Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/06/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call the Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, a'r cwestiwn cyntaf, Gareth Bennett.
And the first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance, and the first question, Gareth Bennett.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am fuddsoddi cyfalaf yng Nghanol De Cymru? OAQ52360
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on capital investment in South Wales Central? OAQ52360
I thank the Member for the question. Despite deep cuts to our conventional capital budget, the Welsh Government has ambitious plans for investment in South Wales Central, including development of the south Wales metro, the new Velindre Cancer Centre and 43 different projects being taken forward through the twenty-first century schools programme.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Er gwaethaf toriadau sylweddol i'n cyllideb gyfalaf gonfensiynol, mae gan Lywodraeth Cymru gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer buddsoddi yng Nghanol De Cymru, gan gynnwys datblygu metro de Cymru, canolfan ganser newydd Felindre a 43 o brosiectau gwahanol sy'n cael eu cyflwyno drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.
Thanks for the answer. The Minister will be aware of the project to reopen the Rhondda tunnel as a footpath and cycle path. Following a recent report by Balfour Beatty, there has been an assessment that 95 per cent of the tunnel is in a very good condition. Now, the Highways Agency is responsible for the safety of the tunnel but isn't allowed to reopen the tunnel. Would the Welsh Government now consider taking over ownership of the tunnel from the Highways Agency in order to progress the scheme?
Diolch am eich ateb. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r prosiect i ailagor twnnel y Rhondda fel llwybr cerdded a llwybr beicio. Yn dilyn adroddiad diweddar gan Balfour Beatty, cafwyd asesiad fod 95 y cant o'r twnnel mewn cyflwr da iawn. Nawr, mae'r Asiantaeth Priffyrdd yn gyfrifol am ddiogelwch y twnnel, ond ni chaniateir iddynt ailagor y twnnel. A fyddai Llywodraeth Cymru bellach yn ystyried cymryd meddiant ar y twnnel gan yr Asiantaeth Priffyrdd er mwyn bwrw ymlaen â'r cynllun?
I thank Gareth Bennett for that supplementary question. He is quite right. The Welsh Government has provided some funding through or budget agreement with Plaid Cymru to fund what's called the tapping survey of the Rhondda tunnel. Once we are able to consider the outcome of that survey—and he is also right to say that ownership of the tunnel is one of the next issues that we would need to consider—I look forward to discussing what might be possible next with members of Plaid Cymru as part of our budget considerations.
Diolch i Gareth Bennett am ei gwestiwn atodol. Mae'n llygad ei le. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid drwy ein cytundeb cyllidebol gyda Phlaid Cymru i ariannu'r hyn a elwir yn arolwg tapio o dwnnel y Rhondda. Pan allwn ystyried canlyniad yr arolwg hwnnw—ac mae'n iawn i ddweud hefyd fod perchenogaeth ar y twnnel yn un o'r materion nesaf y byddai angen inni eu hystyried—edrychaf ymlaen at drafod yr hyn a allai fod yn bosibl nesaf gydag Aelodau o Blaid Cymru fel rhan o'n hystyriaethau cyllidebol.
Finance Minister, the Vale of Glamorgan Council are out to consultation at the moment on improving transport links to the M4 from the A48 through the village of Pendoylan. Are you in a position to inform us how this project would be paid for? Is it from the city deal, or would a bid have to come directly to you, or to the Welsh Government, I should say, to release capital moneys for the development of this road, because, at the moment, certainly from the representations I've had from residents, there is uncertainty as to exactly who picks up the bill for this improvement of transport links?
Weinidog Cyllid, mae Cyngor Bro Morgannwg yn ymgynghori ar hyn o bryd ar wella cysylltiadau trafnidiaeth rhwng yr M4 a'r A48 drwy bentref Pendeulwyn. A ydych mewn sefyllfa i roi gwybod i ni sut y byddai'r prosiect hwn yn cael ei ariannu? A fyddai hynny'n digwydd drwy'r fargen ddinesig, neu a fyddai'n rhaid gwneud cais yn uniongyrchol i chi, neu i Lywodraeth Cymru, dylwn ddweud, i ryddhau arian cyfalaf ar gyfer datblygu'r ffordd hon, oherwydd ar hyn o bryd, yn sicr yn ôl y sylwadau a gefais gan drigolion, ceir ansicrwydd ynglŷn â phwy sy'n talu am y gwelliant hwn i'r cysylltiadau trafnidiaeth?
Llywydd, as far as I'm aware, the discussions are still at an early stage on the funding arrangements, should that project ever get the go-ahead. There are precedents in the Swansea city deal for ways in which investment can be shared between the Welsh Government and a city deal. I will make enquiries, however, and if there is more up-to-date information than I have with me, then I'll write to the Member to let him know.
Lywydd, hyd y gwn i, mae'n ddyddiau cynnar o hyd o ran y trafodaethau ynglŷn â’r trefniadau ariannu, pe bai'r prosiect hwnnw byth yn cael caniatâd i fynd rhagddo. Ceir cynseiliau ym margen ddinesig Abertawe am ffyrdd y gellir rhannu buddsoddiad rhwng Llywodraeth Cymru a bargen ddinesig. Byddaf yn gwneud ymholiadau, fodd bynnag, ac os caf wybodaeth fwy cyfredol, byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod i roi gwybod iddo.
I welcome what you've just said about the Rhondda tunnel, Cabinet Secretary. I've got a vision of a fully accessible cycle track covering the whole of my constituency. At the moment, it's patchy, to say the least. And the vision includes linking up the Rhondda tunnel with the neighbouring valley, Blaengwynfi. Now, I'm soon to be meeting various interested parties from a cycling perspective to see what can be done to turn this vision into a reality. Minister, are you on board? Will you agree to progress this question of ownership of the Rhondda tunnel as a matter of urgency, and would you, in principle, be prepared to work with us in the Rhondda on turning this cycling vision into a reality?
Croesawaf yr hyn a ddywedoch yn awr am dwnnel y Rhondda, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae gennyf weledigaeth o lwybr beicio hollol hygyrch sy'n cyrraedd pob rhan o fy etholaeth. Ar hyn o bryd, mae'n dameidiog, a dweud y lleiaf. Ac mae’r weledigaeth yn cynnwys cysylltu twnnel y Rhondda a'r dyffryn cyfagos, Blaengwynfi. Nawr, byddaf yn cyfarfod cyn bo hir â gwahanol bartïon â diddordeb o safbwynt beicio i weld beth y gellir ei wneud i droi'r weledigaeth yn realiti. Weinidog, a ydych yn cefnogi hyn? A wnewch chi gytuno i fwrw ati ar y cwestiwn o berchnogaeth ar dwnnel y Rhondda fel mater o frys, ac a fyddech chi mewn egwyddor yn barod i weithio gyda ni yn y Rhondda ar droi'r weledigaeth feicio hon yn realiti?
I thank the Member for the question and for the very interesting information she's just provided. What I can say, Llywydd, is this: the future of the tunnel has featured in the last two years' worth of discussions that I conducted with Plaid Cymru around the budget. I hope that we will have a chance to have a further round of those discussions alongside the current budget-making process, and I'm very happy to meet the Member, if that would be the right way to do it, to share the information that we have as a result of what we've agreed so far, and to hear of other possibilities that she thinks we ought to be aware of.FootnoteLink
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn ac am y wybodaeth ddiddorol iawn a ddarparwyd ganddi. Gallaf ddweud hyn, Lywydd: mae dyfodol y twnnel wedi cael sylw yn y trafodaethau a gynhaliais gyda Phlaid Cymru ynghylch y gyllideb dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Gobeithio y cawn gyfle i gael rownd ychwanegol o'r trafodaethau hynny ochr yn ochr â'r broses bresennol o bennu'r gyllideb, ac rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â'r Aelod, os mai dyna'r ffordd gywir o wneud pethau, i rannu'r wybodaeth sydd gennym o ganlyniad i'r hyn a gytunwyd hyd yn hyn, ac i glywed am bosibiliadau eraill y mae'n credu y dylem fod yn ymwybodol ohonynt.FootnoteLink
Will the Finance Minister highlight Welsh Government capital investment in the NHS and South Wales Central as a result of the Wales infrastructure investment plan, and does he agree with Paul Johnson of the Institute for Fiscal Studies that there will be no Brexit dividend to help finance the additional funding boost to the NHS, or perhaps even agree with Dr Sarah Wollaston, who chairs the House of Commons health committee, who tweeted this was 'tosh'?
'The Brexit dividend tosh was expected but treats the public as fools. Sad to see Govt slide to populist arguments rather than evidence on such an important issue.'
A wnaiff y Gweinidog Cyllid nodi buddsoddiad cyfalaf Llywodraeth Cymru yn y GIG a Chanol De Cymru o ganlyniad i'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, ac a yw'n cytuno â Paul Johnson o'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid na fydd unrhyw ddifidend Brexit i helpu i gyllido'r hwb ariannol ychwanegol i'r GIG, neu efallai hyd yn oed yn cytuno â Dr Sarah Wollaston, sy'n cadeirio pwyllgor iechyd Tŷ'r Cyffredin, a drydarodd fod hyn yn ddwli? Dywedodd fod
dwli difidend Brexit i'w ddisgwyl ond mae'n trin y cyhoedd fel ffyliaid. Trist gweld y Llywodraeth yn boddio dadleuon poblyddol yn hytrach na thystiolaeth ar fater mor bwysig.
I thank Jane Hutt, of course, for that. I'll take her question in the two parts that she asked it. Of course we wish to use Welsh Government budgets to continue to invest in the NHS in South Wales Central. That includes £37 million currently being provided as part of phase 2 developments to improve neonatal care at the university hospital here in Cardiff; £14 million at Prince Charles Hospital in Merthyr, as part of the upgrading of facilities at that site; and £8 million to create a diagnostic hub at the Royal Glamorgan Hospital, which I think is one of the most exciting developments shaping the future of health services in the South Wales Central area. As to the claim that the uplift in the NHS, when we finally find out what that actually means for Wales, and any suggestion that this is part of some sort of Brexit dividend has fallen apart so rapidly in the Prime Minister's hands that she must be deeply sorry that she ever included that in her announcement. We know, on any of the surveys that we see, is that it is likely to have an adverse effect on the economy right across the United Kingdom, an adverse effect on tax receipts into the Treasury. And any idea—any idea—that necessary investment in the NHS is to be found in that way is simply to perpetuate a piece of nonsense that was used during the referendum campaign. And I agree with what Sarah Wollaston said—it is deeply disappointing to see something that is so plainly misleading being repeated again.
Diolch i Jane Hutt, wrth gwrs, am hynny. Fe atebaf ei chwestiwn yn y ddwy ran y'i gofynnodd. Wrth gwrs, hoffem ddefnyddio cyllidebau Llywodraeth Cymru i barhau i fuddsoddi yn y GIG yng Nghanol De Cymru. Mae hynny'n cynnwys £37 miliwn sy'n cael ei ddarparu ar hyn o bryd fel rhan o ddatblygiadau cyfnod 2 i wella gofal newyddenedigol yn yr ysbyty athrofaol yma yng Nghaerdydd; £14 miliwn yn Ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr Tudful, fel rhan o'r gwaith o uwchraddio'r cyfleusterau ar y safle hwnnw; ac £8 miliwn i greu canolbwynt diagnostig yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, sef un o'r datblygiadau mwyaf cyffrous, yn fy marn i, sy'n llunio dyfodol gwasanaethau iechyd yn ardal Canol De Cymru. O ran yr honiad am yr hwb i'r GIG, pan fyddwn yn darganfod beth y mae hynny'n ei olygu i Gymru mewn gwirionedd, mae unrhyw awgrym fod hyn yn rhan o ryw fath o ddifidend Brexit wedi chwalu mor gyflym yn nwylo Prif Weinidog y DU fel bod yn rhaid ei bod yn difaru cynnwys hynny yn ei chyhoeddiad. Gwyddom, o unrhyw un o'r arolygon a welwn, fod hyn yn debygol o gael effaith andwyol ar yr economi ledled y Deyrnas Unedig, effaith andwyol ar dderbyniadau treth i'r Trysorlys. Ac nid yw unrhyw syniad—unrhyw syniad—fod y buddsoddiad angenrheidiol yn y GIG i'w gael yn y modd hwnnw yn gwneud dim heblaw tragwyddoli darn o nonsens a ddefnyddiwyd yn ystod ymgyrch y refferendwm. Ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Sarah Wollaston—mae'n siomedig iawn gweld rhywbeth sydd mor amlwg yn gamarweiniol yn cael ei ailadrodd eto.
2. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael ynglŷn â dyfodol cyllid strwythurol yr UE? OAQ52364
2. What discussions has the Cabinet Secretary had about the future of EU structural funding? OAQ52364
Well, the First Minister and I take every opportunity to discuss with the UK Government, and interests here in Wales, the need for the promise made to people in Wales two years ago to be made good: that not a penny in funding would be lost as a result of leaving the European Union.
Wel, mae'r Prif Weinidog a minnau'n manteisio ar bob cyfle i drafod gyda Llywodraeth y DU, a diddordebau yma yng Nghymru, yr angen i gadw at yr addewid a wnaed i bobl Cymru ddwy flynedd yn ôl: na fyddai ceiniog o gyllid yn cael ei cholli o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd.
I thank the Cabinet Secretary for that response. This Monday, I went to visit the new bay campus of Swansea University to see how European structural funds have been used there. And I was extremely impressed with the quality of their projects, particularly with their built-in, cross-cutting themes of sustainable development, tackling poverty and social exclusion, and particularly with the materials and manufacturing education, training and learning programme, which is a programme to upskill more than 360 people, from 30 different companies, in the field of advanced materials and manufacturing, also proactively encouraging women to participate. Does the Cabinet Secretary agree that we must ensure that such high-quality projects can be maintained in the future and that any future regional development progress must absolutely include high-quality standards, such as we see with European structural funds?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb. Ddydd Llun, bûm yn ymweld â champws bae newydd Prifysgol Abertawe i weld sut y mae cronfeydd strwythurol Ewrop wedi cael eu defnyddio yno. A gwnaed argraff fawr iawn arnaf gan ansawdd eu prosiectau, yn enwedig gyda'u themâu cynwysedig, trawsbynciol ar ddatblygu cynaliadwy, trechu tlodi, ac allgáu cymdeithasol, ac yn enwedig gyda'r rhaglen addysg, hyfforddiant a dysgu ar ddeunyddiau a gweithgynhyrchu, sef rhaglen i uwchsgilio mwy na 360 o bobl, o 30 o wahanol gwmnïau, ym maes deunyddiau a gweithgynhyrchu uwch, rhaglen sydd hefyd yn mynd ati'n rhagweithiol i annog menywod i gymryd rhan. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod yn rhaid inni sicrhau y gellir cynnal prosiectau o'r fath safon yn y dyfodol ac y dylai unrhyw gynnydd yn y dyfodol o ran datblygu rhanbarthol gynnwys safonau uchel, fel yr hyn a welwn gyda chronfeydd strwythurol Ewrop?
Well, can I thank Julie Morgan for that, and thank her, of course, for the work that she does in chairing the programme monitoring committee for Wales? And I know it's been a theme in recent considerations at the programme monitoring committee of the way in which European funding can be used to assist with those cross-cutting themes of equality and sustainability. And I know we've talked in the Chamber here before about the way in which European Union funding has been used specifically to encourage women to participate in advanced manufacturing and in materials as well. We are currently working, Llywydd, to the Chancellor's guarantee, which is that, if we commit European funding by March of next year, he has given an undertaking to cover all of that. My hope is that, at the October Council of Ministers, we will get a period of transition, and that will mean that we can go on using European funding up to the end of the current seven-year period, and for two years beyond. And that will allow us to do what Julie Morgan said—to make sure that the quality of the projects we're able to bring forward will equal that of existing projects.
Wel, a gaf fi ddiolch i Julie Morgan am hynny, a diolch iddi, wrth gwrs, am y gwaith y mae'n ei wneud yn cadeirio pwyllgor monitro rhaglenni Cymru? A gwn fod hyn wedi bod yn thema yn ystyriaethau diweddar y pwyllgor monitro rhaglenni ynglŷn â'r ffordd y gellir defnyddio arian Ewrop i gynorthwyo gyda themâu trawsbynciol cydraddoldeb a chynaliadwyedd. A gwn ein bod wedi siarad yn y Siambr hon o'r blaen ynglŷn â'r ffordd y defnyddiwyd cyllid yr Undeb Ewropeaidd yn benodol i annog menywod i gymryd rhan mewn gweithgynhyrchu uwch ac ym maes deunyddiau hefyd. Rydym yn gweithio ar hyn o bryd, Lywydd, yn unol â gwarant y Canghellor, sef, os ydym yn ymrwymo i gyllid Ewropeaidd erbyn mis Mawrth y flwyddyn nesaf, mae'n ymrwymo i ddarparu ar gyfer hynny. Fy ngobaith, yng Nghyngor y Gweinidogion ym mis Hydref, yw y byddwn yn cael cyfnod pontio, a bydd hynny'n golygu y gallwn barhau i ddefnyddio arian Ewrop hyd at ddiwedd y cyfnod presennol o saith mlynedd, ac am ddwy flynedd wedi hynny. A bydd hynny'n caniatáu inni wneud yr hyn a ddywedodd Julie Morgan—sicrhau bod ansawdd y prosiectau y gallwn eu cyflwyno o'r un ansawdd â phrosiectau presennol.
Cabinet Secretary, I wonder whether you've had a chance to look at Professor Graeme Reid's report into research funding. He concludes,
'I have found great strengths and national assets in Welsh Universities and in research and innovation centres that have been developed in Wales during the last decade but I am not convinced that the potential of these assets is fully exploited for the benefit of Wales.'
And he goes on to say that the research community needs to work together to become more influential in pursuing competitive funding. And that's really important if we can continue at the European level for a little while or at whatever is going to come through the UK level in terms of shared prosperity funds or other mechanisms that may now be agreed.
Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a ydych wedi cael cyfle i ddarllen adroddiad yr Athro Graeme Reid ar gyllid ymchwil. Daw i'r casgliad,
Rwyf wedi nodi cryfderau ac asedau cenedlaethol mawr ym mhrifysgolion Cymru ac mewn canolfannau ymchwil ac arloesi a ddatblygwyd yng Nghymru yn ystod y degawd diwethaf ond nid wyf yn argyhoeddedig fod potensial yr asedau hyn yn cael ei wireddu'n llawn er budd Cymru.
Ac aiff yn ei flaen i ddweud bod angen i'r gymuned ymchwil weithio gyda'i gilydd i ddod yn fwy dylanwadol wrth sicrhau cyllid cystadleuol. Ac mae hynny'n bwysig iawn os gallwn barhau ar y lefel Ewropeaidd am beth amser neu ar beth bynnag a ddaw drwy lefel y DU ar ffyrdd cronfeydd ffyniant a rennir neu fecanweithiau eraill y gellir eu cytuno yn awr.
Well, I thank David Melding for that. I am familiar with the Reid review and with the conclusions that it draws. David Melding is absolutely right to highlight the fact that that review and others have shone a spotlight on Horizon 2020 funding from the European Union, in which Wales punches well above our weight. We get a considerably higher return through Horizon 2020 projects than you would expect for a higher education sector of our size, and that means that securing ongoing access to programmes of that sort beyond our membership of the European Union is vitally important for our research community. They do need, as Reid says, to go on increasing their capture of grants from major funders, such as the Medical Research Council and other UK councils, but the capture that they have, working with colleagues right across Europe from Horizon 2020, means that its successor programme and our ability in Wales to have access to it is especially important to research bodies here in Wales.
Wel, diolch i David Melding am hynny. Rwy'n gyfarwydd ag adolygiad Reid a'i gasgliadau. Mae David Melding yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod yr adolygiad hwnnw ac eraill wedi craffu ar arian Horizon 2020 gan yr Undeb Ewropeaidd, lle mae Cymru'n gwneud yn well na'r disgwyl. Rydym yn cael mwy o lawer yn ôl drwy brosiectau Horizon 2020 nag y byddech yn ei ddisgwyl gan sector addysg uwch o'n maint, a golyga hynny fod sicrhau mynediad parhaus at raglenni o'r fath wedi inni adael yr Undeb Ewropeaidd yn hanfodol bwysig ar gyfer ein cymuned ymchwil. Fel y dywed Reid, mae angen iddynt barhau i gynyddu faint o grantiau y maent yn eu sicrhau gan arianwyr mawr, megis y Cyngor Ymchwil Feddygol a chynghorau eraill y DU, ond mae'r hyn y maent yn ei sicrhau, gan weithio gyda chydweithwyr o Horizon 2020 ledled Ewrop, yn golygu bod eu rhaglen olynol a'n gallu yng Nghymru i gael mynediad ati yn arbennig o bwysig i gyrff ymchwil yma yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, I'd like to ask you about the proposed use of the mutual investment model, and specifically with regard to twenty-first century schools. You will be aware that the Public Accounts Committee has been investigating the use of the mutual investment model for financing capital projects, specifically band B of the twenty-first century schools programme.
There have been concerns from the WLGA about the affordability of the model, based on their previous experience with PFI. There are also some wider concerns about locking local authorities and schools into 25-year contracts. Amongst them was the changing nature of the school curriculum over this period, which will inevitably lead to changing needs for school buildings in the long term. So, all these issues pose some concerns, which, as I say, the Public Accounts Committee has been looking at. I wonder if you could give us your insight into the development of the MIM and where you think we can go from here in terms of addressing some of these concerns?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn ofyn i chi ynglŷn â'r defnydd arfaethedig o'r model buddsoddi cydfuddiannol, ac yn benodol mewn perthynas ag ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Fe fyddwch yn gwybod bod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi bod yn archwilio'r defnydd o'r model buddsoddi cydfuddiannol er mwyn ariannu prosiectau cyfalaf, a band B o raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn benodol.
Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi mynegi pryderon ynglŷn â fforddiadwyedd y model, ar sail eu profiad blaenorol gyda mentrau cyllid preifat. Mae rhai pryderon ehangach hefyd ynghylch cloi awdurdodau lleol ac ysgolion i mewn i gontractau 25 mlynedd. Yn eu plith roedd natur newidiol y cwricwlwm ysgol dros y cyfnod hwn, a fydd yn arwain, yn anochel, at anghenion newidiol ar gyfer adeiladau ysgol yn y tymor hir. Felly, mae'r holl faterion hyn yn peri pryderon, ac fel y dywedaf, mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi bod yn eu harchwilio. Tybed a allech roi sylwadau ar ddatblygiad y model buddsoddi cydfuddiannol ac i ba gyfeiriad y credwch y gallwn fynd er mwyn mynd i'r afael â rhai o'r pryderon hyn?
Well, I thank Nick Ramsay for that and I thank the PAC for the work that they're doing in looking at the model. I'm sure there will be things that we will want to learn from the work that the committee is undertaking. Llywydd, I hope to make a statement very shortly, updating Members on the latest developments in relation to the mutual investment model, including some close interest which has been taken in it at the United Nations in looking at ways in which the ground that we have been able to break in creating that model might be of interest to other countries who are also involved in looking for innovative ways to expand capital investment programmes.
Specifically in relation to band B of the twenty-first century schools programme, I think the correct analogy for local authorities to be looking at is not PFI, where we have very little use of it, but the way in which using ideas developed by my predecessor, Jane Hutt, we have been able to use local authorities' ability to make things happen, and then to fund the revenue consequences of that to allow them to use the capacity that they have to invest in the capital field, and that's what we would look to do in the twenty-first century schools programme.
As to the argument about locking in local authorities to assets that they may not need in the long run, that's an important point. Local authorities need to think carefully about that in the way in which they bring forward proposals to use the mutual investment model in the twenty-first century schools area. For example, I think it is unlikely that special schools would be suitable for this model, because the nature of special education changes, and the intensity of use of a special school in terms of the physical fabric, inevitably, given the nature of the pupil population that they serve, is intense as well, and so the model will be suitable for some aspects of the school estate but not necessarily for all.
Wel, diolch i Nick Ramsay am hynny a diolch i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus am eu gwaith yn archwilio'r model. Rwy'n siŵr y bydd pethau y byddwn yn awyddus i'w dysgu o'r gwaith y mae'r pwyllgor yn ei wneud. Lywydd, gobeithiaf wneud datganiad cyn bo hir, yn rhoi diweddariad i'r Aelodau ar y datblygiadau diweddaraf mewn perthynas â'r model buddsoddi cydfuddiannol, gan gynnwys y diddordeb mawr a fynegwyd ynddo gan y Cenhedloedd Unedig wrth archwilio'r ffyrdd y gallai ein harloesedd wrth greu'r model hwnnw fod o ddiddordeb i wledydd eraill sydd hefyd yn chwilio am ffyrdd arloesol o ehangu rhaglenni buddsoddi cyfalaf.
Mewn perthynas â band B rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn benodol, yn hytrach na mentrau cyllid preifat lle nad oes gennym fawr o ddefnydd ohonynt, credaf mai'r gyfatebiaeth gywir i awdurdodau lleol ei hystyried yw'r ffordd yr ydym, drwy ddefnyddio syniadau a ddatblygwyd gan fy rhagflaenydd, Jane Hutt, wedi gallu defnyddio gallu awdurdodau lleol i wneud i bethau ddigwydd, ac yna ariannu canlyniadau refeniw hynny i'w galluogi i ddefnyddio'r gallu sydd ganddynt i fuddsoddi ym maes cyfalaf, a dyna y byddem yn awyddus i'w wneud yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.
O ran y ddadl ynglŷn â chloi awdurdodau lleol i mewn i asedau na fyddant eu hangen, o bosibl, yn y tymor hir, mae hwnnw'n bwynt pwysig. Mae angen i awdurdodau lleol feddwl yn ofalus ynglŷn â'r ffordd y maent yn cyflwyno cynigion i ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol mewn perthynas ag ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Er enghraifft, credaf ei bod yn annhebygol y byddai ysgolion arbennig yn addas ar gyfer y model hwn, gan fod natur addysg arbennig yn newid, ac mae dwysedd y defnydd o ysgol arbennig o ran yr adeiladwaith ffisegol, yn anochel, o gofio natur y boblogaeth ddisgyblion y maent yn eu gwasanaethu, yn ddwys hefyd, ac felly bydd y model yn addas ar gyfer rhai agweddau ar yr ystâd ysgolion, ond nid pob un o reidrwydd.
Thank you, Cabinet Secretary. You spoke about the way that the mutual investment model differs from PFI; I think this has been an area of some confusion. There is a lack of clarity out there as to the nature of the differences with traditional PFI. If I can just give some examples: in a conventional PFI—a PF1 or PF2 deal—soft services are usually considered to include catering and cleaning provisions. What services do you envisage being, either included or excluded, if that's easier, from the mutual investment model within the twenty-first century schools programme? I say this in the light of the fact that there have been concerning stories of PFI hospitals faced with significant charges to deal with minor maintenance issues, such as one PFI hospital that was billed £333 to have a new lightbulb installed—an extreme example, but nonetheless, these are some of the concerns that have surrounded PFI, and which currently concern the MIM as well.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe sonioch chi am y ffordd y mae'r model buddsoddi cydfuddiannol yn wahanol i fenter cyllid preifat; credaf fod y mater wedi peri rhywfaint o ddryswch. Ceir diffyg eglurder ynghylch natur y gwahaniaethau rhyngddo a mentrau cyllid preifat traddodiadol. Os caf roi rhai enghreifftiau: mewn menter cyllid preifat gonfensiynol—cytundeb PF1 neu PF2—ystyrir bod gwasanaethau meddal yn cynnwys arlwyo a darpariaethau glanhau fel arfer. Pa wasanaethau rydych yn rhagweld y byddant yn cael eu cynnwys, neu eu heithrio, os yw hynny'n haws, o'r model buddsoddi cydfuddiannol yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain? Dywedaf hyn yng ngoleuni hanesion sy'n peri pryder ynglŷn ag ysbytai mentrau cyllid preifat yn wynebu costau sylweddol er mwyn ymdrin â mân faterion cynnal a chadw, megis un ysbyty menter cyllid preifat a gafodd fil o £333 am osod bwlb golau newydd—enghraifft eithafol, ond serch hynny, dyma rai o'r pryderon sydd wedi bod yn gysylltiedig â mentrau cyllid preifat, ac sy'n ymwneud â'r model buddsoddi cydfuddiannol ar hyn o bryd hefyd.
Llywydd, I'll do my best in the statement that I hope to publish shortly to restate some of the key components of the model, so that people can be clear about them. Let me just mention three in relation to the question that Nick Ramsay has asked: it's a key feature of the model that it allows the private sector to share in any profits of the private partner and to take up to 20 per cent equity in such schemes in order to do so. The model removes soft services from contracts—soft services such as cleaning and catering—and it removes equipment from the model as well, because of the experience that Nick Ramsay pointed to, and because equipment can be funded more efficiently from public capital. So, we have looked to learn the lessons of models elsewhere, particularly Scotland's not-for-profit distributing model, and to make sure that the model that we invent here in Wales learns those lessons and removes from it those components that have been particularly unsatisfactory in previous ways of working.
Lywydd, fe wnaf fy ngorau yn y datganiad y gobeithiaf ei gyhoeddi cyn bo hir i ailddatgan rhai o elfennau allweddol y model, fel y gall pobl eu deall yn glir. Gadewch imi grybwyll tair yng nghyswllt y cwestiwn a ofynnwyd gan Nick Ramsay: un o nodweddion allweddol y model yw ei fod yn caniatáu i'r sector preifat rannu unrhyw elw i'r partner preifat ac i gymryd hyd at 20 y cant o ecwiti mewn cynlluniau o'r fath er mwyn gwneud hynny. Mae'r model yn cael gwared ar wasanaethau meddal o gontractau—gwasanaethau meddal megis glanhau ac arlwyo—ac yn cael gwared ar offer o'r model hefyd, oherwydd y profiad y cyfeiriodd Nick Ramsay ato, ac oherwydd y gellir ariannu offer yn fwy effeithlon o gyfalaf cyhoeddus. Felly, rydym wedi ceisio dysgu gwersi o fodelau mewn mannau eraill, yn enwedig model dosbarthu nid-er-elw yr Alban, a sicrhau bod y model rydym yn ei ddyfeisio yma yng Nghymru yn dysgu'r gwersi hynny ac yn cael gwared ar y cydrannau sydd wedi bod yn arbennig o anfoddhaol mewn ffyrdd blaenorol o weithio.
I'm getting the message that my questions have pre-empted a statement that can be expected from the Welsh Government in the near future. Maybe I'm ahead of the game.
Thank you for that, Cabinet Secretary. Certainly in terms of the work that we've done in the Public Accounts Committee, there has been a message coming across that there's been a concern about a lack of communication between the Welsh Government and local authorities about the exact nature of the mutual investment model, but clearly with your statement coming forward, you obviously hope to address some of these concerns.
In evidence provided to the committee by the Vale of Glamorgan Council, it was explained that it's been thought that to pay back their liabilities under the model, local authorities could use the funding they allocate to individual schools for maintenance. However, the Vale of Glamorgan's representative went further to explain that the amount of funding that schools actually receive in maintenance wouldn’t necessarily be sufficient to cover that annual payment. So, that’s been a source of concern. Given the need of councils to rely on their revenue budgets to finance repayments to the model, and the need to balance that finely with the financing of other services, is it the case that there is an argument here for clearer guidance to local authorities so that, certainly in planning ahead with their budgets, they’re able to manage those budgets more effectively and also to find match funding where necessary to fill gaps that might emerge?
Rwy'n amau bod fy nghwestiynau wedi achub y blaen ar ddatganiad y gellir ei ddisgwyl gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol agos. Efallai fy mod ar flaen y gad.
Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn sicr o ran y gwaith rydym wedi'i wneud yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, cafwyd neges fod yna bryderon ynghylch diffyg cyfathrebu rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol ynglŷn ag union natur y model buddsoddi cydfuddiannol, ond yn amlwg, pan fyddwch yn cyhoeddi'ch datganiad, byddwch yn amlwg yn gobeithio mynd i'r afael â rhai o'r pryderon hyn.
Mewn tystiolaeth a ddarparwyd i'r pwyllgor gan Gyngor Bro Morgannwg, eglurwyd y credid y gallai awdurdodau lleol ddefnyddio'r arian y maent yn ei ddyrannu i ysgolion unigol at ddibenion gwaith cynnal a chadw er mwyn ad-dalu eu rhwymedigaethau o dan y model. Fodd bynnag, aeth cynrychiolydd Bro Morgannwg ymhellach ac esbonio na fyddai'r swm o arian y mae ysgolion yn ei dderbyn at ddibenion gwaith cynnal a chadw yn ddigon, o reidrwydd, i dalu am y taliad blynyddol hwnnw. Felly, mae hynny wedi bod yn achos pryder. O gofio angen y cynghorau i ddibynnu ar eu cyllidebau refeniw i ariannu ad-daliadau i'r model, a'r angen i gydbwyso hynny'n ofalus gydag ariannu gwasanaethau eraill, a yw'n wir fod dadl i'w chael yma dros ddarparu canllawiau cliriach i awdurdodau lleol fel y gallant, yn sicr wrth gynllunio ar gyfer y dyfodol gyda'u cyllidebau, reoli'r cyllidebau hynny'n fwy effeithiol yn ogystal â sicrhau arian cyfatebol pan fo angen er mwyn llenwi unrhyw fylchau a allai ddod i'r amlwg?
Llywydd, I look forward to reading the evidence that's been presented to the PAC and where there are areas where we need further discussions with local authorities to make sure that there is clear advice, we'd certainly wish to do that. I have been encouraged by the number of local authorities in Wales that have come forward with proposals to use the mutual investment model in order, as they wish to do—including the Vale of Glamorgan—to have an ambitious programme of investment in our schools estate. We will work with those local authorities, and where there are technical matters that need to be addressed to make sure that the model can deliver on the ground, of course we'd want to have those conversations with them.
Lywydd, edrychaf ymlaen at ddarllen y dystiolaeth a gyflwynwyd i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac os oes meysydd lle mae angen trafodaethau pellach gydag awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod cyngor clir ar gael, byddem yn sicr yn awyddus i wneud hynny. Rwyf wedi fy nghalonogi gan nifer yr awdurdodau lleol yng Nghymru sydd wedi cyflwyno cynigion i ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol er mwyn sicrhau rhaglen fuddsoddi uchelgeisiol yn ein hystâd ysgolion, fel y dymunant ei wneud—gan gynnwys Bro Morgannwg. Byddwn yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol hynny, a lle y ceir materion technegol y mae angen mynd i'r afael â hwy i sicrhau y gall y model gyflawni ar lawr gwlad, byddem yn awyddus i gael y sgyrsiau hynny gyda hwy wrth gwrs.
Llefarydd Plaid Cymru, Simon Thomas.
Plaid Cymru spokesperson, Simon Thomas.
Diolch yn fawr, Llywydd. Fel rwyf newydd ei glywed yn ystod y sesiwn yma, mae'r cronfeydd strwythurol wedi bod yn bwysig iawn i Gymru ac i economi Cymru, ac fel rhan o baratoi tuag at adael yr Undeb Ewropeaidd, mae'r Pwyllgor Cyllid wedi dechrau ar ymchwiliad i'r cronfeydd strwythurol, er enghraifft, beth ddaw yn eu lle nhw: cronfa cyfoeth ar y cyd, Horizon 2020, sydd newydd gael ei grybwyll.
Yn y broses yna, rydym wedi gofyn i'r Ysgrifennydd Gwladol ddod i'r pwyllgor i roi tystiolaeth ac nid oedd yn syndod i fi, ond roedd e, serch hynny, yn dipyn o sioc, mewn ffordd, i dderbyn llythyr gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn dweud nad oedd e'n meddwl bod angen iddo ddod i’r pwyllgor. Mwy na hynny, nid yw wedi paratoi unrhyw dystiolaeth ar gyfer y pwyllgor. Nid wyf yn meddwl bod hyn yn dangos bod yr Ysgrifennydd Gwladol yn ymwneud â phwyllgorau’r Cynulliad hwn mewn ffordd sydd yn briodol ac sydd yn barchus, ond a fedrwch chi ddweud eich hun, a ydych chi’n ymddiried yn swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru i baratoi’r ffordd tuag at ariannu strwythurol dros bob gwlad yn y Deyrnas Gyfunol wrth inni weld y cronfeydd strwythurol yn diflannu?
Thank you very much, Llywydd. And as we’ve just heard during this session, structural funds have been extremely important for Wales and for the Welsh economy. As part of the preparations for withdrawing from the European Union, the Finance Committee has started an inquiry into the structural funds, for example, what will replace them: the shared prosperity fund, Horizon 2020, which has just been mentioned.
In that process, we’ve asked the Secretary of State to appear before the committee to provide evidence and it didn’t come as much of a surprise to me, but it was a shock, in a way, to receive a letter from the Secretary of State for Wales saying that he didn’t think that an appearance before the committee was necessary. And, more than that, he hasn’t prepared any evidence for the committee. I don’t think that this demonstrates that the Secretary of State is dealing with the committees of this Assembly in a way that is appropriate and respectful, but could you tell us from your point of view as to whether you trust in the role of the Secretary of State for Wales in preparing the ground for structural funds for each nation within the UK, as we see the structural funds disappear?
Wel, nid yw’n dderbyniol i mi, ac rwy’n siŵr nid yw’n dderbyniol i’r Pwyllgor Cyllid hefyd pan maen nhw’n gofyn i’r Ysgrifennydd Gwladol, y person yn San Steffan sy’n gyfrifol—maen nhw’n dweud—i ni yng Nghymru ac nid yw’n fodlon dod i roi tystiolaeth i’r pwyllgor.
Rwyf wedi darllen nifer o bethau sydd wedi dod i mewn i’r pwyllgor o bobl eraill, ac mae lot o dystiolaeth ddiddorol wedi dod i mewn. Gwelais i Julie Morgan a phobl eraill o flaen y pwyllgor. Rwy’n edrych ymlaen at ddod hefyd. Nid hwn yw'r tro cyntaf i’r Ysgrifennydd Gwladol gael cyfle i ddod i’r Pwyllgor Cyllid, ac nid ydy e’n fodlon gwneud hynny. Rwy’n derbyn bob tro, bob cyfle sydd gyda fi, i godi dyfodol y cronfeydd strwythurol gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ond nid hynny yw'r unig ffordd i wneud hynny.
Well, it’s not acceptable to me, and I’m certain it’s not acceptable to the Finance Committee either when they request that the Secretary of State attends, the person in Westminster—so they say—who is accountable to us in Wales, and he is not willing to come to give evidence to the committee.
I have read a number of submissions made to the committee by others, and a great deal of interesting evidence has been submitted. I saw Julie Morgan and others come before the committee, and I look forward to my attendance, too. This is not the first time for the Secretary of State to be offered the opportunity to attend the Finance Committee, and he is not willing to do it. I take every opportunity I have to raise the future of the structural funds with the United Kingdom Government, but that is not the only way of doing it.
I thank the Cabinet Secretary for his reply. The difficulty, I think, is that I can see this as part of a pattern of behaviour by several Conservative Ministers now, which, I'm afraid, I think that the Welsh Government is facilitating rather than preventing—inadvertently, perhaps.
I'll give you another example of this that's emerged in the last couple of weeks. As you know, you have an inter-governmental agreement on the European Union (Withdrawal) Bill, and that makes it very clear that the UK Government will commit not to bring forward legislation that would alter areas of policy insofar as the devolved legislatures are prevented from doing so by virtue of the clause 11 regulations. So, what you've told this Assembly is a double deal, if you like, on that.
However, there is the amendment passed in the Lords—the Letwin amendment, as it's called—that requires the Secretary of State to publish a draft Bill containing environmental regulations in England, but doesn't specifically say only for the public authorities in England. And, of course, environmental regulations are one of the 24 policy areas that make up your inter-governmental agreement.
Already this inter-governmental agreement has been described by Tim Lang from City, University of London, as showing that Wales is steamrollable by Whitehall. Are you still convinced that the agreement is robust enough to protect the interests of Wales? And are you still convinced that the Letwin amendment, and the response of the UK Government to that, does not in fact show that the agreement that the ink is barely dry on is already being undermined by the Westminster Government?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Credaf mai'r drafferth yw y gallaf weld hyn fel rhan o batrwm o ymddygiad gan nifer o Weinidogion Ceidwadol bellach, sydd, yn anffodus, yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei hwyluso yn hytrach na'i atal—drwy amryfusedd, efallai.
Rhoddaf enghraifft arall ichi o'r hyn sydd wedi dod i'r amlwg yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf. Fel y gwyddoch, mae gennych gytundeb rhynglywodraethol ar Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael), ac mae'n dweud yn glir iawn y bydd Llywodraeth y DU yn ymrwymo i beidio â chyflwyno deddfwriaeth a fyddai'n newid meysydd polisi i'r graddau bod y deddfwrfeydd datganoledig wedi'u hatal rhag gwneud hynny yn rhinwedd rheoliadau cymal 11. Felly, mae'r hyn rydych wedi'i ddweud wrth y Cynulliad hwn yn ystrywio hynny, os mynnwch.
Fodd bynnag, mae gwelliant a basiwyd yn Nhŷ'r Arglwyddi—gwelliant Letwin, fel y'i gelwir—yn ei gwneud yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol gyhoeddi Bil drafft sy'n cynnwys rheoliadau amgylcheddol yn Lloegr, ond nid yw'n dweud yn benodol fod hynny ar gyfer awdurdodau cyhoeddus yn Lloegr yn unig. Ac wrth gwrs, mae rheoliadau amgylcheddol yn un o'r 24 maes polisi sy'n rhan o'ch cytundeb rhynglywodraethol.
Mae Tim Lang o City, Prifysgol Llundain eisoes wedi dweud bod y cytundeb rhynglywodraethol hwn yn dangos y gall Whitehall gerdded dros Gymru. A ydych yn argyhoeddedig o hyd fod y cytundeb yn ddigon cadarn i ddiogelu buddiannau Cymru? A ydych yn argyhoeddedig o hyd nad yw gwelliant Letwin, ac ymateb Llywodraeth y DU iddo, yn dangos bod Llywodraeth San Steffan eisoes yn tanseilio'r cytundeb a'r inc prin wedi sychu arno?
Well, Llywydd, Professor Lang is quite wrong, and he has no evidence for the assertion that he made because there has been no action under the inter-governmental agreement. So, he would have nothing at all on which to rely for the assertion that he has offered.
As to the Letwin amendment, the Member is aware, because the First Minister reported it yesterday, that there were explicit assurances given in the House of Lords that the amendment refers to England only; that it does not trespass into devolved competencies. There was a discussion, as I understand it, at the Business Committee yesterday as to whether or not an LCM needed to be brought forward. The Government would have brought one forward had the Business Committee concluded that there were changes to the Bill that had a material impact on the responsibilities that we hold here. The Business Committee concluded that was not the case, and I think that is a reflection of the strength of the assurances that we have received.
Wel, Lywydd, mae'r Athro Lang yn gwbl anghywir, ac nid oes ganddo unrhyw dystiolaeth i'w honiad gan nad oes unrhyw gamau wedi'u cymryd o dan y cytundeb rhynglywodraethol. Felly, ni allai ddibynnu ar unrhyw beth i gefnogi ei honiad.
O ran gwelliant Letwin, mae'r Aelod yn ymwybodol, gan fod y Prif Weinidog wedi dweud ddoe, y rhoddwyd sicrwydd penodol yn Nhŷ'r Arglwyddi fod y gwelliant yn cyfeirio at Loegr yn unig; nad yw'n tresmasu ar gymwyseddau datganoledig. Cafwyd trafodaeth, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn y Pwyllgor Busnes ddoe ynglŷn â'r angen i gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol ai peidio. Byddai'r Llywodraeth wedi cyflwyno un pe bai'r Pwyllgor Busnes wedi dod i'r casgliad fod newidiadau i'r Bil yn cael effaith sylweddol ar y cyfrifoldebau sydd gennym yma. Daeth y Pwyllgor Busnes i'r casgliad nad oedd hynny'n wir, a chredaf fod hynny'n adlewyrchu cryfder y sicrwydd a gawsom.
I think this one will run and run, and we'll see the reality of the agreement as other things emerge. One of the things that will be emerging today in Westminster, of course, is the final vote, in my view, to uphold parliamentary sovereignty and to make sure that Parliament, not Government, has the final meaningful say on the Brexit deal agreed and negotiated with the European Union.
In March this year, when asked on whether or not the National Assembly should be provided with such a meaningful vote, also on the final treaty with the European Union, the First Minister responded by saying, and I quote,
'It wouldn’t be right in principle for us to be bound by something that we had no role in negotiating nor agreeing.'
So, what do you now propose should take place to ensure that Wales, and therefore this Parliament, is equally given the vote to have our say on the final Brexit deal?
Credaf y bydd hyn yn parhau am beth amser, a byddwn yn gweld realiti'r cytundeb wrth i bethau eraill ddod i'r amlwg. Un o'r pethau a fydd yn dod i'r amlwg heddiw yn San Steffan, wrth gwrs, yw'r bleidlais derfynol, yn fy marn i, i gynnal sofraniaeth seneddol ac i sicrhau mai'r Senedd, nid y Llywodraeth, sydd â'r gair olaf ystyrlon ar y cytundeb Brexit sy'n cael ei negodi a'i gytuno gyda'r Undeb Ewropeaidd.
Ym mis Mawrth eleni, pan ofynnwyd iddo a ddylai'r Cynulliad Cenedlaethol gael pleidlais ystyrlon o'r fath, hefyd ar y cytundeb terfynol gyda'r Undeb Ewropeaidd, atebodd y Prif Weinidog drwy ddweud, a dyfynnaf,
'Ni fyddai'n iawn mewn egwyddor i ni gael ein rhwymo gan rywbeth nad oedd gennym unrhyw rôl yn ei negodi na'i gytuno.'
Felly, beth yr awgrymwch yn awr a ddylai ddigwydd i sicrhau bod Cymru, ac felly'r Senedd hon, yn cael pleidlais gyfwerth fel y gallwn ddweud ein dweud ar y cytundeb Brexit terfynol?
Can I begin just by agreeing with what Simon Thomas said, but not quite in the spirit that he said it? He's right to say that the impact of the agreement will now be lived out in the actual experience that we will have over the coming months, and it is our belief that the agreement secures the position of this Assembly. Any powers that we agree should be held temporarily, to be operated against the EU rule book until we agree something different, will come in front of this Assembly for approval. And there will be repeated opportunities for the Assembly to see whether or not the agreement that we have reached is actually measuring up to that.
As to the meaningful vote, there is a second decision point coming in the whole Brexit business, because there will come a point when there will be a deal struck between the UK Government and the European Union and that will set the terms for our departure. The meaningful vote in Parliament is designed to make sure that Parliament has proper oversight of that. Whenever I've heard the First Minister talk about this, he refers to the Parliaments of the United Kingdom having oversight of that, and that says to me that the views that he expressed to the Assembly earlier have not altered.
A gaf fi ddechrau drwy gytuno â'r hyn a ddywedodd Simon Thomas, ond nid yn hollol yn yr un ysbryd a'i dywedodd? Mae'n iawn i ddweud y byddwn yn byw effaith y cytundeb drwy'r profiad a gawn dros y misoedd nesaf, a chredwn fod y cytundeb yn diogelu sefyllfa'r Cynulliad hwn. Bydd unrhyw bwerau y cytunwn y dylid eu dal dros dro, i'w gweithredu yn erbyn llyfr rheolau'r UE hyd nes y byddwn yn cytuno ar rywbeth gwahanol, yn dod gerbron y Cynulliad hwn i'w cymeradwyo. A bydd sawl cyfle i'r Cynulliad weld a yw'r cytundeb a gyrhaeddwyd yn bodloni'r disgwyliadau hynny.
O ran y bleidlais ystyrlon, mae ail bwynt penderfynu'n dod yn sgil yr holl fusnes Brexit, gan y bydd pwynt yn dod pan fydd Llywodraeth y DU a'r Undeb Ewropeaidd yn dod i gytundeb a fydd yn nodi'r telerau ar gyfer gadael yr UE. Diben y bleidlais ystyrlon yn y Senedd yw sicrhau bod gan y Senedd drosolwg priodol ar y broses honno. Bob tro y clywais y Prif Weinidog yn siarad am hyn, mae'n cyfeirio at drosolwg Seneddau'r Deyrnas Unedig o'r broses honno, ac mae hynny'n awgrymu i mi nad yw'r safbwyntiau a fynegodd wrth y Cynulliad yn gynharach wedi newid.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. Labour now believes, according to their proposed amendment last week to the EU withdrawal Bill, that we should have full access to the internal market of the European Union, underpinned by shared institutions and regulations, with no new impediments to trade and common rights standards and protections as a minimum. It's perfectly clear from the conduct of the negotiations by Monsieur Barnier up until now that he regards the single market as indivisible and it must include free movement of labour. The main aim of Monsieur Barnier's negotiation has been to discourage other EU member states from following Britain's example, rather than to reach a deal that's in the interests of ordinary people in Europe, still less in Britain.
Jeremy Corbyn said, in the days when he was a Eurosceptic just under a year ago, that under Labour there would be no wholesale importation of underpaid workers from central Europe in order to destroy conditions, particularly in the construction industries. Given that full membership of the single market involves free movement of labour, how can those two statements be reconciled?
Diolch yn fawr, Lywydd. Mae Llafur bellach yn credu, yn ôl eu gwelliant arfaethedig yr wythnos diwethaf i'r Bil ymadael â'r UE, y dylem gael mynediad llawn at farchnad fewnol yr Undeb Ewropeaidd, wedi'i ategu gan sefydliadau a rheoliadau a rennir, heb unrhyw rwystrau newydd i fasnach a safonau ac amddiffyniadau hawliau cyffredin fel gofyniad sylfaenol. Mae'n berffaith amlwg o ddull Monsieur Barnier o arwain y trafodaethau hyd yn hyn ei fod yn credu bod y farchnad sengl yn anwahanadwy a bod yn rhaid iddi gynnwys rhyddid i weithwyr symud. Prif nod negodiadau Monsieur Barnier yw annog aelod-wladwriaethau eraill yr UE i beidio â dilyn esiampl Prydain, yn hytrach na dod i gytundeb sydd er budd pobl gyffredin yn Ewrop, ac yn llai fyth ym Mhrydain.
Dywedodd Jeremy Corbyn, yn y dyddiau pan oedd yn Ewrosgeptig lai na blwyddyn yn ôl, na fyddai unrhyw weithwyr ar gyflogau gwael yn cael eu mewnforio'n gyfanwerthol o ganolbarth Ewrop o dan y Blaid Lafur er mwyn dinistrio amodau, yn enwedig yn y diwydiannau adeiladu. O gofio bod aelodaeth lawn o'r farchnad sengl yn golygu rhyddid i weithwyr symud, sut y gellir cysoni'r ddau ddatganiad?
I refer the Member to the documents that the Welsh Government has published: originally, the White Paper that we published jointly with Plaid Cymru and then the subsequent paper that we published on fair movement of people, which I think gives him exactly the answer to the question that he has raised, because we set out in that paper a series of proposals that we think could be brought within the broad umbrella of free movement.
It's one of the myths of the whole EU debate that there are some sort of single standards about what all these freedoms—the four freedoms—actually mean. The way in which freedom of movement is interpreted in different member states varies very considerably from one part of the European Union to another. We set out a series of suggestions that we think would allow us to remain under that broad umbrella, but would have, also, the impact that Jeremy Corbyn pointed to—that freedom of movement must not become freedom to exploit. And there is no doubt that some of those people who voted to leave the European Union did so because they feared that freedom of movement had become a device through which wages were held down and the legal rights that people had were undermined by people being brought across the European continent to be exploited here. We set out a series of proposals to make sure that that doesn't happen and, together, they provide all the answers that the Member needs to the question that he's raised.
Cyfeiriaf yr Aelod at y dogfennau a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru: yn wreiddiol, y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ar y cyd gyda Phlaid Cymru ac yna'r papur dilynol a gyhoeddwyd gennym ar degwch o ran symudiad pobl, sy'n ateb y cwestiwn a ofynnodd ar ei ben, yn fy marn i, gan ein bod wedi nodi cyfres o gynigion yn y papur hwnnw y credwn y gellid eu cynnwys o dan ymbarél eang rhyddid i symud.
Un o'r mythau sydd ynghlwm wrth y ddadl ynghylch yr UE yw bod rhyw fath o safonau unigol ynghylch beth y mae'r gwahanol fathau hyn o ryddid—y pedwar rhyddid—yn ei olygu mewn gwirionedd. Dehonglir y rhyddid i symud yn wahanol iawn mewn gwahanol aelod-wladwriaethau o un rhan o'r Undeb Ewropeaidd i'r llall. Rydym wedi nodi cyfres o awgrymiadau y credwn y byddent yn ein caniatáu i aros o dan yr ymbarél eang hwnnw, ond a fyddai'n cael yr effaith y cyfeiriodd Jeremy Corbyn ati hefyd—na ddylai'r rhyddid i symud ddod yn rhyddid i ecsbloetio. Ac nid oes unrhyw amheuaeth fod rhai o'r bobl a bleidleisiodd dros adael yr Undeb Ewropeaidd wedi gwneud hynny am eu bod yn ofni bod y rhyddid i symud wedi dod yn ddyfais i gadw cyflogau i lawr a bod hawliau cyfreithiol pobl yn cael eu tanseilio o ganlyniad i gludo pobl dros gyfandir Ewrop i gael eu hecsbloetio yma. Nodwyd cyfres o gynigion gennym i sicrhau nad yw hynny'n digwydd, a chyda'i gilydd, maent yn rhoi'r atebion i'r cwestiwn a ofynnodd yr Aelod.
Of course, asking for something that's not on offer is not an answer to the question. He knows as well as I do—someone as well-informed and sophisticated as the finance Secretary must know—that the European Commission could never actually grant to the United Kingdom the kind of deviations from EU regulations on free movement that the Labour Party has been talking about. In fact, this is called 'cakeism' by the European Commission—having your cake and eating it. A source close to Guy Verhofstadt, the lead negotiator of the European Parliament on these issues, now says that
'Labour are as bad as the Tories, selling a unicorn to paste over their internal divisions.'
Is it not clear that Labour policy now is that we'll be a rule taker on goods and European court rulings? That means not taking back control of our laws. Belief in full alignment means no free trade deals with the rest of the world, which means we don't take back control of our trade policy, and a compromise on free movement means that we don't take back control of our borders. This will all be at a price, as well; just like Norway, we'll be obliged to pay into the European budget, which means not taking back control of our money.
Wrth gwrs, nid yw gofyn am rywbeth nad yw ar gael yn ateb i'r cwestiwn. Fe ŵyr cystal â minnau—rhaid bod rhywun mor wybodus a soffistigedig â'r Ysgrifennydd cyllid yn gwybod—na allai'r Comisiwn Ewropeaidd ganiatáu i'r Deyrnas Unedig wyro oddi wrth reoliadau'r UE ar ryddid i symud yn yr un modd ag y mae'r Blaid Lafur wedi'i honni. Yn wir, gelwir hyn yn 'cakeism' gan y Comisiwn Ewropeaidd—ei chael hi bob ffordd. Mae ffynhonnell agos at Guy Verhofstadt, prif negodydd Senedd Ewrop ar y materion hyn, yn dweud bellach fod
Llafur cyn waethed â'r Torïaid, yn gwerthu ungorn er mwyn papuro dros eu hymraniadau mewnol.
Onid yw'n amlwg mai polisi Llafur bellach yw y byddwn yn derbyn rheolau mewn perthynas â nwyddau a dyfarniadau llysoedd Ewrop? Mae hynny'n golygu peidio ag adfer rheolaeth dros ein cyfreithiau. Mae credu mewn ymochredd llawn yn golygu dim cytundebau masnach rydd â gweddill y byd sy'n golygu nad ydym yn adfer rheolaeth dros ein polisi llafur, ac mae cyfaddawd ar ryddid i symud yn golygu nad ydym yn adfer rheolaeth dros ein ffiniau. Bydd hyn yn costio, hefyd; yn union fel Norwy, bydd yn rhaid inni dalu i'r gyllideb Ewropeaidd, sy'n golygu peidio ag adfer rheolaeth dros ein harian.
Well, Llywydd, I've never shared the Member's view of the Commission as some sort of malign force, forever out to do us down. In my experience of going to Brussels and talking to people there, I think we are fortunate to have a group of people on the other side of the negotiating table who recognise that it is in their interests and ours to agree a Brexit deal that does the least possible harm to their economies and to the economy of the United Kingdom. I think that's the spirit in which those negotiations have been entered into. The Labour Party's policy in Wales is the policy set out in our original White Paper, and that is an approach to Brexit that insists that it is the needs of our economy, it is the needs of jobs, it is the needs of working people, that should be at the very top of the negotiating list of the United Kingdom Government, and that all the talk of taking back control, of being in charge of our laws, all that sort of thing, leads us to a series of red lines that, in the end, will mean that the UK Government has managed something really remarkable—it will have managed both to damage our economy and to see to it that our political voice in decision making has been diminished. There is a different way, a better way, and the Labour Party has set it out.
Wel, Lywydd, nid wyf erioed wedi rhannu barn yr Aelod fod y Comisiwn yn rhyw fath o rym milain sy'n ceisio ein niweidio bob amser. Yn fy mhrofiad i o fynd i Frwsel a siarad â phobl yno, credaf ein bod yn ffodus fod gennym grŵp o bobl ar ochr arall y bwrdd negodi sy'n cydnabod ei bod yn fuddiol iddynt hwy ac i ninnau gytuno ar gytundeb Brexit sy'n gwneud cyn lleied o niwed â phosibl i'w heconomïau ac i economi'r Deyrnas Unedig. Credaf mai yn yr ysbryd hwnnw y cynhelir y negodiadau. Polisi'r Blaid Lafur yng Nghymru yw'r polisi a nodir yn ein Papur Gwyn gwreiddiol, sef ymagwedd tuag at Brexit sy'n mynnu mai anghenion ein heconomi, anghenion swyddi, anghenion pobl sy'n gweithio, a ddylai fod ar frig rhestr negodi Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac mae'r holl sôn am adfer rheolaeth, o fod yn gyfrifol am ein cyfreithiau, yr holl bethau hynny, yn ein harwain at gyfres o linellau coch a fydd yn golygu, yn y pen draw, fod Llywodraeth y DU wedi llwyddo i wneud rhywbeth rhyfeddol—bydd wedi llwyddo i niweidio ein heconomi ac i sicrhau bod ein llais gwleidyddol wrth wneud penderfyniadau wedi'i leihau. Mae ffordd wahanol i'w chael, ffordd well, ac mae'r Blaid Lafur wedi nodi'r ffordd honno.
I know the Labour Party doesn't believe in red lines; it believes in raising white flags on these issues—the white flag of surrender to the EU on all matters of major importance. Labour is an internationalist party, and constantly virtue signalling on the interests of poor countries in other parts of the world for reasons that I, to a great extent, share. The customs union of the European Union is a protectionist racket that disrupts our trade with the rest of the world, holds back the poorest overseas, whilst increasing prices and costs for the poorest at home. That, therefore, makes a nonsense of the statement that the Cabinet Secretary has just said of putting the interests of working people, whether at home or abroad, at the top of the agenda.
Gwn nad yw'r Blaid Lafur yn credu mewn llinellau coch; maent yn credu mewn codi baneri gwyn ar y materion hyn—baner wen i ildio i'r UE ar yr holl faterion pwysig. Mae'r Blaid Lafur yn blaid ryng-genedlaethol, ac maent yn gyson yn nodi eu rhinweddau mewn perthynas â buddiannau gwledydd tlawd mewn rhannau eraill o'r byd am resymau rwyf innau, i raddau helaeth, yn cytuno â hwy. Mae undeb tollau'r Undeb Ewropeaidd yn sgêm ddiffyndollol sy'n amharu ar ein masnach gyda gweddill y byd, yn dal y bobl dlotaf yn ôl dramor, gan godi prisiau a chostau i'r bobl dlotaf gartref. Mae hynny, felly, yn dangos mai nonsens yw'r datganiad a wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â rhoi buddiannau pobl sy'n gweithio, boed gartref neu dramor, ar frig yr agenda.
Well, Llywydd, it's absolutely in the interests of working people throughout Wales, whether they are in manufacturing industries, where goods pass across the border of the United Kingdom and other parts of the European Union every single day, or whether in our food and agriculture sectors, where exporters rely on their goods arriving fresh at the point where they are to be consumed—it's absolutely in the interests of Welsh businesses and Welsh working people that we have free and frictionless trade. That's what the customs union delivers, and, when we have barriers at the border, and we have businesses in Wales that can no longer trade as a result of the prospectus that he sets out, we'll be diverting them to the Member so that he can explain to them just the position that he has led us to.
Wel, Lywydd, mae'n sicr er budd pobl sy'n gweithio ledled Cymru, boed yn y diwydiannau gweithgynhyrchu, lle mae nwyddau'n croesi ffiniau'r Deyrnas Unedig a rhannau eraill o'r Undeb Ewropeaidd bob dydd, neu yn ein sectorau bwyd ac amaethyddiaeth, lle mae allforwyr yn dibynnu ar allu cael eu nwyddau i'r man lle y cânt eu bwyta yn ffres—mae'n sicr er budd busnesau Cymru a phobl sy'n gweithio yng Nghymru fod gennym fasnach rydd a diffrithiant. Dyna mae'r undeb tollau yn ei sicrhau, a phan fydd gennym rwystrau ar y ffin, a busnesau yng Nghymru na allant fasnachu mwyach o ganlyniad i'r prosbectws y mae'n ei nodi, fe'u dargyfeiriwn at yr Aelod er mwyn iddo ef allu egluro'r sefyllfa y mae wedi ein harwain iddi.
3. Beth yw goblygiadau ariannol methu â chadw'r farchnad gyffredin ar gyfer masnachu nwyddau rhwng Cymru a gweddill Ewrop? OAQ52377
3. What are the financial implications of failing to retain a common market for the trading of goods between Wales and the rest of Europe? OAQ52377
Well, I thank the Member for that very pertinent leading-on question. The UK economy has already moved from being one of the fastest growing major economies to the slowest in the G7, due to the uncertainty created by the UK Government's chaotic handling of Brexit. Any reduction in access to European markets will reduce growth, cost jobs and threaten the resources available to fund public services.
Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn dilynol perthnasol iawn. Mae economi'r DU eisoes wedi newid o fod yn un o'r economïau mawr sy'n tyfu gyflymaf i fod yr arafaf yn y G7, o ganlyniad i'r ansicrwydd a grëwyd yn sgil dull di-drefn Llywodraeth y DU o ymdrin â Brexit. Bydd unrhyw leihad yn y mynediad at farchnadoedd Ewrop yn cyfyngu ar dwf, yn arwain at golli swyddi ac yn peryglu'r adnoddau sydd ar gael i ariannu gwasanaethau cyhoeddus.
Thank you, Cabinet Secretary. I'd like to focus on the possible implications for the food we import if we suddenly find ourselves having to impose tariffs and chaos at our borders. We currently import £9 billion of fruit and vegetables from the European Union, compared with the £1 billion-worth of fruit and vegetables that we grow in this country, so this is a very significant issue in terms of the type of food that we need to eat to keep healthy. I know that some elements in the Conservative Party are enthusiastic advocates of importing cheap food from the United States, like chlorinated chicken and hormone-induced beef, but, for the majority, we want to know the conditions under which our food is grown and, in particular, I wondered what consideration has been given to the issue of food security, because, if we cannot get hold of the products that we currently rely on, clearly, there is going to be a massive spike in the cost of those products and simply not enough available to feed the population. We still don't know what the future of pillar 1 payments might be. Gove talks a good game on pillar 2 and the environmental benefits of public goods, but what is going to be the implication for food production, for the feeding of our very own population, if we do not have free movement of these essential goods from Europe?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Hoffwn ganolbwyntio ar y goblygiadau posibl o ran y bwyd rydym yn ei fewnforio os bydd yn rhaid inni orfodi tariffau ac anhrefn ar ein ffiniau. Ar hyn o bryd, rydym yn mewnforio gwerth £9 biliwn o ffrwythau a llysiau o'r Undeb Ewropeaidd, o gymharu â'r gwerth £1 biliwn o ffrwythau a llysiau rydym yn eu tyfu yn y wlad hon, felly mae hwn yn fater arwyddocaol iawn o ran y math o fwyd y mae angen inni ei fwyta i gadw'n iach. Gwn fod rhai elfennau yn y Blaid Geidwadol yn cefnogi mewnforio bwyd rhad o'r Unol Daleithiau, fel cyw iâr clorinedig a chig eidion a driniwyd â hormonau, ond mae'r rhan fwyaf ohonom eisiau gwybod am yr amodau y caiff ein bwyd ei dyfu ynddynt, ac yn benodol, tybed pa ystyriaeth a roddwyd i ddiogelu'r cyflenwad bwyd, oherwydd os na allwn gael gafael ar y cynhyrchion rydym yn dibynnu arnynt ar hyn o bryd, yn amlwg, bydd cynnydd enfawr yng nghost y cynhyrchion hynny, ac ni fydd digon ar gael i fwydo'r boblogaeth. Ni wyddom o hyd beth fydd dyfodol taliadau colofn 1. Mae Gove yn dweud pethau mawr am golofn 2 a manteision amgylcheddol nwyddau cyhoeddus, ond beth fydd y goblygiadau o ran cynhyrchu bwyd, er mwyn bwydo ein poblogaeth ein hunain, os nad oes gennym ryddid i symud y nwyddau hanfodol hyn o Ewrop?
Well, I thank Jenny Rathbone for that follow-up question. In my answer to Neil Hamilton, I focused on the impact on food exporters of a hard Brexit, but she is absolutely right to point to the impact on food that we use in this country if we either were to have a hard Brexit that meant we were no longer able to import fresh food in a timely manner, or the sort of Brexit that Brexit hardliners point to, in which we would sacrifice environmental and food standards in order to try and earn a living across the world. Neither of those are acceptable to the Welsh Government, nor to people here in Wales. I was the health Minister during the period of the horse meat scandal, when we saw what can go wrong when you don't have proper standards—[Interruption.]—when you don't have proper standards to ensure that the food that ends up on people's plates here is of a proper—[Interruption.] I'm afraid there are no—[Interruption.]
Wel, diolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn dilynol. Yn fy ateb i Neil Hamilton, canolbwyntiais ar effaith Brexit caled ar allforwyr bwyd, ond mae'n llygad ei lle i dynnu sylw at yr effaith ar y bwyd rydym yn ei ddefnyddio yn y wlad hon pe baem yn cael naill ai Brexit caled a fyddai'n golygu na allem fewnforio bwyd ffres mewn modd amserol, neu'r math o Brexit y mae pobl Brexit digyfaddawd yn ei awgrymu, lle byddem yn aberthu safonau amgylcheddol a safonau bwyd er mwyn ceisio ennill bywoliaeth ar draws y byd. Nid oes yr un o'r rheini'n dderbyniol i Lywodraeth Cymru, nac i bobl Cymru. Roeddwn yn Weinidog iechyd yn ystod y sgandal cig ceffyl, pan welsom beth sy'n gallu mynd o'i le pan nad oes gennych safonau priodol—[Torri ar draws.]—pan nad oes gennych safonau priodol i sicrhau bod y bwyd sy'n cyrraedd platiau pobl yma o safon—[Torri ar draws.] Mae arnaf ofn nad oes unrhyw—[Torri ar draws.]
Mark Reckless.
Mark Reckless.
I'm amazed the Cabinet Secretary should absolve the EU of all responsibility for the horse meat scandal. Extraordinarily, he describes Jenny Rathbone as 'absolutely right' when she refers to us having to impose tariffs, but, Cabinet Secretary, isn't it a choice for this country whether we impose tariffs? Given that we've had a free trade area with the EU, we could maintain that unilaterally for up to 10 years without having to change our World Trade Organization tariffs elsewhere. And is it not the case that, in the scenario where we did go to WTO tariffs, which I certainly do not support, there would be positive implications for many sectors? We currently have—. A quarter of our whole beef consumption is supplied by Ireland. If we suddenly see a 50 per cent tariff on dairy and beef coming from Ireland, will that not give huge opportunities to the beef and dairy sector in Wales?
Rwy'n rhyfeddu bod Ysgrifennydd y Cabinet yn rhyddhau'r UE o bob cyfrifoldeb am y sgandal cig ceffyl. Mae'n syfrdanol ei fod yn dweud bod Jenny Rathbone yn 'llygad ei lle' pan ddywed y bydd yn rhaid inni osod tariffau, ond Ysgrifennydd y Cabinet, onid dewis ar gyfer y wlad hon yw gosod tariffau ai peidio? O gofio ein bod wedi cael ardal masnach rydd gyda'r UE, gallem gynnal hynny'n unochrog am hyd at 10 mlynedd heb orfod newid ein tariffau Sefydliad Masnach y Byd mewn mannau eraill. Ac onid yw'n wir, yn y senario lle byddem yn newid i dariffau Sefydliad Masnach y Byd, sy'n sicr yn rhywbeth nad wyf yn ei gefnogi, byddai hynny'n arwain at oblygiadau cadarnhaol i nifer o sectorau? Ar hyn o bryd mae gennym—. Mae chwarter yr holl gig eidion rydym yn ei fwyta yn cael ei gyflenwi gan Iwerddon. Pe baem yn sydyn yn gweld tariff o 50 y cant ar laeth a chig eidion o Iwerddon, oni fyddai hynny'n rhoi cyfleoedd enfawr i'r sector cig eidion a llaeth yng Nghymru?
The Member is a purveyor of some of the most pernicious myths about Brexit, it seems to me. I'd like to take him to meet some people who are in the beef industry in Wales to hear what they have to say about the risks posed to their livelihood of the sort of policies that he would pursue, and it is absolutely not the case, Llywydd, and it is one of those Brexiteer myths that are peddled time and again, that, somehow, by leaving the European Union, we move into some rule-free space in which we can do anything we like whenever we like it. That will never be the case. Whatever arrangements we are in, there will be rules that we will have to take, and, because we will no longer be part of the European Union, we will no longer have the negotiating capacity that comes with being part of a major world bloc, the terms on which we will have to strike the sort of deals that he takes will be terms that will be highly disadvantageous to this country.
Ymddengys i mi fod yr Aelod yn rhywun sy'n lledaenu rhai o'r mythau mwyaf niweidiol ynghylch Brexit. Hoffwn fynd ag ef i gyfarfod â phobl yn y diwydiant cig eidion yng Nghymru i glywed beth sydd ganddynt i'w ddweud ynglŷn â'r risgiau i'w bywoliaeth yn sgil y math o bolisïau y byddai ef yn awyddus i'w dilyn, ac nid yw'n wir o gwbl, Lywydd, ac mae hyn yn un o'r mythau Brexit sy'n cael eu lledaenu dro ar ôl tro, ein bod rywsut, drwy adael yr Undeb Ewropeaidd, yn symud i ryw le heb reolau lle y gallwn wneud unrhyw beth y dymunwn pryd bynnag y dymunwn. Ni fydd hynny byth yn wir. Ni waeth pa drefniadau a fydd gennym, bydd yna reolau y bydd yn rhaid inni eu derbyn, a chan na fyddwn yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd mwyach, ni fydd gennym y gallu i negodi a ddaw yn sgil bod yn rhan o un o flociau mawr y byd, a bydd y termau y bydd yn rhaid inni ddod i'r math o gytundebau y mae ef yn eu cymryd yn dermau a fydd yn dra anfanteisiol i'r wlad hon.
I think Jenny Rathbone's made some very important points there on the implications of Brexit for communities right across the United Kingdom. My constituency is a perfect example, really, with a constituency that voted to leave, but one with industry at its heart, and a very important industry at its heart. Getting that right balance between leaving the European Union and getting exactly the best deal is extremely difficult, but it's one that is crucially vital. Airbus, within the constituency, is a perfect example of European contribution and collaboration. My question is simple, Cabinet Secretary: does the Cabinet Secretary share my concerns that businesses are already having to plan for the worst type of deal just because there is no clarity or leadership from the UK Government?
Credaf fod Jenny Rathbone wedi gwneud pwyntiau pwysig iawn yno ar oblygiadau Brexit i gymunedau ledled y Deyrnas Unedig. Mae fy etholaeth i yn enghraifft berffaith, mewn gwirionedd, gydag etholaeth a bleidleisiodd i adael, ond sy'n un â diwydiant yn ganolog iddi, a diwydiant pwysig iawn hefyd. Mae sicrhau'r cydbwysedd cywir hwnnw rhwng gadael yr Undeb Ewropeaidd a sicrhau'r fargen orau yn eithriadol o anodd, ond mae'n hanfodol bwysig. Mae Airbus, yn yr etholaeth, yn enghraifft berffaith o gyfraniad a chydweithrediad Ewropeaidd. Mae fy nghwestiwn yn syml, Ysgrifennydd y Cabinet: a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn rhannu fy mhryderon fod busnesau eisoes yn gorfod cynllunio ar gyfer y math gwaethaf o gytundeb gan nad oes unrhyw eglurder nac arweiniad gan Lywodraeth y DU?
Can I thank Jack Sargeant for that? In the comparatively short time that he has been a Member of the Assembly, he has already been clearly identified as a major spokesperson for the aerospace industry, because of its importance to his own constituency. Llywydd, there are some serious analyses that suggest that the aerospace industry in Wales is the most exposed of all to a tariff-infested Brexit. That's not surprising, is it, because the aerospace industry relies on components passing across borders every single day in order to succeed. So, Jack Sargeant is absolutely right to point to the dangers posed to industries and jobs in his parts of Wales if we don't manage to negotiate a sensible Brexit that puts jobs and our economy at the forefront of those negotiations.
A gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am hynny? Yn yr amser cymharol fyr y mae wedi bod yn Aelod Cynulliad, mae eisoes wedi dod i amlygrwydd fel llefarydd pwysig ar ran y diwydiant awyrofod, oherwydd ei bwysigrwydd i'w etholaeth ei hun. Lywydd, mae rhai dadansoddiadau difrifol yn awgrymu mai'r diwydiant awyrofod yng Nghymru yw'r diwydiant a fyddai'n cael ei beryglu fwyaf oll yn sgil Brexit llawn tariffau. Nid yw hynny'n syndod, ydy e, gan fod y diwydiant awyrofod yn dibynnu ar gydrannau'n croesi ffiniau bob dydd er mwyn gallu llwyddo. Felly, mae Jack Sargeant yn llygad ei le yn tynnu sylw at y peryglon a fyddai'n wynebu diwydiannau a swyddi yn ei rannau ef o Gymru pe na baem yn llwyddo i negodi Brexit synhwyrol sy'n rhoi swyddi a'n heconomi ar y brig yn y negodiadau hynny.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am lefelau'r dreth gyngor yng Ngogledd Cymru? OAQ52356
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on council tax levels in North Wales? OAQ52356
Can I thank Mandy Jones for that question? The setting of council tax is the responsibility of democratically-elected local authorities. They are answerable to their local populations for the decisions they make. We have again continued to protect local government in Wales from the worst effects of austerity in the settlement for 2018-19.
A gaf fi ddiolch i Mandy Jones am ei chwestiwn? Cyfrifoldeb awdurdodau lleol a etholwyd yn ddemocrataidd yw pennu'r dreth gyngor. Maent yn atebol i'w poblogaethau lleol am y penderfyniadau a wnânt. Unwaith eto, rydym wedi parhau i amddiffyn llywodraeth leol yng Nghymru rhag effeithiau gwaethaf cyni yn y setliad ar gyfer 2018-19.
Thank you for that answer. I welcome the fact that eight local authorities have given an exemption to care leavers in their areas from paying council tax until they reach the age of 25, including one from my region, Anglesey. This gives care leavers the opportunity to better transition to independent living without the fear of a disproportionate response by councils if they are unable to make their council tax payments. Would the Welsh Government work with the remaining councils in north Wales and the rest of Wales to ensure that all care leavers have access to this exemption to avoid a postcode lottery?
Diolch am eich ateb. Rwy'n croesawu'r ffaith bod wyth awdurdod lleol wedi rhoi esemptiad i bobl sy'n gadael gofal yn eu hardaloedd rhag talu'r dreth gyngor hyd nes y byddant yn 25 oed, gan gynnwys un yn fy rhanbarth i, Ynys Môn. Mae hyn yn rhoi cyfle i bobl sy'n gadael gofal bontio'n well i fyw'n annibynnol heb ofni ymateb anghymesur gan gynghorau os na allant dalu'r dreth gyngor. A wnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda gweddill y cynghorau yng ngogledd Cymru ac yng ngweddill Cymru i sicrhau bod pawb sy'n gadael gofal â hawl i'r esemptiad hwn er mwyn osgoi loteri cod post?
Can I thank Mandy Jones for that supplementary question? Because I completely agree with what she has said. I am glad to see the number of local authorities in Wales rising that provide a blanket exemption to care leavers from paying the council tax. I know that Carl Sargeant, when he was responsible for this area, wrote to all local authorities, encouraging them to join that list. It's a message that the current local government Secretary and I continue to give to local authority colleagues, and those who have tell you that the costs to them are very modest indeed, because, sadly, so many care leavers qualify for help with council tax in other ways from schemes that we already have in being. But to have a solid scheme universally available, where care leavers could be guaranteed to be provided with that help—that's the position we'd like to get to as a Welsh Government, and we will continue, as she has suggested, to work with colleagues in local authorities to get all 22 into that position.
A gaf fi ddiolch i Mandy Jones am ei chwestiwn atodol? Oherwydd cytunaf yn llwyr â'r hyn a ddywedodd. Rwy'n falch o weld cynnydd yn nifer yr awdurdodau lleol yng Nghymru sy'n darparu esemptiad cyffredinol i bobl sy'n gadael gofal rhag talu'r dreth gyngor. Gwn fod Carl Sargeant, pan oedd yn gyfrifol am y maes hwn, wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol yn eu hannog i ymuno â'r rhestr honno. Mae'n neges y mae'r Ysgrifennydd llywodraeth leol presennol a minnau yn parhau i'w chyfleu i gydweithwyr yn yr awdurdodau lleol, ac mae'r rhai sydd wedi gwneud hyn yn dweud wrthych fod y costau iddynt hwy yn fach iawn, oherwydd, yn anffodus, mae cymaint o bobl sy'n gadael gofal yn gymwys am gymorth gyda'r dreth gyngor mewn ffyrdd eraill o ganlyniad i gynlluniau sydd gennym ar waith eisoes. Ond mae sicrhau bod cynllun cadarn ar gael i bawb, lle y gellid gwarantu bod pobl sy'n gadael gofal yn cael y cymorth hwnnw—dyna'r sefyllfa yr hoffem ei chyrraedd fel Llywodraeth Cymru, ac fel yr awgrymodd, byddwn yn parhau i weithio gyda chydweithwyr mewn awdurdodau lleol i sicrhau bod pob un o'r 22 awdurdod yn gwneud hynny.
Cabinet Secretary, your colleague the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, in his Green Paper on local government, states that, over time, there has been convergence in council tax levels and
'in the majority of places the differences today are small and this should not be an insurmountable issue.'
However, the figures tell a different story, with council tax payers in north Wales potentially—if these ludicrous proposals go ahead—facing an increase of £160 per annum in Ynys Môn, and over £80 each in Conway and Wrexham. Given the fact that, in Wales, we've seen a 201 per cent increase in council tax bills since devolution, and notwithstanding the many concerns that we have raised—and others—regarding the financial integrity of the Cabinet Secretary's Green Paper on local government reform, have you been invited to any discussions with the Cabinet Secretary as regards moving forward with local government reform, and, in particular, what agreements are in place to mitigate any further exorbitant council tax increases?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae eich cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, yn ei Bapur Gwyrdd ar lywodraeth leol, yn datgan, fod cydgyfeirio wedi digwydd dros amser yn lefelau'r dreth gyngor ac
'yn y rhan fwyaf o leoedd, bod y gwahaniaethau heddiw yn fach ac ni ddylai hyn fod yn broblem nad oes modd ei datrys.'
Fodd bynnag, mae'r ffigurau yn adrodd stori wahanol, gyda thalwyr y dreth gyngor yng ngogledd Cymru, o bosibl—os yw'r cynigion hurt hyn yn mynd rhagddynt—yn wynebu cynnydd o £160 y flwyddyn yn Ynys Môn, a dros £80 yng Nghonwy ac yn Wrecsam. O ystyried ein bod, yng Nghymru, wedi cael cynnydd o 201 y cant ym miliau'r dreth gyngor ers datganoli, ac er gwaethaf y pryderon niferus a fynegwyd gennym—a chan eraill—ynghylch uniondeb ariannol Papur Gwyrdd Ysgrifennydd y Cabinet ar ddiwygio llywodraeth leol, a ydych wedi cael gwahoddiad i unrhyw drafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet parthed bwrw ymlaen â diwygio llywodraeth leol, ac yn benodol, pa gytundebau sydd ar waith i liniaru unrhyw gynnydd afresymol pellach yn y dreth gyngor?
Of course, Llywydd, as finance Minister I take a close interest, and will continue to, in the outcome of the consultation on the Green Paper that the Cabinet Secretary has conducted, and the issue to which the Member points—differential rates of council tax between authorities—has undoubtedly been a theme in that consultation. Of course, the biggest differential lies not between Welsh authorities but between authorities in Wales and authorities in England, where English council tax payers on average have to pay £179 extra every year.
Wrth gwrs, Lywydd, fel Gweinidog cyllid, mae gennyf gryn ddiddordeb, a byddaf yn parhau i fod â chryn ddiddordeb, yng nghanlyniad yr ymgynghoriad ar y Papur Gwyrdd a gynhaliwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet, ac mae'r mater y cyfeiria'r Aelod ato—cyfraddau gwahaniaethol y dreth gyngor o un awdurdod i'r llall—wedi bod yn thema yn yr ymgynghoriad hwnnw, heb os. Wrth gwrs, nid rhwng awdurdodau Cymru y mae'r gwahaniaeth mwyaf i'w weld, ond yn hytrach rhwng awdurdodau yng Nghymru ac awdurdodau yn Lloegr, lle mae'n rhaid i dalwyr y dreth gyngor yn Lloegr dalu £179 yn ychwanegol bob blwyddyn ar gyfartaledd.
Yn dilyn y toriadau i gyllideb Cyngor Sir Ddinbych y flwyddyn ddiwethaf, mae'n debyg y byddai'n rhaid i sir Ddinbych gynyddu ei threthi cyngor 20 y cant dim ond i ddal lan gyda lle maen nhw ar hyn o bryd. Rydym ni'n gwybod, tra bod y cyllidebau yn crebachu, bod costau yn cynyddu hefyd. Mi fydd nifer ohonom ni, rydw i'n siŵr, yn croesawu'r ffaith bod nifer o weithwyr yn y cyngor yn mynd i dderbyn codiad cyflog, yn enwedig y rhai yn y bandiau is, ond y cwestiwn rydw i am ei ofyn i chi yw: am ba hyd ŷch chi, fel Ysgrifennydd Cabinet â chyfrifoldeb am gyllid, yn credu ei bod hi yn gynaliadwy i gynghorau sir fedru parhau i ddelifro nid dim ond gwasanaethau anstatudol, ond gwasanaethau statudol mewn cyd-destun ariannu mor anghynaladwy?
Given the cuts to Denbighshire County Council’s budget last year, Denbighshire will have to increase its council tax by 20 per cent, it seems, just to catch up with where they are at the moment. Now, whilst we know that budgets are shrinking, costs are increasing, and many of us will welcome the fact that a number of staff in the council are going to receive a pay rise, particularly those on the lower bands. But the questions I’d like to ask you is: for how long do you, as Cabinet Secretary with responsibility for finance, believe that it will be sustainable for councils to continue to deliver not only non-statutory services, but statutory services too in such an unsustainable financial context?
Wel, Llywydd, mewn cyfnod o gyni lle rydym ni i gyd dan bwysau o'r toriadau sy'n dod o San Steffan i Gymru, rydw i'n cydnabod y ffaith bod pobl yn yr awdurdodau lleol yn ymdopi â sefyllfa anodd dros ben. Fel Llywodraeth, rydym ni wedi gweithio yn galed i drial rhoi arian i'r awdurdodau lleol. Nid oedd yna ddim toriad i'r cash rydym ni'n ei roi iddyn nhw yn y flwyddyn ariannol yma, ac rydw i'n bwrw ymlaen gyda'r Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am awdurdodau lleol i weithio yn galed gyda'n gilydd pan fyddwn ni'n paratoi'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf.
Well, Llywydd, we are in a period where we are all under pressure from the Westminster cuts, and I acknowledge the fact that people in the local authorities are coping with an exceptionally difficult situation. As a Government, we have worked hard to attempt to give local authorities funding. There was no cut in cash terms in this financial year, and I will continue, with the Cabinet Secretary responsible for local government, to work hard together to prepare the budget for the next financial year.
5. Pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i rhoi i lywodraeth leol wrth bennu'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf? OAQ52342
5. What consideration has the Cabinet Secretary given to local government in setting the budget for next year? OAQ52342
In setting the budget for next year I will give very careful consideration to the range of vitally important services, including education, housing and social care, that are provided by local government. An indicative budget has been published for 2019-20 and further details of plans for that year will be presented in the draft budget in the autumn.
Wrth bennu'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf byddaf yn rhoi ystyriaeth ofalus iawn i'r amrywiaeth o wasanaethau hanfodol bwysig, gan gynnwys addysg, tai a gofal cymdeithasol, a ddarperir gan lywodraeth leol. Mae cyllideb ddangosol ar gyfer 2019-20 wedi'i chyhoeddi a bydd manylion pellach ynglŷn â chynlluniau ar gyfer y flwyddyn honno yn cael eu cyhoeddi yn y gyllideb ddrafft yn yr hydref.
Thank you for that answer. The Cabinet Secretary for public services is considering reorganising local government and the cost of the reduction from 22 to 10 principal councils has been calculated at between £200 million and £400 million. Is the Cabinet Secretary able to add that amount to the local government revenues budget to pay for reorganisation, or would reorganisation have to be paid for by service reductions?
Diolch am eich ateb. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus yn ystyried ad-drefnu llywodraeth leol, a chyfrifwyd y bydd cost lleihau o 22 i 10 prif gyngor rhwng £200 miliwn a £400 miliwn. A all Ysgrifennydd y Cabinet ychwanegu'r swm hwnnw at gyllideb refeniw llywodraeth leol i dalu am y broses o ad-drefnu, neu a fyddai'n rhaid talu am ad-drefnu drwy gyfyngu ar wasanaethau?
Llywydd, the cost of reorganising local government will, I'm sure, have been thoroughly rehearsed during the consultation period on the Green Paper. That consultation period has only just come to an end, and the conclusions are still being worked through. But Mike Hedges is right to suggest, as were previous contributors this afternoon, that, as the Cabinet Secretary for finance, the financial implications of the Green Paper and the proposals that will flow from it are bound to be of direct interest to me.
Lywydd, rwy'n siŵr y bydd cost ad-drefnu llywodraeth leol wedi'i hailadrodd droeon yn ystod y cyfnod ymgynghori ar y Papur Gwyrdd. Newydd ddod i ben y mae'r cyfnod ymgynghori hwnnw, ac mae'r casgliadau'n dal i gael eu prosesu. Ond mae Mike Hedges yn iawn i awgrymu, fel cyfranwyr blaenorol y prynhawn yma, y bydd goblygiadau ariannol y Papur Gwyrdd a'r cynigion a fydd yn deillio ohono yn sicr o ddiddordeb uniongyrchol i mi fel Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynyddu caffael cyhoeddus yng Nghymru? OAQ52369
6. How is the Welsh Government increasing public procurement in Wales? OAQ52369
I thank the Member for the question. The Welsh Government works with others to increase the share of annual public sector procurement budget that is spent in Wales, and to maximise the economic, social, environmental and cultural impact of the £6 billion of expenditure that this entails.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag eraill i gynyddu'r gyfran o gyllideb flynyddol caffael y sector cyhoeddus a gaiff ei gwario yng Nghymru, ac i sicrhau cymaint â phosib o effaith economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol yn sgil y £6 biliwn o wariant sy'n deillio o hynny.
Minister, you're in charge of the National Procurement Service, and you'll know from previous correspondence that I've got concerns about the way in which larger firms are able to navigate and score higher within the procurement tendering process much easier than smaller firms who don't have a dedicated procurement department like their larger counterparts. I gave you a specific example as to how this impacted a firm in the Rhondda, and that's meant that money has leaked out of my constituency now and gone to a firm that is outside of Wales, which is obviously going to have an impact on local jobs and other businesses as well. What pressure can you bring to bear within your Government to ensure that there is a level playing field for all businesses, whether large or small, when it comes to the tendering process?
Weinidog, rydych yn gyfrifol am y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, ac fe fyddwch yn ymwybodol o ohebiaeth flaenorol fy mod yn pryderu ynglŷn â'r ffordd y mae cwmnïau mwy o faint yn ei chael hi'n haws o lawer llywio a sgorio'n uwch yn y broses dendro ar gyfer caffael na chwmnïau llai o faint nad oes ganddynt adran gaffael benodol fel eu cymheiriaid mwy o faint. Rhoddais enghraifft benodol ichi ynglŷn â sut y cafodd hyn effaith ar gwmni yn y Rhondda, ac mae wedi golygu bod yr arian wedi'i golli o fy etholaeth i bellach ac wedi mynd i gwmni o'r tu allan i Gymru, sy'n amlwg yn mynd i gael effaith ar swyddi lleol a busnesau eraill hefyd. Pa bwysau y gallwch ei roi yn eich Llywodraeth i sicrhau chwarae teg i bob busnes, boed yn rhai mawr neu'n rhai bach, mewn perthynas â'r broses dendro?
I thank the Member for that question, and thank her for the letter she wrote to me about that specific case. She will know that there is a review of the National Procurement Service and Value Wales that is currently under way. It's there to make sure that, if there are any opportunities to us to adjust our procurement procedures the other side of the European Union, we are able to take those opportunities. One of the things that we may be able to do—and I must emphasise, of course, Llywydd, that this is still part of the discussion—will be to amend the rules, so that the sorts of firms to which Leanne Wood referred—local firms without the capacity to be constantly involved in the procurement field—that there is a more level playing field for them as compared to some of the rules that we currently have to abide by.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn, a diolch am y llythyr a ysgrifennodd ataf ynglŷn â'r achos penodol hwnnw. Fe fydd hi'n gwybod bod adolygiad o'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol a Gwerth Cymru ar y gweill ar hyn o bryd. Ei ddiben yw sicrhau, os oes unrhyw gyfleoedd ar gael i ni addasu ein gweithdrefnau caffael wedi inni adael yr Undeb Ewropeaidd, y gallwn fanteisio ar y cyfleoedd hynny. Un o'r pethau y gallem eu gwneud o hyd—ac mae'n rhaid imi bwysleisio, wrth gwrs, Lywydd, fod hyn yn dal i fod yn rhan o'r drafodaeth—fydd newid y rheolau, er mwyn sicrhau bod cwmnïau fel yr un y cyfeiriodd Leanne Wood ato—cwmnïau lleol heb y gallu i gymryd rhan gyson yn y maes caffael—fod mwy o chwarae teg iddynt o gymharu â rhai o'r rheolau y mae'n rhaid inni gadw atynt ar hyn o bryd.
Diolch i'r Ysgrifenydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw cwestiynau i Arweinydd y Tŷ a’r Prif Chwip. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Russell George.
The next item, therefore, is questions to the Leader of the House and Chief Whip. The first question is from Russell George.
1. Pa drafodaethau y mae Arweinydd y Tŷ wedi'u cael gyda'r sector ynni wrth lunio'r cynllun gweithredu ffonau symudol? OAQ52344
1. What discussions has the Leader of the House had with the energy sector in designing the mobile action plan? OAQ52344
None. I have held discussions with the mobile industry, Ofcom, landowners, business organisations and local authorities in designing the mobile action plan.
Dim. Rwyf wedi cynnal trafodaethau gyda'r diwydiant ffonau symudol, Ofcom, tirfeddianwyr, sefydliadau busnes ac awdurdodau lleol wrth lunio'r cynllun gweithredu ffonau symudol.
Thank you, leader of the house. National and local press and television will frequently hear about how both the UK and the Welsh Governments are encouraging energy providers to install domestic smart meters in order to combat fuel poverty. Now, I've been contacted by people in rural areas of my own constituency who have reported that installation of smart meters is impossible because of the lack of mobile phone signal, which is required for smart meters to work. Can you outline what discussions you've had with the energy sector on this issue and have you given any thought into designing this and these issues into the priorities for the Welsh Government's mobile action plan?
Diolch, arweinydd y tŷ. Mae'r wasg genedlaethol a lleol a'r teledu yn clywed yn aml sut y mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn annog darparwyr ynni i osod mesuryddion deallus mewn cartrefi er mwyn mynd i'r afael â thlodi tanwydd. Nawr, mae pobl o ardaloedd gwledig yn fy etholaeth wedi cysylltu â mi i ddweud ei bod yn amhosibl gosod mesuryddion deallus oherwydd diffyg signal ffonau symudol, sy'n angenrheidiol er mwyn i fesuryddion deallus weithio. A allwch amlinellu pa drafodaethau rydych wedi'u cael gyda'r sector ynni ynglŷn â'r mater hwn, ac a ydych wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i gynnwys hyn a'r materion hyn yn y blaenoriaethau ar gyfer cynllun gweithredu ffonau symudol Llywodraeth Cymru?
I haven't had any conversation with the energy companies about smart meters. We have had some conversation with the industry round-table about getting energy to the masts themselves. But I agree entirely with Russell George's analysis that the lack of mobile coverage is a real issue for a whole range of services, including smart meters. Any number of services rely, increasingly these days, on data particularly, and he will know that we've been lobbying both the UK Government and Ofcom for a range of measures to be put in place to ensure that we can get decent amounts of mobile coverage from more than one operator across Wales, for exactly the reason that he outlines.
Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau gyda'r cwmnïau ynni ynglŷn â mesuryddion deallus. Rydym wedi cael rhai trafodaethau bord gron gyda'r diwydiant ynglŷn â chyflenwi ynni i'r mastiau eu hunain. Ond cytunaf yn llwyr â dadansoddiad Russell George fod diffyg signal ffonau symudol yn broblem go iawn i ystod eang o wasanaethau, gan gynnwys mesuryddion deallus. Mae llawer iawn o wasanaethau yn dibynnu, fwyfwy y dyddiau hyn, ar ddata yn arbennig, ac fe fydd yn ymwybodol ein bod wedi bod yn lobïo Llywodraeth y DU ac Ofcom i roi amrywiaeth o fesurau ar waith er mwyn gwneud yn siŵr y gallwn sicrhau signal ffonau symudol boddhaol gan fwy nag un gweithredwr ledled Cymru, am yr union resymau a amlinellwyd ganddo.
2. A wnaiff Arweinydd y Tŷ amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael ag anghydraddoldeb? OAQ52349
2. Will the Leader of the House outline how the Welsh Government is tackling inequality? OAQ52349
Yes. Our strategic equality plan details our equality objectives that are ensuring the way we govern has an effective impact on making our society fairer and more inclusive. The rapid review of gender equality, which is under way, will identify actions to drive forward equality and fairness in Wales.
Gwnaf. Mae ein cynllun cydraddoldeb strategol yn cynnwys manylion ynglŷn â'n hamcanion cydraddoldeb sy'n sicrhau bod y ffordd rydym yn llywodraethu yn cael effaith o ran sicrhau bod ein cymdeithas yn decach ac yn fwy cynhwysol. Bydd yr adolygiad cyflym o gydraddoldeb rhywiol, sydd ar waith, yn nodi camau i wella cydraddoldeb a thegwch yng Nghymru.
Can I thank the Cabinet Secretary for that answer? The greatest inequality, if not the greatest, is the difference in life expectancy between the more disadvantaged areas and the more prosperous areas of Wales, often within the same local authority area, and, in fact, within the same constituency, as the Cabinet Secretary is aware. Since the ending of Communities First and the work it did on reducing smoking rates, reducing obesity and increasing exercise, what is being done to improve life expectancy in the most disadvantaged communities?
A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb? Yr anghydraddoldeb mwyaf, os nad y mwyaf, yw'r gwahaniaeth mewn disgwyliad oes rhwng ardaloedd mwyaf difreintiedig ac ardaloedd mwy llewyrchus Cymru, yn aml o fewn yr un ardal awdurdod lleol, ac yn wir, o fewn yr un etholaeth, fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet. Ers diwedd Cymunedau yn Gyntaf a'r gwaith a wnaeth ar leihau cyfraddau ysmygu, lleihau gordewdra a chynyddu ymarfer corff, beth sy'n cael ei wneud i wella disgwyliad oes yn y cymunedau mwyaf difreintiedig?
Improving health for everyone, especially those in poverty, is a central ambition of 'Prosperity for All' and we're prioritising actions to both tackle the root causes of that poverty and to target support for people within the most deprived areas of Wales. The Member has correctly identified that there are a range of issues that affect life expectancy. What we need to do is get upstream actions, as they call it—so, at-source actions—to redistribute social determinants, and also to help people better cope with the circumstances that they find themselves in. Mike Hedges will know that, in Swansea, we have communities that can actually see each other, because of the ways the hills work, where the life expectancy is quite severely different. That has a range of issues around poverty, but also around air quality and a number of other issues. The Government has a whole plan in place to make sure that those social determinants are not determining people's quality of life as we go forward.
Mae gwella iechyd i bawb, yn enwedig pobl sy'n byw mewn tlodi, yn un o uchelgeisiau canolog 'Ffyniant i Bawb' ac rydym yn blaenoriaethu camau i fynd i'r afael â'r achosion sydd wrth wraidd y tlodi hwnnw ac i dargedu cymorth ar gyfer pobl yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Mae'r Aelod yn llygad ei le yn nodi bod amrywiaeth o faterion yn effeithio ar ddisgwyliad oes. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yw sicrhau camau gweithredu ymhellach i fyny'r gadwyn, fel y'u gelwir—felly, camau gweithredu yn y tarddiad—i ailddosbarthu penderfynyddion cymdeithasol, ac i gynorthwyo pobl i ymdopi â'u hamgylchiadau yn well. Gŵyr Mike Hedges fod gennym gymunedau yn Abertawe sy'n gallu gweld ei gilydd, oherwydd siâp y bryniau, lle mae gwahaniaeth sylweddol rhyngddynt o ran disgwyliad oes. Mae hynny'n cynnwys amrywiaeth o faterion sy'n ymwneud â thlodi, ond hefyd ag ansawdd aer a nifer o faterion eraill. Mae gan y Llywodraeth gynllun cyflawn ar waith i sicrhau nad yw'r penderfynyddion cymdeithasol hynny'n pennu ansawdd bywyd pobl wrth inni symud ymlaen.
Talking of Swansea, you may recall a few years ago that the council failed to apply for a second tranche of Government funding for discretionary housing payments, and that was not long after they'd had to return almost £1 million to Government as they could not find a way of using it to reduce poverty. This is a council which has a history of spending money on things that perhaps we don't value, but why does its current Labour leadership find it so difficult to spend funding that's dedicated to tackling the inequalities of poverty?
A sôn am Abertawe, efallai eich bod yn cofio, ychydig flynyddoedd yn ôl, i'r Cyngor fethu gwneud cais am ail gyfran o arian y Llywodraeth ar gyfer taliadau tai yn ôl disgresiwn, a digwyddodd hynny yn fuan ar ôl iddynt orfod ad-dalu bron i £1 filiwn i'r Llywodraeth gan nad oeddent wedi gallu dod o hyd i ffordd o'i ddefnyddio i leihau tlodi. Dyma gyngor sydd â hanes o wario arian ar bethau nad ydym, o bosibl, yn eu gwerthfawrogi, ond pam fod ei arweinyddiaeth Lafur bresennol yn ei chael hi mor anodd gwario'r arian a bennwyd ar gyfer mynd i'r afael ag anghydraddoldebau tlodi?
We've worked very hard with the council, actually, in a number of areas, to make sure that they have a good plan in place to address social inequality across the city. One of the big issues for everyone is the employability of some of the areas of Swansea. We do still have, across Wales, small pockets of high unemployment and some parts of my own constituency, Llywydd, are affected by that, and obviously Suzy Davies's region. Our employability plan is specifically designed to assist people who find themselves in those circumstances to get not just work but well-paid work to lift them out of the poverty that we know affects many of their lives. We're working very hard with Swansea and the city deal in general to make sure that those moneys are well spent.
Rydym wedi gweithio'n galed iawn gyda'r cyngor, mewn gwirionedd, mewn nifer o feysydd, i sicrhau bod ganddynt gynllun da ar waith i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb cymdeithasol ledled y ddinas. Un o'r materion pwysig i bawb yw cyflogadwyedd rhai o ardaloedd Abertawe. Mae gennym bocedi bychain o ddiweithdra uchel ledled Cymru o hyd, ac mae rhai rhannau o fy etholaeth fy hun, Lywydd, wedi'u heffeithio gan hynny, a rhanbarth Suzy Davies wrth gwrs. Mae ein cynllun cyflogadwyedd wedi'i gynllunio'n benodol i gynorthwyo pobl yn yr amgylchiadau hynny nid yn unig i gael gwaith ond i gael gwaith sy'n talu'n dda er mwyn eu codi allan o'r tlodi y gwyddom ei fod yn effeithio ar fywydau llawer ohonynt. Rydym yn gweithio'n galed iawn gydag Abertawe a'r fargen ddinesig yn gyffredinol i sicrhau bod yr arian hwnnw yn cael ei wario'n dda.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y plediadau. Llefarydd UKIP, David Rowlands.
Questions now from the party spokespeople. UKIP spokesperson, David Rowlands.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, last Tuesday, I attended the cross-party group on human trafficking. It was gratifying to note the progress being made in combating this evil trade. Whilst we may differ on the causes of these manifestations, we all find this scourge on our society, and its attendant human misery, an abhorrent one. Leader of the house, can you assure us that your Government will remain committed to ending slavery in all its forms in Wales?
Diolch, Lywydd. Arweinydd y tŷ, ddydd Mawrth diwethaf, mynychais y grŵp trawsbleidiol ar fasnachu pobl. Roedd yn braf nodi'r cynnydd sy'n cael ei wneud wrth frwydro yn erbyn y fasnach ddieflig hon. Er ein bod yn anghytuno ynglŷn ag achosion y pethau hyn, mae pob un ohonom o'r farn fod y pla hwn ar ein cymdeithas, a'r trallod y mae'n ei achosi i bobl, yn wrthun. Arweinydd y tŷ, a allwch roi sicrwydd inni y bydd eich Llywodraeth yn parhau'n ymrwymedig i roi diwedd ar gaethwasiaeth o bob math yng Nghymru?
Yes, absolutely. We are the first and only country in the UK to appoint an anti-slavery co-ordinator, as I know David Rowlands is well aware. We've established the Wales anti-slavery leadership group to provide the strategic leadership and guidance on how we tackle slavery in Wales, and to provide the best possible support for survivors. We're in the process of the sharing the learning from Wales with other partners, including UK Government departments and with the UK independent anti-slavery commissioner, and we're starting to gain an international recognition for our work on this agenda.
Gallaf, yn sicr. Ni yw'r wlad gyntaf a'r unig wlad yn y DU i benodi cydgysylltydd atal caethwasiaeth, fel y gŵyr David Rowlands yn iawn. Rydym wedi sefydlu grŵp arwain atal caethwasiaeth Cymru i ddarparu arweinyddiaeth strategol ac arweiniad ar sut i fynd i'r afael â chaethwasiaeth yng Nghymru, ac i ddarparu'r cymorth gorau posibl i oroeswyr. Rydym wrthi'n rhannu'r dysgu o Gymru gyda phartneriaid eraill, gan gynnwys adrannau Llywodraeth y DU a chyda chomisiynydd atal caethwasiaeth annibynnol y DU, ac rydym yn dechrau ennill cydnabyddiaeth ryngwladol am ein gwaith ar yr agenda hon.
I thank the leader of the house for that comprehensive answer. For the year 2016-17, over 10,000 adult survivors and nearly 4,000 children and young people were provided with support by domestic abuse services in Wales, which include refuge and community-based advocacy. Figures show the national domestic abuse helpline received over 28,000 calls. It is therefore extremely disturbing to hear that at least 500 women in Wales could not be accommodated by refuges because there was no space available. As these refuges afford one of the most important elements in helping domestic abuse victims, why is it that from 2016 to date there have been cuts to refuge services that mean no new refuges are being provided and existing ones may even have to close? Does the leader of the house believe this is an acceptable situation?
Diolch i arweinydd y tŷ am ei hateb cynhwysfawr. Ar gyfer y flwyddyn 2016-17, darparwyd cymorth i dros 10,000 o oroeswyr sy'n oedolion a bron i 4,000 o blant a phobl ifanc gan y gwasanaethau cam-drin domestig yng Nghymru, sy'n cynnwys lloches ac eiriolaeth gymunedol. Dengys ffigurau fod y llinell gymorth cam-drin domestig genedlaethol wedi derbyn dros 28,000 o alwadau. Felly, mae'n hynod o frawychus clywed nad oedd modd rhoi lloches i o leiaf 500 o fenywod yng Nghymru gan nad oedd lle ar gael. O gofio mai'r llochesi hyn yw un o'r elfennau pwysicaf wrth gefnogi dioddefwyr cam-drin domestig, pam y gwnaed toriadau rhwng 2016 a heddiw i wasanaethau lloches sy'n golygu nad oes unrhyw lochesi newydd yn cael eu darparu, ac efallai y bydd yn rhaid i rai sy'n bodoli eisoes gau, hyd yn oed? A yw Arweinydd y tŷ yn credu bod hon yn sefyllfa dderbyniol?
No. We're working very hard indeed to make sure that services for people fleeing domestic violence or any kind of sexual violence across Wales are fit for purpose. We have, as David Rowlands knows, the rapid review of gender equality currently under way. I'm due to discuss that on Thursday morning of this week. One of the aims of that, and of the violence against women, domestic abuse and sexual violence Act in Wales, is to do a proper needs assessment across Wales so that we can properly respond to the need and to make sure our resources are well targeted.
Nac ydw. Rydym yn gweithio'n galed iawn yn wir i sicrhau bod y gwasanaethau sydd ar gael i bobl sy'n dianc rhag trais domestig neu unrhyw fath o drais rhywiol ledled Cymru yn addas i'r diben. Fel y gŵyr David Rowlands, mae'r adolygiad cyflym o gydraddoldeb rhywiol ar y gweill ar hyn o bryd. Byddaf yn ei drafod fore dydd Iau yr wythnos hon. Un o amcanion yr adolygiad, a'r Ddeddf trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yng Nghymru, yw cynnal asesiad priodol o anghenion ledled Cymru fel y gallwn ymateb yn briodol i'r angen a sicrhau bod ein hadnoddau wedi'u targedu'n dda.
I thank the leader of the house for that answer as well. In case you were having withdrawal symptoms, leader of the house, my last question concerns digital infrastructure. So, given that there are still a number of communities, such as Llangenny village in Powys, that are not able to benefit from the Superfast Cymru digital roll-out, is the leader of the house in a position to indicate how the new delivery plan will be designed to include those who are not connected in what we have to say was a very successful first roll-out phase?
Diolch i arweinydd y tŷ am yr ateb hwnnw hefyd. Rhag ofn eich bod yn cael symptomau amddifadu, arweinydd y tŷ, mae fy nghwestiwn olaf yn ymwneud â seilwaith digidol. Felly, o gofio bod nifer o gymunedau o hyd, megis pentref Llangenau ym Mhowys, yn methu elwa ar y broses o gyflwyno Cyflymu Cymru, a yw arweinydd y tŷ mewn sefyllfa i nodi sut y bydd y cynllun cyflawni newydd yn cael ei lunio i gynnwys y rheini na chawsant eu cysylltu yn yr hyn y mae'n rhaid inni ddweud ei fod yn gam cyntaf llwyddiannus iawn o ran cyflwyno?
Yes. We're in the process at the moment of procuring the second phase of Superfast Cymru. There are a number of tranches to that. It is specifically designed to pick up those communities with the least good service, either of mobile data services or poor broadband download speeds. In addition to that, we have a particular pool for communities who wish to get together to get a solution for their whole community of whatever sort, and we're very happy to talk to any community that wants to come together to get a bespoke solution for them.
Ydw. Ar hyn o bryd, rydym yn y broses o gaffael ail gam Cyflymu Cymru. Mae nifer o elfennau'n perthyn i hynny. Fe'i cynlluniwyd yn benodol i nodi'r cymunedau gyda'r gwasanaeth gwaethaf, naill ai o ran gwasanaethau data ffonau symudol neu gyflymderau lawrlwytho band eang gwael. Yn ogystal â hynny, mae gennym gronfa benodol ar gyfer cymunedau sy'n dymuno dod at ei gilydd i sicrhau ateb o ba fath bynnag ar gyfer eu cymuned gyfan, ac rydym yn fwy na pharod i siarad ag unrhyw gymuned sy'n awyddus i ddod ynghyd er mwyn sicrhau ateb pwrpasol ar eu cyfer hwy.
Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch. Ddoe, fe gawsom ni ddatganiad gennych chi ar Gymru fel cenedl noddfa i ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac fe wnes i ymateb i'r ddadl gan ddatgan cefnogaeth Plaid Cymru i'r nod. Fe wnes i hefyd dynnu sylw at un o'r heriau mawr, sef y rhagfarn sydd yn bodoli tuag at ffoaduriaid a cheiswyr lloches a'r wybodaeth ffug sydd yn cael ei ledaenu. Mi wnes i alw am drafodaeth adeiladol er mwyn creu newid diwylliannol. Os ydych chi'n edrych ar fy nghyfrif trydar i, fe welwch chi fod ymatebion llawn rhagfarn wedi ymddangos yn sgil fy araith i ddoe, ac, yn anffodus, mae hyn yn profi pam fod angen herio'r rhagfarn ar bob cyfle posib. Fe fydd fy mhlaid i yn parhau i ddadlau dros greu cenedl noddfa. A wnewch chi ymrwymo heddiw i roi sylw penodol i'r gweithredu sydd angen digwydd er mwyn dileu'r rhagfarn amlwg yma sydd yn bodoli?
Thank you. Yesterday, we had a statement from you on Wales as a nation of sanctuary for refugees and asylum seekers, and I responded to the debate expressing Plaid Cymru’s support for that ambition. I also highlighted one of the major challenges, namely the prejudice that exists towards refugees and asylum seekers, and the misinformation that is distributed. I called for a constructive debate in order to create cultural change. If you look at my Twitter account, you will see that there are responses that are highly prejudicial that appeared as a result of my speech yesterday, and, unfortunately, this does prove why we need to challenge that prejudice at all possible opportunities. My party will continue to make the case for the creation of a nation of sanctuary. Will you commit today to give specific attention to the action that needs to happen in order to deal with this clear prejudice that exists?
Yes, I share Siân Gwenllian's horror—an appalling reaction to it. I had a similar issue with my own Twitter feed, and I follow Siân Gwenllian on Twitter, so I'm very well aware of what she speaks. Part of the point of the plan is to do exactly that, to combat the prejudicial, prejudiced responses from people who really haven't understood at all what people from other countries bring to the culture and to the service of our country. And, as I said yesterday in the debate, and I very sincerely mean it, it's a two-way process. We assist people who are fleeing all kinds of issues in their home countries, and, in turn, they enrich our country with their art and culture and food and society and skills, and for that, we're very grateful.
Ie, rhannaf arswyd Siân Gwenllian—ymateb ofnadwy iddo. Cefais broblem debyg gyda fy nghyfrif Twitter fy hun, ac rwy'n dilyn Siân Gwenllian ar Twitter, felly rwy'n ymwybodol iawn o'r hyn y mae hi'n sôn amdano. Rhan o bwrpas y cynllun yw gwneud yn union hynny, brwydro yn erbyn ymatebion niweidiol rhagfarnllyd gan bobl nad ydynt wedi deall o gwbl beth y mae pobl o wledydd eraill yn ei gyfrannu at ddiwylliant a gwasanaeth ein gwlad. Ac fel y dywedais yn y ddadl ddoe, ac rwy'n golygu hyn yn ddiffuant, mae'n broses ddwy ffordd. Rydym yn cynorthwyo pobl sy'n ffoi rhag pob math o broblemau yn eu gwledydd hwy, ac yn eu tro, maent yn cyfoethogi ein gwlad gyda'u celfyddyd a'u diwylliant a'u bwyd a'u cymdeithas a'u sgiliau, ac rydym yn ddiolchgar iawn am hynny.
Un ffordd o ddileu rhagfarn ydy drwy ganiatáu i ffoaduriaid fod yn rhan weithredol o'r cymunedau a'r byd gwaith o'u cwmpas nhw. Ac i wneud hynny, wrth gwrs, mae'n rhaid iddyn nhw fedru magu sgiliau rhugl yn nwy iaith ein gwlad ni—Cymraeg a Saesneg. Mae teuluoedd o Syria sydd wedi cael eu croesawu i fy ardal i wedi cael cyfle i symud ymlaen yn gyflym i gaffael sgiliau iaith, ac yn ddiweddar, fe ges i sgwrs yn Gymraeg efo dwy ffoadur ifanc, yn ogystal â'u clywed nhw'n siarad Saesneg yn rhugl hefyd. Ond mae dileu y grant MEAG, sef arian penodol ar gyfer ymateb i anghenion disgyblion o grwpiau lleiafrifol, yn mynd i arafu'r broses o ddysgu ieithoedd i ffoaduriaid, a'i gwneud hi'n anodd iawn i athrawon roi sylw penodol i hyn. A wnewch chi ymrwymo i geisio darbwyllo'r Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg i ailgyflwyno'r grant yma? Mi wnes i godi'r pwynt yma ddoe a ches i ddim ateb.
One way of dealing with prejudice is by allowing refugees to play an active part in communities and the workplaces around them. And to do that, of course, they have to be able to get fluency in both languages of our nation, both Welsh and English. Families from Syria who have been welcomed to my area have had an opportunity to make swift progress in acquiring language skills, and recently I had a conversation in Welsh with two young refugees, as well as hearing them speak English fluently, too. But doing away with the minority ethnic achievement grant, which was specific funding for responding to the needs of pupils from minority groups, is going to slow that process of teaching languages to refugees, and will make it very difficult for teachers to give specific attention to this area. Will you commit to try and convince the Cabinet Secretary for Education to reintroduce this grant? I raised this point yesterday and I didn’t get a response on it.
Apologies. You did indeed raise it yesterday. I think there were a series of questions and I neglected to answer it, so apologies for that, Siân Gwenllian. We haven't abolished the grant. It was subsumed into the overall grant, but I take your point. There is a real tension, if you like, between hypothecated and unhypothecated funding across local government, given the austerity agenda still being visited upon us by the UK Government. What we're looking to do is give local authorities flexibility in their funding so that we don't have rigid lines about what they know locally they need to fund. But at the same time, we do need to make sure that our priorities are being met, and so we're looking at a protocol of working with them, which we're reviewing this autumn, and I will undertake very much—in fact, I'm having constant conversations with my colleagues across Government, not just the Cabinet Secretary for Education, because there are a number of grants caught up in this—to make sure that we target the same people, but that the local authority has the flexibility to make sure that the service locally benefits that. And, of course, we have given additional money specifically to cover off some of the issues that the MEAG grant conversation with local government raised.
I share her concerns. We're very keen to hit the right balance between hypothecation, which sometimes has unintended consequences, flexibility, and making sure that the money reaches the communities that it was intended to benefit.
Ymddiheuriadau. Fe wnaethoch chi godi'r mater ddoe yn wir. Credaf fod cyfres o gwestiynau ac anghofiais ei ateb, felly ymddiheuriadau am hynny, Siân Gwenllian. Nid ydym wedi diddymu'r grant. Cafodd ei gynnwys yn y grant cyffredinol, ond rwy'n derbyn eich pwynt. Mae yna densiwn go iawn, os mynnwch, rhwng cyllid wedi'i neilltuo a chyllid nad yw wedi'i neilltuo ar draws llywodraeth leol, o ystyried yr agenda gyni y mae Llywodraeth y DU yn dal i'w gorfodi arnom. Yr hyn y ceisiwn ei wneud yw rhoi hyblygrwydd i awdurdodau lleol yn eu cyllid fel nad oes gennym ffiniau anhyblyg o ran yr hyn y gwyddant fod angen ei ariannu yn lleol. Ond ar yr un pryd, mae angen i ni wneud yn siŵr fod ein blaenoriaethau'n cael eu cyflawni, ac felly rydym yn edrych ar brotocol o weithio gyda hwy, a byddwn yn adolygu hwnnw yr hydref hwn, a byddaf yn ymgymryd â llawer iawn—mewn gwirionedd, rwy'n cael trafodaethau cyson gyda fy nghyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth, nid Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn unig, oherwydd ceir nifer o grantiau yn rhan o hyn—i wneud yn siŵr ein bod yn targedu yr un bobl, ond bod gan yr awdurdod lleol hyblygrwydd i sicrhau bod y gwasanaeth yn lleol o fudd i hynny. Ac wrth gwrs, rydym wedi rhoi arian ychwanegol yn benodol tuag at ymdrin â rhai o'r materion a godwyd yn y sgwrs gyda llywodraeth leol am y Grant Cyflawniad Lleiafrifoedd Ethnig.
Rhannaf ei phryderon. Rydym yn awyddus iawn i sicrhau'r cydbwysedd cywir rhwng neilltuo, sydd weithiau'n achosi canlyniadau anfwriadol, hyblygrwydd, a sicrhau bod yr arian yn cyrraedd y cymunedau y bwriadwyd iddynt gael budd ohono.
Diolch yn fawr iawn. Mae yn bwysig nad oes yna ddim canlyniadau anuniongyrchol yn digwydd yn sgil newid y ffordd mae'r arian yn cael ei ddosbarthu.
Grŵp arall sydd yn dioddef rhagfarn eithafol ydy'r gymuned lesbiaidd, hoyw, trawsrywiol a deurywiol, ac mae adroddiad sydd allan heddiw yn dangos bod 45 y cant, bron i hanner aelodau'r gymuned draws, yn ofni datgelu eu hunaniaeth rhywedd, am eu bod nhw'n poeni y byddai hynny'n arwain at wahaniaethu yn eu herbyn nhw. Hoffwn ofyn am ddiweddariad gennych chi ar y cynllun i greu gwasanaeth hunaniaeth rhywedd yng Nghymru. Mi fues i'n siarad efo person sy'n gweithio mewn clinig hunaniaeth rhywedd yn Llundain, ac roedd o'n dweud wrthyf i fod yna lawer o bobl yn teithio yno, neu'n mynd i Leeds, er mwyn cael y gwasanaeth. Mae'r oedi cyn sefydlu'r gwasanaeth hwn yng Nghymru yn annerbyniol, ac mi oedd o'n rhan o'r fargen a darwyd rhwng eich plaid chi a'm mhlaid i ar gychwyn y Cynulliad hwn, ond mae hynny ddwy flynedd yn ôl erbyn hyn.
Thank you for that. It is important that there aren’t unintended consequences happening as a result of changing the way this funding is distributed.
Another group that is suffering extreme prejudice is the lesbian, gay, bisexual and transgender community, and a report published today demonstrates that 45 per cent, almost half, of members of the trans community fear identifying themselves in terms of their gender identity, because that would lead to discrimination. I’d like to ask for an update from you on the plan to create a gender identity scheme here in Wales. I spoke to a person who was working in a gender identity clinic in London, and he said that there were many people travelling there or were travelling to Leeds in order to receive services. The delay before establishing this service in Wales is unacceptable, and it was part of the deal struck between your party and my own at the beginning of this Assembly, but that is two years ago now.
We've got a number of things happening on that front. We fund Stonewall Cymru—. I just want to start off by saying that, obviously, that kind of discrimination is appalling, and I too was appalled by some of the reports that the BBC was carrying this morning about some of the discrimination. I'm very proud, Llywydd, that the Commission has been recognised for its work in this area, and, clearly, we want to be an exemplar, and make sure that, as part of our economic action plan, we push those kinds of values out.
But there are very specific things that need to be done, so we fund Stonewall Cymru, and that does include funding for a new transgender engagement officer post, specifically to lead on transgender equality issues. And then, in terms of the health department, we absolutely feel that transgender people should have their healthcare needs met as close to home as possible, and we are absolutely committed to doing that. The Cabinet Secretary for Health and Social Services has outlined the improvement agenda for identity services in Wales. They are being implemented in a step manner, and supported by an additional £0.5 million. Following detailed discussions, and exploring a number of options, all parties agree that the favoured approach is to develop a service that encompasses both a specialist provision and a bespoke primary care network of prescribing general practitioners. So, in terms of progress, the business case for the Wales gender team was agreed in April, and the senior clinician lead took up post on 1 June. He's taking a lead role in the implementation of the service, and our expectation is for health boards to commission an integrated gender identity service in Wales from April of next year.
Mae gennym nifer o bethau'n digwydd yn y maes hwnnw. Rydym yn ariannu Stonewall Cymru—. Hoffwn ddechrau drwy ddweud, yn amlwg, fod y math hwnnw o wahaniaethu yn warthus, a chefais innau hefyd fy arswydo gan rai o'r adroddiadau a gyhoeddwyd gan y BBC y bore yma am beth o'r gwahaniaethu. Rwy'n falch iawn, Lywydd, fod y Comisiwn wedi cael ei gydnabod am ei waith yn y maes hwn, ac yn amlwg, rydym eisiau bod yn esiampl, a sicrhau, fel rhan o'n cynllun gweithredu economaidd, ein bod yn annog y mathau hynny o werthoedd.
Ond mae yna bethau penodol iawn y mae angen eu gwneud, felly rydym yn ariannu Stonewall Cymru, ac mae hynny'n cynnwys cyllid ar gyfer creu swydd newydd ar gyfer swyddog ymgysylltu trawsrywedd, yn benodol i arwain ar faterion cydraddoldeb trawsryweddol. Ac yna, o ran yr adran iechyd, rydym yn teimlo y dylid diwallu anghenion iechyd a gofal pobl drawsryweddol mor agos i'w cartrefi â phosibl, ac rydym yn gwbl ymrwymedig i wneud hynny. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi amlinellu'r agenda gwella ar gyfer gwasanaethau hunaniaeth yng Nghymru. Maent yn cael eu rhoi ar waith fesul cam, a'u cefnogi gan £0.5 miliwn ychwanegol. Yn dilyn trafodaethau manwl, ac ar ôl archwilio nifer o opsiynau, mae pob plaid yn cytuno mai'r dull a ffafrir yw datblygu gwasanaeth sy'n cwmpasu darpariaeth arbenigol a rhwydwaith gofal sylfaenol pwrpasol o feddygon teulu sy'n presgripsiynu. Felly, o ran cynnydd, cytunwyd ar yr achos busnes ar gyfer tîm rhywedd Cymru ym mis Ebrill, a dechreuodd yr uwch-glinigydd arweiniol yn ei swydd ar 1 Mehefin. Mae'n chwarae rhan arweiniol yn y broses o weithredu'r gwasanaeth, ac rydym yn disgwyl y bydd byrddau iechyd yn comisiynu gwasanaeth hunaniaeth rhywedd integredig yng Nghymru o fis Ebrill y flwyddyn nesaf ymlaen.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
The Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, during an exchange a few weeks ago, you said, and I quote here from the Record of Proceedings from 16 May:
'The mobile phone operators...will tell you that all they need is to be able to build bigger masts and everything will be fine.'
And they want to be allowed
'to build any size mast they like, anywhere they like'.
You also said, and I quote here again:
'they want me to get my Cabinet colleague to allow them to build any size mast they like, anywhere they like, and take all the tariffs away...and then they'll build a whole network right across Wales.'
Now, I understand Welsh Government officials were due to meet with operators yesterday to discuss the mobile action plan, so I'm sure you'll be well briefed in this area. Can you tell me which mobile operators have told you this?
Diolch, Lywydd. Arweinydd y tŷ, mewn dadl ychydig wythnosau'n ôl, fe ddywedoch chi, a dyfynnaf o Gofnod y Trafodion ar 16 Mai:
'bydd y gweithredwyr ffonau symudol yn dweud wrthych mai'r cyfan y maent ei angen yw'r gallu i adeiladu mastiau mwy o faint a bydd popeth yn iawn.'
Ac maent eisiau gallu
'adeiladu mast o ba faint bynnag y byddent yn ei hoffi, lle bynnag y byddent yn hoffi'.
Fe ddywedoch chi hefyd, a dyfynnaf unwaith eto, eu bod
'eisiau i mi sicrhau y bydd fy nghyd-Aelod Cabinet yn caniatáu iddynt adeiladu mast o ba faint bynnag y byddent yn ei hoffi, lle bynnag y byddent yn hoffi, a chael gwared ar yr holl dariffau... ac yna byddant yn adeiladu rhwydwaith cyfan ar draws Cymru.'
Nawr, deallaf fod swyddogion Llywodraeth Cymru i fod i gyfarfod â gweithredwyr ddoe i drafod y cynllun gweithredu symudol, felly rwy'n siŵr y byddwch wedi cael eich briffio'n dda yn y maes hwn. A allwch ddweud wrthyf pa weithredwyr ffonau symudol sydd wedi dweud hyn wrthych?
There has been a range of meetings with them. I haven't actually met recently with the entire network, but we're in the process of arranging that, and there was a meeting in Llandrindod Wells yesterday. So, we are very much under way with that.
What we're trying to do, as I keep saying—we're out to consultation at the moment on the permitted development rights—what we're trying to do is hit the right level of masts and protection of our countryside. So, my colleague the Cabinet Secretary with responsibility for planning has a consultation out at the moment. And I will reiterate what I say all the time: this requires a concerted action from people to cover off things where there is market failure, particularly in rural areas. So, there isn't a particular problem in the conurbations or the heavily populated areas of Wales, because there are a lot of commercial customers. But we can't be expecting tourist destinations in mid Wales, for example, as I've said to you many times, to say, 'Come to my marvellous tourist establishment, but don't bother if you're not a customer of this one provider that provides a mobile service here.'
So, there's a very big conversation going on—it's not just the things that you just outlined, and I was perhaps being a little tetchy that day, as a result of some of the conversations. But it is about a balance between having a shared network, or roaming, or some agreement with them, to make sure that we have better mobile coverage—(a) in some places in Wales that have one provider, and (b) for everyone who wants to come and visit Wales and spend their tourist pounds in Wales to be able to use the provider of their choice, so either roaming, or to have a deal with the networks. So, I'm looking for compromise between permitted development rights, and the consultation, as I say, is out, and we'll be looking to see with interest what comes back from that, and compromise from the mobile phone operators, who have a duty to more than just their commercial need in terms of their customers.
Bu amryw o gyfarfodydd â hwy. Nid wyf wedi cyfarfod â'r rhwydwaith cyfan yn ddiweddar mewn gwirionedd, ond rydym yn y broses o drefnu hynny, a chafwyd cyfarfod yn Llandrindod ddoe. Felly, mae gwaith yn sicr yn mynd rhagddo ar hynny.
Yr hyn rydym yn ceisio ei wneud, fel rwy'n dweud o hyd—rydym yn ymgynghori ar yr hawliau datblygu a ganiateir ar hyn o bryd—yr hyn rydym yn ceisio ei wneud yw sicrhau'r lefel gywir o fastiau a diogelwch i'n cefn gwlad. Felly, mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros gynllunio, yn ymgynghori ar hyn o bryd. Ac rwyf am ailadrodd yr hyn a ddywedaf drwy'r amser: mae hyn yn galw am weithredu ar y cyd gan bobl i ymdrin â lle y ceir methiant yn y farchnad, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Felly, nid oes problem benodol yn y trefi nac ardaloedd poblog Cymru, oherwydd ceir llawer o gwsmeriaid masnachol. Ond ni allwn ddisgwyl i gyrchfannau twristiaeth yng nghanolbarth Cymru, er enghraifft, fel rwyf wedi'i ddweud wrthych droeon, i ddweud, 'Dewch i fy sefydliad twristiaeth gwych, ond peidiwch â thrafferthu os nad ydych yn gwsmer i'r unig ddarparwr sy'n darparu gwasanaeth symudol yma.'
Felly, mae yna sgwrs bwysig iawn ar y gweill—nid yw'n ymwneud yn unig â'r pethau rwyf newydd eu hamlinellu, ac efallai fy mod ychydig yn bigog y diwrnod hwnnw, o ganlyniad i rai o'r sgyrsiau. Ond mae'n ymwneud â chydbwysedd rhwng cael rhwydwaith a rennir, neu drawsrwydweithio, neu ryw gytundeb gyda hwy, i wneud yn siŵr fod gennym signal ffonau symudol gwell—(a) mewn rhai mannau yng Nghymru sydd ag un darparwr, a (b) er mwyn i bawb sydd eisiau ymweld â Chymru a gwario eu punnoedd twristiaeth yng Nghymru allu defnyddio darparwr o'u dewis hwy, felly naill ai drawsrwydweithio, neu gael cytundeb gyda'r rhwydweithiau. Felly, rwy'n edrych am gyfaddawd rhwng hawliau datblygu a ganiateir, ac fel y dywedaf, rydym wrthi'n ymgynghori, a byddwn yn edrych gyda diddordeb i weld beth fydd canlyniad hynny, a chyfaddawd gan y gweithredwyr ffonau symudol, sydd â dyletswydd i sicrhau mwy na'u hangen masnachol o ran eu cwsmeriaid.
Thank you, leader of the house. I think you are confirming perhaps you don't now agree with what you said to me in May.
Diolch, arweinydd y tŷ. Credaf eich bod efallai yn cadarnhau nad ydych bellach yn cytuno â'r hyn a ddywedoch chi wrthyf ym mis Mai.
No, I wasn't saying that.
Na, ni ddywedais hynny.
Well, perhaps I would ask you to take the opportunity to look at the record of what you said to me last time, and then perhaps correct the record if you feel that's appropriate. But the mobile phone operators do feel that you misrepresented—they were misrepresented in your comments a few weeks ago.
Now, the issue of taller masts is, of course, just one consideration if operators are to overcome the challenges that we have in rural Wales, with low density of population, and the higher costs as well, in terms of delivering power supply and transmission links. But I would ask you: do you now recognise that the extension of permitted development rights, like what's already happened in England and Scotland, is a way that would give greater service reach, meaning that fewer—fewer is the point I'm making here—shorter masts will be required in any given area? And would you agree with me that bringing outdated regulation into the twenty-first century is now what we need? In terms of mast sharing—mast sharing, of course, is already happening in other parts of the country and that's what operators are doing already. It's this that will reflect the importance of digital communication in today's Wales.
Wel, efallai y buaswn yn gofyn i chi fachu ar y cyfle i edrych ar y cofnod o'r hyn a ddywedoch chi wrthyf y tro diwethaf, a chywiro'r cofnod wedyn efallai os ydych yn teimlo bod hynny'n briodol. Ond mae'r gweithredwyr ffonau symudol yn teimlo eich bod wedi camliwio—eu bod wedi cael eu camliwio yn eich sylwadau ychydig wythnosau yn ôl.
Nawr, wrth gwrs, nid yw mastiau talach ond yn un ystyriaeth os yw gweithredwyr am oresgyn yr heriau sydd gennym yng nghefn gwlad Cymru, gyda dwysedd poblogaeth isel, a'r costau uwch yn ogystal, o ran darparu cyflenwad pŵer a chysylltiadau trawsyrru. Ond hoffwn ofyn i chi: a ydych bellach yn cydnabod bod ymestyn hawliau datblygu a ganiateir fel yr hyn sydd eisoes wedi digwydd yn Lloegr ac yn yr Alban, yn ffordd a fyddai'n sicrhau mwy o gyrhaeddiad gwasanaeth, gan olygu y bydd angen llai—llai yw'r pwynt a wnaf yma—o fastiau byrrach mewn unrhyw ardal benodol? Ac a fyddech yn cytuno â mi mai'r hyn sydd ei angen yn awr yw addasu rheoliadau hen ffasiwn ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain? O ran rhannu mastiau—mae rhannu mastiau, wrth gwrs, eisoes yn digwydd mewn rhannau eraill o'r wlad a dyna mae gweithredwyr yn ei wneud eisoes. Dyma fydd yn adlewyrchu pwysigrwydd cyfathrebu digidol yn y Gymru sydd ohoni.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Well, no, I don't agree with quite the way he characterises that. I don't think there is a silver bullet. Permitted development rights after the consultation may well be one thing in an armoury of things that we need to bring to bear on some of the really poor provision that we have, and, bear in mind, this isn't a devolved issue here. And I reiterate a conversation Russell George and I have had on a number of different occasions. There is a real issue here with treating something that is effectively infrastructure as if it's a luxury product that is at the mercy of the market. He and I have a real political disagreement about the way forward for this. But, in the end, it's not devolved to us, would that it were, or I would be doing a number of things that I think would improve the situation for users of the networks much better in Wales than just allowing the commercial interests of the operators to take the reins.
Wel, na, nid wyf yn cytuno â'r ffordd y mae'n disgrifio hynny. Nid wyf yn credu bod yna fwled arian. Mae'n bosibl iawn y bydd hawliau datblygu a ganiateir ar ôl yr ymgynghoriad yn un peth o blith llu o bethau y bydd angen i ni eu gwneud mewn perthynas â pheth o'r ddarpariaeth wael iawn sydd gennym, ac mae'n rhaid i chi gofio nad yw hwn yn fater datganoledig. Ac rwy'n ailadrodd sgwrs y mae Russell George a minnau wedi'i chael ar sawl achlysur. Mae yna broblem go iawn yma ynglŷn â thrin rhywbeth sy'n seilwaith i bob pwrpas fel pe bai'n gynnyrch moethus sydd ar drugaredd y farchnad. Mae ef a minnau'n anghytuno'n wleidyddol ar y ffordd ymlaen mewn perthynas â hyn. Ond yn y pen draw, nid yw wedi'i ddatganoli i ni, neu buaswn yn gwneud nifer o bethau y credaf y byddent yn gwneud y sefyllfa i ddefnyddwyr y rhwydweithiau yng Nghymru yn llawer gwell yn hytrach na dim ond caniatáu i fuddiannau masnachol y gweithredwyr gymryd yr awenau.
Well, leader of the house, you have previously accused the mobile network operators of land banking and said that, and I quote again, 'One operator owns Wales'. So, I would say that instead of criticising the mobile network operators, what plans does your Government have to respond favourably to Mobile UK, as the body that represents the mobile industry, who are calling for—and these are their words—decisive action from the Welsh Government to support mobile infrastructure by using the devolved policy levers at your disposal, and commit to a public date in which reform should be delivered? I wonder whether you will commit to this date today, and when will that date be?
Wel, arweinydd y tŷ, rydych wedi cyhuddo'r gweithredwyr rhwydwaith symudol o fancio tir yn y gorffennol ac wedi dweud, a dyfynnaf eto, fod 'Un gweithredwr yn berchen ar Gymru'. Felly, yn hytrach na beirniadu'r gweithredwyr rhwydwaith symudol, pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i ymateb yn ffafriol i Mobile UK, fel y corff sy'n cynrychioli'r diwydiant ffonau symudol, sy'n galw am—a'u geiriau hwy yw'r rhain—gamau pendant gan Lywodraeth Cymru i gefnogi seilwaith symudol drwy ddefnyddio'r ysgogiadau polisi datganoledig sydd ar gael i chi, ac ymrwymo i ddyddiad cyhoeddus ar gyfer cyflwyno'r diwygiadau? Tybed a wnewch chi ymrwymo i ddyddiad heddiw, a beth yw'r dyddiad hwnnw?
Well, as I've just said, that's just talking about the planning permitted development rights. I was talking, when I was talking about one operator, about spectrum. So, there's a big issue with the way that the UK Government sells spectrum. And if the spectrum isn't being used by the person who purchases it, then it just sits there doing nothing. So, we can't do anything about the fact that we have no fourth generation services in some parts of Wales, if the operator that owns the spectrum isn't prepared to roll it out there. I don't have the power to do that, would that I did.
Wel, fel rwyf newydd ddweud, nid yw hynny ond yn sôn am yr hawliau datblygu cynllunio a ganiateir. Pan oeddwn yn sôn am un gweithredwr, roeddwn yn sôn am sbectrwm. Felly, mae yna broblem fawr gyda'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn gwerthu sbectrwm. Ac os nad yw'r sbectrwm yn cael ei ddefnyddio gan y person sy'n ei brynu, mae'n gorwedd yno'n gwneud dim. Felly, ni allwn wneud unrhyw beth am y ffaith nad oes gennym wasanaethau pedwaredd genhedlaeth mewn rhai rhannau o Gymru os nad yw'r gweithredwr sy'n berchen ar y sbectrwm yn barod i'w cyflwyno yno. Nid oes gennyf bŵer i wneud hynny, gwaetha'r modd.
3. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd Llywodraeth Cymru mewn perthynas â gwella cynhwysiant digidol yng Nghanol De Cymru? OAQ52366
3. Will the Leader of the House provide an update on the Welsh Government's progress on improving digital inclusion in South Wales Central please? OAQ52366
Yes, indeed. Good progress is being made on improving digital inclusion across the South Wales Central region. Digital Communities Wales is working in close partnership with a wide range of organisations and programmes to support more people to gain maximum benefit from the life-changing opportunities digital technologies offer.
Gwnaf, yn wir. Gwneir cynnydd da ar wella cynhwysiant digidol ar draws rhanbarth Canol De Cymru. Mae Cymunedau Digidol Cymru yn gweithio mewn partneriaeth agos ag amrywiaeth eang o sefydliadau a rhaglenni i gynorthwyo mwy o bobl i gael y budd mwyaf posibl o'r cyfleoedd sy'n newid bywydau a gynigir gan dechnolegau digidol.
Thank you, leader of the house, for that answer. I've always highlighted some of the concerns in rural Wales and, in particular, the inability for many communities to get connected up, because of the logistical challenges that are faced there. But in my own electoral region of South Wales Central, in Pentwyn, in Cardiff here, there's a community of 200 residents who, because Openreach will not empower the cabinet to enable high-speed broadband, are excluded from the process. So, even in our capital city there's that exclusion going on. What pressure are you bringing to bear on Openreach, as the sole contractor, to provide these services, so that communities, such as the one in Pentwyn and others around Wales, can benefit from high-speed broadband, which is hugely frustrating when residents are walking past the facilities they know are in their community but they're not switched on and are able to be used by that community?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, arweinydd y tŷ. Rwyf bob amser wedi amlygu rhai o'r pryderon yng nghefn gwlad Cymru ac yn benodol, yr anallu i gysylltu nifer o gymunedau, oherwydd yr heriau logistaidd a wynebir yno. Ond yn fy rhanbarth etholiadol fy hun, sef Canol De Cymru, ym Mhen-twyn, yng Nghaerdydd yma, mae yna gymuned o 200 o drigolion sydd wedi cael eu heithrio o'r broses oherwydd na wnaiff Openreach rymuso'r cabinet i alluogi band eang cyflym iawn. Felly, mae'r eithrio hwnnw'n digwydd yn ein prifddinas hyd yn oed. Pa bwysau rydych yn ei roi ar Openreach, fel yr unig gontractwr, i ddarparu'r gwasanaethau hyn, fel y gall cymunedau, megis yr un ym Mhen-twyn ac eraill o gwmpas Cymru, elwa o fand eang cyflym iawn, sy'n hynod o rwystredig pan fo preswylwyr yn cerdded heibio i'r cyfleusterau y maent yn gwybod eu bod yno yn eu cymuned ond nad ydynt yn weithredol fel bod modd i'r gymuned honno eu defnyddio?
Yes, well, there are several different strands to that. So, in the superfast intervention area, so outside the central conurbations, if you bear in mind that the whole of the superfast programme is a market intervention, we can only go where the market doesn't go. So, assuming you're in a superfast intervention area, and that's happening, then you'll be part of the next procurement or the discussion that we're having with BT about the use of the gain share, or you could be part of a community-based solution that might act for you. Unfortunately, if you're outside of the intervention area and you're in the commercial roll-out area, then you're at the vagaries of the commercial operators, and we've put a lot of pressure on them in terms of influence, but I have no direct ability to intervene in one of the areas that isn't.
I'm afraid that I'm not familiar enough with the area you're talking about to know if it's in or out of the intervention area. Assuming it's in the superfast area, so it's outside of central Cardiff—I think that's what you were saying—then either we can help you to get together a community bespoke solution for that—and I'm happy for one of my officials to come and see if we can help you with that; I'm off down to Paul Davies's constituency tomorrow, I think it is, actually, to meet with a number of people, so I'm happy to facilitate that for you—or it'll be in one of the next-stage roll-out programmes, which is designed to assist with either lack of capacity in a cabinet or lack of connectivity with a cabinet. But I'd welcome a conversation with you about a specific community.
Ie, wel, mae yna nifer o elfennau gwahanol yn perthyn i hynny. Felly, mewn ardal ymyrraeth band eang cyflym iawn, y tu allan i'r cytrefi canolog, os cofiwch fod y rhaglen band eang cyflym iawn yn ei chyfanrwydd yn ymyrraeth yn y farchnad, ni allwn fynd i unman heblaw lle nad yw'r farchnad yn mynd. Felly, pe baech mewn ardal ymyrraeth band eang cyflym iawn, a bod hynny'n digwydd, yna byddwch yn rhan o'r broses gaffael nesaf neu'r drafodaeth rydym yn ei chael gyda BT ynglŷn â defnyddio cyfran o'r budd, neu gallech fod yn rhan o ateb cymunedol a allai weithredu drosoch. Yn anffodus, os ydych y tu allan i'r ardal ymyrraeth a'ch bod yn yr ardal gyflwyno fasnachol, yna rydych ar fympwy'r gweithredwyr masnachol, ac rydym wedi rhoi llawer o bwysau arnynt o ran dylanwad, ond nid oes gennyf unrhyw allu uniongyrchol i ymyrryd yn un o'r ardaloedd nad yw'n ardal ymyrraeth.
Mae arnaf ofn nad wyf yn ddigon cyfarwydd â'r ardal rydych yn sôn amdani i wybod a yw o fewn yr ardal ymyrraeth ai peidio. Gan dybio ei bod yn ardal y band eang cyflym iawn, ac felly y tu allan i ganol Caerdydd—credaf mai dyna roeddech yn ei ddweud—yna gallwn eich helpu i drefnu ateb cymunedol pwrpasol ar gyfer hynny—ac rwy'n hapus i un o fy swyddogion ddod i weld os gallwn eich helpu gyda hynny; rwy'n ymweld ag etholaeth Paul Davies yfory, rwy'n credu, i gyfarfod â nifer o bobl, felly rwy'n fwy na pharod i hwyluso hynny i chi—neu bydd yn cael ei gynnwys yn un o raglenni cyflwyno'r cam nesaf, a luniwyd i gynorthwyo gyda diffyg capasiti mewn cabinet neu ddiffyg cysylltedd â chabinet. Ond buaswn yn croesawu sgwrs â chi am gymuned benodol.
4. A wnaiff Arweinydd y Tŷ amlinellu sut y bydd prosiect olynol Cyflymu Cymru yn ymgysylltu ag eiddo nad oedd yn rhan o'r cynllun cychwynnol? OAQ52363
4. Will the Leader of the House outline how the Superfast Cymru successor project will engage with properties that were not covered by the initial scheme? OAQ52363
My officials will work closely with the successful delivery partners of the successor scheme to develop a robust, comprehensive communications and engagement plan, details of which will be made available following completion of the procurement process.
Bydd fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda phartneriaid cyflenwi llwyddiannus y cynllun olynol i ddatblygu cynllun cyfathrebu ac ymgysylltu cynhwysfawr a chadarn, a bydd manylion y cynllun hwnnw ar gael ar ôl cwblhau'r broses gaffael.
Thank you, and whilst I understand that details will be available and when, as you're no doubt aware, I have a considerable number of home owners and business proprietors who have not benefited at all from the current superfast roll-out. It did take some time to drill down to establish—I sent all of these to you, or many of them—and it took some time to realise that they were not included: 4.5 per cent remain unable to receive any form of fibre broadband whilst a further 3.5 per cent received just 2 4Mbps or less, often considerably less, with many receiving just 1 Mbps or 2 Mbps. In such circumstances, it is now becoming impossible to run a business, for children to do homework, or complete required farming forms online. How will we, as Assembly Members, be able to work with you, as the Government, and how will you and the new successor project communicate the property details of those missing out in our communities, who have approached us to do so, because I just think there's been too much wasted time? And with any successor project, I want to be able to get right in there and establish quite quickly whether they will benefit from the next project.
Diolch i chi, ac er fy mod yn deall y bydd y manylion ar gael a phryd y byddant ar gael, diau eich bod yn ymwybodol fod gennyf nifer sylweddol o berchnogion tai a pherchnogion busnesau nad ydynt wedi elwa o gyflwyniad cyfredol Cyflymu Cymru. Cymerodd beth amser i geisio sefydlu—anfonais bob un o'r rhain atoch, neu lawer ohonynt—ac fe gymerodd beth amser i sylweddoli nad oeddent wedi'u cynnwys: mae 4.5 y cant yn dal i fod yn methu derbyn unrhyw fath o fand eang ffeibr tra bo 3.5 y cant arall ond yn derbyn 2.4Mbps neu lai, a chryn dipyn yn llai yn aml, gyda llawer yn derbyn 1 Mbps neu 2 Mbps yn unig. Mewn amgylchiadau o'r fath, mae bellach bron yn amhosibl rhedeg busnes, i blant wneud gwaith cartref neu i allu llenwi ffurflenni ffermio gofynnol ar-lein. Sut y byddwn ni, fel Aelodau Cynulliad, yn gallu gweithio gyda chi fel Llywodraeth, a sut y byddwch chi a'r prosiect olynol newydd yn cyfathrebu manylion eiddo y rheini sydd ar eu colled yn ein cymunedau ac sydd wedi cysylltu â ni i wneud hynny, oherwydd credaf fod gormod o amser wedi cael ei wastraffu? A chydag unrhyw brosiect olynol, rwyf eisiau gallu bwrw iddi a sefydlu'n eithaf cyflym a fyddant yn elwa o'r prosiect nesaf.
Yes, absolutely, and, as I said when I was at the meeting in your constituency, we very much take that on board and so successor projects are being designed to go to specific properties. So, if you'll remember, the first one was a bit of a fishing pool: they could go to 690,000-plus properties across Wales—any property they wanted—because we had a massive problem when we started off that programme. Now we're down to the last 95,000 premises. So, what we've asked for in the next procurement is that it's targeted, so that those people who are successful in the successor programme, we will know exactly where they're going and why and how much that will cost. So, we will know both who's in and who’s out. For the people who are in, we'll be able to get a communications strategy, so, if there are delays and so on, we will know exactly what the issue was. And for the people who are out, we'll then start to work on bespoke plans for those. Because, I've been very clear: at the moment, with the gain share and the amount of money in, we haven't got quite enough money to get to absolutely everyone, although, with the intermediate investment programme that we're aware of now, we have had another £31 million to put into that, but it still won't be quite enough, so we will have to have those bespoke community solutions as well.
Yn sicr, ac fel y dywedais pan fynychais y cyfarfod yn eich etholaeth, rydym yn sicr yn ystyried hynny ac felly cynllunnir prosiectau olynol i fynd i eiddo penodol. Felly, os byddwch yn cofio, roedd y cyntaf yn bwll pysgota braidd: gallent fynd i dros 690,000 eiddo ledled Cymru—unrhyw eiddo y dymunent—oherwydd cawsom broblem enfawr pan ddechreuasom ar y rhaglen honno. Nid oes ond 95,000 o safleoedd ar ôl gennym bellach. Felly, yn y broses gaffael nesaf rydym wedi gofyn am iddo gael ei dargedu, fel y byddwn yn gwybod yn union, gyda'r bobl sy'n llwyddiannus yn y rhaglen olynol, i ble maent yn mynd a pham a faint fydd hynny'n ei gostio. Felly, byddwn yn gwybod pwy fydd yn rhan o'r rhaglen a phwy na fydd yn rhan o'r rhaglen. Byddwn yn gallu cael strategaeth gyfathrebu ar gyfer y bobl sy'n rhan o'r rhaglen, felly, os oes oedi ac ati, byddwn yn gwybod yn union beth yw'r broblem. Ac mewn perthynas â'r bobl na fydd yn rhan o'r rhaglen, byddwn wedyn yn dechrau gweithio ar gynlluniau pwrpasol ar eu cyfer. Oherwydd, rwyf wedi bod yn glir iawn: ar hyn o bryd, gyda'r gyfran o'r budd a'r swm o arian sydd gennym, rydym ychydig yn brin o'r arian sydd ei angen i gyrraedd pawb, er, gyda'r rhaglen fuddsoddi ganolraddol y gwyddom amdani bellach, rydym wedi cael £31 miliwn arall i fuddsoddi yn honno, ond eto ni fydd yn llawn digon, felly bydd yn rhaid i ni gael yr atebion cymunedol pwrpasol hynny yn ogystal.
I've already said thank you to the leader of the house for the incredible work that she did at Castle Reach in Kingsmead estate to get Openreach to fund broadband fibre to the premises, which wasn't covered by Superfast Cymru because the estate was built after the programme began. What we didn't know at the time was that that only covered 165 of the houses on the estate. A further 50 now will be trying to get community-access broadband through the Access Broadband Cymru scheme, and I'm working with residents and resident volunteers. Fortunately, the Welsh Government money should fund them fully to cover those houses.
However, there remain houses on that estate, which we didn't know about at the time that she spoke to Openreach, which will still not be covered. I think the only way we're going to get a resolution here is if Openreach and Taylor Wimpey, the developer, work together. So, can I suggest that the leader of the house, if she's willing, meets with me, with Openreach, if they're willing, and with Taylor Wimpey, if they're willing, to finally put this matter to bed on this estate and make sure that that whole estate of Castle Reach in Kingsmead is covered by broadband? And I'm asking her, once again, one more time, to bring that pressure to bear, which she did so well at the end of last year.
Rwyf eisoes wedi dweud diolch yn fawr wrth arweinydd y tŷ am y gwaith rhyfeddol a wnaeth yn ystâd Castle Reach in Kingsmead i gael Openreach i ariannu band eang ffeibr i'r safle, nad oedd wedi'i gynnwys yn rhaglen Cyflymu Cymru oherwydd bod yr ystâd wedi cael ei hadeiladu ar ôl i'r rhaglen gychwyn. Yr hyn nad oeddem yn ei wybod ar y pryd oedd nad oedd hynny ond yn cynnwys 165 o dai ar yr ystâd. Bydd 50 o dai eraill yn awr yn ceisio cael mynediad cymunedol at fand eang drwy gynllun Allwedd Band Eang Cymru, ac rwy'n gweithio gyda phreswylwyr a gwirfoddolwyr ar ran y preswylwyr. Yn ffodus, dylai arian Llywodraeth Cymru dalu am y tai hynny yn llawn.
Fodd bynnag, mae yna dai ar yr ystâd honno o hyd, nad oeddem yn gwybod amdanynt pan siaradodd arweinydd y tŷ ag Openreach, na fydd yn cael eu cynnwys. Credaf mai'r unig ffordd y gallwn ddatrys hyn yw drwy i Openreach a Taylor Wimpey, y datblygwr, weithio gyda'i gilydd. Felly, a gaf fi awgrymu bod arweinydd y tŷ, os yw hi'n fodlon, yn fy nghyfarfod, gydag Openreach, os ydynt yn fodlon, a chyda Taylor Wimpey, os ydynt yn fodlon, i ddatrys y mater hwn unwaith ac am byth ar yr ystâd hon a sicrhau bod cysylltedd band eang gan ystâd gyfan Castle Reach in Kingsmead? Ac unwaith eto, rwy'n gofyn iddi roi'r pwysau hwnnw arnynt, fel y gwnaeth hi mor dda ddiwedd y llynedd.
Yes, I'm very happy to come and meet them, if that will facilitate the process. There are a number of issues, as Hefin David knows, with new-build estates and the arrangements between the house builder and Openreach—Openreach is the contractor for that estate—and how the connections work. It can be very frustrating for residents as the cabinets are capacitated, as it's called, and rolled out, but I'm more than happy to come to meet with the house builder and with Openreach to see what we can do to facilitate the process.
Iawn, rwy'n hapus iawn i'w cyfarfod, os yw hynny'n mynd i hwyluso'r broses. Mae yna nifer o broblemau, fel y gŵyr Hefin David, gydag ystadau a adeiladir o'r newydd a'r trefniadau rhwng yr adeiladwr tai ac Openreach—Openreach yw'r contractwr ar gyfer yr ystâd honno—a sut y mae'r cysylltiadau'n gweithio. Gall fod yn rhwystredig iawn i drigolion wrth i'r cabinetau gael eu galluogi a'u cyflwyno, ond rwy'n fwy na pharod i ddod i gyfarfod â'r adeiladwr tai ac Openreach i weld beth y gallwn ei wneud i hwyluso'r broses.
Rydw i wedi cysylltu â chi fel Gweinidog yn y gorffennol yn adrodd am broblemau efo band llydan yn Ynys Môn. Mi wnes i apêl yn ôl ym mis Ebrill am y wybodaeth ddiweddaraf. Mae gen i adroddiad arall—rwy'n siŵr y gallaf i yrru copi atoch chi. Mae'n amlwg bod yna nifer o ardaloedd sydd wedi colli allan o drwch blewyn, o bosibl, ar y rhaglen Cyflymu Cymru—mae ardaloedd Llanddona, Llansadwrn, Brynsiencyn, Cefniwrch a Rhyd-wyn yn rhai sydd wedi amlygu'u hunain.
Yn yr ardaloedd hynny, mi oedd gwaith wedi dechrau ar baratoi ar gyfer cysylltiad. Yn amlwg, mi oedd yna siom fawr o weld y rhaglen yn dod i ben heb i'r gwaith gael ei gwblhau. A ydych chi mewn sefyllfa i allu rhoi sicrwydd i'r etholwyr yma y byddan nhw'n flaenoriaeth—hynny yw, y bydd cwblhau gwaith a oedd wedi'i ddechrau yn flaenoriaeth o dan y rhaglen newydd, pan ddaw honno?
I've contacted you, as a Minister, in the past, reporting problems with broadband in Ynys Môn. I made an appeal back in April for the latest information. I have another report—I'm sure that I can send you a copy. It's evident that there are a number of areas that have missed out by a hair's breadth, perhaps, on Superfast Cymru—Landdona, Llansadwrn, Brynsiencyn, Cefniwrch and Rhydwyn are some of those that have come to prominence.
In those areas, work had started on preparing for connection. Evidently, there was great disappointment in seeing the programme coming to an end without the work being completed. Are you in a situation to give assurance to these constituents that they will be a priority—that is, that finishing the work that was started previously will be a priority under the new programme, when that comes to pass?
Yes, that is a matter of negotiation between ourselves and British Telecom—Openreach being their contractor, of course, so it's important not to confuse the two as the split occurs. The way that the first scheme worked, to explain to Members—. I actually met with Rhun ap Iorwerth in his constituency, as well, quite a while ago now, actually, wasn't it—it was a few years ago—to talk about some of the issues there. Because of the way that the premises target in the contract worked, and because of how vigorous it was, Openreach built out to a large number more premises than they needed to be sure to hit that figure, because it was a very stringent target in the contract.
That has meant that they have got a lot of infrastructure into the ground. No public money has been paid for any infrastructure that didn't get to completion. So, we have had a long conversation with them around the commercials for that—about who should pay for that. They've invested that money already. Should the public purse pay for the last bit? Why don't they just do it themselves? There's a conversation to be had, and that conversation is running in parallel with the procurement. We'll see what the outcome of those procurements will be.
So, should BT be one of the people who are bidding for the procurement, no doubt they will make some proposals in that. As I said to Janet Finch-Saunders recently, we're asking for specific promises—specific plans for specific premises. So, I'd be very surprised if those weren't included, but we are live in the procurement at the moment, so I haven't got any information about what they're currently proposing.
Ie, mae hwnnw'n fater i ni ei negodi â British Telecom—Openreach yw eu contractwr, wrth gwrs, felly mae'n bwysig peidio â drysu rhwng y ddau wrth i'r rhaniad ddigwydd. Y ffordd y gweithiodd y cynllun cyntaf, i egluro i'r Aelodau—. Mewn gwirionedd, cyfarfûm â Rhun ap Iorwerth yn ei etholaeth hefyd, gryn amser yn ôl erbyn hyn, onid oedd—roedd ychydig flynyddoedd yn ôl—i siarad am rai o'r problemau yno. Oherwydd y ffordd roedd y targed safleoedd yn y contract yn gweithio, ac am ei fod mor rymus, cysylltodd Openreach nifer fawr yn fwy o safleoedd nag oedd angen iddynt er mwyn sicrhau eu bod yn cyrraedd y ffigur hwnnw, oherwydd roedd y targed yn y contract yn llym iawn.
Mae hynny wedi golygu bod ganddynt lawer o seilwaith yn y ddaear. Ni chafodd unrhyw arian cyhoeddus ei ddefnyddio i dalu am unrhyw seilwaith na chafodd ei gwblhau. Felly, rydym wedi cael sgwrs hir gyda hwy ynglŷn â'r elfen fasnachol mewn perthynas â hynny—ynglŷn â phwy a ddylai dalu am hynny. Maent eisoes wedi buddsoddi'r arian hwnnw. A ddylai'r pwrs cyhoeddus dalu am y rhan olaf? Pam na allant ei wneud eu hunain? Mae angen trafodaeth, ac mae'r sgwrs honno'n mynd rhagddi ochr yn ochr â'r broses gaffael. Cawn weld beth fydd canlyniad y broses honno.
Felly, os yw BT yn un o'r rhai sy'n gwneud y cais caffael, diau y byddant yn gwneud rhai cynigion yn rhan o hynny. Fel y dywedais wrth Janet Finch-Saunders yn ddiweddar, rydym yn gofyn am addewidion penodol—cynlluniau penodol ar gyfer safleoedd penodol. Felly, buaswn yn synnu'n fawr pe na baent wedi'u cynnwys, ond rydym yng nghanol y broses gaffael yn awr, felly nid oes gennyf unrhyw wybodaeth ynglŷn â beth y maent yn ei gynnig ar hyn o bryd.
5. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi'r gymuned LGBT? OAQ52337
5. Will the Leader of the House provide an update on Welsh Government policies for supporting the LGBT community? OAQ52337
Yes, the Welsh Government is fully committed to supporting the LGBT community in Wales. Related action includes work on relationships and sexuality education, updated anti-bullying guidance and improvements to gender identity services. We also provide funding for Stonewall Cymru to support LGBTQ+ people and improve our understanding of issues that affect them.
Gwnaf, mae Llywodraeth Cymru yn gwbl ymrwymedig i gefnogi'r gymuned LHDT yng Nghymru. Mae camau gweithredu cysylltiedig yn cynnwys gwaith ar addysg rhywioldeb a pherthnasoedd, canllawiau gwrthfwlio wedi'u diweddaru a gwelliannau i'r gwasanaethau hunaniaeth rhywedd. Rydym hefyd yn darparu cyllid i Stonewall Cymru i gefnogi pobl LHDTC+ a gwella ein dealltwriaeth o'r materion sy'n effeithio arnynt.
Thank you, leader of the house. I was pleased to share a cross-party platform recently with the First Minister at an event sponsored by PinkNews to mark the thirtieth anniversary of the introduction of section 28, and also to welcome the progress in recent years by governments of all colours in advancing the rights of the LGBT community. You mentioned funding for Stonewall Cymru, and I'm sure you'll share my concerns that the latest Stonewall Cymru figures—in the media today, as it happens—show that more than a third of LGBT workers in Wales hide their sexuality over fears of discrimination.
There were also other worrying statistics there, such as 16 per cent of LGBT people saying that they are the target of negative comments or conduct in the workplace. So, clearly, we've come a long way over recent years, but we still have a considerable way to go. You've already outlined some of the areas where you're hoping to make inroads into tackling the problem of discrimination in Wales. I wonder whether you could tell us a little bit more about how your policies are going to deal specifically with this sort of discrimination, which shouldn't have any place in the modern workplace.
Diolch i chi, arweinydd y tŷ. Roeddwn yn falch o rannu llwyfan trawsbleidiol gyda'r Prif Weinidog yn ddiweddar mewn digwyddiad a noddir gan PinkNews i ddathlu 30 mlynedd ers cyflwyno adran 28, a hefyd i groesawu'r cynnydd rydym wedi'i weld dros y blynyddoedd diwethaf gan lywodraethau o bob lliw wrth iddynt hyrwyddo hawliau'r gymuned LHDT. Fe sonioch am gyllid ar gyfer Stonewall Cymru, ac rwy'n siŵr y byddwch yn rhannu fy mhryderon fod ffigurau diweddaraf Stonewall Cymru—yn y cyfryngau heddiw, fel y mae'n digwydd—yn dangos bod mwy na thraean o weithwyr LHDT yng Nghymru yn cuddio eu rhywioldeb oherwydd eu bod yn ofni gwahaniaethu.
Roedd yna ystadegau eraill hefyd a oedd yn peri pryder, megis yr 16 y cant o bobl LHDT a oedd yn dweud eu bod yn darged i sylwadau neu ymddygiad negyddol yn y gweithle. Felly, yn amlwg, rydym wedi dod yn bell dros y blynyddoedd diwethaf, ond mae gennym gryn dipyn o ffordd i fynd. Rydych eisoes wedi amlinellu rhai meysydd lle rydych yn gobeithio mynd i'r afael â phroblem gwahaniaethu yng Nghymru. Tybed a allech chi ddweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â sut y bydd eich polisïau yn ymdrin yn benodol â'r math hwn o wahaniaethu, na ddylid bod unrhyw le iddo yn y gweithle modern.
Yes, I absolutely agree—it absolutely should not have any place in the modern workplace. As I said in response to earlier questions, we're all appalled to see that it is still such a concern. As I said in my previous answer, there will be work with the Cabinet Secretary for Economy and Transport around making sure that the economic action plan picks up matters around discrimination of all sorts.
We are also working on our anti-bullying guidance. The Cabinet Secretary for Education recently announced relationships and sexuality education being a statutory part of the new curriculum, which is around education and acceptance. We are also running the 'This Is Me' campaign, the anti-gender-stereotyping campaign, which has been very successful indeed and has been embraced by a large number of organisations across Wales, to start the process of ensuring that people know that that kind of discrimination simply is not acceptable. What I would say to any individual who is experiencing that, of course, is that they should come forward. There are organisations that can help people combat that kind of discrimination in the workplace because it is, after all, illegal to discriminate in that way against people with protected characteristics.
Ie, cytunaf yn llwyr—ni ddylid bod unrhyw le o gwbl iddo yn y gweithle modern. Fel y dywedais mewn ymateb i gwestiynau cynharach, rydym wedi dychryn wrth weld ei fod yn dal i fod yn gymaint o destun pryder. Fel y dywedais yn fy ateb blaenorol, bydd gwaith yn mynd rhagddo gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth i wneud yn siŵr fod y cynllun gweithredu economaidd yn nodi gwahaniaethu o bob math.
Rydym hefyd yn gweithio ar ein canllawiau gwrthfwlio. Yn ddiweddar, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg y bydd addysg rhywioldeb a pherthnasoedd yn rhan statudol o'r cwricwlwm newydd, sy'n ymwneud ag addysg a derbyniad. Rydym hefyd yn cynnal ymgyrch 'Dyma Fi', yr ymgyrch yn erbyn stereoteipio ar sail rhywedd, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn ac wedi cael croeso gan nifer fawr o sefydliadau ledled Cymru, i ddechrau ar y broses o sicrhau bod pobl yn gwybod nad yw'r math hwnnw o wahaniaethu yn dderbyniol. Yr hyn y buaswn yn ei ddweud wrth unrhyw unigolyn sy'n profi hynny, wrth gwrs, yw y dylent roi gwybod amdano. Mae yna sefydliadau sy'n gallu helpu pobl i frwydro yn erbyn y math hwnnw o wahaniaethu yn y gweithle oherwydd, wedi'r cyfan, mae'n anghyfreithlon i wahaniaethu yn y ffordd honno yn erbyn pobl sydd â nodweddion gwarchodedig.
6. A wnaiff Arweinydd y Tŷ sefydlu bwrdd cymorth a her digidol i weithredu fel catalydd ar gyfer arloesi ar draws y sector cyhoeddus? OAQ52378
6. Will the Leader of the House establish a digital support and challenge board to act as a catalyst for innovation across the public sector? OAQ52378
I always welcome the Member’s help and support on the digital transformation agenda. We are reviewing progress on the use of digital and data in public service delivery to ensure we maximise these. I am very interested in the both the Reid review’s recommendations and your suggestion for the challenge board. I'd very much like to meet with you to discuss how we could take that forward.
Rwyf bob amser yn croesawu cymorth a chefnogaeth yr Aelod ar yr agenda trawsnewid digidol. Rydym yn adolygu cynnydd yn y defnydd o dechnoleg ddigidol a data wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus i sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf arnynt. Mae gennyf ddiddordeb mawr yn argymhellion adolygiad Reid a'ch awgrym chi ar gyfer y bwrdd her. Hoffwn yn fawr eich cyfarfod i drafod sut y gallem fwrw ymlaen â hynny.
Thank you for that response, Cabinet Secretary. There's been much discussion, as ever, here today on the digital infrastructure, but there's far too little attention in my view on how we use that infrastructure to transform the way we design and deliver public services. It's clear that this is a challenging agenda for all Governments, and the evidence that the Public Accounts Committee and the Economy, Infrastructure and Skills Committee have taken shows that there's a particular challenge in both central and local government to get the wherewithal to allow them to be intelligent clients. I was just wondering about the suggestion of gathering people from the outside world who are desperate for progress on this agenda to come together to help—not as some kind of standing committee to receive presentations and papers, but to act as critical friends for officials and Ministers to help them understand this complex environment to bring about the change that we so desperately and quickly need.
Diolch i chi am yr ymateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae llawer o drafod wedi bod yma heddiw, fel erioed, ar y seilwaith digidol, ond nid oes hanner digon o sylw wedi cael ei roi, yn fy marn i, i sut y defnyddiwn y seilwaith hwnnw i drawsnewid y ffordd rydym yn cynllunio ac yn darparu gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n amlwg fod hon yn agenda heriol i bob Llywodraeth, ac mae'r dystiolaeth y mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Phwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi'i chael wedi dangos bod yna her benodol yn wynebu llywodraeth ganolog a llywodraeth leol o ran cael y modd i'w galluogi i fod yn gleientiaid deallus. Roeddwn yn meddwl ynglŷn â'r awgrym o gasglu pobl ynghyd o'r byd y tu allan, sy'n ysu am gynnydd ar yr agenda hon, i ddod i helpu—nid fel rhyw fath o bwyllgor sefydlog i dderbyn cyflwyniadau a phapurau, ond i weithredu fel ffrindiau beirniadol i swyddogion a Gweinidogion i'w helpu i ddeall yr amgylchedd cymhleth hwn ac i sicrhau'r newid rydym ei daer angen a hynny ar frys.
Yes, I welcome the suggestion. I'm taking a paper to Cabinet in the autumn on public sector digital service transformation, which will bring together the wide range of activities already under way and focus on the next steps. So, it's a perfect opportunity to get that kind of challenge into that process to make sure that we have the best information to skill up our people in order to make that transformation happen. So, I very much welcome the suggestion and I hope we can take it forward.
Ie, rwy'n croesawu'r awgrym. Byddaf yn cyflwyno papur i'r Cabinet ar drawsnewid gwasanaethau digidol yn y sector cyhoeddus yn yr hydref, a bydd yn dwyn ynghyd ystod eang o weithgareddau sydd eisoes ar waith ac yn canolbwyntio ar y camau nesaf. Felly, mae'n gyfle perffaith i gynnwys y math hwnnw o her yn y broses i wneud yn siŵr fod gennym y wybodaeth orau ar gyfer uwchsgilio ein pobl er mwyn sicrhau bod y trawsnewidiad hwnnw'n digwydd. Felly, rwy'n croesawu'r awgrym yn fawr a gobeithiaf y gallwn fwrw ymlaen ag ef.
Cabinet Secretary, can I support Lee Waters's call and remind you that, under the UK's digital strategy, they do have a digital skills partnership, which brings together public, private and third sector organisations to tackle the digital skills gap in a co-ordinated and coherent way? Do you not agree that we should be focusing on a cross-sector approach to spark innovation across the public, private and third sectors in Wales, because there are real promising benefits when we all work together?
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi gefnogi galwad Lee Waters a'ch atgoffa, o dan strategaeth ddigidol y DU, fod ganddynt bartneriaeth sgiliau digidol, sy'n dwyn ynghyd sefydliadau sector cyhoeddus, sector preifat a'r trydydd sector i fynd i'r afael â'r bwlch sgiliau digidol mewn ffordd gydgysylltiedig a chydlynol? Onid ydych yn cytuno y dylem fod yn canolbwyntio ar ddull traws-sector o ysgogi arloesedd ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector yng Nghymru, oherwydd ceir manteision addawol iawn pan fydd pawb ohonom yn gweithio gyda'n gilydd?
Yes, I absolutely agree with that. I chair the cross-Government group, which pulls together various bits of the Welsh Government, and I've been collaborating with my colleague the Cabinet Secretary for health on taking forward the health digitalisation agenda, which is a very important part of this. There are several aspects to it, as various Members highlight. There is the skills aspect, there's the technology and hardware aspect, the infrastructure aspect, but there's also the service transformation and life transformation aspect. We don't have all the good ideas for that, so I absolutely do welcome a wealth of ideas from across the piece for how we can make sure that we ride the wave rather than being overwhelmed by it.
Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Rwy'n cadeirio'r grŵp trawslywodraethol, sy'n dwyn ynghyd rhannau gwahanol o Lywodraeth Cymru, ac rwyf wedi bod yn cydweithio gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, ar ddatblygu'r agenda ddigidoleiddio iechyd, sy'n rhan bwysig iawn o hyn. Mae sawl elfen iddi, fel y mae gwahanol Aelodau wedi nodi. Ceir yr elfen sgiliau, ceir yr elfen dechnoleg a chaledwedd, yr elfen seilwaith, ond hefyd ceir yr elfen trawsnewid gwasanaethau a thrawsnewid bywydau. Nid ni sydd â'r syniadau da i gyd ar hynny, felly rwy'n croesawu cyfoeth o syniadau o bob cyfeiriad ar sut y gallwn wneud yn siŵr ein bod yn dilyn y don yn hytrach na chael ein boddi ganddi.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddarparu cysylltiadau band eang i adeiladau newydd? OAQ52350
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on providing broadband connections to new-build properties? OAQ52350
Yes. New agreements are in place between connectivity providers and home builders that will enable a superfast and full fibre service to be deployed from the outset. We are monitoring progress and we will identify whether we need any further measures to be put in place.
Gwnaf. Mae cytundebau newydd ar waith rhwng darparwyr cysylltedd ac adeiladwyr tai a fydd yn eu galluogi i ddarparu gwasanaeth ffeibr cyflym iawn yn llawn o'r cychwyn. Rydym yn monitro cynnydd, a byddwn yn nodi a fydd angen inni roi unrhyw fesurau pellach ar waith.
Well, thank you for that answer. I've raised with you previously the issue of Dyffryn y Coed, a new estate in Church Village in my constituency. The problem appears to be this: they only have a copper connection although an earlier part of the estate actually has fibre; a lot of people living there require high-speed broadband because of their work in order to do that. The problem appears to be that, seven or eight years ago, a planning application was made, permission was given and that was the end of the matter. It's left to BT to then decide what they're going to connect, what they think is appropriate, and it's now left to the residents to either persuade BT to pay for it or to apply for grants to go through a bureaucratic process in order to get that higher speed broadband, which they need. It seems to me that it should be a matter of course that the highest available speed that is reasonably available should be provided. But the system appears to be breaking down because there's no obligation on either the local authority or on BT, and the house developer, obviously, is somewhere within the middle of all that. What can be done to actually ensure that, where these new developments take place, there are proper levels of broadband actually provided; that there is an obligation on the providers, that the system actually works to ensure that that happens?
Wel, diolch i chi am yr ateb hwnnw. Rwyf wedi crybwyll mater Dyffryn y Coed wrthych yn y gorffennol, sef ystâd newydd ym Mhentre'r Eglwys yn fy etholaeth. Ymddengys mai dyma'r broblem: cysylltiad copr yn unig sydd ganddynt er bod gan ran gynharach o'r ystâd gysylltiad ffeibr mewn gwirionedd; mae llawer o bobl sy'n byw yno angen band eang cyflym iawn oherwydd eu gwaith. Ymddengys mai'r broblem yw bod cais cynllunio wedi'i wneud saith neu wyth mlynedd yn ôl, a rhoddwyd caniatâd a dyna oedd diwedd y mater. Mater i BT wedyn yw penderfynu beth y maent am ei gysylltu, beth y credant sy'n briodol, a bellach mae'n golygu bod yn rhaid i breswylwyr berswadio BT i dalu amdano neu wneud cais am grantiau a dilyn proses fiwrocrataidd er mwyn cael y band eang cyflymder uwch y maent ei angen. Mae'n ymddangos i mi y dylid darparu'r cyflymder uchaf sydd ar gael yn rhesymol ac y dylai hynny ddigwydd fel mater o drefn. Ond ymddengys bod y system yn chwalu gan nad oes unrhyw rwymedigaeth ar yr awdurdod lleol na BT, ac mae'r datblygwr tai, yn amlwg, rywle ynghanol hynny i gyd. Beth y gellir ei wneud i sicrhau, lle mae'r datblygiadau newydd hyn yn digwydd, fod yna lefelau priodol o fand eang yn cael eu darparu mewn gwirionedd; fod rhwymedigaeth ar y darparwyr, fod y system yn gweithio i sicrhau bod hynny'n digwydd?
Yes. It's a fundamental small-p political problem because this service is an infrastructure, but the UK Government persists in regarding it as a luxury product that you can buy if you want it, and that's the fundamental difficulty. So, it isn't treated as an infrastructure, or a public service that people require, it is treated as a sort of nice-to-have, which it clearly isn't.
The head of planning has recently written to local authorities reminding them that they can include planning obligations for new build. We have had an agreement with some of the major providers to do that, and as I said, we are monitoring that, but if you're aware of specific estates that were built in between the intervention area and now, then we'll be looking to include those in the new procurements or to get bespoke solutions for those estates. So, it's worth me having a conversation with you, or with my officials, to see if we can find a bespoke solution for that particular problem. But fundamentally, the issue is one of how you politically view this particular service, and I take the view, fundamentally, that it should be an infrastructure.
Ie. Mae'n broblem sylfaenol a gwleidyddol gyda g fach oherwydd mae'r gwasanaeth hwn yn seilwaith, ond mae Llywodraeth y DU yn parhau i'w ystyried yn gynnyrch moethus y gallwch ei brynu os hoffech ei gael, a dyna'r anhawster sylfaenol. Felly, nid yw'n cael ei drin fel seilwaith, na gwasanaeth cyhoeddus y mae pobl ei angen, caiff ei drin fel rhywbeth dymunol yn hytrach nag angenrheidiol, ac yn amlwg nid dyna ydyw.
Mae'r pennaeth cynllunio wedi ysgrifennu at awdurdodau lleol yn ddiweddar i'w hatgoffa y gallant gynnwys rhwymedigaethau cynllunio ar gyfer adeiladau newydd. Roedd gennym gytundeb â rhai o'r darparwyr mawr i wneud hynny, ac fel y dywedais, rydym yn monitro hynny, ond os ydych yn ymwybodol o ystadau penodol a adeiladwyd rhwng yr ardal ymyrraeth a nawr, byddwn yn ceisio cynnwys y rheini yn y caffaeliadau newydd neu gael hyd i atebion pwrpasol ar gyfer yr ystadau hynny. Felly, mae'n werth i mi gael sgwrs â chi, neu gyda fy swyddogion, i weld a allwn ddod o hyd i ateb pwrpasol ar gyfer y broblem benodol honno. Ond yn y bôn, mae'r mater yn ymwneud â sut rydych yn ystyried y gwasanaeth penodol hwn yn wleidyddol, ac rwyf o'r farn, yn y bôn, y dylai fod yn seilwaith.
8. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am integreiddio ffoaduriaid a cheiswyr lloches o fewn cymunedau yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ52376
8. Will the Leader of the House make a statement on the integration of refugees and asylum seekers within communities in Mid and West Wales? OAQ52376
Yes. There are very few asylum seekers in Mid and West Wales, but there are over 200 refugees who have been resettled under the Syrian resettlement scheme. In most cases, they are integrating well and are successfully building a new life for themselves here in Wales.
Gwnaf. Ychydig iawn o geiswyr lloches sydd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, ond adsefydlwyd dros 200 o ffoaduriaid o dan y cynllun i adsefydlu pobl o Syria. Yn y rhan fwyaf o achosion, maent yn integreiddio'n dda ac yn llwyddo i greu bywydau newydd iddynt eu hunain yma yng Nghymru.
I thank the leader of the house for that statement, and I'm very pleased to hear what she says. The UK has a long history of resettling those who've fled persecution in their homeland, and this is something of which we should be proud and must continue to do. But there is a big difference between refugees fleeing war and persecution and economic migrants, and it's vital that this distinction is not blurred.
I was therefore disturbed to hear the leader of the house say yesterday in response to David Rowlands that:
'I simply cannot find it in my heart to say that somebody fleeing war is a proper refugee, but somebody fleeing starvation or grinding poverty is not.'
The definition of a refugee is a person who's forced to leave their country in order to escape war, persecution or natural disaster. If we blur that distinction with those who are economic migrants, then there's virtually no limit to the number of people who we have to admit, and that would, I think, raise a considerable amount of animosity amongst very large numbers of people, which we don't want to see.
So, would the leader of the house agree with me that it is very important that we should be exact in our use of language in this area in order to maintain the maximum possible public acceptance of taking as many refugees, who are true refugees, as possible?
Diolch i arweinydd y tŷ am y datganiad hwnnw, ac rwy'n falch iawn o glywed yr hyn y mae'n ei ddweud. Mae gan y DU hanes hir o adsefydlu pobl sydd wedi ffoi rhag erledigaeth yn eu mamwlad, ac mae'n rhywbeth y dylem fod yn falch ohono a dylem barhau i'w wneud. Ond mae gwahaniaeth mawr rhwng ffoaduriaid sy'n dianc rhag rhyfel ac erledigaeth ac ymfudwyr economaidd, ac mae'n hanfodol nad yw'r gwahaniaeth hwn yn cael ei gymylu.
Oherwydd hynny, testun pryder oedd clywed arweinydd y tŷ yn dweud ddoe mewn ymateb i David Rowlands:
'ni allaf fod mor galon galed â dweud bod rhywun sy'n ffoi rhag rhyfel yn ffoadur priodol ond nad yw rhywun sy'n ffoi rhag newyn a thlodi mawr yn ffoadur priodol.'
Y diffiniad o ffoadur yw unigolyn a orfodwyd i adael eu gwlad er mwyn dianc rhag rhyfel, erledigaeth neu drychineb naturiol. Os ydym yn cymylu'r gwahaniaeth hwnnw rhyngddynt a phobl sy'n ymfudwyr economaidd, nid oes terfyn i nifer y bobl y mae'n rhaid i ni eu gadael i mewn, a byddai hynny, rwy'n credu, yn creu cryn dipyn o ddrwgdeimlad ymhlith nifer fawr iawn o bobl, ac nid ydym eisiau gweld hynny'n digwydd.
Felly, a fyddai arweinydd y tŷ yn cytuno â mi ei bod yn bwysig iawn inni fod yn fanwl yn ein defnydd o iaith yn y maes hwn er mwyn cadw cymaint â phosibl o gefnogaeth y cyhoedd i dderbyn cynifer o ffoaduriaid, sy'n ffoaduriaid go iawn, ag y bo modd?
Well, I could not more fundamentally disagree with you if I tried. You were correct in your definition of the word 'refugee'; I was simply talking about the humanity of the situation. I, myself, was an economic migrant across the world, where I was accepted with a very good response in every community to which my family moved, and we moved there in order to have a better economic outcome for our family. I cannot find it in my heart, as I said yesterday, to treat anybody else any differently.
Wel, ni allwn anghytuno yn fwy sylfaenol â chi hyd yn oed pe bawn yn ceisio gwneud hynny. Roeddech yn gywir yn eich diffiniad o'r gair 'ffoadur'; roeddwn yn sôn yn syml am drugaredd y sefyllfa. Roeddwn i, fy hun, yn ymfudwr economaidd ar draws y byd, lle y cefais fy nerbyn gydag ymateb da iawn ym mhob cymuned y symudodd fy nheulu iddi, ac roeddem yn symud yno er mwyn sicrhau canlyniad economaidd gwell i'n teulu ni. Nid oes gennyf mo'r galon, fel y dywedais ddoe, i drin unrhyw un arall yn wahanol.
9. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddarparu band eang cyflym iawn yn Nwyrain Abertawe? OAQ52343
9. Will the Cabinet Secretary make a statement on the delivery of superfast broadband in Swansea East? OAQ52343
Yes. Although we don't hold information specifically for Swansea East, under the Superfast Cymru project we have provided access to fast fibre broadband to 25,115 premises across all parts of Swansea, equating to just over 93 per cent completion. The average download speed across Swansea is 83.16 Mbps.
Gwnaf. Er nad oes gennym wybodaeth benodol ar gyfer Dwyrain Abertawe, o dan brosiect Cyflymu Cymru rydym wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr cyflym i 25,115 o safleoedd ar draws bob rhan o Abertawe, sy'n cyfateb i gyfradd gwblhau o ychydig dros 93 y cant. Y cyflymder lawrlwytho cyfartalog ar draws Abertawe yw 83.16 Mbps.
Can I thank the leader of the house for that answer? I won't ask what the upload speed is because that will probably be lower. The point I wanted to raise with the leader of the house is a key one. We've got a very high provision, but we haven't got a very high take-up. What is the Welsh Government doing to promote take-up by those who have access to superfast broadband, but either don't know it's available, or who have decided they don't think that they perhaps need it? I will just quote you from a few moments ago: it is a basic service, not an add-on only for the rich. So, what can be done to promote it to get more people using superfast broadband, because it would be of great benefit to them and their families?
A gaf fi ddiolch i arweinydd y tŷ am yr ateb hwnnw? Nid wyf am ofyn beth yw'r cyflymder lanlwytho gan y bydd hwnnw'n is mae'n debyg. Mae'r pwynt roeddwn eisiau ei ddwyn i sylw arweinydd y tŷ yn un allweddol. Mae gennym ddarpariaeth uchel iawn, ond nid oes gennym nifer fawr o bobl yn manteisio arno. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog ei ddefnydd gan bobl sydd â mynediad at fand eang cyflym iawn, ond nad ydynt yn gwybod ei fod ar gael neu nad ydynt yn credu o bosib eu bod ei angen? Rwyf am eich dyfynnu o ychydig funudau yn ôl: mae'n wasanaeth sylfaenol, nid rhywbeth ychwanegol ar gyfer y cyfoethog yn unig. Felly, beth y gellir ei wneud i'w hyrwyddo er mwyn sicrhau bod mwy o bobl yn defnyddio band eang cyflym iawn, gan y byddai o fudd mawr iddynt hwy a'u teuluoedd?
Yes, I agree entirely. Since October 2016, we've been delivering a regional level communications and marketing programme across Wales to encourage take-up of superfast broadband for all the reasons that Mike Hedges has just pointed out, but also for the reason that we're still getting a gain share, so the more money we get back from the gain share, because we're well over the 21 per cent take-up, the better, because the Government has pledged to reinvest all of that gain share back into the infrastructure. So, it's very important on both sides of that equation.
The phase of advertising communications take-up began in April of this year and includes a blended approach of PR, advertising, events and social media. I don't know if the Member has seen that we have a big lightning bolt that says, 'Superfast has arrived in your area' and it comes and parks itself on village greens. It was at the Hay festival and it's at the Royal Welsh and it's been in various parts of Wales. It's very striking and youngsters in particular like it and they're attracted to it, so we can use that as the hook to get people to do it.
Fibre services take-up is currently 44 per cent, so we're well on course to reach our target of 50 per cent by 2023, which is the gain share. This is an interesting curve for new technology. We all perhaps think that less than half of people taking it up is very poor, but if you look at technology curves, which I know the Member is familiar with, actually, it's well in advance of the curve for most take-ups of new technology, which underlines the point I make about it being an essential infrastructure already in its early history and not the luxury product that the UK Government still persist in thinking it is.
Ie, cytunaf yn llwyr. Ers Hydref 2016, rydym wedi bod yn darparu rhaglen farchnata a chyfathrebu ar lefel ranbarthol ledled Cymru i annog pobl i fanteisio ar fand eang cyflym iawn am yr holl resymau y mae Mike Hedges newydd gyfeirio atynt, ond hefyd am y rheswm ein bod yn dal i gael cyfran o'r budd, felly gorau po fwyaf o arian a gawn yn ôl o'r gyfran o'r budd, oherwydd rydym ymhell dros y gyfradd ddefnyddio o 21 y cant, oherwydd mae'r Llywodraeth wedi addo ailfuddsoddi'r gyfran honno o'r budd yn ôl i mewn i'r seilwaith. Felly, mae'n bwysig iawn ar y ddwy ochr.
Dechreuodd y cyfnod o hysbysebu defnydd o gyfathrebu ym mis Ebrill eleni ac mae'n cynnwys dull sy'n cyfuno cysylltiadau cyhoeddus, hysbysebu, digwyddiadau a chyfryngau cymdeithasol. Nid wyf yn gwybod a yw'r Aelod wedi gweld bod gennym fellten fawr sy'n dweud, 'Mae band eang cyflym iawn wedi cyrraedd eich ardal' sy'n ymddangos ar leiniau glas pentrefi. Roedd yng Ngŵyl y Gelli a bydd yn y Sioe Frenhinol ac mae wedi bod mewn gwahanol rannau o Gymru. Mae'n drawiadol iawn ac mae pobl ifanc yn arbennig yn ei hoffi ac yn cael eu denu ato, felly gallwn ddefnyddio hynny fel bachyn i annog pobl i fanteisio arno.
Ar hyn o bryd, 44 y cant yw'r gyfradd sy'n manteisio ar wasanaethau ffeibr, felly rydym ar y trywydd cywir i gyrraedd ein targed o 50 y cant erbyn 2023, sef y gyfran o'r budd. Mae hon yn gromlin ddiddorol ar gyfer technoleg newydd. Efallai ein bod ni i gyd yn credu bod gweld llai na hanner y bobl yn manteisio arni yn wael iawn, ond os edrychwch ar gromliniau technoleg, a gwn fod yr Aelod yn gyfarwydd â hwy mewn gwirionedd, mae ymhell o flaen y duedd ar gyfer y rhan fwyaf o dechnolegau newydd, sy'n tanlinellu'r pwynt a wnaf ynglŷn â'r ffaith ei fod yn seilwaith hanfodol sydd eisoes ar ei gamau cynnar yn hytrach na'r cynnyrch moethus y mae Llywodraeth y DU yn dal i gredu ydyw.
Thank you very much, leader of the house.
Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.
Item 3 is questions to the Assembly Commission and the first question today will be answered by the Llywydd. Mandy Jones.
Eitem 3 yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad a bydd y cwestiwn cyntaf heddiw yn cael ei ateb gan y Llywydd. Mandy Jones.
1. A wnaiff y Comisiynydd ddatganiad am gynnydd yn erbyn yr uchelgais a nodir yn strategaeth gyfredol Comisiwn y Cynulliad i ymgysylltu â holl bobl Cymru a hyrwyddo'r Cynulliad? OAQ52370
1. Will the Commissioner make a statement on progress against the ambition set out in the current Assembly Commission strategy to engage all the people of Wales and champion the Assembly? OAQ52370
Mae’r Comisiwn yn gwneud cynnydd yn y maes yma ac yn ymgysylltu â phobl Cymru mewn nifer o wahanol ffyrdd. Gwelwyd cynnydd sylweddol yn ein hallbwn newyddion a digidol dros y flwyddyn ddiwethaf. Rydym ni wedi cynnal digwyddiadau ar hyd a lled Cymru i hyrwyddo ac annog ymwneud â gwaith y Cynulliad, ac rydym wedi cychwyn ar y broses o sefydlu Senedd Ieuenctid Cymru, ac mi fyddwn yn cynnal Senedd@Delyn yr wythnos nesaf yn rhanbarth yr Aelod.
The Commission is making progress in this area and is engaging with the people of Wales in a number of different ways. Significant progress was seen in our news and digital output over the past year. We’ve held events across Wales to promote and encourage involvement in the Assembly’s work, and we’ve started on the process of setting up a Welsh Youth Parliament, and we will be holding Senedd@Delyn next week in the Member’s region.
Thank you for that answer. I know that the Senedd is in my region in Delyn next week and welcome very much the opportunity for people in all corners of Wales to see and hear about what happens in this place. I'm particularly interested today in the ambitions stated in the strategy to focus on reaching the disengaged face to face and through improved targeting. What is the Commission doing to achieve that aim?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Gwn y bydd y Senedd yn fy rhanbarth i yn Nelyn yr wythnos nesaf ac rwy'n croesawu'n fawr iawn y cyfle i bobl o bob cwr o Gymru weld a chlywed am yr hyn sy'n digwydd yn y lle hwn. Mae gennyf ddiddordeb arbennig heddiw yn yr uchelgeisiau a nodwyd yn y strategaeth i ganolbwyntio ar ddod wyneb yn wyneb â phobl sydd wedi ymddieithrio a thrwy dargedu gwell. Beth y mae'r Comisiwn yn ei wneud i gyflawni'r nod hwnnw?
Mi fydd Senedd@Delyn, fel yr enghreifftiau o Senedd@ rŷm ni wedi'u cynnal mewn gwahanol ardaloedd hyd yn hyn, yn gwneud ymdrech benodol iawn i gysylltu gyda chymunedau a gydag unigolion nad ydynt yn naturiol yn cysylltu'u hunain gyda gwaith y Cynulliad hwn. Felly, mae'r gwaith yna o ymgysylltu drwy Senedd@ yn bwysig iawn i hyrwyddo cysylltiad gyda grwpiau ac unigolion nad ydynt yn gwneud y cysylltiad yn arferol. Ac wedyn, fe wnaf i gymryd y cyfle unwaith eto i bwyntio Aelodau at y gwaith pwysig rŷm ni'n mynd i fod yn ei wneud gyda phobl ifanc yn enwedig dros y misoedd sydd i ddod, i hyrwyddo'r ffaith bod cyfle nawr yn mynd i fod gan bobl ifanc Cymru i fod yn seneddwyr yn eu hawl eu hunain ac, wrth gwrs, rŷm ni i gyd yn ymwybodol bod yna angen mawr i sicrhau bod ein pobl ifanc ni'n gwybod am y cyfleoedd democrataidd sydd yn bodoli yma yng Nghymru erbyn hyn.
Senedd@Delyn, like the other examples of Senedd@ that we’ve held in other areas so far, will make a specific effort to engage with communities and individuals who don’t naturally engage with the work of this Assembly. So, that work of engagement through Senedd@ is very important to promote our engagement with groups and individuals who don’t engage normally. And then I’ll take the opportunity once again to point Members towards the important work we’re going to be doing with young people in particular over the months to come, to promote the fact that there is going to be an opportunity for young people in Wales to be parliamentarians in their own right, and, of course, we’re all aware that there is a great need to ensure that our young people know about the democratic opportunities that exist here in Wales by now.
Question 2 is going to be answered by the Llywydd. Simon Thomas.
Bydd cwestiwn 2 yn cael ei ateb gan y Llywydd. Simon Thomas.
2. Pa gefnogaeth y bydd y Comisiwn yn ei ddarparu i Aelodau'r Cynulliad i gynnal rhwydweithiau rhyngwladol os bydd y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd? OAQ52371
2. What support will the Commission provide to Assembly Members to maintain international networks if the UK leaves the European Union? OAQ52371
Bydd y Comisiwn yn parhau i gefnogi Aelodau i gymryd rhan mewn nifer o rwydweithiau rhyngwladol, yn ogystal â thrafodaethau dwyochrog a chysylltiadau llai ffurfiol, o fewn a thu allan i'r Undeb Ewropeaidd. Cytunodd y Comisiwn ar ein fframwaith ar gyfer ymgysylltu rhyngwladol y Cynulliad ym mis Mai y llynedd, ac mae'r fframwaith yn uchelgeisiol ac fe'i datblygwyd gydag ymadael â’r Undeb Ewropeaidd mewn golwg.
The Commission will continue to support Members’ participation in a number of international networks, as well as in less formal affiliations and bilateral engagements, both within and outside the European Union. The Commission agreed our framework for the Assembly’s international engagement in May last year, and the framework is ambitious and was developed with the departure from the European Union in mind.
Rwy'n diolch i'r Llywydd am yr ateb yna. Bydd hi'n ymwybodol, wrth gwrs, ei bod wedi bod yn arfer i Aelodau Cynulliad i ddefnyddio'r gallu yma i ymgysylltu ac i gwrdd â chyd-seneddwyr, nid yn unig ym Mrwsel, ond mewn gwledydd sydd yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd, ac ychydig o hyblygrwydd o dan gynllun y Gymanwlad hefyd i ymweld â gwledydd mwy pell, er nad yw Malta mor bell â hynny na chwaith Cyprus. Ond yng nghyd-destun y strategaeth newydd, a fydd yna fwy o anogaeth i ddefnyddio'r cysylltiadau yma, gan y bydd, wrth gwrs, y pethau arferol o Aelodau Cynulliad yn gallu dibynnu ar y Llywodraeth yn gwneud cysylltiadau ac, yn ei thro, yn adrodd nôl i fan hyn—efallai bydd mwy o ddyletswydd arnom ni fel Aelodau unigol i gynnal y rhwydweithiau yma oherwydd bod dysgu o arfer da mewn gwledydd eraill yn mynd i barhau, Brexit ai peidio?
I’m grateful to the Llywydd for that response. She will be aware, of course, that it’s been common practice for Assembly Members to use this ability to engage and to meet fellow parliamentarians, not only in Brussels, but in countries that are member states of the European Union, with some flexibility under the Commonwealth approach in order to visit countries that are further afield, although Malta isn't particularly far and neither is Cyprus. But in the context of this new strategy, will there be greater encouragement to use these connections as the usual channels in terms of Assembly Members being able to rely on the Government’s engagement and then reporting back to this place—perhaps we as individual Members will be more duty-bound to maintain these networks, because learning from best practice in other nations will continue to be important, Brexit or not?
Rydw i'n cytuno â thrywydd yr hyn mae'r Aelod yn ei godi. Mae yna gyfrifoldeb mwy, o bosib, arnom ni fel Cynulliad ac fel Aelodau unigol yn y lle yma nawr i hyrwyddo cysylltiadau rhyngwladol, boed hynny gydag aelod wladwriaethau neu senedd-dai rhanbarthol o fewn yr Undeb Ewropeaidd fel y bydd hi'n bodoli, a hefyd tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd. Felly, rydw i eisiau ein bod ni'n parhau â'r gyfundrefn o gefnogi Aelodau i wneud y cysylltiadau naill ai unigol hynny neu fel pwyllgorau, neu fel grwpiau o Aelodau, a minnau hefyd fel Llywydd yn mynd ati i gwrdd â chyd-Lywyddion mewn senedd-dai rhanbarthol. Fe ges i'r cyfle'n ddiweddar iawn i ymweld â senedd yn Valencia yn ogystal ag yng Nghatalwnia, ac rydw i'n edrych ymlaen, yn yr wythnosau nesaf yma, at groesawu Llywydd Gwlad y Basg i'r Senedd fan hyn. Felly, mae'r cyfrifoldeb arnom ni'n fwy nawr i fod yn cefnogi ac yn hyrwyddo ein cysylltiadau ni fel Senedd gyda gwledydd a rhanbarthau eraill y byd.
I agree with the thrust of what the Member says. We have a greater responsibility, perhaps, as an Assembly and as individual Members in this place now to promote those international contacts, whether those are with member states or regional parliaments within the EU as it will exist, and also beyond the EU. So, I want to ensure that we continue with a system of supporting Members to make contacts either individually or as committees, or as groups of Members, and myself as well, as the Llywydd, will meet other Presiding Officers in other regional Parliaments. I had the opportunity recently to visit the parliament of Valencia as well as in Catalunya, and I’m looking forward in the coming weeks to welcoming the Presiding Officer of the Basque Country to the Senedd here. So, we have a greater responsibility now to support and promote our contacts or connections as a Parliament with other regions and countries around the world.
Thank you. Question 3 is to be answered by Commissioner Joyce Watson. Question 3 is from Julie Morgan.
Diolch. Bydd cwestiwn 3 yn cael ei ateb gan y Comisiynydd Joyce Watson. Daw cwestiwn 3 gan Julie Morgan.
3. Beth y mae'r Comisiwn yn ei wneud i annog staff i feicio i'r gwaith? OAQ52368
3. What is the Commission doing to encourage members of staff to cycle to work? OAQ52368
Thank you for that question. I'm pleased to confirm that the Commission provides an extensive range of facilities and support to promote cycling to work. That includes an onsite cycle store facility for 67 bikes. Shower and locker facilities are also available, as well as two tumble dryers, tools for minor bike repairs and maps of local cycle routes—all that to encourage further numbers of people who wish to cycle here.
Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n falch o gadarnhau bod y Comisiwn yn darparu amrywiaeth eang o gyfleusterau a chymorth i annog staff i feicio i'r gwaith. Mae hynny'n cynnwys cyfleuster cadw beiciau ar y safle gyda lle i 67 o feiciau. Mae cyfleusterau cawodydd a loceri ar gael hefyd, yn ogystal â dau sychwr dillad, offer ar gyfer mân atgyweiriadau beic a mapiau o lwybrau beicio lleol—hyn oll i annog rhagor o bobl sydd eisiau beicio yma.
I thank you for that response and I congratulate the Assembly on what it does generally to encourage cycling. Last week, Sustrans published its 'Bike Life' report into the cycling habits of women in seven cities across the UK, including Cardiff. It showed that in Cardiff only 14 per cent of women cycle once a week, compared with 27 per cent of men, and the ratio of female to male bike riders is 1:19. So, what is the Commission doing to particularly encourage more women members of staff to cycle to work? Does it have a breakdown by gender of the members of staff who do cycle to work? It'd be interesting to see whether the findings of the Sustrans report are reflected in the staff of the Assembly. Is there any more that the Commission could do to encourage women members of staff?
Diolch i chi am yr ymateb hwnnw ac rwy'n llongyfarch y Cynulliad ar yr hyn y mae'n ei wneud yn gyffredinol i annog beicio. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Sustrans ei adroddiad 'Bywyd Beicio' ar arferion beicio merched mewn saith dinas ledled y DU, gan gynnwys Caerdydd. Dangosodd nad oes ond 14 y cant o fenywod yn beicio unwaith yr wythnos yng Nghaerdydd, o gymharu â 27 y cant o ddynion, a'r gymhareb o feicwyr benywaidd i feicwyr gwrywaidd yw 1:19. Felly, beth y mae'r Comisiwn yn ei wneud i annog mwy o aelodau benywaidd o staff yn arbennig i feicio i'r gwaith? A oes gennych ddadansoddiad yn ôl rhywedd o'r aelodau o staff sy'n beicio i'r gwaith? Byddai'n ddiddorol gweld a yw staff y Cynulliad yn adlewyrchu canfyddiadau adroddiad Sustrans. A oes unrhyw beth arall y gallai'r Comisiwn ei wneud i annog aelodau benywaidd o staff?
I have seen the study. In fact, I've got a copy of it on the back here. I don't know that we break down the numbers, but I think it's something that we can do and I think it'd be quite useful. In terms of what more we can do, we do offer all of the facilities that are available to everybody, so there are gender-specific showers here, six of them, for male and female. But I suppose what we offer mostly is the opportunity to cycle to work and to give some provision once you get here. We have teamed up with Cardiff council, because one of the big issues and reasons why people aren't cycling is because they feel afraid. So, we have teamed up with Cardiff council to provide free cycling proficiency lessons and that ought to go some way to help. We have also teamed up with Dr Bike, and that's a minor cycle repair service for bike users. We have looked at Sustrans and we do look to them to provide information and support to help us to help people cycle around Cardiff and Wales.
Rwyf wedi gweld yr astudiaeth. Yn wir, mae gennyf gopi ohoni ar y cefn yma. Nid wyf yn gwybod a oes gennym ddadansoddiad o'r niferoedd, ond mae'n rhywbeth y gallwn ei wneud a chredaf y byddai hynny'n eithaf defnyddiol. O ran beth arall y gallwn ei wneud, rydym yn cynnig yr holl gyfleusterau sydd ar gael i bawb, felly ceir cawodydd rhyw-benodol yma, chwech ohonynt, ar gyfer dynion a menywod. Ond mae'n debyg mai'r hyn a gynigiwn yn bennaf yw'r cyfle i feicio i'r gwaith a rhywfaint o ddarpariaeth wedi i chi gyrraedd yma. Rydym yn cydweithio â chyngor Caerdydd, oherwydd un o'r problemau a'r rhesymau pennaf pam nad yw pobl yn beicio yw oherwydd bod arnynt ofn gwneud hynny. Felly, rydym yn cydweithio â chyngor Caerdydd i ddarparu gwersi hyfedredd beicio am ddim a dylai hynny helpu rhywfaint. Rydym hefyd yn cydweithio â Dr Beic, sef gwasanaeth mân atgyweiriadau beiciau ar gyfer beicwyr. Rydym wedi edrych ar Sustrans ac rydym yn pwyso arnynt i ddarparu gwybodaeth a chymorth i'n helpu ni i helpu pobl i feicio o gwmpas Caerdydd a Chymru.
Thank you. Question 4 will be answered by the Llywydd. Mark Reckless.
Diolch. Bydd cwestiwn 4 yn cael ei ateb gan y Llywydd. Mark Reckless.
4. A wnaiff y Comisiynydd ddatganiad am y dyraniad buddsoddi newydd ar gyfer cynllun pensiwn Aelodau'r Cynulliad? OAQ52338
4. Will the Commissioner make a statement on the new investment allocation for the Assembly Member pension scheme? OAQ52338
Decisions on the investment allocation for the Assembly Members' pension scheme are the responsibility of the pension scheme's board, and the Commission has no involvement. The decision on where to invest is based on advice received from the board's investment advisers, and is agreed by the pension board as a whole.
Bwrdd y cynllun pensiwn sy'n gyfrifol am wneud penderfyniadau ar ddyrannu buddsoddiad ar gyfer cynllun pensiwn Aelodau'r Cynulliad, ac nid yw'r Comisiwn yn chwarae unrhyw ran yn hynny. Mae'r penderfyniad ynglŷn â lle y dylid buddsoddi yn seiliedig ar gyngor y mae cynghorwyr buddsoddi'r bwrdd yn ei roi, ac mae'r penderfyniad yn cael ei gytuno gan y bwrdd pensiynau yn ei gyfanrwydd.
Members have recently received notification from the board of a new investment allocation where, instead of one portfolio manager—I think, sensibly—we've moved towards a handful of different portfolio managers. However, I would query the decision in the allocation to invest over a tenth of the pension fund in index-linked gilts, which currently guarantees that, over the term of investment, we will lose 1.5 per cent or so per year. And when the Commission is having to put in, I think, around 3 per cent extra per year because of lower projected investment returns, doesn't that, in turn, reflect that allocation decision, where we also see no specific allocation at all to UK equities, which have a dividend yield of between 3.5 per cent and 4 per cent and are currently on valuations compared to earnings that are relatively low compared to other developed markets?
Yn ddiweddar, mae Aelodau wedi derbyn hysbysiad gan y bwrdd ynglŷn â phroses newydd ar gyfer dyrannu buddsoddiad, ac yn hytrach nag un rheolwr portffolio—yn synhwyrol yn fy marn i—rydym wedi symud tuag at lond llaw o wahanol reolwyr portffolio. Fodd bynnag, buaswn yn cwestiynu'r penderfyniad yn y dyraniad i fuddsoddi dros un rhan o ddeg o'r gronfa bensiwn mewn giltiau mynegrifol, sy'n gwarantu, ar hyn o bryd, dros dymor y buddsoddiad, y byddwn yn colli tua 1.5 y cant neu fwy y flwyddyn. A phan fo'r Comisiwn yn gorfod cyfrannu oddeutu 3 y cant, rwy'n credu, yn ychwanegol y flwyddyn oherwydd enillion rhagamcanol is ar fuddsoddiadau, onid yw hynny, yn ei dro, yn adlewyrchu'r penderfyniad dyrannu hwnnw, lle rydym hefyd yn gweld nad oes dyraniad penodol o gwbl i ecwitïau'r DU, sydd ag arenillion difidend o rhwng 3.5 y cant a 4 y cant ac sydd, ar hyn o bryd, ar brisiadau o gymharu ag enillion sy'n gymharol isel o'u cymharu â marchnadoedd datblygedig eraill?
Well, whilst I understand the point that you've made, as I said in my answer, the Commission itself has no direct involvement in the decision taken in the investment allocation decision that the pension board has just taken, but I think it is appropriate for you, should you wish to do so, to make representations to the pension board. As Assembly Members, we have representatives on that board that we've elected as Assembly Members, and also, of course, the Commission has representatives on that board. I'll make sure that the Commission representatives are aware of the views that you've expressed, and I hope that you use your representatives on the board equally to make the views that you've said at this point.
Wel, er fy mod yn deall y pwynt a wnaethoch, fel y dywedais yn fy ateb, nid yw'r Comisiwn yn chwarae unrhyw ran uniongyrchol yn y penderfyniad dyrannu buddsoddiad y mae'r bwrdd pensiwn newydd ei wneud, ond rwy'n credu ei bod yn briodol i chi gyflwyno sylwadau i'r bwrdd pensiynau os ydych yn dymuno gwneud hynny. Fel Aelodau o'r Cynulliad, mae gennym gynrychiolwyr ar y bwrdd hwnnw a etholwyd gennym fel Aelodau Cynulliad, a hefyd, wrth gwrs, mae gan y Comisiwn gynrychiolwyr ar y bwrdd hwnnw. Fe wnaf yn siŵr fod cynrychiolwyr y Comisiwn yn ymwybodol o'r safbwyntiau rydych wedi'u mynegi, a gobeithiaf y byddwch yn defnyddio eich cynrychiolwyr ar y bwrdd yn yr un modd i fynegi'r safbwyntiau rydych wedi'u rhannu hyd yma.
Who is it?
Pwy yw'r cynrychiolydd?
Thank you. Simon Thomas.
Diolch. Simon Thomas.
Mike Hedges.
Mike Hedges.
Rydw i'n meddwl bod hynny'n ateb i'r cwestiwn blaenorol. [Chwerthin.] Mae'n bosib iawn nawr, yn rhinwedd beth mae'r Llywydd newydd ei ddweud, bydd hi ddim yn gallu ateb y cwestiwn yma, ond eto bydd hi'n gallu cyflwyno'r neges i'r ochr Comisiwn, beth bynnag, ar y bwrdd. Roeddwn i'n sylwi, yn ddiweddar iawn, fod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi ysgrifennu at bob cronfa pensiwn sector gyhoeddus yng Nghymru, yn amlinellu sut i ddatgarboneiddio buddsoddiadau pensiwn, ac rwyf i hefyd yn sylweddoli bod y cronfeydd pensiwn yma, er enghraifft, wedi dod at ei gilydd i gynnig buddsoddiad yn y morlyn llanw ym mae Abertawe, ac yn amlwg yn chwilio am gyfleoedd fel hyn. Dau gwestiwn, felly: a ydy bwrdd pensiwn y Cynulliad yn rhan o'r sector gyhoeddus yng Nghymru—y gyfundrefn yna? Ac, yn ail, a ydy'r bwrdd, felly, wedi derbyn y llythyr yma gan y comisiynydd, a pha weithredoedd sy'n cael eu gwneud yn sgil hynny?
I think that was an answer to the previous question. [Laughter.] Now, it’s very possible, in light of what the Llywydd has said, that she won’t be able to answer this question, but she will be able to convey the message to the Commission side on the board. I noticed recently that the future generations commissioner had written to all pension funds in the public sector in Wales outlining how to decarbonise pension investments. I also realise that these pension funds, for example, have come together to offer an investment in the Swansea bay tidal lagoon, and they are seeking these opportunities. So, two questions, therefore: is the Assembly pension board part of the public sector regime in Wales? And, secondly, has the board received this letter from the commissioner, and what actions are being taken as a result of that?
Wel, fedraf i ddim ateb y pwynt olaf yna, yn sicr. Nid ydw i yn ymwybodol a ydy'r bwrdd pensiynau wedi derbyn gohebiaeth gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, ond fe fyddwn i yn ei hannog hi i gysylltu'n uniongyrchol â'r bwrdd pensiynau, oherwydd byddwn i'n gobeithio y byddai'r bwrdd pensiynau eisiau edrych yn ofalus ar y safbwyntiau mae hi wedi eu gwneud ac annog ar y cynlluniau pensiwn cyhoeddus yng Nghymru. Gobeithio, felly, y bydd hi'n cysylltu'n uniongyrchol â'r bwrdd pensiynau.
I can’t answer that final point, certainly. I’m not aware of whether the pension board has received correspondence from the future generations commissioner, but I would encourage her to contact the pension board directly, because I would hope that the pension board would want to look very carefully at the points that she’s made to and encouraged on the public sector pensions in Wales. So, I hope that she will contact the pension board directly.
Thank you. Question 5, again to be answered by the Llywydd. Bethan Sayed.
Diolch. Bydd cwestiwn 5, unwaith eto, yn cael ei ateb gan y Llywydd. Bethan Sayed.
5. A wnaiff y Comisiynydd roi'r wybodaeth ddiweddaraf am argaeledd ystafelloedd a mannau cyfarfod ar ystâd y Cynulliad? OAQ52357
5. Will the Commissioner provide an update on the availability of rooms and meeting space on the Assembly estate? OAQ52357
Mae 32 o leoliadau ar gael i’w harchebu ar gyfer gweithgareddau caeedig a thri gofod cyhoeddus ar draws ystâd y Cynulliad. Mae 137 o gyfarfodydd yn cael eu cynnal bob wythnos ar gyfartaledd yn ystod y tymor. Gall y rhain gael eu harchebu gan Aelodau'r Cynulliad, staff cymorth, staff y Comisiwn a chontractwyr.
There are 32 bookable venues for closed activities and three public spaces across the Assembly estate. An average of 137 meetings are held per week during term time. These can be booked by Assembly Members, support staff, Commission staff and contractors.
Fe wnes i roi'r cwestiwn ger bron oherwydd roeddwn i eisiau erfyn arnoch chi, fel Comisiynydd, i newid y polisi lle mae Aelodau'r Cynulliad dim ond yn gallu bwcio 10 sesiwn ar yr ystâd mewn cyfnod o flwyddyn. Rydw i'n credu bod hyn yn discrimineiddio yn erbyn Aelodau'r Cynulliad sydd yn bod yn proactif yn trefnu digwyddiadau. Er enghraifft, os ydw i yn trefnu 10 digwyddiad a bod Aelod Cynulliad arall ond yn trefnu un, mae hynny wedyn yn meddwl nad oes cyfle i fi drefnu’r digwyddiad nesaf, sydd efallai o bwys i’r cyhoedd. Hoffwn i ofyn wedyn a ydy hynny yn cymryd i ystyriaeth y Llywydd a’r Dirprwy Lywydd hefyd, achos, yn aml, nid ydym ni’n gallu ffeindio safle oherwydd y diffyg lle sydd ar gael.
Yr ail gwestiwn a oedd gen i ynglŷn â’r mater yma oedd: a allwn ni gael mwy o wybodaeth am sut mae’r tîm ystadau yn cymeradwyo yr hyn y mae Aelodau Cynulliad yn ei wneud? Mae gen i gonsyrn bod y gwasanaeth sifil yn gwneud penderfyniadau dros beth y mae Aelodau Cynulliad yn meddwl sydd yn ddefnydd priodol o’r ystâd. Rwyf ar ddeall bod yna ganllawiau ar gael, ond weithiau rydw i’n ffeindio bod y prosesau yn araf, araf iawn oherwydd bod y tîm ystadau yn penderfynu a yw digwyddiad yn weddus ai peidio. Rydym ni fel Aelodau Cynulliad eisiau mynd ati i hysbysebu’r digwyddiad, i ennyn pobl i ddod, tra bod y tîm ystadau mewn bubble ar ei ben ei hun yn trafod beth sydd yn digwydd—pobl sydd ddim wedi cael eu hethol. Felly, roeddwn i eisiau gwybod yn iawn beth yr oeddech chi yn ei feddwl o hynny, a pha fewnbwn yr ydych chi’n ei gael i’r broses honno, achos rydw i’n credu bod angen iddi wella a bod yn fwy effeithlon ar gyfer ni fel Aelodau Cynulliad.
I tabled this question because I wanted to urge you, as a Commissioner, to change the policy whereby Assembly Members can only book 10 sessions on the estate in a period of a year. I think this discriminates against Assembly Members who are proactive in arranging events. For example, if I organise 10 events and another Member only arranges one, then that means that there isn't an opportunity for me to arrange my next event, which may be of great importance to the public. I would like to ask you whether that takes into account the Presiding Officer and the Deputy Presiding Officer also, because, very often, we can't find space on the estate because of the lack of space available.
The second question I had on this issue was whether we could have more information about how the estates team approves Assembly Members' activities. I have a concern that the civil service is making decisions over what Assembly Members think is appropriate use of the estate. I'm given to understand that there is guidance available, but on occasion I find that these processes are very, very slow because the estates team has to make a decision as to whether an event is appropriate or not. We as Assembly Members want to advertise these events, to encourage attendance, whilst the estates team is in a bubble discussing what should happen. These are people who are not elected, of course. So, I wanted to know what your thoughts were on that, and what input you have into that process, because I do think that it needs to work more effectively for us as Assembly Members.
Wel, gweithredu polisi a chanllawiau sydd wedi cael eu cymeradwyo gan gynrychiolwyr y pleidiau yn y Comisiwn mae ein staff ni yn ei wneud. Nid ydyn nhw’n penderfynu a ydy achos yn weddus neu beidio; maen nhw yn gweithredu yn ôl y polisi. Os oes gyda chi unrhyw enghraifft lle'r ŷch chi’n credu bod unrhyw benderfyniad gan unrhyw aelod o staff wedi bod yn anffafriol i chi, yna ysgrifennwch ataf i. Nodwch fan hyn, yn gyhoeddus, os ŷch chi'n moyn, beth yw hynny, ond codwch y mater gyda fi, ac rydw i’n hapus i edrych ar hynny.
Nid bwriad penderfynu gosod mwyafswm o 10 fel y nifer o ddigwyddiadau i gael eu bwcio gan un Aelod oedd i ddiscrimineiddio yn erbyn Aelodau. Yn wir, y gwrthwyneb oedd y bwriad, sef i sicrhau bod pob Aelod yn y lle yma gyda'r un math o siawns i allu bwcio lle—achos roedd y dystiolaeth a gawsom ni gan Aelodau yn dangos bod rhai Aelodau yn bwcio nifer fawr o ddigwyddiadau, ac yn gyson, ac, yn bennaf, roedd rheini’n Aelodau sydd yn gwasanaethu yn yr ardal yma ac yn cynrychioli yr ardal o gwmpas Caerdydd—ac felly i sicrhau bod y ddysgl yn wastad i Aelodau ar draws Cymru.
Nawr, os ydy hynny—ac fe gafodd y cwestiwn hwn ei godi yng nghwestiynau’r Comisiwn y tro diwethaf, pan gawsom ni drafodaeth, gyda Jenny Rathbone yn codi’r un pwynt. Fe wnes i’r ymrwymiad pryd hynny i edrych eto ar y canllawiau newydd yma os ydyn nhw’n effeithio’n negyddol ar waith democrataidd Aelod yn y lle yma. Felly, fe fyddwn i’n croesawu i chi, Bethan, ysgrifennu ataf i gydag unrhyw enghreifftiau sydd gyda chi—a siŵr o fod yn croesawu unrhyw Aelod o'm cwmpas i fan hyn i ysgrifennu ataf i gydag unrhyw enghraifft—o sut mae y canllawiau newydd yma wedi effeithio’n negyddol ar y gwaith democrataidd yr ŷch chi’n ei wneud, achos gallaf i eich sicrhau chi nad dyna'r bwriad, ac os ydy e wedi cael y sgil-effaith yna, yna, yn sicr, fe fydd yn rhaid inni ailedrych ar bopeth.
Well, operating policies and guidance that have been approved by the Commissioners is what our staff do. They don't make decisions as to whether an event is appropriate or not; they simply operate according to the policy. If you have any examples where you think any decision by any member of staff has been unfavourable to you as a Member, then please do write to me. Note publicly, here, if you so choose, what that was, but do raise that issue with me, and I'm happy to look into that.
In setting a maximum of 10 events for Assembly Members to book on the Assembly estate the intention wasn't to discriminate against Members. Indeed, it was quite the contrary—namely, to ensure that all Members in this place have the same opportunity to book space, because the evidence that we received from Members did demonstrate that some Members would book a huge number of events and would do so regularly, and, mainly, those were Members representing this particular area and representing constituencies around Cardiff. So, we wanted to ensure that there was a level playing field for Members across Wales.
Now, this question was raised in Commission questions the last time we had these questions, and Jenny Rathbone raised the same point. I made a commitment at that point to review this new guidance and to see whether it has a negative impact on the democratic activities of Members in this place. So, I would welcome any correspondence from you, Bethan, with any examples you may have. I would welcome such correspondence from any Members surrounding me with any examples of how these new guidelines have negatively impacted the democratic work that you do, because I can assure you that that was not the intention, and, if it has had that impact, then certainly we will need to review it.
Item 4 is topical questions, and this afternoon the topical question by Julie Morgan, to be answered by the Cabinet Secretary for Economy and Transport. Julie.
Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol, a daw'r cwestiwn amserol y prynhawn yma gan Julie Morgan, i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth. Julie.
1. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd mewn ymateb i'r 203 o swyddi a gollwyd yng nghanolfan alwadau Barclays ym Mhontprennau, Caerdydd? 187
1. What action will the Welsh Government take in response to the loss of 203 jobs at the Barclays call centre in Pontprennau, Cardiff? 187
I thank Julie Morgan for her question and say that it is very deeply disappointing that Barclays have made this decision. We will do all we can to assist workers affected by this decision as a matter of urgency. I'll be speaking with Barclays management on Friday, and I met with union representatives this morning.
Hoffwn ddiolch i Julie Morgan am ei chwestiwn a dweud ei bod yn drueni mawr iawn fod Barclays wedi gwneud y penderfyniad hwn. Byddwn yn gwneud popeth a allwn i gynorthwyo gweithwyr sydd wedi cael eu heffeithio gan y penderfyniad hwn fel mater o frys. Byddaf yn siarad â rheolwyr Barclays ddydd Gwener, a chyfarfûm â chynrychiolwyr undeb y bore yma.
I thank the Cabinet Secretary for that response. I'm sure he's aware that 170 jobs are going to Northampton, and a small number of jobs are going to India. But I think it's important to make the point that these are not the first losses of jobs in Cardiff, and in Cardiff North in particular, of financial services jobs and call centre jobs, because we fairly recently lost 1,100 jobs at Tesco, from Tesco House. Last year, Barclays also closed its mortgage centre in Llanishen. That was a loss of 180 jobs. There have also been five bank branch closures by Barclays, NatWest and HSBC within my constituency of Cardiff North. So, that all adds up to 1,500 jobs lost in the last two years in the financial and call centre industry.
So, I don't know what the Welsh Government can do to try to persuade financial services companies and call centre bosses to stop this outpouring of jobs, because the jobs don't necessarily end—they're just going to other places, such as Northampton, and the Tesco jobs went to somewhere else. What can he do to keep up an ongoing dialogue with the financial services, with Barclays? I wonder is there any forum where they would discuss with the Cabinet Secretary what their future plans are, what are their plans for the city, because I think the loss of all these jobs in this particular service is very dismaying.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw. Rwy'n siŵr ei fod yn ymwybodol fod 170 o swyddi yn mynd i Northampton, a bod nifer fach o swyddi yn mynd i India. Ond mae'n bwysig gwneud y pwynt nad rhain yw'r swyddi cyntaf i gael eu colli yng Nghaerdydd, ac yng Ngogledd Caerdydd yn benodol, sy'n swyddi gwasanaethau ariannol a swyddi canolfannau galwadau, oherwydd rydym wedi colli 1,100 o swyddi yn Tesco yn weddol ddiweddar, o Tesco House. Y llynedd, caeodd Barclays ei ganolfan forgeisi yn Llanisien hefyd. Cafodd 180 o swyddi eu colli o ganlyniad i hynny. Mae pump o ganghennau banc Barclays, NatWest a HSBC hefyd wedi cau yn fy etholaeth i yng Ngogledd Caerdydd. Felly, mae hynny i gyd yn creu cyfanswm o hyd at 1,500 o swyddi a gollwyd yn y diwydiant ariannol a chanolfannau galwadau dros y ddwy flynedd diwethaf.
Felly, nid wyf yn gwybod beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i geisio perswadio cwmnïau gwasanaethau ariannol a phenaethiaid canolfannau galwadau i atal yr holl swyddi hyn rhag cael eu colli, oherwydd nid yw'r swyddi o reidrwydd yn dod i ben—maent yn mynd i leoedd eraill, megis Northampton, ac fe aeth swyddi Tesco i rywle arall. Beth y gall ef ei wneud i gynnal deialog barhaus â'r gwasanaethau ariannol, gyda Barclays? Tybed a oes unrhyw fforwm lle y byddent yn trafod gydag Ysgrifennydd y Cabinet beth yw eu cynlluniau yn y dyfodol, beth yw eu cynlluniau ar gyfer y ddinas, oherwydd credaf fod colli'r holl swyddi yn y gwasanaeth arbennig hwn yn destun pryder mawr.
The Member is right that there has been a significant number of jobs lost as a consequence of churn that's taking place within the call centre sector at the moment. But, equally, there have been a huge number of jobs that are being created in Cardiff, and, as a direct consequence of Welsh Government support, there is a good story to tell about jobs that have been secured at TUI in Swansea, at Which?, who are opening their first ever call centre in Cardiff, and Aon, as well as MotoNovo—all companies that have been helped by Welsh Government in creating valuable jobs.
However, with regard to this specific issue, again, my deepest sympathies go to those who were affected by the decision. Now, Barclays have assured us that 250 roles will be retained, including 44 vacancies that Barclays are aiming to fill in Cardiff, but this is a commitment that I want to see set in concrete, and I'll have a number of questions for Barclays on Friday. My message to the business will be very clear—that they have five values, based on respect, integrity, service, excellence and stewardship, and they need to demonstrate that their values go right to the top of the company in how they now deal with those workers who will be affected by the announcement. What's quite clear is that the decision will lead to a difficult task for Barclays in employing new people in Northampton, because at the moment they are struggling. My understanding, based on this morning's discussions, is that they're struggling to recruit people who are readily available in Northampton, and instead what will happen is that Barclays may find that they have to pay a premium in order to entice people away from other businesses. That's not good for them, it's not good for the people who are going to lose their jobs here in Cardiff, and it's not good for the businesses in Northampton, who will find that they will lose valuable staff as well. This is not a sensible decision in my view, and this is the message that I'll be conveying to Barclays.
Now, the reason behind the churn that I mentioned is that there is a significant change in consumer behaviour, and, subsequent to that, we are seeing a huge degree of consolidation take place across the UK, involving outsourcing and indeed resourcing to the UK. Whilst there have been wins for Wales—clear wins for Cardiff in recent times—and I've identified some of those businesses that we've assisted in creating jobs, there have also been losses. What is crucially important is that the Welsh Government goes on supporting new businesses to create jobs here but also goes on helping existing businesses to grow their operations. We've had a very, very good success story in recent times in terms of our customer contact centre sector, and also the wider financial and professional services sector, and it was the Wales contact centre forum just yesterday that announced figures concerning the south Wales economy and the number of jobs that are currently available.
The figure at the moment, the number of vacancies that are available in the sector, amount to—I believe it's over 1,145. Now, in addition, as a consequence of the investment Welsh Government is making in businesses, we'll see a further 800 jobs created by the end of this year, demonstrating that the sector is vibrant and strong in Cardiff and in Wales as a whole. But our attention right now—just as we've been assisting those who were affected by the Tesco decision, the Member is aware of the enormous help that's being given to those who are affected by that, and the consequence of which has been to find a huge, huge majority of workers alternative employment. We will do the same for those affected at Barclays, but first and foremost I will be relaying my views to Barclays that this is a bad decision for the company and a bad decision for those who will be affected by it.
Mae'r Aelod yn gywir yn dweud bod nifer sylweddol o swyddi wedi cael eu colli o ganlyniad i newidiadau mawr sy'n digwydd o fewn y sector canolfannau galwadau ar hyn o bryd. Ond yn yr un modd, mae nifer enfawr o swyddi'n cael eu creu yng Nghaerdydd, ac o ganlyniad uniongyrchol i gymorth Llywodraeth Cymru, mae yna stori dda i'w hadrodd am swyddi a sicrhawyd yn TUI yn Abertawe, yn Which?, sy'n agor eu canolfan alwadau gyntaf erioed yng Nghaerdydd, ac Aon, yn ogystal â MotoNovo—mae'r rhain i gyd yn gwmnïau sydd wedi cael cymorth gan Lywodraeth Cymru i greu swyddi gwerthfawr.
Fodd bynnag, mewn perthynas â'r mater penodol hwn, unwaith eto, rwy'n cydymdeimlo'n fawr â'r rhai a gafodd eu heffeithio gan y penderfyniad. Nawr, mae Barclays wedi rhoi sicrwydd i ni y bydd yn cadw 250 o swyddi, gan gynnwys 44 o swyddi gwag y mae Barclays yn bwriadu eu llenwi yng Nghaerdydd, ond mae hwn yn ymrwymiad rwyf eisiau ei weld yn cael ei osod mewn concrid, a bydd gennyf nifer o gwestiynau i'w gofyn i Barclays ddydd Gwener. Bydd fy neges i'r busnes yn glir iawn—fod ganddynt bump o werthoedd, yn seiliedig ar barch, gonestrwydd, gwasanaeth, rhagoriaeth a stiwardiaeth, ac mae angen iddynt ddangos bod eu gwerthoedd yn cyrraedd at frig y cwmni o ran sut y maent yn ymdrin â'r gweithwyr yr effeithir arnynt gan y cyhoeddiad. Yr hyn sy'n gwbl glir yw y bydd y penderfyniad yn arwain at dasg anodd i Barclays wrth iddynt fynd ati i gyflogi pobl newydd yn Northampton, oherwydd maent yn cael trafferth ar hyn o bryd. Yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, yn seiliedig ar drafodaethau y bore yma, maent yn ei chael hi'n anodd recriwtio pobl sydd ar gael yn barod yn Northampton, ac yn lle hynny, mae'n bosibl y bydd yn rhaid i Barclays dalu premiwm er mwyn ceisio denu pobl o fusnesau eraill. Nid yw hynny'n dda iddynt, nid yw'n dda i'r bobl a fydd yn colli eu swyddi yma yng Nghaerdydd, ac nid yw'n dda ychwaith i'r busnesau yn Northampton a fydd yn colli staff gwerthfawr. Nid yw hwn yn benderfyniad synhwyrol yn fy marn i, a dyma'r neges y byddaf yn ei rhoi i Barclays.
Nawr, y rheswm sy'n sail i'r newidiadau mawr y soniais amdanynt yw bod newid sylweddol yn ymddygiad defnyddwyr, ac o ganlyniad i hynny, rydym yn gweld llawer iawn o gyfuno'n digwydd ar draws y DU, sy'n cynnwys darparu gan gyflenwyr allanol, ac yn wir, darparu adnoddau i'r DU. Er bod Cymru wedi bod ar ei hennill—ac yn amlwg, mae Caerdydd wedi bod ar ei ennill yn ddiweddar—ac rwyf wedi nodi rhai o'r busnesau rydym wedi'u cynorthwyo i greu swyddi, rydym hefyd wedi wynebu colledion. Yr hyn sy'n hollbwysig yw bod Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo busnesau newydd i greu swyddi yma ond ei bod hefyd yn parhau i helpu busnesau sy'n bodoli'n barod i dyfu eu gweithrediadau. Rydym wedi cael stori lwyddiant dda iawn yn ddiweddar mewn perthynas â'n sector canolfannau cyswllt cwsmeriaid, yn ogystal â'r sector gwasanaethau proffesiynol ac ariannol ehangach, a ddoe, cyhoeddodd fforwm canolfannau cyswllt Cymru ffigurau ar economi de Cymru a nifer y swyddi sydd ar gael ar hyn o bryd.
Ar hyn o bryd, credaf fod dros 1,145 o swyddi gwag ar gael yn y sector. Hefyd, o ganlyniad i'r buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn busnesau, bydd 800 o swyddi pellach yn cael eu creu erbyn diwedd y flwyddyn hon, sy'n dangos bod y sector yn fywiog ac yn gryf yng Nghaerdydd ac yng Nghymru yn gyffredinol. Ond mae ein sylw yn awr—yn union fel y buom yn cynorthwyo'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan benderfyniad Tesco, mae'r Aelod yn ymwybodol o'r cymorth mawr sy'n cael ei roi i'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan hynny, a chanlyniad y sefyllfa honno oedd dod o hyd i swyddi eraill i fwyafrif enfawr o'r gweithwyr. Byddwn yn gwneud yr un peth i'r rhai yr effeithiwyd arnynt yn Barclays, ond yn gyntaf oll, byddaf yn mynegi fy safbwyntiau wrth Barclays ac yn dweud wrthynt fod hwn yn benderfyniad gwael i'r cwmni ac yn benderfyniad gwael i'r rhai y bydd yn effeithio arnynt.
Cabinet Secretary, obviously, we all share those concerns and hope that families who face the prospect of losing the breadwinner's job get security as soon as possible, because if you've got a mortgage or you've got dependents, you want that security as soon as possible. But what is really concerning here is that this is another financial service provider moving jobs out of Cardiff, when Cardiff, obviously, is supposed to be at the centre—an enterprise zone for financial services. The Member for Cardiff North highlighted at least 1,500 jobs that have moved out of the Cardiff North area in relation to financial services, and certainly in my discussions with providers of financial services here in Cardiff, there is a drift, certainly at senior level, of personnel being moved out of Cardiff to other regional centres—Birmingham and Bristol. And whilst I take at face value what you say about the call centre business being robust, and the vacancy rate that you highlighted was talked about yesterday, there is definite evidence out there that at a certain level within the banking and finance sectors, the senior positions are moving away from Wales. And to hear the analogy you make about Northamptonshire, which has gained from this job announcement—this company has made a decision knowing that it's going to go into a jobs market where it's going to pay a premium for jobs. So, what are we doing wrong here in Wales that isn't retaining these jobs here in Wales, and, importantly, retaining the high-value jobs, the decision makers, that can add so much to a company and the ability of that company to expand here in Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg, mae pawb ohonom yn rhannu'r pryderon ac yn gobeithio bod teuluoedd sy'n wynebu'r posibilrwydd o golli swydd yr enillydd cyflog yn cael sicrwydd cyn gynted â phosibl, oherwydd os oes gennych forgais neu fod gennych ddibynyddion, rydych eisiau'r sicrwydd hwnnw cyn gynted â phosibl. Ond yr hyn sy'n destun pryder gwirioneddol yma yw bod hwn yn ddarparwr gwasanaethau ariannol arall sy'n symud swyddi allan o Gaerdydd, pan fo Caerdydd, yn amlwg, i fod yn y canol—yn ardal fenter ar gyfer gwasanaethau ariannol. Nododd yr Aelod dros Ogledd Caerdydd fod o leiaf 1,500 o swyddi gwasanaethau ariannol wedi symud o ardal Gogledd Caerdydd, ac yn sicr yn fy nhrafodaethau gyda darparwyr gwasanaethau ariannol yma yng Nghaerdydd, mae yna lif o bersonél, yn sicr ar lefel uwch, yn cael eu symud allan o Gaerdydd i ganolfannau rhanbarthol eraill—Birmingham a Bryste. Ac er fy mod yn derbyn ar yr wyneb yr hyn a ddywedwch ynghylch cadernid y busnes canolfannau galwadau, a bod y gyfradd swyddi gwag a nodwyd gennych wedi cael sylw ddoe, ceir tystiolaeth bendant allan yno fod y swyddi uwch, ar lefel benodol o fewn y sector bancio a'r sector ariannol, yn symud allan o Gymru. Ac o glywed y gymhariaeth a wnewch â swydd Northampton, sydd wedi elwa o'r cyhoeddiad swyddi hwn—mae'r cwmni hwn wedi gwneud penderfyniad gan wybod ei fod yn mynd i farchnad swyddi lle mae'n mynd i dalu premiwm am swyddi. Felly, beth rydym yn ei wneud yn anghywir yma yng Nghymru sy'n golygu nad ydym yn cadw'r swyddi hyn yma yng Nghymru, ac yn bwysig, y swyddi gwerth uchel, y bobl sy'n gwneud penderfyniadau, a all ychwanegu cymaint at gwmni a gallu'r cwmni hwnnw i ehangu yma yng Nghymru?
Can I thank the Member for his question? Our intelligence suggests that the opposite is happening and will continue to happen: that as we see a reshoring of jobs into Wales—and there is evidence that that is already taking place—we will see senior-tier opportunities created. But, of course, the global shift, driven by automation and artificial intelligence, will see a significant number of lower-tier jobs lost. But those lower-tier jobs are those that were offshored in the 1990s and the noughties. What we will see in the future is Wales benefiting from a reshoring of jobs. Actually, in terms of jobs that have been created more recently, particularly in Cardiff and Swansea, those businesses that have moved here have also shifted senior appointments here. So, they include the likes of Aon, Which? and TUI—good opportunities right through the progression of a career, from entry level through to a senior managerial position.
On the decision that was made by Barclays, my understanding is that the decision was reached not just within the UK, but as a consequence of deliberations overseas, far afield, where people may not be aware of the relative difficulties that there might be in securing suitably skilled employees in Northampton. Again, I wish to understand exactly where the decision was made, when it was made, and what sort of consultation took place, and particularly whether any consultation took place with the trade unions before the decision was reached.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Mae ein gwybodaeth yn awgrymu bod y gwrthwyneb yn digwydd ac y bydd yn parhau i ddigwydd: sef wrth inni weld swyddi'n cael eu hailddosbarthu i Gymru—ac mae yna dystiolaeth fod hynny eisoes yn digwydd—y byddwn yn gweld cyfleoedd haen uwch yn cael eu creu. Ond wrth gwrs, bydd y newid byd-eang, sy'n cael ei yrru gan awtomatiaeth a deallusrwydd artiffisial, yn arwain at golli nifer sylweddol o swyddi haen is. Ond y swyddi haen is hynny yw'r rhai a drosglwyddwyd oddi yma yn y 1990au a'r 2000au. Yr hyn a welwn yn y dyfodol yw Cymru'n elwa o ailddosbarthu swyddi yma. Mewn gwirionedd, o ran swyddi a grëwyd yn fwy diweddar, yng Nghaerdydd ac Abertawe yn enwedig, mae'r busnesau sydd wedi dod yma hefyd wedi symud uwch-benodiadau yma. Felly, maent yn cynnwys rhai megis Aon, Which? a TUI—cyfleoedd da yr holl ffordd drwy ddilyniant gyrfa, o lefel mynediad hyd at swydd uwch-reolwr.
Ar y penderfyniad a wnaethpwyd gan Barclays, fy nealltwriaeth i yw y daethpwyd i'r penderfyniad nid yn unig o fewn y DU, ond o ganlyniad i drafodaethau dramor, yn bell i ffwrdd, lle nad yw pobl o bosibl yn ymwybodol o'r anawsterau cymharol a allai godi o ran sicrhau gweithwyr medrus addas yn Northampton. Unwaith eto, hoffwn ddeall yn union lle y gwnaed y penderfyniad, pa bryd y cafodd ei wneud, a pha fath o ymgynghori a ddigwyddodd, ac yn arbennig, a ymgynghorwyd â'r undebau llafur cyn gwneud y penderfyniad.
Obviously, the Barclays call centre is on the edge of my constituency, just a few hundred yards from the top of my constituency, so many of them live in my constituency. Having listened very carefully to the trade union representatives, many of whom are personally affected by this move, this morning, I'm concerned at the apparent thinness of the business case for doing this. They've made no case for reducing the number of jobs based on technological advances. It seems to be all down to an investing campus site, whatever that might mean, invented by people who are not familiar with the geography of the UK, and perhaps haven't had pointed out to them that Northampton is not close to Cardiff, and is certainly not going to be used as a way of people commuting slightly further.
So, I'd be very keen if you, Cabinet Secretary, could ask the Barclays senior management, based in the United States, what is the substance of this location strategy, given that there's no reduction in the number of employees, that it's reported that there's great difficulty in getting appropriately qualified people in Northampton, and that the Cardiff site currently serves some of their highest value customers—high-end businesses who require the highest quality service otherwise they'll obviously take their business elsewhere. So, I'm very concerned, not just about the impact on the 200 individuals affected by this in Cardiff, but that there's a lack of any strategic substance to the business case for this level of disruption.
Yn amlwg, mae canolfan alwadau Barclays ar gyrion fy etholaeth i, ychydig gannoedd o lathenni'n unig o ben uchaf fy etholaeth, felly mae nifer ohonynt yn byw yn fy etholaeth. Ar ôl gwrando'n ofalus iawn y bore yma ar gynrychiolwyr yr undeb llafur, yr effeithir ar lawer ohonynt yn bersonol gan y symud, rwy'n bryderus ynghylch teneuder ymddangosiadol yr achos busnes dros wneud hyn. Nid ydynt wedi gwneud unrhyw achos dros leihau nifer y swyddi sy'n seiliedig ar ddatblygiadau technolegol. Ymddengys bod y cyfan yn ymwneud â safle campws sy'n buddsoddi, beth bynnag yw ystyr hynny, a ddyfeisiwyd gan bobl nad ydynt yn gyfarwydd â daearyddiaeth y DU, ac efallai nad oes neb wedi dangos iddynt nad yw Northampton yn agos at Gaerdydd, ac yn sicr nad yw'n mynd i gael ei ddefnyddio fel ffordd o wneud i bobl gymudo ychydig pellach.
Felly, hoffwn yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, pe gallech ofyn i uwch-reolwyr Barclays yn yr Unol Daleithiau beth yw sylwedd y strategaeth leoli hon, o ystyried nad oes gostyngiad yn nifer y gweithwyr, a'r ffaith a nodwyd fod yna anhawster mawr i gael gafael ar bobl â'r cymwysterau priodol yn Northampton, a bod safle Caerdydd ar hyn o bryd yn gwasanaethu rhai o'u cwsmeriaid gwerth uchaf—busnesau ar y pen drutaf sydd angen gwasanaeth o'r ansawdd uchaf neu fel arall byddant yn mynd â'u busnes i fannau eraill. Felly, rwy'n bryderus iawn, nid yn unig am yr effaith ar y 200 o unigolion yr effeithir arnynt gan hyn yng Nghaerdydd, ond ynglŷn â'r diffyg sylwedd strategol yn yr achos busnes ar gyfer y lefel hon o darfu.
Well, I agree with the Member, and I think my comments so far suggest that her views and mine are fully aligned in questioning the business case and the rationale for the decision that's been announced. We should remember as well that it's not just workers in Cardiff who will be affected by this decision, but also in Coventry. Again, we need to question why it is that Barclays have decided to pursue the course of action of consolidating activities in a smaller number of centres in the UK, whilst, at the same time, essentially splitting two halves of the same service in Cardiff, which runs completely against what they're suggesting, which is that they would wish to see services consolidated in one area. And this is why I wish to see that assurance that the 250 roles are going to be remaining in Cardiff. I want that promise set in concrete, as I said. I wish to have clarity as well over what appears at the moment to be that contradiction that has emerged from Barclays, saying that they wish to consolidate into a fewer number of centres in the UK, whilst also splitting services across two distinct geographical areas. To me, it does not make sense. I wish to have clarity over that, and I think the workforce deserve clarity as well.
Wel, rwy'n cytuno gyda'r Aelod, a chredaf fod fy sylwadau hyd yma yn awgrymu bod ei barn hi a fy un i yn gwbl gyson yn cwestiynu'r achos busnes a'r rhesymeg dros y penderfyniad a gyhoeddwyd. Dylem gofio hefyd nad gweithwyr yng Nghaerdydd yn unig a gaiff eu heffeithio gan y penderfyniad hwn, ond hefyd yn Coventry. Eto, mae angen inni gwestiynu pam y mae Barclays wedi penderfynu dilyn llwybr gweithredu sy'n galw am grynhoi gweithgareddau mewn nifer lai o ganolfannau yn y DU, a rhannu dau hanner yr un gwasanaeth yng Nghaerdydd ar yr un pryd, yn y bôn, sy'n gwbl groes i'r hyn y maent yn ei awgrymu, sef eu bod yn dymuno gweld gwasanaethau'n cael eu crynhoi mewn un ardal. A dyna pam rwyf am weld sicrwydd bod y 250 swydd yn mynd i fod yn aros yng Nghaerdydd. Rwyf am weld yr addewid hwnnw wedi'i osod mewn concrid, fel y dywedais. Hoffwn gael eglurder yn ogystal ynglŷn â'r anghysondeb ymddangosiadol ar hyn o bryd gan Barclays, sy'n dweud eu bod eisiau cyfuno mewn nifer lai o ganolfannau yn y DU, gan rannu gwasanaethau ar draws dwy ardal ddaearyddol wahanol ar yr un pryd. I mi, nid yw'n gwneud synnwyr. Hoffwn gael eglurder ynglŷn â hynny, a chredaf fod y gweithlu'n haeddu eglurder yn ogystal.
Yn gyntaf, mi liciwn i gydymdeimlo'n fawr efo'r holl weithwyr sy'n cael eu taro gan hyn. Rwy'n gresynu ein bod ni unwaith eto yn gweld gweithlu medrus a ffyddlon yn cael ei adael i lawr. Fy mhryder i, rwy'n meddwl, ydy'r patrwm o weld swyddi'n cael eu torri yng Nghymru, a bod Llywodraeth Cymru, i bob pwrpas, ddim yn cael gwybod am y toriadau tan mae'r penderfyniad eisoes wedi cael ei wneud. Ac rwy'n siŵr bod hynny'n rhywbeth sy'n pryderu'r Ysgrifennydd Cabinet ei hun. Nid ydw i'n meddwl fy mod i'n argymell y dylai'r Llywodraeth gael ei chynnwys o fewn trafodaethau ar fyrddau y cwmnïau yma, ond, rywsut, mae'r cyfathrebu yn methu, ac mae angen cwestiynu, rwy'n meddwl, fel rhan o'n gwaith ni o ddal y Llywodraeth yma i gyfrif, pa mor effeithiol ydy'r berthynas rhwng y Llywodraeth a chyflogwyr mawr fel Barclays, yn enwedig o ystyried bod Pentwyn wedi ei leoli ar gyrion ardal menter canol Caerdydd, sy'n arbenigo yn y sector ariannol.
Felly, o ran fy nghwestiynau i, pa bryd oedd y tro diwethaf ichi gyfarfod efo Barclays, cyn cael gwybod am y newydd yma, ac a gafodd y posibilrwydd y buasai swyddi'n cael eu colli yng Nghaerdydd ei drafod bryd hynny? Fy ail gwestiwn: o ystyried bod un o benaethiaid Barclays yn aelod o banel sector gwasanaethau ariannol a phroffesiynol y Llywodraeth, mae'n rhaid gofyn a ydy'r paneli yma yn gwneud eu gwaith, oherwydd er bod defnyddio'r paneli yma i gydweithio er mwyn denu cwmnïau newydd yn y sector i Gymru yn un o ddibenion eu bodolaeth nhw, mae hefyd, onid ydy hi, yn allweddol i ddefnyddio'r paneli er mwyn gwybod sut mae diogelu swyddi o fewn y sector sy'n bodoli yn barod, ac i fod yn radar i adnabod problemau. Ac yn olaf, rydych chi wedi ymfalchïo bod swyddi newydd wedi cael eu canfod i bobl sydd wedi colli eu swyddi mewn canolfannau galwadau—ac a gaf i ei gwneud hi'n berffaith glir fy mod innau hefyd yn croesawu'n fawr bod swyddi wedi cael eu canfod? Ond, gadewch i mi ofyn, o ystyried ansefydlogrwydd y sector, sydd eto wedi ei amlygu ei hun yn fan hyn, pa mor gynaliadwy ydy hi mewn gwirionedd i'r Llywodraeth barhau i roi ffydd yn y sector canolfannau galw?
First of all, I would like to offer my sympathies to all the workers who are going to be hit by this, and I regret once again that we see a very skilled workforce being let down. My concern is the pattern of seeing jobs being cut in Wales, and that the Welsh Government, to all intents and purposes, doesn’t have information about these cuts until the decision has been made. I’m sure that that is a concern for the Cabinet Secretary as well. I don’t think that I’m recommending that the Welsh Government should be included within board discussions of these companies, but, somehow, the communication is failing, and we need to question, I think, as part of our work of holding the Government to account, how effective the relationship is between the Government and these major employers such as Barclays, particularly given that Pentwyn is located on the outskirts of the Cardiff enterprise zone, which specialises in the financial services sector.
So, in terms of my questions, when was the last time you met with Barclays before finding out about this news, and was the possibility of job cuts in Cardiff discussed at that time? My second question: given that one of the heads of Barclays is a member of the sector panel for the financial services sector of the Government, you have to ask whether these panels are doing their work properly, because, even though you are using these panels to collaborate in order to attract new companies in the sector to Wales—that is one of the aims of their existence—isn’t it key to use the panels in order to find out how we safeguard jobs within the sector that already exist, and being a radar to acknowledge problems? Now, you said that you’re proud that new jobs are being found for those who have lost their jobs in call centres—and can I make it clear that I welcome the fact that jobs have been found? But let me ask: given the instability of the sector, which has come to prominence here, how sustainable is it for the Government to continue to place its faith in the call centre sector?
Because we've got great confidence in the ability and the quality and the expertise of the workforce in Wales who are employed in the contact centre sector. I should just inform the Member that the sector panels have been wound up—that includes the financial and professional services sector—with a new ministerial advisory board that has consolidated all of the sector panels into one board that provides advice and expertise.
Our intelligence regarding the contact centre sector comes from the Welsh Contact Centre Forum. They were not informed in advance, nor was the UK Government, nor was the local authority. And I do question whether the Member is suggesting that we should have had commercially sensitive information ahead of the announcement, and to have done nothing with it, because if we'd been aware that there was any suggestion of job losses in Cardiff, we would have acted on it immediately. It's for the business to determine whether or not to approach us with any concerns over future operations. That business did not approach us. I want to know whether it approached the trade unions, because my impression, based on discussions that I've had this morning, is that the answer is 'no'. Nobody was informed in advance of the announcement that jobs would be lost.
I would also reiterate the point that I made: that the sector as a whole is in an incredibly strong position in Wales as a direct result of the investments that Welsh Government has made and the support that the Welsh Government has been able to offer businesses, with 1,145 jobs in south Wales alone currently available in the sector and, by the end of this year, a further 800 jobs. What we wish to do now is, first of all, of course, try to prevent the jobs being lost from Barclays, but if we cannot do that, we wish to ensure that every single person affected by the decision gets an equal or better opportunity, either within Barclays in Cardiff or in an alternative and suitable place of employment. They deserve the very best and that's what Welsh Government is going to help give them.
Oherwydd bod gennym hyder mawr yng ngallu ac ansawdd ac arbenigedd y gweithlu yng Nghymru sy'n cael eu cyflogi yn y sector canolfannau cyswllt. Hoffwn hysbysu'r Aelod fod y paneli sector wedi'u dirwyn i ben—mae hynny'n cynnwys y sector ariannol a gwasanaethau proffesiynol—ac mae bwrdd cynghori'r Gweinidog newydd wedi cyfuno pob un o'r paneli sector yn un bwrdd sy'n darparu cyngor ac arbenigedd.
Daw ein gwybodaeth ynghylch y sector canolfannau cyswllt o Fforwm Canolfannau Cyswllt Cymru. Ni chawsant eu hysbysu ymlaen llaw, na Llywodraeth y DU, na'r awdurdod lleol. Ac rwy'n cwestiynu a yw'r Aelod yn awgrymu y dylem fod wedi cael gwybodaeth fasnachol sensitif cyn y cyhoeddiad, a'n bod heb wneud dim ag ef, oherwydd pe baem wedi bod yn ymwybodol fod unrhyw awgrym o golli swyddi yng Nghaerdydd, byddem wedi gweithredu arno ar unwaith. Mater i'r busnes yw penderfynu o blaid neu yn erbyn dod atom i leisio unrhyw bryderon ynghylch gweithrediadau yn y dyfodol. Ni ddaeth y busnes atom. Rwyf am wybod a aeth at yr undebau llafur, oherwydd yr argraff a gefais, yn seiliedig ar drafodaethau a gefais y bore yma, yw mai'r ateb yw 'na'. Ni hysbyswyd neb cyn y cyhoeddiad y byddai swyddi'n cael eu colli.
Rwyf hefyd am ailadrodd y pwynt a wneuthum: fod y sector yn ei gyfanrwydd mewn sefyllfa hynod o gryf yng Nghymru o ganlyniad uniongyrchol i'r buddsoddiadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru a'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu ei chynnig i fusnesau, gyda 1,145 o swyddi yn ne Cymru yn unig ar gael yn y sector ar hyn o bryd ac 800 o swyddi pellach erbyn diwedd y flwyddyn. Yr hyn rydym am ei wneud yn awr yn gyntaf oll wrth gwrs yw ceisio atal y swyddi rhag cael eu colli gan Barclays, ond os na allwn wneud hynny, rydym yn dymuno sicrhau bod pob unigolyn yr effeithir arnynt gan y penderfyniad yn cael cyfle cyfartal neu well, naill ai o fewn Barclays yng Nghaerdydd neu mewn gweithle arall addas. Maent yn haeddu'r gorau a dyna beth y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i helpu i'w roi iddynt.
Like everyone else, I find Barclays's decision quite baffling, and I do have some sympathy with you; quite how you can anticipate such a random decision is very difficult to consider. I think what you say about the resilience of the sector is key, because jobs continue to be generated, and perhaps against expectation with automation the service is becoming more skilled—highly skilled in many places with complex calls and use of social media platforms. I commend the work of the trade unions in emphasising how important these skilled and better-paid jobs are.
So, my specific question, then, given that you've referred to the vacancies and the fact that—. Incidentally, we want lots of smaller providers to establish greater resilience so that when we do get a rather random decision, it's one amongst many employers, thankfully. Anyway, there are lots of skilled people now, unfortunately, who are going to have their work disrupted for at least a while until they find other employment. So, are you working with the Welsh Contact Centre Forum to ensure that as many people as possible are aware of the opportunities that currently exist in the sector? Because I would imagine many of them really do have the potential to shift quite quickly into those jobs and it's very, very important that we provide that sort of practical assistance.
Fel pawb arall, rwy'n ystyried bod penderfyniad Barclays yn gwbl annealladwy, ac mae gennyf gydymdeimlad â chi; mae'n anodd iawn meddwl sut y gallwch ragweld penderfyniad mor afreolus. Rwy'n meddwl bod yr hyn a ddywedwch ynghylch cadernid y sector yn allweddol, oherwydd mae swyddi'n parhau i gael eu cynhyrchu, ac efallai yn erbyn y disgwyl gydag awtomatiaeth, mae'r gwasanaeth yn dod yn fwy medrus—a medrus iawn mewn nifer o leoedd gyda galwadau cymhleth a defnydd o lwyfannau cyfryngau cymdeithasol. Rwy'n cymeradwyo gwaith yr undebau llafur yn pwysleisio pa mor bwysig yw'r swyddi medrus hyn sy'n talu'n well.
Felly, fy nghwestiwn penodol, o gofio eich bod wedi cyfeirio at y lleoedd gwag a'r ffaith bod—. Gyda llaw, rydym am i lawer o ddarparwyr llai o faint sicrhau eu bod yn tyfu'n gryfach fel mai un yn unig o blith llawer o gyflogwyr ydyw, diolch byth, pan fyddwn yn cael penderfyniadau sydd braidd yn afreolus. Beth bynnag, yn anffodus mae tarfu'n mynd i fod ar waith llawer o bobl fedrus yn awr am ychydig o leiaf hyd nes y dônt o hyd i waith arall. Felly, a ydych yn gweithio gyda Fforwm Canolfannau Cyswllt Cymru i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn ymwybodol o'r cyfleoedd sy'n bodoli ar hyn o bryd yn y sector? Oherwydd buaswn yn dychmygu bod gan lawer ohonynt botensial go iawn i symud yn gymharol gyflym i'r swyddi hynny ac mae'n bwysig iawn ein bod yn darparu'r math hwnnw o gymorth ymarferol.
Can I thank David Melding for his questions and also welcome his astute observations and wise opinion regarding this sector? In the coming years, industry commentators predict that technological disruption will lead to, yes, a reduction in lower-skilled jobs, but actually an increase in higher-quality jobs that are demanding higher levels of skills and commanding higher wages right across the UK. As I said earlier, this could see, and should see, a reshoring of jobs that were lost abroad. What we will also see is a greater focus within the sector on retraining and reskilling people in order to take advantage of those higher-salaried jobs that require new and additional skills, particularly in the fields of data science, cyber security, artificial intelligence and behavioural science as well—incredibly exciting areas of activity. For that reason, we developed the economic action plan with a specific call to action to drive investment in innovation, to ensure that businesses are future-proofed and embrace the industries of tomorrow. As a consequence of publishing that economic action plan we are now well positioned to be able to take full advantage of the development of new, higher-quality jobs within the sector.
Meanwhile, David Melding is absolutely right that we need to work very closely with the Welsh Contact Centre Forum, who have proven to be invaluable in identifying other jobs for people who lost their employment at Tesco and who face the prospect of losing their jobs at Virgin. We work incredibly closely with the contact centre forum. I'll be calling on Barclays, when I speak with them on Friday, to allow not just representatives of the forum into the business in Cardiff, but also Welsh Government officials and representatives of those bodies who are able to provide employment advice. Also, given that many people will be facing the prospect of losing their current jobs, there will be anxious people, so I wish to see Barclays open the doors to practitioners in particularly mental health, who will be able to provide support during what will be a very insecure period.
A gaf fi ddiolch i David Melding am ei gwestiynau a chroesawu ei sylwadau craff a'i farn ddoeth ynghylch y sector hwn? Yn y blynyddoedd i ddod, mae sylwebwyr diwydiant yn rhagweld y bydd tarfu technolegol yn arwain at ostyngiad mewn swyddi sgiliau is, ond yn arwain at gynnydd mewn gwirionedd mewn swyddi o ansawdd uwch sy'n galw am lefelau uwch o sgiliau ac sy'n denu cyflogau uwch ar draws y DU. Fel y dywedais yn gynharach, gallai a dylai hyn arwain at ailddosbarthu swyddi sydd wedi mynd dramor. Hefyd, byddwn yn gweld mwy o ffocws o fewn y sector ar ailsgilio ac ailhyfforddi pobl er mwyn manteisio ar y swyddi ar gyflogau uwch sy'n galw am sgiliau newydd ac ychwanegol, yn arbennig ym meysydd gwyddoniaeth data, diogelwch seiber, deallusrwydd artiffisial a gwyddorau ymddygiadol yn ogystal—meysydd gweithgaredd hynod o gyffrous. Am y rheswm hwnnw, rydym wedi datblygu cynllun gweithredu economaidd gyda galwad benodol i weithredu er mwyn ysgogi buddsoddiad mewn arloesi, i sicrhau bod busnesau wedi'u diogelu ar gyfer y dyfodol a chroesawu diwydiannau yfory. O ganlyniad i gyhoeddi'r cynllun gweithredu economaidd hwnnw rydym bellach mewn sefyllfa dda i allu manteisio i'r eithaf ar ddatblygiad swyddi newydd o ansawdd uwch o fewn y sector.
Yn y cyfamser, mae David Melding yn gwbl gywir fod angen inni weithio'n agos iawn gyda Fforwm Canolfannau Cyswllt Cymru, sydd wedi bod yn amhrisiadwy yn dod o hyd i swyddi eraill ar gyfer pobl a gollodd eu gwaith gyda Tesco ac sy'n wynebu'r posibilrwydd o golli eu swyddi gyda Virgin. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'r fforwm canolfannau cyswllt. Byddaf yn galw ar Barclays, pan fyddaf yn siarad â hwy ddydd Gwener, i ganiatáu nid yn unig cynrychiolwyr y fforwm i mewn i'r busnes yng Nghaerdydd, ond swyddogion Llywodraeth Cymru hefyd a chynrychiolwyr y cyrff sy'n gallu darparu cyngor ar gyflogaeth. Hefyd, o gofio y bydd llawer o bobl yn wynebu'r posibilrwydd o golli eu swyddi presennol, bydd yna bobl bryderus, felly hoffwn weld Barclays yn agor y drysau i ymarferwyr ym maes iechyd meddwl yn arbennig, a fydd yn gallu rhoi cymorth ar adeg o ansicrwydd mawr.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 5 on the agenda is the 90-second statements and the first today is from Rhun ap Iorwerth.
Eitem 5 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad a daw'r cyntaf heddiw gan Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn. Diolch am y cyfle i ddymuno pen-blwydd hapus i sefydliad sy'n gwneud cyfraniad enfawr at iechyd a ffitrwydd Ynys Môn, ac sydd hefyd, yn digwydd bod, yn ganolfan rhagoriaeth chwaraeon o safon fyd-eang.
Thank you very much. Thank you for the opportunity to wish a happy birthday to an institution that’s made a huge contribution to health and fitness on Anglesey, and which also happens to be a centre of sporting excellence of worldwide renown.
One of the highlights of the Gold Coast Commonwealth Games was Welsh weightlifter Gareth Evans's stunning gold medal-winning performance. His lifting was immense, but just as impressive was the passion he showed in running over to his coach, Ray Williams, to celebrate. Ray himself had realised a dream as a coach, but before coaching, he himself had won gold for Wales at the 1986 games in Edinburgh. Ray had been introduced to lifting by Bob Wrench, a bronze winner in the Christchurch games in 1974, and it was Bob who had the vision to establish the Holyhead and Anglesey Weightlifting and Fitness Centre 50 years ago.
A high-school sports teacher, not only was he hugely talented at weightlifting, he could see what lifting could offer to the area's young people, many of whom would otherwise not have such opportunities. Ray and Gareth were among thousands to benefit. To give you an idea of HAWFC's success, Ray himself has coached lifters to 97 gold medals of youth and senior at Welsh and international levels. But it's the community aspect of the club that's just as important. This is a centre with its doors open to all. So, happy birthday Holyhead and Anglesey Weightlifting and Fitness Centre.
Un o uchafbwyntiau Gemau'r Gymanwlad yr Arfordir Aur oedd perfformiad anhygoel y codwr pwysau o Gymru, Gareth Evans, a enillodd fedal aur. Roedd yn gallu codi pwysau aruthrol, ond yr un mor drawiadol oedd yr angerdd a ddangosodd wrth lamu draw at ei hyfforddwr, Ray Williams, i ddathlu. Roedd Ray ei hun wedi gwireddu breuddwyd fel hyfforddwr, ond cyn hyfforddi, roedd ef ei hun wedi ennill gwobr aur i Gymru yng ngemau 1986 yng Nghaeredin. Dechreuodd Ray godi pwysau dan arweiniad Bob Wrench, enillydd medal efydd yng ngemau Christchurch yn 1974, a Bob a gafodd y weledigaeth o sefydlu Canolfan Codi Pwysau a Ffitrwydd Caergybi ac Ynys Môn 50 mlynedd yn ôl.
Roedd Bob yn athro chwaraeon mewn ysgol uwchradd, ac yn hynod dalentog am godi pwysau, ond hefyd gallai weld beth y gallai codi pwysau ei gynnig i bobl ifanc yr ardal, ac ni fyddai llawer ohonynt wedi cael cyfleoedd o'r fath fel arall. Roedd Ray a Gareth ymhlith y miloedd a elwodd. I roi syniad i chi o lwyddiant y Ganolfan, mae Ray ei hun wedi hyfforddi codwyr pwysau ifanc a hŷn i ennill 97 o fedalau aur ar lefel Cymru ac yn rhyngwladol. Ond mae agwedd gymunedol y clwb yr un mor bwysig. Mae hon yn ganolfan sydd â'i drysau ar agor i bawb. Felly, pen-blwydd hapus i Ganolfan Codi Pwysau a Ffitrwydd Caergybi ac Ynys Môn.
Pen-blwydd Hapus a hir oes i'r sefydliad yma sydd wedi gwneud cymaint i'w gymuned a, thrwy ragoriaeth, wedi gwneud cymaint i helpu rhoi Caergybi a Môn ar fap chwaraeon y byd.
Happy birthday and a long life to an institution that’s done so much for its community and, through its excellence, has done so much to put Holyhead and Anglesey on the global sporting map.
Vikki Howells.
Vikki Howells.
With the death of Frank Vickery yesterday at the age of 67 after a short illness, Wales hasn’t just lost one of its most prolific playwrights, we've also lost one of the most perceptive observers of the characters, humour and wit of the south Wales Valleys.
The son of a Rhondda miner, Frank left school at 15. He worked in various jobs, whilst acting and writing in his spare time. His first play, written at the age of just 21, was After I’m Gone, and won the Howard De Walden trophy in the British Final Festival of One-Act Plays.
In a long writing career, Frank wrote for theatre, radio and television, but he was most famous for his 30 plays. He ascribed his popularity to being able to pick up the music—the rhythm of how people spoke—and in this, he was phenomenally successful. Frank captured the recognisable and realistic personality of the communities where he was born and raised. That is why Valleys communities took him to their heart, his plays often forming the mainstay of theatres like the Coliseum in Aberdare.
Frank was also not averse to treading the boards, reaching out to new audiences with his show-stealing pantomime dames. Frank did so much for the Valleys and the arts during his life. While his infectious on-screen presence will be sorely missed, his humour will live on through his comprehensive collection of outstanding plays.
Gyda marwolaeth Frank Vickery ddoe yn 67 oed ar ôl salwch byr, mae Cymru nid yn unig wedi colli un o'i dramodwyr mwyaf toreithiog, ond rydym hefyd wedi colli un o'r sylwebwyr mwyaf craff ar gymeriadau, hiwmor a ffraethineb Cymoedd de Cymru.
Yn fab i löwr yn y Rhondda, gadawodd Frank yr ysgol yn 15 oed. Bu'n gweithio mewn swyddi amrywiol tra'n actio ac ysgrifennu yn ei amser sbâr. Ei ddrama gyntaf, a ysgrifennodd pan oedd yn ddim ond 21 oed, oedd After I'm Gone, ac enillodd dlws Howard De Walden yn Rownd Derfynol Prydain o Ddramâu Un Act.
Mewn gyrfa ysgrifennu hir, ysgrifennodd Frank ar gyfer y theatr, radio a theledu, ond mae'n fwyaf enwog am ei 30 o ddramâu. Priodolai ei boblogrwydd i allu efelychu'r gerddoriaeth—rhythm y ffordd roedd pobl yn siarad—ac yn hyn, roedd yn eithriadol o lwyddiannus. Darluniai Frank bersonoliaeth gyfarwydd a realistig y cymunedau lle y cafodd ei eni a'i fagu. Dyna pam yr oedd mor annwyl gan gymunedau'r Cymoedd, ac yn aml, ei ddramâu oedd conglfaen theatrau fel y Coliseum yn Aberdâr.
Nid oedd camu ar lwyfan yn beth dieithr i Frank ychwaith, ac estynnodd allan at gynulleidfaoedd newydd gyda'i wragedd pantomeim poblogaidd. Gwnaeth Frank gymaint ar gyfer y Cymoedd a'r celfyddydau yn ystod ei fywyd. Er y gwelir colled fawr ar ôl ei bresenoldeb heintus ar y sgrin, bydd ei hiwmor yn parhau drwy ei gasgliad cynhwysfawr o ddramâu rhagorol.
Thank you.
Diolch.
Item 6 on the agenda this afternoon is a statement by the Chair of the Finance Committee on the report on the remuneration board's determination underspend, and I call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.
Eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid ar yr adroddiad ar y tanwariant sy'n deillio o benderfyniadau'r bwrdd taliadau, a galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ers rhai misoedd bellach mae'r Pwyllgor Cyllid wedi cynnal gwaith i mewn i berthynas a defnydd Comisiwn y Cynulliad o'r tanwariant sy'n deillio o benderfyniad y bwrdd taliadau. Rydym ni wedi cyhoeddi adroddiad, ond mae'r sefyllfa hefyd wedi newid yn ystod yr wythnosau diwethaf. Felly, roeddwn yn gobeithio y byddai datganiad a chwestiynau yn ffordd well o ddelio gyda hwn, yn hytrach na dadl ffurfiol ar yr adroddiad. Fe gawn ni weld a yw'r Aelodau yn cytuno â hynny.
Mae'r Pwyllgor Cyllid wedi dangos diddordeb brwd, fel y dywedais i, yn y modd y mae’r Comisiwn yn cyllidebu. Wrth benderfynu sut i gyllidebu ar gyfer y penderfyniad, yr arfer hyd yma yw i’r Comisiwn gyllidebu ar gyfer gwario’r swm mwyaf posib ar bob Aelod neu blaid, ac yna ddefnyddio unrhyw danwariant i ariannu ei flaenoriaethau buddsoddi. Rydym wedi bod yn pryderu am y dull hwn o weithredu ers peth amser, gan ei fod, yn ein barn ni, yn golygu nad yw cyfanswm gwariant y Comisiwn yn ddigon tryloyw. O'r herwydd, penderfynasom ni gynnal ymchwiliad penodol byr i'r modd y defnyddir y tanwariant ac ystyried sut y mae Seneddau eraill yn y Deyrnas Gyfunol, ac yng ngweddill y byd, yn cyllidebu ar gyfer gwariant yn ymwneud â thâl a lwfansau'r Aelodau.
Yn ystod ein hymchwiliad, cyhoeddodd y bwrdd taliadau ymgynghoriad ynghylch hyblygrwydd y lwfansau yn y penderfyniad. Mae’r ymgynghoriad hwnnw wedi arwain at hyblygrwydd ychwanegol yn lwfansau’r Aelodau. Mae hyn, yn ei dro, wedi effeithio ar benderfyniadau cyllidebu’r Comisiwn, a byddaf yn sôn rhagor am hyn maes o law.
Un o’r prif feysydd yr oeddem yn awyddus i’w harchwilio gyda’r Comisiwn fel rhan o’n gwaith craffu oedd y modd y mae’n cyllidebu ac yn rhagweld gwariant. Rydym wedi argymell yn flaenorol fod y Comisiwn yn paratoi’r wybodaeth ddiweddaraf yn ystod y flwyddyn, cyn diwedd pob blwyddyn galendr, ar y tanwariant sy’n debygol o ddeillio o’r penderfyniad, ynghyd ag unrhyw newidiadau sylweddol i’r prosiectau y bwriedir eu hariannu drwy ddefnyddio’r tanwariant hwn. Roeddem yn falch o weld bod y Comisiwn wedi cynnwys rhagor o fanylion yn ei wybodaeth am gyllideb 2018-19 am yr arian y mae’n amcangyfrif a fydd ar gael o gyllidebau cyfalaf a gweithredol a phenderfyniad y bwrdd taliadau. Fel pwyllgor, rydym yn croesawu’r camau a gymerodd y Comisiwn yn ystod y cylch cyllidebu diwethaf, gan ein bod yn credu bod hynny’n hwyluso’r gwaith craffu.
Un maes arall sy’n peri pryder i ni yw’r modd y mae’r Comisiwn yn defnyddio’r tanwariant i ariannu blaenoriaethau buddsoddi. Nid oeddem yn gyfforddus â’r egwyddor bod cyllideb y Comisiwn yn dibynnu ar danwariant i ariannu prosiectau a gwaith yn y meysydd blaenoriaeth, megis cynnal a chadw ystad y Cynulliad. Er ein bod yn sylweddoli y gall hyn, wrth gwrs, fod yn ddefnyddiol i ddwyn prosiectau ymlaen, mae’r bwriad i ariannu rhai prosiectau drwy ddefnyddio’r tanwariant, dros nifer o flynyddoedd, yn dal i beri pryder i ni, gan fod y Comisiwn, wedyn, yn dibynnu ar adnodd na ellir ei ragweld. Rydym yn credu y dylid nodi prosiectau craidd a’u hariannu ar wahân.
Wedi iddo drafod ein hadroddiad a phenderfyniadau’r bwrdd taliadau i ganiatáu mwy o hyblygrwydd yn lwfansau’r Aelodau, mae’r Comisiwn wedi cadarnhau, ac rydym yn croesawu hyn, ei fod wedi adolygu’r modd y mae’n ariannu prosiectau, ac y bydd prosiectau sydd wedi’u blaenoriaethu i’w cwblhau yn ystod 2019-20 yn cael eu nodi nawr yn nogfen y gyllideb, a bydd yn awr yn cael ei ariannu’n llawn o linell gwariant cyllideb graidd y Comisiwn. Rydym yn credu y bydd y penderfyniad hwn yn hwyluso’r gwaith craffu. Bydd prosiectau’n cael eu nodi gan y Comisiwn wrth iddo gynllunio’i gyllideb, bydd y Pwyllgor Cyllid yn craffu arnynt, ac yn eu trafod yn ystod y blynyddoedd dilynol i sicrhau bod y Comisiwn yn atebol am roi prosiectau ar waith. Drwy hynny, bydd y Comisiwn yn dilyn yr un broses o gynllunio a chyllidebu â chyrff eraill a ariennir yn uniongyrchol.
Fodd bynnag, mae’r Comisiwn wedi dweud bod hyn yn debygol o arwain at gynnydd yn ei gyllideb graidd, i wneud yn iawn, wrth gwrs, am y gwariant y byddai’r tanwariant wedi’i ariannu fel arall. Mae hyn, ar y wyneb, yn mynd yn groes i argymhelliad blaenorol y Pwyllgor Cyllid y cytunodd y Comisiwn ag ef, sef na ddylai'r gyllideb gynyddu’r tu hwnt i unrhyw gynnydd yng ngrant bloc Cymru yn ystod gweddill oes y Cynulliad hwn. Er ein bod yn derbyn y bydd y Comisiwn nawr yn dychwelyd unrhyw danwariant o linell wariant y penderfyniad, rydym yn pryderu y gallai’r gyllideb gynyddu. A ninnau mewn cyfnod o gyni ariannol, a bod gwasanaethau cyhoeddus eraill yng Nghymru yn wynebu toriadau eang a pharhaus mewn termau real, rydym yn tynnu sylw at sylwadau Archwilydd Cyffredinol Cynorthwyol Cymru fod rhai o brosiectau posibl y Comisiwn yn brosiectau y byddai’n braf eu rhoi ar waith, yn hytrach na’n brosiectau cwbl hanfodol. Byddem ni, felly, yn annog y Comisiwn i ystyried ei flaenoriaethau yn ofalus i sicrhau bod gwir angen rhoi prosiect ar waith er mwyn cyflawni strategaethau a nodau’r Comisiwn. Diolch.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. For some months, the Finance Committee has been undertaking work in relation to the Assembly Commission’s use of the underspend resulting from the remuneration board’s determination. We've published a report, but the situation has changed during the last few weeks. So, we were hoping that a statement and questions would be a better way of dealing with this, rather than a formal debate on the report. We’ll see if the Members agree on that.
The Finance Committee has shown a keen interest, as I said, in the way in which the Commission approaches budgeting. In determining how to budget for the determination, the practice to date has been for the Commission to budget for the maximum possible spend for each Member or party, and then to use any underspend to fund its investment priorities. We have been concerned about this approach for some time, as we believe it entails that the Commission’s total spend is not sufficiently transparent. As a result, the committee decided to undertake a short inquiry into how the underspend is used and to consider how other Parliaments in the UK and around the world budget for expenditure related to Members’ pay and allowance.
During our inquiry, the remuneration board issued a consultation on the flexibility of the allowances within the determination. That consultation has now resulted in more flexibility for Members’ allowances. This, in turn, has impacted on the Commission’s budgeting decisions, which I will talk about later.
One of the key areas that we were keen to explore with the Commission during our scrutiny was the way in which it budgets and forecasts its spending. We have previously recommended that the Commission provides an in-year update before the end of each calendar year on the likely determination underspend, along with any significant changes to planned projects to be funded using this underspend. We were pleased to see the Commission included more detail in its information for the 2018-19 budget regarding the funds it estimates will become available from capital and operational budgets, and from the remuneration board’s determination. As a committee, we welcome the steps taken by the Commission during the last budget round, as we believe it aids scrutiny.
One other area of concern for us has been the way in which the Commission has used the underspend to fund investment priorities. We were not comfortable with the principle of the Commission’s budget relying on an underspend to fund projects and priority areas of work, such as the maintenance of the Assembly estate. Although we appreciate this could lead to projects being brought forward, the intention to fund some projects through the underspend, over multiple years, remains a concern for us, as the Commission is then reliant on an unpredictable resource. We believe that core projects should be identified and funded separately.
After considering our report and the remuneration board’s decisions to allow more flexibility over Members’ allowances, the Commission has confirmed, and we welcome this, that it has reviewed its approach to funding projects, and that priority projects identified for completion during 2019-20 will be identified in the budget document, and will now be fully funded from the Commission’s core budget line. We believe this decision will aid scrutiny. Projects will be identified in the Commission’s budget planning, the Finance Committee will scrutinise them and will follow up on them in future years to ensure that the Commission is accountable for delivering projects. In this way, the Commission will be brought into line with the planning and budgeting processes of other directly funded bodies.
However, the Commission has stated that this is likely to result in a compensating increase in the Commission’s core budget, reflecting the expenditure that the underspend would have otherwise funded. This contradicts, on the face of it, a previous recommendation made by the Finance Committee, to which the Commission agreed, namely that its budget should not increase beyond any increase to the Welsh block grant in the remaining years of this Assembly. While we accept that the Commission will not use any underspend from the determination’s budget line, we are concerned that the budget may increase. At a time of austerity, when other public services in Wales are facing extensive and continuing real-term cuts, we highlight the comments made by the Assistant Auditor General for Wales that some of the Commission’s possible projects were probably nice-to-haves, rather than absolute essentials, and we would therefore urge the Commission to consider its priorities carefully to ensure that projects are genuinely required to meet the Commission's strategies and goals. Thank you.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Can I thank the Chair for his statement? You've covered most bases there, actually, Simon, and we considered this in-depth during our short inquiry on the Finance Committee, so I've only got a couple of questions, a couple of areas I'd like to highlight.
This probably isn't the subject over dinner tables across Wales, but it is, certainly—[Interruption.] Well, maybe yours, Simon. [Laughter.] It's certainly important to the way that this place operates and, indeed, a lot of the issues that we look at on the Finance Committee—maybe some of the minutiae that other people and other committees don't look at, but they are, nonetheless, important to efficiency and making sure that our structures and procedures here are, not just fit for today, but fit for purpose for the future as well—the next Assembly and beyond. As you highlighted, key to our recommendations in the report is that there should be greater clarity over how underspends are utilised and used in future. Clarity and transparency are words that we often return to in this Chamber and in committees in this Assembly, which are equally as valid and important in the case of the spend of the Commission as they are in other areas.
I think there's a part of the report that says that, relative to spend of the block grant, 1 per cent of the Commission budget probably looks a lot smaller. But, of course, in terms of the efficiency of the Commission and ensuring value for money, it's just as important that £100,000 or £200,000—whatever the buffer that's been identified might be—is spent as wisely as the millions and the billions that we talk of when it comes to talking about the wider Welsh Government budget.
That issue of clarity and transparency is key, so I suppose one of—it seems strange asking questions to my Chair in this context, but key to my questioning of you is: are you confident that this report will indeed result in that greater transparency and clarity, and not just now, but that it will be responsive to the future when this place becomes a Parliament in name and goes on to get further tax powers as well and further powers in the future? Will this report be just as relevant then in ensuring value for money?
There have been some major concerns that the Commission has been overtly reliant on underspends, as you said, to fund key core investment priorities. This can't be a sustainable way to proceed. I think the committee appreciated how that had developed over time and over a number of Assemblies. Perhaps in the past it wasn't such an important issue, perhaps it could be explained away, but, clearly, if you're going to be relying overtly on underspends to fund some of our key commitments or some of the Assembly's key commitments as an organisation, then that does leave the door open in future for a pretty major problem should there be issues or should those underspends not develop in the way that's foreseen.
I only briefly looked at the forecasting aspect of the report, and I think that that's obviously an area that, across the board, we really need to get a lot better at. We've looked at the forthcoming tax powers on the Finance Committee as well, and the setting up of the Welsh Revenue Authority, and we've said that the Welsh Government needs to have a far better forecasting function when it comes to anticipating economic growth within Wales over the years to come. I think, in its own way, the Assembly itself and the Assembly Commission also needs to have a more robust forecasting mechanism. That doesn't mean always getting it right, as we found on the committee. Actually, forecasts are normally wrong. But it's the forecasts that actually give you that base level by which you can then evaluate progress in the future and you can say, 'Actually, the Commission did do everything that was necessary, it did take the steps necessary, and although we might not have got it quite right, we did do what we could for the people of Wales, to make sure that there was value for money in the money that we were spending and the Assembly was overseeing.'
The Commission approach in terms of dealing with underspend—I'll close on this—should be more closely aligned to Treasury guidance. That does seem to be common sense, but, of course, common sense doesn't always operate naturally, unless someone gives it a push along. So, I do hope that the recommendations of the Finance Committee in this short, niche but interesting report will be taken on board and it will end up with a Commission procedure and Commission budgeting over the years to come that will be not just ft for today but fit for the future as well.
A gaf fi ddiolch i'r Cadeirydd am ei ddatganiad? Rydych wedi cynnwys y rhan fwyaf o bethau yno, mewn gwirionedd, Simon, a rhoesom ystyriaeth fanwl i hyn yn ystod ein hymchwiliad byr ar y Pwyllgor Cyllid, felly un neu ddau o gwestiynau'n unig sydd gennyf, un neu ddau o feysydd yr hoffwn dynnu sylw atynt.
Mae'n debyg nad dyma'r testun sgwrs dros fyrddau swper ledled Cymru, ond mae'n sicr—[Torri ar draws.] Wel, eich un chi efallai, Simon. [Chwerthin.] Mae'n sicr yn bwysig i'r ffordd y mae'r lle hwn yn gweithredu ac yn wir, mae llawer o'r materion yr edrychwn arnynt yn y Pwyllgor Cyllid—rhai o'r manylion efallai nad yw pobl eraill a phwyllgorau eraill yn edrych arnynt, ond serch hynny, maent yn bwysig i effeithlonrwydd a gwneud yn siŵr fod ein strwythurau a'n gweithdrefnau yma nid yn unig yn addas ar gyfer heddiw ond yn addas i'r diben ar gyfer y dyfodol yn ogystal—y Cynulliad nesaf a thu hwnt. Fel y dywedasoch, mae'n allweddol i'n hargymhellion yn yr adroddiad y dylai fod mwy o eglurder ynghylch sut y defnyddir tanwariant yn y dyfodol. Mae eglurder a thryloywder yn eiriau y down yn ôl atynt yn aml yn y Siambr hon ac mewn pwyllgorau yn y Cynulliad hwn, ac maent yr un mor ddilys a phwysig yn achos gwariant y Comisiwn ag y maent mewn meysydd eraill.
Credaf fod rhan o'r adroddiad sy'n dweud, o gymharu â gwariant y grant bloc, fod 1 y cant o gyllideb y Comisiwn yn edrych yn llawer llai yn ôl pob tebyg. Ond wrth gwrs, o ran effeithlonrwydd y Comisiwn a sicrhau gwerth am arian, mae hi yr un mor bwysig fod £100,000 neu £200,000—beth bynnag yw'r glustog a nodwyd—yn cael ei wario yr un mor ddoeth â'r miliynau a'r biliynau y siaradwn amdanynt wrth sôn am gyllideb ehangach Llywodraeth Cymru.
Mae eglurder a thryloywder yn allweddol, felly mae'n debyg mai un o—mae'n ymddangos yn rhyfedd i ofyn cwestiynau i fy Nghadeirydd yn y cyd-destun hwn, ond yn allweddol i fy nghwestiynau i chi mae hyn: a ydych yn hyderus y bydd yr adroddiad hwn yn wir yn arwain at y tryloywder a'r eglurder ychwanegol hwnnw, ac nid nawr yn unig, ond y bydd yn ymatebol i'r dyfodol pan ddaw'r lle hwn yn Senedd mewn enw a phan gaiff bwerau treth pellach yn ogystal â phwerau pellach yn y dyfodol? A fydd yr adroddiad hwn yr un mor berthnasol bryd hynny yn sicrhau gwerth am arian?
Cafwyd pryderon mawr fod y Comisiwn wedi bod yn rhy ddibynnol ar danwariant, fel y dywedasoch, i ariannu blaenoriaethau buddsoddi allweddol craidd. Ni all hon fod yn ffordd gynaliadwy ymlaen. Rwy'n meddwl bod y pwyllgor yn gwerthfawrogi sut y datblygodd hynny dros amser a thros nifer o Gynulliadau. Efallai yn y gorffennol nad oedd yn fater mor bwysig, efallai y gellid ei esbonio'n ddigon hawdd, ond yn amlwg, os ydych yn mynd i ddibynnu'n agored ar danwariant i ariannu rhai o'n hymrwymiadau allweddol neu rai o ymrwymiadau allweddol y Cynulliad fel sefydliad, mae hynny'n gadael y drws yn agored yn y dyfodol i broblem eithaf mawr pe bai materion yn codi neu os na fyddai'r tanwariant yn datblygu yn y ffordd a ragwelwyd.
Edrychais yn fras iawn ar elfen rag-weld gwariant yr adroddiad, a chredaf fod hwnnw'n amlwg yn faes y mae gwir angen inni ddod yn well am ei wneud a hynny'n gyffredinol. Edrychwyd ar y pwerau treth sydd ar y ffordd yn y Pwyllgor Cyllid yn ogystal, a sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru, ac rydym wedi dweud bod angen i Lywodraeth Cymru feddu ar swyddogaeth rag-weld lawer gwell wrth ddarogan twf economaidd yng Nghymru dros y blynyddoedd i ddod. Yn ei ffordd ei hun, credaf fod angen i'r Cynulliad ei hun a Chomisiwn y Cynulliad hefyd gael mecanwaith rhag-weld sy'n fwy cadarn. Nid yw'n golygu cael pethau'n iawn bob tro, fel y gwelsom ar y pwyllgor. Mewn gwirionedd, mae rhagolygon fel arfer yn anghywir. Ond y rhagolygon sy'n rhoi'r lefel sylfaenol y gallwch werthuso cynnydd yn ei herbyn yn y dyfodol mewn gwirionedd a gallwch ddweud, 'Mewn gwirionedd, fe wnaeth y Comisiwn bopeth oedd ei angen, fe roddodd y camau angenrheidiol ar waith, ac er efallai na chawsom bopeth yn hollol iawn, fe wnaethom yr hyn a allom dros bobl Cymru, i wneud yn siŵr fod gwerth am arian yn yr arian a wariwyd gennym ac yr oedd y Cynulliad yn ei oruchwylio.'
Dylai dull y Comisiwn o ymdrin â thanwariant—fe ddof i ben ar hyn—gydweddu'n well ag arweiniad y Trysorlys. Mae'n ymddangos mai synnwyr cyffredin yw hynny, ond wrth gwrs, nid yw synnwyr cyffredin bob amser yn gweithio'n naturiol, oni bai bod rhywun yn rhoi gwthiad iddo. Felly, rwy'n gobeithio y bydd argymhellion y Pwyllgor Cyllid yn yr adroddiad byr ac arbenigol ond diddorol hwn yn cael eu mabwysiadu ac y bydd ganddo weithdrefn Comisiwn a chyllidebu Comisiwn dros y blynyddoedd i ddod a fydd yn addas ar gyfer y dyfodol yn ogystal â heddiw.
I thank Nick Ramsay for his comments. As he suggested, this may be the bubble debate to end all bubble debates, but I think it is actually quite important, because how we budget and spend our own money—because I talked in the statement about the Commission, the Commission is the Assembly, of course—so how we spend and budget our own money has to look and feel like how we expect other public bodies in Wales to behave. So, if we, the Assembly that passes the budget for the Government, and then for the directly funded bodies, including our own directly funded body, which is the Commission—. We should look and behave like the best practice in that example.
I think I'd like to pick out the word that really struck me from what Nick Ramsay said, which is 'clarity'. We do have transparency, because things are able to be followed through, but was there clarity there in the past? And, of course, when you have up to £1 million that's in an underspend and is then utilised in a particular way, then I don't think that is clear, and that is what was concerning the Finance Committee at the time.
Nick Ramsay asks me if I'm confident that this now enables us to go forward and prepare for our further responsibilities, and growing fully as a Parliament, and I would say to him 'yes'. I also would like to put on record thanks to the Commission for the way that they've responded to our report and have been in dialogue and negotiation with us. And of course, the fact that the other decisions, which are nothing to do with the Assembly itself, because we do not decide our allowances and our pay—that's done separately by the remuneration board—but nevertheless the decisions taken there have also added to the need to address this.
So, I think there is more clarity there now. I think that the Commission will present a budget that will be very clear about its priorities, about its future spending plans and about its investment plans. It's clear that any underspend within the remuneration board will be returned to the block grant, but, of course, that, in turn, has an implication for how the overall budget will look, which we won't be able to judge until we see it in the autumn. But, of course, the Finance Committee as a whole would expect the Commission to act like other public bodies in Wales in terms of the general funding and the finances that flow from the Welsh block grant.
Diolch i Nick Ramsay am ei sylwadau. Fel yr awgrymodd, gall hon fod yn ddadl swigen i roi diwedd ar yr holl ddadleuon swigen, ond mae'n bwysig iawn mewn gwirionedd, oherwydd mae'n rhaid i'r modd y cyllidebwn ac y gwariwn ein harian ein hunain—oherwydd soniais yn y datganiad am y Comisiwn, y Comisiwn yw'r Cynulliad, wrth gwrs—felly rhaid i'r modd y gwariwn ac y cyllidebwn ein harian ein hun edrych a theimlo fel y disgwyliwn i gyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru ymddwyn. Felly, os ydym ni, y Cynulliad sy'n pasio'r gyllideb dros y Llywodraeth, ac yna ar gyfer y cyrff a ariennir yn uniongyrchol, gan gynnwys ein corff ein hunain a ariennir yn uniongyrchol, sef y Comisiwn—. Dylem edrych ac ymddwyn yn ôl yr arferion gorau yn yr esiampl honno.
Hoffwn dynnu sylw at y gair a wnaeth argraff go iawn arnaf yn yr hyn a ddywedodd Nick Ramsay, sef 'eglurder'. Mae gennym dryloywder, gan fod modd dilyn pethau drwodd, ond a oedd eglurder yno yn y gorffennol? Ac wrth gwrs, pan fydd gennych hyd at £1 filiwn o danwariant sydd wedyn yn cael ei ddefnyddio mewn ffordd benodol, yna nid wyf yn meddwl fod hynny'n glir, a dyna oedd yn peri pryder i'r Pwyllgor Cyllid ar y pryd.
Mae Nick Ramsay yn gofyn imi a wyf yn hyderus fod hyn bellach yn ein galluogi i symud ymlaen i baratoi ar gyfer ein cyfrifoldebau pellach, ac i dyfu'n llawn fel Senedd, a buaswn yn dweud wrtho ei fod. Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i'r Comisiwn am y modd y maent wedi wedi ymateb i'n hadroddiad ac wedi bod yn trafod a negodi gyda ni. Ac wrth gwrs, y ffaith bod y penderfyniadau eraill, nad oes ganddynt ddim i'w wneud gyda'r Cynulliad ei hun oherwydd nad ydym yn penderfynu ynglŷn â'n cyflogau a'n lwfansau ein hunain—gwneir hynny ar wahân gan y bwrdd taliadau—ond serch hynny mae'r penderfyniadau a wneir yno hefyd wedi ychwanegu at yr angen i fynd i'r afael â hyn.
Felly, credaf y ceir mwy o eglurder yno bellach. Credaf y bydd y Comisiwn yn cyflwyno cyllideb a fydd yn glir iawn ynglŷn â'i flaenoriaethau, ynglŷn â'i gynlluniau gwariant yn y dyfodol ac ynglŷn â'i gynlluniau buddsoddi. Mae'n glir y bydd unrhyw danwariant o fewn y bwrdd taliadau yn cael ei ddychwelyd i'r grant bloc, ond wrth gwrs, mae i hynny, yn ei dro, ei oblygiadau o ran sut y bydd y gyllideb gyffredinol yn edrych, ac ni fyddwn yn gallu barnu nes inni ei gweld yn yr hydref. Ond wrth gwrs, byddai'r Pwyllgor Cyllid yn gyffredinol yn disgwyl i'r Comisiwn weithredu fel cyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru o ran y cyllid cyffredinol a'r cyllid sy'n deillio o grant bloc Cymru.
Can I first of all welcome the statement made by the Chair of the Finance Committee, and also the comments made by Nick Ramsay? It's a strange position that I could've actually made either of those statements—either the statement or the comments and questions from Nick Ramsay—without any problem at all, so I think there's a level of unanimity amongst those of us who are serving on the Finance Committee.
Can I just reiterate something I've said several times before? I think it's still worth saying: the National Assembly for Wales Commission cannot be immune to the austerity facing the rest of the public sector. Difficult though it may be, and difficult decisions may have to be made, it cannot be seen to be growing while large parts of the public sector—some parts that people think are very, very important—are losing money.
The budgeting process, with the Commission setting all Members' support at the maximum possible, with staff pay set at the top of each grade, will always produce savings. In the first year of each Assembly, it will produce substantial savings, because almost everybody who starts working here will start at the bottom of a grade of five points.
I also share the committee Chair's concerns about funding projects from underspends, not least because when projects are being funded by underspends they're not getting light shone on them by the Finance Committee of this Assembly, and then by the Assembly itself, over whether those projects are good or bad. I don't want to make any comments on projects that have been carried out in the past, but, really, it is important that we do have it being dealt with so that each and every one of us here is individually and collectively responsible. We might not like it, but we should all be taking any credit or blame.
I've only got one question, and it's something we agreed earlier in the discussions, but seems to have been rolled back by the Commission now. Does the committee Chair still believe that the Commission's budget should not increase by a larger percentage than the Welsh block grant, albeit the Welsh block grant as amended by taking in tax raising by the Welsh Assembly? So, that is, effectively, what the block grant would've been, which may mean that they have a reducing amount of money every year, because as we get more tax devolution that will come off, but that is, effectively, the amount of money that is available to the National Assembly for Wales to distribute to the Welsh Government and the other two bodies that we directly fund. Do you still believe—? I'll start the remark like this: do you still believe, like I do, that there has to be a very good reason for the Commission to have an increase that is better than that which is coming to the rest of the Welsh public sector?
A gaf fi yn gyntaf groesawu'r datganiad a wnaed gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, a hefyd y sylwadau a wnaed gan Nick Ramsay? Mae'n sefyllfa ryfedd y gallwn fod wedi gwneud y naill neu'r llall o'r datganiadau hynny—naill ai'r datganiad neu'r sylwadau a'r cwestiynau gan Nick Ramsay—heb unrhyw broblem o gwbl, felly credaf y ceir lefel o unfrydedd ymysg y rhai ohonom sy'n gwasanaethu ar y Pwyllgor Cyllid.
A gaf fi ailadrodd rhywbeth rwyf wedi'i ddweud sawl gwaith o'r blaen? Mae'n dal yn werth ei ddweud: ni all Comisiwn Cynulliad Cenedlaethol Cymru fod yn rhydd rhag y cyni sy'n wynebu gweddill y sector cyhoeddus. Er mor anodd ydyw, ac mae'n bosibl y bydd yn rhaid gwneud penderfyniadau anodd, ni ellir ei weld yn tyfu tra bo rhannau helaeth o'r sector cyhoeddus—rhai rhannau y mae pobl yn credu eu bod yn bwysig iawn—yn colli arian.
Bydd y broses gyllidebu, gyda'r Comisiwn yn gosod cymorth i'r holl Aelodau ar y lefel uchaf sy'n bosibl, gyda chyflogau staff wedi'u gosod ar frig pob graddfa, bob amser yn cynhyrchu arbedion. Ym mlwyddyn gyntaf pob Cynulliad, bydd yn cynhyrchu arbedion sylweddol, oherwydd bydd bron bawb sy'n dechrau gweithio yma yn dechrau ar waelod graddfa o bum pwynt.
Rwyf hefyd yn rhannu pryderon Cadeirydd y pwyllgor ynglŷn â chyllido prosiectau o danwariant, nid yn lleiaf oherwydd pan fydd prosiectau'n cael eu hariannu gan danwariant nid ydynt yn cael golau'n disgleirio arnynt gan Bwyllgor Cyllid y Cynulliad hwn, ac yna gan y Cynulliad ei hun, i weld a yw'r prosiectau hynny'n dda neu'n wael. Nid wyf eisiau gwneud unrhyw sylwadau am brosiectau a gyflawnwyd yn y gorffennol, ond mewn gwirionedd, mae'n bwysig fod hyn yn cael sylw fel bod pob un ohonom yma yn gyfrifol yn unigol ac yn gyfunol. Efallai nad ydym yn ei hoffi, ond dylai bob un ohonom ysgwyddo unrhyw glod neu fai.
Un cwestiwn sydd gennyf, ac mae'n rhywbeth a gytunwyd gennym yn gynharach yn y trafodaethau, ond ymddengys ei fod wedi'i dynnu'n ôl gan y Comisiwn erbyn hyn. A yw Cadeirydd y pwyllgor yn dal i gredu na ddylai cyllideb y Comisiwn gynyddu ar ganran fwy na grant bloc Cymru, er mai grant bloc Cymru fel y'i diwygiwyd yw honno drwy ei fod yn cynnwys codi treth gan Gynulliad Cymru? Felly, i bob pwrpas, dyna fyddai'r grant bloc wedi bod, a allai olygu bod ganddynt swm o arian sy'n lleihau bob blwyddyn, oherwydd wrth inni gael mwy o ddatganoli treth daw hynny oddi arno, ond dyna, i bob pwrpas, yw'r swm o arian sydd ar gael i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ei ddosbarthu i Lywodraeth Cymru a'r ddau gorff arall a ariannwn yn uniongyrchol. A ydych yn dal i gredu—? Fe ddechreuaf y sylw fel hyn: a ydych dal i gredu, fel y gwnaf fi, fod yn rhaid bod rheswm da iawn i'r Comisiwn gael cynnydd gwell na'r hyn sy'n dod i weddill y sector cyhoeddus yng Nghymru?
I thank Mike Hedges for his comments, which have the value of being consistent. He's consistently said this, and they've been consistently clear and transparent as well, so I thank him for that. I don't disagree with him, and he reflects the points that I was making earlier that in our own spending and our own budget setting we have to act like the rest of the public sector in Wales. We're not entitled to treat ourselves differently—I very much think that that has been taken on board.
He asked a specific question around an earlier recommendation by the Finance Committee that the Commission's spending should be in line with the Welsh block grant for the rest of this Assembly term. That remains the recommendation, of course, of the Finance Committee, but I think it is important to put on record that there have been changes in the way money is now allocated. The remuneration board changes mean that the money that was set aside for Members is now more flexible in Members' hands. Members will be aware that they can vire, I think, up to 25 per cent of that money for their purposes now, and I think what we will need to do when we scrutinise the draft—well, it won't be the draft budget. When we scrutinise the actual budget of the Commission in the autumn, we will be, I hope, as a Finance Committee, looking to take into account—I think it's appropriate that we take into account the fact that there will not be such a large underspend that will be flexible to be used. So, I think it's appropriate to take that out, if you like, of how we look at the budget, because that wouldn't be fair, because that's a decision by another body in other circumstances. So, we take that one out and then we look at the overall budget, and I would agree then with Mike Hedges that, having taken out the remuneration part, because that's no longer part of this equation, we would be surely looking to see that the recommendation of the general block grant rise is there, and if it isn't because of a specific reason, then we'll be looking for the investment decision behind that reason, the project that's concerned, where it might be in terms of—it might, for example, be in a spend-to-save-type approach. All these things, I think, we have to be open to, but our basic principle there is that, having taken out this change now with the remuneration board, the recommendation of the Finance Committee does still stand.
Diolch i Mike Hedges am ei sylwadau, sydd â'r rhinwedd o fod yn gyson. Mae wedi dweud hyn yn gyson, ac mae ei sylwadau wedi bod yn gyson glir a thryloyw yn ogystal, felly diolch iddo am hynny. Nid wyf yn anghytuno ag ef, ac mae'n adlewyrchu'r pwyntiau a wneuthum yn gynharach fod yn rhaid inni weithredu fel gweddill y sector cyhoeddus yng Nghymru yn ein gwariant ein hunain ac wrth osod ein cyllideb. Nid oes gennym hawl i drin ein hunain yn wahanol—rwy'n credu'n gryf fod hynny wedi'i dderbyn.
Gofynnodd gwestiwn penodol ynghylch argymhelliad cynharach gan y Pwyllgor Cyllid y dylai gwariant y Comisiwn fod yn unol â grant bloc Cymru ar gyfer gweddill tymor y Cynulliad hwn. Dyna yw argymhelliad y Pwyllgor Cyllid wrth gwrs, ond credaf ei bod hi'n bwysig cofnodi y bu newidiadau yn y ffordd y caiff arian ei ddyrannu bellach. Mae newidiadau'r bwrdd taliadau yn golygu bod yr arian a neilltuwyd ar gyfer Aelodau bellach yn fwy hyblyg yn nwylo'r Aelodau. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol y gallant drosglwyddo hyd at 25 y cant o'r arian hwnnw, rwy'n credu, ar gyfer eu dibenion hwy bellach, ac rwy'n meddwl mai'r hyn y bydd angen inni ei wneud pan fyddwn yn craffu ar y drafft—wel, nid y gyllideb ddrafft fydd hi. Wrth graffu ar gyllideb derfynol y Comisiwn yn yr hydref, fel Pwyllgor Cyllid, rwy'n gobeithio y byddwn yn ystyried—credaf ei bod yn briodol inni ystyried y ffaith na fydd tanwariant mor fawr a fydd yn hyblyg i'w defnyddio. Felly, credaf ei bod yn briodol i hynny, os mynnwch, gael ei dynnu allan o'r ffordd yr edrychwn ar y gyllideb, oherwydd ni fyddai hynny'n deg, gan mai penderfyniad gan gorff arall mewn amgylchiadau eraill fyddai hwnnw. Felly, byddwn yn tynnu hynny allan ac yna rydym yn edrych ar y gyllideb gyffredinol, a buaswn yn cytuno â Mike Hedges felly, ar ôl tynnu'r rhan taliadau allan, am nad yw hynny'n rhan o'r hafaliad mwyach, does bosib na fyddem yn ceisio sicrhau bod argymhelliad y cynnydd i'r grant bloc cyffredinol yno, ac os nad yw yno am reswm penodol, byddwn yn edrych am y penderfyniad buddsoddi sydd wrth wraidd y rheswm hwnnw, y prosiect dan sylw, lle y gallai fod o ran—er enghraifft, gallai fod mewn system debyg i wario i arbed. Credaf fod yn rhaid inni fod yn agored i'r holl bethau hyn, ond ein hegwyddor sylfaenol, ar ôl tynnu'r newid hwn allan gyda'r bwrdd taliadau, yw bod argymhelliad y Pwyllgor Cyllid yn dal i sefyll.
Thank you for the statement, Simon. Part of me thinks that I wish this had been a debate because it would have given me the opportunity as the relevant Commissioner standing here today to pick up some of the points that Mike Hedges and, in fact, Nick Ramsay have made, but the question I wanted to ask you relates actually to what you were saying at the end there, Simon. The situation is going to be this: as you know, we can't use the underspend for our investment fund anymore; if we want the building to be looked after and so forth, we need an investment fund. If we add an investment fund to the bottom line, as things look now, particularly including the remuneration determination, over which we have no control, as you said, the chances are very strong that our bottom line will go over the amount by which the block grant has gone up, and the reasons for that will be partly because of the remuneration board determination, and we don't know what that's going to look like, and partly because some of that is going to have to go back, so the spend will look less than the bottom line in the original budget. So, I wanted your reassurance on this, in as much as we've committed to staying within the block grant increase, that the Finance Committee won't be coming back to us in whatever period it is and saying that we've exceeded it, when it's through no fault of our own. So, that's the reassurance I was seeking.
Diolch i chi am y datganiad, Simon. Mae rhan ohonof yn meddwl y buaswn yn hoffi pe bai hon wedi bod yn ddadl oherwydd byddai wedi rhoi cyfle imi fel y Comisiynydd perthnasol sy'n sefyll yma heddiw i fynd ar ôl rhai o'r pwyntiau a wnaeth Mike Hedges a Nick Ramsay yn wir, ond mae'r cwestiwn yr oeddwn am ei ofyn i chi'n ymwneud â'r hyn a ddywedoch chi ar y diwedd yn y fan honno, Simon. Y sefyllfa fydd hyn: fel y gwyddoch, ni allwn ddefnyddio'r tanwariant ar gyfer ein cronfa fuddsoddi mwyach; os ydym am weld cynnal a chadw ar yr adeilad ac ati, mae angen cronfa fuddsoddi. Os ychwanegwn gronfa fuddsoddi at y llinell sylfaen, fel y mae pethau ar hyn o bryd, yn enwedig gan gynnwys y penderfyniad taliadau nad oes gennym unrhyw reolaeth drosto fel y dywedoch, mae'n debygol iawn y bydd ein llinell sylfaen yn mynd dros swm y cynnydd yn y grant bloc, a'r rheswm am hynny'n rhannol fydd oherwydd penderfyniad y bwrdd taliadau, ac nid ydym yn gwybod beth fydd hwnnw, ac yn rhannol oherwydd bod rhywfaint o hwnnw'n mynd i orfod mynd yn ôl, felly bydd y gwariant yn edrych yn llai na'r llinell sylfaen yn y gyllideb wreiddiol. Felly, roeddwn am gael eich sicrwydd ar hyn, o ran ein bod wedi ymrwymo i aros o fewn y cynnydd yn y grant bloc, na fydd y Pwyllgor Cyllid yn dod yn ôl atom o fewn y cyfnod, beth bynnag ydyw, i ddweud ein bod wedi croesi'r trothwy, a hynny heb fod unrhyw fai arnom ni ein hunain. Felly, dyna oedd y sicrwydd roeddwn yn ei geisio.
Thanks, Suzy Davies. And, of course, I'm always open to debate; I enjoy debates as much as anyone here, but I thought we'd try a different approach on this occasion. I'll take feedback and see whether it is the best way, but it has allowed her to make her points, to be fair. I really can't, I think, do more than reiterate what I said to Mike Hedges, which is, to be quite clear, that I think it's perfectly reasonable for the Commission, in approaching this budgetary process, to take out now the consideration around the remuneration board, because that is completely separate. It can't be used for, as she put it, the baseline, if you like, and if there is any underspend there, it will be returned to the block grant.
I think that when we come to consider your budget—. I don't want to completely tie the hands of the Finance Committee when we look at your budget in due course, but I think it would be reasonable, and I hope that you, in your budget presentation, will show to us very clearly how that remuneration money has now been dealt with—how it's been taken out, if you like, from the overall allocation—so that that doesn't confuse anyone looking at the baseline into thinking that there has been an increase above the block grant simply because you are no longer able to use what is up to about £800,000, possibly £1 million. So, I think we will take that into consideration when we consider that.
We will then look at the rest of your baseline, I would suggest, and say, 'Has there been an increase there above the block grant level?' And, if there has, 'What's the reason for that?' I think that's where the final comments I made in the statement and earlier comments I made—. It would have to be (a) a very good case, and you'd have to not only persuade the Finance Committee but ultimately, of course, the whole Assembly, and (b) it would have to be in line with the assistant auditor general's comments about the prioritisation of the programmes—the ones that are nice to have, the ones that are absolutely essential.
We understand that we're getting some more responsibilities and powers around income tax. There are some things that need to happen within the wider, if you like, empowering of the Parliament here. That does have some finance implications, but also I'm aware that the chief executive has been looking at overall staff numbers, redeployment and using the staff numbers to the best of her ability. I think we'll take a look at it in the round; I think it's only fair to do that. But, to reiterate, let's take out the remuneration board part now because that's no longer part of the deliberations, and look instead at the rest of the budget and how that has been increased or not. Maybe you'll come with a decreasing budget. Who knows? I think that's highly unlikely, but the Finance Committee would certainly welcome it.
But more seriously, we will need, I think—it's reasonable as a committee—to set aside the remuneration board determination now; that's a completely separate issue, more in the hands of Members themselves as well. So, Members will also be more directly accountable for the spending of their own. It may lead to more, perhaps, direct accountability of Members and people asking questions about what Members have spent their allowances on, but that's not for me and not for you, that's for the wider accountability of Members here to the Welsh public.
Just finally, your question does give me an opportunity to say, as well, and remind Members, that we do have Commissioners and they are ultimately responsible for preparing the budget. The Finance Committee does the job of scrutinising the budget, but in advance of that, there is surely a way of people discussing with Commissioners around their, either concerns or priorities, that they'd like to see in the budget.
Diolch, Suzy Davies. Ac wrth gwrs, rwyf bob amser yn agored i gael dadl; rwy'n mwynhau dadleuon lawn cymaint â neb yma, ond roeddwn yn meddwl y byddem yn rhoi cynnig ar ffordd wahanol ar yr achlysur hwn. Fe gymeraf adborth a gweld ai dyna yw'r ffordd orau, ond mae wedi caniatáu iddi wneud ei phwyntiau, a bod yn deg. Ni allaf wneud mwy mewn gwirionedd nag ailadrodd yr hyn a ddywedais wrth Mike Hedges, sef, i fod yn gwbl glir, fy mod yn credu ei bod yn gwbl resymol i'r Comisiwn, wrth droi at y broses gyllidebol hon, dynnu'r ystyriaeth ynghylch y bwrdd taliadau allan yn awr, oherwydd ei fod yn fater cwbl ar wahân. Ni ellir ei ddefnyddio ar gyfer y llinell sylfaen, fel y'i galwodd, ac os oes unrhyw danwariant yno, caiff ei ddychwelyd i'r grant bloc.
Pan ddown i ystyried eich cyllideb—. Nid wyf eisiau clymu dwylo'r Pwyllgor Cyllid yn llwyr wrth inni edrych ar eich cyllideb maes o law, ond credaf y byddai'n rhesymol, a gobeithiaf y byddwch chi yn eich cyflwyniad ar y gyllideb yn dangos yn glir iawn inni sut yr ymdriniwyd â'r arian taliadau hwnnw—sut y cafodd ei dynnu allan, os mynnwch, o'r dyraniad cyffredinol—fel nad yw'n drysu neb sy'n edrych ar y llinell sylfaen i feddwl y bu cynnydd uwch na'r grant bloc yn syml oherwydd na allwch ddefnyddio'r hyn sydd hyd at oddeutu £800,000, a £1 filiwn o bosibl. Felly, credaf y byddwn yn ystyried hynny.
Yna byddwn yn edrych ar weddill eich llinell sylfaen, buaswn yn awgrymu, ac yn dweud, 'A fu cynnydd yno uwchlaw lefel y grant bloc?' Ac os bu, 'Beth yw'r rheswm am hynny?' Credaf mai dyna lle mae'r sylwadau olaf a wneuthum yn y datganiad a sylwadau cynharach a wneuthum—. Byddai'n rhaid iddo fod yn (a) yn achos da iawn, a byddai'n rhaid i chi berswadio nid yn unig y Pwyllgor Cyllid ond yn y pen draw, wrth gwrs, y Cynulliad cyfan, a (b) byddai'n rhaid iddo fod yn unol â sylwadau'r archwilydd cyffredinol cynorthwyol ynghylch blaenoriaethu'r rhaglenni—y rhai sy'n braf eu cael, y rhai sy'n gwbl hanfodol.
Rydym yn deall ein bod yn cael mwy o gyfrifoldebau a phwerau mewn perthynas â threth incwm. Mae yna rai pethau y mae angen iddynt ddigwydd o fewn y broses ehangach, os mynnwch, o rymuso'r Senedd yma. Mae rhai goblygiadau i hynny o ran cyllid, ond hefyd rwy'n ymwybodol fod y prif weithredwr wedi bod yn edrych ar niferoedd cyffredinol y staff, adleoli staff a defnyddio niferoedd staff hyd eithaf ei gallu. Credaf y byddwn yn edrych arno yn ei gyfanrwydd; nid yw ond yn deg inni wneud hynny. Ond i ailadrodd, gadewch i ni dynnu'r rhan am y bwrdd taliadau allan yn awr am nad yw mwyach yn rhan o'r trafodaethau, ac edrych yn lle hynny ar weddill y gyllideb a sut y mae wedi cynyddu ai peidio. Efallai y bydd gennych gyllideb ostyngol. Pwy a ŵyr? Credaf fod hynny'n annhebygol iawn, ond byddai'r Pwyllgor Cyllid yn sicr yn ei groesawu.
Ond yn fwy difrifol, rwy'n credu y bydd angen inni—mae'n rhesymol fel pwyllgor—osod penderfyniad y bwrdd taliadau o'r neilltu yn awr; mae hwnnw'n fater cwbl ar wahân, yn fwy yn nwylo'r Aelodau eu hunain yn ogystal. Felly, bydd yr Aelodau hefyd yn fwy uniongyrchol atebol am eu gwariant eu hunain. Efallai y bydd yn arwain at fwy o atebolrwydd uniongyrchol ar ran yr Aelodau a phobl yn gofyn cwestiynau ynglŷn â beth y mae'r Aelodau wedi gwario eu lwfansau arno, ond nid mater i mi nac i chi yw hynny ond atebolrwydd ehangach yr Aelodau yma i'r cyhoedd yng Nghymru.
Yn olaf, mae eich cwestiwn yn rhoi cyfle imi ddweud hefyd, ac atgoffa'r Aelodau, fod gennym Gomisiynwyr a hwy sy'n gyfrifol yn y pen draw am baratoi'r gyllideb. Y Pwyllgor Cyllid sy'n gwneud y gwaith o graffu ar y gyllideb, ond cyn hynny, does bosib nad oes ffordd i bobl drafod y materion neu'r blaenoriaethau yr hoffent eu gweld yn y gyllideb gyda'r Comisiynwyr.
May I question the assumption that the baseline should automatically be changed to reflect the subsequent decisions of the remuneration board? Because I would question whether that is the way in which other public sector bodies operate. Very often, they'll prepare their budget on one set of assumptions and then things will change and they'll have to absorb those costs and make savings elsewhere.
Just to take an example, in the new pension arrangements across the UK for previously opted-out pension schemes, such as in the NHS, it's a very big issue. Suddenly, they had to pay an extra 2 per cent national insurance, but that didn't mean they got a 2 per cent uplift in their budget to compensate for that. So, to the extent that the external frame has changed, and the remuneration board has decided that, of our budget, a somewhat greater proportion should go to Members with more flexibility to spend on their staff, I would question whether we should, or, indeed, whether the previous finance report—I was a member of the committee at that point—implied that there should be some adjustment for that. Couldn't we instead look at where savings might be made elsewhere, to the extent that Members have greater flexibility over their allowances and staffing allowances, could they take on perhaps some of the things where the Commission had been providing services before?
I question again, just as another example, that the amount we're all having paid into our pensions by the Assembly Commission is going up by about 3 per cent per year. Again, that's something we had to consider and how to adjust it. Why are we putting our money into investments where we know they're going to fall in value over time? Shouldn't we actually be taking decisions that mean there has to be less money put in because the investment return might be higher?
And I think the most important thing, and I just wonder if you agree, chairing the Finance Committee, is that the rest of the public sector has had significant austerity when our budget's being growing quite significantly. I thought, as the Finance Committee, that we took a view that henceforth we should be like the rest of the public sector.
A gaf fi gwestiynu'r rhagdybiaeth y dylid newid y llinell sylfaen yn awtomatig i adlewyrchu penderfyniadau dilynol y bwrdd taliadau? Oherwydd buaswn yn cwestiynu ai dyna'r ffordd y mae cyrff y sector cyhoeddus yn gweithredu. Yn aml iawn, byddant yn paratoi eu cyllideb ar un set o ragdybiaethau ac yna bydd pethau'n newid a bydd yn rhaid iddynt ysgwyddo'r costau hynny a gwneud arbedion mewn mannau eraill.
Er enghraifft, yn y trefniadau pensiwn newydd ledled y DU ar gyfer cynlluniau pensiwn yr optiwyd allan ohonynt o'r blaen, fel yn y GIG, mae'n fater pwysig iawn. Yn sydyn, bu'n rhaid iddynt dalu 2 y cant yn ychwanegol o yswiriant gwladol, ond nid oedd hynny'n golygu eu bod yn cael codiad o 2 y cant yn eu cyllideb i wneud iawn am hynny. Felly, i'r graddau bod y ffrâm allanol wedi newid, a bod y bwrdd taliadau wedi penderfynu, o'n cyllideb, y dylai cyfran rywfaint yn fwy fynd i'r Aelodau gyda mwy o hyblygrwydd i wario ar eu staff, buaswn yn cwestiynu a ddylem, neu'n wir, a oedd yr adroddiad cyllid blaenorol—roeddwn yn aelod o'r pwyllgor ar y pwynt hwnnw—yn awgrymu y dylid addasu rhywfaint ar gyfer hynny. Yn hytrach, oni allem edrych ar lle y gellid gwneud arbedion mewn mannau eraill, i'r graddau bod gan yr Aelodau fwy o hyblygrwydd dros eu lwfansau a'u lwfansau staffio, a allent gymryd rhai o'r pethau lle roedd y Comisiwn wedi bod yn darparu gwasanaethau cyn hynny efallai?
Unwaith eto, rwy'n cwestiynu, fel enghraifft arall yn unig, fod y swm sy'n cael ei dalu i bensiynau pawb ohonom gan Gomisiwn y Cynulliad yn codi tua 3 y cant y flwyddyn. Unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth yr ydym wedi gorfod ei ystyried a sut i'w addasu. Pam yr ydym yn rhoi ein harian i fuddsoddiadau lle y gwyddom y byddant yn disgyn o ran eu gwerth dros amser? Oni ddylem fod yn gwneud penderfyniadau sy'n golygu bod yn rhaid rhoi llai o arian i mewn oherwydd y gallai elw ar y buddsoddiad fod yn uwch?
Ac rwy'n credu mai'r peth pwysicaf, tybed a ydych yn cytuno, wrth gadeirio'r Pwyllgor Cyllid, yw bod gweddill y sector cyhoeddus wedi wynebu cyni sylweddol wrth i'n cyllideb ni gynyddu'n eithaf sylweddol. Roeddwn yn meddwl, fel Pwyllgor Cyllid, ein bod o'r farn y dylem fod fel gweddill y sector cyhoeddus o hyn ymlaen.
I thank Mark Reckless. I'm not going to be tempted to a debate on austerity, wearing a more political hat, and I'll just deal specifically with his questions.
I think there's a slight confusion here, if I may be clear around it. The overall budget that the Finance Committee considered, presented by the Commission, included that sum of money for the remuneration board, in effect. As there is now less—well, put it this way—as there is now more flexibility within those resources for individual Members to spend what would have been an underspend held, if you like, in common by the Commission, that is now broken up into 60 different underspends that we can then use and spend ourselves.
So, in his general charge, which the Finance Committee agrees with, and did agree with—that the Commission should behave like the rest of the public sector in Wales—we now need to add 60 Assembly Members who also need to behave like the rest of the public sector in Wales. And I hope that no Assembly Member thinks that simply because they have more flexibility over their spending, it means they have to spend up to the limit, because they will be asked to justify that, and will be rightly asked to do so.
But I do think—and this is what's changed since he was a member of the committee, and since we've published the report, received a further response from the Commission and a response in light of the remuneration board—I do see it fair that we take out that remuneration board when we judge whether the Commission has increased in line with the Welsh block or not, because the Commission cannot now either use that money or control that money. It is in, as I say, 60 different pairs of hands. The Commission has no decision making around the overall sum—that is for the remuneration board to decide. And so I think it is reasonable that we take that bit out and then challenge the rest of the budget precisely in the way he suggests, precisely in the way that the Finance Committee asked for, and I don't see the Finance Committee being less rigorous on that aspect than it has been in the past.
In that regard, I go back to what I said in the statement: we would expect the Commission to act like the rest of the public sector, to take on board austerity, to know that we're all answerable, not only for those individual spending decisions, but for the overall spending decisions of the Assembly. There are potential big projects on the horizon and the Commission will need to consider how that best fits its approach, as a public body, like that. So, I don't think we've resiled from that, but I think we've been reasonable in the changes that have emerged since the report was first published.
Diolch i Mark Reckless. Nid wyf am gael fy nhemtio i ddadl ar gyni, a gwisgo het fwy gwleidyddol, ac fe ymdriniaf yn benodol â'i gwestiynau.
Credaf fod dryswch bach yma, os caf fod yn glir yn ei gylch. Roedd y gyllideb gyffredinol a ystyriodd y Pwyllgor Cyllid, ac a gyflwynodd y Comisiwn, yn cynnwys y swm hwnnw o arian ar gyfer y bwrdd taliadau, i bob pwrpas. Gan fod llai—wel, rhowch y peth yn y ffordd hon—gan fod mwy o hyblygrwydd bellach o fewn yr adnoddau hynny i Aelodau unigol wario'r hyn a fyddai wedi bod yn danwariant a gedwir, os mynnwch, yn gyffredin gan y Comisiwn, caiff hwnnw ei rannu'n 60 gwahanol tanwariant bellach y gallwn eu defnyddio wedyn a'u gwario ein hunain.
Felly, o ran ei honiad cyffredinol y mae'r Pwyllgor Cyllid yn cytuno ag ef, ac yr oedd yn cytuno ag ef—y dylai'r Comisiwn ymddwyn fel gweddill y sector cyhoeddus yng Nghymru—bellach mae angen inni ychwanegu 60 Aelod Cynulliad ac mae angen hefyd iddynt hwythau ymddwyn fel gweddill y sector cyhoeddus yng Nghymru. A gobeithio nad oes unrhyw Aelod Cynulliad yn credu fod cael mwy o hyblygrwydd dros eu gwariant yn golygu bod yn rhaid iddynt wario hyd at y terfyn, gan y bydd gofyn iddynt gyfiawnhau hynny, a hynny'n briodol.
Ond rwy'n credu—a dyma sydd wedi newid ers ei fod yn aelod o'r Pwyllgor, ac ers inni gyhoeddi'r adroddiad, cael ymateb pellach gan y Comisiwn ac ymateb yng ngoleuni'r bwrdd taliadau—rwy'n ei gweld hi'n deg ein bod yn tynnu'r bwrdd taliadau allan pan fyddwn yn barnu a yw'r Comisiwn wedi cynyddu'n unol â bloc Cymru ai peidio, oherwydd ni all y Comisiwn bellach ddefnyddio'r arian hwnnw na rheoli'r arian hwnnw. Fel rwy'n dweud, mae mewn 60 pâr gwahanol o ddwylo. Nid oes unrhyw benderfyniadau gan y Comisiwn i'w gwneud ynglŷn â'r swm—mater i'r bwrdd taliadau i'w benderfynu yw hynny. Ac felly, credaf ei bod yn rhesymol ein bod yn tynnu'r darn hwnnw allan ac yna'n herio gweddill y gyllideb yn yr un ffordd yn union ag y mae'n awgrymu, yn yr un ffordd yn union ag y gofynnodd y Pwyllgor Cyllid, ac nid wyf yn gweld y Pwyllgor Cyllid yn bod yn llai trwyadl yn hynny o beth nag y bu yn y gorffennol.
O ran hynny, rwy'n dychwelyd at yr hyn a ddywedais yn y datganiad: byddem yn disgwyl i'r Comisiwn weithredu fel gweddill y sector cyhoeddus, ystyried cyni, a gwybod ein bod oll yn atebol, nid yn unig am y penderfyniadau gwario unigol hynny, ond am benderfyniadau gwariant cyffredinol y Cynulliad. Ceir prosiectau mawr posibl ar y gorwel a bydd angen i'r Comisiwn ystyried sut y mae hynny'n gweddu orau i'w ddull o weithredu, fel corff cyhoeddus. Felly, ni chredaf ein bod wedi gochel rhag hynny, ond credaf inni fod yn rhesymol o ran y newidiadau sydd wedi codi ers i'r adroddiad gael ei gyhoeddi gyntaf.
Diolch i'r Cadeirydd.
I thank the Chair.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Caroline Jones.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Caroline Jones.
Felly, rŷm ni'n symud at yr eitem nesaf, sef y ddadl ar ansawdd aer, a chredwch neu beidio, rydw i ar fin galw ar Simon Thomas i wneud y cynnig.
We move on now to the next item, which is a debate on air quality, and, believe it or not, I'm about to call on Simon Thomas to move the motion.
Cynnig NDM6733 Simon Thomas, Dai Lloyd, David Melding, Jenny Rathbone
Cefnogwyd gan Lee Waters, Rhun ap Iorwerth, Siân Gwenllian, Vikki Howells
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi:
a) mai 21 Mehefin yw diwrnod aer glân;
b) effaith niweidiol llygredd aer ar ein hiechyd—mae ffigurau Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos bod llygredd aer yn achosi 2,000 o farwolaethau y flwyddyn, sef 6 y cant o gyfanswm y marwolaethau yng Nghymru; ac
c) bod yn rhaid delio â NO2 a mater gronynnol er mwyn goresgyn llygredd aer.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â llygredd aer parhaus a chyflwyno parthau aer glân i newid ymddygiad a gwella iechyd dinasyddion.
Motion NDM6733 Simon Thomas, Dai Lloyd, David Melding, Jenny Rathbone
Supported by Lee Waters, Rhun ap Iorwerth, Siân Gwenllian, Vikki Howells
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes:
a) that 21 June is clean air day;
b) the damaging impact of air pollution on our health—Public Health Wales figures show air pollution causes 2,000 deaths a year which is 6 percent of Wales's total deaths; and
c) that NO2 and particulate matter must both be dealt with in order to combat air pollution.
2. Calls on the Welsh Government to tackle persistent air pollution and introduce clean air zones to change behaviour and improve the health of citizens.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Now I can be political, Chair. [Laughter.] Thank you very much. I'm very pleased to open this debate, which, of course, is a cross-party debate, supported by Members from all parts of the Chamber on Clean Air Day, which is tomorrow, and we, as Plaid Cymru, have used it as a good way of making a clean air action week, but, whichever way you approach it, I know that there is great interest in all parts in clean air. I just want to set out why this motion is so important to me, but also to other Members and our communities, and what we can do to mynd, to get hold—I've come out of Welsh into English and I'm struggling still—what we can do to get hold of some of these issues.
So, we do know—and the chief medical officer's report has made it clear—just the effect of clean air, or, rather, polluted air, in Wales. We have 2,000 early deaths in Wales as a result of this and we have some of the most illegal and damaging levels of air pollution—Port Talbot, Chepstow, Cardiff, Newport and Swansea reported those in 2015. I want to particularly emphasise at the start of this debate the effect on vulnerable people, particularly children. Children exposed to severe air pollution are five times more likely to have poor lung development and increased infection susceptibility as well. There's also a real link with poverty here, because there are five times more carcinogenic emissions emitted in the 10 per cent most deprived wards in Wales than the 10 per cent least deprived areas of Wales. We just need to think a little bit about how we live in our communities and the tendency of people with more money to congregate around—well, to live in avenues, and avenues have trees, and to live near parks, and the tendency of people who are less well off to congregate in housing that directly faces onto the street where there's no barrier between yourself and the pollution emitted by cars.
So, these are the reasons for some real failures in Wales—lately, the fact that Client Earth has taken the Welsh Government to court. Welsh Government has responded with action plans. Last week, it announced 50 mph limits, which will need to be tested, I think, because it's not absolutely clear that that will do enough to clean up the air. There's a theory behind it, but it's not absolutely clear that that will do it, and we need to take further action as well, which is the reason for the motion today.
Just for an example, I'm particularly concerned that we put more power in the hands of our citizens to monitor and know more about the air that's in their local communities. The British Lung Foundation found out, through a freedom of information request, that only one school in Swansea had a pollution monitor nearby and not one single school in Cardiff has a pollution monitor nearby. So, if you're talking to children and parents about taking alternative routes to school, cycling, walking or whatever, or just turning off the engine when they're idling outside the school, you don't have the evidence to give them, because we're not collecting it. And even when we go further, about what we should be collecting—because some of these air pollution monitors say that we have safe levels, but they collect over a long period of time; they're not real-time collecting at 8.15 a.m. when all those engines are running, and that's where we need to get to. So, it's very important, I think, that we strengthen and embolden that aspect as well.
Now, as part of this, I certainly think we should have a clean air Act for Wales. There are individual things that are being done, but I think we need to bring them together, have a piece of legislation, show our ambition and demonstrate that, in the way that we have done with the Environment (Wales) Act 2016 and the future generations commissioner as well. That very much, I think, would turn around empowering clean air zones in towns and cities. Now, clean air zones are seen and known to work. Awyr Iach Cymru, the coalition of bodies campaigning for clean air in Wales, say that they're the most effective way of reducing emissions and changing behaviours in the shortest possible time. Just for an example, one introduced in Berlin in 2008, and expanded two years later, led to particle and nitrogen oxide emissions that were 50 per cent and 20 per cent, respectively, lower than the predicted trend. So, there's a way of empowering and using Welsh Government to empower local authorities to deliver clean air zones. That's why, I'm afraid, we won't be accepting the amendment tabled in the name of UKIP, because I think the clean air zones are actually a really essential tool in tackling air pollution in Wales.
We also need to look at how we replace our reliance on fossil fuel cars. In my initial proposal for a clean air Act, I proposed that we phase out fossil-fuel-only cars by 2030. I thought that was a bit of a punt, and, as the First Minister himself said yesterday, it's
'too early; I don't think the technology's ready.'
Well, the mayors and leaders of cities in the UK, representing 20 million people, precisely called for that only on Monday, and they happen to include the mayor and leaders of Cardiff city council as well. I'm not trying to make this a party-political thing in that sense. I think the First Minister needs to get on board, needs to understand that, in fact, this is already happening. China, which is the world's largest vehicle market, is considering a ban on the production and sale of fossil fuel cars in the near future. It's no coincidence that China is also the leading investment country in hydrogen. Copenhagen, countries all over western Europe, are considering—not considering, implementing bans, bans on sale and bans on fossil-fuel-only cars entering those cities.
Now, I think we can use technology to tempt people away from cars that are polluting and we can use technology to encourage people to look at alternatives. So, I think there can be a vision for a clean and green and non-polluting public transport sector powered by hydrogen. We'd like to see the Wales train franchise—it's up and running now, but there are break clauses in it. I'd like to see those used as a way of putting pressure to get hydrogen trains introduced. They're already in Germany. They're already being developed. There's talk of Alstom building hydrogen trains in the north-west of England. Let's be at the forefront of this technology.
We already have an agreement with the Welsh Government on electric vehicles. I confess I've been campaigning for an electric vehicle point to be put in here in the Assembly. It's here, and I'm very pleased to see it, and I know there are at least two members of staff using it, but no Assembly Member yet, because I haven't made the jump to electric vehicles. I can't travel from Aberystwyth here—. I come by train most of the time, by the way. But I can't travel—I know sometimes you need to use a car, and you can't do it. So, that infrastructure has to be there to encourage people to change their mode of transport, and I think we can easily move people to a new technology that's exciting and new, but, in turn, we have to use that as a reason to encourage them to use the car less, as well. So, that has to be part of the equation.
There's an awful lot, therefore, that we can do here in the Assembly, and I think the main thing, to conclude, is that I want us to use not just this debate, but the debates that we'll be having over the forthcoming weeks and months, to show that Wales isn't just at the forefront of thinking about the environment, but at the forefront of investing in the sort of technology that will take us beyond that. To give a plastics example, we've been talking about plastic straws for quite some time in the Assembly. It was very good to see that a new start-up company in Ebbw Vale is now the one that's making paper straws that have been taken up by McDonald's and, I'm sure, other companies as well. That shows that this green economy is not about returning to the past, it's not about rejecting technology, it's about embracing the best to ensure we have clean, green environments, clean air for our children and young people, and jobs, as well, in our cities and towns.
Gallaf fod yn wleidyddol yn awr, Gadeirydd. [Chwerthin.] Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon, sydd, wrth gwrs, yn ddadl drawsbleidiol, gyda chymorth Aelodau o bob rhan o'r Siambr ar Ddiwrnod Aer Glân, sef yfory, ac rydym ni, fel Plaid Cymru, wedi ei ddefnyddio fel ffordd dda o wneud wythnos gweithredu aer glân, ond pa ffordd bynnag yr ewch ati, gwn fod yna ddiddordeb mawr ym mhob rhan mewn aer glân. Hoffwn nodi pam y mae'r cynnig hwn mor bwysig i mi, ond hefyd i Aelodau eraill a'n cymunedau, a beth y gallwn ei wneud i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn.
Felly, rydym yn gwybod—ac mae adroddiad y prif swyddog meddygol yn ei wneud yn glir—beth yw effaith aer glân, neu'n hytrach, llygredd aer yng Nghymru. Mae gennym 2,000 o farwolaethau cynamserol yng Nghymru o ganlyniad i hyn a rhai o'r lefelau mwyaf anghyfreithlon a niweidiol o lygredd aer—cofnododd Port Talbot, Cas-Gwent, Caerdydd, Casnewydd ac Abertawe y rheini yn 2015. Rwyf am bwysleisio'n arbennig ar ddechrau'r ddadl hon yr effaith ar bobl agored i niwed, yn enwedig plant. Mae plant sy'n agored i lygredd aer difrifol bum gwaith yn fwy tebygol o ddioddef yn sgil datblygiad ysgyfaint gwael ac o fod yn fwy agored i ddal heintiau yn ogystal. Ceir cysylltiad gwirioneddol hefyd â thlodi yma, oherwydd mae pum gwaith yn fwy o allyriadau carsinogenaidd yn y 10 y cant o wardiau mwyaf difreintiedig yng Nghymru nag yn y 10 y cant o ardaloedd lleiaf difreintiedig yng Nghymru. Mae angen inni feddwl ychydig bach ynglŷn â sut rydym yn byw yn ein cymunedau a'r duedd i bobl gyda mwy o arian ymgynnull o amgylch—wel, i fyw ar rodfeydd, ac mae coed ar rodfeydd, ac i fyw yn agos at barciau, a'r duedd i bobl sy'n llai cefnog i ymgynnull mewn tai sy'n wynebu'r stryd yn uniongyrchol lle nad oes rhwystr rhyngoch a'r llygredd sy'n cael ei allyrru gan geir.
Felly, dyma'r rhesymau dros rai methiannau mawr yng Nghymru—yn ddiweddar, y ffaith bod Client Earth wedi mynd â Llywodraeth Cymru i'r llys. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb gyda chynlluniau gweithredu. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd derfynau 50 mya, a bydd angen eu profi, rwy'n credu, oherwydd nid yw'n gwbl glir y bydd hynny'n ddigon i lanhau'r awyr. Mae yna ddamcaniaeth yn sail iddo, ond nid yw'n gwbl glir y bydd hynny'n ateb y broblem, ac mae angen inni roi camau pellach ar waith yn ogystal, a dyna'r rheswm dros y cynnig heddiw.
Er enghraifft, rwy'n arbennig o awyddus inni roi mwy o bŵer yn nwylo ein dinasyddion i fonitro ac i wybod mwy am yr aer yn eu cymunedau lleol. Darganfu Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, drwy gais rhyddid gwybodaeth, nad oedd ond un ysgol yn Abertawe yn monitro llygredd gerllaw ac nid oes gan unrhyw ysgol yng Nghaerdydd ddull o fonitro llygredd gerllaw. Felly, os ydych chi'n siarad â phlant a rhieni ynghylch llwybrau amgen i'r ysgol, beicio, cerdded neu beth bynnag, neu ddiffodd yr injan pan fyddant yn segur tu allan i'r ysgol, nid oes gennych dystiolaeth i'w rhoi iddynt, oherwydd nad ydym yn ei gasglu. A hyd yn oed pan awn ymhellach, pa wybodaeth y dylem fod yn ei chasglu—oherwydd mae rhai o'r dulliau monitro llygredd aer hyn yn dweud fod gennym lefelau diogel, ond cânt eu casglu dros gyfnod hir o amser; nid dulliau casglu amser real ydynt sy'n casglu gwybodaeth am 8.15 a.m. pan fydd pob injan yn rhedeg, a dyna lle mae angen inni fynd. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn inni gryfhau ac atgyfnerthu'r agwedd honno yn ogystal.
Nawr, fel rhan o hyn, credaf yn sicr y dylai fod gennym Ddeddf aer glân i Gymru. Mae yna bethau unigol yn cael eu gwneud, ond rwy'n credu bod angen inni ddod â hwy at ei gilydd, cael deddfwriaeth, dangos ein huchelgais ac arddangos hynny yn y ffordd y gwnaethom gyda Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol hefyd. Rwy'n credu y byddai hynny'n troi o gwmpas grymuso parthau aer glân mewn trefi a dinasoedd. Nawr, gwelwyd a phrofwyd bod parthau aer glân yn gweithio. Mae Awyr Iach Cymru, y glymblaid o gyrff sy'n ymgyrchu dros aer glân yng Nghymru, yn dweud mai dyna'r ffordd fwyaf effeithiol o leihau allyriadau a newid ymddygiadau yn yr amser byrraf posibl. Er enghraifft, arweiniodd un a gyflwynwyd yn Berlin yn 2008, ac a ehangwyd ddwy flynedd yn ddiweddarach, at allyriadau o ronynnau a nitrogen ocsid a oedd yn 50 y cant ac wedyn 20 y cant yn is na'r duedd ddisgwyliedig. Felly, mae yna ffordd o rymuso a defnyddio Llywodraeth Cymru i alluogi awdurdodau lleol i gyflwyno parthau aer glân. Dyna pam, yn anffodus, na fyddwn yn derbyn y gwelliant a gyflwynwyd yn enw UKIP, oherwydd credaf fod parthau aer glân yn arf hanfodol mewn gwirionedd ar gyfer mynd i'r afael â llygredd aer yng Nghymru.
Mae angen inni edrych hefyd ar sut y bwriadwn ddisodli ein dibyniaeth ar geir tanwydd ffosil. Yn fy nghynnig gwreiddiol ar gyfer Deddf aer glân, cynigiais ein bod yn cael gwared ar geir tanwydd ffosil yn unig erbyn 2030. Roeddwn yn meddwl fy mod yn gofyn gormod braidd, ac fel y dywedodd y Prif Weinidog ei hun ddoe, mae'n
'Rwy'n credu bod hynny'n rhy gynnar; nid wyf i'n credu bod y dechnoleg yn barod.'
Wel, galwodd meiri ac arweinwyr dinasoedd yn y DU, sy'n cynrychioli 20 miliwn o bobl, am yn union hynny ddydd Llun, ac maent yn digwydd bod yn cynnwys maer ac arweinwyr cyngor dinas Caerdydd yn ogystal. Nid wyf yn ceisio gwneud hwn yn fater gwleidyddol yn yr ystyr honno. Rwy'n meddwl bod angen i'r Prif Weinidog gefnogi hyn, mae angen iddo ddeall, mewn gwirionedd, fod hyn eisoes yn digwydd. Mae Tsieina, sef marchnad gerbydau fwyaf y byd, yn ystyried gwaharddiad ar gynhyrchu a gwerthu ceir tanwydd ffosil yn y dyfodol agos. Nid yw'n gyd-ddigwyddiad mai Tsieina hefyd yw'r wlad sy'n buddsoddi fwyaf mewn hydrogen. Mae Copenhagen, gwledydd ledled gorllewin Ewrop, yn ystyried—nid ystyried, yn gweithredu gwaharddiadau, gwaharddiadau ar werthu a gwaharddiadau ar geir tanwydd ffosil yn unig rhag mynd i mewn i'r dinasoedd hynny.
Nawr, credaf y gallwn ddefnyddio technoleg i demtio pobl allan o geir sy'n llygru a gallwn ddefnyddio technoleg i annog pobl i edrych ar ddewisiadau eraill. Felly, credaf y gall fod yna weledigaeth ar gyfer sector trafnidiaeth gyhoeddus lân a gwyrdd a di-lygredd wedi'i phweru gan hydrogen. Hoffem weld masnachfraint trenau Cymru—mae'n weithredol bellach, ond mae cymalau terfynu ynddi. Hoffwn weld y rheini'n cael eu defnyddio fel ffordd o roi pwysau i gyflwyno trenau hydrogen. Maent eisoes i'w gweld yn yr Almaen. Maent yn cael eu datblygu eisoes. Mae sôn am Alstom yn adeiladu trenau hydrogen yng ngogledd-orllewin Lloegr. Gadewch i ni fod ar y blaen gyda'r dechnoleg hon.
Eisoes mae gennym gytundeb gyda Llywodraeth Cymru ar gerbydau trydan. Rwy'n cyfaddef fy mod wedi bod yn ymgyrchu o blaid gosod pwynt gwefru cerbydau trydan yma yn y Cynulliad. Mae yma, ac rwy'n falch iawn o'i weld, a gwn am o leiaf ddau aelod o staff sy'n ei ddefnyddio, ond nid oes yr un Aelod Cynulliad yn gwneud hynny eto, oherwydd nid wyf wedi gwneud y naid at gerbydau trydan. Ni allaf deithio yma o Aberystwyth—. Rwy'n dod ar y trên y rhan fwyaf o'r amser, gyda llaw. Ond ni allaf deithio—gwn fod angen i chi ddefnyddio car weithiau, ac ni allwch wneud hynny. Felly, mae'n rhaid i'r seilwaith hwnnw fod yno i annog pobl i newid eu dull o deithio, a chredaf y gallwn yn hawdd symud pobl at dechnoleg newydd sy'n gyffrous ac yn newydd, ond yn ei dro, rhaid inni ddefnyddio hynny fel rheswm i'w hannog i ddefnyddio llai ar y car yn ogystal. Felly, rhaid i hynny fod yn rhan o'r hafaliad.
Mae llawer iawn y gallwn ei wneud yma yn y Cynulliad felly, a chredaf mai'r prif beth, i gloi, yw fy mod am inni ddefnyddio, nid yn unig y ddadl hon, ond y dadleuon y byddwn yn eu cael dros yr wythnosau a'r misoedd sydd i ddod i ddangos bod Cymru nid yn unig ar y blaen o ran meddwl am yr amgylchedd, ond ar y blaen o ran buddsoddi yn y math o dechnoleg a fydd yn mynd â ni y tu hwnt i hynny. I roi enghraifft ynghylch plastigau, rydym wedi bod yn sôn am wellt plastig ers cryn dipyn o amser yn y Cynulliad. Roedd yn braf iawn gweld mai cwmni newydd yng Nglyn Ebwy bellach sy'n gwneud gwellt papur a brynir gan McDonald's, a chwmnïau eraill hefyd rwy'n siŵr. Mae hynny'n dangos nad yw'r economi werdd hon yn ymwneud â mynd yn ôl i'r gorffennol, nac â gwrthod technoleg, mae'n ymwneud â chroesawu'r gorau er mwyn sicrhau bod gennym amgylcheddau gwyrdd a glân, aer glân ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc, a swyddi hefyd, yn ein dinasoedd a'n trefi.
David Melding.
David Melding.
Diolch yn fawr, Llywydd, and I'm delighted to take part in this—
Diolch yn fawr, Lywydd, ac rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y—
Mae'n ddrwg gyda fi, David Melding.
I do apologise, David Melding.
I'm sorry. I should have called the amendment first. I jumped, sorry. I thought you looked surprised at me calling you. [Laughter.] I do now need to call the amendment introduced in the name of Caroline Jones, and I'll call Gareth Bennett and apologise for not for not having called—.
Mae'n ddrwg gennyf. Dylwn fod wedi galw'r gwelliant yn gyntaf. Fe neidiais, mae'n ddrwg gennyf. Roeddwn yn meddwl eich bod yn edrych yn syfrdan pan alwais arnoch. [Chwerthin.] Nawr, mae'n rhaid i mi alw'r gwelliant a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones, ac fe alwaf ar Gareth Bennett ac ymddiheuro am beidio â bod wedi galw—.
Gwelliant 1—Caroline Jones
Ym mhwynt 2, dileu 'a chyflwyno parthau aer glân i newid ymddygiad a' a rhoi 'drwy gyflwyno dewisiadau amgen ar gyfer trafnidiaeth a mynd i'r afael â llygredd diwydiannol er mwyn' yn ei le.
Amendment 1—Caroline Jones
In point 2, delete 'and introduce clean air zones to change behaviour and' and replace with 'by introducing cleaner transport alternatives and tackling industrial pollution in order to'.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd. Thanks to Simon and the others for bringing today's debate, and I formally move our amendment. We do seem to have talked about clean air quite a lot lately in the Chamber, but, of course, the air quality is not signally getting any better, so I suppose it's still a pertinent issue, so we can talk about it again. And there are developments, as Simon Thomas made clear, in places like Berlin and other cities, where they are going ahead with various initiatives, some of which we do have reservations about: clean air zones—I'll raise that later on. But we, of course, agree with the spirit of today's debate in that we agree that we need to make moves to improve the air quality. So, in that respect, I gather most, or all, of the parties, in fact, would be in agreement.
Diolch, Lywydd. Diolch i Simon ac eraill am gyflwyno'r ddadl heddiw, a chynigiaf ein gwelliant yn ffurfiol. Mae'n ymddangos ein bod wedi sôn cryn dipyn am aer glân yn y Siambr yn ddiweddar, ond wrth gwrs, nid yw ansawdd yr aer i'w weld yn gwella, felly mae'n debyg ei fod yn fater perthnasol o hyd, felly gallwn siarad amdano eto. Ac mae yna ddatblygiadau, fel y nododd Simon Thomas yn glir, mewn lleoedd fel Berlin a dinasoedd eraill, lle maent yn bwrw ymlaen â mentrau amrywiol, ac mae gennym amheuon ynglŷn â rhai ohonynt: parthau aer glân—byddaf yn codi hynny yn ddiweddarach. Ond wrth gwrs, rydym yn cytuno ag ysbryd y ddadl heddiw yn yr ystyr ein bod yn cytuno bod angen inni roi camau ar waith i wella ansawdd aer. Felly, yn hynny o beth, rwy'n casglu y byddai'r rhan fwyaf, neu'r cyfan o'r pleidiau mewn gwirionedd, yn cytuno.
Looking at the issues, traffic congestion, of course, is a major issue. Schools have become bigger and less local, and more children are in families where both parents work most days, so we now have large numbers of parents driving their kids to school, and the school run is a major component of the traffic problem at rush hours, as can be evidenced by the noticeably less traffic at these times during school holidays. So, one thing we need to think about—all of these things are interrelated. It's a whole tapestry of things, and it's difficult, sometimes, to think about how a Government would deal with these issues, but one thing is we need to encourage more kids to walk to school, through supporting initiatives such as the walking school bus and other similar walking patrols.
We also need better public transport. In Cardiff, and no doubt in other major towns in Wales, we have business parks and such like built in places on the edges of cities, without any real public transport links. This is a failure of the planning system. We need more arterial bus routes going around the edge of major towns. Certainly, we need them in Cardiff; probably in Newport and Swansea they would be an advantage as well. They have a lot of arterial bus routes in London; we don't really do them in Cardiff.
Active travel is another key point. We need infrastructure such as cycle and footpaths, although, of course, there's always the physical difficulty of incorporating all of these elements in limited urban spaces. But there are opportunities. There are some disused railway lines, which could be utilised. There's one in the west of Cardiff, which runs between Fairwater and Creigiau, which is still there from being cut in the Beeching era, I imagine. The line is still there; it wouldn't take that much of an effort to actually clear the line and use it for some purpose. We do have the campaign to reopen the Rhondda tunnel, which I asked a question about earlier today, so I'm hopeful that that scheme will progress.
Another planning issue is the large number of fast food outlets, which sometimes congregate closely together in certain parts of certain towns. This, because of the large number of extractor fans in operation, will tend to have a noticeably poor effect on the air quality, and this, again, leads to issues of planning, because, in my experience, when I used to cover council meetings—a long time ago, but I think the situation hasn't changed a lot—planning officers will sometimes face local opposition from members about planning applications, but they tend to say, 'Well, you know, the applicant will win this on appeal, so we have to push this through.' So, planning permission gets given. Then, the next case comes up, and they cite the precedent and they say, 'Ah, well, we gave the planning permission to this one, so we have to give it to that one.' So, we then end up with large numbers of fast food joints in condensed areas, which certainly does not do the air quality a lot of good. So, I think we do have to address a lot of these things through looking at the planning system.
We do now have a future generations commissioner here in Wales, which is potentially a good development. She's a very able person. I hope she will be able to have a meaningful input into these things. But she has to be able to have some, as I say, meaningful input into putting a stop to things like councils building willy-nilly on green belt land, and councils knocking down their bus stations to build huge office block complexes, which will drag more commuters into central urban areas. And the Welsh Government will need, ultimately, to take proactive measures in these areas, rather than simply talking about issues and sometimes passing legislation, like the Active Travel (Wales) Act 2013, which doesn't seem to really do much to alter the situation, although I'm sure it was passed with good intent. We need to look at how that actually works, how that policy works, and make it work in a more meaningful way.
Looking at today's motion, as I say, we support the aim of improving air quality. We do have an issue with clean air zones, because we feel that we need to provide better alternatives first before we start banning people from driving particular cars into towns and cities. After all, if we banned all of the drivers with fossil-fuelled cars from driving into Cardiff and Swansea tomorrow, I'm sure there wouldn't be the capacity on the buses and trains for people to get into those places at all, and we don't currently have the infrastructure for electric cars. Sure, we need to progress with these things, and my sentiments are with Simon Thomas—let's move forward with developing this kind of infrastructure—but at the moment, it's not there. In UKIP, it does feel to us like putting the cart before the horse, so we don't really currently support that particular notion. So, for that reason we oppose today's motion, unless it's amended by our own amendment, which raises that issue. Thanks very much.
Wrth edrych ar y materion sy'n codi, mae tagfeydd traffig, wrth gwrs, yn fater o bwys. Mae ysgolion wedi tyfu'n fwy ac wedi mynd yn llai lleol, ac mae mwy o blant mewn teuluoedd lle mae'r ddau riant yn gweithio y rhan fwyaf o ddyddiau, felly erbyn hyn mae gennym nifer fawr o rieni yn gyrru eu plant i'r ysgol, ac mae'r daith i'r ysgol yn elfen fawr o'r broblem draffig ar oriau brig, fel y gellir dangos drwy'r gostyngiad amlwg yn y traffig ar yr adegau hyn yn ystod gwyliau ysgol. Felly, un peth y mae angen inni feddwl amdano—mae'r holl bethau hyn yn cyd-berthyn. Mae'n dapestri cyfan o bethau, ac mae'n anodd meddwl weithiau sut y byddai Llywodraeth yn ymdrin â'r materion hyn, ond un peth y mae angen inni ei wneud yw annog mwy o blant i gerdded i'r ysgol, drwy gefnogi mentrau megis y bws cerdded i'r ysgol a phatrolau cerdded eraill tebyg.
Hefyd mae angen gwella trafnidiaeth gyhoeddus. Yng Nghaerdydd, ac mewn trefi mawr eraill yng Nghymru, yn ddi-os, mae gennym barciau busnes a phethau tebyg wedi'u hadeiladu mewn mannau ar gyrion dinasoedd, heb unrhyw gysylltiadau trafnidiaeth cyhoeddus go iawn. Mae hyn yn fethiant yn y system gynllunio. Mae arnom angen mwy o lwybrau bws prifwythiennol yn mynd o gwmpas ymylon y trefi mawr. Yn sicr, mae eu hangen yng Nghaerdydd; ac yng Nghasnewydd ac Abertawe hefyd, mae'n debyg y byddent yn fanteisiol. Mae ganddynt lawer o lwybrau bws prifwythiennol yn Llundain; nid ydym yn gwneud hynny yng Nghaerdydd mewn gwirionedd.
Mae teithio llesol yn bwynt allweddol arall. Mae arnom angen seilwaith megis llwybrau beicio a llwybrau cerdded, er, wrth gwrs, ceir bob amser yr anhawster ffisegol o ymgorffori'r holl elfennau hyn mewn mannau trefol cyfyngedig. Ond mae yna gyfleoedd. Ceir rhai rheilffyrdd segur y gellid eu defnyddio. Mae un yng ngorllewin Caerdydd, rhwng y Tyllgoed a Chreigiau, sy'n dal i fod yno ar ôl cael ei chau yng nghyfnod Beeching, mae'n debyg. Mae'r rheilffordd yn dal yno; ni fyddai'n cymryd llawer o ymdrech i glirio'r rheilffordd a'i defnyddio at ryw ddiben. Mae gennym ymgyrch i ailagor twnnel Rhondda y gofynnais gwestiwn yn ei gylch yn gynharach heddiw, felly rwy'n gobeithio y daw rhywbeth o'r cynllun hwnnw.
Mater cynllunio arall yw'r nifer fawr o siopau bwyd cyflym, sydd weithiau'n hel yn agos at ei gilydd mewn rhai rhannau o drefi penodol. Bydd hyn, oherwydd y nifer fawr o ffaniau sy'n weithredol, yn tueddu i gael effaith sy'n amlwg yn wael ar ansawdd yr aer, ac mae hyn, unwaith eto, yn arwain at broblemau cynllunio, oherwydd, yn fy mhrofiad i, pan arferwn fynychu cyfarfodydd Cyngor—amser maith yn ôl, ond ni chredaf fod y sefyllfa wedi newid llawer—weithiau bydd swyddogion cynllunio yn wynebu gwrthwynebiad lleol gan aelodau ynghylch ceisiadau cynllunio, ond maent yn tueddu i ddweud, 'Wel, wyddoch chi, bydd y ceisydd yn ennill ar apêl, felly rhaid inni wthio hyn drwodd.' Felly, rhoddir caniatâd cynllunio. Wedyn, daw'r achos nesaf, ac maent yn dyfynnu'r cynsail ac yn dweud, 'A, wel, rhoesom y caniatâd cynllunio i'r un acw, felly mae'n rhaid inni ei roi i hwn.' Felly, yn y diwedd mae gennym nifer fawr o siopau bwyd cyflym mewn ardaloedd cyfyng, ac yn sicr nid yw'n gwneud llawer o les i ansawdd yr aer. Felly, rwy'n credu bod angen inni fynd i'r afael â llawer o'r pethau hyn drwy edrych ar y system gynllunio.
Bellach mae gennym gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yma yng Nghymru, a allai fod yn ddatblygiad da. Mae'n berson galluog iawn. Gobeithio y bydd yn gallu cyfrannu'n ystyrlon at y pethau hyn. Ond mae'n rhaid iddi allu cyfrannu'n ystyrlon, fel y dywedaf, i roi stop ar bethau fel cynghorau'n adeiladu'n ddireolaeth ar dir llain las, a chynghorau'n dymchwel eu gorsafoedd bysiau i adeiladu blociau o gyfadeiladau swyddfa enfawr a fydd yn llusgo mwy o gymudwyr i ardaloedd trefol canolog. Ac yn y pen draw, bydd angen i Lywodraeth Cymru gymryd camau rhagweithiol mewn ardaloedd, yn hytrach na dim ond siarad am faterion a phasio deddfwriaeth weithiau, fel Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, nad yw i'w gweld yn gwneud llawer mewn gwirionedd i newid y sefyllfa, er fy mod yn siŵr iddi gael ei phasio gyda bwriadau da. Mae angen inni edrych ar sut y mae hynny'n gweithio mewn gwirionedd, sut y mae'r polisi hwnnw'n gweithio, a gwneud iddo weithio mewn ffordd fwy ystyrlon.
Gan edrych ar y cynnig heddiw, fel y dywedaf, rydym yn cefnogi'r nod o wella ansawdd aer. Mae gennym broblem gyda pharthau aer glân, oherwydd rydym yn teimlo bod angen inni ddarparu gwell dewisiadau amgen yn gyntaf cyn inni ddechrau gwahardd pobl rhag gyrru ceir penodol mewn trefi a dinasoedd. Wedi'r cyfan, pe baem yn gwahardd pawb sy'n gyrru ceir tanwydd ffosil rhag gyrru i mewn i Gaerdydd ac Abertawe yfory, rwy'n sicr na fyddai lle ar fysiau a threnau i bobl gyrraedd y lleoedd hynny o gwbl, ac ar hyn o bryd, nid oes gennym seilwaith ar gyfer ceir trydan. Yn sicr, mae angen inni symud ymlaen gyda'r pethau hyn, ac rwy'n cytuno gyda Simon Thomas—gadewch inni symud ymlaen gyda datblygu'r math hwn o seilwaith—ond ar hyn o bryd, nid yw yno. Yn UKIP, mae'n teimlo i ni fel rhoi'r drol o flaen y ceffyl, felly nid ydym yn cefnogi'r syniad hwnnw ar hyn o bryd mewn gwirionedd. Felly, am y rheswm hwnnw rydym yn gwrthwynebu'r cynnig heddiw, oni chaiff ei ddiwygio gan ein gwelliant ein hunain, sy'n codi'r mater hwnnw. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Llywydd. Can I congratulate you on the alacrity with which you readjusted your position there? On two occasions I forgot to call Ann Jones when she was the Chair of a relevant committee, and I felt so bad on the second one I bought her a box of chocolates. [Laughter.] I'm not suggesting that that's a precedent.
Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn eich llongyfarch ar ba mor gyflym y newidioch chi eich meddwl yno? Ar ddau achlysur, anghofiais alw ar Ann Jones pan oedd yn Gadeirydd pwyllgor perthnasol, ac roeddwn yn teimlo mor ddrwg yr ail dro, prynais focs o siocledi iddi. [Chwerthin.] Nid wyf yn awgrymu bod hwnnw'n gynsail.
I'm not buying you a box of chocolates. It's not going to work. [Laughter.]
Nid wyf yn prynu bocs o siocledi i chi. Nid yw'n mynd i weithio. [Chwerthin.]
I didn't correct myself very quickly, so my error was more egregious.
Can I thank Simon Thomas for taking the lead in today's debate and getting a really good consensus? I thought we even had UKIP, but it seems, unless their amendment passes, they won't quite come on board, but it was a largely constructive contribution that we've just heard. I do think that the motion as put this afternoon really does forcefully convey the feeling that is shared, I think, across this Chamber, but really strongly amongst the public, who, again, I think, are pushing us harder on this important area of public policy than we have been in the past, and are ahead of us. It should surprise no-one, given the importance of clean air and its benefits for health and well-being.
Can I just say that I will be referring to some of the Conservative Party's policy development? Because we've looked at this and we believe tackling air quality is really, really essential. We've put it at the heart of our urban strategy, 'Liveable Cities', which we launched last month. I raise this, really, as an example of how the consensus is forming, and not in a way of, 'Look, we've done this, we are very clever, you should all copy it', because much of what's in the strategy builds on what's already out there, and has been advanced by all people, really, from around this Chamber. So, I think it's very, very important. We had a particularly good response from some of the key stakeholders, such as WWF and the British Lung Foundation, and I know they work with all political parties. Again, I claim absolutely no specific endorsement from them. They are worthy organisations with excellent expertise that can help us improve our public policy. Having said that, there is a hard edge to this as well, because we do have some very poor air quality in Wales, compared to other parts of the UK—and the UK doesn't do that well overall. Cardiff and Port Talbot have higher particulate matter levels than Birmingham or Manchester, and as we've discussed several times in this Chamber, there's a road in Caerphilly that's the most polluted outside London. As the motion says, air pollution contributes to around 2,000 deaths per year. That's 2,000 premature deaths, and it is, really, a tragedy for those people and their families—a very, very big impact indeed.
These facts should trouble us, and I know that they do trouble Members, but we do need, I think, to move on to some very specific ways forward and build on the consensus that we now have. So, we are taking some very specific actions, because it is human activity that is largely driving that. There are some forms of natural activity that can affect air quality, but the one we're talking about is pretty much what we are doing in terms of carbon dioxide, sulphur dioxide and nitrogen dioxide. These levels of pollutants are pretty much determined by everyday human activity, and many of us undertake these things, like travelling by train, using cars to an extent perhaps that is way over what the optimum would be given the consideration of reasonable alternatives, the type of power plants that are still in operation—Aberthaw's been discussed several times in this Chamber—down to household appliances and what we spray in the air to allegedly freshen it. I could go on and on. The list is a very long one. So we need to come up with some specifics, and we've started to do that now in the strategy by calling for clean air zones in Wrexham, Newport, Cardiff and Swansea, and a commitment to make Cardiff the UK's first carbon-neutral city. We could be leading the way. We could be really presenting Wales as a leader in this sector, and attracting those young people that want to come and live and work in a very clean and innovative environment. That's what we should be doing, because if we don't do it, we'll be dragged along to do it as the fiftieth or sixtieth city or whatever to do it, whereas we could be the leaders.
We also think that monitoring's important, particularly around schools and nurseries, and how we move people around—we heard about the school run just now from Gareth. Again, anyone of my age, born in 1962—I still am flabbergasted when I see evidence all around me of the school run, because to my generation it was just completely something we did not experience, and we had better lives for it, I think, in terms of how we got to school. But other proposals in our document include policies for green rooms, green spaces, active travel, electric vehicles, energy efficient housing, renewable energy and tree canopies. There are other things. These are all achievable and they need to be done in a comprehensive, coherent way so that we have a real change, and we can go to the likes of the World Health Organization—I'll conclude on this—showing that we are leading best practice rather than being quoted for some of the highest pollution levels in western Europe. Thank you.
Ni chywirais fy hun yn gyflym iawn, felly roedd fy nghamgymeriad yn fwy difrifol.
A gaf fi ddiolch i Simon Thomas am arwain y ddadl heddiw a chael consensws gwirioneddol dda? Roeddwn yn meddwl fod UKIP hyd yn oed gyda ni, ond oni bai bod eu gwelliant yn pasio, nid yw'n ymddangos y byddant yn llwyddo i'n cefnogi, ond rydym newydd glywed cyfraniad adeiladol i raddau helaeth. Rwy'n credu bod y cynnig fel y cafodd ei roi y prynhawn yma yn cyfleu'n rymus iawn y teimlad a rennir ar draws y Siambr hon rwy'n credu, ac yn wirioneddol gryf ymysg y cyhoedd, sydd, unwaith eto rwy'n meddwl, yn ein gwthio'n galetach ar y maes polisi cyhoeddus pwysig hwn nag y cawsom ein gwthio yn y gorffennol, ac maent ar y blaen i ni ar hyn. N ddylai beri syndod i unrhyw un, o ystyried pwysigrwydd aer glân a'i fanteision i iechyd a lles.
A gaf fi ddweud y byddaf yn cyfeirio at beth o ddatblygiad polisi'r Blaid Geidwadol? Oherwydd rydym wedi edrych ar hyn ac rydym yn credu fod mynd i'r afael ag ansawdd aer yn wirioneddol hanfodol. Rydym wedi ei gynnwys yn ganolog i'n strategaeth drefol, 'Dinasoedd Byw', a lansiwyd fis diwethaf. Rwy'n crybwyll hyn, mewn gwirionedd, fel enghraifft o sut y mae'r consensws yn ffurfio, ac nid yn yr ystyr o, 'Edrychwch, rydym wedi gwneud hyn, rydym yn glyfar iawn, dylai pob un ohonoch ei gopïo', oherwydd mae llawer o'r hyn sydd yn y strategaeth yn adeiladu ar yr hyn sydd eisoes ar gael, ac a ddatblygwyd gan yr holl bobl o amgylch y Siambr hon mewn gwirionedd. Felly, credaf ei bod yn bwysig tu hwnt. Rydym wedi cael ymateb arbennig o dda gan rai o'r rhanddeiliaid allweddol, megis WWF a Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, a gwn eu bod yn gweithio gyda phob plaid wleidyddol. Unwaith eto, nid wyf yn hawlio unrhyw gefnogaeth benodol ganddynt. Maent yn sefydliadau teilwng sy'n meddu ar arbenigedd ardderchog a all ein helpu i wella ein polisi cyhoeddus. Wedi dweud hynny, mae yna ymyl galed i hyn hefyd, gan fod gennym ansawdd aer gwael iawn yng Nghymru, o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU—ac nid yw'r DU yn dda iawn am wneud hynny ar y cyfan. Mae lefelau mater gronynnol uwch yng Nghaerdydd a Phort Talbot nag yn Birmingham neu Fanceinion, ac fel rydym wedi trafod sawl gwaith yn y Siambr hon, mae yna ffordd yng Nghaerffili sy'n fwy llygredig na'r un arall y tu allan i Lundain. Fel y dywed y cynnig, mae llygredd aer yn cyfrannu at oddeutu 2,000 o farwolaethau bob blwyddyn. Dyna 2,000 o farwolaethau cynamserol, ac mewn gwirionedd, mae'n drychineb i'r bobl hynny a'u teuluoedd—effaith fawr iawn yn wir.
Dylai'r ffeithiau hyn beri gofid inni, a gwn eu bod yn peri gofid i'r Aelodau, ond credaf fod angen inni symud ymlaen at rai ffyrdd penodol iawn ymlaen ac adeiladu ar y consensws sydd gennym erbyn hyn. Felly, rydym yn rhoi camau gweithredu penodol iawn ar waith gan mai gweithgarwch dynol sy'n achosi hyn i raddau helaeth. Ceir rhai mathau o weithgaredd naturiol sy'n gallu effeithio ar ansawdd aer, ond yr hyn y soniwn amdano yn y bôn yw beth rydym yn ei wneud mewn perthynas â charbon deuocsid, sylffwr deuocsid a nitrogen deuocsid. Pennir lefelau'r llygryddion hyn i raddau helaeth gan weithgarwch dynol bob dydd, ac mae llawer ohonom yn gwneud y pethau hyn, fel teithio ar y trên, defnyddio ceir i raddau llawer mwy na'r hyn a fyddai orau o ystyried dewisiadau amgen rhesymol, y math o orsafoedd pŵer sy'n dal yn weithredol—mae Aberddawan wedi cael ei thrafod sawl gwaith yn y Siambr hon—i lawr i offer yn y cartref a'r hyn a chwistrellwn yn yr awyr i'w wneud yn fwy ffres yn ôl yr honiad. Gallwn fynd ymlaen ac ymlaen. Mae'r rhestr yn un hir iawn. Felly, mae angen inni feddwl am rai pethau penodol, ac rydym wedi dechrau gwneud hynny bellach yn y strategaeth drwy alw am barthau aer glân yn Wrecsam, Casnewydd, Caerdydd ac Abertawe, ac ymrwymiad i wneud Caerdydd yn ddinas garbon-niwtral gyntaf y DU. Gallem fod yn arwain y ffordd. Gallem fod o ddifrif yn cyflwyno Cymru fel arweinydd yn y sector hwn, ac yn denu'r bobl ifanc sydd eisiau dod i fyw a gweithio mewn amgylchedd glân ac arloesol iawn. Dyna y dylem ei wneud, oherwydd os na wnawn hynny, cawn ein llusgo i'w wneud fel yr hanner canfed neu'r trigeinfed dinas neu beth bynnag, lle y gallem fod yn arweinwyr.
Rydym hefyd yn credu bod monitro'n bwysig, yn enwedig o amgylch ysgolion a meithrinfeydd, a sut y symudwn bobl o gwmpas—clywsom am hebrwng plant i'r ysgol ac oddi yno gan Gareth. Unwaith eto, i unrhyw un fy oed i, a aned yn 1962—rwy'n dal i fethu amgyffred pan welaf dystiolaeth o fy amgylch o'r modd y mae rhieni yn hebrwng plant i'r ysgol ac oddi yno, oherwydd i fy nghenhedlaeth i nid oedd yn rhan o'n profiad o gwbl, ac roedd ein bywydau'n well o'r herwydd, rwy'n credu, o ran sut y cyrhaeddem yr ysgol. Ond mae cynigion eraill yn ein dogfen yn cynnwys polisïau ar gyfer ystafelloedd gwyrdd, mannau gwyrdd, teithio llesol, cerbydau trydan, tai ynni effeithlon, canopïau coed ac ynni adnewyddadwy. Mae yna bethau eraill. Mae'r rhain i gyd yn gyraeddadwy ac mae angen eu gwneud mewn modd cydlynol, cynhwysfawr fel ein bod yn gweld newid go iawn, ac er mwyn inni allu mynd at sefydliadau tebyg i Sefydliad Iechyd y Byd—fe wnaf fi orffen ar hyn—a dangos ein bod yn arwain arferion gorau, yn hytrach na chael sylw yn sgil y ffaith mai gennym ni y mae rhai o'r lefelau llygredd uchaf yng ngorllewin Ewrop. Diolch.
Julie Morgan.
Julie Morgan.
Thank you very much for calling me to speak in this very important debate, which is so important to our children and to future generations. Congratulations to the cross-party group of Members who have put this motion forward. I think it is, when you think about it, absolutely shocking that 2,000 people in Wales are dying as a result of air pollution, and obviously for people with asthmatic conditions and different lung conditions it is such a dangerous situation to be in polluted air. It's something that I think we are all very concerned about.
In Cardiff, Public Health Wales estimates that 225 deaths a year—that's 5 per cent of all deaths—can be attributed to particulate matter and nitrogen dioxide in the Cardiff and Vale health board area. The ClientEarth report, which has already been referred to this afternoon, in September 2017 showed up the unacceptable pollution levels at schools. In Cardiff, of the seven schools that were mentioned, three of them are in my constituency of Cardiff North—that's Cathays High School, St Joseph's school and Ysgol Mynydd Bychan. Those are all situated along Whitchurch Road, along North Road, along the arterial roads that are coming into Cardiff, where all the traffic pours down those roads to people who work in Cardiff centre, or work in this area. So, those schools are within 150m of a road that exceeded the legal limit on air pollution, and I think that is an absolutely shocking situation, and it is shocking that our children are actually exposed to these levels.
We don't know, really, what the long-term impact will be on the health of children living in heavily polluted areas or going to schools next to very busy roads, and of course, it is interesting reading one of the briefings for this debate, which said that, of course, because children are so much smaller than adults, they are much closer to the fumes, much more likely to be affected by them. There is also the issue of inequality, and we know there are more fumes in poorer areas. So there are huge issues related to this subject. So, I'm very glad that the Welsh Government is taking action, that there are already going to be the temporary lower speed limits on some of our major roads, and the £20 million new air quality fund. But I think that it's important to be aware that many of the levers to tackle these issues are within our grasp. It's already been said in the debate that this is a problem that is caused by us, and by our activities, and one of the ways that we can, of course, address it is by promoting active travel.
I hope very much that the metro and the increased number of stations and services will really help encourage people to use public transport and to get out of their cars. I'm particularly pleased that, in Cardiff North, we're going to have the development of the new Velindre hospital, and I'm very pleased that there is now a plan for the train or tram to go right into the middle of the hospital. And so, the fact that, over a year, there will be thousands and thousands of people going to that hospital, and the fact they'll be able to go straight there—I think that's the sort of initiative that we need to have: that when we do have new projects like that, we absolutely build in, right from the beginning, the ability for people not to use their cars, but to use public transport easily and conveniently.
I support the efforts that Cardiff council is making. I support clean air zones; I think it's the way forward. Cardiff council published its transport and clean air green paper this year, and its vision of Cardiff as a 20 mph city—the whole of the city—I think, again, is something that would take us forward. Earlier in the day, when we were on questions to the Commission, I mentioned the Sustrans 'Bike Life' report, which showed that more people would cycle if there was more investment in cycling infrastructure. I know in Cardiff, there are cycle superhighways in the pipeline, which would be great, but also, there's a great need to join up cycle journeys, and people do need to feel safe cycling along residential streets. For example, I think there's always a great nervousness that someone will open a car door and knock people off their bikes. I just think you've got to make people so aware of people that are cycling and to provide safe places to cycle. I also mentioned the importance of encouraging more women to cycle and referred to this particular report showing that women, in particular, are lagging behind in terms of using bikes and being involved in driving this forward.
So, I think that this is a very important debate, I support it entirely and I think this is something that the Welsh Government is behind. I think we need to drive it as much as we can with all our actions and with all the different levers that we have here to take it forward.
Diolch yn fawr iawn am fy ngalw i siarad yn y ddadl bwysig hon, sydd mor bwysig i'n plant ac i genedlaethau'r dyfodol. Llongyfarchiadau i'r grŵp trawsbleidiol o Aelodau sydd wedi cyflwyno'r cynnig hwn. Credaf ei bod, pan fyddwch yn meddwl am y peth, yn gwbl syfrdanol fod 2,000 o bobl yng Nghymru yn marw o ganlyniad i lygredd aer, ac yn amlwg, i bobl â chyflyrau asthmatig a gwahanol anhwylderau'r ysgyfaint, mae bod mewn aer llygredig mor beryglus. Mae'n rhywbeth y credaf fod pawb ohonom yn bryderus iawn yn ei gylch.
Yng Nghaerdydd, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif y gellid priodoli 225 o farwolaethau'r flwyddyn—dyna 5 y cant o'r holl farwolaethau—i fater gronynnol a nitrogen deuocsid yn ardal bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro. Dangosodd adroddiad ClientEarth ym mis Medi 2017, y cyfeiriwyd ato eisoes y prynhawn yma, lefelau llygredd annerbyniol mewn ysgolion. Yng Nghaerdydd, o'r saith ysgol a grybwyllwyd, mae tair ohonynt yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd—sef Ysgol Uwchradd Cathays, ysgol St Joseph ac Ysgol Mynydd Bychan. Mae'r rheini i gyd wedi'u lleoli ar hyd Ffordd yr Eglwys Newydd, ar hyd Ffordd y Gogledd, ar hyd y ffyrdd prifwythiennol sy'n dod i mewn i Gaerdydd, lle mae'r holl draffig yn arllwys i lawr y ffyrdd hynny i bobl sy'n gweithio yng nghanol Caerdydd, neu sy'n gweithio yn yr ardal hon. Felly, mae'r ysgolion hynny o fewn 150m i ffordd sydd â mwy na'r terfyn cyfreithiol o lygredd aer, a chredaf fod honno'n sefyllfa echrydus, ac mae'n warthus fod ein plant yn agored i'r lefelau hyn.
Nid ydym yn gwybod, mewn gwirionedd, beth fydd yr effaith hirdymor ar iechyd plant sy'n byw mewn ardaloedd a lygrwyd yn helaeth neu sy'n mynd i ysgolion wrth ymyl ffyrdd prysur iawn, ac wrth gwrs, mae'n ddiddorol darllen un o'r dogfennau cyfarwyddyd ar gyfer y ddadl hon, sy'n dweud, wrth gwrs, oherwydd bod plant yn llai o lawer nag oedolion, maent yn llawer agosach at y mygdarth, yn llawer mwy tebygol o gael eu heffeithio ganddynt. Mae mater anghydraddoldeb yn codi ei ben hefyd, a gwyddom fod mwy o fygdarth mewn ardaloedd tlotach. Felly, mae yna broblemau enfawr yn gysylltiedig â'r pwnc hwn. O'r herwydd, rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu, fod yna derfynau cyflymder is dros dro yn mynd i gael eu cyflwyno eisoes ar rhai o'n ffyrdd mwyaf, a'r gronfa ansawdd aer newydd gwerth £20 miliwn. Ond credaf ei bod yn bwysig inni fod yn ymwybodol fod llawer o'r dulliau o fynd i'r afael â'r materion hyn o fewn ein cyrraedd. Dywedwyd eisoes yn y ddadl fod hon yn broblem a achoswyd gennym ni, a chan ein gweithgareddau, ac un o'r ffyrdd y gallwn fynd i'r afael â hi wrth gwrs yw drwy hyrwyddo teithio llesol.
Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y metro a'r nifer gynyddol o orsafoedd a gwasanaethau yn helpu'n fawr i annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ac i adael eu ceir. Rwy'n arbennig o falch, yng Ngogledd Caerdydd, ein bod yn mynd i gael datblygiad ysbyty newydd Felindre, ac rwy'n falch iawn fod yna gynllun i'r trên neu'r tram fynd yr holl ffordd i ganol yr ysbyty. Ac felly, mae'r ffaith, dros flwyddyn, y bydd yna filoedd ar filoedd o bobl yn mynd i'r ysbyty hwnnw, a'r ffaith y byddant yn gallu mynd yn syth yno—credaf mai dyna'r math o fenter sydd angen inni ei chael: pan fydd gennym brosiectau newydd o'r fath, ein bod yn cynnwys, o'r dechrau un, y gallu i bobl beidio â defnyddio eu ceir, ond i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn hawdd ac yn gyfleus.
Rwy'n cefnogi ymdrechion cyngor Caerdydd. Rwy'n cefnogi parthau aer glân; credaf mai dyna'r ffordd ymlaen. Cyhoeddodd cyngor Caerdydd ei bapur gwyrdd ar drafnidiaeth ac aer glân eleni, a chredaf fod ei weledigaeth o Gaerdydd fel dinas 20 mya—y ddinas gyfan—yn rhywbeth, unwaith eto, a fydd yn mynd â ni ymlaen. Yn gynharach yn y dydd, pan oeddem ar gwestiynau i'r Comisiwn, soniais am yr adroddiad Sustrans, 'Bywyd Beicio' a oedd yn dangos y byddai mwy o bobl yn beicio pe bai mwy o fuddsoddi yn y seilwaith beicio. Yng Nghaerdydd, gwn fod yna draffyrdd beicio yn yr arfaeth, a fyddai'n wych, ond hefyd, mae gwir angen cydgysylltu teithiau beicio, ac mae angen i bobl deimlo'n ddiogel yn beicio ar hyd strydoedd preswyl. Er enghraifft, credaf fod yna bob amser nerfusrwydd mawr y bydd rhywun yn agor drws car a tharo pobl oddi ar eu beiciau. Credaf fod yn rhaid i chi wneud pobl mor ymwybodol o bobl yn beicio a darparu mannau diogel i feicio. Hefyd, soniais am bwysigrwydd annog mwy o fenywod i feicio a chyfeiriais at yr adroddiad penodol hwn sy'n dangos bod menywod, yn arbennig, ar ei hôl hi o ran defnyddio beiciau a bod yn rhan o ysgogi hyn.
Felly, credaf fod hon yn ddadl bwysig iawn, fe'i cefnogaf yn llwyr a chredaf fod hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi. Credaf fod angen inni ei hybu cymaint ag y gallwn gyda'n holl weithredoedd a chyda'r holl ysgogiadau gwahanol sydd gennym yma i fwrw ymlaen ag ef.
Llywydd, I very much welcome this debate today as well, which is very, very important for health in Wales and quality of life in Wales, and there are practical things that can be done. One thing I've mentioned previously, for example, is the possibility of having LPG conversions for taxi fleets, which would be one important and significant contribution to improving air quality in our town and city centres. It's very affordable and very quickly repays itself in terms of lower fuel costs. We had the active travel Act, which Julie Morgan has just mentioned—it's there, it's on the statute book. Local authorities are working up their policies and implementing their new routes and, as Julie mentioned, we have examples such as here in the capital city around some of these cycle highways.
But there is also the need, of course, to make sure that it does all connect up, as Julie said. I think one way of facilitating that is by having a default 20 mph speed limit as a national policy, right across Wales, which would then be the starting point for local authorities. They could exempt certain roads from that blanket policy for valid and particular reasons, but that would be the starting point. What that would do then would be to help create these more cycle and walking-friendly urban environments that would facilitate people feeling safe and secure to cycle from their homes and connect up with the new cycle network under the active travel Act. We also have other important drivers—we have the metro system going forward, new possibilities for bus travel with the greater powers that Welsh Government will have to make sure that we do make this modal shift to a properly integrated transport system. It's not going to happen overnight, but there are, I think, a lot of policies now aligned, pointing in the same direction, which offers new momentum and real possibilities for us.
That '20's plenty' campaign that I mentioned, Llywydd, to have this default 20 mph speed limit right across Wales, is a very important part of this wider picture. The National Institute for Health and Care Excellence, NICE, strongly advocate it, for example, and they make the point, with the research that they've done, that it would facilitate more walking and more cycling in our urban environments, create more friendly environments for children to play outdoors, and as they point out, and indeed as an article by Dr Sarah Jones in the British Medical Journal has pointed out, it does meet the public health challenges of addressing air pollution, addressing road traffic casualties and addressing obesity. They link those three together as perhaps one of the very major public health challenges that is faced in the UK at the current time and identify a default 20 mph speed limit as one of the most obvious and effective ways of addressing all three of those major challenges.
NICE also point out that as well as addressing creating more walking and cycle-friendly local environments, a 20 mph default speed limit would also address the particulate matter and nitrogen dioxide aspects of air pollution. So, I think, looking at what that policy has to offer in the round, and the fact that it is being implemented in the UK by a number of local authorities—you know, it's something that's practical, it's something that's very affordable, and it's something that's becoming an increasing reality in the UK—gives us a worked-up policy that we could adopt in Wales that would be a major contributor to many of these air pollution issues and much else besides.
Lywydd, rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw yn ogystal, ac mae'n ddadl bwysig tu hwnt i iechyd yng Nghymru ac ansawdd bywyd yng Nghymru, ac mae yna bethau ymarferol y gellir eu gwneud. Un peth a grybwyllais o'r blaen, er enghraifft, yw'r posibilrwydd o addasiad LPG i fflydoedd tacsi, a fyddai'n un cyfraniad pwysig a sylweddol i wella ansawdd aer yng nghanol ein trefi a'n dinasoedd. Mae'n fforddiadwy iawn ac yn talu amdano'i hun yn gyflym iawn ar ffurf costau tanwydd is. Cawsom y Ddeddf teithio llesol, a grybwyllwyd gan Julie Morgan yn awr—mae yno, mae ar y llyfr statud. Mae awdurdodau lleol yn gweithio ar eu polisïau ac yn gweithredu eu llwybrau newydd ac fel y soniodd Julie, mae gennym enghreifftiau fel yma yn y brifddinas gyda rhai o'r priffyrdd beicio hyn.
Ond wrth gwrs mae angen gwneud yn siŵr fod y cyfan yn cydgysylltu, fel y dywedodd Julie. Credaf mai un ffordd o hwyluso hynny yw drwy gael terfyn cyflymder o 20 mya diofyn fel polisi cenedlaethol ar draws Cymru, a fyddai'n fan cychwyn wedyn i awdurdodau lleol. Gallent eithrio rhai ffyrdd o'r polisi cyffredinol hwnnw am resymau dilys a phenodol, ond dyna fyddai'r man cychwyn. Yr hyn y byddai hynny'n ei wneud wedyn fyddai helpu i greu'r amgylcheddau dinesig sy'n haws i bobl gerdded a beicio ynddynt a fyddai'n gwneud i bobl deimlo'n ddiogel i feicio o'u cartrefi a chysylltu'r gyda'r rhwydwaith beicio newydd o dan y Ddeddf teithio llesol. Mae gennym hefyd ffactorau pwysig eraill—mae gennym y system fetro yn mynd rhagddi, posibiliadau newydd ar gyfer teithio ar fysiau gyda'r pwerau ychwanegol a fydd gan Lywodraeth Cymru i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud y newid moddol hwn i system drafnidiaeth wedi'i hintegreiddio'n briodol. Nid yw'n mynd i ddigwydd dros nos, ond rwy'n credu bod yna lawer o bolisïau sy'n cydweddu bellach, sy'n pwyntio i'r un cyfeiriad, sy'n cynnig momentwm newydd a phosibiliadau a go iawn i ni.
Mae'r ymgyrch '20 yn ddigon' a grybwyllais, Lywydd, i gael terfyn cyflymder diofyn o 20 mya ledled Cymru yn rhan bwysig iawn o'r darlun ehangach hwn. Mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, NICE, yn gryf o'i blaid, er enghraifft, ac maent yn gwneud y pwynt, gyda'r ymchwil a wnaethant, y byddai'n hwyluso mwy o gerdded a beicio yn ein hamgylcheddau trefol, yn creu amgylcheddau mwy cyfeillgar i blant chwarae yn yr awyr agored, ac fel y maent yn nodi, ac yn wir, fel y nododd erthygl gan Dr Sarah Jones yn y British Medical Journal, mae'n ateb yr heriau iechyd cyhoeddus o fynd i'r afael â llygredd aer, yn mynd i'r afael â phroblem damweiniau traffig ar y ffyrdd ac yn ymladd gordewdra. Maent yn cysylltu'r tri pheth gyda'i gilydd fel un o'r heriau iechyd cyhoeddus pwysig iawn sy'n wynebu'r DU ar hyn o bryd ac yn nodi mai terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yw un o'r ffyrdd mwyaf amlwg ac effeithiol o fynd i'r afael â'r tair prif her.
Yn ogystal â chreu amgylcheddau lleol mwy hwylus ar gyfer cerdded a beicio, mae NICE hefyd yn nodi y byddai terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn mynd i'r afael â nitrogen deuocsid a mater gronynnol llygredd aer. Felly, wrth edrych ar yr hyn sydd gan y polisi hwnnw i'w gynnig yn ei gyfanrwydd, a'r ffaith ei fod yn cael ei weithredu yn y DU gan nifer o awdurdodau lleol—wyddoch chi, mae'n rhywbeth sy'n ymarferol, mae'n rhywbeth sy'n fforddiadwy iawn, ac mae'n rhywbeth sy'n dod yn realiti cynyddol yn y DU—mae'n cynnig polisi wedi'i ddatblygu y gellid ei fabwysiadu yng Nghymru, ac a fyddai'n cyfrannu'n helaeth at lawer o'r problemau llygredd aer hyn a llawer mwy na hynny hefyd.
Rwy'n falch iawn i gymryd rhan yn y ddadl bwysig yma, drwy longyfarch yn gyntaf fy nghyfaill Simon Thomas ar ei arweiniad yn y mater hynod bwysig yma. Nid wyf yn gwybod a wyf wedi sôn o'r blaen fy mod yn feddyg o ran galwedigaeth, ond, yn naturiol, mi fyddaf yn dod at y pwnc yma yn nhermau sgileffeithiau iechyd y cyhoedd. Mae'n hanfodol bwysig inni sylweddoli bod llygredd awyr yn effeithio'n ddybryd ar ein hysgyfaint ni i gyd, ond yn benodol, efallai, ar ysgyfaint plant bach, ac mae yna dystiolaeth sydd yn cynyddu ei fod yn effeithio ar ysgyfaint babi sydd heb eto gael ei eni—hynny yw, mae babi cyn cael ei eni yn cael sgileffeithiau ar ei ysgyfaint yn deillio o'r llygredd y mae ei fam yn anadlu i mewn. Gallai hynny greithio eich iechyd chi ar hyd eich oes. Felly, nid oes posib gorbwysleisio pwysigrwydd y pwnc sylfaenol yma.
Ers llawer dydd, roeddem ni'n fodlon, fel cymdeithas, dioddef dŵr nad oedd yn lân. Ni allech argymell unrhyw sefyllfa rŵan lle y byddem ni'n dioddef dŵr yn llawn amhureddau, ond rydym ni'n dioddef awyr sydd yn llawn amhureddau. Mae eisiau newid agwedd, yn syfrdanol a dweud y gwir, achos mae'n rhaid inni symud ymlaen i greu y parthau awyr iach yma, awyr glân, fel mae Simon wedi awgrymu a nifer eraill yn cefnogi. Ers llawer dydd, roeddem ni'n arfer gorfod dioddef y niwl trwchus du yna yn ein dinasoedd mwyaf—y pea soupers, er enghraifft, ym Manceinion a Llundain ac ati—lle'r oedd yr awyr mor ddu nid oeddech chi’n gallu gweld eich dwylo o'ch blaenau chi. Fe gawsom ni ddeddfu wedyn i lanhau'r awyr, ond, wrth gwrs, mae pethau yn llawer mwy subtle y dyddiau yma. Rydym ni'n dal i ddioddef yr amhureddau yna, ond nid ydyw'n achosi'r awyr i fynd yn ddu rhagor, felly rydym ni'n credu, yn arwynebol, fod popeth yn iawn. Nid ydy pethau'n iawn o bell ffordd, ac mae angen deddfu i wneud yn siŵr eu bod nhw'n iawn.
I’m very pleased to participate in this important debate, and I would first of all like to congratulate my colleague Simon Thomas on the leadership that he’s shown on this very important issue. I don’t know if I’ve mentioned in the past that I’m a doctor by calling, but, naturally, I approach this issue from the point of view of the public health impact of these issues. It is crucially important for us to realise that air pollution has a dire impact on all of our lungs, but particularly on the lungs of young children, and there is increasing evidence that it impacts on the lungs of unborn children—that is, even the unborn are affected by the pollution breathed in by expectant mothers. That could scar your health throughout your life. So, we can’t over-emphasise the importance of this issue.
Many years ago, we were willing as a society to suffer water that wasn’t clean. Now, you wouldn’t suggest any situation where we should put up with water full of impurities, but we are willing to put up with air that is full of impurities. We need a major change of attitude, because we need to move forward and create these clean air zones, as Simon and many others have already suggested and supported. Many years ago, we had to put up with that smog in our largest cities—the pea soupers, as they were called, in Manchester and London—where the air was so dark you couldn’t see your hand in front of your face. Well, we saw legislation then to clean the air, but, of course, things are far more subtle these days. We are still suffering as a result of those impurities, but they aren’t visible now. So, on the face of it, we think everything is fine, but things aren’t fine—they’re a very long way from being fine, and we need to legislate to ensure that they are put right.
Jest ar y pwynt yna—ein hatgoffa ni am ddeddfau yn y gorffennol, wrth gwrs—un sgileffaith Deddf glanhau Llundain oedd agor y plant phurnacite yng Nghwm Cynon i lanhau y glo er mwyn ei losgi yn Llundain, a phobl y Cymoedd oedd yn cael y mwg o hynny. Dyna beth mae'n rhaid inni ei osgoi, a dyna pam mae technoleg fodern mor bwysig yn hyn o beth.
Just on that point—reminding us of legislation in the past—one implication from the London Clean Air Act was opening the phurnacite plant in Cwm Cynon in order to clean the coal to be used in London, and it was the people in the Valleys who had that smoke. That’s what we need to avoid, and that’s why modern technology is so important.
Yn hollol, ac, wrth gwrs, mae hynny yn adeiladu ar y canfyddiad ers llawer dydd ein bod ni'n fodlon dioddef ein glowyr ac ati yn gweithio tan ddaear ac yn gorfod cael yr holl lwch yma ar eu hysgyfaint, fel y llygredd awyr roedden nhw'n gorfod ei anadlu. Roeddem ni'n credu bod hynny yn ocê achos roedd hi mor bwysig cael y swyddi. Wel, mae'n rhaid inni symud i ffwrdd o'r math yna o feddwl. Rydym ni yn symud i ffwrdd ond mae yna lawer mwy o waith i'w wneud, achos fel sydd wedi cael ei grybwyll eisoes, mae'r sefyllfa'n waeth yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig hefyd. Mae pobl yn wastad yn gofyn: pam fod pobl yn gorfod dioddef mwy o afiechydon ac ati yn ein hardaloedd mwyaf tlawd? Wel, achos mae pob math o sgileffeithiau yn fwy cyffredin yn ein hardaloedd mwyaf tlawd, ac mae llygredd awyr yn un ohonyn nhw. Mae o lawer yn fwy cyffredin yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig ni, felly mae'n rhaid inni ganolbwyntio parthau awyr glân ac ati yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig.
Y pwynt yn fras ydy—. Rydw i'n falch rŵan achos fel meddygon a nyrsys rydym ni wedi gwybod am sgileffeithiau llygredd awyr ers degawdau, ond nid oes yna ddim gweithredu wedi bod achos roedd pobl yn meddwl bod yr awyr yn sort of glân, achos nid oedd e'n ddu rhagor. Rydw i'n falch nodi rŵan fod yna newid meddwl yn digwydd—ie, fel y mae David Melding wedi'i ddweud, o dan bwysau oddi wrth y cyhoedd—ond, yn hwyr yn y dydd, mae'n rhaid inni fynd i weithredu ar hyn. Felly, mae'n rhaid i ni, fel Cynulliad, chwarae ein rhan, achos mae iechyd ein pobl—iechyd ein plant yn bennaf—yn dibynnu ar y ffaith ein bod ni'n anadlu awyr glân. Chwa o awyr iach ym mhob ffordd.
Yes, exactly, and, of course, that builds upon the perception that many years ago we were happy to accept our miners working underground and having all of this dust in their lungs, and that air pollution that they had to breathe in. It was seen as okay because it was so important to have those jobs. Well, we need to move away from that kind of mindset. We are starting to do that, but there is far more work to be done. As has already been mentioned, the situation is worse in our most deprived areas. People are always asking: why do people have to suffer greater ill health in our most deprived areas? Well, it's because there are all sorts of impacts that are more common in those areas, and air pollution is one of those. It is far more prevalent in our most disadvantaged areas, therefore we must focus our clean air zones on those most deprived areas.
Broadly speaking, the point is—. I’m pleased now because as doctors and nurses we’ve known about the impacts of air pollution for decades, but there has been no action because people thought that the air was sort of clean, because it was no longer visibly unclean. I’m pleased to see now that there is a change of mindset—yes, as David Melding has said, under public pressure—but, sooner or later, we have to take action on this. Therefore, we as an Assembly must play our part, because the health of our people, and mainly the health of our children, relies on the fact that we breathe clean air. A breath of fresh air in every sense of the words.
Members might be aware that I should be speaking in this debate as the constituency representative of what was only a month ago labelled the most polluted town in the UK. I'd like to put on record that they got it wrong, and that the figure that they quoted of 18 mg/cu m in fact should've been 9.6 mg/cu m, which brings us down to the average level and hitting the limits. So, I'll make sure that's on the record—that's an error of transcribing data.
What I want to highlight is the fact that, clearly, there are issues we need to address, but there are complications. Very often this afternoon, what I heard—so far—is mainly a discussion of vehicle emissions, effectively, and PM2.5, but, of course, in my town we also have industrial issues that we need to be facing. We need to address both, and it's very difficult to address both. I'll try to highlight both points.
Clearly, industrial emissions are part of the historical development of our industry over the years, and Port Talbot—the steelworks—is clearly the biggest one. When Dai Lloyd was talking about the impact of particles and the issue of PM10 from the steelworks—you see that. You can see it shining sometimes in the light as it comes down, and you can see the dust and the particles affecting people. There is clear evidence in our communities where that falls. The number of complaints continue to rise as a consequence of the pollution emanating from the works—they're rising, unfortunately—but I do give credit to Tata, because they have made huge strides in addressing some of these issues. They still need to make further strides—no-one's going to hide from that fact—but we have to look at the question as to what our point of acknowledgement is of an industrial past and an industrial future that give a strong economy. Is it one in which we basically get rid of that industry and remove that element of pollution, but, of course, suffer the economic consequences of that?
That's a very difficult thing to do, and I expect, perhaps, the Minister to give me an indication, in her answer, as to how Natural Resources Wales will be attacking some of those questions, because it's their responsibility to monitor these, and it's their responsibility to enforce the regulations and to ensure that the organisations that are emitting that type of level of pollution are abiding by the EU rules—yes, EU rules, for some of those who don't remember. They are actually the ones making sure that we have those limits, and it's important that we get them right.
Efallai y bydd yr Aelodau'n ymwybodol y dylwn fod yn siarad yn y ddadl hon fel cynrychiolydd etholaeth yr hyn a labelwyd fis yn ôl yn unig fel y dref fwyaf llygredig yn y DU. Hoffwn gofnodi eu bod yn anghywir, ac y dylai'r ffigur a ddyfynnwyd ganddynt, sef 18 mg/cu m fod wedi bod yn 9.6 m mg/cu, sy'n dod â ni i lawr i'r lefel gyfartalog a chyrraedd y terfynau. Felly, fe wnaf yn siŵr fod hynny wedi'i gofnodi—dyna wall wrth drawsgrifio data.
Rwyf am dynnu sylw at y ffaith bod yna broblemau sydd angen inni fynd i'r afael â hwy, yn amlwg, ond mae yna gymhlethdodau. Yn aml iawn y prynhawn yma, yr hyn a glywais—hyd yn hyn—yw trafodaeth yn bennaf ar ollyngiadau cerbydau, i bob pwrpas, a PM2.5, ond wrth gwrs, yn fy nhref i mae gennym hefyd faterion diwydiannol y mae angen inni eu hwynebu hefyd. Mae angen inni fynd i'r afael â'r ddau beth, ac mae'n anodd iawn mynd i'r afael â'r ddau beth. Fe geisiaf roi sylw i'r ddau bwynt.
Yn amlwg, mae allyriadau diwydiannol yn rhan o ddatblygiad hanesyddol ein diwydiant dros y blynyddoedd, a Phort Talbot—y gwaith dur—yn amlwg yw un o'r rhai mwyaf. Pan oedd Dai Lloyd yn sôn am effaith gronynnau a PM10 o'r gwaith dur—gallwch weld hwnnw. Gallwch ei weld yn disgleirio weithiau yn y golau wrth iddo ddisgyn, a gallwch weld y llwch a'r gronynnau sy'n effeithio ar bobl. Ceir tystiolaeth glir yn ein cymunedau lle mae'n syrthio. Mae nifer y cwynion yn parhau i godi o ganlyniad i'r llygredd sy'n deillio o'r gwaith—maent ar gynnydd, yn anffodus—ond rwy'n canmol Tata, oherwydd maent wedi gwneud cynnydd mawr yn ymdrin â rhai o'r problemau hyn. Mae angen iddynt wneud cynnydd pellach—nid oes unrhyw un yn gwadu hynny—ond rhaid inni edrych ar y cwestiwn ynglŷn ag ar ba bwynt rydym yn cydnabod ein gorffennol diwydiannol a dyfodol diwydiannol sy'n rhoi economi gref i ni. A yw'n un lle rydym yn cael gwared ar y diwydiant hwnnw yn y bôn a dileu'r elfen honno o lygredd, ond ein bod, wrth gwrs, yn dioddef canlyniadau economaidd hynny?
Mae hynny'n beth anodd iawn i'w wneud, ac efallai fy mod yn disgwyl i'r Gweinidog roi syniad i mi, yn ei hateb, o sut y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn mynd i'r afael â rhai o'r cwestiynau hynny, oherwydd eu cyfrifoldeb hwy yw monitro'r rhain, a'u cyfrifoldeb hwy yw gorfodi'r rheoliadau a sicrhau bod y sefydliadau sy'n allyrru lefel o'r fath o lygredd yn glynu at reolau'r UE—ie, rheolau'r UE, i rai o'r rheini nad ydynt yn cofio. Hwy mewn gwirionedd sy'n gwneud yn siŵr fod gennym y terfynau hynny, ac mae'n bwysig inni eu cael yn iawn.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes.
Gwnaf.
I'm grateful. He's touched on a very important thing, which, as he's quite rightly said, hasn't been—apart from a short contribution from Dai Lloyd there—aired in this debate. He may be aware—well, he is aware, I know, but I just wanted to get it on record as well—in his own area, of course, there is the start of some of the answers to this twin dilemma of vehicle emissions and industrial emissions. He has the hydrogen research at Baglan. I understand that Tata put out a lot of hydrogen as waste gas at the moment—if only we could capture some of that and use it. It's right on the railway line—it could be used in a hydrogen train. The idea is just so exciting when you look at it that way. As well as monitoring the pollution in his constituency, which is important for everyone in Wales, we need to build on some of the technology that's there to plot that cleaner future.
Rwy'n ddiolchgar. Mae wedi cyffwrdd ar rywbeth pwysig iawn, nad yw wedi'i wyntyllu, fel y dywedodd yn gwbl briodol—ar wahân i gyfraniad byr gan Dai Lloyd—yn y ddadl hon. Efallai ei fod yn ymwybodol—wel, mae'n ymwybodol, rwy'n gwybod, ond roeddwn am ei gofnodi hefyd—yn ei ardal ei hun, wrth gwrs, fod yna gychwyn i rai o'r atebion i'r broblem ddeublyg hon gydag allyriadau cerbydau ac allyriadau diwydiannol. Mae ganddo'r ymchwil hydrogen ym Maglan. Rwy'n deall bod Tata yn cael gwared ar lawer o hydrogen fel nwy gwastraff ar hyn o bryd—pe baem ond yn gallu dal rhywfaint o hwnnw a'i ddefnyddio. Mae wrth ymyl y rheilffordd—gellid ei ddefnyddio mewn trên hydrogen. Mae'r syniad mor gyffrous pan edrychwch arno yn y ffordd honno. Yn ogystal â monitro'r llygredd yn ei etholaeth, sy'n bwysig i bawb yng Nghymru, mae angen inni adeiladu ar beth o'r dechnoleg sydd ar gael er mwyn cynllunio dyfodol glanach.
I fully agree that the technology to look at, not just the hydrogen but the recycling of some of the waste gases released, and the emissions as a consequence of that, and how you can do some carbon capture on the stacks and those issues—these are technologies that we are advancing and we need to build upon them. We need to encourage people like Tata to actually invest in that research as well, so I totally agree with you on that.
In the remaining time, I want to focus also on the legal emissions aspect, because clearly we also have a problem. The M4 in Port Talbot was one of the areas reduced to 50 mph, and I will question the actual section, and I would love to have an understanding of where the measures were taken and how they were measured, because if you know Port Talbot, the M4 works its way through it and the section that had the speed limit put on is actually in the open air, it's above the River Neath and it will disperse quite easily. The section that wasn't put on is right against mountains and jammed in between the coastline and the mountains and where you would expect, actually, greater measurements of pollution to be recorded. So, there are some questions on that, and we also have the railway line going through it. Please don't ignore railway lines.
When people talk about the solution as the metro, please remember that the metro doesn't go west of Bridgend. In fact, it doesn't even go into Bridgend; it might go into Maesteg a little bit but it doesn't go to Bridgend. So, if we are talking about solutions, we need to look at solutions for Valleys that haven't got railway lines, Valleys that have limited transportation where people are forced to use their cars. And if we're also looking at ways in which we can have better flows on motorways, junction 41—Dai Lloyd might remember this; Suzy will—junction 41 was trying to be a solution to get traffic flowing easier, and then the worst polluted street, which is in Caerphilly—I'd have had four or five that would have beaten that easily because of all the congestion that was created. So, when you look at solutions, look at the wide solution; don't look simply at a simple solution to one problem, because you are creating more problems.
So, the air pollution is something that we have to address. I welcome the £20 million air quality fund. I really want to see how that works. I really want to see how the action plan in Port Talbot in particular will work, because even though we have got it now down to 9.6, we still have an issue to address, and the residents of Port Talbot clearly will tell you that we need to address it.
So, please, can you assure me that the action plan that is being put in place is going to address both aspects of pollution, not just vehicles, and will also look at how we can ensure that we can live with an economy and the pollution simultaneously.
Rwy'n cytuno'n llwyr fod y dechnoleg i edrych ar, nid yn unig yr hydrogen ond ailgylchu rhai o'r nwyon gwastraff a ryddheir, a'r allyriadau o ganlyniad i hynny, a sut y gallwch ddal carbon ar y staciau a'r pethau hynny—dyma dechnolegau yr ydym yn eu datblygu ac mae angen inni adeiladu arnynt. Mae angen inni annog pobl fel Tata i fuddsoddi yn y gwaith ymchwil hwnnw hefyd, felly rwy'n cytuno'n llwyr â chi ar hynny.
Yn yr amser sy'n weddill, hoffwn ganolbwyntio hefyd ar allyriadau cyfreithiol, oherwydd yn amlwg mae gennym broblem. Roedd yr M4 ym Mhort Talbot yn un o'r ardaloedd a welodd ostwng y terfyn cyflymder i 50 mya, ac rwy'n cwestiynu'r darn o ffordd, a buaswn wrth fy modd yn cael gwybod lle y cymerwyd y mesuriadau a sut y gwnaed y mesuriadau, oherwydd os ydych yn gyfarwydd â Phort Talbot, mae'r M4 yn gweithio ei ffordd drwy'r lle ac mae'r darn o ffordd lle y gosodwyd y terfyn cyflymder yn yr awyr agored mewn gwirionedd, mae uwchlaw afon Nedd a bydd yn gwasgaru'n rhwydd. Mae'r darn lle na chafodd ei osod yn dynn yn erbyn mynyddoedd ac yn sownd rhwng yr arfordir a'r mynyddoedd a lle byddech yn disgwyl mesuriadau uwch o lygredd i gael eu cofnodi mewn gwirionedd. Felly, mae yna rai cwestiynau'n codi ynglŷn â hynny, ac mae gennym y rheilffordd yn mynd drwy'r lle hefyd. Peidiwch ag anwybyddu rheilffyrdd.
Pan fydd pobl yn sôn am ateb fel y metro, cofiwch nad yw'r metro yn mynd i'r gorllewin o Ben-y-bont ar Ogwr. Mewn gwirionedd, nid yw'n mynd i mewn i Ben-y-bont ar Ogwr hyd yn oed; efallai ei fod yn mynd i mewn rhywfaint i Faesteg ond nid i Ben-y-bont ar Ogwr. Felly, os ydym yn sôn am atebion, mae angen inni edrych ar atebion ar gyfer Cymoedd heb reilffyrdd, Cymoedd â thrafnidiaeth gyfyngedig lle y caiff pobl eu gorfodi i ddefnyddio'u ceir. Ac os ydym hefyd yn ystyried ffyrdd o gael llif gwell ar draffyrdd, roedd cyffordd 41—efallai y bydd Dai Lloyd yn cofio hyn; bydd Suzy'n cofio—roedd cyffordd 41 yn ceisio bod yn ateb er mwyn cael traffig i lifo'n haws, ac yna roedd y stryd gyda'r llygredd gwaethaf, sydd yng Nghaerffili—byddai gennyf bedair neu bum stryd a fyddai wedi curo hynny'n hawdd oherwydd yr holl dagfeydd a grëwyd. Felly, pan fyddwch yn edrych ar atebion, edrychwch ar yr ateb eang; peidiwch ag edrych yn unig ar ateb syml i un broblem, oherwydd rydych yn creu mwy o broblemau.
Felly, mae llygredd aer yn rhywbeth sy'n rhaid inni roi sylw iddo. Rwy'n croesawu'r gronfa ansawdd aer gwerth £20 miliwn. Rwyf o ddifrif am weld sut y bydd honno'n gweithio. Rwyf o ddifrif eisiau gweld sut y bydd y cynllun gweithredu ym Mhort Talbot yn arbennig yn gweithio, oherwydd er ei fod i lawr i 9.6 bellach, mae'n dal i fod problem inni fynd i'r afael â hi, a bydd trigolion Port Talbot yn dweud wrthych yn glir fod angen inni roi sylw iddi.
Felly, os gwelwch yn dda, a allwch fy sicrhau bod y cynllun gweithredu sy'n cael ei roi ar waith yn mynd i fynd i'r afael â'r ddwy agwedd ar lygredd, nid cerbydau'n unig, ac y bydd hefyd yn edrych ar sut y gallwn sicrhau y gallwn fyw gydag economi a llygredd ar yr un pryd.
Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Hannah Blythyn.
I call the Minister for Environment, Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. I'm grateful to Members for tabling this, the latest in a series of debates on air quality. It's a subject that we've all said before, and I as Minister for Environment have said, is a top priority not just for me in my own portfolio but across Government as well. I think today's debate sponsored by Members from all parties is a testament to the consensus we have in this place and in Wales on the need to take action, and we must take action across sectors to reduce the impacts of air pollution on both the health of our communities, our environment and our economy.
I support the motion as originally tabled. The Welsh Government marked the first Clean Air Day last year with the publication of statutory guidance for local authorities, reshaping the air quality management duties in the context of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Today's debate to mark the second Clean Air Day tomorrow provides a platform for us to promote Clean Air Day and to encourage awareness and involvement both within this place but outside it as well. I think we are all in agreement that this must go beyond simply a day and we must sustain the interest generated through Clean Air Day in the activity around it and ensure not only that it stays at the forefront of people's thoughts but more importantly informs all of our actions.
Reducing public exposure to air pollution is one of Wales's national well-being and public health outcomes framework indicators. Earlier this year, we issued guidance with Public Health Wales to the NHS. This acknowledges that the NHS in Wales makes a contribution at local, regional and national levels to dealing with air pollution risks. The guidance includes action to support the assessment and mitigation of air pollution and its associated health risks and also provides information on behaviour change using the planning system and improving environmental sustainability and managing public health risk.
Our local air quality management guidance to local authorities states that nitrogen dioxide and particulate matter are the pollutants of primary concern from a human health perspective. We are clear that we must achieve compliance with legal limits, but actually this is about going much further and striving to reduce levels of these pollutants across the board. Our consultation on 'Planning Policy Wales' reiterates these points.
The local air quality management guidance also identifies the role of schools in tackling air quality. The first is a contribution we've heard much of today about the school run. Like David Melding says, it seems to be a modern phenomenon. When I went to school, the school run to me was actually me running away from my mum on the way home rather than cars around schools, so we need to look at how we tackle traffic congestion and air pollution, particularly during term-time rush hours.
Diolch, Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau am gyflwyno hyn, y ddiweddaraf mewn cyfres o ddadleuon ar ansawdd aer. Mae'n bwnc y mae pawb ohonom wedi dweud o'r blaen, ac yr wyf fi fel Gweinidog yr Amgylchedd wedi dweud, sy'n flaenoriaeth uchaf nid yn unig i mi yn fy mhortffolio fy hun ond ar draws y Llywodraeth hefyd. Credaf fod y ddadl heddiw a noddwyd gan Aelodau o bob plaid yn dyst i'r consensws sydd gennym yn y lle hwn ac yng Nghymru ar yr angen i roi camau ar waith, a rhaid inni wneud hynny ar draws sectorau i leihau effeithiau llygredd aer ar iechyd ein cymunedau, ein hamgylchedd a'n heconomi.
Rwy'n cefnogi'r cynnig fel y'i cyflwynwyd yn wreiddiol. Nododd Llywodraeth Cymru y Diwrnod Aer Glân cyntaf y llynedd drwy gyhoeddi canllawiau statudol ar gyfer awdurdodau lleol a ail-luniai'r dyletswyddau rheoli ansawdd aer yng nghyd-destun Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r ddadl heddiw i nodi'r ail Ddiwrnod Aer Glân yfory yn darparu llwyfan i ni hyrwyddo'r Diwrnod Aer Glân ac annog ymwybyddiaeth a chyfranogiad yn y lle hwn a thu allan iddo yn ogystal. Credaf ein bod i gyd yn cytuno bod rhaid i hyn fynd y tu hwnt i ddiwrnod yn unig a rhaid inni gynnal y diddordeb a grëir drwy'r Diwrnod Aer Glân yn y gweithgaredd sydd ynghlwm wrtho a sicrhau nid yn unig ei fod yn aros ar flaen meddyliau pobl ond yn fwy pwysig, ei fod yn llywio ein holl weithgarwch.
Mae lleihau cysylltiad y cyhoedd â llygredd aer yn un o ddangosyddion y fframwaith canlyniadau llesiant cenedlaethol ac iechyd y cyhoedd ar gyfer Cymru. Yn gynharach eleni, cyhoeddasom ganllawiau gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru ar gyfer y GIG. Maent yn cydnabod bod y GIG yng Nghymru yn gwneud cyfraniad yn lleol, yn rhanbarthol ac yn genedlaethol i ymdrin â risgiau llygredd aer. Mae'r canllawiau'n cynnwys camau gweithredu i gefnogi asesu a lliniaru llygredd aer a risgiau iechyd cysylltiedig a hefyd yn darparu gwybodaeth ar newid ymddygiad gan ddefnyddio'r system gynllunio a gwella cynaliadwyedd amgylcheddol a rheoli risg i iechyd y cyhoedd.
Mae ein canllawiau rheoli ansawdd aer lleol i awdurdodau lleol yn datgan mai nitrogen deuocsid a mater gronynnol yw'r llygryddion sy'n peri'r pryder mwyaf o safbwynt iechyd pobl. Rydym yn glir fod yn rhaid inni gydymffurfio â therfynau cyfreithiol, ond mewn gwirionedd mae hyn yn ymwneud â mynd ymhellach o lawer ac ymdrechu i leihau lefelau o'r llygryddion hyn yn gyffredinol. Mae ein hymgynghoriad ar 'Polisi Cynllunio Cymru' yn ategu'r pwyntiau hyn.
Mae'r canllawiau rheoli ansawdd aer lleol hefyd yn nodi rôl ysgolion yn y gwaith o fynd i'r afael ag ansawdd aer. Y cyntaf yw cyfraniad y clywsom lawer amdano heddiw sef hebrwng plant i'r ysgol ac oddi yno. Fel y dywed David Melding, mae'n ymddangos mai ffenomenon fodern ydyw. Pan oeddwn i'n mynd i'r ysgol, yr hyn a olygai hebrwng i'r ysgol i mi oedd rhedeg i ffwrdd oddi wrth fy mam ar y ffordd adref yn hytrach na cheir o amgylch ysgolion, felly mae angen inni edrych ar sut yr awn i'r afael â thagfeydd traffig a llygredd aer, yn enwedig ar adeg oriau brig yn ystod y tymor.
And the second is educating both children and parents on air quality issues and exploring solutions collectively, such as car sharing and no idling policies around schools. To support this guidance, I will provide funding to raise air quality awareness through the Eco-Schools initiative and the Young Dragons project. In fact, I met with pupils and staff at Pen-Y-Bryn school in Cardiff just this morning to see what they were doing and how they were starting to implement this project, to see it in action and show my support for this scheme.
Schools that are involved have been sent 10 diffusion tubes, and they are invited to put these up at various locations around the school. The examples I saw today were by the main gates, by the car park, and one was right the way through, across the field by the trees, but there was also one that was neighbouring a busy road going past the side of the school. Those results will then be sent off to be analysed and then will come back to the schools and the children can develop their own campaigns in terms of how they can tackle this and how they can encourage the adults around the school to take this on board. They already had quite a number of ideas today, so I look forward to hearing how they take them forward. The project introduced pupils to the cause and impacts of air pollution, and information on how they can make these changes.
In addition, our clean air plan for Wales has set out key pollutants, including both nitrogen dioxide and particulate matter, and their effects on public health and the natural environment in Wales. I know a number of Members brought up the issue in terms of how it affects children and how we need to take action for our children and future generations, including my colleague Julie Morgan. This plan will help us to actually highlight specific activities that might already be under way to address air quality at sensitive receptor points, such as schools and hospitals, but also to determine what action could and should be done to take that further as well.
So, if I refer to David Rees coming in in terms of—. I applaud your efforts to come in and actually correct, once again and on the record, the WHO's figures for Port Talbot, labelling it the UK's most polluted town. You're absolutely right to correct that, but I think, as we said, we must not be complacent: we know action needs to be taken in that area. And you acknowledged, as other Members did, the particular challenges: the combination of both heavy industry and major roads, and actually how we strike that balance in terms of the economic, the environmental and health impacts as well in terms of the action we take.
In terms of looking at the specific location on the M4, that's an extension where it was, and it's where the monitoring we have shows that we are exceeding our legal limits. As you can imagine, bringing in speed restrictions is not always the most universally popular move—I've had some interesting feedback, shall we say. Somebody said to me, 'You're obviously not familiar with this stretch of road', and David knows that I have become more familiar over the last couple of years with that stretch of road, and I hopefully will continue to be so.
The action David and others will be familiar with is the Welsh Government's action plan on clean air for Port Talbot, and this reaffirms our commitment to proactively tackling poor air quality in the area. I've already asked officials to re-examine this plan, and the approach that it takes and the evidence that underpins it to make sure that it is still the best way to tackle the specific issues in the Port Talbot area, and to see what additional action we may need to take to bring that into line. To actually emphasise the importance of that, I intend to meet with Tata Steel, Natural Resources Wales and Neath Port Talbot council as soon as possible to support this process and see what action we need to be taking collectively.
Members will also be aware of action under way to tackle persistent air pollution in terms of clean air zones. Our 'A Clean Air Zone Framework for Wales' and the supplementary nitrogen dioxide plan aim to address those problems of traffic pollution. And building on actions on air quality and soundscapes in 'Planning Policy Wales', I am pleased to inform Members that the Welsh Government will also conduct a review of technical advice note 11 on noise. We will replace it in this Assembly term with a new technical advice note on air quality and soundscape.
Our clean air zone framework provides a consistent approach to the introduction of clean air zones by local authorities. It will help businesses and individuals and support cities to grow and transition to a low-emission economy. We know that clean air zones will deliver targeted action on air pollution hotspots to improve air quality and health and support economic growth. They encourage the replacement of old polluting vehicles with modern, cleaner technologies, such as ultra-low emission vehicles. But a clean air zone may not always be appropriate outside some urban areas where no alternative routes are available—other action may be required. Welsh Government is working with local authorities to identify local solutions to both achieve compliance in the shortest time and the best for our communities in the long term.
You talked about the links to the decarbonisation agenda and the need to move away from fossil fuels, and use modern technology, and you obviously talked about the Riversimple hydrogen-powered cars, which is supported by the Welsh Government. I think it's how we strike that balance in terms of being at the forefront and managing the transition with those major car manufacturers that may already be in Wales, to make sure that we manage that, and, again, balancing the economic and the environmental, but for us to be at the forefront.
I'm aware that I'm running out of time, so I will try and draw to a close, but just one point: the importance of behaviour change I don't think can be overstated. So, work is under way to raise awareness of poor air quality and we're working with the What Works Centre for Wellbeing to develop a communications plan and raise awareness of the impacts on health and I've committed £70,000-worth of funding for this.
Can I close by just thanking Members again for bringing forward this debate? I think everyone made clear that it's not simply about the environment; I think it's a pressing social issue as well, as we've heard, and it has implications for our children and future generations if we don't take action. So, I thank Members for all their calls to action and I just want to close by reiterating this Welsh Government's commitment to taking action using all those levers at our disposal to ensure clean air for our communities and our country. Diolch yn fawr.
A'r ail yw addysgu plant a rhieni ynglŷn â materion ansawdd aer ac archwilio atebion ar y cyd, megis rhannu ceir a pholisïau dim segura o amgylch ysgolion. I ategu'r canllawiau hyn, byddaf yn darparu arian i godi ymwybyddiaeth o ansawdd aer drwy'r fenter Eco-Sgolion a phrosiect y Dreigiau Ifanc. Yn wir, cyfarfûm â disgyblion a staff yn Ysgol Pen-y-bryn yng Nghaerdydd y bore yma i weld beth roeddent yn ei wneud a sut roeddent yn dechrau gweithredu'r prosiect, i'w weld yn gweithredu ac i ddangos fy nghefnogaeth i'r cynllun.
Anfonwyd 10 tiwb trylediad i'r ysgolion sy'n ymwneud â'r cynllun, ac fe'u gwahoddir i osod y rhain mewn lleoliadau amrywiol o amgylch yr ysgol. Roedd yr enghreifftiau a welais heddiw wrth y prif gatiau, wrth y maes parcio, ac roedd un yr holl ffordd drwodd, ar draws y cae wrth y coed, ond hefyd roedd un wrth ymyl ffordd brysur sy'n mynd heibio i ochr yr ysgol. Anfonir y canlyniadau wedyn i gael eu dadansoddi a byddant yn dod yn ôl i'r ysgolion a gall y plant ddatblygu eu hymgyrchoedd eu hunain o ran sut i ymdrin â hyn a sut y gallant annog yr oedolion o amgylch yr ysgol i ystyried hyn. Roedd ganddynt nifer o syniadau eisoes heddiw, felly edrychaf ymlaen at glywed sut y maent yn eu datblygu. Roedd y prosiect yn cyflwyno disgyblion i achosion ac effeithiau llygredd aer, a gwybodaeth ynglŷn â sut y gallant wneud y newidiadau hyn.
Yn ogystal, mae ein cynllun aer glân ar gyfer Cymru yn nodi'r llygryddion allweddol, gan gynnwys nitrogen deuocsid a mater gronynnol, a'u heffeithiau ar iechyd y cyhoedd a'r amgylchedd naturiol yng Nghymru. Gwn fod nifer o'r Aelodau, gan gynnwys fy nghyd-Aelod Julie Morgan, wedi crybwyll sut y mae'n effeithio ar blant a sut y mae angen inni weithredu er mwyn ein plant a chenedlaethau'r dyfodol. Bydd y cynllun hwn yn ein helpu i amlygu gweithgareddau penodol a allai fod ar waith eisoes i fynd i'r afael ag ansawdd aer mewn mannau sensitif, megis ysgolion ac ysbytai, ond hefyd ar gyfer pennu pa gamau y gellid ac y dylid eu rhoi ar waith i ddatblygu hynny ymhellach yn ogystal.
Felly, os cyfeiriaf at David Rees yn dod i mewn o ran—. Rwy'n cymeradwyo eich ymdrechion i ddod i mewn a chywiro mewn gwirionedd, a chofnodi unwaith eto, ffigurau Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer Port Talbot, sy'n ei labelu fel y dref fwyaf llygredig yn y DU. Rydych yn hollol gywir i gywiro hynny, ond fel y dywedasom, rwy'n credu na ddylem fod yn hunanfodlon: gwyddom fod angen rhoi camau ar waith yn yr ardal honno. Ac roeddech yn cydnabod yr heriau penodol, fel y gwnaeth Aelodau eraill: y cyfuniad o ddiwydiant trwm a ffyrdd mawr, a sut rydym yn sicrhau'r cydbwysedd o safbwynt yr effeithiau ar yr economi, yr amgylchedd ac ar iechyd yn ogystal â'r camau a roddir ar waith.
O ran edrych ar leoliad penodol ar yr M4, mae hwnnw'n estyniad o lle'r oedd, a dyna lle mae ein monitro'n dangos ein bod yn croesi'r terfynau cyfreithiol. Fel y gallwch ddychmygu, nid yw cyflwyno cyfyngiadau cyflymder bob amser yn gam poblogaidd gan bawb—rwyf wedi cael adborth sy'n ddiddorol, gawn ni ddweud. Dywedodd rhywun wrthyf, 'Mae'n amlwg nad ydych yn gyfarwydd â'r darn hwn o ffordd', a gŵyr David fy mod wedi dod yn fwy cyfarwydd dros y ddwy flynedd ddiwethaf â'r darn hwnnw o ffordd, ac yn gobeithio y byddaf yn parhau i fod.
Y gweithgaredd y bydd David ac eraill yn gyfarwydd ag ef yw cynllun gweithredu Llywodraeth Cymru ar aer glân ar gyfer Port Talbot, ac mae hwn yn ailddatgan ein hymrwymiad i fynd ati'n rhagweithiol i ymdrin ag ansawdd aer gwael yn yr ardal. Rwyf eisoes wedi gofyn i swyddogion ailystyried y cynllun hwn, a'r ymagwedd a gymerir a'r dystiolaeth sy'n sail iddo er mwyn gwneud yn siŵr mai dyma'r ffordd orau o hyd o fynd i'r afael â'r problemau penodol yn ardal Port Talbot, ac i weld pa gamau ychwanegol y gallai fod angen inni eu cymryd i unioni hynny. Er mwyn pwysleisio pwysigrwydd hynny, bwriadaf gyfarfod â Tata Steel, Cyfoeth Naturiol Cymru a chyngor Castell-nedd Port Talbot cyn gynted â phosib i gefnogi'r broses hon a gweld pa gamau y mae angen inni eu cymryd ar y cyd.
Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol o'r camau sydd ar waith i fynd i'r afael â llygredd aer parhaus ar ffurf parthau aer glân. Mae ein 'Fframwaith Parthau Aer Glân i Gymru' a'r cynllun atodol ar gyfer nitrogen deuocsid yn anelu at ymdrin â'r problemau llygredd traffig hynny. A chan adeiladu ar gamau gweithredu ar ansawdd aer a seinwedd yn 'Polisi Cynllunio Cymru', rwy'n falch o hysbysu'r Aelodau y bydd Llywodraeth Cymru hefyd yn cynnal adolygiad o nodyn cyngor technegol 11 ar sŵn. Byddwn yn cael nodyn cyngor technegol yn ei le ar ansawdd aer a seinwedd yn ystod tymor y Cynulliad hwn.
Mae ein fframwaith parthau aer glân yn darparu dull cyson o gyflwyno parthau aer glân gan awdurdodau lleol. Bydd yn helpu busnesau ac unigolion ac yn cynorthwyo dinasoedd i dyfu a newid i economi allyriadau isel. Gwyddom y bydd parthau aer glân yn targedu camau gweithredu ar ardaloedd â phroblemau llygredd aer er mwyn gwella ansawdd aer ac iechyd a hybu twf economaidd. Maent yn annog cyfnewid hen gerbydau sy'n llygru â thechnolegau modern, glanach, megis cerbydau allyriadau isel iawn. Ond efallai na fydd parth aer glân bob amser yn briodol y tu allan i rai ardaloedd trefol lle nad oes llwybrau amgen ar gael—efallai y bydd angen dulliau eraill o weithredu. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol ar nodi atebion lleol er mwyn cyflawni cydymffurfiaeth yn yr amser byrraf a'r hyn sydd orau i'n cymunedau yn y tymor hir.
Fe siaradoch am y cysylltiadau â'r agenda datgarboneiddio a'r angen i symud oddi wrth danwydd ffosil, a defnyddio technoleg fodern, ac yn amlwg fe sonioch chi am geir Riversimple sydd wedi'u pweru gan hydrogen, cynllun a gefnogir gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n credu ei fod yn ymwneud â sicrhau'r cydbwysedd rhwng bod ar y blaen a rheoli'r pontio gyda'r gwneuthurwyr ceir mawr a allai fod yng Nghymru eisoes, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn rheoli hynny, a chydbwyso unwaith eto rhwng yr economaidd a'r amgylcheddol, ond i ni fod ar flaen y gad.
Rwy'n ymwybodol fod fy amser yn brin, felly fe geisiaf ddirwyn i ben, ond os caf wneud un pwynt: nid wyf yn credu y gellir gorbwysleisio pwysigrwydd newid ymddygiad. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo i godi ymwybyddiaeth o ansawdd aer gwael ac rydym yn gweithio gyda Chanolfan Les What Works ar ddatblygu cynllun cyfathrebu a chodi ymwybyddiaeth o'r effeithiau ar iechyd ac rwyf wedi ymrwymo £70,000 o gyllid ar gyfer hyn.
A gaf fi orffen drwy ddiolch i'r Aelodau unwaith eto am gyflwyno'r ddadl hon? Rwy'n credu bod pawb wedi dweud yn glir ei fod yn ymwneud â mwy na'r amgylchedd yn unig; credaf ei fod yn fater cymdeithasol pwysig yn ogystal, fel y clywsom, ac mae ganddo oblygiadau ar gyfer ein plant a chenedlaethau'r dyfodol os nad ydym yn gweithredu. Felly, diolch i'r Aelodau am eu holl alwadau i weithredu ac rwyf am gloi drwy ailadrodd ymrwymiad y Llywodraeth hon i gymryd camau gan ddefnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael inni er mwyn sicrhau aer glân ar gyfer ein cymunedau a'n gwlad. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Jenny Rathbone i ymateb i'r ddadl. Jenny Rathbone.
I call on Jenny Rathbone to reply to the debate.
I thank everybody who has taken part in the debate. I think it illustrates that there is cross-party support for really tackling this incredibly important issue. Simon started off by pointing out the 2,000 early deaths highlighted by the chief medical officer and the problems that we face in Chepstow, Newport, Cardiff and Swansea. He was one of several people who mentioned the link with poverty, which I'll come back to in a moment. He recognised that the Government is taking action on speed limits on some of our motorways and that this is supported by people like the British Lung Foundation, but that we don't know nearly enough about what is going on, particularly how it's impacting on children, and he pointed out that only one school in Swansea has a monitor nearby, so we simply aren't collecting the information that we need to know what we need to do and the extent of our problem.
He pointed out the need for a clean air Act for Wales and I would support that call. He reiterated that clean air zones work because they lead to reductions in the noxes and the particulates that are killing some people—leading to an early death—as well as permanently disabling many of our children. He also mentioned the need to reduce the number of fossil-fuel cars and the fact that he'd taken a punt on 2030, but that was reiterated by many city authority leaders, including Cardiff, who have pledged that we should indeed phase out dirty vehicles by 2030. So, that is going to happen as far as I'm concerned.
We obviously need to think about what's happening in terms of technology, with China being a leading investor in hydrogen and we want to see more hydrogen trains being introduced by the new train operator. I didn't know that we have an electric vehicle charging point, but that's great.
Gareth Bennett is resisting the idea of clean air zones, but nevertheless, he made some important points, which I think we can all support, about the school run being a major cause of pollution, but I don't think there's a causal link between both parents working. I think it's much more to do with attitudes about what is the appropriate way for children to get to school. When I was seven, I always went to school on my own, I crossed busy roads, I got on a bus or I walked. It's just the mindset that children are not capable of taking themselves to school and they are, and we need to—
Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Rwy'n credu ei bod yn dangos y ceir cefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer mynd i'r afael â'r mater hynod bwysig hwn. Dechreuodd Simon drwy nodi'r 2,000 o farwolaethau cynamserol a nodwyd gan y prif swyddog meddygol a'r problemau a wynebwn yng Nghas-gwent, Casnewydd, Caerdydd ac Abertawe. Roedd yn un o nifer o bobl a soniodd am y cysylltiad â thlodi, a dychwelaf at hynny mewn eiliad. Roedd yn cydnabod bod y Llywodraeth yn cymryd camau ar derfynau cyflymder ar rai o'n traffyrdd ac y cefnogir hyn gan bobl fel Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, ond na wyddom hanner digon ynglŷn â beth sy'n digwydd, yn enwedig y modd y mae'n effeithio ar blant, a nododd mai un ysgol yn unig yn Abertawe sydd â dyfais monitro gerllaw, felly nid ydym yn casglu'r wybodaeth sydd ei hangen arnom i wybod beth sydd angen inni ei wneud a maint ein problem.
Nododd yr angen am Ddeddf aer glân i Gymru a buaswn yn cefnogi'r alwad honno. Ailadroddodd fod parthau aer glân yn gweithio am eu bod yn arwain at ostyngiadau yn y nitrogen ocsidau a'r gronynnau sy'n lladd rhai pobl—yn arwain at farwolaeth gynamserol—yn ogystal ag analluogi llawer o'n plant yn barhaol. Soniodd hefyd am yr angen i leihau nifer y ceir tanwydd ffosil a'r ffaith ei fod wedi mentro dweud 2030, ond cafodd hynny ei ategu gan sawl arweinydd awdurdod dinesig, gan gynnwys Caerdydd, sydd wedi addunedu y dylem yn wir gael gwared yn raddol ar gerbydau budr erbyn 2030. Felly, o'm rhan i mae hynny'n mynd i ddigwydd.
Yn amlwg mae angen inni feddwl ynglŷn â beth sy'n digwydd o ran technoleg, gyda Tsieina yn fuddsoddwr blaenllaw mewn hydrogen ac rydym am weld mwy o drenau hydrogen yn cael eu cyflwyno gan y gweithredwr trenau newydd. Nid oeddwn yn gwybod bod gennym bwynt gwefru cerbydau trydan, ond mae hynny'n wych.
Mae Gareth Bennett yn ymwrthod â'r syniad o barthau aer glân, ond serch hynny, gwnaeth rai pwyntiau pwysig, a chredaf y gall pawb ohonom eu cefnogi, am y dull o hebrwng plant i'r ysgol fel un o brif achosion llygredd, ond nid wyf yn credu bod cysylltiad achosol rhwng y ffaith bod y ddau riant yn gweithio. Credaf ei fod yn ymwneud lawer mwy ag agweddau ynglŷn â'r ffordd briodol i blant deithio i'r ysgol. Pan oeddwn yn saith oed, roeddwn bob amser yn mynd i'r ysgol ar fy mhen fy hun, byddwn yn croesi ffyrdd prysur, byddwn yn mynd ar fws neu'n cerdded. Mae yna feddylfryd nad yw plant yn gallu mynd i'r ysgol eu hunain er eu bod yn gallu gwneud hynny, ac mae angen inni—
Will you take an intervention on that point?
A wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?
Sure.
Yn sicr.
I accept that point, but I think it's also fair to accept that the roads are far more dangerous than they were when you and I were going to school, and drivers themselves are not always aware of what is on the pavements today. So, it's not just one, it's a combination of things.
Rwy'n derbyn y pwynt hwnnw, ond rwy'n credu nad yw ond yn deg derbyn bod y ffyrdd yn llawer mwy peryglus nag yr oeddent pan oeddech chi a minnau'n mynd i'r ysgol, ac nid yw gyrwyr eu hunain bob amser yn ymwybodol o'r hyn sydd ar y palmentydd heddiw. Felly, nid un peth ydyw, mae'n gyfuniad o bethau.
I agree, but I think 20 mph zones in urban areas would tackle that problem, although I appreciate that some of the most dangerous driving is done on infrequently used rural roads.
Gareth also made the point that fast-food outlets mean there's a cluster of additional vehicle movements, and I agree that more attention needs to be paid to this sort of thing in planning considerations. Councils building on green spaces without the transport links is absolutely a no-no as far as I'm concerned, and he also questioned whether the active travel Act had been effective.
He also said that if we banned diesel and petrol cars tomorrow, we'd have chaos—we simply don't have the infrastructure. Well, I'd just like to point out to him that tomorrow there will be a clean air zone in force in Cardiff for four evenings this week, starting tomorrow, in order to manage the Ed Sheeran concert at the millennium stadium. So, it's perfectly possible to do, if we have the will to do it, and I'd like to encourage Cardiff council to do this more often and not just when there are major entertainment events on, when we wouldn't need to be disrupting the public transport, which is a major disincentive to people leaving the car at home.
David Melding rightly pointed out the important contribution to public policy that the Conservative Party has made with its urban regeneration strategy that's been supported by various organisations like WWF and the British Lung Foundation. He also pointed out that Cardiff and Port Talbot have higher levels of air pollution than Birmingham and Manchester and that that should trouble us. He acknowledged that it's human activity driving the problem and, therefore, it's perfectly possible that we have solutions.
Julie Morgan pointed out the numbers of people in schools in her constituency who are close to major roads, particularly around the Gabalfa roundabout, and the people travelling into Cardiff by car. I have to say that's a feature of—the nine most polluted schools in Cardiff are all near major roads. Some of them, we can imagine proposals to dampen that down, but in other cases, it will be about reducing absolutely the number of commuters.
John Griffiths talked about the need to convert our taxi fleet to LPG, and I'd point out that taxis in London will have to be clean by next year, and private hire vehicles will have to be clean by 2020. So, if they can do it, there's no reason why we can't do it. This is something where we're oversupplied anyway, so we need to raise the bar. He pointed out that the metro could have a possibility of achieving modal shift, but it won't happen overnight. Sadly not. Many of the proposals that are being offered are things that won't happen for the next five years, so we have to do other things in the meantime: 20 mph speed limits would encourage more walking and cycling, and also tackle obesity as well as road traffic accidents.
Dai Lloyd, interestingly, highlighted the impact on the unborn child because of the air breathed in by pregnant mothers. We previously tolerated unclean water, we no longer do. We shouldn't now be tolerating unclean air.
Dai Rees reminded us that Port Talbot is not the most polluted town in the UK, but I would remind him that the plume goes up to Maesteg, where one of the highest levels of child asthma is being suffered, so there are some problems around industrial pollution—some are historic and some are current—and there are complex issues around how we resolve them. We have to, I agree, seize on solutions that don't create new problems and have unforeseen consequences.
The Minister agreed that we need consensus. We've got the consensus to take action, certainly amongst those who spoke, and we need to ensure all our colleagues are doing the same. We don't have time to mess around, we absolutely have to seize the moment and take action now, because we are impacting not just on today's children, but future generations, as well.
Rwy'n cytuno, ond credaf y byddai parthau 20 mya mewn ardaloedd trefol yn mynd i'r afael â'r broblem honno, er fy mod yn derbyn mai ar ffyrdd gwledig na chânt eu defnyddio'n aml y gwelir y gyrru mwyaf peryglus.
Gwnaeth Gareth bwynt hefyd fod siopau bwyd cyflym yn golygu bod clwstwr o symudiadau cerbydau ychwanegol, ac rwy'n cytuno bod angen mwy o sylw i'r math hwn o beth mewn ystyriaethau cynllunio. O'm rhan i, mae'n gwbl annerbyniol fod cynghorau'n adeiladu ar fannau gwyrdd heb gysylltiadau trafnidiaeth, ac roedd hefyd yn cwestiynu i ba raddau y mae'r Ddeddf teithio llesol wedi bod yn effeithiol.
Dywedodd hefyd pe baem yn gwahardd ceir diesel a phetrol yfory, y byddai gennym anhrefn—yn syml am nad oes gennym seilwaith i ymdopi â hynny. Wel, hoffwn nodi y bydd yna barth aer glân mewn grym yng Nghaerdydd yfory ac am bedair noson yr wythnos hon, gan ddechrau yfory, er mwyn rheoli'r cyngerdd Ed Sheeran yn stadiwm y mileniwm. Felly, mae'n berffaith bosibl ei wneud, os oes gennym ewyllys i'w wneud, a hoffwn annog cyngor Caerdydd i wneud hyn yn fwy aml ac nid yn unig pan geir digwyddiadau adloniant mawr, pan na fyddai angen inni amharu ar y drafnidiaeth gyhoeddus, sy'n anghymhelliad mawr i bobl adael y car gartref.
Roedd David Melding yn gywir i nodi'r cyfraniad pwysig i bolisi cyhoeddus a wnaed gan y Blaid Geidwadol yn ei strategaeth adfywio trefol a ategwyd gan amrywiol sefydliadau fel WWF a Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint. Nododd hefyd fod gan Gaerdydd a Phort Talbot lefelau uwch o lygredd aer na Birmingham a Manceinion, ac y dylai hynny beri gofid i ni. Roedd yn cydnabod mai gweithgarwch pobl sy'n gyrru'r broblem ac felly, mae'n berffaith bosibl i ni gael atebion.
Nododd Julie Morgan y niferoedd o bobl mewn ysgolion yn ei hetholaeth sy'n agos at ffyrdd mawr, yn enwedig o amgylch cylchfan Gabalfa, a'r bobl sy'n teithio i Gaerdydd mewn car. Rhaid imi ddweud bod honno'n nodwedd o—mae'r naw ysgol fwyaf llygredig yng Nghaerdydd yn agos at brif ffyrdd. Gyda rhai ohonynt, gallwn ddychmygu'r cynigion i leihau hynny, ond mewn achosion eraill, bydd yn ymwneud â lleihau'r nifer o gymudwyr.
Soniodd John Griffiths am yr angen i addasu ein fflyd o geir tacsi i LPG, a hoffwn nodi y bydd tacsis yn Llundain yn gorfod bod yn lân erbyn y flwyddyn nesaf, a bydd yn rhaid i gerbydau llogi preifat fod yn lân erbyn 2020. Felly, os gallant hwy wneud hynny, nid oes unrhyw reswm pam na allwn ni ei wneud. Mae hyn yn rhywbeth lle mae gennym orgyflenwad beth bynnag, felly mae angen inni godi'r bar. Nododd y gallai'r metro gyflawni newid moddol o bosibl, ond ni fydd yn digwydd dros nos, yn anffodus. Mae llawer o'r cynigion sy'n cael eu cynnig yn bethau na fyddant yn digwydd am y pum mlynedd nesaf, felly rhaid inni wneud pethau eraill yn y cyfamser: byddai terfynau cyflymder 20 mya yn annog mwy o gerdded a beicio, a hefyd yn mynd i'r afael â gordewdra yn ogystal â damweiniau traffig ar y ffyrdd.
Yn ddiddorol, nododd Dai Lloyd, yr effaith ar y plentyn yn y groth oherwydd yr aer sy'n cael ei anadlu gan famau beichiog. O'r blaen, roeddem yn goddef dŵr budr, ond ni wnawn hynny mwyach. Ni ddylem fod yn goddef aer budr mwyach.
Cawsom ein hatgoffa gan Dai Rees nad Port Talbot yw'r dref fwyaf llygredig yn y DU, ond carwn ei atgoffa bod y bluen o fwg yn mynd i fyny i Faesteg, lle y dioddefir un o'r lefelau uchaf o asthma ymhlith plant, felly ceir rhai problemau sy'n ymwneud â llygredd diwydiannol—mae rhai'n hanesyddol ac mae rhai'n gyfredol—a cheir cymhlethdodau ynghlwm wrth y modd yr awn ati i'w datrys. Rwy'n cytuno bod yn rhaid i ni fachu ar atebion nad ydynt yn creu problemau newydd neu'n arwain at ganlyniadau annisgwyl.
Cytunodd y Gweinidog fod angen inni gael consensws. Mae gennym gonsensws i weithredu, yn sicr ymhlith y rheini a siaradodd, ac mae angen inni sicrhau bod ein holl gydweithwyr yn gwneud yr un peth. Nid oes gennym amser i lolian, rhaid inni fachu ar y cyfle a rhoi camau ar waith yn awr, oherwydd rydym yn effeithio nid yn unig ar blant heddiw, ond ar genedlaethau'r dyfodol yn ogystal.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf, felly, y bleidlais ar yr eitem tan y cyfnod pledleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 3 yn enw Caroline Jones, gwelliant 2 yn enw Julie James, a gwelliannau 4 a 5 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 3 in the name of Caroline Jones, amendment 2 in the name of Julie James, and amendments 4 and 5 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected.
Mae hynny'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol. Rydw i'n galw ar Angela Burns i wneud y cynnig. Angela Burns.
That brings us to the next item, which is the Welsh Conservatives' debate on the health and social care workforce. I call on Angela Burns to move the motion. Angela Burns.
Cynnig NDM6745 Paul Davies
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y cyfraniad hanfodol a wneir gan weithlu iechyd a gofal cymdeithasol Cymru.
2. Yn credu y bydd gweithlu iach sy'n cael ei werthfawrogi a'i gefnogi yn allweddol i sbarduno'r gweddnewid sydd ei angen ar GIG Cymru i fod yn gynaliadwy yn y dyfodol.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi, erbyn mis Ionawr 2019, strategaeth integredig gynhwysfawr ar gyfer gweithlu iechyd a gofal gymdeithasol Cymru i sicrhau bod ein gwasanaethau yn gallu mynd i'r afael â'r galw am wasanaethau diogel o ansawdd uchel yn y dyfodol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud GIG Cymru yn esiampl fel cyflogwr o ganlyniad i'w gefnogaeth ar gyfer llesiant yn y gweithle drwy weithredu mynediad â blaenoriaeth at driniaeth ar gyfer gweithwyr y GIG a datblygu polisïau cadarn sy'n cefnogi iechyd, lles a datblygiad proffesiynol parhaus y gweithlu gofal cymdeithasol a iechyd.
Motion NDM6745 Paul Davies
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the vital contribution made by Wales’s health and social care workforce.
2. Believes that a valued, supported and healthy workforce will be key in driving forward the transformation NHS Wales needs to be sustainable in the future.
3. Calls on the Welsh Government to publish a comprehensive integrated strategy for Wales’s health and social care workforce to ensure our services are able to address future demand for safe and high quality services by January 2019.
4. Calls on the Welsh Government to make NHS Wales an exemplar employer through its support for well-being at work by implementing priority access to treatment for NHS workers and developing robust policies that support the health, well-being and continual professional development of the health and social care workforce.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to move the motion tabled in the name of Paul Davies. We recognise the immense contribution made to our society by the health and social care sectors, and we want to demonstrate the need for integrated workforce planning, and put forward ideas on how to improve the recruitment and training of staff. Today's debate has four key aims, as set out in our motion. Cabinet Secretary, I am sure you will join the Welsh Conservatives in recognising the vital contribution made by Wales's health and social care workforce, and I'm sure that you will agree that a valued, supported and healthy workforce will be key in driving forward the transformation that NHS Wales needs to be sustainable in the future. However, when we asked you, the Welsh Government, to publish a comprehensive, integrated strategy for Wales's health and social care workforce by January 2019, you appeared to cavil. And, again, our point 4: you appear to be baulking at the idea of supporting the NHS workforce by implementing priority access to treatment for NHS workers. Sure, we must make sure that we have in place the right people in the right places in order to effect the transformation that we need.
Now, I know that, across this Chamber, Members will acknowledge the vital contribution that Wales's health and social care workforce makes to our nation, and, if any of you haven't had direct experience of their care, I'm sure most of us will have had loved ones who've made use of the services they provide. However, all too often, staff feel underappreciated, under pressure and voiceless in an environment that is more about finances and politics, and less about patients and staff. And we want to pay tribute to this workforce, from the consultant undertaking the operation through to the nursing team, all the way to the cleaners and catering staff who manage to keep our NHS operating.
In its seventieth year, let's just take a brief look at what the NHS does in Wales on an annual basis. Last year, the Welsh NHS was there when over—well, in fact, I'll give you the exact number—when 33,729 mothers gave birth. And, in 2016-17, over 8,500 people were supported by mental health services. In 2017-18, an average of 93,000 people went to accident and emergency departments. That's 1 million people a year supported by our NHS, and I'm sure that you will agree with me that this figure reinforces the value of the NHS to Welsh people. However, it does not mean that the operation of the NHS is beyond improvement or challenge, and, Cabinet Secretary, you've been very quick in the past to dismiss our comments on this side of the Chamber by saying we're talking down the NHS and diminishing the efforts that the staff put in. You could not be further from the truth. We all value the NHS. When the chips are down, it is there for you.
Turning the clock back 70 years, Henry Willink, Nye Bevan and the other architects of the national health service would never have envisaged the role it's playing today, and it's worth stressing that however much money is spent on maintaining machines, upgrading equipment, providing sparkling new buildings, the common denominator remains the members of staff. We need staff to administer the machines, read the x-rays, care for the sick, clean the floors. Without them, the NHS would cease to operate, and that's why it's so important that we get to grips with ensuring that the well-being and health of our NHS staff is truly prioritised. The latest set of figures surrounding NHS sickness absences for the quarter up to December 2017 saw a rise in absence nationally of over 5.5 per cent. What concerns me more, however, is how the figures differ so greatly between staff groups. So, for example, the Welsh ambulance service records a sick rate that is well above the average.
Last year, I highlighted the extent to which mental illness is affecting NHS staff. The figures then showed that close to 8,000 staff members accumulated nearly 350,000 days of absence due to anxiety, stress and depression, and this was the equivalent of 948 years—an unbelievable figure, almost—lost to mental health illness over the course of one year. Figures from the Royal College of General Practitioners survey last year showed that severe workforce pressures mean that the well-being of many GPs is suffering. Almost one in three Welsh GPs are so stressed they feel they cannot cope at least once a week. And other survey results by Mind Cymru found that 35 per cent of GPs had personal experience of a mental health problem, while 12 per cent said they use, or have used, mental health services on a consistent basis.
Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o wneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Rydym yn cydnabod y cyfraniad aruthrol a wneir i'n cymdeithas gan y sector iechyd a'r sector gofal cymdeithasol, ac rydym am ddangos yr angen am gynlluniau integredig ar gyfer y gweithlu, a chynnig syniadau ar sut i wella recriwtio a hyfforddi staff. Mae pedwar nod allweddol i'r ddadl heddiw, fel y nodir yn ein cynnig. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr eich bod yn ymuno â'r Ceidwadwyr Cymreig i gydnabod y cyfraniad hanfodol a wneir gan y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru, ac rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno y bydd gweithlu iach sy'n cael ei gefnogi a'i werthfawrogi yn allweddol er mwyn gyrru'r trawsnewid sydd ei angen ar GIG Cymru i allu bod yn gynaliadwy yn y dyfodol. Fodd bynnag, pan ofynnwyd i chi, Lywodraeth Cymru, gyhoeddi strategaeth integredig gynhwysfawr ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru erbyn Ionawr 2019, roedd hi'n ymddangos eich bod yn gwrthwynebu hynny. Ac unwaith eto, ein pwynt 4: ymddengys eich bod yn cilio rhag y syniad o gefnogi gweithlu'r GIG drwy weithredu mynediad â blaenoriaeth at driniaeth ar gyfer gweithwyr y GIG. Yn sicr, rhaid inni wneud yn siŵr fod gennym y bobl iawn yn y lleoedd iawn er mwyn sicrhau'r trawsnewid sydd ei angen arnom.
Nawr, rwy'n gwybod y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn cydnabod y cyfraniad hanfodol y mae gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol Cymru yn ei wneud i'n cenedl, ac os oes unrhyw un ohonoch nad yw wedi cael profiad uniongyrchol o'u gofal, rwy'n siŵr y bydd y rhan fwyaf ohonom wedi gweld anwyliaid yn gwneud defnydd o'r gwasanaethau a ddarperir ganddynt. Fodd bynnag, yn rhy aml, nid yw staff yn teimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi ddigon, neu'n teimlo dan bwysau a heb lais mewn amgylchedd sy'n ymwneud mwy â chyllid a gwleidyddiaeth na chleifion a staff. Ac rydym am dalu teyrnged i'r gweithlu hwn, o'r meddyg ymgynghorol sy'n cyflawni'r llawdriniaeth i'r tîm nyrsio, yr holl ffordd at y glanhawyr a'r staff arlwyo sy'n llwyddo i gadw ein GIG yn weithredol.
A'r GIG yn 70 oed eleni, gadewch inni fwrw golwg byr ar beth y mae'r GIG yn ei wneud yng Nghymru yn flynyddol. Y llynedd, roedd GIG Cymru yno pan roddodd dros—wel, yn wir, fe roddaf yr union nifer i chi—pan roddodd 33,729 o famau enedigaeth. Ac yn 2016-17, cefnogwyd dros 8,500 o bobl gan wasanaethau iechyd meddwl. Yn 2017-18, aeth 93,000 o bobl ar gyfartaledd i adrannau damweiniau ac achosion brys. Dyna 1 filiwn o bobl y flwyddyn a gefnogir gan ein GIG, ac rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod y ffigur yn cadarnhau gwerth y GIG i bobl Cymru. Fodd bynnag, nid yw'n golygu bod gweithrediad y GIG y tu hwnt i wella neu i her, ac Ysgrifennydd y Cabinet, fe fuoch yn gyflym iawn yn y gorffennol i wfftio ein sylwadau ar yr ochr hon i'r Siambr gan ddweud ein bod yn iselhau'r GIG ac yn bychanu'r ymdrechion a wnaed gan y staff. Ni allech fod ymhellach o'r gwir. Mae pawb ohonom yn gwerthfawrogi'r GIG. Pan ddaw hi i'r pen, mae yno ar eich cyfer.
Gan droi'r cloc yn ôl 70 mlynedd, ni fyddai Henry Willink, Nye Bevan a phenseiri eraill y gwasanaeth iechyd gwladol byth wedi rhagweld y rôl y mae'n ei chwarae heddiw, ac mae'n werth pwysleisio faint bynnag o arian a werir ar gynnal a chadw peiriannau, uwchraddio cyfarpar, darparu adeiladau newydd sbon, y nodwedd sy'n gyffredin drwy'r cyfan o hyd yw'r aelodau o staff. Mae angen staff i weithio'r peiriannau, darllen y pelydrau-x, gofalu am bobl sâl, glanhau'r lloriau. Hebddynt, byddai'r GIG yn dod i ben, a dyna pam y mae mor bwysig inni sicrhau bod lles ac iechyd ein staff GIG yn cael blaenoriaeth go iawn. Yn ôl y set ddiweddaraf o ffigurau'n ymwneud ag absenoldeb salwch y GIG ar gyfer y chwarter hyd at Ragfyr 2017, gwelwyd cynnydd o 5.5 y cant yn nifer yr absenoldebau cenedlaethol. Yr hyn sy'n peri mwy o bryder i mi, fodd bynnag, yw'r modd y mae'r ffigurau yn gwahaniaethu i'r fath raddau rhwng grwpiau o staff. Felly, er enghraifft, mae gwasanaeth ambiwlans Cymru yn cofnodi cyfradd salwch sydd ymhell uwchlaw'r cyfartaledd.
Y llynedd, tynnais sylw at y graddau y mae salwch meddwl yn effeithio ar staff y GIG. Dangosodd y ffigurau ar y pryd fod yn agos at 8,000 o aelodau o staff wedi cael bron 350,000 diwrnod o absenoldeb oherwydd gorbryder, straen ac iselder, ac roedd hyn yn cyfateb i bron 948 o flynyddoedd—ffigur anhygoel—a gollwyd i salwch meddwl dros gyfnod o un flwyddyn. Dangosodd ffigurau arolwg gan Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol y llynedd fod pwysau difrifol ar y gweithlu yn golygu bod lles llawer o feddygon teulu yn dioddef. Mae bron un o bob tri meddyg teulu yng Nghymru dan gymaint o bwysau fel eu bod yn teimlo na allant ymdopi o leiaf unwaith yr wythnos. A chanfu canlyniadau arolwg arall gan Mind Cymru fod 35 y cant o feddygon teulu wedi cael profiad personol o broblem iechyd meddwl, a dywedodd 12 y cant eu bod yn defnyddio, neu wedi defnyddio, gwasanaethau iechyd meddwl ar sail gyson.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Cabinet Secretary, these issues alone further demonstrate the need for more effective health and well-being practices to be employed across the NHS in Wales. It's ironic, isn't it, that a profession that looks after sick people finds it so difficult to keep its own staff physically and mentally fit. I believe there is a very good case for NHS staff to receive rapid access to treatment and rehabilitation. An NHS Employers publication in January 2016 demonstrated the case for rapid access with clarity, saying that it will contribute to substantial savings for the NHS, it will lead to a more consistent and healthy workforce, resulting in better patient care, and reduce pressures on colleagues resulting from sickness absence. They also stressed that it will not prioritise the health needs of NHS staff to the detriment of other patients, but that the organisational benefits of such a scheme will result in a reduction in demand for agency staff and provide a reduction in low-level sickness absence.
There are a number of ways that rapid access can be implemented, and I urge the Welsh Government to look at this. The NHS Employers' paper on this matter highlighted a couple of case studies. Southampton university hospital—the occupational health and human resources team ran a return-to-health scheme, which offers employees a tailored package of care, from treatment and personal consultation through to follow-up and continued support. The project helped to minimise the adverse effects of long-term sickness on both staff health and well-being and on the finances, and it created a personal service where employees felt cared for. The benefits to the organisation were seen in a reduction of the overall absence rates, down to 3.1 per cent from over 4.5 per cent, and in the reduction in agency costs by 26 per cent. Imagine how much the NHS would save in Wales if our agency costs were cut by 26 per cent.
Colchester Hospital University NHS Foundation Trust, they introduced a triage looking at supporting staff that are off sick, which also reduced absence. When an individual reports as sick, their line manager contacts the occupational health and well-being department with details of the absence. That department conducts a five to 10-minute telephone call with the member of staff to establish any support that is required and signpost them to relevant resources. This has resulted in mental health and musculoskeletal conditions being identified on day one, enabling early support and intervention to support staff. So, following the phased roll-out, these were the findings: mental health issues—71.5 per cent of the staff returned to work within four weeks. Compare that to our over 900 lost days a year. Musculoskeletal disorders—there was a 100 per cent increase in referrals to physiotherapy, but 53 per cent remained at work, 21.5 per cent returned to work within eight days, and a further 15 per cent returned to work between nine and 14 days. That really shows the benefit of caring for the people who are caring for us.
Both of these studies make an extremely convincing case, and it's also worth considering that, if we do not keep up with schemes such as this across the border, we will find it increasingly difficult to attract staff to work in our NHS today. That's why I'm so disappointed that both UKIP and the Welsh Government have rejected this element of our motion.
One final aspect that I would like to address is the need for improvement in workforce planning. Findings from a Welsh Conservatives' freedom of information request showed that the Welsh NHS is haemorrhaging nurses. The health boards that provided us with figures—there was a combined deficit of 797 nurses in the three-year period between 2015 and 2017, and, since then, further numbers have come in, which have showed that as an increase, and I'm very happy to provide those to you, Cabinet Secretary.
Coupled with these worrying numbers is the massive amount of money that's being spent across the country on agency staff. The latest figures from 2017 have this at £54 million. In fact, it's £55 million, because it's £54.9 million, and it's indicative of the difficulties that health boards have in employing full-time nursing staff of their own. The British Medical Association recently produced figures that health boards spent £29 million on consultant overtime and private providers. Cancer Research highlighted how the shortfalls in staff are having an enormous effect on the provision of top-quality cancer treatment. Cabinet Secretary, all of this goes to show that we need the staff. The shortage I know you're aware of, but what you do not seem to be doing is pulling that together into an integrated system that would save us money, give us good people in the right place at the right time to provide an NHS that will go on for longer than a simple 70 years.
General practice—I'm just going to end on general practice. It's integral, absolutely integral, in achieving the healthcare model that you outlined in 'A Healthier Wales', your vision for the future, and it's vital that a strategy is developed to boost both the numbers of GPs and the numbers of allied healthcare professionals. We have an ageing workforce out there in primary care, demonstrated by figures from the NHS Confederation that stated that more than 45 per cent of Welsh NHS workers are currently aged 45 or over. People are retiring; not enough recruits are coming in to replace them.
Cabinet Secretary, I'm going to wind up there because otherwise the person who is closing will be very cross with me, but I do want to just make this point once again, that, without an integrated health and workforce plan that incorporates social care, that really looks at great ways of retaining people and values our people, then we are not going to be in a position to offer a good NHS service. I really would urge you to have a good look at the rapid care systems that are around the world. I'll leave you with that last figure: over 900 years of work lost due to mental health issues. We know the stress our staff are under. If we can get the staff we have well and back into work, that in itself will make an enormous difference to the state of our NHS.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r materion hyn yn dangos ymhellach yr angen am ddefnyddio arferion lles ac iechyd mwy effeithiol ar draws y GIG yng Nghymru. Mae'n eironig, onid yw, fod proffesiwn sy'n gofalu am bobl sâl yn ei chael hi mor anodd i gadw ei staff ei hun yn iach yn gorfforol ac yn feddyliol. Rwy'n credu bod achos da iawn dros sicrhau bod staff y GIG yn cael mynediad cyflym at driniaeth ac adsefydlu. Dangosodd cyhoeddiad gan NHS Employers ym mis Ionawr 2016 yr achos dros fynediad cyflym yn eglur, gan ddweud y bydd yn cyfrannu at arbedion sylweddol i'r GIG, bydd yn arwain at weithlu mwy cyson ac iach, ac at well gofal i gleifion, ac yn lleihau'r pwysau ar gydweithwyr sy'n deillio o absenoldeb oherwydd salwch. Roeddent hefyd yn pwysleisio na fydd yn blaenoriaethu anghenion iechyd staff y GIG ar draul cleifion eraill, ond y bydd mantais sefydliadol cynllun o'r fath yn arwain at ostyngiad yn y galw am staff asiantaeth a llai o absenoldeb oherwydd salwch lefel isel.
Mae yna nifer o ffyrdd y gellir gweithredu mynediad cyflym, ac anogaf Lywodraeth Cymru i edrych ar hyn. Roedd papur NHS Employers ar y mater yn tynnu sylw at ambell astudiaeth achos. Ysbyty prifysgol Southampton—cynhaliodd y tîm adnoddau dynol ac iechyd galwedigaethol gynllun dychwelyd i iechyd, sy'n cynnig pecyn gofal wedi'i deilwra i weithwyr, o driniaeth ac ymgyngoriadau personol i ofal dilynol a chymorth parhaus. Helpodd y prosiect i leihau effeithiau andwyol salwch hirdymor ar staff iechyd a lles ac ar gyllid, a chreodd wasanaeth personol lle roedd y cyflogeion yn teimlo eu bod yn cael gofal. Gwelwyd manteision i'r sefydliad ar ffurf gostyngiad yn y cyfraddau absenoldeb cyffredinol, i lawr i 3.1 cant o dros 4.5 y cant, a 26 y cant yn y gostyngiad yn y costau asiantaeth. Dychmygwch faint y byddai'r GIG yn ei arbed yng Nghymru pe bai ein costau asiantaeth yn gostwng 26 y cant.
Ymddiriedolaeth Sefydledig GIG Ysbyty Prifysgol Colchester—fe wnaethant gyflwyno system frysbennu'n edrych ar gefnogi staff sy'n absennol oherwydd salwch, a oedd hefyd yn gostwng lefelau absenoldeb. Pan fo unigolyn yn rhoi gwybod ei fod yn sâl, mae eu rheolwr llinell yn cysylltu â'r adran iechyd galwedigaethol a lles gyda manylion yr absenoldeb. Mae'r adran honno'n cynnal galwad ffôn pump i 10 munud gyda'r aelod o staff i sefydlu a oes angen unrhyw gefnogaeth a'u cyfeirio at adnoddau perthnasol. Mae hyn wedi arwain at nodi cyflyrau iechyd meddwl a chyflyrau cyhyrysgerbydol ar y diwrnod cyntaf, gan alluogi cymorth cynnar ac ymyrraeth i gefnogi staff. Felly, yn dilyn ei gyflwyno fesul cam, dyma oedd y canfyddiadau: materion iechyd meddwl—dychwelodd 71.5 y cant o'r staff i'r gwaith o fewn pedair wythnos. Cymharwch hynny â cholli dros 900 niwrnod y flwyddyn fel y gwnawn ni. Anhwylderau cyhyrysgerbydol—cafwyd cynnydd o 100 y cant mewn atgyfeiriadau at ffisiotherapi, ond roedd 53 y cant wedi aros yn y gwaith, 21.5 y cant wedi dychwelyd i'r gwaith o fewn wyth niwrnod, a 15 y cant arall wedi dychwelyd i'r gwaith rhwng naw a 14 o ddiwrnodau. Mae hynny o ddifrif yn dangos y budd o ofalu am y bobl sy'n gofalu amdanom ni.
Mae'r ddwy astudiaeth yn gwneud achos argyhoeddiadol dros ben, ac mae hefyd yn werth ystyried, os nad ydym yn sicrhau ein bod yn cadw llygad ar gynlluniau fel hyn ar draws y ffin, y byddwn yn ei chael hi'n fwyfwy anodd denu staff i weithio yn ein GIG heddiw. Dyna pam yr wyf mor siomedig fod UKIP a Llywodraeth Cymru wedi gwrthod yr elfen hon o'n cynnig.
Un agwedd olaf yr hoffwn fynd i'r afael â hi yw'r angen i wella cynllunio'r gweithlu. Dangosodd canfyddiadau o gais rhyddid gwybodaeth y Ceidwadwyr Cymreig fod y GIG yng Nghymru yn colli nyrsys rif y gwlith. Roedd y byrddau iechyd a roddodd ffigurau i ni—cafwyd diffyg cyfunol o 797 o nyrsys yn y cyfnod o dair blynedd rhwng 2015 a 2017, ac ers hynny, mae niferoedd pellach wedi dod i mewn sydd wedi dangos hwnnw fel cynnydd, ac rwy'n hapus iawn i ddarparu'r rheini i chi, Ysgrifennydd y Cabinet.
Ynghyd â'r niferoedd hyn sy'n peri pryder, gwerir swm enfawr o arian ar draws y wlad ar staff asiantaeth. Mae ffigurau diweddaraf ar gyfer 2017 yn nodi ei fod yn £54 miliwn. Yn wir, mae'n £55 miliwn, oherwydd mae'n £54.9 miliwn, ac mae'n arwydd o'r anawsterau y mae byrddau iechyd yn eu cael yn cyflogi staff nyrsio amser llawn eu hunain. Yn ddiweddar, cynhyrchodd Cymdeithas Feddygol Prydain ffigurau a ddangosai fod byrddau iechyd wedi gwario £29 miliwn ar oramser i feddygon ymgynghorol a darparwyr preifat. Dangosodd Ymchwil Canser sut y mae prinder staff yn cael effaith aruthrol ar ddarparu triniaeth ganser o'r radd flaenaf. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn i gyd yn dangos ein bod angen y staff. Gwn eich bod yn ymwybodol o'r prinder, ond nid yw'n ymddangos eich bod yn tynnu hynny at ei gilydd mewn system integredig a fyddai'n arbed arian inni, a rhoi pobl dda yn y man iawn ar yr adeg iawn i ddarparu GIG a fydd yn parhau'n hwy na 70 mlynedd.
Ymarfer cyffredinol—rwyf am orffen gydag ymarfer cyffredinol. Mae'n hanfodol, yn gyfan gwbl hanfodol, er mwyn cyflawni'r model gofal iechyd a amlinellwyd gennych yn 'Cymru Iachach', eich gweledigaeth ar gyfer y dyfodol, ac mae'n hanfodol fod strategaeth yn cael ei datblygu i hybu nifer y meddygon teulu a nifer y gweithwyr proffesiynol perthynol i ofal iechyd. Mae gennym weithlu sy'n heneiddio mewn gofal sylfaenol, fel y dengys ffigurau gan Gydffederasiwn y GIG, a nododd fod mwy na 45 y cant o weithwyr y GIG yng Nghymru yn 45 oed neu'n hŷn ar hyn o bryd. Mae pobl yn ymddeol; nid oes digon o recriwtiaid yn dod i gymryd eu lle.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf am ddirwyn i ben yn y fan honno neu fel arall bydd y person sy'n cloi yn ddig wrthyf, ond hoffwn wneud y pwynt hwn unwaith eto: heb gynllun integredig ar gyfer y gweithlu iechyd sy'n ymgorffori gofal cymdeithasol, cynllun sy'n edrych o ddifrif ar ffyrdd gwych o gadw pobl ac sy'n gwerthfawrogi ein pobl, nid ydym yn mynd i fod mewn sefyllfa i gynnig gwasanaeth GIG da. Hoffwn eich annog yn gryf i edrych ar y systemau gofal cyflym a geir o gwmpas y byd. Fe'ch gadawaf gyda'r ffigur diwethaf hwnnw: collir dros 900 mlynedd o waith oherwydd problemau iechyd meddwl. Gwyddom am y straen sydd ar ein staff. Os gallwn gael y staff sydd gennym yn iach ac yn ôl i'r gwaith, bydd hynny ynddo'i hun yn gwneud gwahaniaeth enfawr i gyflwr ein GIG.
I have selected the five amendments to the motion. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call Caroline Jones to move amendments 1 and 3, tabled in her own name. Caroline.
Rwyf wedi dethol y pum gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Caroline Jones i gynnig gwelliannau 1 a 3, a gyflwynwyd yn ei henw ei hun. Caroline.
Gwelliant 1—Caroline Jones
Ychwanegu pwynt 2 newydd ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn gresynu, oherwydd methiant llywodraethau olynol yng Nghymru i ymgymryd â gwaith cynllunio'r gweithlu digonol, fod gan y GIG yng Nghymru brinder staff ar draws llawer o feysydd arbenigol, yn enwedig nyrsio, ymarfer cyffredinol, meddygaeth frys, seiciatreg, radioleg ac endosgopi; a bod y prinderau hyn yn rhoi straen aruthrol ar staff presennol ac yn effeithio ar ofal cleifion.
Gwelliant 3—Caroline Jones
Ym mhwynt 4, dileu 'weithredu mynediad â blaenoriaeth at driniaeth ar gyfer gweithwyr y GIG a datblygu' a rhoi 'ddatblygu' yn ei le.
Amendment 1—Caroline Jones
Insert as new point 2 and renumber accordingly:
Regrets that, due to the failure of successive Welsh Governments to undertake adequate workforce planning, the NHS in Wales has staff shortages across many specialities, particularly nursing, general practice, emergency medicine, psychiatry, radiology and endoscopy; and that these shortages are putting existing staff under tremendous strain and impacting on patient care.
Amendment 3—Caroline Jones
In point 4, delete 'implementing priority access to treatment for NHS workers and'.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 3.
Amendments 1 and 3 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to formally move the two amendments tabled in my name, and I thank the Welsh Conservatives for bringing forward this important debate today. As you can see from my amendments, I agree with 99 per cent of the Welsh Conservatives' motion. I cannot support granting priority treatment to NHS staff, and, while I have sympathy with the need to get staff back on the front line as quickly as possible, I fear this proposal would lead to a two-tier NHS. We could see a situation where an NHS worker and a police officer are both waiting for a transplant and, under these proposals, the NHS worker would have priority, regardless of the clinical priorities. I therefore urge Members to support amendment 3.
Getting to the crux of this debate, it is regrettable that Wales is facing staff shortages in a number of key areas, and it's because we have had woefully inadequate workforce planning in recent decades. Wales has failed to take account of demographic changes and the pressures this will place upon health and social care services. As highlighted by the parliamentary review of health and social care, the population of Wales is set to grow by 6.1 per cent. The number of over-65s is set to increase by 44 per cent, and the number of working adults will decrease by over 5 per cent over the next two decades.
Unfortunately, age rarely comes alone. Over the same time frame, the number of adults living with a long-term limiting condition will increase by almost a quarter. The situation we find ourselves in today is made much worse because a lack of future planning has led to shortages of many key staff. Year on year, month to month, we have around 20,000 patients waiting for more than 36 weeks for treatment. We have seen a 400 per cent increase in the numbers of patients waiting more than a year for surgery. Thirty-nine per cent of Welsh people find it difficult to make a GP appointment, and, according to the Royal College of GPs, we are suffering from a severe GP shortage. Wales has 136 training places and, if we are to consider training places per patient, we should be training 184.
The royal college believes we need to train 200 new GPs each year in order to meet the demand and account for the large number of GPs approaching retirement age. But it's not just GPs we're short of. Wales has the lowest number of consultant psychiatrists per head of population, despite Wales having a higher than average proportion of people suffering from mental ill health. Wales has some of the worst cancer survival rates in the western world, yet we are desperately short of clinical oncologists, medical physicists, radiographers and diagnosticians. We are desperately short of nurses. The NHS is currently spending £1 million per week on agency nurses just to cover shifts.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn gynnig yn ffurfiol y ddau welliant a gyflwynwyd yn fy enw, a hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Fel y gallwch weld o fy ngwelliannau, cytunaf â 99 y cant o gynnig y Ceidwadwyr Cymreig. Ni allaf gefnogi rhoi triniaeth flaenoriaethol i staff y GIG, ac er fy mod yn cydymdeimlo â'r angen i gael staff yn ôl ar y rheng flaen cyn gynted â phosibl, ofnaf y byddai'r cynnig hwn yn arwain at GIG ddwy haen. Gallem weld sefyllfa lle byddai gweithiwr GIG a swyddog yr heddlu ill dau yn aros am drawsblaniad ac o dan y cynigion hyn, byddai gweithiwr GIG yn cael blaenoriaeth, waeth beth fo'r blaenoriaethau clinigol. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi gwelliant 3.
Wrth fynd at graidd y ddadl hon, mae'n destun gofid fod Cymru'n wynebu prinder staff mewn nifer o feysydd allweddol, a'r rheswm am hynny yw bod cynllunio'r gweithlu wedi bod yn druenus o annigonol yn y degawdau diwethaf. Mae Cymru wedi methu ystyried newidiadau demograffig a'r pwysau y bydd hyn yn ei roi ar wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Fel yr amlygwyd gan yr adolygiad seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol, rhagwelir y bydd poblogaeth Cymru yn tyfu 6.1 y cant. Rhagwelir y bydd nifer y bobl dros 65 oed yn cynyddu 44 y cant, a bydd nifer yr oedolion sy'n gweithio yn lleihau dros 5 y cant dros y ddau ddegawd nesaf.
Yn anffodus, ni ddaw henaint ei hunan. Dros yr un cyfnod, bydd nifer yr oedolion sy'n byw gyda chyflwr cyfyngus hirdymor yn cynyddu bron i chwarter. Mae'r sefyllfa rydym ynddi heddiw yn cael ei gwneud yn llawer gwaeth am fod diffyg cynllunio ar gyfer y dyfodol wedi arwain at brinder staff allweddol. O un flwyddyn i'r llall, o un mis i'r llall, mae gennym oddeutu 20,000 o gleifion yn aros am fwy na 36 wythnos am driniaeth. Rydym wedi gweld cynnydd o 400 y cant yn nifer y cleifion sy'n aros mwy na blwyddyn am lawdriniaeth. Mae 39 y cant o bobl Cymru yn ei chael hi'n anodd gwneud apwyntiad i weld meddyg teulu, ac yn ôl Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, rydym yn dioddef o brinder difrifol o feddygon teulu. Mae gan Gymru 136 o leoedd hyfforddi ac os ydym yn mynd i ystyried lleoedd hyfforddi fesul claf, dylem fod yn hyfforddi 184 ohonynt.
Cred y coleg brenhinol fod angen inni hyfforddi 200 o feddygon teulu newydd bob blwyddyn er mwyn ateb y galw a gwneud iawn am y nifer fawr o feddygon teulu sy'n agosáu at oed ymddeol. Ond nid meddygon teulu'n unig sy'n brin. Gan Gymru y mae'r nifer leiaf o seiciatryddion ymgynghorol y pen o'r boblogaeth, er bod gan Gymru gyfran uwch na'r cyfartaledd o bobl sy'n dioddef salwch meddwl. Gan Gymru y mae rhai o'r cyfraddau goroesi canser gwaethaf yn y byd gorllewinol, ac eto rydym yn affwysol o brin o oncolegwyr clinigol, ffisegwyr meddygol, radiograffyddion a diagnostegwyr. Rydym yn affwysol o brin o nyrsys. Ar hyn o bryd mae'r GIG yn gwario £1 filiwn yr wythnos ar nyrsys asiantaeth i weithio shifftiau'n unig.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Thank you very much indeed, Caroline Jones, for taking the intervention. You've highlighted the case exceptionally well for why we have such a big shortage everywhere, which is why—and I'm going to read the figure out again—948 years are lost because of mental illness. If only some of those people were put back into the workforce more quickly, instead of having to recruit people. We can't magic them out of thin air. We've got them there; let's make them well, let's get them working.
Diolch yn fawr iawn am gymryd yr ymyriad, Caroline Jones. Rydych wedi disgrifio'r achos yn eithriadol o dda dros pam y mae gennym y fath brinder mawr ym mhob man, a dyna pam—ac rwy'n mynd i ddarllen y ffigur eto—y collir 948 o flynyddoedd oherwydd salwch meddwl. O na bai rhai o'r bobl hynny'n cael eu dychwelyd i'r gweithlu yn gynt, yn hytrach na gorfod recriwtio pobl. Ni allwn eu creu o ddim byd. Maent yno i ni; gadewch i ni eu gwneud yn iach, gadewch i ni eu cael i weithio.
Angela, I take your point, but for the reasons I highlighted in the beginning I can't accept your—I had to put my amendment in. So, I do apologise. Thank you.
These shortages don't just contribute to longer and longer waits for patients; they are placing existing staff under unbelievable strain, and one out of every three Welsh GPs feel they are so stressed they cannot cope at least once per week. Nurses have revealed they are leaving work sobbing and patients are dying alone because of these staff shortages. We would need an additional 78 clinical oncologists if our oncologists were to stick to their contracted hours. Our NHS is being tested to breaking point and the pressures are due to continue to pile up.
Yes, the Welsh Government are to implement new ways of working, but we need the staff to carry out these roles. We have to plan for future need. We can't just recruit doctors and nurses overnight; they take years of training. Our health and social care workforce are our most valuable resources, let's support them by ensuring they are not overworked and undervalued. We need an urgent national workforce plan and I urge Members to support the motion and my two amendments. Thank you.
Angela, rwy'n derbyn eich pwynt, ond am y rhesymau y tynnais sylw ar y cychwyn ni allaf dderbyn eich—roedd yn rhaid i fi gynnwys fy ngwelliant. Felly, mae'n ddrwg gennyf. Diolch.
Mae'r prinder nid yn unig yn cyfrannu at amseroedd aros hirach i gleifion, mae hefyd yn rhoi staff presennol o dan straen anhygoel, ac mae un o bob tri meddyg teulu yng Nghymru'n teimlo eu bod dan gymaint o straen fel na all ymdopi o leiaf unwaith yr wythnos. Mae nyrsys wedi datgelu eu bod yn gadael y gwaith yn crio ac mae cleifion yn marw ar eu pen eu hunain oherwydd prinder staff. Byddai angen 78 o oncolegwyr clinigol ychwanegol pe bai ein honcolegwyr yn glynu at oriau eu contract. Mae ein GIG yn cael ei brofi i'r eithaf a disgwylir i'r pwysau barhau i gynyddu.
Ydy, mae Llywodraeth Cymru yn mynd i weithredu dulliau newydd o weithio, ond mae angen staff i gyflawni'r rolau hyn. Rhaid inni gynllunio ar gyfer angen yn y dyfodol. Ni allwn recriwtio meddygon a nyrsys dros nos; maent yn cymryd blynyddoedd o hyfforddiant. Ein hadnoddau mwyaf gwerthfawr yw ein gweithlu gofal cymdeithasol ac iechyd, gadewch inni eu cefnogi drwy sicrhau nad ydynt yn gorweithio ac yn cael eu dibrisio. Mae arnom angen cynllun gweithlu cenedlaethol ar frys ac anogaf yr Aelodau i gefnogi'r cynnig a fy nau welliant iddo. Diolch.
I call the Cabinet Secretary for Health and Social Services to formally move amendment 2, tabled in the name of Julie James.
Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Julie James, yn ffurfiol.
Gwelliant 2—Julie James
Dileu pwyntiau 3 a 4 a rhoi yn eu lle:
Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i:
a) cyhoeddi strategaeth integredig gynhwysfawr ar gyfer gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol Cymru yn 2019 i sicrhau bod ein gwasanaethau’n gallu mynd i’r afael â’r galw am wasanaethau diogel o ansawdd uchel yn y dyfodol;
b) gwneud GIG Cymru yn esiampl o gyflogwr o ran y modd y mae’n cefnogi llesiant yn y gwaith drwy ddatblygu polisïau cadarn sy’n hybu iechyd, llesiant a datblygiad proffesiynol parhaus y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol.
Amendment 2—Julie James
Delete points 3 and 4 and replace with:
Welcomes the Welsh Government’s commitment to:
a) publish a comprehensive integrated strategy for Wales’s health and social care workforce in 2019 to ensure our services are able to address future demand for safe and high quality services;
b) make NHS Wales an exemplar employer through its support for well-being at work by developing robust policies that support the health, well-being and continual professional development of the health and social care workforce.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Can I call on Rhun ap Iorwerth to move amendments 4 and 5, tabled in his own name? Rhun.
A gaf fi alw ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 4 a 5, a gyflwynwyd yn ei enw ei hun? Rhun.
Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw am agor canolfan ar gyfer addysg feddygol ym Mangor ac ehangu addysg feddygol ledled Cymru i sicrhau bod gan bob rhanbarth y gweithlu iechyd sydd ei angen arno.
Gwelliant 5—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw am sicrhau bod cynlluniau gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol yn cynnwys targedau cadarn ar gyfer darparu gweithlu dwyieithog a manylion ynghylch sut y bydd staff presennol y GIG yn cael eu hannog a'u cefnogi i ddysgu Cymraeg.
Amendment 4—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls for the opening of a centre for medical education in Bangor and the expansion of medical education across Wales to ensure every region has the health workforce it requires.
Amendment 5—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls for future health and social care workforce plans to include robust targets for providing a bilingual workforce and details of how existing NHS staff will be encouraged and supported to learn Welsh.
Cynigiwyd gwelliannau 4 a 5.
Amendments 4 and 5 moved.
Diolch yn fawr iawn. I've spoken many times here about the importance of workforce planning and I'm very pleased that we are now talking regularly about health and social care workforce planning; both are vital, of course. Look at many of the problems that we face in terms of health and care—capacity, waiting times, integration. Workforce is central, I think, to the answers that we are seeking. I think it's clear that a failure on the part of this Government to adequately address those issues of workforce is directly undermining the sustainability of our NHS staff, putting them under unacceptable pressure and putting patients in Wales at risk. I'll turn to our two amendments.
Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi siarad droeon yma am bwysigrwydd cynllunio'r gweithlu ac rwy'n falch iawn ein bod yn awr sôn yn rheolaidd am gynllunio'r gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol; mae'r ddau yn hanfodol, wrth gwrs. Edrychwch ar lawer o'r problemau sy'n ein hwynebu o ran iechyd a gofal—capasiti, amseroedd aros, integreiddio. Mae'r gweithlu'n ganolog, rwy'n credu, i'r atebion yr ydym yn eu ceisio. Credaf ei bod hi'n amlwg fod methiant ar ran y Llywodraeth hon i fynd i'r afael yn ddigonol â phroblemau'r gweithlu yn tanseilio cynaliadwyedd ein staff GIG yn uniongyrchol, gan eu rhoi o dan bwysau annerbyniol a rhoi cleifion yng Nghymru mewn perygl. Fe drof at ein dau welliant.
Mi soniaf i am y ddau welliant. Nid oes syrpreisys yn y gwelliannau, mae'n deg i ddweud, ac rwy'n ymddiheuro dim am hynny, oherwydd ni fyddwn ni'n gallu darparu'r NHS rydym ni ei eisiau oni bai ein bod ni yn sefydlu canolfan addysg feddygol ym Mangor ac ehangu lleoliadau hyfforddi ledled Cymru. Y gwelliant arall: nid ydym ni'n mynd i allu darparu'r gofal a'r gwasanaeth iechyd rydym ni ei eisiau oni bai ein bod ni'n cydnabod nad yw gwasanaethau yn y Gymraeg ddim yn rhyw ddewis ychwanegol a all gael ei ohirio tan y dyfodol chwedlonol hwnnw pan mae yna hen ddigon o adnoddau, ond yn hytrach ei fod yn rhan hanfodol o gyflwyno gofal clinigol diogel heddiw.
Fe wnaf i ddechrau efo'r pwynt yna. Mae yna ryw syniad allan yna, wyddoch chi, o hyd fod mwyafrif llethol pobl Cymru'n gallu siarad Saesneg, ac oherwydd hynny nad oes gwahaniaeth a ydyn nhw'n siarad efo'u meddyg neu nyrs yn Gymraeg neu Saesneg. Mae Comisiynydd yr Iaith Gymraeg wedi sôn am fwy nag un bwrdd iechyd yn cyfeirio at y ffaith fod rhai o'u staff yn ei chael hi'n anodd deall yr angen i ddarparu ac i gynnig gwasanaethau yn Gymraeg, pan fod eu canfyddiad yn un o ddiffyg galw amlwg am wasanaethau gan y cyhoedd. Mae llawer o'r byrddau iechyd eu hunain ag agwedd niwtral tuag at hyn, ac mae hyn ynddo'i hun yn broblemus. Er nad yw'n elyniaethus, mae ystyried y Saesneg fel jest y norm—yr iaith default—yn rhwystr i weithredu rhagweithiol wrth chwilio am atebion i anghenion ieithyddol.
Mae gallu i ddisgrifio symptomau yn gywir yn helpu diagnosis cywir. Mae disgrifio symptomau mewn iaith gyntaf yn ei gwneud hi'n haws i roi disgrifiad cywir, fel yr wyf yn gwybod y byddai Dai Lloyd yn ei gadarnhau fel meddyg teulu. Mae'n mynd yn fwy ac yn fwy amlwg pan rŷch chi'n sôn am bobl ifanc ac am blant, ac am bobl efo dementia, anableddau dysgu neu gyflwr iechyd meddwl. Felly, nid yw recriwtio staff sy'n siarad Cymraeg, a darparu gwasanaethau dwyieithog, ddim yn rhywbeth ddylai gael ei weld fel rhyw dicio bocs oherwydd bod y bobl niwsans yna yn Plaid Cymru wedi gallu dylanwadu ar Lywodraeth unwaith—mae'n rhywbeth i'w wneud am fod cleifion bregus yn gallu marw os na wnewch chi. Mae yna dal arwyddion o ddirmyg, rwy'n ofni. Nid yw Llywodraeth Cymru ddim hyd yn oed yn meddwl bod angen trafferthu i gyhoeddi nifer y siaradwyr Cymraeg yn yr NHS, ac eithrio nifer y meddygon teulu—mae'r rheini'n cael eu rhifo. Felly, nid oes gennym ni syniad yn lle mae'r bylchau a beth ydy'r tueddiadau ac yn y blaen. [Torri ar draws.]
I will mention both amendments. There are no surprises, it’s fair to say, and I make no apologies for that, because we will be unable to provide the NHS that we want unless we establish a centre for medical education in Bangor and expand medical placements across Wales. And the other amendment: we’re not going to be able to provide the healthcare that we want and the health services we want unless we recognise and acknowledge that Welsh language services are not an additional option that can be deferred to that mythical future when there are plenty of resources available, but rather that it is a crucial part of delivering safe clinical care today.
I will start on that point. There is some idea out there still that the vast majority of the people of Wales can speak English and, therefore, it makes no difference to them if they speak to their doctor or nurse in Welsh or in English. The Welsh Language Commissioner has talked about more than one health board referring to the fact that some of their staff have difficulty in understanding the need to provide services through the medium of Welsh, when their perception is that there is a clear lack of demand from the public for such services. Many health boards have a neutral attitude towards this, and this in and of itself is problematic. Although it is not hostile, considering English as the norm or the default is a barrier to proactive action in finding solutions to linguistic needs.
The ability to describe symptoms accurately helps diagnosis. Describing symptoms in your first language makes it easier to give an accurate description, as I know Dai Lloyd would confirm as a GP. It becomes more and more important when you talk of young children, and of people with dementia, learning difficulties or mental health conditions. So, the recruitment of Welsh-speaking staff and providing a bilingual service isn’t something that should be seen as a box-ticking exercise because those nuisance people in Plaid Cymru were able to influence Government once. It is related to the fact that vulnerable patients could die if you don’t provide that service. But, there are still signs of contempt, I’m afraid. The Welsh Government don’t even believe that they need to publish the number of Welsh speakers within the NHS, with the exception of GPs—those are counted. So, we have no idea where the gaps are and what the trends are. [Interruption.]
Yes, of course.
Wrth gwrs.
I'm grateful to the Member for taking the intervention, and I agree with the points he's making on bilingualism. But, equally important are other languages to be considered, especially in the city that I represent here in Cardiff, which has a diversity of languages, and the translation system that is available for patients and medics within our health service does need a complete overhaul so that no-one feels excluded and they can use the tongue that they choose to speak in.
Diolch i'r Aelod am dderbyn yr ymyriad, ac rwy'n cytuno â'r pwyntiau y mae'n eu gwneud ar ddwyieithrwydd. Ond mae'r ieithoedd eraill sydd i'w hystyried yr un mor bwysig, yn enwedig yn y ddinas a gynrychiolaf yma yng Nghaerdydd, lle y ceir amrywiaeth o ieithoedd, ac mae angen ailwampio'r system gyfieithu sydd ar gael ar gyfer cleifion a meddygon yn ein gwasanaeth iechyd yn llwyr fel nad oes neb yn teimlo eu bod wedi'u hallgáu ac y gallant ddefnyddio'r iaith y maent yn dewis ei siarad.
The point that I made about the ability to describe symptoms in your first language is equally true whichever language we are talking about, but, of course, there is—I won't even use the words 'special case' for the Welsh language, seeing as we are in Wales. But, of course, the Member makes a perfectly valid point.
Mae'r pwynt a wneuthum am y gallu i ddisgrifio symptomau yn eich iaith gyntaf yr un mor wir ym mha iaith bynnag y soniwn amdani, ond wrth gwrs, ceir—ni ddefnyddiaf y geiriau 'achos arbennig' ar gyfer yr iaith Gymraeg hyd yn oed, gan ein bod yng Nghymru. Ond wrth gwrs, mae'r Aelod yn gwneud pwynt cwbl ddilys.
Yn ôl at y mater o ffigurau, efo meddygon teulu, rŷm ni'n gwybod bod yna brinder meddygon teulu beth bynnag, ac mae ffigurau gan y Llywodraeth heddiw yn dangos cynnydd yn y nifer y bobl sy'n cwyno eu bod nhw'n gorfod aros yn hir am driniaeth, ond mae'r nifer sy'n siarad Cymraeg wedi mynd i lawr yn sylweddol hefyd, felly mae'n rhaid gweithredu rŵan.
Rŷm ni wedi gweld bod yr ystadegau ar niferoedd hyfforddi ar gyfer meddygon teulu yn is mewn perthynas â'r boblogaeth nag yn Lloegr a'r Alban. Felly, yn troi at y gwelliant arall yna ynglŷn ag addysg feddygol, rŷm ni'n wynebu problem prinder meddygon—rŷm ni'n gwybod hynny. Felly, gadewch inni ddechrau gwyrdroi hyn drwy fuddsoddi a gosod uchelgais o ran cynyddu nifer y myfyrwyr meddygol a nifer y llefydd y mae myfyrwyr meddygol yn gallu astudio ynddyn nhw.
Mae gennym ni domen o enghreifftiau sy'n dangos gwerth hyfforddi mewn ardal wledig er mwyn perswadio pobl i weithio mewn ardal wledig—esiamplau o Norwy, o Calgary, o America ac o hyd a lled y byd, i ddweud y gwir. Mae yna waith da yn cael ei wneud yn Abertawe yn y brifysgol i ehangu llefydd hyfforddi yn y gorllewin. Efallai mai Caerdydd, felly, fyddai'r partner mwyaf naturiol i weithio efo Prifysgol Bangor ar ganolfan addysg feddygol newydd, achos mae angen y ganolfan honno. Mae gan Iwerddon saith ysgol feddygol ac mae gan yr Alban bump ysgol feddygol, sy'n awgrymu bod un ysgol feddygol i bob miliwn o bobl yn rhywbeth sydd yn gweithio ac yn gyffredin. Rŷm ni angen un arall yng Nghymru.
To return to the figures, with GPs, we know that there is a shortage of GPs in any case, and Government figures published today show an increase in the number of people complaining that they have to wait a long time for treatment, but the number of Welsh speakers has significantly declined too. So, action is needed now.
We have seen that the statistics in terms of training places for GPs are lower in relation to the population than is the case in England and Scotland. Therefore, turning to that other amendment on medical education, we are facing a problem with a shortage of doctors—we know that. So, let’s start to overturn this by investing and setting an ambition in terms of increasing the number of medical students and the number of placements available for medical students.
We have a whole host of examples that demonstrate the value of training in a rural area in order to persuade people to work in rural areas—examples from Norway, from Calgary, from the USA and, indeed, from across the world, if truth be told. There is good work being done in Swansea, in the university there, to expand the number of training places in west Wales. Cardiff may, then, be the most natural partner to work with Bangor University on a new centre for medical education, because that is truly needed. Ireland has seven medical schools and Scotland has five, which suggests that a medical school for every million of the population is something that works. We need another in Wales.
In evidence—I think it was to the health committee—the Welsh Local Government Association and the Association of Directors of Social Services Cymru said that
'Key determinants of health are largely outside the control of health services and so the quality of, and spending on, social care has one of the strongest impacts on the demand for health care.'
That might be stating the obvious, perhaps, but it's a statement that should impact more strongly on our thoughts on the recruitment and well-being of the social care workforce in the short to medium term, because it's not just about the NHS workforce. If the social care workforce collapses, it takes down the ability of the NHS workforce to cope with the extra demands on them. And while I accept, of course, that big cultural and structural changes don't happen overnight, and acknowledge that work has now begun on raising the status of the social and personal care workforce through further regulation and training, we are still losing care workers into the health system because of better terms and conditions there, as well as losing them to other jobs as care is too often seen as a stop-gap, temporary, entry-level sort of job.
What we don't know is how many we are losing through ill health, because we don't know how many people are employed in this sector. Six thousand or so are registered, as we know, but Welsh Government estimates that there are about 19,000 domiciliary workers out there who are now eligible to register. But an independent report on the economic value of adult social care suggests that the estimate is nearer 83,000 care workers and more likely that there are 127,000 jobs indirectly linked to adult social care. And if you don't know who these workers are and can't reach them, how do we ensure the well-being of this hidden army? We know about the GPs, and now we know about the ambulance staff as well, but how many care workers experience mental ill health due to unrealistic time demands, variable terms and conditions, low levels of pay—maybe that residual feeling that you're second-best compared to the NHS? How many are leaving for those reasons, when we might be able to retain them?
And if we're asking for cultural change, if we're asking people to come forward and invest in a career in social care, then Welsh Government needs to constantly make the case with the public that social care is not something less than the medical or nursing care that we know of and to show that. So, while Ministers may expect Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales to work 'as one', to quote them, there is a real question for me about the value of the education streams of these organisations being separate from each other, retaining the risk of one overshadowing the other. New entrants should be coming into the beginnings of this integrated service with none of the old trappings of healthcare being more highly valued than social care, and certainly in the generalist areas of primary care, new entrants shouldn't be even aware of any difference, even if they do go on to be more specialised as their careers progress.
For all the good work that's taking place in clusters and other multidisciplinary hubs, it still tends to be medical or nursing members who lead teams rather than those with social services backgrounds, although obviously there are some of those. Without role models, new entrants will inherit this existing sense of inequality between the two necessary parts of care, and as we've lost 5,000 jobs in social services departments in the last seven years, who is it that's encouraging those who have taken the social services route to push for leadership in those integrated services?
Now, 'care' is the word we're using here, and primary care cannot continue to be seen as purely medical, nursing or even about allied healthcare professionals. Social and personal care must be valued equally within that definition. Yesterday, we were lucky enough to be visited by Griffithstown Primary School, who came to the cross-party group on dementia to talk about the brilliant intergenerational work that they're doing. Some of the girls—none of the boys, interestingly—said that they'd like to become dementia nurses. No-one mentioned becoming a consultant or a researcher or a care worker or someone running a care home or domiciliary service or someone who helped to keep people well at home when they have dementia. And I am not blaming those children at all, but they've heard of nurses; they haven't heard of social care. And without clarity on what the future looks like, I think it's pretty difficult to prepare new entrants and persuade existing workers to change what they're doing, which is a pretty stressful experience in itself, and how can HEIW and SCW be sure that what they are training for will be appropriate for future models of care? And, of course, it will be models—plural—because this will be different in different parts of Wales.
Just finally, I want to finish on the subject of third sector providers. I came across a situation yesterday where there was a scheme that pays a small number of third sector personnel with acknowledged expertise to support individuals to have the confidence to make appropriate decisions about their care needs instead of dialling 999. To cut a long story short, they're losing their funding, we're losing the expertise of those members of the care workforce as well as all the benefits, and I want some assurance, if you can respond to this today, about how our care workers from the third sector, and other sectors if you like, will be retained and how we will look after them if we don't even know they exist.
Mewn tystiolaeth—i'r pwyllgor iechyd rwy'n credu—dywedodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a Chymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru fod
penderfynyddion allweddol iechyd i raddau helaeth y tu allan i reolaeth gwasanaethau iechyd, ac felly, ansawdd, a gwariant ar ofal cymdeithasol yw un o'r pethau sy'n effeithio fwyaf ar y galw am ofal iechyd.
Efallai fod hynny'n datgan yr amlwg, o bosibl, ond mae'n ddatganiad a ddylai effeithio'n gryfach ar ein meddyliau ynghylch recriwtio a lles y gweithlu gofal cymdeithasol yn y tymor byr i'r tymor canolig, oherwydd mae'n ymwneud â mwy na gweithlu'r GIG. Os yw'r gweithlu gofal cymdeithasol yn methu, mae'n dinistio gallu gweithlu'r GIG i ymdopi â'r galwadau ychwanegol arnynt. Ac er fy mod yn derbyn, wrth gwrs, nad yw newidiadau diwylliannol a strwythurol mawr yn digwydd dros nos, ac yn cydnabod bod gwaith wedi dechrau bellach ar godi statws y gweithlu gofal cymdeithasol a phersonol drwy reoleiddio a hyfforddiant pellach, rydym yn dal i golli gweithwyr gofal i'r system iechyd oherwydd eu telerau ac amodau gwell yno, yn ogystal â'u colli i swyddi eraill gan fod gofal yn cael ei weld yn rhy aml fel math o swydd lefel mynediad dros dro i lenwi bwlch.
Yr hyn na wyddom yw faint a gollwn o ganlyniad i salwch, oherwydd nid ydym yn gwybod faint o bobl a gyflogir yn y sector hwn. Mae 6,000 neu fwy wedi'u cofrestru, fel y gwyddom, ond mae Llywodraeth Cymru yn amcangyfrif bod tua 19,000 o weithwyr gofal cartref i'w cael sydd bellach yn gymwys i gofrestru. Ond mae adroddiad annibynnol ar werth economaidd gofal cymdeithasol i oedolion yn awgrymu bod yr amcangyfrif yn nes at 83,000 o weithwyr gofal ac mae'n fwy na thebyg fod 127,000 o swyddi wedi'u cysylltu'n anuniongyrchol â gofal cymdeithasol i oedolion. Ac os nad ydych yn gwybod pwy yw'r gweithwyr hyn ac yn methu eu cyrraedd, sut y gallwn sicrhau lles y fyddin gudd hon? Rydym yn gwybod am y meddygon teulu, ac yn awr rydym yn gwybod am y staff ambiwlans yn ogystal, ond faint o weithwyr gofal sy'n dioddef salwch meddwl oherwydd galwadau amser afrealistig, telerau ac amodau sy'n amrywio, lefelau cyflog isel—y teimlad hwnnw sy'n parhau mai ail orau ydych chi o gymharu â'r GIG? Faint sy'n gadael am y rhesymau hynny, pan allem fod yn eu cadw?
Ac os ydym yn gofyn am newid diwylliannol, os ydym yn gofyn i bobl ddod i fuddsoddi mewn gyrfa mewn gofal cymdeithasol, mae angen i Lywodraeth Cymru wneud yr achos i'r cyhoedd yn gyson nad yw gofal cymdeithasol yn llai o beth na'r gofal meddygol neu nyrsio y gwyddom amdano ac i ddangos hynny. Felly, er y bydd Gweinidogion efallai'n disgwyl i Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru weithio 'fel un', i'w dyfynnu hwy, mae yna gwestiwn go iawn yn codi i mi ynglŷn â bod gwerth ffrydiau addysg y sefydliadau hyn ar wahân i'w gilydd, gan gadw'r risg y bydd un yn bwrw cysgod dros y llall. Dylai fod newydd-ddyfodiaid yn dod i ddechreuad y gwasanaeth integredig hwn heb ddim o'r hen rwystrau fod gofal iechyd yn fwy gwerthfawr na gofal cymdeithasol, ac yn sicr ym meysydd cyffredinol gofal sylfaenol, ni ddylai newydd-ddyfodiaid fod yn ymwybodol o unrhyw wahaniaeth, hyd yn oed os ydynt yn camu ymlaen i fod yn fwy arbenigol wrth i'w gyrfa fynd rhagddi.
Er yr holl waith da sy'n digwydd mewn clystyrau a chanolfannau amlddisgyblaethol eraill, y tueddiad o hyd yw i aelodau meddygol neu nyrsio arwain timau yn hytrach na'r rheini sydd â chefndir yn y gwasanaethau cymdeithasol, er bod rhai o'r rheini i'w cael wrth gwrs. Heb fodelau rôl, bydd newydd-ddyfodiaid yn etifeddu'r ymdeimlad presennol hwn o anghydraddoldeb rhwng y ddwy ran angenrheidiol o ofal, a chan ein bod wedi colli 5,000 o swyddi mewn adrannau gwasanaethau cymdeithasol yn y saith mlynedd diwethaf, pwy sy'n annog y rheini sydd wedi dilyn y llwybr gwasanaethau cymdeithasol i wthio am arweinyddiaeth yn y gwasanaethau integredig hynny?
Nawr, 'gofal' yw'r gair rydym yn ei ddefnyddio yma, ac ni all gofal sylfaenol barhau i gael ei weld fel rhywbeth cwbl feddygol, neu'n ymwneud yn unig â nyrsio neu weithwyr proffesiynol perthynol i ofal iechyd hyd yn oed. Rhaid rhoi gwerth cyfartal ar ofal cymdeithasol a phersonol o fewn y diffiniad hwnnw. Ddoe, roeddem yn ddigon ffodus i gael ymweliad gan ysgol gynradd Griffithstown, a ddaeth i'r grŵp trawsbleidiol ar ddementia i siarad am y gwaith pontio'r cenedlaethau gwych y maent yn ei wneud. Dywedodd rhai o'r merched—neb o'r bechgyn, yn ddiddorol—y byddent yn hoffi dod yn nyrsys dementia. Ni soniodd neb am ddod yn feddyg ymgynghorol neu ymchwilydd neu weithiwr gofal neu rywun sy'n rhedeg cartref gofal neu wasanaeth gofal cartref neu rywun sy'n helpu i gadw pobl yn iach yn y cartref pan fydd ganddynt ddementia. Ac nid wyf yn beio'r plant hynny o gwbl, ond maent wedi clywed am nyrsys; nid ydynt wedi clywed am ofal cymdeithasol. A heb unrhyw eglurder ynglŷn â sut olwg fydd ar bethau yn y dyfodol, credaf ei bod yn eithaf anodd paratoi newydd-ddyfodiaid a darbwyllo gweithwyr presennol i newid yr hyn y maent yn ei wneud, sy'n brofiad eithaf anodd ynddo'i hun, a sut y gall Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru fod yn sicr y bydd yr hyn y maent yn hyfforddi ar ei gyfer yn briodol ar gyfer modelau gofal yn y dyfodol? Ac wrth gwrs, modelau fydd gennym—yn y lluosog—oherwydd bydd hyn yn wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru.
Yn olaf, rwyf am orffen ar bwnc darparwyr y trydydd sector. Deuthum ar draws sefyllfa ddoe lle roedd cynllun yn talu nifer fach o bersonél y trydydd sector sydd ag arbenigedd cydnabyddedig i helpu unigolion i gael hyder i wneud penderfyniadau priodol am eu hanghenion gofal yn hytrach na ffonio 999. I dorri stori hir yn fyr, maent yn colli eu cyllid, rydym yn colli arbenigedd yr aelodau hynny o'r gweithlu gofal yn ogystal â'r holl fuddion, a hoffwn rywfaint o sicrwydd, os gallwch ymateb i hyn heddiw, ynglŷn â sut y bydd ein gweithwyr gofal o'r trydydd sector, a sectorau eraill os hoffech, yn cael eu cadw a sut y gallwn edrych ar eu holau os na wyddom eu bod yn bodoli hyd yn oed.
Rydw i’n falch iawn i gymryd rhan yn y ddadl bwysig yma. Yn dilyn o beth mae Suzy Davies wedi’i ddweud, fe wnaf i ddechrau gyda’r pwynt cyntaf, sef pwysigrwydd allweddol gofal cymdeithasol. Nawr, fel meddyg, buasech chi’n disgwyl i mi fynd ymlaen ac ymlaen am y gwasanaeth iechyd, ond fel sydd wedi cael ei ddweud sawl tro yn y Siambr yma, heb ofal cymdeithasol, mi fydd y gwasanaeth iechyd yn dadfeilio hefyd, felly mae eisiau dechrau efo hynny. Yn bersonol, ac yn gynyddol, mae fy mhlaid i’n ffafrio creu gwasanaeth gofal cenedlaethol.
Mae gennym ni wasanaeth iechyd cenedlaethol. Nôl yn y 1930au, roeddem ni’n edrych ar iechyd, ac roedd e'n wasgaredig—ar wahân. Roedd yna elfennau llywodraeth leol yn darparu iechyd, roedd yna elfennau elusennol, roedd yna elfennau preifat yn darparu gwasanaeth iechyd. Roedd yn rhaid ichi dalu i weld eich meddyg teulu, er enghraifft. Fast-forward i nawr, a phan rydych chi’n edrych ar y sector gofal, mae yna elfennau’n cael eu darparu gan lywodraeth leol, mae yna elfennau’n cael eu darparu gan y sector breifat, mae yna elfennau’n cael eu darparu yn elusennol. Beth am ddod â nhw at ei gilydd? Achos os oedd e’n ddigon da i’r gwasanaeth iechyd, yn bendant mae’n ddigon da i gael gwasanaeth gofal ar yr un un math o linellau. Buasai hynny’n dod â’r sawl sy’n gweithio yn y gwasanaeth gofal ar yr un lefel o barch â’r sawl sy’n gweithio yn y gwasanaeth iechyd. Fel rydych chi wedi crybwyll eisoes, mae pobl yn wastad yn edrych ar nyrsys a meddygon gyda rhyw lefel o barch sydd yn uwch na’r sawl sydd yn darparu gwasanaeth gofal. Rydym ni wedi llwyddo dros y blynyddoedd i israddio gwerth gofal yn ein cymdeithas, ac eto, hwnnw ydy’r pwynt allweddol mwyaf pwysig—y gallu yna i ymdrin â phobl, i fod yn dosturiol efo pobl, i fod yn garedig efo pobl arall, a’r gwasanaeth gofal ydy hynny. Rydym ni wedi colli hynny efo’r ffordd rydym ni’n ymdrin â phobl, efo’n cleifion, ddim jest yn y gwasanaeth iechyd ond hefyd yn ein gwasanaeth gofal.
Ac, ydy, mae hynny’n golygu, yn bendant, yn ein gwasanaeth gofal, efo'r nifer cynyddol o bobl sy’n dioddef o ddementia ac ati, fod angen darparu’r gwasanaeth hwnnw’n gynyddol drwy gyfrwng y Gymraeg hefyd, achos efo dementia, yr iaith rydych chi wedi'i dysgu yn eilradd sydd yn mynd gyntaf. Hynny yw, i’r sawl sydd yn siarad Cymraeg iaith gyntaf pan maen nhw’n datblygu dementia, dim ond Cymraeg maen nhw’n gallu siarad pan maen nhw wedi datblygu dementia. Ac mae yna sawl math o strôc sydd yn cael yr un un math o effaith. Rydych chi’n colli’r gallu i siarad yn eich ail iaith. Mae yna nifer o wledydd dros y byd efo’r un un math o brofiad. Pan rydych chi mewn gwledydd sydd yn siarad mwy nag un iaith, rydych chi'n colli’r gallu i siarad eich ail iaith—efo dementia, yn gynyddol, ac efo strôc.
Felly, mae’n rhaid inni fod yn gwneud yn siŵr ein bod ni’n cynllunio ein gweithlu i adlewyrchu ein cymdeithas. Mae yna dros 0.5 miliwn o siaradwyr Cymraeg yma yng Nghymru; rydym ni’n anelu at darged o gael 1 filiwn ohonyn nhw, ac felly dylai ein gweithlu ni yn y gwasanaeth gofal, yn ogystal ag yn y gwasanaeth iechyd, adlewyrchu’r pwynt sylfaenol yna. Yn ogystal â beth ddywedodd Rhun ap Iorwerth, rŷch chi’n gwella safon y dadansoddiad—y diagnosis—pan rydych chi’n gallu ymgysylltu efo rhywun yn ei mamiaith. Rydych yn dod i ddeall y diagnosis, ac rydym yn dod i’r diagnosis, fel meddygon a nyrsys, 90 y cant o’r amser ar sail beth mae’r claf yn dweud wrthym ni ar sail ei hanes. Ac felly, os ydych chi’n cael gwell ansawdd hanes, rydych chi’n dod i’r dadansoddiad yn gynt, heb, felly, orfod cael profion gwaed, pelydr x, uwchsain ac yn y blaen. Mae’r ddarpariaeth yna, felly, yn arbed arian yn y pen draw.
Fe wnaf i jest gorffen yn nhermau amser. Fel meddygon iau yn ein hysbytai, maen nhw o dan bwysau affwysol. Mae yna alw i wneud yn siŵr bod y gwasanaeth iechyd yn gorfforaethol yn edrych ar ôl ei staff. Wel, buaswn i’n gwneud ple arbennig y dyddiau hyn i edrych ar ôl ein meddygon ifanc ni yn ein hysbytai. Rydw i wedi sôn am hyn o’r blaen. Nôl yn y dydd pan oeddwn i’n feddyg ifanc mewn ysbytai, roedd yna elfen deuluol—roedd yr arbenigwyr yn edrych ar ein holau ni. Roedd y gweinyddwyr yn edrych ar ein holau ni. Roedd pawb yn edrych ar ein holau ni. Rydym ni wedi colli’r elfen yna rŵan. Mae ein meddygon iau ni yn cwyno eu bod nhw’n cael eu gorweithio. Mae disgwyl iddyn nhw lenwi bylchau yn y rota pan maen nhw ar eu cluniau eisoes. Maen nhw’n gorfod ymladd am ddyddiau i ffwrdd i astudio, ymladd am ddyddiau i ffwrdd i sefyll arholiadau, ymladd am ddyddiau i ffwrdd hyd yn oed i briodi. Nid ydy hyn yn deg. Dyma ddyfodol ein gweithlu meddyg teulu ni. Rydym ni i gyd yn dechrau bant fel meddygon iau mewn ysbyty, ond os ydym ni’n colli’r rheini, os ydyn nhw'n symud dros y dŵr i fod yn feddygon yn Awstralia ac ati, lle maen nhw’n cael gweithio’n llai caled ac am lawer mwy o bres, ac nid yw Bondi Beach yn bell i ffwrdd, nid oes rhyfedd bod y gweithlu yn gadael. Mae eisiau paratoi ar gyfer y dyfodol drwy ymdrin â’n meddygon iau yn llawer gwell. Diolch yn fawr.
I’m very pleased to take part in this very important debate. Following on from what Suzy Davies has said, I’ll start with the first point, which is the key importance of social care. Now, as a doctor, you’d expect me to talk on and on about the health service, but as has been mentioned several times in the Chamber, without social care, the NHS will fall into ruin as well, and we have to address that. Increasingly, my party favours creating a national care service.
We do have a national health service. Back in the 1930s, we looked at health, and it was dispersed and separate, and there were local authority elements that provided healthcare, there were charities and private bodies, and you had to pay to go to see your GP. Fast-forward to now, when you look at the care sector, there are local authority elements, there are private sector elements and there are charitable elements. How about bringing them all together? Because if it was good enough for the NHS, then, certainly, it’s good enough to have a care service on the same lines. That would bring those who work in the care sector to the same level of respect as those who work in the NHS. As you’ve already mentioned, people always look at nurses and doctors with more respect than those who provide social care. Over the years we’ve managed to downgrade the value of care in our societies, but yet, that is the most important point—the ability to deal with people and to be compassionate with people, to be kind to other people, and that’s the care service. We’ve lost that in the way that we deal with our patients, not just in the health service, but also in our care service.
And, yes, that means, certainly, in the care service, with an increasing number of people suffering from dementia and so forth, that we need to provide that service increasingly through the medium of Welsh because, with dementia, it's your second language that disappears first. That is, for those who speak Welsh as a first language when they develop dementia, it’s only Welsh that they can speak when they’ve developed dementia. And there are several kinds of stroke that have the same impact. You lose the ability to speak in your second language. There are a number of countries across the world with the same kind of experience. When you have a country with more than one language spoken, you lose that ability to speak your second language—with dementia, increasingly, and with strokes.
So, we have to ensure that we plan our workforce to reflect our society. There are more than 0.5 million Welsh speakers here in Wales, and we want to create 1 million of them, and therefore our care workforce, as well as our NHS workforce, should reflect that basic point. As well as what Rhun ap Iorwerth said, you improve the quality of the diagnosis when you can engage with someone in their first language. You can understand the diagnosis, and we come to a diagnosis, as doctors and nurses, 90 per cent of the time on the basis of what the patient tells us on their patient history. So, if you have a better quality of history, you arrive at a quicker diagnosis without having to have blood tests, x-rays, ultrasound and so forth. That provision, therefore, saves money ultimately.
I’ll just finish now. Junior doctors in our hospitals are under a great deal of pressure. There is a call for the NHS corporately to look after its staff. Well, I would make it a special plea that we should now look after our junior doctors in hospitals. I’ve mentioned this before. Back in the day, when I was a young doctor in a hospital, there was a familial element. The administrators and other doctors looked after us, everyone looked after us, and we’ve lost that element. Our junior doctors complain that they’re overworked and that they have to fill gaps in the rota when they’re already on their knees. They have to fight for days off to study, fight for days off to sit exams and fight for days off even to get married. This is not fair, and people think, ‘Well, this is the future of our GP workforce.’ We all start off as junior doctors in hospitals, but if we lose those, if they move abroad to be doctors in Australia and so forth, where they can work fewer hours for more money, and Bondi Beach isn’t far away, it's no wonder that the workforce is leaving. We need to prepare for the future by dealing with our junior doctors in a far better way. Thank you very much.
This year marks the seventieth anniversary of the creation of the NHS. It is likely that everyone in Wales will, at some time, need the services of the NHS. I know from my own personal experience how important the NHS is. In April this year, my wife suffered a series of strokes and it is a great comfort to know that the excellent care that she received is available to everyone, irrespective of their background or financial circumstances.
The NHS faces many challenges. We have an ageing population, the number of people with long-term health conditions is rising and the cost of treatments and medical technology is growing. The NHS needs to adapt and to modernise to meet these challenges if it is to flourish and provide the world-class services that we all want to see. But its core principle must remain; a free health service available to everyone is still the envy of the world. We all want to see the NHS in Wales delivering high-quality healthcare to everyone. To achieve this, we need a well-resourced and high-performing workforce, a workforce that feels valued and supported. However, it is clear that the recruitment and retention of staff has become a major challenge facing the NHS in Wales.
The Welsh Government has constantly failed to train enough staff for the future. Training places offered by NHS health boards remain unfilled. The number of Welsh domiciled students applying to medical school is declining, and in spite of the Welsh Government offering an NHS bursary for the last four academic years, Wales has failed to fill all commissioned places. Recruiting staff has proved a problem. The impact of the Welsh Government flagship ‘Train. Work. Live.’ scheme has been difficult to measure, with vague measures of success.
I welcome the decision by UK Government to relax immigration rules to allow more non-EU skilled doctors and nurses to work in our NHS. Increased pressure and workload on our current NHS workforce has led to difficulties in retaining staff. We have the lowest number of GPs working in the NHS in Wales since 2013. More than 60,000 nurses have left the NHS since 2015, either through retirement or resignation. This failure to retain, recruit and train the staff has had serious financial consequences. Spending on agency and locum staff reached £164 million; this represents an increase of over 20 per cent compared with the previous years of expenditure. This is not sustainable in the long term, Deputy Presiding Officer. We need a clear strategy from the Welsh Government for future workforce planning. Closer cross-border working and effective incentives must be used to fill geographical and specialist gaps in our health service. The delivery of healthcare is a fast-changing world. We cannot rely on systems to deliver healthcare that were formulated in the 1940s to meet the challenges of this twenty-first century.
Deputy Presiding Officer, the Welsh Government must bring forward a clear strategy to address the problems of the recruitment and retention of NHS staff. This is vital if we are to create the well-resourced and high-performing NHS that the people of Wales need and deserve. If we don't care for our NHS, who else is going to? I'm pretty sure that the NHS will not care for us either.
There are certain areas: the NHS and carers. Mental health is a big issue that we have to look at, especially our veterans. We have to look after them. Also, a couple of months ago, there was a problem with computers and doctors could not get in touch with their patients. That's not good enough. A lot of patients suffered and a lot of hospitals were without work. That is not development. We have to have a plan B. From hospital to hospital, standards are a bit different, so from doctors to doctors, there are different pressures. The quality of our service is great, but delivery is a little bit lacking in certain areas. To modernise our system, the pay system must be equal, the pay must be given to our own doctors and nurses, and they should work in a comfortable and suitable environment in the best hospitals in the world.
Finally, Deputy Presiding Officer, as I said, I will always be proud of the NHS: it is the envy of the world. We must care for our NHS, at any cost, and then the NHS will look after us. Thank you.
Mae'r flwyddyn hon yn nodi pen-blwydd y GIG yn 70 oed. Mae'n debygol y bydd pawb yng Nghymru ar ryw adeg, angen gwasanaethau'r GIG. Gwn o fy mhrofiad personol pa mor bwysig yw'r GIG. Ym mis Ebrill eleni, cafodd fy ngwraig gyfres o strociau ac mae'n gysur mawr gwybod fod y gofal rhagorol a gafodd ar gael i bawb, ni waeth beth fo'u cefndir neu eu hamgylchiadau ariannol.
Mae'r GIG yn wynebu llawer o heriau. Mae gennym boblogaeth sy'n heneiddio, mae nifer y bobl sydd â chyflyrau iechyd hirdymor yn codi ac mae cost triniaethau a thechnoleg feddygol yn tyfu. Mae angen i'r GIG addasu a moderneiddio er mwyn ateb yr heriau hyn os yw'n mynd i ffynnu a darparu'r gwasanaethau o'r radd flaenaf y mae pawb ohonom am eu gweld. Ond rhaid i'w egwyddor craidd barhau; mae gwasanaeth iechyd am ddim sydd ar gael i bawb yn dal i fod yn destun eiddigedd drwy'r byd. Mae pawb ohonom yn dymuno gweld y GIG yng Nghymru yn darparu gofal iechyd o ansawdd uchel i bawb. Er mwyn cyflawni hyn, mae angen gweithlu gydag adnoddau da sy'n cyflawni ar lefel uchel, gweithlu sy'n teimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi a'u cefnogi. Fodd bynnag, mae'n amlwg bod recriwtio a chadw staff wedi dod yn her sylweddol sy'n wynebu'r GIG yng Nghymru.
Mae Llywodraeth Cymru yn gyson wedi methu hyfforddi digon o staff ar gyfer y dyfodol. Mae lleoedd hyfforddi a gynigir gan fyrddau iechyd y GIG yn parhau i fod heb eu llenwi. Mae nifer y myfyrwyr sy'n hanu o Gymru sy'n gwneud cais i fynd i ysgol feddygol yn lleihau, ac er bod Llywodraeth Cymru yn cynnig bwrsariaeth GIG ar gyfer y pedair blynedd academaidd olaf, mae Cymru wedi methu llenwi'r holl leoedd a gomisiynwyd. Mae recriwtio staff wedi bod yn broblem. Mae effaith cynllun blaenllaw Llywodraeth Cymru 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' wedi bod yn anodd ei fesur, gyda graddau annelwig o lwyddiant.
Rwy'n croesawu'r penderfyniad gan Lywodraeth y DU i lacio'r rheolau mewnfudo i ganiatáu mwy o feddygon a nyrsys medrus o'r tu allan i'r UE i ddod i weithio yn ein GIG. Mae mwy o bwysau a baich gwaith ar ein gweithlu GIG presennol wedi arwain at anawsterau i gadw staff. Mae gennym y nifer isaf o feddygon teulu yn gweithio yn y GIG yng Nghymru ers 2013. Mae mwy na 60,000 o nyrsys wedi gadael y GIG ers 2015, naill ai drwy ymddiswyddo neu ymddeol. Mae'r methiant hwn i gadw, recriwtio a hyfforddi staff wedi arwain at ganlyniadau ariannol difrifol. Mae gwariant ar staff asiantaeth a locwm wedi cyrraedd £164 miliwn; dyma gynnydd o dros 20 y cant o'i gymharu â gwariant mewn blynyddoedd blaenorol. Nid yw hyn yn gynaliadwy yn y tymor hir, Ddirprwy Lywydd. Mae angen strategaeth glir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer cynllunio'r gweithlu yn y dyfodol. Rhaid defnyddio gweithio agosach yn drawsffiniol a chymhellion effeithiol er mwyn llenwi bylchau daearyddol ac arbenigol yn ein gwasanaeth iechyd. Mae darparu gofal iechyd yn faes sy'n newid yn gyflym. Ni allwn ddibynnu ar systemau darparu gofal iechyd a luniwyd yn y 1940au i ateb heriau'r unfed ganrif ar hugain.
Ddirprwy Lywydd, rhaid i Lywodraeth Cymru gyflwyno strategaeth glir i fynd i'r afael â phroblemau recriwtio a chadw staff y GIG. Mae hyn yn hanfodol os ydym am greu GIG gydag adnoddau da sy'n cyflawni ar lefel uchel fel y mae pobl Cymru ei angen ac yn ei haeddu. Os nad ydym yn gofalu am ein GIG, pwy arall sy'n mynd i wneud hynny? Rwy'n eithaf siŵr na fydd y GIG yn gofalu amdanom ni ychwaith.
Ceir rhai meysydd: y GIG a gofalwyr. Mae iechyd meddwl yn fater pwysig y mae'n rhaid inni edrych arno, yn enwedig ein cyn-filwyr. Rhaid inni edrych ar eu hôl. Hefyd, ychydig fisoedd yn ôl, cafwyd problem gyda chyfrifiaduron ac ni allai meddygon ddod i gysylltiad â'u cleifion. Nid yw hynny'n ddigon da. Dioddefodd llawer o gleifion ac roedd llawer o ysbytai heb waith. Nid datblygu yw hynny. Rhaid inni gael cynllun B. O ysbyty i ysbyty, mae safonau ychydig yn wahanol, felly o un meddyg i'r llall, mae'r pwysau'n wahanol. Mae ansawdd ein gwasanaeth yn wych, ond mae'r ddarpariaeth yn ddiffygiol mewn rhai meysydd. Er mwyn moderneiddio ein system, rhaid i'r system gyflogau fod yn gyfartal, rhaid rhoi'r tâl i'n meddygon a'n nyrsys ein hunain, a dylent weithio mewn amgylchedd cyfforddus ac addas yn yr ysbytai gorau yn y byd.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, fel y dywedais, byddaf bob amser yn falch o'r GIG: mae'n destun eiddigedd drwy'r byd. Rhaid inni ofalu am ein GIG, ar unrhyw gost, ac yna bydd y GIG yn edrych ar ein holau ni. Diolch.
Thank you. Mark Reckless.
Diolch. Mark Reckless.
Diolch. I was listening to Dai Lloyd, who I think speaks with greater practical authority than, perhaps, any of us can, as a doctor. All I really know about the NHS is from my family who work in it. My father was a doctor and my brother is a doctor, and my sister-in-law, my father-in-law, and my mother was a nurse—it goes on and on. I haven't taken that path myself, but I'm proud of what was announced over the weekend and clarified earlier this week: that the NHS, at least in England, is going to get a £20 billion real-terms increase in its funding, 3.5 per cent per year. I think that what that says to people who are working in the NHS is that they are valued, and, of course, it's not all about money, but it is about sending a message about what value we place on the staff. [Interruption.] Yes.
Diolch. Roeddwn yn gwrando ar Dai Lloyd, y credaf ei fod yn siarad â mwy o awdurdod ymarferol nag y gall unrhyw un ohonom ei wneud, efallai, fel meddyg. Y cyfan a wn yn iawn am y GIG yw'r hyn a glywaf gan fy nheulu sy'n gweithio yn y GIG. Roedd fy nhad yn feddyg ac mae fy mrawd yn feddyg, a fy chwaer yng nghyfraith, fy nhad yng nghyfraith, ac roedd fy mam yn nyrs—mae'n mynd ymlaen ac ymlaen. Nid wyf wedi dilyn y llwybr hwnnw fy hun, ond rwy'n falch o'r hyn a gyhoeddwyd dros y penwythnos ac a eglurwyd yn gynharach yr wythnos hon: fod y GIG, yn Lloegr o leiaf, yn mynd i gael cynnydd mewn termau real o £20 biliwn yn ei gyllid, 3.5 y cant y flwyddyn. Credaf mai'r hyn y mae hynny'n ei ddweud wrth y bobl sy'n gweithio yn y GIG yw eu bod yn cael eu gwerthfawrogi, ac wrth gwrs, nid yw'r cyfan yn ymwneud ag arian, ond mae'n ymwneud ag anfon neges ynglŷn â pha mor werthfawr yw'r staff i ni. [Torri ar draws.] Iawn.
Please forgive me for making the obvious intervention. Perhaps you'd like to explain to us and make it clear that that is not as a result of anything like a Brexit dividend, which doesn't exist.
Maddeuwch imi am wneud yr ymyriad amlwg. Efallai yr hoffech egluro i ni a'i gwneud yn glir nad yw hynny'n ganlyniad i unrhyw beth tebyg i ddifidend Brexit, nad yw'n bodoli.
I was, indeed, coming on to deal with that. The Government identified, I think, two sources of funding: firstly, the, I think, £20 billion gross, £10 billion net we give currently to the EU—a significant proportion of that would be redirected in future to the NHS. But in addition to that, and I think this is a really significant thing politically for a Conservative Government at Westminster, they said that the rest would have to be funded through tax rises. But because of the value we put on the NHS, not only are we redirecting funds that we currently pay to the EU, but in addition, at least for England, taxes will be increased.
What I think NHS staff in Wales would like to have seen, and what they would have been listening for when they tuned in to the news that night and the days ahead is what the Welsh Government is going to be doing. Did they value them in the way that the UK Government was? All they heard, instead of anything from the Labour Government about what they wanted to spend on the NHS or how they valued NHS staff—all they heard was whingeing about Brexit. They don't like Brexit very much. Wales voted for Brexit, but these Ministers don't like it. So, all they got were carping comments about, 'Oh, we're not sure the money's going to be there, so we're not going to give any commitment at all.' What our staff need to hear is that they are going to be valued at least as much in Wales as they are in England. I look to Ministers in the Welsh Government to do that—
Roeddwn yn dod at hynny. Rwy'n credu bod y Llywodraeth wedi nodi dwy ffynhonnell o gyllid: yn gyntaf, y £20 biliwn gros, £10 biliwn net a roddwn ar hyn o bryd i'r UE—byddai cyfran sylweddol o hwnnw'n cael ei ailgyfeirio yn y dyfodol i'r GIG. Ond yn ogystal â hynny, ac rwy'n credu bod hyn yn beth gwirioneddol sylweddol yn wleidyddol i Lywodraeth Geidwadol yn San Steffan, dywedasant y byddai'n rhaid ariannu'r gweddill drwy godiadau treth. Ond oherwydd y gwerth a roddwn ar y GIG, nid yn unig ein bod yn ailgyfeirio arian rydym yn ei dalu ar hyn o bryd i'r UE, ond hefyd, ar gyfer Lloegr o leiaf, bydd trethi'n codi.
Credaf y byddai staff y GIG yng Nghymru wedi hoffi gweld, a'r hyn y byddent wedi bod yn gwrando amdano pan oeddent yn gwrando ar y newyddion y noson honno ac yn y dyddiau i ddod oedd beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud. A oeddent yn eu gwerthfawrogi yn y ffordd yr oedd Llywodraeth y DU yn ei wneud? Y cyfan a glywsant, yn hytrach nag unrhyw beth gan y Llywodraeth Lafur ynglŷn â beth roeddent am ei wario ar y GIG neu'r ffordd yr oeddent yn gwerthfawrogi staff y GIG—y cyfan a glywsant oedd cwyno am Brexit. Nid ydynt yn hoffi Brexit yn fawr iawn. Pleidleisiodd Cymru dros Brexit, ond nid yw'r Gweinidogion hyn yn ei hoffi. Felly, y cyfan a gawsant oedd sylwadau cecrus am, 'O, nid ydym yn siŵr fod yr arian yn mynd i fod yno, felly nid ydym yn mynd i roi unrhyw ymrwymiad o gwbl.' Yr hyn sydd angen i'n staff ei glywed yw eu bod yn mynd i gael eu gwerthfawrogi o leiaf cymaint yng Nghymru ag y maent yn Lloegr. Rwy'n disgwyl i Weinidogion yn Llywodraeth Cymru wneud hynny—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
—rather than carp and complain about Brexit. Yes.
—yn hytrach na checru am Brexit. Gwnaf.
I very much appreciate you taking an intervention, and I declare on record that my wife is a member of NHS staff. Can you therefore tell the Welsh NHS staff when they will have that increase and what it will be paid for by? Because, at the moment, your own Government in London is saying, 'Tax rises'. That's it—full stop. We have no indication as to when it's going to come or the details of this. It's all pie in the sky at the moment.
Rwy'n ddiolchgar iawn ichi am dderbyn ymyriad, ac rwy'n datgan ar goedd fod fy ngwraig yn aelod o staff y GIG. A allwch chi ddweud wrth staff y GIG yng Nghymru felly pa bryd y byddant yn cael y cynnydd hwnnw a beth fydd yn talu amdano? Oherwydd, ar hyn o bryd, mae eich Llywodraeth eich hun yn Llundain yn dweud, 'Codiadau yn y dreth'. Dyna ni—atalnod llawn. Ni chawn unrhyw syniad pa bryd y mae'n mynd i ddod na manylion hyn oll. Breuddwyd gwrach yw'r cyfan ar hyn o bryd.
It's been announced that it'll be a £20 billion real-term increase, a 3.4 per cent real-terms increase per year averaged over six years, and that it will come partly from the money we currently pay to the EU, but the rest, and, potentially, even a larger part of it, to come from tax rises. Given how the Barnett formula functions, that spending then comes through to Wales where we would look to the Welsh Government and this Welsh Assembly to tell our NHS staff, 'You are valued at least as much in Wales as you are in England, and we will be spending that money on you here as well.' Unfortunately, that has not happened.
I would like to address the rest of my remarks to other things aside from money, because, actually, it is quality of life and quality of their working life that our NHS staff value. Many of my constituents who will go to the Royal Gwent Hospital find the transport of getting there very difficult. Many of the consultants at the Royal Gwent actually commute from Cardiff to Newport to work at that hospital. Many of my constituents in the south-east Wales region will come in and work at the Heath hospital in Cardiff and find they're being fined hundreds of pounds for trying to park their car. There are huge challenges on transport, and we need not just the metro, which is a wonderful concept—I congratulate the Government on the new franchise—but we also need an M4 relief road and we need it quickly.
But not only that, we want to see hospitals designed, working with local government and other partners, to make sure those hospitals work for staff as well as the patient. It's fantastic we have the Grange university hospital, and it's at least as important that it's made an attractive place for staff to work—and hopefully live nearby, to reduce the difficulties of commuting. Yet, at the same time, we have this new hospital proposed. We have the Torfaen LDP, which has only now 300 houses there; it used to be about three times that many. They're building fewer than 200 houses a year over the plan period, compared to the 300 plus that they should be. The latest review only looks at house prices up to July last year, even though it was published in April, and, in the year to April, we've seen house prices in Torfaen go up by 12.7 per cent. They should get on with providing more infrastructure, more facilities and more accommodation, as well as the hospital. Yet, the LDP for Torfaen says the delivery of the strategic site should come forward in a phased way, with enabling works for the hospital, including any necessary highway improvements, delivered first, followed by the hospital itself. Only then does it say,
'The nature, timing and order of remaining uses will be determined by market conditions and further studies'.
Surely they need to get on with delivering the housing and delivering the infrastructure, to help all those workers who are going to be coming in be able to live so they can easily commute to work and enjoy a good quality of life. Welsh Government needs to back our NHS, but also work with partners to ensure that when it is backing the NHS, as with the Grange University Hospital, we get the support from Torfaen borough council and other partners we need too.
Cyhoeddwyd y bydd yn gynnydd o £20 biliwn mewn termau real, cynnydd mewn termau real o 3.4 y cant y flwyddyn ar gyfartaledd dros chwe blynedd, a bydd yn dod yn rhannol o arian rydym yn ei dalu ar hyn o bryd i'r UE, ond daw'r gweddill, ac o bosibl, rhan fwy ohono hyd yn oed, o godiadau yn y dreth. O ystyried sut y mae fformiwla Barnett yn gweithio, daw'r gwariant hwnnw wedyn i Gymru lle byddem yn disgwyl i Lywodraeth Cymru a'r Cynulliad ddweud wrth staff y GIG, 'Rydych yn cael eich gwerthfawrogi o leiaf cymaint yng Nghymru ag yn Lloegr, a byddwn yn gwario'r arian hwnnw arnoch chi yma hefyd.' Yn anffodus, nid yw hynny wedi digwydd.
Hoffwn roi sylw yng ngweddill fy sylwadau i bethau eraill ar wahân i arian, oherwydd, mewn gwirionedd, ansawdd bywyd ac ansawdd eu bywyd gwaith yw'r hyn y mae staff ein GIG yn ei werthfawrogi. Mae llawer o fy etholwyr a fydd yn mynd i Ysbyty Brenhinol Gwent yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i drafnidiaeth i gyrraedd yno. Mae llawer o feddygon ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Gwent yn cymudo o Gaerdydd i Gasnewydd i weithio yn yr ysbyty hwnnw. Bydd llawer o fy etholwyr yn rhanbarth de-ddwyrain Cymru yn dod i weithio yn yr ysbyty athrofaol yng Nghaerdydd a chânt ddirwyon o gannoedd o bunnoedd am geisio parcio eu car. Ceir heriau enfawr mewn perthynas â thrafnidiaeth, ac mae angen nid yn unig y metro, sy'n gysyniad gwych—rwy'n llongyfarch y Llywodraeth ar y fasnachfraint newydd—ond hefyd mae angen ffordd liniaru'r M4 ac mae ei hangen ar fyrder.
Ond nid yn unig hynny, rydym am weld ysbytai'n cael eu cynllunio, gan weithio gyda llywodraeth leol a phartneriaid eraill, i wneud yn siŵr fod yr ysbytai hynny'n gweithio ar gyfer staff yn ogystal â'r claf. Mae'n wych fod gennym ysbyty athrofaol y Grange, ac mae o leiaf yr un mor bwysig ei fod yn cael ei wneud yn lle deniadol i staff weithio ynddo—ac i fyw gerllaw, gobeithio, er mwyn lleihau'r anawsterau cymudo. Eto, ar yr un pryd, mae gennym yr ysbyty newydd arfaethedig hwn. Mae gennym gynllun datblygu lleol Torfaen, sy'n cynnwys 300 o dai yn unig yno bellach; arferai fod oddeutu tair gwaith cymaint â hynny. Maent yn adeiladu llai na 200 o dai y flwyddyn dros gyfnod y cynllun, o gymharu â'r dros 300 o dai y dylent fod yn eu hadeiladu. Nid yw'r adolygiad diweddaraf ond yn edrych ar brisiau tai hyd at fis Gorffennaf y llynedd, er iddo gael ei gyhoeddi ym mis Ebrill, ac yn y flwyddyn hyd at fis Ebrill, rydym wedi gweld prisiau tai yn Nhorfaen yn codi 12.7 y cant. Dylent fwrw ati i ddarparu mwy o seilwaith, mwy o gyfleusterau a mwy o dai, yn ogystal â'r ysbyty. Eto i gyd, mae'r cynllun datblygu lleol ar gyfer Torfaen yn dweud y dylai darparu'r safle strategol ddigwydd yn raddol, gyda gwaith galluogi ar gyfer yr ysbyty, gan gynnwys unrhyw welliannau angenrheidiol i'r briffordd, yn cael ei wneud yn gyntaf, wedi'i ddilyn gan yr ysbyty ei hun. Wedyn, mae'n dweud
Bydd natur, amseriad a threfn y defnyddiau sy'n weddill yn cael eu pennu gan amodau'r farchnad ac astudiaethau pellach.
Yn sicr mae angen iddynt fwrw ymlaen â darparu'r tai a darparu'r seilwaith, i helpu'r holl weithwyr sy'n mynd i fod yn dod i mewn i allu byw fel y gallant gymudo'n hawdd i'r gwaith a mwynhau bywyd o ansawdd da. Mae angen i Lywodraeth Cymru gefnogi ein GIG, a gweithio gyda phartneriaid hefyd i sicrhau, pan fo'n cefnogi'r GIG, fel gydag Ysbyty Athrofaol y Grange, ein bod yn cael y cymorth rydym ei angen gan gyngor bwrdeistref Torfaen a phartneriaid eraill.
Can I now call the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething?
A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm grateful for the opportunity to respond to today's debate, and, of course, this Welsh Labour-led Government supports and values the national health service that my party helped to create 70 years ago. And I'm grateful to hear Tories coming on board and saying that they value the national health service too. There's much in the motion that we can agree upon. There are, of course, points that we disagree on, hence a Government amendment.
I do want to refer back to Angela Burns's opening and the figures that she quoted, underlining the significant scale of NHS Wales activity. That isn't delivered by me, and that's a good thing for the people of Wales. That is delivered directly by our staff, and it's the staff that people refer to when they talk about what they value within the national health service and, indeed, within our social care system. It is a fact, of course, that we have more NHS staff than ever before, and it's their skills, experience and values that are fundamental to a successful NHS and social care system.
Now, the differences that we have are one thing, but we do all agree that we want to support our staff, and this Government fully recognises that fact. That's why, in 'A Healthier Wales', our long-term vision for health and social care, we've ensured that the health and care workforce are at the heart of the way that we expect to shape future services. That's why we'll implement the quadruple aim recommended by the parliamentary review. We're committed to ensuring that, with the workforce, we improve well-being, capability, engagement and leadership. Those are part of the four interlocking aims that will drive the changes that we would all want to see, to ensure that we're achieving our future vision of a whole-system approach to health and social care here in Wales.
The third part of the motion calls for the Government to publish an integrated strategy for the health and care workforce. I previously committed to a long-term plan for the workforce in this Chamber, and that is now embedded in 'A Healthier Wales'. We have a clear commitment to deliver an integrated strategy for the health and social care workforce by the end of 2019.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i ymateb i'r ddadl heddiw, ac wrth gwrs, mae'r Llywodraeth Lafur hon yn cefnogi ac yn gwerthfawrogi'r gwasanaeth iechyd gwladol y cynorthwyodd fy mhlaid i'w greu 70 mlynedd yn ôl. Ac rwy'n falch o glywed Torïaid yn dangos cefnogaeth a dweud eu bod yn gwerthfawrogi'r gwasanaeth iechyd gwladol hefyd. Mae llawer yn y cynnig y gallwn gytuno arno. Mae yna bwyntiau, wrth gwrs, yr ydym yn anghytuno â hwy, a dyna pam y cyflwynwyd gwelliant gan y Llywodraeth.
Hoffwn gyfeirio'n ôl at Angela Burns a agorodd y ddadl, a'r ffigurau a ddyfynnodd, yn tanlinellu graddau sylweddol gweithgarwch y GIG yng Nghymru. Nid yw hynny'n cael ei gyflawni gennyf fi, ac mae hynny'n beth da i bobl Cymru. Caiff ei ddarparu'n uniongyrchol gan ein staff, ac at y staff y mae pobl yn cyfeirio pan fyddant yn sôn am yr hyn y maent yn ei werthfawrogi o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol ac yn wir o fewn ein system gofal cymdeithasol. Mae'n ffaith, wrth gwrs, fod gennym fwy o staff GIG nag erioed o'r blaen, a'u sgiliau, eu profiad a'u gwerthoedd hwy sy'n hanfodol ar gyfer GIG a system gofal cymdeithasol lwyddiannus.
Nawr, mae'r gwahaniaethau sydd gennym yn un peth, ond mae pawb ohonom yn cytuno ein bod am gefnogi ein staff, ac mae'r Llywodraeth hon yn cydnabod y ffaith honno'n llawn. Dyna pam rydym wedi sicrhau yn 'Cymru Iachach', ein gweledigaeth hirdymor ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, fod y gweithlu iechyd a gofal yn ganolog i'r ffordd rydym yn disgwyl llunio gwasanaethau yn y dyfodol. Dyna pam y byddwn yn gweithredu'r nod pedwarplyg a argymhellwyd gan yr adolygiad seneddol. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau, gyda'r gweithlu, ein bod yn gwella lles, gallu, ymgysylltiad ac arweinyddiaeth. Mae'r rheini'n rhan o'r pedwar nod cysylltiedig a fydd yn sbarduno'r newidiadau y byddai pawb ohonom am eu gweld, er mwyn sicrhau ein bod yn cyflawni ein gweledigaeth yn y dyfodol ynglŷn ag ymagwedd system gyfan tuag at iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru.
Mae trydedd ran y cynnig yn galw ar y Llywodraeth i gyhoeddi strategaeth integredig ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal. O'r blaen, ymrwymais i gynllun hirdymor ar gyfer y gweithlu yn y Siambr hon, ac mae hwnnw bellach wedi ei ymgorffori yn 'Cymru Iachach'. Mae gennym ymrwymiad clir i gyflawni strategaeth integredig ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol erbyn diwedd 2019.
Will you take an intervention? I just wondered why you were not able to commit to delivering it by January 2019, because I fear that, unless there's a real target on it, it could drift?
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Tybed pam na alloch chi ymrwymo i'w ddarparu erbyn 2019 Ionawr, oherwydd oni bai bod targed go iawn, mae arnaf ofn y gallai lithro?
There is a real target; 2019 is a real target. I want to make sure that we have a workforce strategy that is within the time that it really is achievable and, indeed, by making proper use of Health Education and Improvement Wales. That has been established to lead on workforce planning, and they will be responsible for developing the strategy as one of their first priorities. HEIW will become operational in October of this year, and, whilst it will be one of their first objectives, it is not possible to deliver such a detailed and important piece of work within the first three months of their lifetime.
I've already given a commitment to expand medical education and the training landscape in north Wales and, indeed, in west Wales. Work is progressing between myself and the Cabinet Secretary for Education to consider proposals submitted by universities to take this work forward, and I hope to have more to say in the near future on that.
The parliamentary review, of course, recognised that a key factor in delivering high-quality health and social care is the well-being and engagement of our staff, and there is already significant work under way. North Wales has been highlighted recently, and I managed to highlight 20 specific programmes of work currently undertaken by Betsi Cadwaladr on well-being and engagement. And this level of activity is replicated across health boards and trusts here in Wales. But we recognise that we need to do more. That's why, in our long-term plan, we committed to making NHS Wales an exemplar employer in its support for well-being at work and a healthy workforce.
We want to see the NHS leading change in this area across health and social care, and in other sectors too, by sharing good practice, guidance, online promotion, and evaluation—and indeed, further steps forward this week, with the agreement between ourselves, the Welsh NHS Confederation and BMA Cymru, to create a fatigue and facilities charter for doctors and clinical staff, building on the good relationships we have here in Wales, and the first within the UK, warmly welcomed by staff within the service.
In terms of the call for implementing priority access to treatment for NHS workers, I've already made my position clear in this Chamber before: we need to think carefully about the issues if we decide to advantage groups of staff wherever they're from—the NHS, the administrative services or carers—and on the basis of their work rather than their clinical need. But, as I have made clear, work is under way to consider this and the approach being taken in some parts of England, and I will consider the issue further once it is complete.
But I really can't leave the nature of this debate without reminding people in this Chamber, particularly Conservative politicians, that the issue of stress, strain and funding facing our staff across health and social care comes from the real impact of austerity. [Interruption.] The eight years of austerity that public services have been subjected to, has caused real harm. [Interruption.] Don't take my word for it. Ask front-line staff within our health and social care services—[Interruption.]—and they will tell you. They understand very well where austerity comes from. They understand the political party that's responsible for that choice.
Mae yna darged go iawn; mae 2019 yn darged go iawn. Rwyf am wneud yn siŵr fod gennym strategaeth ar gyfer y gweithlu o fewn yr amser y gellir ei gyflawni ac yn wir, drwy wneud defnydd priodol o Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Cafodd hwnnw ei sefydlu i arwain ar gynllunio'r gweithlu, a byddant yn gyfrifol am ddatblygu'r strategaeth fel un o'u blaenoriaethau cyntaf. Bydd Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn dod yn weithredol ym mis Hydref eleni, ac er y bydd yn un o'u hamcanion cyntaf, nid yw'n bosibl cyflawni gwaith mor fanwl a phwysig o fewn tri mis cyntaf eu hoes.
Rwyf eisoes wedi ymrwymo i ehangu addysg feddygol a thirwedd hyfforddiant yng ngogledd Cymru ac yng ngorllewin Cymru yn wir. Mae gwaith yn mynd rhagddo rhyngof ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar ystyried cynigion a gyflwynwyd gan brifysgolion i ddatblygu'r gwaith hwn, a gobeithiaf y bydd gennyf fwy i'w ddweud am hynny yn y dyfodol agos.
Cydnabu'r adolygiad seneddol, wrth gwrs, mai ffactor allweddol wrth gyflawni iechyd a gofal cymdeithasol o ansawdd uchel yw lles ac ymgysylltiad ein staff, ac mae llawer o waith eisoes ar y gweill. Cafodd gogledd Cymru lawer o sylw yn ddiweddar, a llwyddais i dynnu sylw at 20 o raglenni gwaith penodol a wneir ar hyn o bryd gan Betsi Cadwaladr ar lesiant ac ymgysylltiad. Ac mae'r lefel hon o weithgarwch yn cael ei hailadrodd ar draws byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau yma yng Nghymru. Ond rydym yn cydnabod bod angen inni wneud mwy. Dyna pam rydym wedi ymrwymo yn ein cynllun hirdymor i wneud GIG Cymru yn gyflogwr enghreifftiol yn ei gefnogaeth i lesiant yn y gwaith a gweithlu iach.
Rydym am weld y GIG yn arwain newid yn y maes hwn ar draws iechyd a gofal cymdeithasol, ac mewn sectorau eraill hefyd, drwy rannu arfer da, canllawiau, hyrwyddo ar-lein, a gwerthuso—a chafwyd camau pellach ymlaen yr wythnos hon, gyda'r cytundeb rhyngom ni, Cydffederasiwn y GIG yng Nghymru a BMA Cymru, i greu siarter blinder a chyfleusterau ar gyfer meddygon a staff clinigol, gan adeiladu ar y berthynas dda sydd gennym yma yng Nghymru, y cyntaf o'i fath yn y DU, ac mae wedi cael croeso cynnes gan staff y gwasanaeth.
O ran y galw am weithredu mynediad â blaenoriaeth at driniaeth ar gyfer gweithwyr y GIG, rwyf eisoes wedi gwneud fy safbwynt yn glir yn y Siambr hon o'r blaen: mae angen inni feddwl yn ofalus am y materion sy'n codi pe baem yn penderfynu rhoi mantais i grwpiau o staff o ble bynnag y dônt—y GIG, y gwasanaethau gweinyddol neu ofalwyr—ac ar sail eu gwaith yn hytrach na'u hangen clinigol. Ond fel yr eglurais, mae gwaith yn mynd rhagddo i ystyried hyn a'r dull a ddefnyddir mewn rhai rhannau o Loegr, a byddaf yn ystyried y mater ymhellach pan fydd wedi'i gwblhau.
Ond ni allaf adael natur y ddadl hon heb atgoffa pobl yn y Siambr hon, yn enwedig gwleidyddion Ceidwadol, fod problemau pwysau, straen ac ariannu sy'n wynebu ein staff ar draws iechyd a gofal cymdeithasol yn deillio o effaith wirioneddol cyni. [Torri ar draws.] Mae'r wyth mlynedd o gyni y mae gwasanaethau cyhoeddus wedi gorfod eu dioddef wedi achosi niwed gwirioneddol. [Torri ar draws.] Peidiwch â chymryd fy ngair i am hynny. Gofynnwch i staff y rheng flaen yn ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol—[Torri ar draws.]—a byddant yn dweud wrthych. Maent yn deall yn dda iawn o ble y daw cyni. Maent yn deall pa blaid wleidyddol sy'n gyfrifol am y dewis hwnnw.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I won't take an intervention from the grinning Member opposite, who has been laughing through this debate about choices that he helped champion. In three successive general elections, you championed austerity. [Interruption.] Here in Wales, we have made choices to put more money into our national health service, more money per head, a higher rate of growth than in England, and you dare to say that you are the party of the national health service. Nobody buys it, not even people in your own group.
I am a happy to support both of the Plaid Cymru amendments. Firstly, the amendment on medical education in north Wales, as I've given that commitment on a number of occasions. Secondly, of course, the 10-year workforce plan will contain actions to increase the number of Welsh-language healthcare professionals. Now, we, of course, want to train and retain more of our staff. We invest record amounts in both medical and non-medical staff training. In the eight years of austerity we have been subjected to, the NHS is the only public service to increase its staff, with a continuing appetite and demand for more. We still face real risk to recruitment from EU nationals in particular to our NHS, and the reduction of EU nurses entering the Nursing and Midwifery Council register is a matter of real concern to all of us. It highlights how the terms of a Brexit deal will be crucial to the future of our health service workforce.
I do, though, want to welcome the change of heart and change of approach from the UK Government on tier 2 visas for doctors and nurses. The Welsh Government has consistently called for change, together with virtually every organisation representing health and care workers. I hope for similar common sense in our approach to Brexit and NHS staff.
I also want to mention the fact that, before we celebrate NHS70, we will, of course, as Julie James highlighted this week, be celebrating Windrush 70—a generation that helped to rebuild Britain, a generation that helped to create our national health service and staff our social care system, and a generation that has been poorly rewarded. We look for action and justice to be delivered for the Windrush generation, and for promises to be delivered upon. At this point in time, we cannot have confidence they have been.
As the NHS marks its seventieth year, we know that it is an NHS that needs to transform to meet the needs and demands of today, but one thing will remain, as it always has over the past 70 years: the NHS will continue to be delivered by passionate, committed and talented people. We owe it to each and every one of them, and the wider population of Wales, to support and value them and their colleagues in social care in the best way possible. I urge Members to vote for the Government amendment and support us in delivering our unified vision for health and social care here in Wales.
Na, ni wnaf dderbyn ymyriad gan yr Aelod sy'n gwenu gyferbyn â mi, sydd wedi bod yn chwerthin drwy'r ddadl hon ynglŷn â dewisiadau y cynorthwyodd i'w hyrwyddo. Mewn tri etholiad cyffredinol olynol, fe wnaethoch hyrwyddo cyni. [Torri ar draws.] Yma yng Nghymru, rydym wedi gwneud dewisiadau i roi mwy o arian tuag at ein gwasanaeth iechyd gwladol, mwy o arian y pen, cyfradd uwch o dwf nag yn Lloegr, ac rydych yn meiddio dweud mai chi yw plaid y gwasanaeth iechyd gwladol. Nid oes neb yn ei gredu, nid yw'r bobl yn eich grŵp eich hun hyd yn oed yn ei gredu.
Rwy'n hapus i gefnogi'r ddau welliant gan Blaid Cymru. Yn gyntaf, y gwelliant ar addysg feddygol yng ngogledd Cymru, gan fy mod wedi rhoi'r ymrwymiad hwnnw ar sawl achlysur. Yn ail, wrth gwrs, bydd y cynllun 10 mlynedd ar gyfer y gweithlu yn cynnwys camau gweithredu i gynyddu nifer y gweithwyr gofal iechyd proffesiynol Cymraeg eu hiaith. Nawr, wrth gwrs, rydym am hyfforddi a chadw rhagor o staff. Rydym yn buddsoddi'r symiau mwyaf erioed mewn hyfforddiant i staff meddygol ac anfeddygol. Yn ystod yr wyth mlynedd o gyni y bu'n rhaid inni ei ddioddef, y GIG yw'r unig wasanaeth cyhoeddus i gynyddu ei staff, gydag archwaeth a galw parhaus am fwy. Rydym yn dal i wynebu risg wirioneddol i recriwtio gwladolion o'r UE yn enwedig i'n GIG, ac mae'r lleihad yn nifer y nyrsys o'r UE sy'n mynd ar gofrestr y Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth yn fater o bryder gwirioneddol i bob un ohonom. Mae'n dangos sut y bydd telerau cytundeb Brexit yn hollbwysig i ddyfodol gweithlu ein gwasanaeth iechyd.
Fodd bynnag, rwyf am groesawu'r newid meddwl a'r newid agwedd gan Lywodraeth y DU ar fisâu haen 2 ar gyfer meddygon a nyrsys. Mae Llywodraeth Cymru wedi galw'n gyson am newid, ynghyd â bron bob sefydliad sy'n cynrychioli gweithwyr iechyd a gofal. Rwy'n gobeithio gweld synnwyr cyffredin tebyg yn ein hymagwedd at Brexit a staff y GIG.
Rwyf hefyd am sôn, cyn inni ddathlu pen-blwydd y GIG, fel y nododd Julie James yr wythnos hon, y byddwn yn dathlu Windrush 70 wrth gwrs—cenhedlaeth a gynorthwyodd i ailadeiladu Prydain, cenhedlaeth a gynorthwyodd i greu ein gwasanaeth iechyd gwladol a staffio ein system gofal cymdeithasol, a chenhedlaeth na chafodd ei gwobrwyo'n iawn o gwbl. Rydym yn disgwyl i gamau gael eu rhoi ar waith a chyfiawnder i gael ei ddarparu i genhedlaeth Windrush, ac i addewidion gael eu gwireddu. Ar hyn o bryd, ni allwn fod yn hyderus eu bod wedi cael eu gwireddu.
Wrth i'r GIG nodi ei ben-blwydd yn 70 oed, gwyddom fod angen trawsnewid y gwasanaeth iechyd gwladol er mwyn diwallu anghenion a galwadau heddiw, ond bydd un peth yn parhau, fel y mae bob amser wedi gwneud dros y 70 mlynedd diwethaf: bydd y GIG yn parhau i gael ei ddarparu gan bobl sy'n angerddol, yn ymroddedig ac yn ddawnus. Ein dyletswydd i bob un ohonynt ac i boblogaeth ehangach Cymru yw eu cynorthwyo a'u gwerthfawrogi hwy a'u cydweithwyr ym maes gofal cymdeithasol yn y ffordd orau sy'n bosibl. Rwy'n annog yr Aelodau i bleidleisio o blaid gwelliant y Llywodraeth a'n helpu i gyflawni ein gweledigaeth unedig ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru.
Thank you. I call on Mark Isherwood to reply to the debate.
Diolch. Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.
Diolch. Well, thanks very much, everybody, for contributing, and to Angela Burns for opening the debate—her tribute to the immense contribution made by the health and social services workforce in the seventieth year of the NHS. As she said, even the NHS is not beyond challenge and improvement. Caroline Jones said that the situation was made worse by a lack of future planning, putting the workforce under considerable strain. Rhun ap Iorwerth rightly called for medical education to be provided in Bangor. I'd just add that we also need action on the calls by the north Wales local medical committee to incorporate connections with Liverpool and Manchester medical schools, and restore the supply of new and young doctors from there, many of whom will be from north Wales originally. We heard from him about Welsh Government contempt in not publishing the number of Welsh language speakers in the NHS, and his highlighting that Wales has the lowest level of GP training places per 100,000 patients amongst all UK nations.
Suzy Davies said we're losing care workers. We need to know how many are experiencing mental health problems. We need to show that social care has equal value with healthcare careers, and for leadership and integrated services. Dr Dai Lloyd—we need the same level of respect for people working in care services as in the NHS, and he talked about the pressures on junior doctors and the risk of losing them if we don't address that. Mohammad Asghar—the pressures of patient numbers rising and an ageing population, and he talked about the importance of a free health service being available to everyone and the envy of the world that our NHS is, and he celebrated the UK Government's relaxation of immigration rules to recruit and retain doctors and nurses.
Mark Reckless told us about his family connections, coming from a family of doctors and nurses, about the UK Government's announcement of a 3.4 per cent real-terms increase in funding for the NHS annually, which compares to the 2.2 per cent committed to by Labour at the last UK general election. It equates to £1.2 billion more for the Welsh Government, so we need to see a clear commitment from the Welsh Government to investing that in our NHS and social care services.
The Cabinet Secretary provided the normal combination of the same old, same old 'long-term vision' and 'we want to sees'. I won't debate the austerity issue other than to point out that, under Labour, Wales has been the only UK nation to see a real-terms decrease in identifiable expenditure on health. You caused austerity, your policies would make it worse, but even with the money you've had, you're the only Government anywhere in the UK to have ever cut the NHS in real terms.
The Royal College of General Practitioners tell us that almost one in three Welsh GPs are so stressed they feel they can't cope at least once a week. There's been an increase in newly qualified social workers, but 9 per cent of all social worker posts are vacant, a figure increasing every year. The latest Nursing and Midwifery Council figures say that although nursing and midwife register numbers are at the highest level for five years, the number leaving the register outstrips those joining.
Diolch. Wel, diolch yn fawr iawn i bawb am gyfrannu, ac i Angela Burns am agor y ddadl—ei theyrnged i gyfraniad aruthrol y gweithlu iechyd a gwasanaethau cymdeithasol wrth nodi 70 mlynedd ers sefydlu'r GIG. Fel y dywedodd, nid yw hyd yn oed y GIG tu hwnt i her a gwelliant. Dywedodd Caroline Jones fod y sefyllfa'n cael ei gwneud yn waeth gan ddiffyg cynllunio ar gyfer y dyfodol, gan roi'r gweithlu dan straen sylweddol. Galwodd Rhun ap Iorwerth yn briodol am i addysg feddygol gael ei darparu ym Mangor. Hoffwn ychwanegu ein bod angen gweld gweithredu'n digwydd hefyd ar y galw gan bwyllgor meddygol lleol gogledd Cymru i ymgorffori cysylltiadau gydag ysgolion meddygol Lerpwl a Manceinion, ac adfer y cyflenwad o feddygon newydd ac ifanc oddi yno, a bydd llawer ohonynt yn dod o ogledd Cymru'n wreiddiol. Clywsom ganddo am ddirmyg Llywodraeth Cymru yn peidio â chyhoeddi nifer y siaradwyr Cymraeg yn y GIG, a nododd mai gan Gymru y mae'r lefel isaf o leoedd hyfforddi meddygon teulu fesul 100,000 o gleifion o blith holl wledydd y DU.
Dywedodd Suzy Davies ein bod yn colli gweithwyr gofal. Mae angen inni wybod faint sy'n dioddef problemau iechyd meddwl. Mae angen inni ddangos bod gwerth cyfartal i yrfaoedd gofal iechyd a gofal cymdeithasol, ac ar gyfer arweinyddiaeth a gwasanaethau integredig. Dr Dai Lloyd—mae angen yr un lefel o barch i bobl sy'n gweithio mewn gwasanaethau gofal fel y GIG, a soniodd am y pwysau ar feddygon iau a'r perygl o'u colli os nad awn i'r afael â hynny. Mohammad Asghar—y pwysau yn sgil cynnydd yn niferoedd cleifion a phoblogaeth sy'n heneiddio, a soniodd am bwysigrwydd gwasanaeth iechyd sydd ar gael am ddim i bawb a'n GIG yn destun eiddigedd drwy'r byd, a dathlodd y ffaith bod Llywodraeth y DU yn llacio rheolau mewnfudo er mwyn recriwtio a chadw meddygon a nyrsys.
Soniodd Mark Reckless wrthym am ei gysylltiadau teuluol, a'i fod yn hanu o deulu o feddygon a nyrsys, soniodd am gyhoeddiad Llywodraeth y DU ynghylch cynnydd mewn termau real o 3.4 y cant yn y cyllid ar gyfer y GIG bob blwyddyn, sy'n cymharu â'r 2.2 y cant yr ymrwymodd y Blaid Lafur iddo yn etholiad cyffredinol diwethaf y DU. Mae'n cyfateb i £1.2 biliwn yn fwy i Lywodraeth Cymru, felly mae angen inni weld ymrwymiad clir gan Lywodraeth Cymru i fuddsoddi hynny yn ein GIG a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol.
Rhoddodd Ysgrifennydd y Cabinet y cyfuniad arferol o'r un hen 'weledigaeth hirdymor' ac 'rydym eisiau gweld'. Nid wyf am drafod cyni y tu hwnt i nodi mai Cymru o dan y Blaid Lafur yw'r unig wlad yn y DU i weld gostyngiad mewn termau real yn y gwariant adnabyddadwy ar iechyd. Chi a achosodd y cyni, byddai eich polisïau yn ei wneud yn waeth, ond hyd yn oed gyda'r arian rydych wedi'i gael, chi yw'r unig Lywodraeth yn y DU i fod wedi torri cyllid y GIG mewn termau real.
Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn dweud wrthym fod bron un o bob tri meddyg teulu yng Nghymru dan gymaint o straen nes eu bod yn teimlo na allant ymdopi o leiaf unwaith yr wythnos. Cafwyd cynnydd yn nifer y gweithwyr cymdeithasol sydd newydd gymhwyso, ond mae 9 y cant o'r holl swyddi gweithwyr cymdeithasol yn wag, ffigur sy'n cynyddu bob blwyddyn. Mae ffigurau diweddaraf y Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth yn dweud, er bod y nifer ar y gofrestr nyrsys a bydwragedd ar y lefel uchaf ers pum mlynedd, mae'r nifer sy'n gadael y gofrestr yn uwch na'r nifer sy'n ymuno.
Are you winding up, please?
A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
They say there are 3,000 vacancies including those in the independent care and GP surgery sectors.
So, I will call on you to endorse the motion as unamended, and I regret, as did Angela, the removal of January prior to 2019 in the Welsh Government amendment calling for an integrated strategy for our health and social care workforce. We need a clear commitment, and I hope we heard it from the Minister or Cabinet Secretary, that that does mean we're guaranteed a plan next year. Thank you.
Maent yn dweud bod yna 3,000 o swyddi'n wag, gan gynnwys y rhai yn y sector gofal annibynnol a'r sector meddygfeydd meddygon teulu.
Felly, rwy'n galw arnoch i gefnogi'r cynnig heb ei ddiwygio, ac rwy'n gresynu, fel Angela, at y ffaith fod mis Ionawr wedi cael ei ddileu cyn 2019 yng ngwelliant Llywodraeth Cymru yn galw am strategaeth integredig ar gyfer ein gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol. Mae arnom angen ymrwymiad clir, a gobeithio ein bod wedi ei glywed gan y Gweinidog neu Ysgrifennydd y Cabinet, fod hynny'n golygu eich bod yn gwarantu y ceir cynllun y flwyddyn nesaf. Diolch.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer the voting until voting time.
Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We have reached voting time, so, unless three Members wish for the bell to be rung, I'm going to proceed directly to the first vote. So, we call for a vote now on the motion tabled in the name of Simon Thomas, Dai Lloyd, David Melding and Jenny Rathbone—the individual Member debate under Standing Order 11.21. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendment tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 48, no abstentions, three against. Therefore, the motion is agreed.
Rydym wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwyf am symud ymlaen yn syth at y bleidlais gyntaf. Felly, rydym yn galw am bleidlais yn awr ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Simon Thomas, Dai Lloyd, David Melding a Jenny Rathbone—y ddadl Aelod unigol o dan Reol Sefydlog 11.21. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 48, neb yn ymatal, 3 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
NDM6733 - Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Ansawdd Aer - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 48, Yn erbyn: 3, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6733 - Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Air Quality - Motion without amendment: For: 48, Against: 3, Abstain: 0
Motion has been agreed
We now move to the vote on the Welsh Conservative debate on the health and social care workforce, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Again, if this proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion.
Open the vote. Close the vote. For the motion 14, no abstentions, 37 against. The motion is not agreed. Therefore, we go to vote on the amendments.
Symudwn yn awr at bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Unwaith eto, os na dderbynnir y cynnig hwn, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 14, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Gwrthodwyd y cynnig. Felly, symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau.
NDM6745 - Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6745 - Welsh Conservatives - Motion without amendment: For: 14, Against: 37, Abstain: 0
Motion has been rejected
I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Caroline Jones. Open the vote. Close the vote. For the amendment 21, one abstention, 29 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 21, roedd 1 yn ymatal, a 29 yn erbyn. Felly, gwrthodir y gwelliant.
NDM6745 - Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 1: O blaid: 21, Yn erbyn: 29, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6745 - Welsh Conservatives - Amendment 1: For: 21, Against: 29, Abstain: 1
Amendment has been rejected
We now move to vote on amendment 2. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 29, no abstentions, 22 against. Therefore, amendment 2 is agreed. Amendment 3 is therefore deselected.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar welliant 2. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 29, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2. Caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
NDM6745 - Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 2: O blaid: 29, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6745 - Welsh Conservatives - Amendment 2: For: 29, Against: 22, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
Amendment 3 deselected.
I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 51, no abstentions, no-one against. Amendment 4 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 51, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Derbyniwyd gwelliant 4.
NDM6745 - Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 4: O blaid: 51, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6745 - Welsh Conservatives - Amendment 4: For: 51, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 51, no abstentions, no-one against. Therefore, amendment 5 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 51, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 5.
NDM6745 - Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 5: O blaid: 51, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6745 - Welsh Conservatives - Amendment 5: For: 51, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6745 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y cyfraniad hanfodol a wneir gan weithlu iechyd a gofal cymdeithasol Cymru.
2. Yn credu y bydd gweithlu iach sy'n cael ei werthfawrogi a'i gefnogi yn allweddol i sbarduno'r gweddnewid sydd ei angen ar GIG Cymru i fod yn gynaliadwy yn y dyfodol.
3. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i:
a) cyhoeddi strategaeth integredig gynhwysfawr ar gyfer gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol Cymru yn 2019 i sicrhau bod ein gwasanaethau’n gallu mynd i’r afael â’r galw am wasanaethau diogel o ansawdd uchel yn y dyfodol;
b) gwneud GIG Cymru yn esiampl o gyflogwr o ran y modd y mae’n cefnogi llesiant yn y gwaith drwy ddatblygu polisïau cadarn sy’n hybu iechyd, llesiant a datblygiad proffesiynol parhaus y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol.
4. Yn galw am agor canolfan ar gyfer addysg feddygol ym Mangor ac ehangu addysg feddygol ledled Cymru i sicrhau bod gan bob rhanbarth y gweithlu iechyd sydd ei angen arno.
5. Yn galw am sicrhau bod cynlluniau gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol yn cynnwys targedau cadarn ar gyfer darparu gweithlu dwyieithog a manylion ynghylch sut y bydd staff presennol y GIG yn cael eu hannog a'u cefnogi i ddysgu Cymraeg.
Motion NDM6745 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the vital contribution made by Wales’s health and social care workforce.
2. Believes that a valued, supported and healthy workforce will be key in driving forward the transformation NHS Wales needs to be sustainable in the future.
3. Welcomes the Welsh Government’s commitment to:
a) publish a comprehensive integrated strategy for Wales’s health and social care workforce in 2019 to ensure our services are able to address future demand for safe and high quality services;
b) make NHS Wales an exemplar employer through its support for well-being at work by developing robust policies that support the health, well-being and continual professional development of the health and social care workforce.
4. Calls for the opening of a centre for medical education in Bangor and the expansion of medical education across Wales to ensure every region has the health workforce it requires.
5. Calls for future health and social care workforce plans to include robust targets for providing a bilingual workforce and details of how existing NHS staff will be encouraged and supported to learn Welsh.
Open the vote. Close the vote. For the motion 29, no abstentions, 22 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 29, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6745 - Ceidwadwyr Cymreig - cynnig fel y'i diwygiwyd : O blaid: 29, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6745 - Welsh Conservatives - Motion as amended: For: 29, Against: 22, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move to the short debate. If Members are leaving the Chamber, please do so quickly. We now move to the short debate and I call on Mick Antoniw to speak on the topic he has chosen. Mick.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, gwnewch hynny'n gyflym os gwelwch yn dda. Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Mick Antoniw i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo. Mick.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm—
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n—
Just a minute, while everybody goes.
Arhoswch funud, tra bo pawb yn mynd.
I'm grateful for the opportunity to introduce this short debate to recognise World Humanism Day, which is tomorrow, and to talk a little about the philosophy of humanism and its contribution to progressive thought in Wales, the UK and the world.
In a world of increasing intolerance and division, a world undergoing dramatic change due to technological advance and globalisation, it is sometimes easier to become entrenched in narrow beliefs and to ignore the expanse of thought, imagination and the commonality of libertarian belief that there is in the world, whether that be related to a belief in God or a rational belief in none.
Humanism is the outcome of a long tradition of free thought that has inspired many of the world’s great thinkers, from scientists to social reformers. Humanists believe that we have one life and aim to live ethical and fulfilling lives on the basis of reason and humanity, placing human welfare and happiness at the centre of their ethical decision making.
Humanism is a philosophy that supports democracy and human rights. It seeks to use science creatively not destructively to seek solutions to the world's problems through human thought and action rather than divine intervention. Bertrand Russell, a great British philosopher and humanist, who made his home in Penrhyndeudraeth, said:
'if we are to live together, and not die together, we must learn a kind of charity and a kind of tolerance, which is absolutely vital to the continuation of human life on this planet.'
To this extent, humanism has many philosophical and ethical similarities with basic Christian, Buddhist, Jewish and Islamic religious beliefs. Humanists often share values with religions, with many similarities with the philosophy and ethics of Christianity, Judaism, Islam and Buddhism. But, humanism is not based on the existence of God or bound to any set of religious teachings or beliefs. It is a belief in reason and autonomy as foundational aspects of human existence. Humanists make their ethical decisions based on reason, empathy and a concern for human beings and other sentient animals.
Humanism has been around for millennia, but the connections between humanist thought and social reform developed substantially in the nineteenth century, when a new generation of social reformers and activists were influenced by philosophers and intellectuals who wrote about people making a difference to the world and looking out for each other without regard for religion. Aneurin Bevan rejected the beliefs of his non-conformist parents to become a secularist socialist. A Newtown-born humanist, Robert Owen, was one of the founders of the co-operative movement.
Today, we live in a world where it is predicted that by 2030 50 per cent of the world's wealth will be in the hands of 1 per cent of the population. Half of the world flourishes while half of the world starves. As inequality increases, societies become increasingly unstable, growing nationalisms set people against people, barriers are erected and the seeds of conflict are sown.
Humanism, as with ethical socialism, is about the belief that the power to resolve all of these problems lies in our hands, through rational analysis, the use of science for the benefit of all and through a recognition of our common humanity and obligations to one another.
Humanism is, perhaps, the default philosophical position for millions of people in the UK today, and many humanists improve society by strengthening our democratic freedoms, involving themselves assiduously in charity work, increasing our body of scientific knowledge and enhancing our cultural, creative and civic life. In Wales, 53 per cent of our population say they don’t belong to any religion, and this includes 73 per cent of 18 to 24-year-olds and 69 per cent of 25 to 34-year-olds.
To ensure a fully inclusive civic ethic in our society, we must recognise the rights of non-religious people. In 2015, Lord Williams of Oystermouth, the former Archbishop of Canterbury, called for humanism to be included in the English religious studies curriculum, alongside Christianity and Islam. He was amongst signatories including prominent Jewish, Muslim and Sikh representatives arguing that the inclusion of non-religious ideas would be a more accurate representation of modern Britain and would allow young people to study a more representative sample of major world views that are common in Britain today.
So, we can take pride in the moves in this direction in Wales. Humanism is now on the religious education curriculum in Wales. Following a legal challenge, the Cabinet Secretary for Education has recently written to all of Wales’s 22 local authorities to advise that representatives of non-religious belief systems must be given the same right as religious representatives to sit on the standing advisory councils on religious education, which are the local authority bodies responsible for overseeing religious education in schools.
So, in Wales, we are making progress, but there is still a long way to go. Humanist marriages are legal in Scotland and Jersey, but not in Wales, where the law remains non-devolved, and only four hospitals in Wales have agreed to accept volunteer non-religious pastoral carers as part of their chaplaincy teams.
Recognising the role of humanism in Wales as part of our beliefs system is also about ensuring a fully inclusive civic ethic in all of our social and public institutions. Those who are not religious, and I would say that this is probably the majority of people in our present-day society, have much to contribute to the values on which our society is based and to the direction it takes in the future.
In Much Ado About Nothing, William Shakespeare says:
'Love all, trust a few, / Do wrong to none'.
I prefer the more prescient statement from the British philosopher and American founding father, Thomas Paine:
'The World is my country, all mankind are my brethren, and to do good is my religion.'
Thank you.
Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gyflwyno'r ddadl fer hon i gydnabod diwrnod dyneiddiaeth y byd, sef yfory, ac i sôn ychydig am athroniaeth dyneiddiaeth a'i chyfraniad i feddwl blaengar yng Nghymru, y DU a'r byd.
Mewn byd o anoddefgarwch a rhaniadau cynyddol, byd sy'n newid yn ddramatig oherwydd datblygiad technolegol a globaleiddio, weithiau mae'n haws ymlynu at gredoau cul ac anwybyddu ehangder meddwl, dychymyg a chyffredinrwydd credoau libertaraidd sydd i'w cael yn y byd, boed hynny'n gysylltiedig â chred mewn Duw neu gred resymegol nad oes Duw.
Mae dyneiddiaeth yn deillio o draddodiad hir o feddwl rhydd sydd wedi ysbrydoli llawer o feddylwyr mawr y byd, o wyddonwyr i ddiwygwyr cymdeithasol. Mae dyneiddwyr yn credu mai un bywyd sydd gennym ac yn anelu i fyw bywydau moesegol a llawn ar sail rheswm a dyneiddiaeth, gan osod lles a hapusrwydd dynol yn ganolog i'w penderfyniadau moesegol.
Mae dyneiddiaeth yn athroniaeth sy'n cefnogi democratiaeth a hawliau dynol. Mae'n ceisio defnyddio gwyddoniaeth yn greadigol ac nid yn ddinistriol er mwyn chwilio am atebion i broblemau'r byd drwy feddwl a gweithredu dynol yn hytrach nag ymyrraeth ddwyfol. Dywedodd Bertrand Russell, athronydd a dyneiddiwr Prydeinig mawr, a wnaeth ei gartref ym Mhenrhyndeudraeth:
os ydym i fyw gyda'n gilydd, ac nid marw gyda'n gilydd, rhaid inni ddysgu math o gariad a math o oddefgarwch sy'n gwbl hanfodol i barhad bywyd dynol ar y blaned hon.
I'r graddau hyn, mae llawer yn debyg yn athronyddol ac yn foesegol rhwng dyneiddiaeth a chredoau crefyddol Cristnogol, Bwdhaidd, Iddewig ac Islamaidd sylfaenol. Mae dyneiddwyr yn aml yn rhannu gwerthoedd â chrefyddau, gyda llawer o debygrwydd rhyngddynt ag athroniaeth a moeseg Cristnogaeth, Iddewiaeth, Islam a Bwdhaeth. Ond nid yw dyneiddiaeth yn seiliedig ar fodolaeth Duw nac yn gaeth i unrhyw set o ddysgeidiaethau neu gredoau crefyddol. Cred ydyw mewn rheswm ac ymreolaeth fel agweddau sylfaenol ar fodolaeth ddynol. Mae dyneiddwyr yn gwneud eu penderfyniadau moesegol yn seiliedig ar reswm, empathi a gofal am fodau dynol ac anifeiliaid ymdeimladol eraill.
Mae dyneiddiaeth wedi bodoli ers miloedd o flynyddoedd, ond datblygodd y cysylltiadau rhwng syniadau dyneiddiol a diwygio cymdeithasol yn sylweddol yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan gafodd cenhedlaeth newydd o ddiwygwyr cymdeithasol ac ymgyrchwyr eu dylanwadu gan athronwyr a deallusion a ysgrifennodd am bobl yn gwneud gwahaniaeth i'r byd a gofalu am ei gilydd heb ystyried crefydd. Gwrthododd Aneurin Bevan gredoau ei rieni anghydffurfiol i ddod yn sosialydd seciwlar. Roedd Robert Owen yn ddyneiddiwr a aned yn y Drenewydd, ac yn un o sylfaenwyr y mudiad cydweithredol.
Heddiw, rydym yn byw mewn byd lle y rhagwelir y bydd 50 y cant o gyfoeth y byd yn nwylo 1 y cant o'r boblogaeth erbyn 2030. Mae hanner y byd yn ffynnu tra bod hanner y byd yn newynu. Wrth i anghydraddoldeb gynyddu, daw cymdeithasau'n fwyfwy ansefydlog, mae cenedlaetholdeb cynyddol yn troi pobl yn erbyn pobl, caiff rhwystrau eu codi a heuir hadau gwrthdaro.
Fel gyda sosialaeth foesegol, mae dyneiddiaeth yn ymwneud â'r gred fod y pŵer i ddatrys yr holl broblemau hyn yn ein dwylo ni, drwy ddadansoddi rhesymegol, y defnydd o wyddoniaeth er budd pawb, a thrwy gydnabod ein dyneiddiaeth gyffredin a'n cyfrifoldeb tuag at ein gilydd.
Efallai mai dyneiddiaeth yw'r safbwynt athronyddol diofyn i filiynau o bobl yn y DU heddiw, ac mae llawer o ddyneiddwyr yn gwella cymdeithas drwy gryfhau ein rhyddid democrataidd, yn ymroi'n ddiwyd i waith elusennol, gan gynyddu ein corff o wybodaeth wyddonol a gwella ein bywyd diwylliannol, creadigol a dinesig. Yng Nghymru, mae 53 y cant o'r boblogaeth yn dweud nad ydynt yn perthyn i unrhyw grefydd, ac mae hyn yn cynnwys 73 y cant o rai rhwng 18 a 24 oed a 69 y cant o rai rhwng 25 a 34 oed.
Er mwyn sicrhau moeseg ddinesig gwbl gynhwysol yn ein cymdeithas, rhaid inni gydnabod hawliau pobl nad ydynt yn grefyddol. Yn 2015, galwodd yr Arglwydd Williams o Ystumllwynarth, cyn Archesgob Caergaint, am gynnwys dyneiddiaeth yn y cwricwlwm astudiaethau crefyddol yn Lloegr, ochr yn ochr â Christnogaeth ac Islam. Roedd ymhlith y llofnodwyr a gynhwysai gynrychiolwyr Iddewig, Mwslimaidd a Sikh amlwg a ddadleuai y byddai cynnwys syniadau anghrefyddol yn cynrychioli'r Brydain fodern yn fwy cywir a byddai'n caniatáu i bobl ifanc astudio sampl fwy cynrychioliadol o brif safbwyntiau'r byd sy'n gyffredin ym Mhrydain heddiw.
Felly, gallwn ymfalchïo yn y camau i'r cyfeiriad hwn yng Nghymru. Mae dyneiddiaeth bellach ar y cwricwlwm addysg grefyddol yng Nghymru. Yn dilyn her gyfreithiol, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi ysgrifennu'n ddiweddar at bob un o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru i'w hysbysu bod yn rhaid i gynrychiolwyr systemau cred nad ydynt yn grefyddol gael yr un hawl â chynrychiolwyr crefyddol i fod yn aelodau o'r cynghorau ymgynghorol sefydlog ar addysg grefyddol, sef y cyrff awdurdod lleol sy'n gyfrifol am oruchwylio addysg grefyddol mewn ysgolion.
Felly, yng Nghymru, rydym yn gwneud cynnydd, ond mae ffordd bell i fynd o hyd. Mae priodasau dyneiddiol yn gyfreithiol yn yr Alban ac yn Jersey, ond nid yng Nghymru, lle mae'r gyfraith yn dal heb ei datganoli, a phedwar ysbyty yn unig yng Nghymru sydd wedi cytuno i dderbyn gofalwyr bugeiliol anghrefyddol gwirfoddol yn rhan o'u timau caplaniaeth.
Mae cydnabod rôl dyneiddiaeth yng Nghymru fel rhan o'n system gred yn ymwneud hefyd â sicrhau moeseg ddinesig gwbl gynhwysol ym mhob un o'n sefydliadau cymdeithasol a chyhoeddus. Mae gan y rhai nad ydynt yn grefyddol, a buaswn yn dweud bod hynny'n golygu'r mwyafrif o bobl yn ein cymdeithas gyfoes mae'n debyg, lawer i'w gyfrannu at y gwerthoedd y seiliwyd ein cymdeithas arni ac at y cyfeiriad y bydd yn ei gymryd yn y dyfodol.
Yn Much Ado About Nothing mae William Shakespeare yn dweud:
Cara bawb, ymddirieda mewn ambell un, / na wna gam â neb.
Mae'n well gennyf y datganiad mwy proffwydol gan yr athronydd Prydeinig ac un o sefydlwyr America, Thomas Paine:
Y Byd yw fy ngwlad, yr holl ddynol-ryw yw fy mrodyr, a gwneud daioni yw fy nghrefydd.
Diolch.
Thank you. Have you indicated that—?
Diolch. A ydych wedi dynodi—?
I've indicated that I've given a minute to Julie Morgan, and I'm happy to give a minute if anyone else wishes to take one.
Rwyf wedi dynodi fy mod wedi rhoi munud i Julie Morgan, ac rwy'n hapus i roi munud os oes unrhyw un arall yn dymuno cael un.
No—Julie Morgan.
Nac oes—Julie Morgan.
Thank you very much for giving me a minute. I'm very pleased to speak in this debate, which is very timely, with World Humanist Day being on 21 June. I've been a humanist for many years, and I'm a member of Wales Humanists, which is part of Humanists UK. I just wanted to make three quick points.
I support the call by Wales Humanists for the marriage law to be devolved—Mick Antoniw has already referred to this—as it was in Scotland in 1998, so that we can have humanist marriages, but also to address the issue of marriage certificates calling for the father's name rather than the parent's name, which is clearly out of step with modern life. So, I'd like to see devolved control of the registrar's office so that we can try to bring about those changes.
The second point I wanted to make was on collective worship in schools. This was introduced in 1944 and then narrowed to a requirement of being broadly Christian, and was enshrined in education law in 1988 under the Thatcher Government. When devolution came and responsibility for education was devolved to the Assembly, this broadly Christian element was passed over to the Assembly, and I don't think it fits in with our diverse society, which values freedom of belief, so I think it would be a step forward if we were to remove the idea of being broadly Christian, but to embrace all religions and humanism and no religions.
The final point I'd like to make is about hospital chaplains, who Mick Antoniw has already referred to. I understand that £1.2 million a year is spent on chaplaincy services, and the Welsh Government leaves it up to hospital trusts to decide how to provide a chaplaincy service. I think it is really important that people who don't have religious beliefs are able to have access to someone to help them spiritually to give non-religious support. I know that in response to my requests to the Welsh Government, the response has been that a religious person could still give you that support, but that doesn't really fit well if you don't have any religious beliefs. The other point about hospitals is the availability of quiet rooms so that, as well as prayer rooms, you do have a quiet room where people with no beliefs can go. So—
Diolch yn fawr iawn ichi am roi munud imi. Rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon, sy'n amserol iawn, gyda Diwrnod Dyneiddiaeth y Byd ar 21 Mehefin. Rwyf wedi bod yn ddyneiddiwr ers blynyddoedd lawer, ac rwy'n aelod o Ddyneiddwyr Cymru, sy'n rhan o Humanists UK. Hoffwn wneud tri phwynt cyflym.
Rwy'n cefnogi'r alwad gan Ddyneiddwyr Cymru am i gyfraith priodasau gael ei datganoli—mae Mick Antoniw wedi cyfeirio at hyn eisoes—fel y cafodd ei datganoli yn yr Alban yn 1998, er mwyn inni allu cael priodasau dyneiddiol, ond hefyd i fynd i'r afael â mater tystysgrifau priodas sy'n galw am enw'r tad yn hytrach nag enw rhiant, rhywbeth sy'n amlwg yn anghyson â bywyd modern. Felly, hoffwn weld rheolaeth o swyddfa'r cofrestrydd yn cael ei datganoli er mwyn inni allu ceisio sicrhau'r newidiadau hynny.
Roedd yr ail bwynt roeddwn eisiau ei wneud yn ymwneud ag addoli ar y cyd mewn ysgolion. Cyflwynwyd hyn yn 1944 a chafodd y gofyniad ei leihau'n ofyniad i fod yn Gristnogol yn yr ystyr eang, a chafodd ei ymgorffori mewn cyfraith addysg yn 1988 o dan Lywodraeth Thatcher. Pan gafodd y cyfrifoldeb am addysg ei drosglwyddo i'r Cynulliad yn sgil datganoli, cafodd yr elfen led Gristnogol hon ei throsglwyddo i'r Cynulliad, ac nid wyf yn credu ei bod hi'n gweddu i'n cymdeithas amrywiol sy'n gosod gwerth ar ryddid cred, felly credaf y byddai'n gam ymlaen pe baem yn cael gwared ar y syniad o fod yn lled Gristnogol, ac yn hytrach, yn cofleidio pob crefydd a dyneiddiaeth a dim crefydd.
Mae'r pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yn ymwneud â chaplaniaid ysbytai y cyfeiriodd Mick Antoniw atynt eisoes. Deallaf fod £1.2 miliwn y flwyddyn yn cael ei wario ar wasanaethau caplaniaeth, ac mae Llywodraeth Cymru yn gadael i ymddiriedolaethau ysbytai benderfynu sut i ddarparu gwasanaeth caplaniaeth. Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn i bobl nad oes ganddynt gredoau crefyddol allu cael mynediad at rywun i'w helpu'n ysbrydol i roi cymorth nad yw'n grefyddol. Gwn mai'r ymateb i fy nghais i Lywodraeth Cymru oedd y gallai person crefyddol roi'r cymorth hwnnw ichi, ond nid yw hynny'n gweddu dda iawn os nad oes gennych unrhyw gredoau crefyddol. Y pwynt arall ynglŷn ag ysbytai yw argaeledd ystafelloedd tawel, yn ogystal ag ystafelloedd gweddïo, fel bod gennych ystafell dawel lle y gall pobl heb unrhyw gredoau fynd. Felly—
Well done—in a minute.
Da iawn—mewn munud.
A minute? [Laughter.]
Munud? [Chwerthin.]
No, no, it's not a minute, but well done for your minute. Thank you. Can I now call on the leader of the house to reply to the debate? Julie James.
Na, na, nid munud, ond da iawn ar eich munud. Diolch. A gaf fi alw yn awr ar arweinydd y tŷ i ymateb i'r ddadl? Julie James.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm delighted that Mick Antoniw has given us this opportunity during Refugee Week to discuss the importance of working with all our communities in Wales, whether they belong to faith groups or non-faith groups—all faiths and none, as we say. The quote that he read out at the end pretty much sums up our attitude to where we should be, and as I said earlier in a debate, Deputy Presiding Officer, what we most want to remember during Refugee Week is our common humanity and not anything that divides us. On this day of Jo Cox's Great Get Together, her words that we
'have far more in common with each other than things that divide us.'
are well worth remembering in this context.
Engagement with all of our communities is a really important factor in providing community cohesion across Wales, including faith communities and those committed to other philosophical life stances, such as humanism. We are extremely committed to continuing our work to foster and promote shared values and understanding across all our communities in Wales.
Can I just say that, on a personal level, I support Julie Morgan's call to devolve marriage? And, Deputy Presiding Officer, you'll have to indulge me as I tell yet another small anecdote from my own life, but my son is getting married in July. Those of you who know me will have heard me talking about this. When he and his bride-to-be went to register their proposals to get married, they were asked for the professions of their fathers. I'm delighted to say that they're both well brought up young people. They were able to say the profession of their mothers, but neither of them knew the profession of their father, which I was very comforted by, but of course they were not allowed to list the profession of their mother on the banns, which I think is outrageous. So, for that reason alone, I would like to see it, but there are a number of modernising things that could happily be brought to bear in this regard, including the ability to have ceremonies that are not currently recognised in a humanist way. It's very important that we're all able to express our views, to listen with respect to the views of others, and to improve how we can work together to help keep Wales a very tolerant society.
This year's Interfaith Week, from 12 to 16 November, is an opportunity for us to celebrate and strengthen tolerance and understanding of shared values across all faiths and none. I think that's a very important point. At the meeting of the Faith Communities Forum on 3 April this year, the Interfaith Council for Wales said that it's considering a way in which the views of unrepresented faiths could be heard and served at forum meetings through the interfaith council. We are looking forward to them reporting their decision, with a name to be put forward as a recommendation for the First Minister to consider, and we've welcomed that approach with a view to being an inclusive, cohesive society, with, as the quote that Mick Antoniw read out said, an appreciation of the humanity and common endeavour of everyone on the planet.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn fod Mick Antoniw wedi rhoi'r cyfle hwn inni yn ystod Wythnos y Ffoaduriaid i drafod pwysigrwydd gweithio gyda'n holl gymunedau yng Nghymru, pa un a ydynt yn perthyn i grwpiau ffydd neu grwpiau heb ffydd—pob ffydd a dim ffydd, fel rydym yn ei ddweud. Mae'r dyfyniad a ddarllenodd ar y diwedd yn crynhoi ein hagwedd at lle y dylem fod i raddau helaeth, ac fel y dywedais mewn dadl yn gynharach, Ddirprwy Lywydd, yr hyn yr ydym am ei gofio fwyaf yn ystod Wythnos y Ffoaduriaid yw ein dyneiddiaeth gyffredin ac nid unrhyw beth sy'n ein rhannu. Ar ddiwrnod Great Get Together Jo Cox mae ei geiriau fod gennym
lawer mwy yn gyffredin â'n gilydd na'r pethau sy'n ein gwahanu
yn werth eu cofio yn y cyd-destun hwn.
Mae ymgysylltu â'n holl gymunedau yn ffactor pwysig iawn wrth ddarparu cydlyniant cymunedol ledled Cymru, gan gynnwys cymunedau ffydd a'r rheini sydd wedi ymrwymo i safbwyntiau athronyddol eraill am fywyd, megis dyneiddiaeth. Rydym yn ymrwymedig iawn i barhau â'n gwaith i feithrin a hyrwyddo gwerthoedd a dealltwriaeth a rennir ar draws ein holl gymunedau yng Nghymru.
A gaf fi ddweud, ar lefel bersonol, fy mod yn cefnogi galwad Julie Morgan o blaid datganoli priodas? A bydd yn rhaid i chi faddau i mi, Ddirprwy Lywydd, wrth i mi adrodd hanesyn bach arall eto o fy mywyd personol, ond mae fy mab yn priodi ym mis Gorffennaf. Bydd y rhai ohonoch sy'n fy adnabod wedi fy nghlywed yn sôn am hyn. Pan aeth ef a'i ddarpar wraig i gofrestru eu cynigion priodas, gofynnwyd iddynt am broffesiwn eu tadau. Rwy'n falch o ddweud eu bod yn bobl ifanc sydd wedi cael magwraeth dda. Gallent ddweud beth oedd proffesiwn eu mamau, ond nid oedd y naill na'r llall ohonynt yn gwybod beth oedd proffesiwn eu tad, ac roedd hynny'n gysur mawr i mi, ond wrth gwrs ni chaniatawyd iddynt restru proffesiwn eu mamau ar y gostegion, a chredaf fod hynny'n warthus. Felly, hoffwn i ei weld am y rheswm hwnnw'n unig, ond mae yna nifer o bethau y gellid yn hawdd eu moderneiddio yn hyn o beth, gan gynnwys y gallu i gael seremonïau nad ydynt ar hyn o bryd yn cael eu cydnabod mewn ffordd ddyneiddiol. Mae'n bwysig iawn ein bod i gyd yn gallu mynegi ein safbwyntiau, gwrando gyda pharch ar safbwyntiau pobl eraill, a gwella'r modd y gallwn gydweithio i helpu i sicrhau bod Cymru'n gymdeithas oddefgar iawn.
Mae'r Wythnos Rhyng-ffydd eleni, rhwng 12 a 16 o fis Tachwedd, yn gyfle i ni ddathlu a chryfhau goddefgarwch a dealltwriaeth o werthoedd a rennir ar draws pob ffydd a dim ffydd. Credaf fod hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Yng nghyfarfod y Fforwm Cymunedau Ffydd ar 3 Ebrill eleni, dywedodd Cyngor Rhyng-ffydd Cymru ei fod yn ystyried ffordd o allu clywed safbwyntiau credoau sydd heb eu cynrychioli a'u gwasanaethu yng nghyfarfodydd y fforwm drwy'r cyngor rhyng-ffydd. Rydym yn edrych ymlaen at eu penderfyniad, gydag enw i'w gyflwyno fel argymhelliad i'r Prif Weinidog ei ystyried, ac rydym wedi croesawu'r ymagwedd honno gyda golwg ar fod yn gymdeithas gynhwysol a chydgysylltiedig, gan werthfawrogi, fel y dywedai'r dyfyniad a ddarllenodd Mick Antoniw, dyneiddiaeth a chydymdrech pawb ar y blaned.
Thank you very much, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, a daw hynny â’n trafodion i ben am heddiw. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:29.
The meeting ended at 18:29.