Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

19/06/2018

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig 3. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: The Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan
4. Datganiad gan Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip: Wythnos Ffoaduriaid—Cymru, Cenedl sy'n Noddfa 4. Statement by the Leader of the House and Chief Whip: Refugee Week—Wales, a Nation of Sanctuary
5. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig: Lles Anifeiliaid Anwes 5. Statement by the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs: Companion Animal Welfare
6. Datganiad gan y Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol: Y Dechrau Gorau mewn Bywyd: Gwneud i'r Blynyddoedd Cynnar Gyfrif 6. Statement by the Minister for Children, Older People and Social Care: The Best Start in Life: Making Early Years Count
7. Rheoliadau Diogelu'r Amgylchedd (Meicrobelenni) (Cymru) 2018 7. The Environmental Protection (Microbeads) (Wales) Regulations 2018
8. Dadl: Cyfnod 4 Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru) 8. Debate: Stage 4 of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill
9. Dadl: Dwy Flynedd ers Refferendwm yr UE 9. Debate: The Second Anniversary of the EU Referendum
10. Cyfnod pleidleisio 10. Voting Time

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Neil McEvoy.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, Neil McEvoy.

Criced yng Nghymru
Cricket in Wales

First Minister, not so long ago you described it as odd that Wales doesn't have its own—

Prif Weinidog, heb fod cymaint â hynny yn ôl, dywedasoch ei bod yn rhyfedd nad oes gan Gymru ei—

You need to ask the question on the order paper. 

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn.

Excuse me; I do apologise. It's not on the order paper. Ah, here you go. Sorry.

Esgusodwch fi; mae'n ddrwg gen i. Nid yw ar y papur trefn. Ah, dyma chi. Mae'n ddrwg gen i.

Don't blame the order paper, Mr McEvoy. [Laughter.]

Peidiwch â rhoi'r bai ar y papur trefn, Mr McEvoy. [Chwerthin.]

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gymorth Lywodraeth Cymru ar gyfer criced yng Nghymru? OAQ52353

1. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for cricket in Wales? OAQ52353

Via Sport Wales, we have provided £537,000 this year to Cricket Wales to support the development of the game across Wales.

Trwy Chwaraeon Cymru, rydym ni wedi darparu £537,000 i Criced Cymru eleni i gynorthwyo datblygiad y gêm ledled Cymru.

Diolch, and thank you for your patience there. Not so long ago, you described it as odd that Wales doesn't have its own national cricket team. And it seems more odd now that Ireland is a full test member of the International Cricket Council, and Scotland is beating England in one-day internationals. So, where is Wales? I think many people here find it bizarre that a team called England, with no Welsh players, playing under the English flag, three lions on the shirt, can be described as Welsh. Now, Glamorgan, who have had reservations about the Welsh team, are calling for someone to produce a business plan to explore how to have a successful county side and national side. So, will your Government support Glamorgan's suggestion by commissioning a feasibility study into a Welsh national cricket team, or will you let Welsh cricketers and fans continue to be so badly represented by England?

Diolch, a diolch am eich amynedd. Heb fod cymaint â hynny yn ôl, dywedasoch ei bod yn rhyfedd nad oes gan Gymru ei thîm criced cenedlaethol ei hun. Ac mae'n ymddangos yn rhyfeddach nawr bod Iwerddon yn aelod prawf llawn o'r Cyngor Criced Rhyngwladol, a bod yr Alban yn curo Lloegr mewn gemau undydd rhyngwladol. Felly, ble mae Cymru? Rwy'n credu bod llawer o bobl yma yn ei gweld hi'n rhyfedd y gellir disgrifio tîm o'r enw Lloegr, heb unrhyw chwaraewyr o Gymru, sy'n chwarae o dan faner Lloegr, tri llew ar y crys, ac y gellir ei ddisgrifio fel Cymru. Nawr, mae Morgannwg, y bu ganddynt amheuon am dîm Cymru, yn galw ar rywun i lunio cynllun busnes i archwilio sut i gael tîm sirol a chenedlaethol llwyddiannus. Felly, a wnaiff eich Llywodraeth chi gefnogi awgrym Morgannwg trwy gomisiynu astudiaeth o ddichonoldeb ar sefydlu tîm criced cenedlaethol Cymru, neu a wnewch chi adael i gricedwyr a chefnogwyr Cymru barhau i gael eu cynrychioli mor wael gan Loegr?

Well, ultimately, it's a matter for Cricket Wales and for Glamorgan Cricket Club, and not for the Government. There is no doubt that there would be a severe financial impact if we were suddenly to compete in our own names. There's a question mark as to whether Glamorgan would survive, whether the stadium would be viable, and, indeed, what would happen in terms of the financial support that Welsh cricket receives. I understand that there will be many who, in their hearts, would like to see a Welsh cricket team, but, of course, there are financial realities here that have to be observed and, for me, I think it's best left to the cricketing authorities. 

Wel, yn y pen draw, mater i Griced Cymru ac i Glwb Criced Morgannwg yw hwn, ac nid i'r Llywodraeth. Nid oes unrhyw amheuaeth y byddai effaith ariannol difrifol pe byddem ni'n cystadlu yn ein henwau ein hunain yn sydyn. Ceir marc cwestiwn ynghylch pa un a fyddai Morgannwg yn goroesi, a fyddai'r stadiwm yn hyfyw, ac, yn wir, yr hyn a fyddai'n digwydd o ran y cymorth ariannol y mae criced yng Nghymru yn ei dderbyn. Rwy'n deall bod llawer a hoffai, yn eu calonnau, weld tîm criced Cymru, ond, wrth gwrs, ceir realiti ariannol yn y fan yma y mae'n rhaid ei ystyried ac, i mi, rwy'n credu ei bod hi'n well gadael y mater i'r awdurdodau criced.

First Minister, like many sports across Wales, cricket at grass-roots and amateur level is coming under significant pressure, both financially and from a participation perspective. Now, on the weekend, you may have seen that the Welsh Rugby Union announced a pilot that would see junior rugby moved to the summer season. Now, whilst I certainly acknowledge that some of the reasons put forward by the WRU are understandable, can I ask what discussions your Government has had, or will be having over the coming weeks, to ensure that the game of cricket in Wales is not significantly squeezed or harmed by this decision, as it is surely in everyone's interest that all sports in Wales, including cricket and rugby, have their own space to thrive?

Prif Weinidog, fel llawer o gampau ledled Cymru, mae criced ar lefel llawr gwlad ac amatur yn dod o dan bwysau sylweddol, yn ariannol ac o safbwynt cyfranogiad. Nawr, dros y penwythnos, efallai y byddwch chi wedi gweld bod Undeb Rygbi Cymru wedi cyhoeddi cynllun arbrofol a fyddai'n golygu bod rygbi ieuenctid yn symud i dymor yr haf. Nawr, er fy mod i'n sicr yn cydnabod bod rhai o'r rhesymau a roddwyd gan Undeb Rygbi Cymru yn ddealladwy, a gaf i ofyn pa drafodaethau y mae eich Llywodraeth chi wedi eu cael, neu y bydd yn eu cael dros yr wythnosau nesaf, i sicrhau nad yw criced yng Nghymru yn cael ei wasgu neu ei niweidio'n sylweddol gan y penderfyniad hwn, oherwydd does bosib nad yw hi er budd pawb bod gan pob camp yng Nghymru, gan gynnwys criced a rygbi, eu cyfnod eu hunain i ffynnu?

It was an issue that was raised with me over the course of the weekend. There is significant overlap already between the sports. There was a time when people would happily play rugby in the winter and cricket in the summer, and the overlap wasn't there; it certainly wasn't there when I was in school, when we played on sloping pitches with a dull ball and one pad—that was the way to learn cricket, if I remember. But the serious point is this: it's important that cricket is able to appeal to young people, as young as possible. The situation has improved. I know, when my son was younger, he could play football at six, rugby at seven, but cricket not until 11. That did change very quickly and he did take part in some cricket. What's important is that cricket continues to appeal to children at the youngest age possible, and, in fairness, that is something that's happening now. So, cricket should be able, to my mind, to hold its own. 

Roedd yn fater a godwyd gyda mi yn ystod y penwythnos. Ceir gorgyffwrdd sylweddol rhwng y campau eisoes. Roedd adeg pan fyddai pobl yn barod iawn i chwarae rygbi yn y gaeaf a chriced yn yr haf, ac nid oedd y gorgyffwrdd yno; nid oedd yno pan oeddwn i yn yr ysgol yn sicr, pan oeddem ni'n chwarae ar leiniau llethrog gyda hen bêl ac un pad—dyna oedd y ffordd i ddysgu criced, os cofiaf i. Ond y pwynt difrifol yw hwn: mae'n bwysig bod criced yn gallu apelio at bobl ifanc, mor ifanc â phosibl. Mae'r sefyllfa wedi gwella. Gwn, pan roedd fy mab yn iau, ei fod yn cael chwarae pêl-droed yn chwech oed, rygbi yn saith oed, ond nid criced tan ei fod yn 11 oed. Fe wnaeth hynny newid yn gyflym iawn a chymerodd ran mewn rhywfaint o griced. Yr hyn sy'n bwysig yw bod criced yn parhau i apelio at blant o'r oedran ieuengaf posibl, ac, er tegwch, mae hynny'n rhywbeth sydd yn digwydd nawr. Felly, dylai criced allu dal ei dir ei hun, yn fy marn i.

One of the most powerful tools, surely, for encouraging youth cricket in Wales would be to have a national cricket team that young people the length and breadth of the country could aspire to and find role models in. You say that this is not a matter for Government. Let's perhaps explore what might be a matter for Government. You have a major events unit, for example, that funds a host of events in order to put Wales on the map, in order to market Wales, in order to bring economic benefit to Wales. Would Welsh Government look at the possibility of even using major events funding to get the ball rolling on a national cricket team for Wales, as, if you like, a permanent major event that could bring real national benefits? 

Un o'r adnoddau mwyaf grymus, does bosib, ar gyfer annog criced ieuenctid yng Nghymru fyddai cael tîm criced cenedlaethol y gallai pobl ifanc ar hyd a lled y wlad ymdrechu i fod yn aelod ohono a dod o hyd i esiampl dda ynddo. Rydych chi'n dweud nad yw hwn yn fater i Lywodraeth. Gadewch i ni ystyried efallai beth allai fod yn fater i Lywodraeth. Mae gennych chi uned digwyddiadau mawr, er enghraifft, sy'n ariannu llu o ddigwyddiadau er mwyn rhoi Cymru ar y map, er mwyn marchnata Cymru, er mwyn dod â budd economaidd i Gymru. A wnaiff Llywodraeth Cymru hyd yn oed ystyried y posibilrwydd o ddefnyddio cyllid digwyddiadau mawr i roi cychwyn ar dîm criced cenedlaethol i Gymru, fel, os mynnwch chi, digwyddiad mawr parhaol a allai ddod â manteision cenedlaethol gwirioneddol?

The major events funding is there for one-off events, not for continuous revenue funding. But he is right to say, of course, that it's a good way of showcasing Wales. But we don't just attract events to have Welsh teams in them, if I can put it that way. We've just had the Volvo Ocean Race. There was Welsh participation, but there wasn't a Welsh team. The point was to bring the attention of the world to Cardiff Bay, and to Wales, and to see what we could host. The same with the Champions League—yes, there was Welsh participation, clearly, but there were no Welsh teams in it. So, I think it's hugely important that we are able to showcase ourselves as a nation that can host major events. We've done that incredibly successfully. We are by far the smallest nation, for example, to host the Champions League, and Cardiff is the smallest city to host the Champions League. We've done it, and there's no reason why we can't do it again. It shouldn't just be tied to whether or not there's a Welsh team in the event as to whether we then support that event.

Mae'r cyllid digwyddiadau mawr ar gael ar gyfer digwyddiadau untro, nid ar gyfer cyllid refeniw parhaus. Ond mae'n iawn i ddweud, wrth gwrs, ei bod yn ffordd dda o hyrwyddo Cymru. Ond nid ydym ni'n denu digwyddiadau sydd â thimau Cymru ynddynt yn unig, os caf ei roi felly. Rydym ni newydd gael Ras Hwylio Volvo. Roedd Cymry yn cymryd rhan, ond nid oedd tîm Cymru. Y pwynt oedd tynnu sylw'r byd at Fae Caerdydd, ac at Gymru, ac i weld beth y gallem ni ei gynnal. Yr un peth gyda Chynghrair y Pencampwyr—oedd, roedd Cymro yn cymryd rhan, yn amlwg, ond nid oedd unrhyw dimau o Gymru ynddo. Credaf felly ei bod hi'n hynod bwysig ein bod ni'n gallu arddangos ein hunain fel gwlad sy'n gallu cynnal digwyddiadau mawr. Rydym ni wedi gwneud hynny'n hynod lwyddiannus. Ni yw'r wlad leiaf o bell ffordd, er enghraifft, i gynnal Cynghrair y Pencampwyr, a Chaerdydd yw'r ddinas leiaf i gynnal Cynghrair y Pencampwyr. Rydym ni wedi ei wneud, ac nid oes unrhyw reswm pam na allwn ni ei wneud eto. Ni ddylai fod wedi ei glymu i ba un a oes tîm Cymru yn y digwyddiad ai peidio o ran a allwn ni gefnogi'r digwyddiad hwnnw wedyn.

13:35
Creulondeb i Anfeiliaid
Animal Cruelty

2. Pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cyflwyno i atal creulondeb i anifeiliaid yn ystod y 12 mis nesaf? OAQ52382

2. What measures will the Welsh Government introduce to prevent animal cruelty in the next 12 months? OAQ52382

The Wales animal health and welfare framework implementation plan—snappily titled—sets out the framework group and Welsh Government priorities for animal health and welfare, and the Cabinet Secretary will be making a statement on companion animal welfare later today.

Mae cynllun gweithredu fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru—sydd ag enw bachog—yn nodi blaenoriaethau'r grŵp fframwaith a Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd a lles anifeiliaid, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud datganiad ar les anifeiliaid anwes yn ddiweddarach heddiw.

Thank you very much for the reply, Minister. Since May this year, every abattoir in England is required to have CCTV cameras installed in all areas where live animals are kept. Official vets will have unrestricted access to footage, to reassure consumers that high welfare standards are being enforced. Does the First Minister agree that this is an effective way to prevent animal cruelty, and when will the Welsh Government make CCTV compulsory in our abattoirs in Wales?

Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Gweinidog. Ers mis Mai eleni, mae'n ofynnol i bob lladd-dy yn Lloegr osod camerâu teledu cylch cyfyng ym mhob man lle y cedwir anifeiliaid byw. Bydd gan filfeddygon swyddogol fynediad anghyfyngedig at y recordiadau, i roi sicrwydd i ddefnyddwyr bod safonau lles uchel yn cael eu gorfodi. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod hon yn ffordd effeithiol o atal creulondeb i anifeiliaid, a phryd wnaiff Llywodraeth Cymru wneud teledu cylch cyfyng yn orfodol yn ein lladd-dai ni yng Nghymru?

Well, there are a number of controls already in place in abattoirs. Official vets are present in every single one of them. The larger abattoirs, which process the majority of animals, have CCTV, and official vets are able to access footage if they suspect welfare standards are not being met. That said, we are determined to improve standards and practices where it's necessary and reasonable to do so, and the £1.1 million food business investment funding package will assist small and medium-sized slaughterhouses to improve their facilities, including the installation of CCTV.

Wel, mae nifer o reolaethau ar waith eisoes mewn lladd-dai. Mae milfeddygon swyddogol yn bresennol ym mhob un ohonyn nhw. Ceir teledu cylch cyfyng yn y lladd-dai mwy o faint, sy'n prosesu'r mwyafrif o anifeiliaid, a gall milfeddygon swyddogol gael gafael ar recordiadau os byddant yn amau nad yw safonau lles yn cael eu bodloni. Wedi dweud hynny, rydym ni'n benderfynol o wella safonau ac arferion pan ei bod hi'n angenrheidiol ac yn rhesymol i wneud hynny, a bydd y pecyn ariannu buddsoddiad busnes bwyd gwerth £1.1 miliwn yn cynorthwyo lladd-dai bach a chanolig eu maint i wella eu cyfleusterau, gan gynnwys gosod teledu cylch cyfyng.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, prostate cancer is a cruel condition, which, if diagnosed early enough, has remarkable success rates—90 per cent plus. Regrettably, obviously, screening in some parts of the UK leaves a lot to be desired. In particular here in Wales, regrettably, the ability to get access to the multiparametric MRI scanner for four health boards is non-existent, and people do end up having to pay considerable sums to have that scan undertaken. In England, for example, where that scan is available, it has a 92 per cent detection rate. With the four health boards, which total 700,000 men within those health boards, unable to attract that type of screening, what commitment can you give, as First Minister and as a Government, to roll out the screening so that, whatever part of Wales you live in, you will have access to that screening, so that, if you do require surgery or intervention, it can be done in a timely manner?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae canser y prostad yn gyflwr creulon, sydd a chyfraddau llwyddiant rhyfeddol os ceir diagnosis yn ddigon cynnar—90 y cant a mwy. Yn anffodus, yn amlwg, mae sgrinio mewn rhai rhannau o'r DU ymhell o fod yn foddhaol. Yma yng Nghymru yn enwedig, yn anffodus, nid yw'r gallu i gael mynediad at y sganiwr MRI amlbaramedrig ar gyfer pedwar bwrdd iechyd yn bodoli, ac mae'n rhaid i bobl dalu symiau sylweddol i gael cynnal y sgan hwnnw yn y pen draw. Yn Lloegr, er enghraifft, lle mae'r sgan hwnnw ar gael, mae ganddo gyfradd ganfod o 92 y cant. Gan nad yw'r pedwar bwrdd iechyd, lle ceir cyfanswm o 700,000 o ddynion yn y byrddau iechyd hynny, yn gallu denu'r math hwnnw o sgrinio, pa ymrwymiad allwch chi ei roi, fel Prif Weinidog ac fel Llywodraeth, i gyflwyno'r sgrinio fel y bydd gennych chi fynediad at y sgrinio hwnnw, pa bynnag ran o Gymru yr ydych chi'n byw ynddi, fel y gellir cyflawni llawdriniaeth neu ymyrraeth yn brydlon os bydd angen hynny arnoch chi?

An important question, and one that deserves a detailed answer, if I may, Llywydd. I can say that health boards in Wales are able to offer multiparametric scans, in line with the current guidance from the National Institute for Health and Care Excellence. That guidance currently recommends the mpMRI for people with a negative biopsy, to determine whether another biopsy is needed, and whether the management of a proven cancer will benefit from staging of the tumour. The what's called 'PROMIS trial' indicated that people with suspected prostate cancer might benefit from having their mpMRI prior to biopsy. NICE is reviewing its guidance and is expected to issue recommendations in the early part of next year. In the meantime, evidence is being considered by the Wales urology board. It's fair to say there are different views among the clinicians about the implications of recent evidence, with some health boards implementing elements of a revised approach. What I can say is that, if NICE recommends pre-biopsy mpMRI for suspected prostate cancer, then we would expect all health boards to amend their care pathways accordingly. In the meantime, health boards will continue to consider the evidence and pathway reforms through the Wales urology board.

Cwestiwn pwysig, ac un sy'n haeddu ateb manwl, os caf i, Llywydd. Gallaf ddweud bod byrddau iechyd yng Nghymru yn gallu cynnig sganiau amlbaramedrig, yn unol â chanllawiau cyfredol gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Mae'r canllawiau hynny ar hyn o bryd yn argymell yr mpMRI ar gyfer pobl â biopsi negyddol, i benderfynu a oes angen biopsi arall, a pha un a fydd rheoli canser profedig yn elwa ar fynd i'r afael â'r tiwmor mewn camau. Dynododd yr hyn a elwir yn 'dreial PROMIS' y gallai pobl â chanser y prostad tybiedig elwa ar gael eu mpMRI cyn biopsi. Mae NICE yn adolygu ei ganllawiau a disgwylir iddo gyhoeddi argymhellion yn ystod rhan gynnar y flwyddyn nesaf. Yn y cyfamser, mae tystiolaeth yn cael ei hystyried gan fwrdd wroleg Cymru. Mae'n deg i ddweud bod gwahanol safbwyntiau ymhlith y clinigwyr ynghylch goblygiadau tystiolaeth ddiweddar, gyda rhai byrddau iechyd yn gweithredu elfennau dull diwygiedig. Yr hyn y gallaf ei ddweud, os bydd NICE yn argymell mpMRI cyn-biopsi ar gyfer canser y prostad tybiedig, yna byddem yn disgwyl i bob bwrdd iechyd ddiwygio eu llwybrau gofal yn unol â hynny. Yn y cyfamser, bydd byrddau iechyd yn parhau i ystyried y dystiolaeth a diwygiadau i lwybrau trwy fwrdd wroleg Cymru.

I thank you for that detailed answer, First Minister. Regrettably, 10,000 men a year die from prostate cancer—it's the biggest killer of men. And some universality around the screening programme must be a compunction on the Government because, actually, cancer doesn't rely on postcodes—it's universal, it is. On the bowel cancer screening programme that the Welsh Government have, it has been called, at the moment, a very postcode lottery-driven screening programme. In particular, one in four individuals were waiting in excess of eight weeks to have their screening procedure diagnosed, and actually put into practice if intervention was required. Nine hundred people a year die of bowel cancer here in Wales. If, ultimately, we had a better, more robust screening system and a wider screening system that actually took into account 40 years and above, then we could drive those numbers down even further. Given that we know the importance of screening and, in particular, bowel screening, what action is your Government taking to shorten the waiting times that will remove that one in four—25 per cent of people—waiting in excess of eight weeks to get the results that they require, because it cannot be right that, where the condition is treatable, just waiting too long on a waiting list has a detrimental impact on your outcome?

Diolchaf i chi am yr ateb manwl yna, Prif Weinidog. Yn anffodus, mae 10,000 o ddynion y flwyddyn yn marw o ganser y prostad—dyma'r lladdwr mwyaf ar ddynion. Ac mae'n rhaid i rywfaint o gyffredinolrwydd o ran y rhaglen sgrinio fod yn ddyletswydd ar y Llywodraeth oherwydd, mewn gwirionedd, nid yw canser yn dibynnu ar godau post—mae'n gyffredinol. O ran y rhaglen sgrinio canser y coluddyn sydd gan Lywodraeth Cymru, fe'i galwyd, ar hyn o bryd, yn rhaglen sgrinio sydd wedi ei seilio'n fawr ar loteri cod post. Yn benodol, roedd un o bob pedwar o unigolion yn aros mwy nag wyth wythnos i gael diagnosis o'u triniaeth sgrinio, a chael ei rhoi ar waith pe byddai angen ymyrraeth. Mae naw cant o bobl y flwyddyn yn marw o ganser y coluddyn yma yng Nghymru. Pe byddai gennym ni, yn y pen draw, system sgrinio well, fwy cadarn a system sgrinio ehangach a fyddai'n cymryd 40 oed a hŷn i ystyriaeth, yna gallem ni ostwng y niferoedd hynny hyd yn oed ymhellach. O gofio ein bod ni'n ymwybodol o bwysigrwydd sgrinio ac, yn enwedig, sgrinio'r coluddyn, pa gamau mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i gwtogi amseroedd aros a fydd yn cael gwared ar yr un o bob pedwar—25 y cant o bobl—sy'n aros dros wyth wythnos i gael y canlyniadau sydd eu hangen arnynt, oherwydd ni all fod yn iawn, pan fo modd trin y cyflwr, bod dim ond aros yn rhy hir ar restr aros yn cael effaith niweidiol ar eich canlyniad?

13:40

With screening, it's a question of who you target for the screening, because you can't screen everybody. Which elements of the population are particularly susceptible to a particular type of cancer, because it's not physically possible to screen everybody? We want, of course, to see consistency across the health boards. They're able to access the new treatments fund, if that's appropriate for what they wish to take forward. What I can say is that, when we look at our urgent suspected cancer route, for example, the vast majority of people started definitive treatment within the target time of 62 days—88.7 per cent—and 96 per cent of patients who are newly diagnosed with cancer not via the urgent route started definitive treatment within the target time of 31 days, in March 2018. So, the vast majority of people do get the treatment that they should get within the right amount of time. But, of course, we rely on specialists in order to advise us to make sure that we can see how we can improve screening where that's necessary. 

O ran sgrinio, mae'n gwestiwn o bwy ydych chi'n eu targedu ar gyfer y sgrinio, oherwydd ni allwch chi sgrinio pawb. Pa elfennau o'r boblogaeth sy'n arbennig o agored i fath penodol o ganser, oherwydd nid yw'n gorfforol bosibl i sgrinio pawb? Rydym ni eisiau, wrth gwrs, gweld cysondeb ar draws y byrddau iechyd. Maen nhw'n gallu cael mynediad at y gronfa triniaethau newydd, os yw hynny'n briodol ar gyfer yr hyn y maen nhw'n dymuno bwrw ymlaen ag ef. Yr hyn y gallaf ei ddweud, pan edrychwn ni ar ein llwybr canser tybiedig brys, er enghraifft, yw bod y mwyafrif llethol o bobl wedi dechrau triniaeth ddiffiniol yn unol â'r amser targed o 62 diwrnod—88.7 y cant—a dechreuodd 96 y cant o gleifion sydd newydd gael diagnosis o ganser heb ddilyn y llwybr brys driniaeth ddiffiniol yn unol â'r amser targed o 31 diwrnod ym mis Mawrth 2018. Felly, mae'r mwyafrif llethol o bobl yn cael y driniaeth y dylent ei chael o fewn y cyfnod priodol o amser. Ond, wrth gwrs, rydym ni'n dibynnu ar arbenigwyr i'n cynghori ni i wneud yn siŵr y gallwn ni weld sut y gallwn ni wella sgrinio pan fo hynny'n angenrheidiol.

Those improvements are desperately needed. As I said, Bowel Cancer UK says it is a national crisis that one in four people are waiting eight weeks or more for that screening process to be undertaken. But what we do know from the weekend's announcement that the UK Government made is that there will be a considerable uplift in the spend available to the Welsh Government to spend on health and social care here in Wales—[Interruption.] These screening—. Well, I can hear the chuntering from the Labour backbenchers, but the reality is that money is coming over to the Welsh Government.

Now, it is perfectly right, under the devolved settlement, that you choose where to spend that money. From these benches, we believe that that money should be spent in the fields of health and social care to make those improvements in prostate, bowel and other treatments available to patients here in Wales. Now, will you commit today to making sure that any money that is made available to the Welsh Government is spent on those key areas, so that we can see the improvements that we desperately need in diagnostic tests, waiting times and staff recruitment, which other parts of the UK that are committed to delivering it in the health and social care budgets will see? We need that commitment, First Minister. Will you make it? 

Mae angen y gwelliannau hynny'n daer. Fel y dywedais, mae Bowel Cancer UK yn dweud ei fod yn argyfwng cenedlaethol bod un o bob pedwar o bobl yn aros wyth wythnos neu fwy i'r broses sgrinio honno gael ei chynnal. Ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod o gyhoeddiad y penwythnos y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud yw y bydd cynnydd sylweddol i'r gwariant sydd ar gael i Lywodraeth Cymru ei wario ar iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru—[Torri ar draws.] Mae'r sgrinio—. Wel, gallaf glywed y grwgnach gan Aelodau meinciau cefn Llafur, ond y gwir yw bod arian yn dod draw i Lywodraeth Cymru.

Nawr, mae'n berffaith iawn, o dan y setliad datganoledig, eich bod chi'n dewis ble i wario'r arian hwnnw. O'r meinciau hyn, rydym ni'n credu y dylid gwario'r arian hwnnw ym meysydd iechyd a gofal cymdeithasol i wneud y gwelliannau hynny o ran y prostad, y coluddyn a thriniaethau eraill sydd ar gael i gleifion yma yng Nghymru. Nawr, a wnewch chi ymrwymo heddiw i wneud yn siŵr bod unrhyw arian sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn cael ei wario ar y meysydd allweddol hynny, fel y gallwn ni weld y gwelliannau sydd eu hangen arnom ni'n daer i brofion diagnostig, amseroedd aros a recriwtio staff, y bydd rhannau eraill o'r DU sydd wedi ymrwymo i'w darparu yn y cyllidebau iechyd a gofal cymdeithasol yn eu gweld? Mae angen yr ymrwymiad hwnnw arnom ni, Prif Weinidog. A wnewch chi hynny?

Well, the first thing we have to see is how much money we'll actually get, because there are two important points to make here: first of all, we have been informed that that money, whatever money we get, will be the source of funding to deal with pay increases. So, the lifting of the pay cap will have to be financed through any money that we get via the source that he has mentioned. So, that's the first thing to mention. There's no extra money on top of that. Secondly, of course, it's never the case, is it, that we get a lump sum of money to pay for a particular area, such as health or education? What happens is, of course, as he knows, is that it's delivered via the block grant. What we don't know is that, if we get the increase in health, whether we will then see decreases everywhere else—in local government, in education, in all those areas that are devolved. Now, those, of course, are removed from the figure that he's just mentioned. So, until we know firstly how much money net there will actually be—we know about the £1.2 billion—and until we know, of course, how much money—we've got a fair idea—that the pay deal will cost, we won't know how much money is available to spend. Until those factors are resolved—and nobody is able to do that yet because we don't know what any increases or not in our block grant will be in the autumn—and until we know the definitive net sum of money, it's very difficult to make any commitments at this stage. 

Wel, y peth cyntaf y mae'n rhaid i ni ei weld yw faint o arian y byddwn ni'n ei gael mewn gwirionedd, oherwydd mae dau bwynt pwysig i'w gwneud yma: yn gyntaf oll, rydym ni wedi cael ein hysbysu mai'r arian hwnnw, pa bynnag arian y byddwn ni'n ei gael, fydd y ffynhonnell o gyllid i ymdrin â chodiadau cyflog. Felly, bydd yn rhaid ariannu'r cam o godi'r cap cyflog trwy unrhyw arian a gawn ni drwy'r ffynhonnell y mae ef wedi cyfeirio ati. Felly, dyna'r peth cyntaf i'w grybwyll. Nid oes unrhyw arian ychwanegol ar ben hynny. Yn ail, wrth gwrs, nid yw'n wir byth, ydy hi, ein bod ni'n cael cyfandaliad o arian i dalu am faes penodol, fel iechyd neu addysg? Yr hyn sy'n digwydd, wrth gwrs, fel y mae e'n gwybod, yw ei fod yn cael ei ddarparu drwy'r grant bloc. Yr hyn nad ydym ni'n ei wybod, os byddwn ni'n cael y cynnydd ym maes iechyd, pa un a fyddwn ni'n gweld gostyngiadau ym mhobman arall wedyn—mewn llywodraeth leol, mewn addysg, yn yr holl feysydd hynny sydd wedi'u datganoli. Nawr, mae'r rheini, wrth gwrs, yn cael eu tynnu o'r ffigur y mae newydd eu crybwyll. Felly, tan y byddwn ni'n gwybod yn gyntaf faint o arian net fydd yna mewn gwirionedd—rydym ni'n gwybod am yr £1.2 biliwn—a tan y byddwn ni'n gwybod, wrth gwrs, faint o arian—mae gennym ni syniad go lew—y bydd y cytundeb cyflogau yn ei gostio, ni fyddwn yn gwybod faint o arian sydd ar gael i'w wario. Tan i'r ffactorau hynny gael eu datrys—ac nid oes neb yn gallu gwneud hynny eto oherwydd nid ydym ni'n gwybod pa gynnydd neu beidio fydd yn ein bloc grant yn yr Hydref—a tan y byddwn ni'n gwybod y swm terfynol net o arian, mae'n anodd iawn gwneud unrhyw ymrwymiadau ar hyn o bryd.

Arweinydd grŵp UKIP, Caroline Jones. 

The leader of the UKIP group, Caroline Jones. 

Diolch, Llywydd. First Minister, the Prime Minister announced over the weekend that there would be a £20 billion a year birthday present for the NHS in England. As a result of Barnett, Wales is expected to receive £1.2 billion. On Sunday, a Welsh Government spokesman said that a decision on the allocation of funding would be made by your Cabinet in the usual way. So, First Minister, have you made that decision yet, and will you be using any extra moneys we receive for health and social care? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, cyhoeddodd Prif Weinidog y DU dros y penwythnos y byddai anrheg pen-blwydd o £20 biliwn y flwyddyn i'r GIG yn Lloegr. O ganlyniad i Barnett, disgwylir i Gymru gael £1.2 biliwn. Ddydd Sul, dywedodd llefarydd Llywodraeth Cymru y byddai penderfyniad ar ddyraniad cyllid yn cael ei wneud gan eich Cabinet chi yn y ffordd arferol. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi wedi gwneud y penderfyniad hwnnw eto, ac a fyddwch chi'n defnyddio unrhyw arian ychwanegol y byddwn ni'n ei gael ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol?

Well, the only commitment that we have made is that we will lift the pay cap—unusually, because normally we don't make those promises before we know how much money is allocated. So, that will have to be paid for from whichever sum of money we get from the UK Government; there's no extra money for it. And as I said in the answer earlier on, it's not going to be £1.2 billion. We don't know whether there'll be cuts elsewhere that will bring that figure down. Until we know what the final figure is, it's very difficult to give any commitments in terms of spending. 

Wel, yr unig ymrwymiad yr ydym ni wedi ei wneud yw y byddwn ni'n codi'r cap cyflog—yn anarferol, oherwydd nid ydym ni'n gwneud yr addewidion hynny cyn ein bod ni'n gwybod faint o arian sydd wedi ei ddyrannu, fel rheol. Felly, bydd yn rhaid talu am hynny o ba bynnag swm o arian y byddwn ni'n ei gael gan Lywodraeth y DU; nid oes unrhyw arian ychwanegol ar ei gyfer. Ac fel y dywedais yn yr ateb yn gynharach, nid yw'n mynd i fod yn £1.2 biliwn. Nid ydym ni'n gwybod pa un a fydd toriadau yn rhywle arall a fydd yn gostwng y ffigur hwnnw. Tan y byddwn ni'n gwybod beth yw'r ffigur terfynol, mae'n anodd iawn gwneud unrhyw ymrwymiadau o ran gwariant.

13:45

Thank you for that answer. My concern here is that mental health issues account for around a quarter of all health problems, yet we're spending as little as over 11 per cent of the entire NHS Wales budget. We have seen a 100 per cent increase in demand for child and adolescent mental health care services. We know that depression affects 22 per cent of men and 28 per cent of women over the age of 65. We've seen a large rise in instances of self-harm, and each year around 300 people in Wales die from suicide—this is about twice the number of people killed in road accidents. We are clearly not doing enough to tackle mental health in Wales. So, First Minister, will you commit to using some of this additional money, whatever it may be, coming to Wales in order to ensure that mental health funding is based upon a robust assessment of healthcare needs? 

Diolch am yr ateb yna. Fy mhryder yn y fan yma yw bod problemau iechyd meddwl yn cynrychioli tua chwarter yr holl broblemau iechyd, ac eto rydym ni'n gwario cyn lleied â dros 11 y cant o gyllideb gyfan GIG Cymru. Rydym ni wedi gweld cynnydd o 100 y cant i'r galw am wasanaethau gofal iechyd meddwl plant a'r glasoed. Rydym ni'n gwybod bod iselder yn effeithio ar 22 y cant o ddynion a 28 y cant o fenywod dros 65 oed. Rydym ni wedi gweld cynnydd mawr i achosion o hunan-niwed, ac mae tua 300 o bobl yng Nghymru yn marw o ganlyniad i hunanladdiad bob blwyddyn—mae hyn tua dwywaith y nifer o bobl sy'n cael eu lladd mewn damweiniau ar y ffyrdd. Mae'n amlwg nad ydym ni'n gwneud digon i fynd i'r afael ag iechyd meddwl yng Nghymru. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i ddefnyddio rhywfaint o'r arian ychwanegol hwn, beth bynnag y bydd, sy'n dod i Gymru i sicrhau bod cyllid iechyd meddwl yn seiliedig ar asesiad cadarn o anghenion gofal iechyd?

Yes, and in particular, of course, to look at prevention. That's hugely important. With CAMHS, she is right to say that there was a significant increase in demand for CAMHS and we met that demand by allocating—if I remember—£8 million a year towards CAMHS in order for them to meet the demand that was there. Mental health, as she will know, is a key priority for us in 'Prosperity for All'. We want to make sure that mental health is seen as something that is a priority for all governments in the future, and that will shape any spending decisions that we take if there's any extra money on the table. 

Gwnaf, ac yn arbennig, wrth gwrs, i edrych ar ei atal. Mae hynny'n bwysig iawn. Gyda CAMHS, mae'n iawn i ddweud y bu cynnydd sylweddol i'r galw am CAMHS a bodlonwyd y galw hwnnw gennym ni trwy ddyrannu—os cofiaf—£8 miliwn y flwyddyn tuag at CAMHS er mwyn iddyn nhw fodloni'r galw a oedd yno. Mae iechyd meddwl, fel y bydd yn gwybod, yn flaenoriaeth allweddol i ni yn 'Ffyniant i Bawb'. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod iechyd meddwl yn cael ei weld fel rhywbeth sy'n flaenoriaeth i bob llywodraeth yn y dyfodol, a bydd hynny'n llywio unrhyw benderfyniadau gwario yr ydym ni'n eu gwneud os oes unrhyw arian ychwanegol ar y bwrdd.

Thank you for that answer, First Minister. As I've highlighted before, many times, one in four of us will suffer from mental ill health. A friend or a work colleague could be battling depression for years—we wouldn't know about it, because, unfortunately, there is still a stigma attached to mental health issues. We all have to be more open about mental health: we wouldn't try to hide a broken leg, but we will try to hide depression. Sadly, as a result of stigma, many people end up taking their own lives. If we recognise the signs and offer non-judgmental support, many lives could be saved. So, First Minister, will you commit your Government to ensuring that as many people as possible are trained as mental health first aiders, and will you look at adding the training to the school curriculum and encourage large employers to have mental health first aiders alongside the normal, required first aiders? Thank you. 

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Fel yr wyf i wedi ei amlygu o'r blaen, lawer gwaith, bydd un o bob pedwar ohonom ni'n dioddef o salwch meddwl. Gallai ffrind neu gydweithiwr fod wedi bod yn ymladd iselder ers blynyddoedd—ni fyddem ni'n gwybod am y peth, oherwydd, yn anffodus, mae stigma ynghlwm wrth broblemau iechyd meddwl o hyd. Mae'n rhaid i ni i gyd fod yn fwy agored am iechyd meddwl: ni fyddem ni'n ceisio cuddio coes sydd wedi torri, ond byddem yn ceisio cuddio iselder. Yn anffodus, o ganlyniad i stigma, mae llawer o bobl yn cymryd eu bywydau eu hunain yn y pen draw. Os byddwn ni'n cydnabod yr arwyddion ac yn cynnig cymorth anfeirniadol, gellid achub llawer o fywydau. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo eich Llywodraeth i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn cael eu hyfforddi fel swyddogion cymorth cyntaf iechyd meddwl, ac a wnewch chi ystyried ychwanegu'r hyfforddiant at y cwricwlwm ysgol ac annog cyflogwyr mawr i gael swyddogion cymorth cyntaf iechyd meddwl ochr yn ochr â'r swyddogion cymorth cyntaf arferol, gofynnol? Diolch.

I'm not sure that first aid is the way to deal with it. That suggests something that is acute, something that's just arisen. I think it's more long term than that. I take the point that the leader of UKIP is making in terms of how we deal with people who don't exhibit any external signs of depression. I've seen it at close hand, I've got a fair idea of how it operates in people, but it's not always obvious to those who are not familiar with the individual involved, and that is difficult, of course, because the external signs are not there. If you break a leg, it's obvious: the signs are there. That's why I want to make sure that when we look at mental health, we don't just look at it as a service designed to help people when they get into crisis, that we do look at ways in which we can help young people particularly—that's important, we have a counsellor in each secondary school in Wales—but at what more could be done, for example, to look to help people who are not obviously in need of help. They are the people, quite often, of course, that the system needs to identify. How that's done, of course, we will take forward with practitioners, to see how we can create a service where there is more focus on prevention and less on dealing with symptoms when they become obvious. 

Nid wyf i'n siŵr mai cymorth cyntaf yw'r ffordd i ymdrin ag ef. Mae hynny'n awgrymu rhywbeth sy'n acíwt, rhywbeth sydd newydd godi. Credaf ei fod yn fwy hirdymor na hynny. Derbyniaf y pwynt y mae arweinydd UKIP yn ei wneud o ran sut yr ydym ni'n ymdrin â phobl nad ydyn nhw'n dangos unrhyw arwyddion allanol o iselder. Rwyf i weld ei weld yn bersonol, mae gen i syniad go lew o sut y mae'n gweithredu mewn pobl, ond nid yw bob amser yn amlwg i'r rheini nad ydynt yn gyfarwydd â'r unigolyn dan sylw, ac mae'n anodd, wrth gwrs, oherwydd nid yw'r arwyddion allanol yno. Os byddwch chi'n torri coes, mae'n amlwg: mae'r arwyddion yno. Dyna pam yr wyf i eisiau gwneud yn siŵr pan fyddwn ni'n ystyried iechyd meddwl, nad ydym yn ei ystyried fel gwasanaeth sydd wedi ei gynllunio i helpu pobl dim ond pan fyddan nhw'n dioddef argyfwng, ein bod ni'n ystyried ffyrdd y gallwn ni helpu pobl ifanc yn arbennig—mae hynny'n bwysig, mae gennym ni gwnselydd ym mhob ysgol uwchradd yng Nghymru—ond beth arall y gellid ei wneud, er enghraifft, i geisio helpu pobl nad yw'n amlwg bod angen cymorth arnynt. Nhw yw'r bobl, yn aml iawn, wrth gwrs, y mae angen i'r systemau eu nodi. O ran sut y gwneir hynny, wrth gwrs, byddwn yn bwrw ymlaen â hynny gydag ymarferwyr, i weld sut y gallwn ni greu gwasanaeth lle ceir mwy o bwyslais ar atal a llai ar ymdrin â symptomau pan eu bod yn dod yn amlwg.

Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood. 

Plaid Cymru leader, Leanne Wood. 

Diolch, Llywydd. Does the First Minister agree with the environmental lawyers ClientEarth that the Welsh Government's plans for air quality lack clarity and detail?

Diolch, Llywydd. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno gyda'r cyfreithwyr amgylcheddol ClientEarth bod diffyg eglurder a manylder yng nghynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer ansawdd aer?

Well, we are looking at air quality and how to improve it. I'm not going to agree with a firm of lawyers, obviously, that are not Welsh Government lawyers, but there is a challenge, of course, to improve air quality in the future. 

Wel, rydym ni'n ystyried ansawdd aer a sut i'w wella. Nid wyf i'n mynd i gytuno gyda chwmni cyfreithwyr, yn amlwg, nad ydynt yn gyfreithwyr Llywodraeth Cymru, ond mae her, wrth gwrs, i wella ansawdd aer yn y dyfodol.

Air pollution is responsible for 2,000 deaths per year in this country. It's a public health crisis, and it's your Labour Government's environmental legacy. That's why Plaid Cymru this week has launched a campaign, clean air week, and my colleague Simon Thomas yesterday launched a comprehensive report on hydrogen's role in the decarbonisation of transport. Now, I would urge the First Minister to read this expert-led, in-depth report and to take heed of its recommendations.

First Minister, this crisis warrants urgent action. Given that a road in Caerphilly is the most polluted outside of London, will you support our calls for a clean air Act for Wales that would phase out the sale of diesel and petrol-only vehicles by 2030?

Mae llygredd aer yn gyfrifol am 2,000 o farwolaethau y flwyddyn yn y wlad hon. Mae'n argyfwng iechyd cyhoeddus, a dyma etifeddiaeth amgylcheddol eich Llywodraeth Lafur. Dyna pam mae Plaid Cymru yr wythnos hon wedi lansio ymgyrch, wythnos aer glân, ac fe lansiodd fy nghyd-Aelod Simon Thomas adroddiad cynhwysfawr ddoe ar swyddogaeth hydrogen yn y broses o ddatgarboneiddio trafnidiaeth. Nawr, byddwn yn annog y Prif Weinidog i ddarllen yr adroddiad trylwyr hwn a arweinir gan arbenigwyr a chymryd sylw o'i argymhellion.

Prif Weinidog, mae'r argyfwng hwn yn cyfiawnhau gweithredu brys. O gofio mai ffordd yng Nghaerffili yw'r fwyaf llygredig y tu allan i Lundain, a wnewch chi gefnogi ein galwadau am Ddeddf aer glân i Gymru a fyddai'n rhoi terfyn graddol ar werthu cerbydau diesel a phetrol yn unig erbyn 2030?

13:50

I think that's too early; I don't think the technology's ready. I do look forward to a time when electric cars become the norm. I don't think the technology's there now in terms of the range, but I think it will become available very, very quickly.

If I remember rightly, 2040 is the target the UK Government has set, is, I think, probably pessimistic, but such is the development of the technology in this field, I think we will get to a position where it will become a realistic option. As somebody who has been driving a hybrid car, the battery in my car only gives me a range of 28 miles. Now, that's the problem. We need to make sure that the technology is right to move ahead, in the way that she has described—she's right.

In the meantime, what do we do? We can't do nothing. Well, firstly, we need to make sure that we remove areas where traffic is idling with engines on—that affects air quality—and, of course, to see more modal shift, and that means, of course, moving ahead with the improvements we're going to see in our rail infrastructure, to make it more comfortable for people to travel by train, in air-conditioned trains that are more frequent, and also, of course, moving forward with the Active Travel (Wales) Act 2013 to make sure that where we see new developments—at cycle paths, for example—they're an integral part of those developments, so that people feel they don't have to travel by car.

So, there are two things: first of all, creating that modal shift, and, secondly, of course, looking to encourage ways to ensure that battery cars have a much longer range in the future, and that it's much easier to charge them, as well, than it is at the moment. I think that's when we can get the real change.

Rwy'n credu bod hynny'n rhy gynnar; nid wyf i'n credu bod y dechnoleg yn barod. Rwy'n edrych ymlaen at adeg pan mai ceir trydan fydd y norm. Nid wyf i'n credu bod y dechnoleg yno ar hyn o bryd o ran yr amrywiaeth, ond rwy'n credu y bydd yn dod ar gael yn gyflym iawn, iawn.

Os cofiaf yn iawn, 2040 yw'r targed y mae Llywodraeth y DU wedi ei bennu, sy'n besimistaidd yn fy marn i, ond o weld datblygiad y dechnoleg yn y maes hwn, rwy'n credu y byddwn ni'n cyrraedd sefyllfa lle bydd yn dod yn ddewis realistig. Fel rhywun sydd wedi bod yn gyrru car hybrid, mae'r batri yn fy nghar yn rhoi pellter o 28 milltir i mi. Nawr, dyna'r broblem. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y dechnoleg yn gywir i symud ymlaen, yn y ffordd y mae hi wedi ei disgrifio—mae hi'n iawn.

Yn y cyfamser, beth ddylem ni ei wneud? Ni allwn wneud dim. Wel, yn gyntaf, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n cael gwared ar ardaloedd lle mae traffig yn llonydd gyda injans yn rhedeg—mae hynny'n effeithio ar ansawdd aer—ac, wrth gwrs, gweld mwy o newid moddol, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, symud ymlaen â'r gwelliannau yr ydym ni'n mynd i'w gweld yn ein seilwaith rheilffyrdd, i'w gwneud yn fwy cyfforddus i bobl deithio ar y trên, mewn trenau sydd wedi eu haerdymheru, sy'n amlach, ac hefyd, wrth gwrs, symud ymlaen â Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 i wneud yn siŵr lle'r ydym ni'n gweld datblygiadau newydd—ar lwybrau beicio, er enghraifft—eu bod nhw'n rhan annatod o'r datblygiadau hynny, fel bod pobl yn teimlo nad oes rhaid iddyn nhw deithio mewn car.

Felly, ceir dau beth: yn gyntaf oll, creu'r newid moddol hwnnw, ac, yn ail, wrth gwrs, ceisio annog ffyrdd o sicrhau bod ceir batri yn gallu cyrraedd ymhellach yn y dyfodol, a'i bod yn llawer haws ei gwefru, hefyd, nag y mae hi ar hyn o bryd. Rwy'n credu mai dyna pryd y gallwn ni gael y newid gwirioneddol.

I take it, then, from your answer, that you disagree with Labour-led Cardiff council that has called for a ban on polluting vehicles by 2030? Why is Labour so unable to be consistent on any single policy area? The lack of urgency, willingness and the lack of being able to do things differently is costing people's lives. You can laugh and mutter—it is costing people's lives.

Now, you have already lost a case against ClientEarth and you face further legal repercussions if solutions aren't found quickly. Let me once again emphasise the scale of the problem here. Air in Cardiff and Port Talbot is more polluted than air in Birmingham and Manchester, despite the huge differences in population. This is the environment that your Government is creating for future generations. First Minister, as a very first step, you could ensure that the planned automotive park in Ebbw Vale focuses on the development of hydrogen and electric vehicles, putting Wales at the forefront of the clean transport revolution. Will you at least do that?

Rwy'n cymryd, felly, o'ch ateb, eich bod chi'n anghytuno â chyngor Caerdydd dan arweiniad Llafur sydd wedi galw am wahardd cerbydau sy'n llygru erbyn 2030? Pam na all Llafur fod yn gyson ar unrhyw faes polisi? Mae'r diffyg brys, parodrwydd a'r diffyg o ran gallu gwneud pethau'n wahanol yn costio bywydau pobl. Gallwch chi chwerthin a mwmian—mae'n costio bywydau pobl.

Nawr, rydych chi eisoes wedi colli achos yn erbyn ClientEarth ac rydych chi'n wynebu rhagor o sgil-effeithiau cyfreithiol os na fydd atebion yn cael eu canfod yn gyflym. Gadewch i mi bwysleisio maint y broblem unwaith eto yn y fan yma. Mae aer yng Nghaerdydd a Phort Talbot yn fwy llygredig nag aer yn Birmingham a Manceinion, er gwaethaf y gwahaniaethau enfawr yn y boblogaeth. Dyma'r amgylchedd y mae eich Llywodraeth yn ei greu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Prif Weinidog, fel cam cyntaf un, a allech chi sicrhau bod y parc moduron arfaethedig yng Nglynebwy yn canolbwyntio ar ddatblygu cerbydau hydrogen a thrydan, gan roi Cymru ar flaen y gad yn y chwyldro trafnidiaeth lân. A wnewch chi hynny o leiaf?

I wonder if she or others on the Plaid benches drive a hybrid car or an electric car? Silence. Well, practise what you preach—that's what I would say.

Tybed a yw hi neu bobl eraill ar feinciau Plaid Cymru yn gyrru car hybrid neu gar trydan? Distawrwydd. Wel, dylech chi ddilyn eich egwyddorion eich hun—dyna fyddwn i'n ei ddweud.

Try doing it in Aberystwyth. When you put in the infrastructure, we will do it.

Ceisiwch wneud hynny yn Aberystwyth. Pan fyddwch chi'n cyflwyno'r seilwaith, byddwn ni'n ei wneud.

Well, Simon Thomas—[Inaudible.] [Interruption.]

Wel, Simon Thomas—[Anghlywadwy.] [Torri ar draws.]

Allow the First Minister to respond, please.

Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb, os gwelwch yn dda.

Simon Thomas is right. He is right to say, 'Try doing it for Aberystwyth.' He's quite right, I don't dispute that all, which is why the technology isn't ready yet. But it does need to be moved forward. Of course, I notice that nobody even drives a hybrid—it's something I've been doing for three years.

Anyway, look, the point is this, isn't it: how do we create clean air? That's an important point. Port Talbot has a steelworks in it, and that means, inevitably, that the air quality there may not be as good as it would be in places where that industrial operation isn't there. But we need it to be there, and, in fairness, Tata have made a great deal of effort and taken many strides in reducing their emissions over the years, and that has had an effect on Port Talbot. Port Talbot also has a traffic problem that is not easy to resolve, which will need to be looked at in the future. Cardiff—well, yes, I think it's right to say that it's probably easier to drive an electric car in Cardiff if people are commuting a short distance, and that's something to encourage and the infrastructure is being—[Interruption.] Well, she makes the point about the ministerial fleet when nobody in her own party is driving that kind of car, given the long distances. [Interruption.] Yes, but I am not the one, am I—? [Interruption.] I am not the one saying that we should move to battery-operated cars as quickly as possible. They are. 

Mae Simon Thomas yn iawn. Mae'n iawn i ddweud, 'Ceisiwch wneud hynny yn Aberystwyth.' Mae'n hollol iawn, nid wyf i'n anghytuno â hynny o gwbl, a dyna pam nad yw'r dechnoleg yn barod eto. Ond mae angen ei symud ymlaen. Wrth gwrs, rwy'n sylwi nad oes neb hyd yn oed yn gyrru hybrid—mae'n rhywbeth yr wyf i wedi ei wneud ers tair blynedd.

Beth bynnag, edrychwch, y pwynt yw hyn, ynte: sut ydym ni'n creu aer glân? Mae hwnnw'n bwynt pwysig. Mae gwaith dur ym Mhort Talbot, ac mae hynny'n golygu, yn anochel, efallai na fydd ansawdd yr aer yno cystal ag y byddai mewn mannau lle nad yw'r gweithrediad diwydiannol hwnnw yno. Ond rydym ni angen iddo fod yno, ac, er tegwch, mae Tata wedi gwneud llawer iawn o ymdrech ac wedi cymryd brasgamau lawer i leihau eu hallyriadau dros y blynyddoedd, ac mae hynny wedi cael effaith ar Bort Talbot. Ceir problem draffig ym Mhort Talbot hefyd nad yw'n hawdd ei datrys, y bydd angen ei hystyried yn y dyfodol. Caerdydd — wel, ydy, rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ddweud ei bod yn debygol ei bod hi'n haws gyrru car trydan yng Nghaerdydd os yw pobl yn cymudo pellter byr, ac mae hynny'n rhywbeth i'w annog ac mae'r seilwaith yn cael ei—[Torri ar draws.] Wel, mae hi'n gwneud y pwynt am y fflyd weinidogol pan nad oes neb yn ei phlaid ei hun yn gyrru'r math hwnnw o gar, o ystyried y pellteroedd hir. [Torri ar draws.] Ie, ond nid fi yw'r un, aie—? [Torri ar draws.] Nid fi yw'r un sy'n dweud y dylem ni symud at geir batri cyn gynted â phosibl. Nhw sy'n dweud hynny.

Cardiff city council is.

Mae cyngor dinas Caerdydd yn dweud hynny.

Practise what you preach.

The second thing is, of course—and in the short term—that the way to do this is to encourage more people out of their cars, and also, of course, to ensure that people are able to use the public transport network as conveniently as possible. We are doing that, despite the criticism that Plaid Cymru launched at the rail franchise—the only people who criticised it. We will make sure that the whole of Wales has the best rail structure in Britain. We've shown the way for the rest of Britain. It's no longer any good for people who use the Valleys lines services to travel on ancient trains with no air conditioning and an unreliable service. That's going to change. People will have the trains that they deserve and people will be able to access the cycle routes that they deserve. People will see, as we've taken powers now over buses, an integrated bus and train and light rail network. That is what we offer the people of Wales—a real vision to plug that gap until such time as the technology is available and the range is available for battery-powered cars.

Dilynwch eich egwyddorion eich hun.

Yr ail beth, wrth gwrs—ac yn y byrdymor—yw mai'r ffordd o wneud hyn yw annog mwy o bobl allan o'u ceir, a hefyd, wrth gwrs, sicrhau bod pobl yn gallu defnyddio'r rhwydwaith cludiant cyhoeddus mewn ffordd mor gyfleus â phosibl. Rydym ni'n gwneud hynny, er gwaethaf y feirniadaeth a wnaeth Plaid Cymru o'r fasnachfraint reilffyrdd—yr unig bobl a wnaeth ei beirniadu. Byddwn yn gwneud yn siŵr bod gan Gymru gyfan y strwythur rheilffyrdd gorau ym Mhrydain. Rydym ni wedi dangos y ffordd i weddill Prydain. Nid yw hi bellach yn dda i ddim i bobl sy'n defnyddio gwasanaethau rheilffyrdd y Cymoedd deithio ar drenau hynafol gyda dim aerdymheru a gwasanaeth annibynadwy. Mae hynny'n mynd i newid. Bydd pobl yn cael y trenau y maen nhw'n eu haeddu a bydd pobl yn gallu cael mynediad at y llwybrau beicio y maen nhw'n eu haeddu. Bydd pobl yn gweld, gan ein bod ni wedi cymryd pwerau dros fysiau erbyn hyn, rhwydwaith bysiau a threnau a rheilffordd ysgafn integredig. Dyna'r hyn yr ydym ni'n ei gynnig i bobl Cymru—gweledigaeth wirioneddol i lenwi'r bwlch hwnnw tan y bydd y dechnoleg sydd ar gael ac y bydd y pellter ar gael ar gyfer ceir sy'n cael eu pweru gan fatri.

13:55
Blaenoriaethau Economaidd ar gyfer Sir Benfro
Economic Priorities for Pembrokeshire

3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Sir Benfro dros y 12 mis nesaf? OAQ52340

3. Will the First Minister outline the Welsh Government's economic priorities for Pembrokeshire for the next 12 months? OAQ52340

Mae’r strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb' a’r cynllun gweithredu ar yr economi yn nodi’r camau rydym ni’n eu cymryd i wella’r economi a’r amgylchedd busnes trwy Gymru gyfan. 

The 'Prosperity for All' national strategy and the economic action plan set out the actions we are taking to improve the economy and business environment across the whole of Wales.

Brif Weinidog, fe gwrddais i â busnes bach cymharol newydd yn ddiweddar o'r enw Composites Cymru yn fy etholaeth i sy'n cynhyrchu partiau carbon ffibr i gerbydau, ac mae'r busnes nawr yn edrych i ehangu i gynhyrchu pethau eraill hefyd. Rwy’n siŵr y byddwch chi’n cytuno â fi ei bod hi’n bwysig ein bod yn gwneud popeth y gallwn ni i gefnogi busnes fel hyn, trwy sicrhau mynediad i gyllid er mwyn bod y busnes yn gallu ehangu a bod yr economi lleol yn gallu elwa. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i sicrhau bod busnesau bach, yn enwedig busnesau bach mewn ardaloedd gwledig, yn gallu cael gafael ar gefnogaeth ariannol, fel eu bod yn gallu tyfu yn y dyfodol, a gwella’r economi lleol?

First Minister, I met with a relatively new business in my constituency recently called Composites Cymru, which produces carbon-fibre components for vehicles. The business is now looking to expand in order to produce other products too. I’m sure that you would agree with me that it’s important that we do everything that we can to support a business like this, by securing access to funding so that the business can grow and so that the local economy can benefit from that growth. So, can you tell us what the Welsh Government is doing to ensure that small businesses, particularly small businesses in rural areas, can access financial support, so that they can grow and develop for the future and improve the local economy?

Wel, wrth gwrs, rŷm ni wedi ymrwymo i gefnogi busnesau bach ac SMEs, ac rŷm ni wedi buddsoddi £86 miliwn lan hyd at 2020 i sicrhau bod busnesau'n cael hysbysrwydd a'r manylion sydd eisiau arnyn nhw, ac yn cael canllawiau a hefyd yn cael cefnogaeth fusnes trwy'r rhaglen Busnes Cymru. Mae'n bleser i weld bod cynnydd o 10.6 y cant o fusnesau yn sir Benfro ers 2011, ac, wrth gwrs, mae'r buddsoddiad sydd wedi cael ei wneud yn y system fand eang wedi gwneud gwahaniaeth mawr ynglŷn â sicrhau bod busnesau'n gallu sefyll mewn ardaloedd mwy gwledig ac nad ydynt yn teimlo eu bod nhw'n gorfod symud i lefydd mwy trefol.

Well, of course, we are committed to supporting small and medium-sized enterprises and small businesses, and we’ve invested £86 million up until 2020 to ensure that small businesses and SMEs receive the information that is needed by them, and receive guidelines and also receive business support through the Business Wales programme. It’s a pleasure to see that there’s been an increase of 10.6 per cent in businesses in Pembrokeshire since 2011, and, of course, the investment that has been made in the broadband system has made a huge difference in ensuring that businesses can remain in more rural areas and that they do  not feel that they have to establish themselves in less rural areas.

Trafnidiaeth Gyhoeddus yng Nghwm Cynon
Public Transport in the Cynon Valley

4. Sut y bydd metro de Cymru yn gwella mynediad i drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghwm Cynon? OAQ52384

4. How will the south Wales metro improve access to public transport in the Cynon Valley? OAQ52384

Aberdare and the wider Cynon Valley will benefit from an increase to four services per hour in 2022. More immediately, the Sunday service trial that's currently operational will be made permanent from December 2018.

Bydd Aberdâr a Chwm Cynon ehangach yn elwa ar gynnydd i bedwar gwasanaeth yr awr yn 2022. Yn fwy uniongyrchol, bydd y treial o wasanaeth ar y Sul sy'n weithredol ar hyn o bryd yn cael ei wneud yn barhaol o fis Rhagfyr 2018.

Thank you, First Minister. I welcome those comments on the rail aspect of the metro, but I think it's important to note that, from its inception, the metro project has been promoted as an integrated transport solution. The geography of the Valleys means that it's often our most impoverished communities that can be furthest away from the train links on the valley floor. So, for them to benefit from better access to the jobs market, it is crucial that they're served by strong bus links that feed into those train services. So, First Minister, what reassurances can the Welsh Government give that those bus links remain at the heart of the metro vision?

Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n croesawu'r sylwadau hynny ar agwedd rheilffordd y metro, ond mae'n bwysig nodi, bod y prosiect metro, o'r dechrau, wedi ei hyrwyddo fel ateb trafnidiaeth integredig. Mae daearyddiaeth y Cymoedd yn golygu mai ein cymunedau tlotaf yn aml sydd bellaf oddi wrth y cysylltiadau trên ar lawr y dyffryn. Felly, er mwyn iddyn nhw elwa ar well mynediad at y farchnad swyddi, mae'n hanfodol eu bod nhw'n cael eu gwasanaethu gan gysylltiadau bws cryf sy'n bwydo i mewn i'r gwasanaethau trên hynny. Felly, Prif Weinidog, pa sicrwydd all Llywodraeth Cymru ei roi bod y cysylltiadau bws hynny yn parhau i fod yn ganolog i weledigaeth y metro?

Well, Members will know the frustration that many of us feel when constituents come to us and say, 'Is there anything you can do about this bus route that's been cut?' And the answer is, 'Well, it's nothing to do with Government. It's all from the private sector, apart from subsidised routes.' Well, that has to come to an end, because, in most parts of Wales, there's effectively a private monopoly on bus services. They can do as they see fit in terms of which routes they run. Now that we have responsibility and control over the bus services in Wales, there's the opportunity to create that integrated bus, light rail and train system that we've wanted to see for a long times in Wales. She's right to say that there are many cross-Valleys routes, for example, that are not being served by rail, but are important in terms of what they deliver through bus services. Now we can start looking, from phases 2 and 3 and beyond, at a properly integrated public transport system for the whole of Wales, and these are exciting times.

Wel, bydd Aelodau yn ymwybodol o'r rhwystredigaeth y mae llawer ohonom ni'n ei deimlo pan fydd etholwyr yn dod atom ni ac yn dweud, 'A oes unrhyw beth y gallwch chi ei wneud am y llwybr bws hwn sydd wedi cael ei dorri?' A'r ateb yw, 'Wel, nid yw'n ddim i wneud â Llywodraeth. Mae'r cwbl o'r sector preifat, ar wahân i lwybrau â chymhorthdal.' Wel, mae hynny wedi dod i ben, oherwydd, yn y rhan fwyaf o Gymru, ceir monopoli preifat ar wasanaethau bws i bob pwrpas. Gallan nhw wneud fel y mynnant o ran pa lwybrau y maen nhw'n eu rhedeg. Nawr bod gennym ni gyfrifoldeb a rheolaeth dros y gwasanaethau bws yng Nghymru, mae'r cyfle ar gael i greu'r system bysiau, rheilffordd ysgafn a threnau honno yr ydym ni wedi bod eisiau ei gweld ers amser maith yng Nghymru. Mae hi'n iawn i ddweud bod llawer o lwybrau traws-Gymoedd, er enghraifft, nad ydynt yn cael eu gwasanaethu gan y rheilffyrdd, ond sy'n bwysig o ran yr hyn y maen nhw'n ei ddarparu trwy wasanaethau bws. Gallwn ddechrau edrych nawr, o gamau 2 a 3 a thu hwnt, ar system drafnidiaeth gyhoeddus gwbl integredig ar gyfer Cymru gyfan, ac mae hwn yn gyfnod cyffrous.

First Minister, we're already seeing, from the population statistics for Rhondda Cynon Taf and Aberdare, being very important, that there's an increase in population of people who are between 30 and 40, as some people are relocating to those areas to purchased family-sized housing. This is leading to a larger and more diverse social mix, which itself regenerates areas like Aberdare. But an essential part of this, to rebuild on this trend, is to ensure that the metro provides excellent transport, because a lot of younger people do not want their lives ruled by the car and facing congestion points.

Prif Weinidog, rydym ni eisoes yn gweld, o'r ystadegau poblogaeth ar gyfer Rhondda Cynon Taf ac Aberdâr, sy'n bwysig iawn, bod cynnydd i'r boblogaeth o bobl sydd rhwng 30 a 40, gan fod rhai pobl yn adleoli i'r ardaloedd hynny i brynu tai maint teulu. Mae hyn yn arwain at gymysgedd gymdeithasol fwy o faint a mwy amrywiol, sydd ei hun yn adfywio ardaloedd fel Aberdâr. Ond un rhan hanfodol o hyn, i ailadeiladu ar y duedd hon, yw sicrhau bod y metro yn darparu trafnidiaeth ragorol, oherwydd nid yw llawer o bobl iau eisiau i'w bywydau gael eu rheoli gan y car a wynebu mannau tagfeydd.

14:00

They don't; you're quite right. They are more enlightened, I suppose, than many of the generations older than them. We are looking, of course—the Member for Llanelli has offered his strong support for that, I'm glad he considers he is a part of the younger generation, but I'll not comment on that. We are looking, of course, at a system of half-price travel for young people, as well, to make it easier for them to access the network that we will have in place, but the Member is quite right to point out that we have to make sure, as we encourage people out of their cars, that we have a rail system that is good enough to attract them onto the trains. For too long, they've had to put up with uncomfortable trains with condensation running down the windows, with indifferent punctuality. Those days must change, and they will change as a result of the new franchise.

Dydyn nhw ddim; rydych chi yn llygad eich lle. Maen nhw'n fwy goleuedig, mae'n debyg, na llawer o'r cenedlaethau sy'n hŷn na nhw. Rydym ni'n ystyried, wrth gwrs—mae'r Aelod dros Lanelli wedi cynnig ei gefnogaeth gref i hynny, rwy'n falch ei fod yn credu ei fod yn rhan o'r genhedlaeth iau, ond ni ddywedaf ddim am hynny. Rydym ni'n ystyried, wrth gwrs, system teithio hanner pris i bobl ifanc, hefyd, i'w gwneud yn haws iddyn nhw gael mynediad at y rhwydwaith y bydd gennym ni ar waith, ond mae'r Aelod yn hollol iawn i nodi bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr, wrth i ni annog pobl allan o'u ceir, bod gennym ni system reilffyrdd sy'n ddigon da i'w denu nhw ar y trenau. Am gyfnod rhy hir, bu'n rhaid iddyn nhw ddioddef trenau anghyfforddus ag anwedd yn rhedeg i lawr y ffenestri, â phrydlondeb difater. Mae'n rhaid newid y dyddiau hynny, a byddant yn newid o ganlyniad i'r fasnachfraint newydd.

First Minister, the improvements to the service in Cynon valley will obviously come through to Pontypridd, but are probably unlikely to go as far as providing benefits to Pontyclun, where you have a population from Pencoed to the surrounding area of around 100,000. The main benefit that, probably, people in Pontyclun will see is that there will be more trains going through Pontyclun, but not necessarily stopping in Pontyclun. At the moment, there is one train an hour, two at peak times, normally of two carriages, and there is incredible frustration in terms of people actually even being able to access the service at all, because of the congestion. I wonder if this is something Welsh Government would have a look at to ensure that, in this growing area, this vitally important area, a part of my constituency, there will be very specific improvements to the rail service, to the frequency of trains, the quality of trains and the number of carriages to enable them to deliver people, whether it be from Pencoed through Pontyclun to Cardiff or vice versa.

Prif Weinidog, bydd y gwelliannau i'r gwasanaeth yng nghwm Cynon yn amlwg yn cyrraedd Pontypridd, ond maen annhebygol y byddan nhw'n mynd mor bell â chynnig manteision i Bont-y-clun, lle mae gennych chi boblogaeth o Bencoed i'r cyffiniau o tua 100,000. Prif fantais hynny, mae'n debyg, y bydd pobl ym Mhont-y-clun yn ei gweld yw y bydd mwy o drenau yn mynd trwy Bont-y-clun, ond nid o reidrwydd yn aros ym Mhont-y-clun. Ar hyn o bryd, ceir un trên yr awr, dau ar adegau brig, â dau gerbyd fel rheol, a cheir rhwystredigaeth anhygoel o ran pobl hyd yn oed yn gallu cael mynediad at y gwasanaeth o gwbl, oherwydd y tagfeydd. Tybed a yw hyn yn rhywbeth y byddai Llywodraeth Cymru yn cymryd golwg arno i sicrhau, yn yr ardal hon sy'n tyfu, yr ardal hollbwysig hon, rhan o'm hetholaeth i, y bydd gwelliannau penodol iawn i'r gwasanaeth rheilffyrdd, i amlder y trenau, i ansawdd y trenau ac i nifer y cerbydau i'w galluogi i gludo pobl, boed hynny o Bencoed drwy Pont-y-clun i Gaerdydd neu i'r gwrthwyneb.

My daughter travels to Cardiff on a Monday and a Tuesday. She is somebody who lobbies me constantly on this issue. She sees the overcrowding on the trains. She gets on at Bridgend, but, of course, with the stops at Pencoed and Llanharan, then at Pontyclun, she sees the overcrowding that takes place there with a two-carriage train in the early morning. Bear in mind, of course, that the last franchise was let on the basis that there would be no increase in the passenger numbers at all. That was unfathomable thinking at the time. That is not what we've done this time around. So, it does mean looking at more frequent services to serve his constituents. It'll mean, in time, as well, of course, looking at the old coke works line up to Beddau to see whether that can be used—probably light rail—to link back into the mainline to provide a service for people at the stations from western Talbot Green, I suppose, onwards and upwards up to Beddau.

Mae fy merch yn teithio i Gaerdydd ar ddydd Llun a dydd Mawrth. Mae hi'n rhywun sy'n fy lobïo i'n gyson ar y mater hwn. Mae hi'n gweld y trenau gorlawn. Mae hi'n ymuno â'r trên ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ond, wrth gwrs, gan ei fod yn aros ym Mhencoed a Llanharan, ac yna ym Mhont-y-clun, mae'n gweld y gorlenwi sy'n digwydd yno gyda thrên dau gerbyd yn gynnar yn y bore. Cofiwch, wrth gwrs, bod y fasnachfraint ddiwethaf wedi cael ei chytuno ar y sail na fyddai unrhyw gynnydd i niferoedd y teithwyr o gwbl. Roedd hwnnw'n benderfyniad anodd ei ddeall ar y pryd. Nid dyna yr ydym ni wedi ei wneud y tro hwn. Felly, mae'n golygu edrych ar wasanaethau amlach i wasanaethu ei etholwyr. Bydd yn golygu, mewn amser, hefyd, wrth gwrs, edrych ar hen reilffordd y gwaith golosg hyd at Beddau i weld a ellir defnyddio honno—rheilffordd ysgafn mae'n debyg—i gysylltu yn ôl â'r brif reilffordd i ddarparu gwasanaeth i bobl yn y gorsafoedd o orllewin Tonysguboriau, mae'n debyg, ymlaen ac i fyny hyd at Beddau.

Lefelau Ail-droseddu
Reoffending Rates

5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau lefelau ail-droseddu? OAQ52336

5. What steps is the Welsh Government taking to reduce reoffending rates? OAQ52336

Mae Llywodraeth Cymru a Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yng Nghymru wedi cydweithio i ddatblygu fframwaith ar y cyd i gefnogi newid cadarnhaol i bobl yng Nghymru sydd â risg o droseddu.

The Welsh Government and Her Majesty’s Prison and Probation Service in Wales have worked together to develop a joint framework to support positive change for those at risk of offending in Wales.

Mae bron pob darn o ymchwil sydd wedi edrych ar faint carchardai wedi dangos bod carchardai llai yn cael gwell canlyniadau i garcharorion a chymunedau o'u cymharu â charchardai mawr, a rhai mawr iawn, superprisons, yn enwedig. Felly, os ŷch chi o ddifrif ynglŷn â lleihau lefelau aildroseddu, a wnewch chi ymrwymo, os a phan fydd y materion yma yn cael eu datganoli, i dorri cwys wahanol yng Nghymru ac i symud oddi wrth y model yma a sicrhau nad oes yna ragor o garchardai mawr yn cael eu datblygu yma yng Nghymru?

Virtually every piece of research that has looked at the size of prisons has shown that smaller prisons have better outcomes for prisoners and communities as compared to large prisons, and superprisons, particularly. So, if you are serious about reducing the levels of reoffending, then would you commit, if and when these issues are devolved, to plough a new furrow in Wales and to move away from this model and ensure that we don’t see more superprisons being developed here in Wales?

Gwnawn. Rwy'n credu bod yn rhaid ystyried unwaith eto y system ddedfrydu a hefyd y system gyfiawnder yng Nghymru, yn enwedig, wrth gwrs, y carchardai a hefyd sefydliadau i droseddwyr ifanc. So, mae hwn yn rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried ar hyn o bryd, achos os ŷm ni'n mynd i weld datganoli'r system gyfiawnder, wel yna, wrth gwrs, fe fydd yn rhaid cael polisi. Ond nid oes pwynt cael polisi unwaith y mae'r datganoli wedi digwydd, mae'n rhaid ichi gael polisi o flaen llaw, ac mae hwn yn rhywbeth rŷm ni fel Llywodraeth yn ei weld ac yn rhywbeth rydw i'n gwybod y mae'r Gweinidog yn ei ystyried ac yn ei ddatblygu ar hyn o bryd.

Yes, we will. I think we must reconsider both the justice and the courts systems in Wales, and especially, of course, the prisons and the institutions for young offenders. So, this is something that we’re considering at present, because if we’re going to see the devolution of the justice system, then we must have a policy. But there's no point having a policy once devolution takes place; you have to have one beforehand, and this is something that we, as Government, have foreseen and I know that this is something that the Minister is considering and developing at present.

First Minister, I'm sure you would agree with me, key to low reoffending rates is training prior to release. I recently opened a very successful jobs fair at Prescoed open prison in my constituency—it was hosted partially by Careers Wales—where ex-offenders had the opportunity to meet with employers, both local and from further afield, to see how they could best apply valuable skills that they picked up whilst in prison. I thought that this was a very worthwhile scheme. Prescoed has an excellent record of rehabilitation. Can you tell us—whilst I appreciate that prisons aren't devolved—what the Welsh Government is doing to support organisations like Careers Wales, so that ex-offenders, whilst they are in prison, do get that valuable opportunity to retrain so that upon release they can reintegrate with society and give society back those skills that they picked up in prison?

Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi, bod hyfforddiant cyn rhyddhau yn allweddol i gyfraddau aildroseddu isel. Agorais ffair swyddi lwyddiannus iawn yn ddiweddar yng ngharchar agored Prescoed yn fy etholaeth—fe'i cynhaliwyd yn rhannol gan Gyrfa Cymru—lle'r oedd cyfle i gyn-droseddwyr gyfarfod â chyflogwyr, yn lleol ac o ymhellach i ffwrdd, i weld sut orau y gallen nhw ddefnyddio sgiliau gwerthfawr yr oedden nhw wedi eu dysgu tra eu bod yn y carchar. Roeddwn i'n meddwl bod hwn yn gynllun hynod gwerth chweil. Mae gan Brescoed hanes ardderchog o adsefydlu. A allwch chi ddweud wrthym—er fy mod i'n sylweddoli nad yw carchardai wedi eu datganoli—beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo sefydliadau fel Gyrfa Cymru, fel bod cyn-droseddwyr, tra byddant yn y carchar, yn cael y cyfle gwerthfawr hwnnw i ailhyfforddi fel y gallant ail-integreiddio â chymdeithas ar ôl iddyn nhw gael eu rhyddhau a dychwelyd y sgiliau hynny a ddysgwyd ganddynt yn y carchar yn ôl i gymdeithas?

14:05

Well, youth offending teams have played a significant role in reducing reoffending amongst young people. They've looked to support prevention, early intervention and diversion. As someone with significant experience in representing young people at the sharp end in the courts, what I would find is, yes, they can quite often get released from a young offenders' institution, having had training, but they fall back into the same peer group and into the same habits. So, yes, training is hugely important—I very much welcome what's been done at Prescoed—but also, of course, those teams will know that it's hugely important to move people away from a peer group that might have got them into trouble in the first place, and often away from drugs as well, because the rate of reoffending with people who have abused drugs is enormously high. So, I think it's a holistic approach that's needed, but what he's described as happening in his own constituency is a hugely important part of that approach.

Wel, mae timau troseddau ieuenctid wedi chwarae rhan sylweddol o ran lleihau aildroseddu ymhlith pobl ifanc. Maen nhw wedi ceisio cynorthwyo atal, ymyrraeth gynnar a dargyfeirio. Fel rhywun sydd â phrofiad helaeth o gynrychioli pobl ifanc ar y rheng flaen yn y llysoedd, yr hyn a fyddwn i'n ei ganfod fyddai, gallant, yn aml iawn gallant gael eu rhyddhau o sefydliad troseddwyr ifanc, ar ôl cael hyfforddiant, ond maen nhw'n dychwelyd i'r un grŵp o gyfoedion ac i'r un arferion. Felly, ydy, mae hyfforddiant yn eithriadol o bwysig—rwy'n croesawu'n fawr yr hyn sydd wedi ei wneud ym Mhrescoed—ond hefyd, wrth gwrs, bydd y timau hynny'n gwybod ei bod yn hynod bwysig symud pobl oddi wrth grŵp o gyfoedion sydd efallai wedi eu cael i drafferthion yn y lle cyntaf, ac yn aml oddi wrth gyffuriau hefyd, oherwydd mae'r gyfradd aildroseddu ymhlith pobl sydd wedi camddefnyddio cyffuriau yn hynod uchel. Felly, rwy'n credu bod angen dull cyfannol, ond mae'r hyn y mae ef wedi ei ddisgrifio sy'n digwydd yn ei etholaeth ei hun yn rhan hynod bwysig o'r dull hwnnw.

Gofal Iechyd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru
Healthcare in Mid and West Wales

6. Sut y mae Llywodraeth Cymru'n cynorthwyo byrddau iechyd wrth gynllunio gofal iechyd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ52383

6. How does the Welsh Government assist health boards in the planning of healthcare in Mid and West Wales? OAQ52383

The 'NHS Wales Planning Framework 2018/21' sets out the principles that health boards should follow when developing their integrated medium-term plans. We have also set out our vision for the future of health and social care services in the long-term plan, 'A Healthier Wales', which was launched last week.

Mae 'Fframwaith Cynllunio GIG Cymru 2018/21' yn nodi'r egwyddorion y dylai byrddau iechyd eu dilyn wrth ddatblygu eu cynlluniau tymor canolig integredig. Rydym ni hefyd wedi cyflwyno ein gweledigaeth ar gyfer dyfodol gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn y cynllun tymor hir, 'Cymru Iachach', a lansiwyd yr wythnos diwethaf.

I thank the First Minister for that reply. As he knows, a significant part of Mid and West Wales is within the Betsi Cadwaladr health board area. As of the end of March, there were 5,714 patients that were waiting more than nine months for treatment in hospital. Under Betsi's current plans, many orthopaedic patients will still be waiting more than a year for treatment, and 4,200, generally, will wait more than nine months to be treated, whereas in Powys, that nine-month wait has actually been eliminated. Betsi also says that there's a systemic deficit of 13,500 patient pathways on the basis of patient demand, so that must mean that they are not being funded properly to provide a suitably comprehensive system of healthcare for the people of that region. Is it acceptable to the Welsh Government that, under Betsi's plans, this is a health board that is actually planning to fail?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Fel y mae'n gwybod, mae rhan sylweddol o Ganolbarth a Gorllewin Cymru yn ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Ddiwedd mis Mawrth, roedd 5,714 o gleifion a oedd yn aros mwy na naw mis am driniaeth yn yr ysbyty. O dan gynlluniau presennol Betsi, bydd llawer o gleifion orthopedig yn dal i aros mwy na blwyddyn am driniaeth, a bydd 4,200, yn gyffredinol, yn aros mwy na naw mis i gael eu trin, ond ym Mhowys, mae'r arhosiad naw mis hwnnw wedi cael ei ddileu. Mae Betsi hefyd yn dweud bod diffyg systemig o 13,500 o lwybrau cleifion ar sail galw gan gleifion, felly mae'n rhaid i hynny olygu nad ydyn nhw'n cael eu hariannu'n briodol i ddarparu system ddigon cynhwysfawr o ofal iechyd i bobl y rhanbarth hwnnw. A yw'n dderbyniol i Lywodraeth Cymru, o dan gynlluniau Betsi, bod hwn yn fwrdd iechyd sy'n cynllunio i fethu mewn gwirionedd?

The health Secretary updated Members last week on the progress made in some areas. He was also clear about the significant challenges that do remain, and the support that will be in place for the next phase of work. It's right to say that some services have been de-escalated. Maternity services, of course, in a very difficult place at one point, were de-escalated as a special measures concern in February, and that demonstrates what can be achieved with focused action and support, and that is the model that we plan to use in ensuring that there is further de-escalation in the months to come.

Diweddarodd yr ysgrifennydd Iechyd yr Aelodau yr wythnos diwethaf ar y cynnydd a wnaed mewn rhai meysydd. Roedd hefyd yn eglur ynghylch yr heriau sylweddol sy'n parhau, a'r cymorth a fydd ar waith ar gyfer y cam nesaf o'r gwaith. Mae'n iawn i ddweud bod rhai gwasanaethau wedi eu dad-ddwysáu. Cafodd gwasanaethau mamolaeth, wrth gwrs, a oedd mewn sefyllfa anodd iawn ar un adeg, eu dad-ddwysáu fel pryder mesurau arbennig ym mis Chwefror, ac mae hynny'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni gyda gweithredu a chymorth â phwyslais, a dyna'r model yr ydym ni'n bwriadu ei ddefnyddio i sicrhau bod rhagor o ddad-ddwysáu yn y misoedd i ddod.

Of course, we do know a little bit better now what is happening in Betsi Cadwaladr, and what support the Welsh Government is offering that health board, simply because we have raised it here so many times that we've finally managed to get an answer. I wonder, now, First Minister, if you might be able to enlighten us as to the types of levels of support that the Welsh Government is offering the Hywel Dda health board, which, as you know, is in a form of special intervention. They've already been in it for over two years. We don't want to see their situation deteriorate or continue for as long as the Betsi Cadwaladr health board situation has. Surely the objective is that you go in, you give them the support, they put themselves right, and then they come back out of special measures. That's the way we should be running our health boards. So, perhaps you can just give us an overview of what you're doing for Hywel Dda health board, because I've found it exceptionally difficult to try to get some real, clear, crystal-clear answers on this matter from the Cabinet Secretary for health.

Wrth gwrs, rydym ni'n gwybod ychydig yn well erbyn hyn beth sy'n digwydd yn Betsi Cadwaladr, a pha gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i'r bwrdd iechyd hwnnw, dim ond oherwydd ein bod ni wedi codi'r mater yma gynifer o weithiau yr ydym ni wedi llwyddo i gael ateb o'r diwedd. Tybed, nawr, Prif Weinidog, a allwch chi ein goleuo ynglŷn â'r mathau o lefelau o gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynnig i fwrdd iechyd Hywel Dda, sydd, fel y gwyddoch, yn destun math o ymyrraeth arbennig. Maen nhw wedi bod yn y sefyllfa honno ers dros ddwy flynedd eisoes. Nid ydym eisiau gweld eu sefyllfa yn dirywio neu'n parhau am gyhyd ag y mae sefyllfa bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr wedi ei wneud. Onid yw'n wir mai'r amcan yw eich bod chi'n mynd i mewn, yn rhoi eich cymorth iddyn nhw, maen nhw'n unioni eu hunain, ac yna maen nhw'n dod yn ôl allan o fesurau arbennig. Dyna'r ffordd y dylem ni fod yn rhedeg ein byrddau iechyd. Felly, efallai y gallech chi roi trosolwg i ni o'r hyn yr ydych chi'n ei wneud dros fwrdd iechyd Hywel Dda, gan fy mod i wedi ei chael hi'n eithriadol o anodd ceisio cael atebion gwir, eglur, cwbl eglur ar y mater hwn gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd.

Well, I can say that in 2015-16 and 2016-17, we did provide Hywel Dda with additional non-recurrent funding of £14.4 million as short-term structural support in recognition of the financial challenges facing the board. On 23 May, the health Secretary announced the findings of a review that partially confirmed the view that Hywel Dda faces a unique set of healthcare challenges that have contributed to the consistent deficits incurred by the board and its predecessor organisations as well. As a result, £27 million of additional recurrent funding has been released to the health board during this financial year. That will place the health board on a sounder funding basis going forward, and of course it will help the board to develop and transform services in the future.

Wel, gallaf ddweud, yn 2015-16 a 2016-17, ein bod ni wedi darparu cyllid ychwanegol untro o £14.4 miliwn i Hywel Dda fel cymorth strwythurol tymor byr, gan gydnabod yr heriau ariannol a oedd yn wynebu'r bwrdd. Ar 23 Mai, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd dros iechyd ganfyddiadau adolygiad a gadarnhaodd yn rhannol y farn bod Hywel Dda yn wynebu cyfres unigryw o heriau gofal iechyd sydd wedi cyfrannu at y diffygion cyson yr aethpwyd iddynt gan y bwrdd a'r sefydliadau rhagflaenol hefyd. O ganlyniad, rhyddhawyd gwerth £27 miliwn o gyllid rheolaidd ychwanegol i'r bwrdd iechyd yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Bydd hynny'n rhoi'r bwrdd iechyd ar sail ariannu fwy cadarn ar gyfer y dyfodol, ac wrth gwrs bydd yn helpu'r bwrdd i ddatblygu a gweddnewid gwasanaethau yn y dyfodol.

14:10

I don't know, First Minister, if you've had a chance to see the Public Services Ombudsman for Wales's report on the distressing case of Ellie and Chris James of Haverfordwest, whose son died in Glangwili hospital. There were a host of failings described in that ombudsman's report, compounded by the decision to describe their son's death as 'stillborn', despite the fact that he had signs of life after being born, and that in itself was as a result of several failings, including, for example, failing to monitor the heartbeat. This happened in Glangwili, with a young mother being taken from Withybush to Glangwili. A failure to escalate—something we were told wouldn't be happening when the services were taken from Withybush to Glangwili, of course. I hope you'll join with me in extending deepest sympathies to the family and the circumstances that they have suffered. But, in particular, I'd be interested to know what specific steps you're taking in line with the ombudsman's conclusions that the health board should implement the recommendations of this report now, and whether you're taking any further direct action to ensure that, there, we have the highest standards of neonatal care in our health board area.

Wn i ddim, Prif Weinidog, a ydych chi wedi cael cyfle i weld adroddiad Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru ar achos trallodus Ellie a Chris James o Hwlffordd, y bu farw eu mab yn ysbyty Glangwili. Disgrifiwyd llu o fethiannau yn yr adroddiad ombwdsmon hwnnw, a waethygwyd gan y penderfyniad i ddisgrifio marwolaeth eu mab fel 'marw-anedig', er gwaethaf y ffaith bod ganddo arwyddion o fywyd ar ôl cael ei eni, a bod hynny ynddo'i hun o ganlyniad i sawl methiant, gan gynnwys, er enghraifft, methu â monitro curiad y galon. Digwyddodd hyn yng Nglangwili, gyda mam ifanc yn cael eu symud o Lwynhelyg i Langwili. Methiant i uwchgyfeirio—rhywbeth y dywedwyd wrthym na fyddai'n digwydd pan fyddai'r gwasanaeth yn cael ei symud o Lwynhelyg i Langwili, wrth gwrs. Rwy'n gobeithio y gwnewch chi ymuno â mi i estyn y cydymdeimlad mwyaf i'r teulu a'r amgylchiadau y maen nhw wedi eu dioddef. Ond, yn arbennig, byddai gen i ddiddordeb mewn cael gwybod pa gamau penodol yr ydych chi'n eu cymryd yn unol â chasgliadau yr ombwdsmon y dylai'r bwrdd iechyd weithredu argymhellion yr adroddiad hwn nawr, a pha un a ydych chi'n cymryd unrhyw gamau uniongyrchol eraill i sicrhau bod gennym ni, yn y fan honno, y safonau uchaf o ofal newyddenedigol yn ein hardal bwrdd iechyd.

Nobody could fail to be moved by what these parents have gone through. Of course I join him in expressing my enormous sympathy for what has happened to them—of course. All of us, I'm sure, in this Chamber will more than empathise with the situation that they find themselves in, of course.

Well, what should be done as a result? First of all, the ombudsman's report was clear in its findings that the care provided was unacceptable—by more than one hospital, but unacceptable. The health board has accepted the report's recommendations in full. They have sent their action plan to us. Officials will now monitor the actions taken by the health board to ensure that the recommendations within the report are implemented. There has already been a great deal of learning and improvement in practice as a result of what is, of course, a very sad case, and we will ensure that that continues. As part of the learning process, I can say that we expect all NHS organisations to reflect on this case to identify any learning to improve patient care within their own respective organisations as well. So, yes, Hywel Dda will take action. That action will be monitored by us.

Ni allai neb fethu â chael eu cyffwrdd gan yr hyn y mae'r rhieni yma wedi ei ddioddef. Wrth gwrs ymunaf ag ef i fynegi fy nghydymdeimlad enfawr am yr hyn sydd wedi digwydd iddyn nhw—wrth gwrs. Bydd pob un ohonom ni, ryw'n siŵr, yn y Siambr hon, yn cydymdeimlo i'r eithaf gyda'r sefyllfa y maen nhw'n canfod eu hunain ynddi, wrth gwrs.

Wel, beth ddylid ei wneud o ganlyniad? Yn gyntaf oll, roedd adroddiad yr ombwdsmon yn eglur yn ei ganfyddiadau bod y gofal a ddarparwyd yn annerbyniol—gan fwy nag un ysbyty, ond yn annerbyniol. Mae'r bwrdd iechyd wedi derbyn argymhellion yr adroddiad yn llawn. Maen nhw wedi anfon eu cynllun gweithredu atom ni. Bydd swyddogion yn monitro'r camau a gymerir gan y bwrdd iechyd nawr i sicrhau bod yr argymhellion yn yr adroddiad yn cael eu rhoi ar waith. Bu llawer iawn o ddysgu a gwelliant i arferion eisoes o ganlyniad i'r hyn sydd, wrth gwrs, yn achos trist iawn, a byddwn yn sicrhau bod hynny'n parhau. Yn rhan o'r broses ddysgu, gallaf ddweud ein bod ni'n disgwyl i holl sefydliadau'r GIG fyfyrio ar yr achos hwn i nodi unrhyw ddysgu i wella gofal cleifion yn eu sefydliadau priodol eu hunain hefyd. Felly, bydd, mi fydd Hywel Dda yn cymryd camau. Bydd y camau hynny yn cael eu monitro gennym ni.

Dyfarnu Grantiau i Gwmnïau
Awarding Grants to Companies

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisi Llywodraeth Cymru ar y meini prawf ar gyfer dyfarnu grantiau i gwmnïau? OAQ52385

7. Will the First Minister provide an update on Welsh Government policy in relation to the criteria for the awarding of grants to companies? OAQ52385

Yes, the financial support we provide to businesses plays a vital role in helping them to start, to sustain and grow, and of course to enable them to deliver wider economic benefit. But businesses receiving such support must satisfy grant terms and conditions, and any breaches may result in the recovery of that grant.

Gwnaf, mae'r cymorth ariannol yr ydym ni'n ei ddarparu i fusnesau yn chwarae rhan hanfodol i'w helpu i sefydlu, i gynnal ac i dyfu, ac i'w galluogi i gael budd economaidd ehangach, wrth gwrs. Ond mae'n rhaid i fusnesau sy'n cael cymorth o'r fath fodloni telerau ac amodau'r grant, a gallai unrhyw fethiant i wneud hynny arwain at adennill y grant hwnnw.

Thank you for that answer. You will know that Celtic Wealth Management had a grant from your Government for financial services, but instead decided to use that money to rip off steelworkers in the Port Talbot area, and other people with defined pension benefits. This effectively amounts to cold calling and is something that is unethical. I'm wondering why it's taken you seven months to even comment on this in any way, shape or form, and why you are not taking decisive action as a Government to root out the problem in relation to this particular firm. If you go on their website, there is now no longer any information on it. There are 44 steelworkers in my area taking class action against Celtic Wealth Management and other bodies that are involved. If you are going to be delivering grants, why were you not able to check what they were doing before you gave them that grant, and what are you now doing to ensure that this particular company does not receive further money from this Government?

Diolch am yr ateb yna. Byddwch yn gwybod bod Celtic Wealth Management wedi cael grant gan eich Llywodraeth ar gyfer gwasanaethau ariannol, ond yn hytrach wedi penderfynu defnyddio'r arian hwnnw i dwyllo gweithwyr dur yn ardal Port Talbot, a phobl eraill â buddiannau pensiwn diffiniedig. Mae hyn yn gyfystyr â galw diwahoddiad i bob pwrpas ac yn rhywbeth sy'n anfoesol. Rwy'n meddwl tybed pam mae hi wedi cymryd saith mis i chi hyd yn oed gynnig sylw ar hyn mewn unrhyw ffordd o gwbl, a pham nad ydych chi'n cymryd camau pendant fel Llywodraeth i gael gwared ar y broblem o ran y cwmni penodol hwn. Os ewch chi i'w gwefan, nid oes unrhyw wybodaeth arni mwyach. Mae 44 o weithwyr dur yn fy ardal i yn cymryd camau dosbarth yn erbyn Celtic Wealth Management a chyrff eraill cysylltiedig. Os ydych chi'n mynd i fod yn darparu grantiau, pam nad oeddech chi'n gallu gwirio beth yr oedden nhw'n ei wneud cyn i chi roi'r grant hwnnw iddyn nhw, a beth ydych chi'n ei wneud nawr i sicrhau nad yw'r cwmni penodol hwn yn cael rhagor o arian gan y Llywodraeth hon?

Well, the subsequent practice by a business does not mean they were engaged in that practice when the grant was received, but she's right to say that, in 2014, Celtic Wealth Management did receive an offer of financial support. If there has been a legal mis-selling, that will be a breach of our conditions, and we will take action to recover any money that we have given them. Now, the first thing that has to happen is, there has to be an investigation, to my mind, by the Financial Conduct Authority and by the other regulators. They're responsible ultimately for enforcing the laws governing financial services, but we will continue to examine the situation. As I say quite clearly, if there is a breach of the conditions of the financial support that we have provided, we will take action to recover that money.

Wel, nid yw'r arfer dilynol gan fusnes yn golygu eu bod nhw'n ymgymryd â'r arfer hwnnw pan dderbyniwyd y grant, ond mae hi'n iawn i ddweud, yn 2014, bod Celtic Wealth Management wedi cael cynnig cymorth ariannol. Os bu camwerthu cyfreithiol, bydd hynny'n mynd yn groes i'n hamodau, a byddwn yn cymryd camau i adennill unrhyw arian yr ydym ni wedi ei roi iddyn nhw. Nawr, y peth cyntaf y mae'n rhaid ei weld yn digwydd yw, mae'n rhaid cynnal ymchwiliad, yn fy marn i, gan yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol a chan y rheoleiddwyr eraill. Nhw sy'n gyfrifol yn y pen draw am orfodi'r deddfau sy'n llywodraethu gwasanaethau ariannol, ond byddwn yn parhau i archwilio'r sefyllfa. Fel y dywedais yn gwbl eglur, os oes diffyg cydymffurfiad ag amodau'r cymorth ariannol yr ydym ni wedi ei ddarparu, byddwn yn cymryd camau i adennill yr arian hwnnw.

In your interim annual report on grants management 2016-17, it states that the Permanent Secretary was to chair the improving efficiency board with the aim

'to reduce bureaucracy by identifying administrative work which is of low value, or which could be undertaken less frequently or in a different way or not at all.'

The work started in May last year and was to complete in 2018 by being taken on at pace. Has that work now been completed? Have there been any financial savings for your Government? And, if there have been, are they more or less than you expected? And are you anticipating more applications for grants now that there's more money available to meet them?

Yn eich adroddiad blynyddol dros dro ar reoli grantiau 2016-17, mae'n nodi y byddai'r Ysgrifennydd Parhaol yn cadeirio'r bwrdd gwella effeithlonrwydd gyda'r nod:

o leihau biwrocratiaeth trwy nodi gwaith gweinyddol sydd o werth isel, neu y gellid ei wneud yn llai aml neu mewn ffordd wahanol neu ddim o gwbl.

Dechreuodd y gwaith ym mis Mai y llynedd a disgwyliwyd iddo gael ei gwblhau yn 2018 trwy gael ei wneud yn gyflym. A yw'r gwaith hwnnw wedi ei gwblhau erbyn hyn? A fu unrhyw arbedion ariannol i'ch Llywodraeth? Ac os bu, a ydyn nhw'n fwy neu'n llai na'r disgwyl? Ac a ydych chi'n rhagweld mwy o geisiadau am grantiau nawr bod mwy o arian ar gael i'w talu?

14:15

Well, there's less money, because we get less money from the UK Conservative Government. So, it's not as if there is a sudden windfall of money that we can draw on in order to help businesses. But we continually look to improve our offer to businesses in terms of grant funding, particularly through removing duplication, because the temptation sometimes is to create a number of different grant schemes in order that different applications are able to fit properly. Now, that can lead to a proliferation of grant schemes in time, and the work that's ongoing is looking at slimming down, potentially, the number of grants that are available and simplifying the way in which they're applied for. 

Wel, mae llai o arian, gan ein bod ni'n cael llai o arian gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Felly, nid yw hi fel pe byddai llwyth sydyn o arian y gallwn ni ei ddefnyddio er mwyn helpu busnesau. Ond rydym ni'n ceisio gwella ein cynnig i fusnesau yn barhaus o ran arian grant, yn enwedig drwy gael gwared ar achosion o ddyblygu, gan mai'r demtasiwn weithiau yw creu nifer o wahanol gynlluniau grant fel bod gwahanol geisiadau yn gallu ffitio'n iawn. Nawr, gall hynny arwain at lu o gynlluniau grant mewn amser, a nod y gwaith sy'n mynd rhagddo yw lleihau, o bosibl, nifer y grantiau sydd ar gael a symleiddio'r ffordd yr ymgeisir amdanynt.

First Minister, there are now 143 accredited employers paying the real living wage in Wales across the public, private and third sectors, helping to address the pay and gender inequalities in the workplace. With the Welsh public sector spending approximately £6 billion annually through procurement, will you update the Assembly on the adoption of the code of practice on ethical employment in supply chains, which commits companies to sign up to consider paying the real living wage? 

Prif Weinidog, ceir 143 o gyflogwyr achrededig sy'n talu'r cyflog byw gwirioneddol yng Nghymru ar draws y sectorau cyhoeddus a phreifat a'r trydydd sector erbyn hyn, gan helpu i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau cyflog a rhyw yn y gweithle. Gan fod sector cyhoeddus Cymru yn gwario tua £6 biliwn bob blwyddyn trwy gaffael, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar fabwysiadu'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi, sy'n ymrwymo cwmnïau i ymroi i ystyried talu'r cyflog byw gwirioneddol?

Well, I can say that 86 organisations have already signed up to the code, which commits public, private and third sector organisations to a set of actions that tackle illegal and unfair employment practices. The four supporting guides that make up the code contain tools and advice to help put those commitments into practice. They include, for example, tackling unfair employment practices and false self-employment, tackling modern slavery and human rights abuses, implementing the living wage through procurement, and blacklisting. All organisations that receive funding from Welsh Government either directly or via grants or contracts are expected to sign up to the code. 

Wel, gallaf ddweud bod 86 o sefydliadau wedi cytuno i'r cod eisoes, sy'n ymrwymo sefydliadau sector cyhoeddus a phreifat a thrydydd sector i gyfres o gamau gweithredu sy'n mynd i'r afael ag arferion cyflogaeth anghyfreithlon ac annheg. Mae'r pedwar canllaw ategol sydd wedi eu cynnwys yn y cod yn cynnwys dulliau a chyngor i helpu i roi'r ymrwymiadau hynny ar waith. Maen nhw'n cynnwys, er enghraifft, mynd i'r afael ag arferion cyflogaeth annheg a hunangyflogaeth ffug, mynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern ac achosion o gamddefnyddio hawliau dynol, gweithredu'r cyflog byw trwy gaffael, a chosbrestru. Disgwylir i'r holl sefydliadau sy'n cael cyllid gan Lywodraeth Cymru naill ai'n uniongyrchol neu drwy grantiau neu gontractau ymrwymo i'r cod.

Ac, yn olaf, cwestiwn 8. Lee Waters. 

And, finally, question 8. Lee Waters. 

Cyflyrau Niwroddatblygiadol
Neurodevelopmental Conditions

8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau ei bod yn haws cael gafael ar feddyginiaeth cwsg ar gyfer plant a phobl ifanc â chyflyrau niwroddatblygiadol? OAQ52380

8. What action is the Welsh Government taking to make sleep medication for children and young people with neurodevelopmental conditions more easily available? OAQ52380

Currently there are no medicines containing melatonin licensed in the UK for the treatment of neurodevelopmental disorders in children and young people. We are guided by the recommendations of the National Institute for Health and Care Excellence and the All Wales Medicines Strategy Group.

Nid oes unrhyw feddyginiaethau ar hyn o bryd sy'n cynnwys melatonin wedi'u trwyddedu yn y DU ar gyfer trin anhwylderau niwroddatblygiadol mewn plant a phobl ifanc. Cawn ein harwain gan argymhellion y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal a Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru Gyfan.

Thank you, First Minister. Families with children with neurodevelopmental conditions often report that getting a child to sleep is one of the most stressful and difficult times of the day. One constituent came to see me recently. They couldn't settle their son until four in the morning, causing chaos in the house and stress for the whole family. When children do get to see a specialist, they're often prescribed melatonin as a way of settling them until they get into a routine, but that's not currently licensed for children, and GPs won't prescribe it. Given that, in the Hywel Dda health board, there's still a waiting list of some 18 months to see a specialist—though this is improving—this does cause great stress for families who are unable to get help from primary care and unable to get to see a specialist consultant. We must do better in offering them something, First Minister, to help them and their families deal with this very difficult condition. Would he look to see what is practicable within the constraints, and, even better, try and remove some of the constraints?

Diolch, Prif Weinidog. Mae teuluoedd sydd â phlant â chyflyrau niwroddatblygiadol yn aml yn dweud bod cael plentyn i gysgu yn un o'r adegau mwyaf pryderus ac anodd o'r dydd. Daeth un etholwr i'm gweld yn ddiweddar. Ni allai setlo ei fab tan bedwar o'r gloch y bore, gan achosi anhrefn yn y tŷ a straen ar y teulu cyfan. Pan fydd plant yn cael gweld arbenigwr, rhoddir melatonin iddynt ar bresgripsiwn yn aml fel ffordd o'u setlo nhw tan iddyn nhw ddatblygu trefn ddyddiol, ond nid yw hwnnw wedi ei drwyddedu ar gyfer plant ar hyn o bryd, ac ni wnaiff meddygon teulu ei ragnodi. O gofio, ym mwrdd iechyd Hywel Dda, bod rhestr aros o tua 18 mis i weld arbenigwr o hyd—er bod hyn yn gwella—mae hyn yn achosi straen enfawr i deuluoedd nad ydyn nhw'n gallu cael cymorth gan ofal sylfaenol a chael gweld meddyg ymgynghorol arbenigol. Mae'n rhaid i ni wneud yn well o ran cynnig rhywbeth iddyn nhw, Prif Weinidog, i'w helpu nhw a'u teuluoedd i ymdopi â'r cyflwr anodd iawn hwn. A wnaiff ef edrych i weld beth sy'n ymarferol o fewn y cyfyngiadau, a, hyd yn oed yn well, ceisio cael gwared ar rai o'r cyfyngiadau?

The difficulty is that it's not licensed for use at the moment. Now, medicines licensing is not devolved. Once a medicine is licensed, the use of it then is governed by NICE and the All Wales Medicines Strategy Group, but, of course, for GPs, GPs are governed—I know Dai Lloyd is over there—as I understand it, by rules that tell them what they cannot prescribe, not what they can prescribe. So, it is possible for a GP to prescribe melatonin; it's a matter for individual prescribers. There's no restriction on GPs doing that, but, of course, any GP is going to ask the question, 'Well, is this something I should be doing? Is it something that I regard as clinically safe?' That's inevitable, and they do take clinical responsibility for the medicines that they prescribe. The British Medical Association does say to GPs that they should not prescribe beyond their own knowledge or capability—sensible advice—and I can imagine GPs being nervous about prescribing what appears to be a medicine unlicensed for use in children.

The next step has to be to look at evidence to make sure that it is licensed for use in children, and then of course to move on from there. What I can say, however, is, in the meantime, we have established a new service to assess, diagnose and provide ongoing support for children and young people with neurodevelopmental conditions, and we are investing £2 million a year to do so.

Yr anhawster yw nad yw wedi ei drwyddedu i'w ddefnyddio ar hyn o bryd. Nawr, nid yw trwyddedu meddyginiaethau wedi ei ddatganoli. Ar ôl i feddyginiaeth gael ei thrwyddedu, caiff y defnydd ohoni wedyn ei reoli gan NICE a Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru Gyfan, ond, wrth gwrs, o ran meddygon teulu, llywodraethir meddygon teulu—gwn fod Dai Lloyd yn y fan yna—fel y deallaf, gan reolau sy'n dweud wrthyn nhw beth na chânt ei ragnodi, nid yr hyn y cânt ei ragnodi. Felly, mae'n bosibl i feddyg teulu ragnodi melatonin; mae'n fater i ragnodwyr unigol. Nid oes unrhyw gyfyngiad ar feddygon teulu i wneud hynny, ond, wrth gwrs, mae unrhyw feddyg teulu yn mynd i ofyn y cwestiwn, 'Wel, a yw hyn yn rhywbeth y dylwn i fod yn ei wneud? A yw'n rhywbeth yr wyf i'n ei ystyried yn glinigol ddiogel?' Mae hynny'n anochel, ac maen nhw'n cymryd cyfrifoldeb clinigol am y meddyginiaethau y maen nhw'n eu rhagnodi. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain yn dweud wrth feddygon teulu na ddylent ragnodi y tu hwnt i'w gwybodaeth neu eu gallu eu hunain—cyngor doeth—a gallaf ddychmygu bod meddygon teulu yn nerfus ynghylch rhagnodi'r hyn sy'n ymddangos fel pe byddai'n feddyginiaeth nad yw wedi ei thrwyddedu i'w defnyddio gan blant.

Mae'n rhaid mai'r cam nesaf yw edrych ar dystiolaeth i wneud yn siŵr ei bod wedi ei thrwyddedu i'w defnyddio gan blant, a symud ymlaen o'r fan honno wedyn wrth gwrs. Yr hyn y gallaf ei ddweud, fodd bynnag, yw ein bod ni, yn y cyfamser, wedi sefydlu gwasanaeth newydd i asesu, i roi diagnosis ac i ddarparu cymorth parhaus i blant a phobl ifanc â chyflyrau niwroddatblygiadol, ac rydym ni'n buddsoddi £2 filiwn y flwyddyn i wneud hynny.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud y datganiad. Julie James. 

The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house to make the statement. Julie James. 

14:20

Diolch, Llywydd. The statement 'The Best Start in Life: Making Early Years Count', has been withdrawn from today's agenda. Timings for other items have been adjusted accordingly. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement, found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae'r datganiad 'Y Dechrau Gorau mewn Bywyd; Gwneud i’r Blynyddoedd Cynnar Gyfrif', wedi ei dynnu'n ôl o'r agenda heddiw. Mae'r amseroedd ar gyfer yr eitemau eraill wedi'u haddasu yn unol â hynny. Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, a welir ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael yn electronig i Aelodau.

Leader of the house, could we have a statement either from the First Minister, or a letter from the Permanent Secretary, outlining the way the operational protocol was put in place for the QC-led inquiry? There have been various reports in the media that I would suggest cause grave areas of concern and do need explaining. I do draw the leader of the house's attention to some of the comments that refer to:

'Mr Bowen can only go as far as the permanent secretary will allow'

and 

'The permanent secretary, acting on behalf of the First Minister'.

Also, the advice that was given to civil service employees last week on the intranet, obviously, that's available to employees, in the Permanent Secretary's name and also the head of human resources and director of governance, also causes grave concern, I would suggest. I'd be most grateful if—and I'll be guided by you on this, who the appropriate person would be to address this, whether it's the Permanent Secretary herself, via a letter to Assembly Members, who could clarify some of these areas so that we can have confidence, or the First Minister via a statement. I do hope that the leader of the house will facilitate such response that can close off some of these areas of concern that have been highlighted recently.

Arweinydd y tŷ, a gawn ni ddatganiad naill ai gan y Prif Weinidog, neu lythyr gan yr Ysgrifennydd Parhaol, yn nodi sut y rhoddwyd y protocol gweithredol ar waith ar gyfer yr ymchwiliad dan arweiniad cwnsler y frenhines? Bu adroddiadau amrywiol yn y cyfryngau y byddwn i'n awgrymu eu bod yn peri pryder difrifol ac y mae angen eu hegluro. Rwy'n tynnu sylw arweinydd y tŷ at rai o'r sylwadau sy'n cyfeirio at:

Ni all Mr Bowen fynd yn bellach nag y mae'r Ysgrifennydd Parhaol yn ei ganiatáu

a

Yr ysgrifennydd parhaol, yn gweithredu ar ran y Prif Weinidog.

Hefyd, byddwn i'n awgrymu bod y cyngor a roddwyd i gyflogeion y gwasanaeth sifil yr wythnos diwethaf ar y fewnrwyd, yn amlwg, sydd ar gael i gyflogeion, yn enw'r Ysgrifennydd Parhaol a'r pennaeth adnoddau dynol a'r cyfarwyddwr llywodraethu, yn peri pryder difrifol hefyd. Byddwn i'n dra diolchgar pe byddai—a chewch chi fy arwain i yn hyn o beth, pwy fyddai'r person priodol i gyfeirio hyn ato, boed yr Ysgrifennydd Parhaol ei hun, mewn llythyr at Aelodau'r Cynulliad, a allai egluro rhai o'r meysydd hyn fel y gallem ni fod â hyder, neu'r Prif Weinidog drwy ddatganiad. Rwy'n wir gobeithio y bydd arweinydd y tŷ yn hwyluso ymateb o'r fath a all ymdrin yn derfynol â rhai o'r meysydd pryder hyn a amlygwyd yn ddiweddar.

I'm more than happy to discuss with the Permanent Secretary the best way of making sure that Assembly Members are fully informed as to where we are with the inquiry and what the protocol entails. 

Rwy'n fwy na pharod i drafod â'r Ysgrifennydd Parhaol ynghylch y ffordd orau o wneud yn siŵr bod Aelodau'r Cynulliad yn cael yr wybodaeth lawn am y sefyllfa ar hyn o bryd o ran yr ymchwiliad a'r hyn y mae'r protocol yn ei gynnwys.

Last week, leader of the house, I asked you whether we'd be likely to discuss a legislative consent motion arising from the European Union (Withdrawal) Bill and you assured us that was highly unlikely. Since then, however, the Lords have voted in favour of requiring the Secretary of State to pass primary legislation within a period of six months following Royal Assent of the Bill—that's the EU withdrawal Bill—to place on public authorities a duty to apply EU environmental principles after Brexit and setting up an independent body with a purpose of ensuring compliance. 

Now, those requirements and duties are precisely what was suggested in our amendments to our still extant continuity Act—long title available. You told us at the time not to press, though we did press, the amendments, but they were rejected by the Government on the basis that you'd take the first legislative opportunity to do that yourself. But here we have the Lords—. Because public authorities are not defined as England only. This is the problem, it just says 'public authorities', so it could easily be seen, in the context of an EU withdrawal Bill that is England and Wales in terms of legislative application, as applying here in Wales. So, we have the Lords suggesting that this should happen, we have the promise from Welsh Government of doing another thing, and it strikes me that this is, in fact, something that this place should assent to, except, of course, we can't, because it's all bound up in agreements. If things are ping-ponged and then the Lords and the Government agree, it doesn't get back to the House of Commons, doesn't get debated again, and, in effect, having been assented to in the Lords, this is now part of the Bill, and us passing an LCM is symbolic—or not passing it, as the case may be, is symbolic. But I would nevertheless be interested to know whether the Government intends, in the interest of procedure but also of visible transparency, to present an LCM to the Assembly so that we can have our say on this debate.

Plaid Cymru is particularly interested because we tried to make the amendments, but I think other Members here are also interested in some aspects of this. It just draws to attention this crazy way of trying to legislate for devolved Governments and devolved Parliaments when you're actually caught up with the most archaic way possible that Westminster performs its legislative duties in ping-ponging back and fore without the ability for anyone, really, to have a proper say in things that really impinge on our powers. So, I would appreciate a statement on that now. 

And, if I can turn to one other matter that's happened this week, which I think is of great relevance to the Assembly, the Assembly itself voted on a backbench debate, I think it was, to support the legalisation of medical cannabis and the availability of that. We were ahead of the debate in doing that, and recent events, of course, and a very particular family—but other epileptic children, I know, are affected by this, and there's been some very limited prescribing of medical cannabis. The curious thing is that the UK leads the world in the production, development and exporting of medicinal cannabis, and we can't legislate to have it available for patients ourselves. Cannabis can be a dangerous drug, and this is a separate argument to whether we should decriminalise cannabis or not for the purposes of drug control, but a powerful drug—all powerful drugs—have medicinal effects, and if we can allow opiates to be used on a prescription and led by a GP, then why on earth can't we allow cannabis or cannabinoids to be used in a similar way?

Now, the UK Government has said that it will set up an expert commission to do this, but this is an area that is devolved in terms of prescription policy and in terms of payment. So, can we have a statement from the health Cabinet Secretary in particular saying how Wales now can be part of this debate? It's one thing to have an expert panel in London—we want to be part of that, we want to know how it applies in our communities, and, since we have voted as an Assembly, I assumed there would be a lot of support for that to happen.  

Yr wythnos diwethaf, arweinydd y tŷ, gofynnais a fyddem yn debygol o drafod cynnig cydsyniad deddfwriaethol sy'n deillio o Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) a gwnaethoch chi ein sicrhau bod hynny'n annhebygol iawn. Ers hynny, fodd bynnag, mae Tŷ'r Arglwyddi wedi pleidleisio o blaid ei gwneud yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol basio deddfwriaeth sylfaenol o fewn chwe mis i Gydsyniad Brenhinol o'r Bil—sef y Bil Ymadael â UE—i roi dyletswydd ar awdurdodau cyhoeddus i gymhwyso egwyddorion amgylcheddol yr UE ar ôl Brexit a sefydlu corff annibynnol â'r bwriad o sicrhau cydymffurfiaeth.

Nawr, y gofynion a'r dyletswyddau hynny yw'r union bethau a awgrymwyd yn ein gwelliannau i'n Deddf parhad sy'n bodoli o hyd—teitl hir ar gael. Gwnaethoch chi ddweud wrthym ar y pryd i beidio â phwyso'r gwelliannau, er dyna a wnaethom ni, ond cawsant eu gwrthod gan y Llywodraeth ar y sail y byddech yn manteisio ar y cyfle deddfwriaethol cyntaf i wneud hynny eich hun. Ond dyma ni Dŷ'r Arglwyddi—. Oherwydd nid yw awdurdodau cyhoeddus wedi'u diffinio fel Lloegr yn unig. Dyma'r broblem, ond y cyfan y mae'n ei ddweud yw awdurdodau cyhoeddus, felly gellid gweld yn hawdd, yng nghyd-destun Bil Ymadael â'r UE mai Cymru a Lloegr yw hynny o ran cais deddfwriaethol, sy'n berthnasol yma yng Nghymru. Felly, mae gennym ni Dŷ'r Arglwyddi yn awgrymu y dylai hyn ddigwydd, mae gennym ni'r addewid gan Lywodraeth Cymru i wneud rhywbeth arall, ac mae'n ymddangos i mi fod hwn, mewn gwirionedd, yn rhywbeth y dylai'r lle hwn gydsynio iddo, ond, wrth gwrs, ni allwn ni wneud hynny, oherwydd bod y cyfan wedi'i rwymo mewn cytundebau. Os caiff pethau eu pasio yn ôl ac ymlaen ac wedyn mae Tŷ'r Arglwyddi a'r Llywodraeth yn cytuno, nid yw'n mynd yn ôl i Dŷ'r Cyffredin, nid yw'n cael ei drafod eto, ac, i bob pwrpas, gan ei fod wedi'i gymeradwyo yn Nhŷ'r Arglwyddi, mae erbyn hyn yn rhan o'r Bil, ac mae'n symbolaidd ein bod ni'n pasio cynnig cydsyniad deddfwriaethol—neu'n peidio â'i basio, fel y mae'n digwydd, yn symbolaidd. Serch hynny, byddai gen i ddiddordeb i wybod a yw'r Llywodraeth yn bwriadu, er budd gweithdrefn ond hefyd er budd tryloywder gweladwy, gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol i'r Cynulliad er mwyn i ni gael dweud ein dweud ar y ddadl hon.

Mae gan Blaid Cymru ddiddordeb arbennig oherwydd ein bod wedi trio gwneud y gwelliannau, ond rwy'n credu bod yna Aelodau eraill yma sydd â diddordeb mewn rhai agweddau ar hyn hefyd. Mae'n tynnu sylw at y ffordd hurt hon o geisio deddfu ar gyfer Llywodraethau datganoledig a Seneddau datganoledig pan fyddwch chi wedi'ch dal, mewn gwirionedd, yn y drefn fwyaf hynafol bosibl y mae San Steffan yn ei defnyddio i gyflawni ei dyletswyddau deddfwriaetho, gan fynd yn ôl ac ymlaen heb fod unrhyw un yn gallu, mewn gwirionedd, gael dweud ei ddweud yn briodol am bethau sy'n effeithio'n fawr ar ein pwerau. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad ar hynny nawr.

Ac, os caf i droi at un mater arall sydd wedi digwydd yr wythnos hon, sy'n berthnasol iawn i'r Cynulliad yn fy marn i. Pleidleisiodd y Cynulliad ei hun ar ddadl o'r meinciau cefn, rwy'n credu, i gefnogi cyfreithloni canabis meddyginiaethol a'r gallu i gael gafael arno. Roeddem ni ar y blaen o ran y ddadl hon wrth wneud hynny, ac mae digwyddiadau diweddar, wrth gwrs, a theulu penodol iawn—ond gwn fod hyn yn effeithio ar blant eraill ag epilepsi, a bu enghreifftiau prin iawn o ragnodi canabis meddyginiaethol. Yr hyn sy'n rhyfedd yw bod y DU arwain y byd o ran cynhyrchu, datblygu ac allforio canabis meddyginiaethol, ac ni allwn ddeddfu i sicrhau ei fod ar gael i'n cleifion ni ein hunain. Fe all canabis fod yn gyffur peryglus, ac mae hon yn ddadl ar wahân i'r ddadl am ba un a ddylid cyfreithloni canabis ai peidio at ddibenion rheoli cyffuriau, ond mae gan gyffur pwerus—pob cyffur pwerus—effeithiau meddyginiaethol, ac os gallwn ni ganiatáu'r defnydd o opiadau ar bresgripsiwn a dan arweiniad meddyg teulu, yna pam ar y ddaear na allwn ni ganiatáu'r defnydd o ganabis neu ganabinoidau mewn ffordd debyg?

Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi dweud y bydd yn sefydlu comisiwn arbenigol i wneud hyn, ond mae hwn yn faes sydd wedi'i ddatganoli o ran polisi presgripsiynau ac o ran talu. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd yn dweud yn benodol sut y gall Cymru fod yn rhan o'r ddadl hon yn awr? Un peth yw cael panel arbenigol yn Llundain—rydym ni'n dymuno bod yn rhan o hynny, rydym ni eisiau gwybod sut y mae'n berthnasol yn ein cymunedau ni, a, gan ein bod ni wedi pleidleisio fel Cynulliad, rwy'n tybio y byddai llawer o gefnogaeth i hynny.

14:25

Yes, well, two very important points. On the second point, the last, because it's fresh in my mind, yes, it was very interesting, wasn't it, the swiftness that that agenda moved forward in the light of one particular case, although, actually, I'm pretty sure all of us could highlight other cases—perhaps not quite as stark, given what happened—but it certainly underlined it. And Simon Thomas is right—we all broadly took that view. I will discuss with the Cabinet Secretary where we are and make sure that he updates Members in the most appropriate way, but I know it's a matter of great interest to a large number of us. It's always interesting, isn't it, how one single case can suddenly grab the headlines and move a whole agenda forward in that way. 

Anyway, that leads me on to the chaotic way of governing that you mentioned earlier, and I couldn't agree more. The LCM issue is a live issue. We discussed it in Business Committee this morning, Llywydd, as you know. Our current position is that it was made very clear on the floor of the House of Lords, and has been made very clear to the Government, that there is no intention of legislating on behalf of anyone other than England and English public authorities, but I completely agree that the wording is less than optimal, shall we say, and the ping pong is also less than optimal. 

I just wanted to be very clear that it was on the basis that we have that assurance that we are not going ahead with an LCM, and not on any other basis. I think we'd also like to make it very clear—and I know the Llywydd feels this as well—that we would have wanted to take an LCM to state our view should it have been the case that we were not assured that it was out of scope that they were going to do it for Wales. So, the principle is a very important part of it here. But we are assured of that—we've been assured of it as a Government and, in fact, it was said as part of the debate. But I actually welcome the opportunity to say now our position is that the LCM is not required because we have been assured that they are not intending to legislate on behalf of Wales. In all other circumstances, we would have wanted to allow this Parliament to make its point of view known so that, by the time the Bill was ultimately passed, Members who were voting on that Bill would be very clear what our view was, even if it wasn't in time to affect a particular section of the Bill. And I know the Llywydd agrees with that. 

So, just to be very clear on that point—. But I agree with you that this is not, obviously, a very good way of dealing with what is the single most important thing that's happened probably in our generation; I couldn't agree more. But just to be clear on the environmental thing, the statement that I gave holds. We will bring forward legislation at the earliest opportunity and, of course, should they legislate in that regard for Wales then that itself would need an LCM, just to be clear, so there would be another opportunity. But the principle is right, and we agree with Simon Thomas. Other than for the assurances, we would want to make that point very clear as between Parliaments, but we have been given those assurances, and on that basis we do not think an LCM is necessary.    

Ie, wel, dau bwynt pwysig iawn. O ran yr ail bwynt, y diwethaf, gan ei fod yn ffres yn fy meddwl, oedd, yr oedd yn ddiddorol iawn, onid oedd, pa mor gyflym y symudodd yr agenda honno yn sgil un achos penodol, er, mewn gwirionedd, rwy'n eithaf siŵr y gallai pob un ohonom dynnu sylw at achosion eraill—nid mor ddifrifol efallai, o ystyried yr hyn a ddigwyddodd—ond yn sicr fe wnaeth ei danlinellu. Ac mae Simon Thomas yn iawn—roedd pob un ohonom o'r farn honno yn fras. Byddaf yn trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch ein sefyllfa ni ar hyn o bryd ac yn gwneud yn siŵr ei fod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn y ffordd fwyaf priodol, ond gwn ei fod yn fater o ddiddordeb mawr i lawer iawn ohonom. Mae bob amser yn ddiddorol, on'd yw hi, sut y gall un achos ddal sylw'r penawdau yn sydyn, a symud agenda gyfan yn ei blaen yn y ffordd honno.

Beth bynnag, mae hynny'n fy arwain at y ffordd anhrefnus o lywodraethu y gwnaethoch chi sôn amdani yn gynharach, ac rwy'n cytuno'n llwyr. Mae mater y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn fater byw. Fe wnaethom ni ei drafod yn y Pwyllgor Busnes y bore yma, Llywydd, fel y gwyddoch. Ein sefyllfa bresennol yw ein bod ni wedi'i gwnaed yn glir iawn ar lawr Tŷ'r Arglwyddi, ac yn glir iawn i'r Llywodraeth, nad oes unrhyw fwriad i ddeddfu ar ran unrhyw un heblaw Lloegr ac awdurdodau cyhoeddus Lloegr, ond rwy'n cytuno'n llwyr nad yw'r geiriad mor dda ag y gallai fod, gadewch i ni ddweud hynny, ac mae'r holl 'nôl ac ymlaen yn llai na delfrydol hefyd.

Rwyf eisiau bod yn glir iawn mai'r sicrwydd hwnnw yw'r sail i beidio â symud ymlaen â'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ac nid unrhyw sail arall. Rwy'n credu yr hoffem ni ei wneud yn eglur iawn hefyd—a gwn fod y Llywydd o'r un farn—y byddem ni wedi dymuno cynnig cydsyniad deddfwriaethol i ddatgan ein barn pe na roddwyd sicrwydd i ni ei bod y tu hwnt i'w cwmpas i wneud hynny i Gymru. Felly, mae'r egwyddor yn rhan bwysig iawn ohoni yma. Ond rydym ni wedi cael sicrwydd o hynny—rydym ni wedi cael y sicrwydd hwnnw fel Llywodraeth ac, yn wir, cafodd ei ddweud yn rhan o'r ddadl. Ond rwy'n croesawu'r cyfle mewn gwirionedd i ddweud mai ein barn ni erbyn hyn yw nad oes angen y cynnig cydsyniad deddfwriaethol oherwydd ein bod ni wedi cael sicrwydd nad ydyn nhw'n bwriadu deddfu ar ran Cymru. Dan unrhyw amgylchiadau eraill, byddem ni wedi dymuno caniatáu i'r Senedd hon fynegi ei safbwynt er mwyn, erbyn i'r Bil gael ei basio yn y pen draw, i'r Aelodau a oedd yn pleidleisio ar y Bil hwnnw fod yn glir iawn ynghylch ein barn ni, hyd yn oed os nad oedd mewn pryd i effeithio ar ran arbennig o'r Bil. A gwn fod y Llywydd yn cytuno â hynny.

Felly, i fod yn glir iawn ar y pwynt hwnnw—. Ond rwy'n cytuno â chi nad yw hyn, wrth gwrs, yn ffordd dda iawn o ymdrin â'r peth pwysicaf sydd wedi digwydd yn ein cenhedlaeth ni mae'n debyg; rwy'n cytuno yn llwyr. Ond i fod yn glir ynghylch y mater amgylcheddol, mae'r datganiad a roddais yn parhau i fod yn ddilys. Byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth ar y cyfle cyntaf ac, wrth gwrs, pe bydden nhw'n deddfu yn hynny o beth dros Gymru, yna byddai angen cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar hynny ei hun, i fod yn glir, felly fe fyddai yna gyfle arall. Ond mae'r egwyddor yn gywir, ac rydym yn cytuno â Simon Thomas. Heblaw am y sicrwydd, byddem ni'n dymuno gwneud y pwynt hwnnw'n glir iawn rhwng Seneddau, ond rydym ni wedi cael y sicrwydd hwnnw, ac ar y sail honno nid ydym o'r farn bod angen cynnig cydsyniad deddfwriaethol.

There are two issues I wanted to raise, and the first one was the issue of progress on eliminating hepatitis C. I think 12 months ago we had a very good cross-party debate about the aim of eliminating hepatitis C in Wales by 2030, and the Government responded with a series of actions. I wondered if it would be possible to have a statement outlining the progress that's been made in the different health boards on delivering those actions. That was the first one. And the second one was, on the weekend, the UK Government designated 22 June Windrush Day, and I wondered if the Government itself had any plans to mark that day. 

Mae dau fater yr wyf yn dymuno'u codi, ac mae'r cyntaf yn ymwneud â'r mater o gynnydd ar ddileu hepatitis C. Rwy'n credu i ni gael dadl drawsbleidiol dda iawn 12 mis yn ôl ar y nod o ddileu hepatitis C yng Nghymru erbyn 2030, ac ymatebodd y Llywodraeth â chyfres o gamau gweithredu. Tybed a fyddai modd cael datganiad yn amlinellu'r cynnydd a wnaed yn y gwahanol fyrddau iechyd i gyflawni'r camau hynny. Dyna oedd y cyntaf. A'r ail un yw, ar y penwythnos, fe wnaeth Llywodraeth y DU ddynodi 22 Mehefin yn Ddiwrnod Windrush, a meddwl oeddwn i tybed a oes gan y Llywodraeth ei hun unrhyw gynlluniau i nodi'r diwrnod hwnnw.

14:30

On that second one, I'm delighted to say that I'm hosting a Windrush celebration in the millennium centre on the twenty-second, and I'd be very glad to see a large number of Assembly Members there. Anyone who can get there will be very welcome indeed. It's a very important thing to celebrate the contribution of the Windrush generation—the entire generation, not just the people who came on the Windrush itself, of course—to the culture and development of Wales. They've had a very, very significant role in the culture and development of Wales as a nation, and they certainly deserve to be celebrated for that. 

In terms of hepatitis C, a patient notification exercise is currently being finalised in order to reach out to patients who were diagnosed with hepatitis C at a time when the treatment wasn't available. A national specification for testing in community pharmacies is being developed at the moment, and targets for our substance misuse services are being developed in order to increase testing in those services. We're currently engaged in negotiations with the pharmaceutical industry to agree a new funding deal for hepatitis C treatments, and we're also engaged with counterparts in England to consider the details and potential benefits for Wales before any final decision is made. I'm sure the health Secretary will update us as soon as those negotiations are complete. The Member has been very assiduous in advancing this for her patients, and I'm sure the health Secretary will keep her informed in particular. 

O ran yr ail un, mae'n bleser gen i ddweud fy mod i'n cynnal dathliad Windrush yng Nghanolfan y Mileniwm ar yr ail ar hugain, a byddwn i'n falch iawn gweld llawer iawn o Aelodau'r Cynulliad yno. Bydd croeso mawr i unrhyw un a all fod yna. Mae'n bwysig iawn dathlu cyfraniad y genhedlaeth Windrush—y genhedlaeth gyfan, nid dim ond y bobl a ddaeth ar y Windrush ei hun, wrth gwrs—i ddiwylliant a datblygiad Cymru. Maen nhw wedi chwarae rhan sylweddol iawn, iawn yn niwylliant a datblygiad Cymru fel cenedl, ac maen nhw'n sicr yn haeddu cael eu dathlu am hynny.

O ran hepatitis C, mae ymarfer hysbysu cleifion yn dod i ben ar hyn o bryd er mwyn cyrraedd cleifion a gafodd ddiagnosis o hepatitis C pan nad oedd y driniaeth ar gael. Mae manyleb genedlaethol ar gyfer profion mewn fferyllfeydd cymunedol yn cael ei datblygu ar hyn o bryd, ac mae targedau ar gyfer ein gwasanaethau camddefnyddio sylweddau yn cael eu datblygu er mwyn cynyddu profion yn y gwasanaethau hynny. Rydym ni ar hyn o bryd wrthi'n cynnal trafodaethau â'r diwydiant fferyllol i gytuno ar drefniant cyllido newydd ar gyfer triniaethau hepatitis C, ac rydym ni hefyd yn ymgysylltu â'u cymheiriaid yn Lloegr i ystyried y manylion a'r manteision posibl i Gymru cyn gwneud unrhyw benderfyniad terfynol. Rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Iechyd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni cyn gynted ag y bydd y trafodaethau hynny wedi'u cwblhau. Mae'r Aelod wedi bod yn ddyfal iawn wrth hyrwyddo hyn ar gyfer ei chleifion, ac rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Iechyd yn rhoi gwybod iddi hi yn arbennig.

Cabinet Secretary, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on Welsh Government policy towards setting up fix rooms for drug addicts in Wales? In November 2016, I raised this issue in the business statement following the news that a pilot project was being set up in Glasgow. The business Secretary at the time said that it was clearly a very important issue and she was sure a statement would be forthcoming. Now, the chief executive of the charity The Wallich earlier this month said that fix rooms for drug addicts would bring so many benefits that it would be ridiculous not to have them now. Could we have a statement from the Cabinet Secretary and Welsh Government on this very important issue? I want to know why there's been silence for so long please.

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ar bolisi Llywodraeth Cymru o ran sefydlu ystafelloedd triniaeth i bobl sy'n gaeth i gyffuriau yng Nghymru? Ym mis Tachwedd 2016, codais y mater hwn yn y datganiad busnes yn dilyn y newyddion bod prosiect treialu wedi'i sefydlu yn Glasgow. Dywedodd yr Ysgrifennydd Busnes ar y pryd ei fod yn amlwg yn fater pwysig iawn a'i bod hi'n siŵr y byddai datganiad ar ddod. Nawr, dywedodd prif weithredwr yr elusen The Wallich yn gynharach y mis hwn y byddai ystafelloedd triniaeth i'r rhai sy'n gaeth i gyffuriau yn dod â llawer o fuddion ac y byddai'n hurt peidio â'u cael erbyn hyn. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet a Llywodraeth Cymru ar y mater pwysig iawn hwn? Rwy'n dymuno gwybod pam y bu distawrwydd ers cyhyd os gwelwch yn dda.

The Cabinet Secretary is indicating to me that we did publish a response, but he's also indicated to me that he'll recirculate it to make sure Members are kept in that loop. 

Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dangos i mi y gwnaethom ni gyhoeddi ymateb, ond y mae hefyd wedi arwyddo i mi y bydd yn ei ailddosbarthu i sicrhau bod yr Aelodau yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf.

Leader of the house, you may be aware that the Welsh Government last week confirmed that over £36 million of public money has been spent on developing a business park at Felindre in Swansea, yet despite being in public ownership for 20 years, Felindre business park remains empty. You may also be aware of other parcels of land in South Wales West that have been labelled as future business parks but remain empty—land in Glynneath, for example, just off the A465, owned by the Welsh Government but not even included within Neath Port Talbot's local development plan, or the infamous piece of land at Baglan, which has been empty for so long that the Ministry of Justice thought that it could be used for another purpose. It seems that there's a major issue in terms of how the Welsh Government is going about investing in these areas, how it goes about targeting sectors and attracting companies to these sites, and how it ultimately is failing to develop jobs in these areas. Now, with the Valleys taskforce looking to deliver even more land for business or industrial use, we are looking at the potential of south Wales being flooded with available industrial land, yet severely lacking in terms of ideas on how to fill them. So, would the Welsh Government therefore commit to bringing forward a statement on how it plans to develop jobs on land that it owns in Wales, and how it plans to move from a position whereby sites are empty to a position whereby sites are actually providing quality employment for local people?

Arweinydd y tŷ, efallai y byddwch yn ymwybodol y cadarnhaodd Llywodraeth Cymru yr wythnos diwethaf fod dros £36 miliwn o arian cyhoeddus wedi'i wario ar ddatblygu parc busnes yn Felindre yn Abertawe, ac eto, er ei fod yn eiddo cyhoeddus ers 20 mlynedd, mae parc busnes Felindre yn parhau i fod yn wag. Efallai y byddwch chi'n ymwybodol hefyd o barseli eraill o dir yn y de-orllewin sydd wedi eu labelu'n barciau busnes ar gyfer y dyfodol ond sy'n parhau fod yn wag—tir yng Nglyn-nedd, er enghraifft, nepell o'r A465, sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru, ond heb ei gynnwys hyd yn oed yng nghynllun datblygu lleol Castell-nedd Port Talbot, neu'r darn enwog o dir ym Maglan, sydd wedi bod yn wag ers cyhyd bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn meddwl y gellid ei ddefnyddio at ddiben arall. Ymddengys bod problem fawr o ran sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i fuddsoddi yn yr ardaloedd hyn, sut y mae'n mynd ati i dargedu sectorau a denu cwmnïau i'r safleoedd hyn, a sut y mae'n methu yn y pen draw â datblygu swyddi yn yr ardaloedd hyn. Nawr, wrth i Dasglu'r Cymoedd geisio cyflenwi hyd yn oed mwy o dir at ddefnydd busnes neu ddiwydiannol, rydym yn ystyried y potensial o lethu'r de â'r tir diwydiannol sydd ar gael, ac eto diffyg sylweddol o ran syniadau ar sut i'w llenwi. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i gyflwyno datganiad ar sut y mae'n bwriadu datblygu swyddi ar y tir y mae'n berchen arno yng Nghymru, a sut y mae'n bwriadu symud o sefyllfa lle mae'r safleoedd yn wag i sefyllfa lle mae safleoedd mewn gwirionedd yn darparu cyflogaeth o safon i bobl leol?

Well, I don't entirely agree with everything the Member said there, but it's a very important point, what the Welsh Government does with Welsh Government-owned land. We have developed a whole set of data points to be able to identify public-owned land, not just Welsh Government-owned land, because sometimes it's important to assemble sites in that way. And we have been working, as part of the Valleys taskforce, very much on a project to make sure that we can do just that. The Cabinet Secretary for public services, who's in charge of the Valleys taskforce, will be updating Members on the Valleys taskforce, which will include the issue of Welsh Government-owned land and what we can do in order to maximise its benefits, as part of his update on the Valleys taskforce shortly. 

Wel, dydw i ddim yn cytuno'n llwyr â phopeth y dywedodd yr Aelod yn y fan yna, ond mae'n bwynt pwysig iawn, yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud â thir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru. Rydym ni wedi datblygu cyfres gyfan o bwyntiau data i allu nodi tir sy'n eiddo cyhoeddus, nid tir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru yn unig, oherwydd weithiau mae'n bwysig rhoi safleoedd at ei gilydd yn y modd hwnnw. Ac rydym ni wedi bod yn gwneud llawer iawn o waith, yn rhan o Dasglu'r Cymoedd, ar brosiect i wneud yn siŵr y gallwn ni wneud yr union beth hynny. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus, sy'n gyfrifol am Dasglu'r Cymoedd, yn rhoi diweddariad i'r Aelodau ar Dasglu'r Cymoedd, a fydd yn cynnwys tir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru a beth y gallwn ni ei wneud er mwyn manteisio i'r eithaf ar ei fuddion, yn rhan o'i ddiweddariad ar Dasglu'r Cymoedd maes o law.

Cabinet Secretary, the Cabinet Secretary for health, well-being and sport actually issued a written statement outlining the decision to change the boundaries for Abertawe Bro Morgannwg and Cwm Taf health boards. This has some important consequences for my constituents and Neath Port Talbot Hospital, which is serviced by clinicians from the Bridgend area, and also, many departments are linked and managed by the Bridgend side. Now, we haven't had an opportunity to question the Cabinet Secretary on this, and that very important question on the details of finance. For example, how is the deficit going to be allocated, how is the servicing and the funding for the different parts going to be worked out? So, all those service agreements. Now, I appreciate that there are elements to be discussed. Would it be possible to have an oral statement from the Cabinet Secretary, so we can explore the opportunities as to who's going to fund this? Because I attended a carers event in Neath Port Talbot Hospital last week, and they're fighting for £10,000 just to get some caring services going, and yet we may be talking of larger sums than this just to do this management. Can we have that oral statement so that we can explore the details of this proposal to ensure that, actually, it will, in the long term, continue to deliver for the people in my constituency?

Ysgrifennydd y Cabinet, cyflwynodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, llesiant a chwaraeon, mewn gwirionedd, ddatganiad ysgrifenedig yn amlinellu'r penderfyniad i newid ffiniau Byrddau Iechyd Abertawe Bro Morgannwg a Chwm Taf. Mae hyn yn cyflwyno canlyniadau pwysig i fy etholwyr i ac Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, a gaiff ei wasanaethu gan glinigwyr o ardal Pen-y-bont ar Ogwr, a hefyd, sydd â llawer o adrannau wedi'u cysylltu â'u rheoli gan ochr Pen-y-bont ar Ogwr. Nawr, nid ydym ni wedi cael cyfle i holi Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch hyn, a'r cwestiwn pwysig iawn hwnnw ynghylch manylion cyllid. Er enghraifft, sut bydd y diffyg yn cael ei ddyrannu, sut y bydd y gwasanaethu a'r cyllid ar gyfer y gwahanol rannau yn cael eu cyfrifo? Felly, yr holl gytundebau gwasanaeth hynny. Nawr, rwy'n sylweddoli bod yna elfennau i'w trafod. A fyddai'n bosibl cael datganiad llafar gan Ysgrifennydd y Cabinet, er mwyn i ni allu ystyried y cyfleoedd o ran pwy fydd yn ariannu hyn? Oherwydd es i i ddigwyddiad gofalwyr yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot yr wythnos diwethaf, ac maen nhw'n brwydro i gael £10,000 dim ond i ddechrau gwasanaethau gofalu, ac eto mae'n bosibl ein bod yn sôn am symiau mwy na hyn i gyflawni'r trefniadau rheoli hyn. A gawn ni'r datganiad llafar hwnnw er mwyn i ni allu edrych yn fanwl ar fanylion y cynnig hwn er mwyn sicrhau, mewn gwirionedd, y bydd, yn y tymor hir, yn parhau i ddarparu ar gyfer y bobl yn fy etholaeth i?

14:35

Llywydd, I'd just like to point out that, obviously, that covers my own constituency as well, so Members should be aware of that. The Government announced on 14 June that, from April next year, Cwm Taf university health board will be responsible for healthcare services in the Bridgend county borough council area, as Dai Rees has just said. Those are currently provided by ABMU, and all the Assembly Members in the ABMU health board area, I know, have just received a communication from the chief executive there about some of the arrangements. The Cabinet Secretary has indicated to me that he's happy to meet with interested Assembly Members to discuss some of the issues and to tease out some of the specific details. I know a number of Assembly Members have indicated a wish for that to happen, and so we'll arrange for that meeting to go forward as soon as possible.

Llywydd, hoffwn i nodi, yn amlwg, bod hynny'n cynnwys fy etholaeth i fy hun hefyd, felly dylai'r Aelodau fod yn ymwybodol o hynny. Ar 14 Mehefin, cyhoeddodd y Llywodraeth y bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf yn gyfrifol am wasanaethau gofal iechyd yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr o fis Ebrill y flwyddyn nesaf, fel y dywedodd Dai Rees. Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg sy'n eu darparu ar hyn o bryd, a gwn fod holl Aelodau'r Cynulliad yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, newydd gael gohebiaeth gan y prif weithredwr yno yn nodi rhai o'r trefniadau. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud wrthyf ei fod yn fodlon cwrdd ag Aelodau'r Cynulliad sydd â diddordeb yn hyn i drafod rhai o'r materion a datgelu rhai o'r manylion penodol. Gwn fod nifer o Aelodau'r Cynulliad wedi nodi eu bod yn dymuno i hynny ddigwydd, felly byddwn ni'n trefnu'r cyfarfod hwnnw cyn gynted â phosibl.

I call for two statements. Firstly, to add my voice to the voice of Simon Thomas earlier regarding the provision of medicinal cannabis on prescription. We heard of the case—it was well publicised—of Billy and Charlotte Caldwell. You may recall that, in January, I led a debate in the Assembly, as chair of the cross-party group on neurological conditions, highlighting that this wasn't about one person, it was about multiple people, with multiple conditions, who were already being forced to access cannabis illegally, rather than having individually distillated prescriptions to meet their particular needs. After that debate, I hosted Billy and his mother Charlotte in this Assembly, and they told us their story. We heard that Billy used to suffer up to 100 seizures a day until he began treatment with cannabis oil, following successful treatment in Los Angeles by a children's epilepsy specialist, and he became virtually seizure free. On return from Los Angeles, Charlotte told us, he became the first person to be prescribed medicinal cannabis on the UK NHS. Charlotte has been campaigning for medicinal cannabis from the NHS, recognising the desperation felt by many families fighting to be afforded the same access that she fought so hard for. And she was adamant, and remains adamant, that this is a separate issue entirely, and must not become confused with debates over recreational use, or broader drug legalisation—a valid debate, many people may feel, but not relevant to this debate. She contacted me again in May, after her doctor was summoned to a meeting with Home Office officials, and told to desist writing his prescriptions. After that, I wrote to the Home Secretary, urging him and his officials to urgently contact her to find a resolution and a way forward. We heard that the UK Government has now set out plans for an expert clinical panel to look at individual cases, and I know, in January, I was calling on the Welsh Government to put in place preparations within the Welsh NHS for potential prescription here. Adding to Simon Thomas's comments, I would be grateful for a detailed statement acknowledging the issue and detailing how the Welsh Government proposes to address this, in alignment with the UK, but also in the devolved context, and hopefully add its voice of support, a voice that sadly wasn't fulsome when I led the debate in January.

Secondly, I want to add my voice to calls by Andrew R.T. Davies earlier, in questions to the First Minister, regarding prostate cancer diagnosis in Wales, and for a statement accordingly, on this date when Prostate Cancer UK has produced figures following research they've carried out across the UK that don't put Wales in a particularly good light. More than 2,500 men are diagnosed with prostate cancer each year in Wales; about 600 will die in Wales each year. I had a letter from the Cabinet Secretary only last week, to a constituent, again saying he can't see any reason why a patient in north Wales with suspected prostate cancer should have to pay privately for an mpMRI scan if they've been found to have a negative biopsy. I've repeatedly told him—and I have numerous constituents who come to me who have gone to the community health council stating they have had to pay and still haven't had justice. The figures referred to by Prostate Cancer UK were from a freedom of information request to health bodies across the UK asking them about the use of the scans before biopsy. They found that whereas across the UK only 13 per cent of health bodies were not providing it, the figure in Wales was 50 per cent, and they said, 18 months after the promised trial first proved that the mpMRI scans before a biopsy could radically boost detection of prostate cancer, in their words, that

'Wales is lagging behind other parts of the UK in terms of making this breakthrough diagnostic available, putting Welsh men at a disadvantage.'

Well, let's put some action behind the rhetoric about Wales leading the way and Wales wanting to show the rest of the UK how things should be done. This shouldn't be happening. We need action pre biopsy, we need action pro biopsy and we need these men's voices to be heard at last. 

Rwy'n galw am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, i ychwanegu at yr hyn a ddywedodd Simon Thomas yn gynharach ynghylch darparu canabis meddyginiaethol ar bresgripsiwn. Gwnaethom ni glywed am achos—cafodd lawer o gyhoeddusrwydd—Billy a Charlotte Caldwell. Efallai y byddwch yn cofio, ym mis Ionawr, i mi arwain dadl yn y Cynulliad, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar gyflyrau niwrolegol, gan dynnu sylw at y ffaith nad yw hyn yn ymwneud ag un unigolyn, mae'n ymwneud â nifer o bobl, â nifer o gyflyrrau, sydd eisoes yn cael eu gorfodi i gael gafael ar ganabis yn anghyfreithlon, yn hytrach na chael presgripsiynau wedi'u distyllu'n unigol i ddiwallu eu hanghenion penodol. Yn dilyn y ddadl honno, des i â Billy a'i fam Charlotte i'r Cynulliad hwn, ac fe wnaethon nhw adrodd eu stori wrthym ni. Gwnaethom ni glywed bod Billy yn arfer dioddef hyd at 100 o drawiadau y dydd nes iddo ddechrau triniaeth olew canabis, yn dilyn triniaeth lwyddiannus yn Los Angeles gan feddyg plant sy'n arbenigo mewn epilepsi, ac fe wnaeth ei drawiadau glirio i bob pwrpas. Ar ôl dychwelyd o Los Angeles, dywedodd Charlotte, fe oedd y person cyntaf i gael canabis meddyginiaethol ar bresgripsiwn gan GIG y DU. Mae Charlotte wedi bod yn ymgyrchu dros ganabis meddyginiaethol gan y GIG, gan gydnabod yr anobaith a deimlir gan lawer o deuluoedd sy'n brwydro i gael yr hyn y brwydrodd hithau mor daer drosto. Ac roedd hi'n bendant, ac mae'n parhau i fod yn bendant, bod hyn yn fater cwbl ar wahân, ac na ddylid ei ddrysu â dadleuon ynghylch defnydd hamdden, neu gyfreithloni cyffuriau yn ehangach—dadl ddilys, yn ôl llawer o bobl, ond yn amherthnasol i'r ddadl hon. Cysylltodd hi â mi eto ym mis Mai, ar ôl i'w meddyg gael gŵys i gyfarfod â swyddogion y Swyddfa Gartref, a chael cyfarwyddyd i roi'r gorau i ysgrifennu ei bresgripsiynau. Ar ôl hynny, ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Cartref, yn pwyso arno ef a'i swyddogion i gysylltu â hi ar frys i ddod o hyd i ateb a ffordd ymlaen. Rydym ni wedi clywed bod Llywodraeth y DU bellach wedi nodi cynlluniau i banel clinigol arbenigol edrych ar achosion unigol, a gwn, ym mis Ionawr, yr oeddwn i'n galw ar Lywodraeth Cymru i roi paratoadau ar waith o fewn GIG Cymru ar gyfer presgripsiwn posibl yma. Gan ychwanegu at sylwadau Simon Thomas, byddwn i'n ddiolchgar am ddatganiad manwl yn cydnabod y mater ac yn rhoi manylion am sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynnig mynd i'r afael â hyn, yn unol â'r DU, ond hefyd yn y cyd-destun datganoledig, gan obeithio y bydd yn ychwanegu llais o gefnogaeth, llais, yn anffodus, nad oedd i'w glywed yn uchel pan arweiniais y ddadl ym mis Ionawr.

Yn ail, hoffwn ychwanegu at y galwadau gan Andrew R.T. Davies yn gynharach, yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ynglŷn â diagnosio canser y brostad yng Nghymru, ac am ddatganiad yn unol â hynny, ar y dyddiad hwn wrth i Prostate Cancer UK gyhoeddi ffigurau yn dilyn ymchwil ledled y DU, nad ydynt yn adlewyrchu'n arbennig o dda ar Gymru. Mae mwy na 2,500 o ddynion yn cael diagnosis o ganser y brostad bob blwyddyn yng Nghymru; bydd tua 600 yn marw yng Nghymru bob blwyddyn. Cefais i lythyr gan Ysgrifennydd y Cabinet yr wythnos diwethaf, i etholwr, yn dweud unwaith eto nad yw'n gweld unrhyw reswm pam y dylai claf yn y gogledd sy'n amau bod ganddo ganser y brostad orfod talu'n breifat am sgan mpMRI os ydyw wedi cael canlyniad negatif i biopsi. Rwyf i wedi dweud wrtho dro ar ôl tro—ac mae gen i nifer o etholwyr sy'n dod ataf i sydd wedi mynd at y cyngor iechyd cymunedol yn dweud eu bod wedi gorfod talu ac nid ydyn nhw wedi cael cyfiawnder o hyd. Roedd y ffigurau y cyfeiriwyd atyn nhw gan Prostate Cancer UK yn deillio o gais rhyddid gwybodaeth i gyrff iechyd ledled y DU yn gofyn iddyn nhw am ddefnyddio sganiau cyn biopsi. Canfuwyd bod 13 y cant o gyrff iechyd yn methu â'u darparu ledled y DU, ond bod y ffigur yn 50 y cant yng Nghymru, a dywedodd, 18 mis ar ôl i'r treial a addawyd brofi am y tro cyntaf y gallai sganiau mpMRI cyn biopsi hybu canfyddiad canser y brostad yn sylweddol, fod

Cymru ar ei hôl hi o'i chymharu â rhannau eraill o'r DU o ran sicrhau bod y diagnostig newydd hwn sy'n torri tir newydd ar gael, a bod hyn yn rhoi dynion Cymru dan anfantais.

Wel, gadewch i ni weithredu ar y rhethreg ynghylch Cymru yn arwain y ffordd a Chymru'n dymuno dangos i weddill y DU sut y dylid gwneud pethau. Ni ddylai hyn fod yn digwydd. Mae angen gweithredu cyn biopsi, mae angen gweithredu yn dilyn biopsi ac mae angen i leisiau'r dynion hyn gael eu clywed o'r diwedd.

14:40

Thank you, Mark Isherwood, for both of those points. As you said yourself, they have already been aired today. The First Minister gave a very long response to Andrew R.T. Davies—well deserved on such an important topic—and I've already indicated to Simon Thomas what the position on medical cannabis is. I'm sure that we'll take that forward as soon as possible. 

Diolch, Mark Isherwood, am y ddau bwynt hynny. Fel y gwnaethoch chi eich hun ddweud, maen nhw wedi eu nodi eisoes heddiw. Rhoddodd y Prif Weinidog ymateb hir iawn i Andrew R.T. Davies—yn haeddiannol iawn ar bwnc mor bwysig—ac rwyf eisoes wedi awgrymu i Simon Thomas beth yw'r safbwynt ar ganabis meddyginiaethol. Rwy'n siŵr y byddwn yn dwyn hynny yn ei flaen cyn gynted â phosibl.

I'm sure the leader of the house has seen the upsetting images of desperate people slumped over park benches and in shop doorways following the use of various substances. It's not good for anyone, but it's particularly bad for children to witness, I would argue. Now, in the light of recent stories of high numbers of deaths from drug overdoses in some of our former industrial towns, as well as incidents elsewhere, where the problem of county lines drug dealing networks has been highlighted, I'd be grateful if we could receive a statement from the Government addressing the following points: first of all, the extent that local authorities and health services are able to cope with this issue, particularly given that the county lines networks are exploiting vulnerable people often homeless people; secondly, whether the Government supports the north Wales police and crime commissioner Arfon Jones's call for safer injecting rooms to be piloted—international examples show that these rooms save lives; thirdly, the extent that this Government is working with the non-devolved criminal justice system to address this growing problem; and, fourthly, whether the Government shares my view that we need to move away from seeing drug problems as criminal justice matters and instead moving towards public health, as they view them in Portugal. I'd also be grateful to know if the Government shares my concerns and lack of confidence in Westminster's ability to debate these matters in a rational way. 

Rwy'n sicr bod arweinydd y tŷ wedi gweld y delweddau annifyr o bobl wedi'u plygu dros feinciau mewn parciau ac mewn drysau siopau ar ôl bod yn defnyddio sylweddau amrywiol. Nid yw'n dda i neb wel hyn, ond mae'n arbennig o wael i blant ei weld, byddwn i'n dadlau. Nawr, yn sgil straeon diweddar am niferoedd uchel o farwolaethau yn dilyn gorddos o gyffuriau mewn rhai o'n hen drefi diwydiannol, yn ogystal â digwyddiadau mewn mannau eraill, lle y tynnwyd sylw at y broblem o rwydweithiau cyflenwi cyffuriau ar hyd llinellau sirol, byddwn i'n ddiolchgar pe gallem gael datganiad gan y Llywodraeth yn rhoi sylw i'r pwyntiau canlynol: yn gyntaf, i ba raddau y gall awdurdodau lleol a gwasanaethau iechyd ymdopi â'r mater hwn, yn arbennig o gofio bod y rhwydweithiau llinellau sirol yn manteisio ar bobl sy'n agored i niwed, a phobl ddigartref yn aml; yn ail, a yw'r Llywodraeth yn cefnogi'r alwad gan Gomisiynydd Heddlu a Throseddu Gogledd Cymru, Arfon Jones, i dreialu ystafelloedd chwistrellu mwy diogel—mae enghreifftiau rhyngwladol yn dangos bod yr ystafelloedd hyn yn achub bywydau; yn drydydd, i ba raddau y mae'r Llywodraeth hon yn gweithio gyda'r system cyfiawnder troseddol sydd heb ei datganoli i ymdrin â'r broblem gynyddol hon; ac yn bedwerydd, a yw'r Llywodraeth yn rhannu fy marn i fod angen inni symud i ffwrdd o ystyried problemau cyffuriau yn faterion cyfiawnder troseddol a'u hystyried, yn hytrach, yng nghyd-destun iechyd y cyhoedd, yn dilyn y drefn sydd i'w gweld ym Mhortiwgal. Byddwn i hefyd yn ddiolchgar o gael gwybod a fydd y Llywodraeth yn rhannu fy mhryderon a'r diffyg hyder yng ngallu San Steffan i drafod y materion hyn mewn ffordd resymegol.

On that last one—starting, again, as I always do, backwards, for some reason—I completely agree with you. Of course, the criminal justice system often makes the situation worse, not better. In my own constituency, it's obvious that particularly young people who are caught up in this need assistance and not punishment. That's very much part of the debate about the role of the criminal justice system in this. We're very much wanting to catch the county lines perpetrators and not the people who are caught up in the substance misuse. I couldn't agree with her more. I also agree with the safer injection rooms. There's a very good project in Swansea, actually, that has done this. The Swansea drugs project has done very good pilots on that and the outcome is plain to see for everyone.

Substance misuse is a real issue. I myself have just been talking to the multi-agency safeguarding hub here in Cardiff about the best way to approach some of the multi-agency issues. This is really complex. It crosses across devolved and non-devolved things but it also crosses across a whole range of other issues. I think I've said this before, Llywydd, in this Chamber, but the MASH here in Cardiff is well worth a visit if you haven't visited it to see what their multi-agency approach to this is, because it's very obvious that you need an approach to stop the organised crime part of it, you need a public health approach for the substance misuse and you need a social response to some of the social issues that allow people to fall into this situation. It's a hugely complicated picture and we do have a large number of multi-agency responses already. 

I will discuss with Cabinet colleagues—. Some of that is in my portfolio and some of it is in others. I will discuss with Cabinet colleagues in terms of bringing forward some statement on how we're co-ordinating that across the Government, because it is a very important point.

O ran yr un diwethaf—gan ddechrau, unwaith eto, am yn ôl, fel yr wyf yn ei wneud bob amser, am ryw reswm—rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Wrth gwrs, mae'r system cyfiawnder troseddol yn gwneud y sefyllfa'n waeth, yn hytrach na'i gwella. Yn fy etholaeth i, mae'n amlwg bod angen cymorth, ac nid cosb, ar y bobl ifanc yn arbennig sydd wedi'u dal yn hyn. Mae hynny'n elfen bwysig iawn o'r ddadl ynglŷn â swyddogaeth y system cyfiawnder troseddol yn hyn o beth. Rydym ni'n awyddus iawn iawn i ddal y drwgweithredwyr ar y llinellau sirol ac nid y bobl sy'n gaeth i gamddefnyddio sylweddau. Rwy'n cytuno yn llwyr â hi. Rwyf i hefyd yn cytuno â'r ystafelloedd chwistrellu mwy diogel. Mae yna brosiect da iawn yn Abertawe, mewn gwirionedd, sydd wedi gwneud hyn. Mae prosiect cyffuriau Abertawe wedi cynnal cynlluniau treialu da iawn ar hynny ac mae'r canlyniadau'n amlwg i bawb eu gweld.

Mae camddefnyddio sylweddau yn broblem wirioneddol. Rwyf newydd fod yn siarad yn yr hyb diogelu aml-asiantaeth yma yng Nghaerdydd am y ffordd orau o ymdrin â rhai o'r materion aml-asiantaeth. Mae'n fater cymhleth iawn. Mae'n croesi materion datganoledig a materion nad ydynt wedi eu datganoli, ond mae hefyd yn croesi amrywiaeth gyfan o faterion eraill. Rwy'n credu fy mod i wedi dweud hyn o'r blaen Llywydd, yn y Siambr hon, ond mae'r MASH yma yng Nghaerdydd yn werth ei weld os nad ydych chi ymweld ag ef eisoes, er mwyn cael gweld beth yw eu dull aml-asiantaeth o weithio, oherwydd mae'n amlwg iawn bod angen ymagwedd er mwyn atal yr elfen troseddu cyfundrefnol, mae angen ymagwedd iechyd cyhoeddus ar gyfer camddefnyddio sylweddau ac mae angen ymateb cymdeithasol i rai o'r materion cymdeithasol sy'n caniatáu i bobl syrthio i'r sefyllfa hon. Mae'n ddarlun hynod gymhleth ac mae gennym ni lawer iawn o ymatebion aml-asiantaeth eisoes.

Byddaf yn trafod â fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet—. Mae rhywfaint o hynny yn fy mhortffolio i ac mae rhywfaint ohono mewn portffolios eraill. Byddaf yn trafod â fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet ynghylch cyflwyno datganiad ar sut yr ydym yn cydlynu hynny ar draws y Llywodraeth, gan ei fod yn fater pwysig iawn.

14:45

Can I ask for a further update on the Welsh Government action to support people working for Virgin Media in Swansea? Has the Welsh Government taskforce been allowed access to talk to staff and provide details of potential other employers?

Can I ask a second question? As the Cabinet Secretary's well aware, living in the same area, there's been huge success with the development of Llandarcy, SA1, Swansea Vale and Baglan energy park within the former west Glamorgan area. Is it not true that it is beneficial to try and develop one area at a time rather than having them competing against each other, and isn't Felindre next on the list?

A gaf i ofyn am ddiweddariad arall ar gamau gweithredu Llywodraeth Cymru i gefnogi pobl sy'n gweithio i Virgin Media yn Abertawe? A yw tasglu Llywodraeth Cymru wedi cael caniatâd i siarad â staff a darparu manylion am gyflogwyr posibl eraill?

A gaf i ofyn ail gwestiwn? Fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod yn iawn, o fyw yn yr un ardal, bu llwyddiant mawr wrth ddatblygu parciau ynni Llandarsi, SA1, Bro Abertawe a Baglan o fewn yr hen ardal gorllewin Morgannwg. Onid yw'n wir ei bod yn fanteisiol i geisio datblygu un ardal ar y tro yn hytrach na'u cael yn cystadlu yn erbyn ei gilydd, ac onid yw Felindre nesaf ar y rhestr?

Yes, well, on that point, absolutely. It's important to have a strategy, as I said, across the public realm, to make sure that you do optimise the use of that and that you don't have competing priorities. What we don't want to do is have a race over competing investment in a particular area. It's also important, as I said, to combine the public realm so that you can do land combinations or building and land combinations, or road network and land combinations. So, the Member is quite right to point that out.

In terms of Virgin, we have been assured as a Government that employees will have access to time off and support to apply for other jobs, where that's appropriate, to keep their skills and talents in the area. The Cabinet Secretary assures me that we've had good co-operation from Virgin. I will make sure to have a conversation with him to make sure that the pressure is kept up so that we do make sure that the vast majority of those staff have their very highly developed skills retained for the benefit of Wales's economy.

Ie, wel, o ran y pwynt hwnnw, yn hollol. Mae'n bwysig cael strategaeth, fel y dywedais, ar draws tir y cyhoedd, i wneud yn siŵr eich bod yn gwneud y defnydd gorau posibl o hynny ac nad oes gennych flaenoriaethau sy'n cystadlu. Yr hyn nad ydym ni eisiau ei wneud yw ras dros fuddsoddiad cystadleuol mewn ardal benodol. Mae hefyd yn bwysig, fel y dywedais, i gyfuno tir y cyhoedd fel y gallwch wneud cyfuniadau tir neu gyfuniadau adeiladau a thir, neu gyfuniadau rhwydwaith ffyrdd a thir. Felly, mae'r Aelod yn hollol iawn i nodi hynny.

O ran Virgin, rydym ni wedi cael sicrwydd fel Llywodraeth y bydd amser i ffwrdd a chymorth ar gael i gyflogeion er mwyn iddynt ymgeisio am swyddi eraill, pan fo hynny'n briodol, i gadw eu sgiliau a'u doniau yn yr ardal. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi sicrwydd imi bod Virgin wedi cydweithredu'n dda â ni. Byddaf i'n sicrhau fy mod i'n cael sgwrs ag ef i wneud yn siŵr ein bod yn cynnal y pwysau er mwyn i ni sicrhau bod y mwyafrif helaeth o'r aelodau staff hynny yn cynnal eu sgiliau datblygedig er budd economi Cymru.

I wonder whether I could ask for one or possibly two statements as this covers two portfolio areas, please. I hope you'll join me in congratulating Glasgow, which has just become the first city in the UK to make emergency life-saving skills compulsory on the secondary school curriculum there, something their director of public health has been applauded for leading the way on there. 

As it's also the anniversary of the Cabinet Secretary's statement on the out-of-hospital cardiac arrest plan for Wales, I wonder whether we could have an update on that, covering these four points specifically: the first is the role of co-responders, who were mentioned in the statement a year ago. I'm still waiting for a letter from the ambulance trust promised to me by the Cabinet Secretary to explain why more recent rumours were circulating that the role of co-responders was going to be diminished rather than included. Could we also hear an update on the number of schools that are now taking up emergency life-saving skills voluntarily; the place and progression of emergency life-saving skills on the curriculum that's currently in development—I appreciate that that is not the Cabinet Secretary for health; and also whether there's been a big upsurge in the registration of defibrillators, given that more and more organisations are themselves deciding to provide them? Thank you.

Tybed a gaf i ofyn am ddatganiad, neu ddau o bosibl, gan fod hyn yn ymdrin â dau faes portffolio, os gwelwch yn dda. Rwy'n gobeithio y byddwch yn ymuno â mi wrth longyfarch Glasgow, y ddinas gyntaf yn y DU i wneud sgiliau achub bywyd mewn argyfwng yn orfodol ar y cwricwlwm ysgol uwchradd yno. Mae cyfarwyddwr iechyd y cyhoedd yno wedi cael clod mawr am arwain y ffordd ar hyn. 

Gan ei fod hefyd yn flwyddyn ers datganiad Ysgrifennydd y Cabinet ar y cynllun trawiad ar y galon allan o'r ysbyty i Gymru, tybed a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny, sy'n ymdrin â'r pedwar pwynt hyn yn benodol: y cyntaf yw swyddogaeth cyd-ymatebwyr, y soniwyd amdanyn nhw yn y datganiad flwyddyn yn ôl. Rwy'n dal i aros am lythyr gan yr ymddiriedolaeth ambiwlans a addawyd i mi gan Ysgrifennydd y Cabinet, yn esbonio pam yr oedd sïon yn fwy diweddar yn dweud y bydd swyddogaeth cyd-ymatebwyr yn lleihau yn hytrach na'i bod wedi'i chynnwys yn y cynllun. A gawn ni hefyd yr wybodaeth ddiweddaraf am nifer yr ysgolion sy'n cyflwyno sgiliau achub bywyd mewn argyfwng o'u gwirfodd erbyn hyn; pwyslais a dilyniant y sgiliau achub bywyd mewn argyfwng yn y cwricwlwm sy'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd—rwy'n sylweddoli nad mater i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yw hwn; a hefyd a fu cynnydd mawr mewn cofrestru diffibrilwyr, o gofio bod mwy a mwy o sefydliadau yn penderfynu eu darparu eu hunain? Diolch.

I wasn't aware of Glasgow, but I'm obviously happy to congratulate them on that. That's quite a complex area. I'll chase up why you haven't had a response to the letter that you were promised, but I will discuss with a range of Cabinet colleagues the best way to update the Chamber, Llywydd, because that's quite a complicated cross-Government piece. 

Nid oeddwn yn ymwybodol o Glasgow, ond rwy'n amlwg yn hapus i'w llongyfarch am hynny. Mae hwnnw'n faes eithaf cymhleth. Fe wnaf i holi pam nad ydych chi wedi cael ymateb i'r llythyr a addawyd i chi, ond fe wnaf hefyd drafod ag amryw gyd-Aelodau y Cabinet ynglŷn â'r ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr, Llywydd, oherwydd bod hynny'n ddarn o waith traws-Lywodraethol eithaf cymhleth.

Firstly, I'd just like to take the opportunity to welcome Ysgol Bryn Deva to the gallery upstairs. It's actually my primary school, so it's really great to see them here today. 

I'd just like to move on, leader of the house, to this weekend, and this weekend is, as many of you know, is the Great Get Together, a day inspired by the late Jo Cox MP. I'll be holding my own events in the constituency in Alyn and Deeside, and I trust that all Members from across the Chamber will be supporting them in their own communities as well, with that truly great event. Leader of the house, this Saturday is International Women in Engineering Day. As a former engineer, I am keen to see all of our future generations, including women, enter the industry of engineering and manufacturing. A survey in 2017 indicated that 11 per cent of the UK engineering workforce is female. Now, that's up 2 per cent since 2015, but the UK as a whole still has the lowest percentage of female engineering professionals within Europe.

I know that the Welsh Government is working extremely hard on this matter, but would the leader of the house join me in paying tribute to those women within the engineering workforce currently and those thinking about going into the engineering workforce and agree with me that we need to do more to change perceptions and encourage young people, both male and female, to consider engineering as a viable and rewarding career in the future?

Yn gyntaf, hoffwn fanteisio ar y cyfle i groesawu Ysgol Bryn Deva i'r oriel i fyny'r grisiau. Fy ysgol gynradd i ydyw mewn gwirionedd, felly mae'n wych eu gweld nhw yma heddiw.

Hoffwn symud ymlaen, arweinydd y tŷ, at y penwythnos hwn, a'r penwythnos hwn, fel y mae llawer ohonoch yn gwybod, cynhelir y Great Get Together, sef diwrnod sydd wedi'i ysbrydoli gan y diweddar Jo Cox AS. Byddaf i'n cynnal fy nigwyddiadau fy hun yn yr etholaeth yn Alun a Glannau Dyfrdwy, a hyderaf y bydd yr holl Aelodau ar draws y Siambr yn eu cefnogi nhw yn eu cymunedau eu hunain hefyd, â'r digwyddiad gwirioneddol wych hwnnw. Arweinydd y tŷ, dydd Sadwrn yw Diwrnod Rhyngwladol Menywod ym maes Peirianneg. Fel cyn-beiriannydd, rwy'n awyddus i weld holl genedlaethau'r dyfodol, gan gynnwys menywod, yn mynd i mewn i'r diwydiant peirianneg a gweithgynhyrchu. Dangosodd arolwg yn 2017 fod 11 y cant o weithlu peirianneg y DU yn fenywod. Nawr, mae hynny'n gynnydd o 2 y cant ers 2015, ond mae gan y DU yn ei chyfanrwydd y ganran isaf yn Ewrop o fenywod sy'n weithwyr proffesiynol ym maes peirianneg.

Gwn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n galed iawn ar y mater hwn, ond a wnaiff arweinydd y tŷ ymuno â mi wrth dalu teyrnged i'r menywod hynny yn y gweithlu peirianneg ar hyn o bryd a'r rhai sy'n ystyried ymuno â'r gweithlu peirianneg, ac a fydd yn cytuno â mi bod angen i ni wneud mwy i newid canfyddiadau, ac annog pobl ifanc, yn fechgyn a merched, i ystyried peirianneg fel gyrfa hyfyw a gwerthfawr yn y dyfodol?

14:50

Absolutely. Well, in good tradition of doing everything backwards in the order I'm asked in, that's very much a matter after my own heart and very much a soap box of mine. I do chair the Welsh Government's women in STEM—although it should be 'STEMC' because it should have computer science on the end—board, and we are working very hard to make sure that we can get good role models out into schools to make sure that all our young people, actually, not just women, take up engineering. We could certainly do across the board with more engineers, but particularly more women engineers. I have discussed with the Cabinet Secretary for Economy and Transport, as part of the economic action plan, what we can do to reward companies that particularly target getting more women into STEM, and rewarding the STEM careers as well. So, I'm delighted that Jack Sargeant has highlighted that issue, because it's a very important issue and, I know, dear to his heart as well.

I'm always delighted to welcome schools to our gallery, Llywydd. I think they were here earlier. I think they've probably gone off for a tour now. They were sitting just opposite me, and I certainly noticed them. There may be some still there. There was certainly a whole school up there earlier. I'm always delighted to welcome them.

Yn hollol. Wel, yn nhraddodiad ateb popeth gan ddechrau â'r olaf yn gyntaf, mae hynny'n sicr yn fater sy'n bwysig iawn i mi ac yn un o fy mhrif bynciau trafod. Rwyf i yn gadeirydd bwrdd menywod ym maes STEM—er y dylai fod yn 'STEMC' oherwydd dylai cyfrifiadureg fod ar y diwedd—Llywodraeth Cymru, ac rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr bod esiamplau da yn mynd i ysgolion i wneud yn siŵr bod ein holl pobl ifanc, mewn gwirionedd, nid menywod yn unig, yn astudio peirianneg. Gallem ni'n sicr elwa ar gael mwy o beirianwyr drwyddi draw, ond mwy o fenywod sy'n beirianwyr yn arbennig. Rwyf i wedi trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd, beth y gallwn ni ei wneud i wobrwyo cwmnïau sy'n gweithio i gael mwy o fenywod i mewn i STEM yn arbennig, a gwobrwyo'r gyrfaoedd STEM hefyd. Felly, rwy'n falch iawn bod Jack Sargeant wedi tynnu sylw at y mater hwnnw, gan ei bod yn fater pwysig iawn, a gwn ei fod yn agos iawn at ei galon ef hefyd.

Mae bob amser yn bleser croesawu ysgolion i'n horiel ni, Llywydd. Rwy'n credu iddyn nhw fod yma yn gynharach. Mae'n siŵr eu bod nhw wedi mynd ar daith o gwmpas yr adeilad erbyn hyn. Roedden nhw'n eistedd gyferbyn â mi, a gwnes i'n sicr sylwi arnyn nhw. Efallai bod rhai ohonynt yn dal i fod yno. Roedd ysgol gyfan yno yn gynharach yn sicr. Mae bob amser yn bleser eu croesawu nhw yma.

And it's also great to be able to highlight that it's the Jo Cox Great Get Together weekend, and I do hope, Llywydd, that a large number of communities across Wales will take that opportunity to get together and to see that we do indeed have more in common than that which divides us. 

Ac mae hefyd yn wych i allu tynnu sylw at benwythnos Great Get Together Jo Cox, ac rwy'n gobeithio'n fawr, Llywydd, y bydd llawer iawn o gymunedau ledled Cymru yn manteisio ar y cyfle i ddod at ei gilydd a gweld, yn wir, fod gennym ni fwy yn gyffredin nag sy'n ein gwahanu ni.

They're behind you, Minister. [Laughter.]

Maen nhw y tu ôl i chi, Gweinidog. [Chwerthin.]

Leader of the Chamber, a couple of week ago, I asked the First Minister some questions about the new Wales and borders rail franchise, but he seemed to completely miss the point of my question. I asked specifically whether the rail infrastructure itself on the core Valleys lines was being handed over to a private company. I asked whether the Welsh Government had agreement from Network Rail to hand over the infrastructure to private companies. I asked whether the staff in Network Rail would be handed over to a private company also. Now, I don't want to talk about the trains or be told that you have some deal with the trade unions. I was asking for passengers who want to know whether rail safety is being privatised by this Government in Wales, because that went very badly last time, with the Hatfield disaster. So, the public really do need a statement on this. 

Arweinydd y Siambr, wythnos neu ddwy yn ôl, gofynais rai cwestiynau i'r Prif Weinidog ynghylch y fasnachfraint rheilffyrdd newydd i Gymru a'r Gororau, ond ymddengys ei fod wedi methu pwynt fy nghwestiwn yn llwyr. Gofynnais i'n benodol a oedd y seilwaith rheilffyrdd ei hun ar linellau craidd y Cymoedd yn cael eu trosglwyddo i gwmni preifat. Gofynnais a oedd gan Lywodraeth Cymru gytundeb gan Network Rail i drosglwyddo'r seilwaith i gwmnïau preifat. Gofynnais a fyddai staff Network Rail yn cael eu trosglwyddo i'r cwmni preifat hefyd. Nawr, nid wyf i'n dymuno siarad am y trenau na chael gwybod bod gennych ryw fargen â'r undebau llafur. Roeddwn i'n gofyn ar ran teithwyr sydd eisiau gwybod a yw diogelwch ar y rheilffyrdd yn cael ei breifateiddio gan y Llywodraeth hon yng Nghymru, oherwydd aeth hynny'n wael iawn y tro diwethaf, gyda thrychineb Hatfield. Felly, mae wir angen datganiad ar y cyhoedd ar hyn.

Rail safety was very much a priority of the Cabinet Secretary in looking at the rail franchise, and he has included it in a number of his statements, and there are many opportunities for you to question him on it. But I will, Llywydd, make sure that the issue of rail safety is highlighted the next time rail is discussed in the Chamber. 

Roedd diogelwch rheilffyrdd yn flaenoriaeth bwysig iawn i Ysgrifennydd y Cabinet wrth edrych ar y fasnachfraint reilffyrdd, ac mae wedi sôn amdano mewn nifer o'i ddatganiadau, ac mae llawer o gyfleoedd i chi ei holi yn ei gylch. Ond fe fyddaf, Llywydd, yn gwneud yn siŵr y rhoddir sylw i ddiogelwch rheilffyrdd y tro nesaf y caiff rheilffyrdd eu trafod yn y Siambr.

Leader of the house, in February, Welsh Ministers stated they were considering making a screening direction to Biomass UK No.2 Limited, developing the Barry incinerator, under the Town and Country Planning (Environmental Impact Assessment) (Wales) Regulations 2017, citing that the characteristics of the development fall within the EIA regulations. I'm curious what the delay is in progressing the screening. Can the leader of the house find out from the environment Minister whether she would disclose any correspondence with the developer on this matter since February?

Secondly, can I have a statement following the National Audit Office report, which concluded that the Department for Work and Pensions has not achieved value for money on its early implementation of universal credit? Last week, two disabled men won their cases, having lost £175 as a result of universal credit—a week, that is. This is of great concern, of course, because universal credit is now being rolled out in Wales. 

Arweinydd y tŷ, ym mis Chwefror, dywedodd Gweinidogion Cymru eu bod yn ystyried gwneud cyfarwyddyd sgrinio i Biomas UK No.2 Limited, sy'n datblygu llosgydd y Barri, o dan Reoliadau Cynllunio Gwlad a Thref (Asesu Effeithiau Amgylcheddol) (Cymru) 2017, gan nodi bod nodweddion y datblygiad wedi'u cynnwys y Rheoliadau EIA. Mae gennyf ddiddordeb i wybod beth yw'r oedi wrth fwrw ymlaen â'r  sgrinio. A wnaiff arweinydd y tŷ gael gwybod gan Weinidog yr Amgylchedd a pa un a wnaiff hi rannu unrhyw ohebiaeth â'r datblygwr ar y mater hwn ers mis Chwefror?

Yn ail, a gaf i ddatganiad yn dilyn adroddiad y Swyddfa Archwilio Genedlaethol, a ddaeth i'r casgliad nad yw'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi cyflawni gwerth am arian ar ei weithrediad cynnar o gredyd cynhwysol? Yr wythnos diwethaf, enillodd dau ddyn anabl eu hachosion, ar ôl colli £175 o ganlyniad i'r credyd cynhwysol—yr wythnos, hynny yw. Mae hyn yn peri cryn bryder, wrth gwrs, oherwydd bod credyd cynhwysol yn cael ei gyflwyno yng Nghymru erbyn hyn.

Yes. On that last point, I think we're all very deeply concerned about the fundamental flaws of universal credit, and we're very disappointed that the UK Government is persisting with the roll-out, given the National Audit Office's really quite scathing report about the effects that it has. Llywydd, many Members in this Chamber have highlighted the issues with universal credit and the hardship that many of their constituents have, none more assiduously than Jane Hutt. We're very concerned that the high cost of administering universal credit outweighs any of its perceived benefits, and we're all aware of the number of people who are really pushed towards food banks and so on, with the delays in the payment and the various things that people have highlighted around the assessment process and so on. The Minister for Housing and Regeneration has already written to the Secretary of State for Work and Pensions to ask for her views on how alternative payment arrangements can be offered to claimants on the basis of a much more informed choice to help those who are most vulnerable. We know that the situation is very concerning indeed, and Rebecca Evans—the Minister who has responsibility for that—is keeping a very close eye on it and has already written on a number of occasions. I will investigate with her whether it's worth writing again in the light of this.

In terms of the Barry biomass, I'm aware that residents of Barry have been waiting a long time for the decision in respect of the environmental impact assessment. We're currently looking at the environmental information produced by parties including the developer and the Docks Incinerator Action Group to inform a way forward. I'm afraid I don't have an exact timescale, but we are anticipating a decision within the next few weeks. And I most certainly will ask the Minister to write to you with regard to any correspondence with the developer that she's had.

Ie. O ran y pwynt olaf hwnnw, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn pryderu'n fawr iawn am ddiffygion sylfaenol credyd cynhwysol, ac roeddem ni'n hynod siomedig bod Llywodraeth y DU yn dal ati i'w gyflwyno, o ystyried bod adroddiad y Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn eithaf beirniadol am ei effeithiau. Llywydd, mae llawer o'r Aelodau yn y Siambr hon wedi amlygu'r problemau gyda chredyd cynhwysol a'r caledi a wynebir gan lawer o'u hetholwyr, a neb yn fwy gwneud hynny'n fwy dyfal na Jane Hutt. Rydym ni'n pryderu'n fawr fod y gost uchel o weinyddu credyd cynhwysol yn gorbwyso unrhyw fanteision, ac rydym ni i gyd yn ymwybodol o nifer y bobl sy'n gorfod defnyddio banciau bwyd ac ati, oherwydd yr oedi yn y taliadau a'r amryw bethau y mae pobl wedi tynnu sylw atyn nhw o ran y broses asesu ac ati. Mae'r Gweinidog Tai ac Adfywio eisoes wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau yn gofyn am ei barn ar sut y gellir cynnig trefniadau talu eraill i hawlwyr ar sail dewis llawer mwy gwybodus i helpu'r rhai hynny sydd fwyaf agored i niwed. Rydym yn gwybod bod y sefyllfa yn peri cryn bryder yn wir, ac mae Rebecca Evans—y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am hynny—yn cadw llygad craff iawn arni ac mae eisoes wedi ysgrifennu ar sawl achlysur. Byddaf yn ymchwilio gyda hi a oes gwerth ysgrifennu unwaith eto yn sgil hyn.

O ran biomas y Barri, rwy'n ymwybodol bod trigolion y Barri wedi bod yn aros yn hir iawn am y penderfyniad o ran yr asesiad o effaith amgylcheddol. Rydym ni ar hyn o bryd yn ystyried yr wybodaeth amgylcheddol a luniwyd gan bartïon, gan gynnwys y datblygwr a Grŵp Gweithredu Llosgydd y Dociau i lywio'r ffordd ymlaen. Yn anffodus, nid oes gen i union amserlen, ond rydym ni'n disgwyl penderfyniad o fewn yr wythnosau nesaf. A byddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch ynghylch unrhyw ohebiaeth rhyngddi hi a'r datblygwr.

14:55

We're out of time on the statement, but two very succinct, quick questions, Nick Ramsay.

Rydym yn brin o amser ar y datganiad, ond dau gwestiwn cyflym a chryno iawn, Nick Ramsay.

Diolch, Llywydd. Leader of the house, this lunch time I was pleased to host the Agricultural Law Association event in the Senedd, attended by my colleague David Melding and a number of other AMs. The subject was the devolution of taxation and the impact of primarily stamp duty—land transaction tax—on rural communities in Wales and the agricultural community. I wonder if we could have an update from the Cabinet Secretary for Finance on the roll-out of tax devolution. It strikes me that many people still aren't really aware of the mechanics of that devolution. We're currently seeing issues with the LTT, but, obviously, next year we have the devolution of partial income tax as well to Wales. So, I wonder if we can have an update on what communication has happened between Welsh Government and people across Wales to make sure that these changes are fully understood and appreciated.

Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, amser cinio heddiw roeddwn yn falch o gynnal digwyddiad yr Agricultural Law Association yn y Senedd, ac roedd fy nghyd-Aelod, David Melding a nifer o'r Aelodau Cynulliad eraill yn bresennol. Y pwnc oedd datganoli trethu ac effaith y dreth stamp yn bennaf—y dreth trafodiadau tir—ar gymunedau gwledig yng Nghymru a'r gymuned amaethyddol. Tybed a gawn ni ddiweddariad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid ar gyflwyno datganoli trethi. Mae'n fy nharo i nad yw llawer o bobl o hyd yn wirioneddol ymwybodol o broses y datganoli hwnnw. Rydym ni ar hyn o bryd yn gweld problemau o ran y dreth trafodiadau tir, ond, yn amlwg, y flwyddyn nesaf bydd gennym ni ddatganoli rhannol y dreth incwm i Gymru hefyd. Felly, tybed a gawn ni ddiweddariad ar ba gyfathrebu sydd wedi digwydd rhwng Llywodraeth Cymru a phobl ledled Cymru i wneud yn siŵr eu bod yn deall ac yn gwerthfawrogi y newidiadau hyn yn llawn.

Yes. Actually, we're very pleased with the way that the tax arrangements were implemented—the historic tax arrangements for Wales—because it was all done digitally. It was a very complex project and, actually, there were no problems at all, which is always very pleasing, Llywydd.

The Cabinet Secretary for Finance is always very anxious to have occasions on which he can wax eloquent about tax. I will certainly discuss with him when his next statement updating the Chamber will be.

Ie. Mewn gwirionedd, rydym ni'n falch iawn o'r ffordd y cafodd y trefniadau treth eu gweithredu—trefniadau treth hanesyddol ar gyfer Cymru—oherwydd gwnaed y cyfan yn ddigidol. Roedd yn brosiect cymhleth iawn ac, mewn gwirionedd, nid oedd unrhyw broblemau o gwbl, sydd bob amser yn braf iawn, Llywydd.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid bob amser yn awyddus iawn i gael cyfle i draethu am dreth. Byddaf yn sicr yn trafod ag ef pa bryd y bydd ei ddatganiad nesaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr.

Equally succinct, hopefully, Jenny Rathbone.

Yr un mor gryno, gobeithio, Jenny Rathbone.

At lunch time, the cross-party group on gambling and the cross-party group on children and young people combined to hear very important and rather disturbing evidence from Professor Samantha Thomas, based on the research she's done in Australia on the way the gambling industry is targeting children and young people. And lest we think that this is a problem confined to Australia, she visited two schools yesterday here, in the Vale of Glamorgan and Pontypridd, where the young people were able to identify who all the gambling companies are, the colour of their logo, and the jingles and the jokes they use in their advertising. And this is the way in which the gambling industry is targeting children and young people. In Australia, they've now banned advertising before the 8.30 p.m. watershed. I wondered if we could have a statement from the relevant Welsh Minister as to what our policy is going to be to protect children and young people from becoming gambling addicts.

Amser cinio, daeth y grŵp trawsbleidiol ar gamblo a'r grŵp trawsbleidiol ar blant a phobl ifanc at ei gilydd i glywed tystiolaeth bwysig iawn ac eithaf ysgytwol gan yr Athro Samantha Thomas, ar sail yr ymchwil y mae hi wedi'i gynnal yn Awstralia ar sut y mae'r diwydiant gamblo yn targedu plant a phobl ifanc. A rhag i ni gredu bod hyn yn broblem sydd wedi'i chyfyngu i Awstralia, ymwelodd â dwy ysgol yma ddoe, ym Mro Morgannwg a Phontypridd, lle'r oedd pobl ifanc yn gallu adnabod yr holl gwmnïau gamblo, lliw eu logo, a'r rhigymau a'r jôcs y maen nhw'n eu defnyddio yn eu hysbysebion. A dyma sut y mae'r diwydiant gamblo yn targedu plant a phobl ifanc. Yn Awstralia, maen nhw yn awr wedi gwahardd hysbysebion cyn y trothwy 8.30pm. Tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog perthnasol ynglŷn â beth fydd ein polisi ni i amddiffyn plant a phobl ifanc rhag dod yn gaeth i gamblo.

Yes, I share the Member's concern about this, and we discussed it quite recently in the Chamber. The Cabinet Secretary for health and I wrote to the Advertising Standards Authority, and we've had quite a comprehensive response. Llywydd, I'll investigate what the best way of sharing that with Members is and make sure that it's shared as soon as possible as it reiterates a number of the issues that Jenny Rathbone's just raised.

Ie, rwy'n rhannu pryder yr Aelod ynglŷn â hyn, a gwnaethom ei drafod yn lled ddiweddar yn y Siambr. Ysgrifennodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a minnau at yr Awdurdod Safonau Hysbysebu, ac rydym ni wedi cael ymateb eithaf cynhwysfawr. Llywydd, byddaf i'n ymchwilio i'r ffordd orau o rannu hynny ag Aelodau ac yn gwneud yn siŵr y caiff ei rannu cyn gynted â phosibl gan ei fod yn ailddatgan nifer o'r materion y mae Jenny Rathbone newydd eu codi.

Diolch i arweinydd y tŷ.

Thank you to the leader of the house.

Before we progress, can I just apologise to the Chamber for the musical accompaniment this afternoon? We think we've identified the source—it's wind related. I'm hoping that it will cease soon. [Interruption.] No jokes. I shouldn't have even mentioned that.

Cyn inni symud ymlaen, a gaf i ymddiheuro i'r Siambr am y cyfeiliant cerddorol y prynhawn yma? Rydym ni'n credu ein bod ni wedi dod o hyd i'r tarddiad—mae'n gysylltiedig â'r gwynt. Rwy'n gobeithio y bydd yn dod i ben cyn bo hir. [Torri ar draws.] Dim jôcs. Ddylwn i ddim fod wedi sôn am hynny.

3. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig
3. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: The Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan

Felly, fe wnawn ni symud ymlaen i’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig. Fe wnaf fi alw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.

We'll move on, therefore, to the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the autistic spectrum disorder strategic action plan. I call on the Cabinet Secretary to make his statement—Vaughan Gething.

Diolch, Llywydd. The Welsh Government re-affirmed our commitment to improve the lives of autistic people in November 2016 when we published the new autistic spectrum disorder action plan, backed by £13 million of investment in new services. Today, we published the first annual report on the delivery of the action plan. I am pleased to reflect the achievements of all those involved in responding to the challenges we have set. The real progress made this year reflects on our vision for delivery. Innovation and collaboration have helped to establish a strong basis for future success.

The most significant achievement this year has been to establish a national integrated autism service, creating consistent support for people with autism. It has been a time of great energy as new ways of working are established between agencies working in partnership in what is a complex environment. There is great pride in the achievement that the integrated autism service is open in Cardiff and Vale, Cwm Taf, Gwent and Powys. It will be launched next week in north Wales and will open later in this financial year in Western Bay and west Wales. I am very pleased to see that we are receiving very positive feedback. This includes participants reporting that this is the first time that they have felt listened to.

Diolch, Llywydd. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru ailddatgan ein hymrwymiad i wella bywydau pobl awtistig ym mis Tachwedd 2016 pan gyhoeddwyd y cynllun gweithredu newydd ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig, wedi'i ategu gan £13 miliwn o fuddsoddiad mewn gwasanaethau newydd. Heddiw, cyhoeddwyd yr adroddiad blynyddol cyntaf ar gyflawni'r cynllun gweithredu. Rwy'n falch o adlewyrchu cyflawniadau'r holl rai hynny a fu'n cymryd rhan wrth ymateb i'r heriau a osodwyd gennym. Mae'r cynnydd gwirioneddol a wnaed eleni yn adlewyrchu ar ein gweledigaeth ar gyfer cyflawni. Mae arloesi a chydweithio wedi helpu i sefydlu sail gadarn ar gyfer llwyddiant yn y dyfodol.

Y cyflawniad mwyaf arwyddocaol eleni fu sefydlu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol, gan greu cefnogaeth gyson i bobl ag awtistiaeth. Mae llawer o egni wedi'i roi i'r gwaith o sefydlu'r ffyrdd newydd o weithio rhwng asiantaethau a gweithio mewn partneriaeth, a hynny yn yr hyn sydd yn amgylchedd cymhleth. Rydym yn falch iawn o'r hyn a gyflawnwyd, wrth fod y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn agored yng Nghaerdydd a'r Fro, Cwm Taf, Gwent a Phowys. Bydd yn cael ei lansio yr wythnos nesaf yn y gogledd a bydd yn agor yn ddiweddarach yn y flwyddyn ariannol hon ym mae'r Gorllewin ac yn y gorllewin. Rwy'n falch iawn o weld ein bod ni'n cael adborth cadarnhaol iawn. Mae hyn yn cynnwys cyfranogwyr yn nodi mai hwn yw'r tro cyntaf y maent wedi teimlo bod rhywun yn gwrando arnynt.

15:00

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

The progress we are making would not be possible without the support of the ASD national development team that is hosted by the Welsh Local Government Association. It published its annual report today also, and I understand that a statement highlighting that has gone around to Members from the WLGA. The team is working with regions to develop the integrated service and to promote engagement and good practice across Wales. The team has a long-established role in raising awareness of autism, publishing a wide range of resources and information, which is freely available on their ASDinfoWales website. 

Just two of the team’s notable achievements over the last year include the extension of the Learning with Autism programme. In addition to the primary school scheme, the secondary school and early years schemes have been launched and are being rolled out. Eighty schools have now completed the primary school programme, with nearly 13,000 children becoming autism superheroes. The Can You See Me? campaign is also being delivered, aimed at improving awareness of autism in local communities. The campaign film and resources are being rolled out in partnership with local parents, carers and businesses across Wales. Successes so far include awards achieved by Merthyr Tydfil shopping centre and McArthurGlen Bridgend shopping outlet, and training has been provided to Swansea City Association Football Club.

Although we are making good progress, we know that there is still much more to do. We continue to look carefully at the issues that autistic people say matter most to them to inform future action. Waiting times for assessment is a priority for many, and since 2015, we have invested an additional £2 million a year in children’s neurodevelopmental services, introducing a new 26-week waiting time standard from referral to first-assessment appointment, which we are now piloting. We want to make further progress, and this year, we are looking at good practice in some areas that is already achieving results in reducing waiting times, with the aim of replicating that success and good practice across Wales.

I understand that for parents of autistic children, the most pressing issue is often to ensure that their child is receiving the right educational support to help them achieve their full potential. Earlier this year, the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 was passed. That will pave the way for the transformation of support for children with additional needs up to the age of 25, creating a unified legal framework that will put learners and their parents at the centre of how to plan and meet their needs. The reforms will also focus on skills development in the workforce to deliver effective support for learners, and there will be easier access to specialist support, information and advice. The new system will be rolled out in a phased approach from September 2020. 

Over this Assembly term, we want to focus all our efforts on delivering the ASD strategic action plan, embedding the new integrated service, and delivering on all our other commitments. I have considered carefully the calls for autism legislation and the proposals contained in the draft Assembly Member-led Autism (Wales) Bill. It is clear that we are all focused on ensuring that we invest in autism services in the longer term. The difference between us is in how we seek to achieve those aims.

I do understand that the prospect of autism legislation that is specific is attractive to many. It's clear that the intention of the draft legislation, as we have seen it, is to underpin existing duties and expectations on public bodies to provide services and support for autistic people. Public bodies are, of course, already required to provide needs-based services for people who require care and support—autistic people and their carers already have the same entitlement to access to services, just as every other citizen in Wales. 

We are already delivering some much-needed improvements in autism services. I don't believe that costly and resource-intensive legislation will bring additional benefits for autistic people beyond the practical commitments to improve services that we are already completely committed to. In my view, it would be better to invest time and money in ensuring that we deliver on our firm commitments and to ensure that there is a focus on continuous improvement as the new services that we are putting in place become established.

To further support service improvement, I intend to highlight the needs of autistic people and the requirement to meet those needs across statutory services by introducing a code of practice on the delivery of autism services. This is already being developed in partnership with autistic people. It will provide clarity on the support that people with autism can expect to receive and provide guidance on how services can adapt their practice to meet the individual needs of people with autism. We will be consulting on our plans later this year, and I encourage everyone to engage with that consultation to make sure we focus on the issues that really matter. We will also update our delivery plan and reflect the feedback we receive on service delivery.

The calls for improvement in autism services are not falling on deaf ears. We are taking action to achieve the improved outcomes that everyone wants to see. We are raising awareness of autism across services, improving access to assessment and diagnosis and putting in place additional specialist support in every region of Wales. We will continue to listen, and I will keep an open mind on the potential need for autism-specific legislation in the future, if it becomes clear through evaluation that the improvements that we all want to see can only be delivered by taking this route.

Ni fyddai'r cynnydd yr ydym ni'n ei wneud yn bosibl heb gymorth tîm datblygu cenedlaethol ASD a arweinir gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Fe gyhoeddodd hwnnw ei adroddiad blynyddol heddiw hefyd, ac rwy'n deall bod datganiad yn tynnu sylw at hynny wedi'i ddosbarth i'r Aelodau gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae'r tîm yn gweithio gyda rhanbarthau i ddatblygu'r gwasanaeth integredig ac i hybu ymgysylltu ac arfer da ledled Cymru. Mae gan y tîm swyddogaeth hirsefydlog wrth godi ymwybyddiaeth o awtistiaeth, cyhoeddi amrywiaeth eang o adnoddau a gwybodaeth, sydd ar gael yn rhwydd ar eu gwefan ASDinfoWales.

Mae dim ond dau o lwyddiannau nodedig y tîm dros y flwyddyn ddiwethaf yn cynnwys ymestyn y rhaglen Dysgu gydag Awtistiaeth. Yn ychwanegol at y cynllun ar gyfer ysgolion cynradd, mae'r cynlluniau ar gyfer ysgolion uwchradd a'r blynyddoedd cynnar wedi'u lansio ac yn cael eu cyflwyno. Mae wyth deg o ysgolion wedi cwblhau'r rhaglen ar gyfer ysgolion cynradd erbyn hyn, a bron i 13,000 o blant yn dod yn uwcharwyr awtistiaeth. Mae'r ymgyrch Weli Di Fi? yn cael ei chyflawni hefyd, sydd â'r nod o wella'r ymwybyddiaeth o awtistiaeth mewn cymunedau lleol. Mae ffilm ac adnoddau'r ymgyrch yn cael eu cyflwyno mewn partneriaeth â rhieni, gofalwyr a busnesau lleol ledled Cymru. Mae'r llwyddiannau hyd yn hyn yn cynnwys dyfarniadau a gyflawnwyd gan ganolfan siopa Merthyr Tudful a chanolfan siopa McArthurGlen ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a darparwyd hyfforddiant i Glwb Pêl-droed Dinas Abertawe.

Er ein bod yn gwneud cynnydd da, rydym ni'n gwybod bod llawer mwy i'w wneud. Rydym ni'n parhau i edrych yn ofalus ar y materion y mae pobl awtistig yn dweud sydd fwyaf pwysig iddyn nhw er mwyn llywio camau gweithredu yn y dyfodol. Mae amseroedd aros am asesiad yn flaenoriaeth i lawer, ac ers 2015, rydym ni wedi buddsoddi £2 miliwn ychwanegol y flwyddyn yng ngwasanaethau niwroddatblygiadol plant, gan gyflwyno safon amser aros newydd o 26 wythnos o'r adeg atgyfeirio i'r apwyntiad asesu cyntaf, yr ydym ni erbyn hyn yn ei dreialu. Rydym ni eisiau gwneud rhagor o gynnydd, ac eleni, rydym ni'n edrych ar arfer da mewn rhai ardaloedd sydd eisoes yn cyflawni canlyniadau o ran lleihau amseroedd aros, gyda'r nod o ailadrodd y llwyddiant a'r arfer da hwnnw ledled Cymru.

Rwy'n deall mai'r mater pwysicaf i rieni plant awtistig yn aml yw sicrhau bod eu plant yn cael y cymorth addysgol cywir i'w helpu i gyflawni eu llawn botensial. Yn gynharach eleni, pasiwyd Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018. Bydd honno'n paratoi'r ffordd ar gyfer gweddnewid y cymorth ar gyfer plant ag anghenion ychwanegol hyd at 25 oed, gan greu fframwaith cyfreithiol unedig a fydd yn sicrhau bod dysgwyr a'u rhieni wrth wraidd y gwaith o gynllunio a diwallu eu hanghenion. Bydd y diwygiadau hefyd yn canolbwyntio ar ddatblygu sgiliau yn y gweithlu i ddarparu cymorth effeithiol i ddysgwyr, a bydd hi'n haws cael gafael ar gymorth, gwybodaeth a chyngor arbenigol. Bydd y system newydd yn cael ei chyflwyno fesul cam o fis Medi 2020 ymlaen.

Yn ystod tymor y Cynulliad hwn, rydym ni eisiau canolbwyntio ein holl ymdrechion ar y cynllun gweithredu strategol ar gyfer ASD, gan ymgorffori'r gwasanaeth integredig newydd, a chyflawni ein holl ymrwymiadau eraill. Rwyf wedi ystyried yn ofalus y galw am ddeddfwriaeth awtistiaeth a'r cynigion a geir ym Mil drafft Awtistiaeth (Cymru) a arweinir gan Aelodau'r Cynulliad. Mae'n amlwg ein bod ni i gyd yn canolbwyntio ar sicrhau ein bod yn buddsoddi mewn gwasanaethau awtistiaeth yn y tymor hirach. Y gwahaniaeth rhyngom ni yw sut yr ydym ni'n ceisio cyflawni'r nodau hynny.

Rwy'n deall bod y posibilrwydd o fod â deddfwriaeth awtistiaeth sy'n benodol, yn ddeniadol i lawer. Mae'n amlwg mai bwriad y ddeddfwriaeth ddrafft, fel yr ydym ni wedi'i gweld, yw ategu'r dyletswyddau a'r disgwyliadau presennol ar gyrff cyhoeddus i ddarparu gwasanaethau a chymorth i bobl awtistig. Mae hi eisoes yn ofynnol i gyrff cyhoeddus, wrth gwrs, ddarparu gwasanaethau sy'n seiliedig ar anghenion i bobl sydd angen gofal a chymorth—mae gan bobl awtistig a'u gofalwyr eisoes yr un hawl i gael gafael ar wasanaethau, fel pob dinesydd arall yng Nghymru.

Rydym ni eisoes yn cynnig rhai gwelliannau mawr eu hangen mewn gwasanaethau awtistiaeth. Dydw i ddim o'r farn y bydd deddfwriaeth gostus a dwys o ran adnoddau yn dod â manteision ychwanegol i bobl awtistig y tu hwnt i'r ymrwymiadau ymarferol i wella'r gwasanaethau yr ydym ni eisoes yn llwyr ymrwymedig iddynt. Yn fy marn i, byddai'n well buddsoddi amser ac arian i sicrhau ein bod yn cyflawni ein hymrwymiadau cadarn ac i sicrhau bod pwyslais ar welliant parhaus wrth i'r gwasanaethau newydd yr ydym ni'n eu rhoi ar waith ymwreiddio.

I wella gwasanaethau cymorth fwy fyth, rwy'n bwriadu tynnu sylw at anghenion pobl awtistig a'r gofyniad i ddiwallu'r anghenion hynny ar draws y gwasanaethau statudol drwy gyflwyno cod ymarfer ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth. Mae hwn eisoes yn cael ei ddatblygu mewn partneriaeth â phobl awtistig. Bydd yn darparu eglurder ar y cymorth y gall pobl ag awtistiaeth ddisgwyl ei dderbyn ac yn rhoi arweiniad ar sut y gall gwasanaethau addasu eu harferion i ddiwallu anghenion unigol pobl ag awtistiaeth. Byddwn ni'n ymgynghori ar ein cynlluniau yn ddiweddarach eleni, ac rwy'n annog pawb i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw i wneud yn siŵr ein bod yn canolbwyntio ar y materion sydd o wir bwys. Hefyd, byddwn yn diweddaru ein cynllun cyflawni ac yn adlewyrchu'r adborth a gawn ar ddarpariaeth gwasanaethau.

Nid yw'r galwadau am welliannau mewn gwasanaethau awtistiaeth yn cael eu hanwybyddu. Rydym ni'n cymryd camau i gyflawni'r canlyniadau gwell y mae pawb yn dymuno eu gweld. Rydym ni'n codi ymwybyddiaeth o awtistiaeth ar draws y gwasanaethau, yn gwella'r gallu i gael asesiad a diagnosis ac yn darparu cymorth arbenigol ychwanegol ym mhob rhanbarth o Gymru. Byddwn ni'n parhau i wrando, a byddaf yn cadw meddwl agored am yr angen posibl am ddeddfwriaeth sy'n benodol i awtistiaeth yn y dyfodol, os daw'n glir drwy werthuso na ellir cyflwyno'r gwelliannau yr ydym ni i gyd yn dymuno eu gweld heb gymryd y llwybr hwn.

15:05

Thank you for your statement. I have to say the vast amount of autism-related casework my office is handling and the personal stories from outside of north Wales we're receiving indicate that huge sums of money continue to be spent getting it, sadly, very, very and sometimes tragically wrong. How do you respond to concerns raised with me that one of the four integrated autism service, or IAS, areas where the service has been launched are now saying they just want to become a diagnostic service and lose their support worker function? Another area is already making representations that, despite already receiving an extra £150,000 to £170,000 annually from local authorities and health boards on top of their IAS funding, they can't cope with the level of referrals they're receiving, and these are medical, not social referrals, not focused on prevention and intervention. Concern has been expressed to me that the majority of people accessing current non-IAS services will disappear or present in crisis. There is a concern about the lack of numbers being picked up by the IAS and the lack of services from IAS to pick up the slack from third sector bodies that, progressively, are losing local support, despite being supported sometimes by hundreds of local members of the autism community.

You referred to the 26-week waiting time standard from referral to first-assessment appointment. What measures have the Welsh Government put in place to take action when health boards aren't meeting that target? Is the waiting-time data being updated quarterly, and if not, what action is the Welsh Government taking?

How many autistic people have benefited from employment as a result of the Getting Ahead 2 programme? Did the Welsh Government achieve accreditation in the 'positive about working with autism' charter last year, and how is it maintaining its accreditation this year and beyond?

How many people have accessed the integrated service in each of the four health boards where the service was launched, which professionals have received awareness training, and what are the priority areas, as we look forward, on that? Of course, in addition to awareness training, which is often led by non-autistic people who are professionals in the medical or caring professions, which have a medical focus, what action are you taking or will you take to address the massive deficit in autism acceptance and equality training led by trainers who are autistic people or members of the autism community, focused on autistic and non-autistic people working together to overcome the disabling barriers in society?

Has the advisory group agreed a work plan? Will the Welsh Government publish that work plan if it has? How is the Welsh Government responding to the recommendations contained in the interim independent evaluation of its autism strategy and integrated autism service, which found weaknesses and inconsistencies in both assessment and diagnostic services for adults with autism and in support services for adults and children with autism? It said

'Success requires a co-productive approach involving staff, service users and carers in the design, implementation and evaluation of the IAS.'

But there are concerns about the top-down approach, which they said had 'stifled this'. 

With the service being launched in north Wales on 27 June, as you said, what action will you be taking when you learn of stories that I raised last week, such as those of the judicial review proceedings settled recently, prior to a full hearing, when Flintshire council agreed to provide a formal apology and make a damages award after failing to assess and meet the needs of an autistic young person with additional needs, and to take full account of her parent carers' needs? That's just one case. I have I don't know how many similar cases—primarily but not exclusively in Flintshire—at the moment. How would you respond to the Flintshire parent who e-mailed me yesterday regarding the response to her Flintshire CAMHS complaint, which said, 'Your daughter doesn't have an ongoing anxiety condition', and was simply an apology for poor communication, but they'd been forced to a private psychiatrist because of lack of care, who has diagnosed the daughter with severe PTSD, depression and anxiety? She says, 'We're now glad we're getting treatment and a recommendation for home tutoring, thanks to our private psychiatrist, but my daughter should have received this when she asked Flintshire CAMHS for help six months ago.'

I've nearly finished, but a key issue is the genderised issue. I've raised this many times, but I'm still almost daily receiving casework where girls clearly requiring autism diagnoses are being told they couldn't possibly have a diagnosis. A letter, for instance, from the health board here:

'It's difficult to marry the description of difficulties given by some families with the information from teaching staff who report no or minimal issues in the school environment. This is not indicative of children with ASD',

when a wealth of national and international research and evidence directly contradicts that, in relation to the masking and coping strategies that many children, and particularly girls, adopt.

You say that calls for autism legislation—

Diolch i chi am eich datganiad. Mae'n rhaid imi ddweud bod y swm enfawr o waith achos sy'n gysylltiedig ag awtistiaeth y mae fy swyddfa i yn ei drafod a'r straeon personol o'r tu allan i'r gogledd yr ydym yn eu derbyn, yn awgrymu bod symiau enfawr o arian yn parhau i gael eu gwario, dim ond i'w  gael, yn anffodus, yn anghywir iawn, iawn ac weithiau'n drasig o anghywir. Sut ydych chi'n ymateb i bryderon a godwyd â mi bod un o'r pedair ardal gwasanaeth awtistiaeth integredig, neu IAS, lle lansiwyd y gwasanaeth yn dweud erbyn hyn eu bod eisiau bod yn wasanaeth diagnostig a cholli eu swyddogaeth gweithiwr cymorth? Mae ardal arall eisoes yn nodi, er gwaethaf derbyn £150,000 i £170,000 ychwanegol bob blwyddyn gan awdurdodau lleol a byrddau iechyd ar ben eu cyllid IAS, na all ymdopi â nifer yr atgyfeiriadau y maen nhw'n eu cael, ac mae'r rhain yn atgyfeiriadau meddygol, nid rhai cymdeithasol, nid rhai sy'n canolbwyntio ar atal ac ymyrryd. Mynegwyd pryder wrthyf i y bydd y rhan fwyaf o'r bobl sy'n defnyddio gwasanaethau nad ydynt yn rhai IAS ar hyn o bryd yn diflannu neu'n ymddangos mewn argyfwng. Mae pryder am y diffyg niferoedd sy'n cael sylw gan yr IAS a'r diffyg gwasanaethau gan IAS i gario'r baich a drosglwyddir o gyrff trydydd sector sy'n colli'n gynyddol y cymorth lleol, er gwaethaf y ffaith eu bod wedi eu cefnogi weithiau gan gannoedd o aelodau lleol o'r gymuned awtistiaeth.

Fe wnaethoch chi gyfeirio at safon amser aros o 26 wythnos o'r adeg atgyfeirio i'r apwyntiad asesu cyntaf. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith i gymryd camau pan nad yw byrddau iechyd yn cyflawni'r targed hwnnw? A yw'r data amser aros yn cael ei ddiweddaru bob chwarter, ac os nad yw, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd?

Faint o bobl awtistig sydd wedi manteisio ar gyflogaeth o ganlyniad i'r rhaglen Ar y Blaen 2? A wnaeth Llywodraeth Cymru gyflawni achrediad yn y siarter 'bod yn fodlon gweithio gydag awtistiaeth' y llynedd, a sut y mae'n cynnal ei achrediad y flwyddyn hon a thu hwnt?

Faint o bobl sydd wedi cael gafael ar y gwasanaeth integredig ym mhob un o'r pedwar bwrdd iechyd lle lansiwyd y gwasanaeth, pa weithwyr proffesiynol a gafodd hyfforddiant ymwybyddiaeth, a beth yw'r meysydd blaenoriaeth, wrth inni edrych i'r dyfodol, ar hynny? Wrth gwrs, yn ogystal â hyfforddiant ymwybyddiaeth, sy'n cael ei arwain yn aml gan bobl nad ydynt yn awtistig, sy'n weithwyr proffesiynol yn y proffesiynau meddygol neu ofalu, sydd â phwyslais meddygol, pa gamau ydych chi'n eu cymryd neu a fyddwch chi'n eu cymryd i fynd i'r afael â diffyg enfawr o ran derbyn awtistiaeth a hyfforddiant cydraddoldeb sy'n cael ei arwain gan hyfforddwyr sy'n bobl awtistig neu sy'n aelodau o'r gymuned awtistiaeth, sy'n canolbwyntio ar bobl awtistig a phobl nad ydynt yn awtistig yn gweithio gyda'i gilydd i oresgyn y rhwystrau sy'n anablu mewn cymdeithas?

A yw'r grŵp cynghori wedi cytuno ar gynllun gwaith? A fydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi'r cynllun gwaith hwnnw os yw ar gael? Sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r argymhellion a geir yn y gwerthusiad annibynnol interim o'i strategaeth awtistiaeth a'r gwasanaeth awtistiaeth integredig, a ganfu wendidau ac anghysondebau yn y gwasanaethau asesu a diagnostig i oedolion ag awtistiaeth ac yn y gwasanaethau cymorth ar gyfer oedolion a phlant ag awtistiaeth? Dywedodd:

Er mwyn llwyddo, fod angen dull cydgynhyrchiol sy'n cynnwys staff, defnyddwyr gwasanaethau a gofalwyr wrth ddylunio, gweithredu a gwerthuso yr IAS.

Ond mae yna bryderon am y dull o'r brig i lawr, y dywedwyd ei fod wedi rhwystro hyn.

Gan fod y gwasanaeth yn cael ei lansio yn y gogledd ar 27 Mehefin, fel y gwnaethoch chi ddweud, pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd pan fyddwch chi'n clywed y straeon a godais yr wythnos diwethaf, fel y rhai o'r achos adolygiad barnwrol a setlwyd yn ddiweddar, cyn y gwrandawiad llawn, pan gytunodd cyngor Sir y Fflint i roi ymddiheuriad ffurfiol a rhoi dyfarniad iawndal ar ôl methu ag asesu a diwallu anghenion person ifanc awtistig ag anghenion ychwanegol, ac ystyried yn llawn anghenion gofalwr ei rhiant? Un achos yn unig yw hwnnw. Mae gen i wn i ddim faint o achosion tebyg—yn bennaf, ond nid yn unig yn Sir y Fflint—ar hyn o bryd. Sut y byddech chi'n ymateb i'r rhiant yn Sir y Fflint a anfonodd neges e-bost ataf ddoe ynghylch yr ymateb i'w chŵyn i CAMHS Sir y Fflint, yn dweud, 'Nid oes gan eich merch gyflwr gorbryder parhaus', a dim ond ymddiheuriad ydoedd am gyfathrebu gwael, ond roeddynt wedi gorfod mynd at seiciatrydd preifat oherwydd diffyg gofal, sydd wedi rhoi diagnosis bod y ferch ag achos difrifol o Anhwylder Straen Wedi Trawma, iselder a gorbryder? Mae hi'n dweud, 'Rydym ni'n falch nawr ein bod yn cael triniaeth ac argymhelliad am diwtora gartref, diolch i'n seiciatrydd preifat, ond dylai fy merch fod wedi cael hwn pan ofynnodd hi i CAMHS Sir y Fflint am gymorth chwe mis yn ôl.'

Rwyf i bron â gorffen, ond mater allweddol yw'r mater o rywedd. Rwyf wedi codi hyn droeon, ond rwy'n dal i dderbyn gwaith achos, bron bob dydd, lle dywedir wrth ferched sydd ag angen amlwg am ddiagnosis o awtistiaeth nad yw'n bosibl o gwbl iddyn nhw gael diagnosis o'r fath. Llythyr, er enghraifft, gan y bwrdd iechyd yn y fan yma:

'Mae'n anodd cyfuno'r disgrifiad o'r anawsterau a roddir gan rai teuluoedd â'r wybodaeth gan staff addysgu sy'n adrodd dim neu ychydig iawn o broblemau yn amgylchedd yr ysgol. Nid yw hyn yn nodweddiadol o blant sydd ag ASD',

pan fo cyfoeth o ymchwil a thystiolaeth genedlaethol a rhyngwladol yn gwrthddweud hynny'n uniongyrchol, o ran y strategaethau cuddio ac ymdopi y mae llawer o blant, ac yn enwedig merched, yn eu mabwysiadu.

Rydych chi'n dweud bod galwadau am ddeddfwriaeth awtistiaeth—

15:10

No, I'm sorry. [Interruption.] Well, you've had several questions and you're well into six minutes, nearly, so if you can say it within the next 30 seconds, you can get your last question in.

Na mae'n ddrwg gen i. [Torri ar draws.] Wel, rydych chi wedi gofyn nifer o gwestiynau ac rydych chi ymhell i mewn i chwe munud, bron, felly os gallwch chi ei ddweud o fewn y 30 eiliad nesaf, gallwch chi ofyn eich cwestiwn olaf.

How can you possibly say that unless you bring in statutory duties to provide the support from statutory services that these people and countless others need, that you're going to be able to meet their needs with this service? Until and without enforcement of your existing legislation, such as the social services and well-being Act, how can you possibly tell how well you're doing currently?

Sut y gallwch chi ddweud, oni bai eich bod yn cyflwyno dyletswyddau statudol i ddarparu'r cymorth gan wasanaethau statudol y mae eu hangen ar y bobl hyn a llawer iawn o rai eraill, eich bod chi'n mynd i allu diwallu eu hanghenion â'r gwasanaeth hwn? Hyd nes a heb orfodi eich deddfwriaeth bresennol, fel y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, sut yn y byd y gallwch chi ddweud pa mor dda ydych chi'n ei wneud ar hyn o bryd?

Minister, and you don't have to answer all that set of questions, or we'll be here till tomorrow.

Gweinidog, ac nid oes yn rhaid i chi ateb pob un o'r gyfres honno o gwestiynau, neu fe fyddwn ni yma tan yfory.

Regrettably, I recognise your point, Deputy Presiding Officer. I won't be able to answer the more than a dozen different points put, with respect to the Member and others who wish to respond. But, to be fair, a number of those, the points raised, are individual ones, and there are some more general ones. If the Member wants to write to me with the detail that he has set out, then I'll happily ensure that the appropriate person responds to him. And, of course, I will also be at the cross-party group tomorrow to answer questions and have a conversation with people there.

I think there are a couple of points that I'd make in response to what the Member said. Thinking about his final point about the need for legislation or otherwise, actually, part of the answer is what you were saying about the enforcement of existing duties that are already set out, and the challenge in making those rights real. Part of what we are seeking to do in investing in the integrated service is to make that real. It's also what the code of practice is aimed at trying to highlight and to try and make real for families. So, this isn't a way of trying to say that we think that you are wrong and the examples you are raising are not true. I recognise that, for lots of families, this is a real and significant challenge for children and adults with autism too. This is about how we actually make sure they really do get to achieve their potential. I have some personal insight into this as well, from my own family, so I do understand that this is not an easy challenge that should be glibly dismissed or glossed over. That's why, even in these most difficult financial times, we've invested £13 million into the service. It's why we should all take some pride in the roll-out of the integrated service, and the feedback that we're talking about is direct feedback from families themselves about the difference that the service has already made, and that is a real difference—it is not simply something concocted or a work of fiction to try and get through a challenge here.

Our challenge, though, of course, is not just about understanding what has been successful when the service has been rolled out, but to understand how we try and adapt and apply that learning to the areas where the service has not yet been rolled out. It is also, in accepting that there really is positive feedback to the integrated service, to recognise that it isn't perfect—no human service ever is—but to understand how, in those examples where the service has not met the needs of those individuals and their families, we learn from that to inform improvement, because that is the point: there will not be a standstill time. I will have more to say on waiting times after the pilot has been completed, and I will of course make sure that that is publicly available. My hope is that they become official statistics, in which case, they'll be readily available on a month-to-month basis for all Members to scrutinise. But, no doubt, we'll continue to discuss these general themes, not just today but for a significant period of time to come, in particular as I expect that the Member will be producing his Bill before we go into summer recess.

Yn anffodus, rwy'n gweld eich pwynt chi, Dirprwy Lywydd. Ni fydd modd i mi ateb y mwy na'r dwsin o wahanol bwyntiau a nodwyd, â phob parch at yr Aelod ac eraill sy'n dymuno ymateb. Ond, a bod yn deg, mae nifer o'r rheini, y pwyntiau a godwyd, yn rhai unigol, ac mae yna rai mwy cyffredinol. Os hoffai'r Aelod ysgrifennu ataf â'r manylion y mae ef wedi'u nodi, yna byddwn yn hapus i sicrhau bod y person priodol yn ymateb iddo. Ac, wrth gwrs, byddaf hefyd yn y grŵp trawsbleidiol yfory i ateb cwestiynau a chael sgwrs â phobl yno.

Credaf fod un neu ddau o bwyntiau yr hoffwn i eu gwneud mewn ymateb i'r hyn a ddywedodd yr Aelod. Gan feddwl am ei bwynt olaf am yr angen am ddeddfwriaeth neu fel arall, mewn gwirionedd, rhan o'r ateb yw'r hyn yr oeddech chi'n ei ddweud ynghylch gorfodi dyletswyddau presennol sydd eisoes wedi'u nodi, a'r her o wneud yr hawliau hynny'n rhai go iawn. Rhan o'r hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud wrth fuddsoddi yn y gwasanaeth integredig yw gwireddu hynny. Dyna hefyd y mae'r cod ymarfer yn ceisio tynnu sylw ato ac yn ceisio ei wireddu i deuluoedd. Felly, nid yw hyn yn ffordd o geisio dweud ein bod yn credu eich bod yn anghywir ac nad yw'r enghreifftiau yr ydych chi'n eu codi yn wir. Rwy'n cydnabod, i lawer o deuluoedd, fod hon yn her sylweddol a go iawn i blant ac oedolion sydd ag awtistiaeth hefyd. Mae hyn mewn gwirionedd ynghylch sut y gwnawn ni'n siŵr eu bod yn cael cyrraedd eu llawn botensial. Mae gennyf i brofiad personol o hyn hefyd, yn fy nheulu fy hun, felly rwy'n deall nad yw hon yn her hawdd y dylid ei gwrthod neu ei hanwybyddu'n ddifeddwl. Dyna pam, hyd yn oed yn y cyfnod ariannol mwyaf anodd hwn, rydym ni wedi buddsoddi £13 miliwn yn y gwasanaeth. Dyna pam y dylem ni i gyd ymfalchïo bod y gwasanaeth integredig yn cael ei gyflwyno, ac mae'r adborth yr ydym ni'n sôn amdano yn adborth uniongyrchol gan y teuluoedd eu hunain am y gwahaniaeth y mae'r gwasanaeth eisoes wedi'i wneud, ac mae hwnnw'n wahaniaeth go iawn—nid yw'n rhywbeth a grëwyd neu yn waith ffuglen i geisio cael ein hunain drwy her yn y fan yma.

Ein her, er hynny, wrth gwrs, yw nid dim ond deall yr hyn sydd wedi bod yn llwyddiannus wrth i'r gwasanaeth gael ei gyflwyno, ond deall sut yr ydym ni'n ceisio addasu a chymhwyso'r hyn a ddysgwyd i'r ardaloedd lle nad yw'r gwasanaeth eto wedi ei roi ar waith. Mae hefyd, wrth dderbyn bod yna adborth cadarnhaol iawn i'r gwasanaeth integredig, yn cydnabod nad yw'n berffaith—nid yw'r un gwasanaeth dynol byth yn berffaith—ond deall sut, yn yr enghreifftiau hynny lle nad yw'r gwasanaeth wedi bodloni anghenion yr unigolion hynny a'u teuluoedd, ein bod yn dysgu o hynny er mwyn llywio gwelliant, oherwydd dyna'r pwynt: ni fydd yna ddiweddbwynt. Bydd gennyf ragor i'w ddweud am amseroedd aros ar ôl i'r cynllun treialu gael ei gwblhau, a byddaf wrth gwrs yn gwneud yn siŵr bod hynny ar gael i'r cyhoedd. Fy ngobaith yw y byddant yn dod yn ystadegau swyddogol, ac os felly, byddan nhw ar gael yn rhwydd o fis i fis i'r holl Aelodau graffu arnynt. Ond, does dim amheuaeth y byddwn ni'n parhau i drafod y themâu cyffredinol hyn, nid dim ond heddiw ond am gyfnod sylweddol o amser i ddod, yn enwedig gan fy mod yn disgwyl y bydd yr Aelod yn cynhyrchu ei Fil cyn toriad yr haf.

15:15

Gwnaf i dreio cadw fy sylwadau i’n fyr. Rydw i'n credu mai rhyw bedwar cwestiwn sydd gen i yn fan hyn. Ar yr ystadegau sydd yn cael eu casglu, mae targed wedi cael ei sefydlu o 26 wythnos o aros am asesiad cyntaf—mae’r data yn cael ei gasglu. Pa bryd a ydym ni’n mynd i gael y data yma wedi’i gyhoeddi, achos y mae unrhyw ddata sydd ar gael, rydw i'n meddwl, yn gorfod cael ei gyhoeddi?

Ar basio’r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru), mae pryderon ynglŷn â diffyg adnoddau i gefnogi’r Bil yna wedi bod yn amlwg iawn. A all yr Ysgrifennydd Cabinet egluro pa adnoddau y mae’r Llywodraeth yn bwriadu eu darparu i gefnogi awdurdodau lleol wrth weithredu hyn?

Mae yna ddarn o ddeddfwriaeth yn dechrau'i thaith drwy’r Cynulliad yma. Mae’r datganiad wedi gwrthod y syniad o ddeddfu, ac y mae cost yn un o’r prif ddadleuon yn erbyn y ddeddfwriaeth. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet dderbyn na fydd y ddeddfwriaeth ei hun yn costio unrhyw beth? Hynny ydyw, mae’r gost yn dod o unrhyw oblygiadau ariannol sy’n dilyn o gynnwys y ddeddfwriaeth, a fyddai'n bennaf, mewn difrif, yn ymwneud â sicrhau'r hawl i wasanaethau yn y gyfraith. Os ydych chi’n bwriadu cwrdd â’r amcanion hynny drwy wella’r gwasanaeth, nid oes yna, mewn difrif, cost ychwanegol, ond o leiaf mi fyddai cael gwarantau cyfreithiol—ac yn fan hyn y mae deddfwriaeth yn ddefnyddiol—yn rhoi rhywfaint o sicrwydd i grŵp lleiafrifol nad eu gwasanaethau nhw fydd y cyntaf i fynd bob tro y bydd awdurdodau lleol yn wynebu her ariannol.

Dyna dri, rydw i'n meddwl; felly, pedwar, nid ydyw'r datganiad yn sôn unrhyw beth am fyd cyflogaeth. Dim ond 16 y cant o oedolion sydd ag awtistiaeth sydd mewn gwaith llawn amser cyflogedig. Dim ond 32 y cant sydd mewn unrhyw fath o waith cyflogedig. A all yr Ysgrifennydd Cabinet ddarparu mwy o fanylion am sut yr ydych yn bwriadu gwyrdroi hyn, achos nid yw blynyddoedd o bartneriaethau ac anogaeth ddim i’w gweld yn gweithio?

I'll try and keep my comments brief. I think that I have about four questions here. In terms of the statistics that are gathered, a target has been set of 26 weeks in terms of waiting for the first assessment—and the data is being gathered. When are we going to have this data being published, because I think that any data that's available has to be published?

In terms of passing the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill, the concerns about the lack of resources to support that Bill have been very evident. Could the Cabinet Secretary explain which resources the Government intends to provide to support local authorities in implementing that Bill?

There is a piece of legislation that's starting its journey through the Assembly. The statement has rejected the idea of legislating, and cost is one of the main arguments against that legislation. Will the Cabinet Secretary accept that the legislation itself won't cost anything? That is, the cost will stem from any financial implications stemming from the content of the legislation that will mainly deal with embedding the right to services in law. If you intend to meet those objectives by improving services, there will be no real additional cost, but at least having legal guarantees—and this is where legislation is useful—will give some certainty to a minority group that their services won't be the first to go every time local authorities face financial challenges.

I think that's the third one; so the fourth one is that the statement doesn't mention employment. Just 16 per cent of adults with autism are in full-time employed work, and only 32 per cent are in any kind of employment. Could the Cabinet Secretary provide more details about how you intend to reverse this situation, because years of partnerships and encouragement aren't working, obviously?

Thank you for the questions. On your final point, there's a recognition that we seek to achieve a cultural change. This isn't simply about families with people with autism, but actually about the support they receive in the workplace and the attitudes of different employers. Within the report published today, you see direct examples of people who have been helped by the service to remain in employment if they are in employment, or to seek employment as well. The challenge is how we don't set up a service to fail, but how this is part of wanting to change our national conversation and trying to change the amount of practical support that is available to businesses and to their employees. But I recognise that there is a significant road to travel here, just as there are in a number of other areas, but that is part of the commitment that was set out in the integrated service.

I'll deal with your point about waiting times now. The 26-week target: there will be more information available internally, within the Government, this autumn as we look again at the roll-out of the waiting time standards. We need to be certain, before we roll out the target and we start publishing information, that it is robust and reliable. All of us have had experience in the past of trying to roll out waiting time standards with them not been available, and then—where they've not been ready in the robust way that they should be, rather—that then causes a lack of confidence in what the figures are. I'm not trying to hide the figures; I’m not trying to make sure that they only come out when they look good for me. I'm really interested in making sure that they're actually genuinely reliable, because I expect there will be a variation in learning between different parts of Wales. But I want to make sure that they are robust, that they can be relied upon, and that they help to drive some improvement in measures that actually matter and have real impact on families.

On your point about the cost to legislation, there is always a cost to legislation, not just a cost to this place in the mechanics of running, but there's a challenge here in terms of the cost and in terms of the time and resource that is available to practitioners, to the policy team here centrally, and what that then means in terms of diverting that attention to go into a legislative process as opposed to being focused on improvement. Legislation won't produce more money. We will still have the sum of money that we have available to the Government, and we'll still have to make choices about that, together with our partners in other services. I'm most interested in understanding for the people delivering the service and taking part in it the difference it's made, and what our real prospects are for delivering the sort of improvement that, as I say, each of us in this room would want to see.

Your point about statutory services—we already have statutory requirements for ourselves, the health service, local government and partners to achieve and to deliver on. We need to make sure those are made real, and that's part of the reason why I'm moving forward with the code of practice, because I do recognise that there will be people who will understand and who will tell their own story about what has happened, and about where their needs have not been met in the way in which we envisaged the legislation would do. I think we have to get that legislation right and make those rights real, and that would, could and should make a real difference to those families as well.

Diolch i chi am y cwestiynau. Ar eich pwynt olaf, mae yna gydnabyddiaeth ein bod yn ceisio cyflawni newid diwylliannol. Dydy hyn ddim yn ymwneud â theuluoedd â phobl ag awtistiaeth yn unig, mae'n ymwneud mewn gwirionedd â'r cymorth a gânt yn y gweithle ac agweddau gwahanol gyflogwyr. Yn yr adroddiad a gyhoeddwyd heddiw, byddwch chi'n gweld enghreifftiau uniongyrchol o bobl sydd wedi cael cymorth gan y gwasanaeth i aros mewn cyflogaeth os ydynt mewn cyflogaeth, neu i chwilio am gyflogaeth hefyd. Yr her yw peidio â sefydlu gwasanaeth i fethu, ond bod hyn yn rhan o awydd i newid ein sgwrs genedlaethol a cheisio newid faint o gymorth ymarferol sydd ar gael i fusnesau a'u cyflogeion. Ond rwy'n cydnabod bod llawer o ffordd i'w theithio yn y fan yma, yn union fel y ceir mewn nifer o feysydd eraill, ond mae hynny'n rhan o'r ymrwymiad a nodwyd yn y gwasanaeth integredig.

Fe wnaf ymdrin â'ch pwynt am amseroedd aros nawr. Y targed 26 wythnos: bydd rhagor o wybodaeth ar gael yn fewnol, o fewn y Llywodraeth, yn ystod yr hydref wrth inni edrych unwaith eto ar gyflwyno'r safonau amseroedd aros. Mae angen inni fod yn sicr, cyn inni gyflwyno'r targed a dechrau cyhoeddi gwybodaeth, ei bod yn gadarn ac yn ddibynadwy. Mae pob un ohonom wedi cael profiad yn y gorffennol o geisio cyflwyno safonau amseroedd aros a'r rheini heb fod ar gael, ac yna—pan nad ydynt wedi bod yn barod yn y ffordd gadarn y dylent fod, yn hytrach—mae hynny wedyn yn achosi diffyg hyder yn y ffigurau. Dydw i ddim yn ceisio cuddio'r ffigurau; dydw i ddim yn ceisio gwneud yn siŵr eu bod ond yn cael eu cyhoeddi pan fyddan nhw edrych yn dda i mi. Mae gen i wir ddiddordeb mewn gwneud yn siŵr eu bod mewn gwirionedd yn wirioneddol ddibynadwy, oherwydd rwy'n disgwyl y bydd amrywiaeth yn yr hyn a ddysgir rhwng gwahanol rannau o Gymru. Ond rwyf i eisiau gwneud yn siŵr eu bod yn gadarn, y gellir dibynnu arnyn nhw, a'u bod yn helpu i sbarduno rhywfaint o welliant mewn mesurau sy'n wirioneddol bwysig ac sy'n cael effaith go iawn ar deuluoedd.

O ran eich pwynt chi am gost y ddeddfwriaeth, mae cost i ddeddfwriaeth bob amser, nid dim ond cost i'r lle hwn o ran y dull o weithredu, ond mae her yn y fan yma o ran y gost ac o ran yr amser a'r adnoddau sydd ar gael i ymarferwyr, i'r tîm polisi yma yn ganolog, a beth y mae hyn yn ei olygu wedyn o ran dargyfeirio'r sylw hwnnw i fynd i broses ddeddfwriaethol yn hytrach na chanolbwyntio ar wella. Ni fydd deddfwriaeth yn cynhyrchu mwy o arian. Bydd gennym ni o hyd yr un swm o arian ar gael i'r Llywodraeth, a bydd yn rhaid i ni wneud dewisiadau am hynny hefyd, gyda'n partneriaid mewn gwasanaethau eraill. Fy mhrif ddiddordeb i yw deall, i'r bobl sy'n darparu'r gwasanaeth ac sy'n cymryd rhan ynddo, y gwahaniaeth y mae wedi'i wneud, a beth yw ein gobaith gwirioneddol ni o ran cyflawni'r math o welliant, fel yr wyf yn dweud, y byddai pob un ohonom ni yn yr ystafell hon eisiau ei weld.

Mae eich pwynt ynglŷn â gwasanaethau statudol—mae gennym ni eisoes ofynion statudol ar gyfer ein hunain, y gwasanaeth iechyd, llywodraeth leol a phartneriaid i'w cyflawni ac i'w darparu. Mae angen inni wneud yn siŵr ein bod yn eu gwireddu, ac mae hynny'n rhan o'r rheswm pam yr wyf i'n symud ymlaen â'r cod ymarfer, oherwydd rwyf yn cydnabod y bydd yna bobl a fydd yn deall ac yn adrodd eu straeon eu hunain am yr hyn sydd wedi digwydd, a lle nad yw eu hanghenion wedi'u bodloni yn y ffordd yr oeddem ni'n rhagweld y byddai'r ddeddfwriaeth yn ei gwneud. Rwy'n credu bod yn rhaid inni gael y ddeddfwriaeth honno yn iawn a gwneud yr hawliau hynny'n rhai go iawn, a byddai, gallai a dylai hynny wneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r teuluoedd hynny hefyd.

15:20

Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and for providing an advance copy of the 'Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan: Annual report 2017/18'. I'm pleased that the Welsh Government are investing in services and that progress is being made. However, the evaluation of the integrated autism service and the autistic spectrum disorder strategic action plan interim reports, by Dr Holtom and Dr Lloyd Jones from People and Work, make it clear that there has been a failure to drive systemic change that has helped create a postcode lottery of support for adults on the autism spectrum.

This is not news to any of us who have been campaigning for an autism Act. The Welsh Government might have good intentions, but people living on the spectrum are not seeing delivery on the ground. Despite the roll-out of the integrated autism service, many parts of Wales still have no clear pathways to diagnosis. The interim report highlighted the fact that, although funding has not been an issue when it comes to establishing the new integrated service, the regional partnership boards had little capacity for developing the service.

The fact that the first integrated autism service was established appears to be down to the hard work and dedication of the national ASD lead, but as the interim report highlights, this is a lot of strain to place one person under. Success or failure shouldn't rest upon the actions of a single individual. Cabinet Secretary, what actions are you taking to ensure that future roll-out plans are not reliant on a single individual, no matter how talented?

I recognise that one of the key achievements of the strategic action plan was the introduction of the 26-week waiting-time target for neurodevelopmental assessment. Cabinet Secretary, can you confirm that this target is being met by all health boards? If not, do you have a timescale in place for when you expect all health boards to meet their targets?

Finally, Cabinet Secretary, while I remain unconvinced that Wales does not need an autism Act, I am prepared to work with you in order to deliver improved services for people in Wales on the autism spectrum, and hopefully in 12 months' time you will have convinced me that legislation was indeed unnecessary. I look forward to seeing what progress can be made in the coming year. Diolch.

Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ac am ddarparu copi ymlaen llaw o 'Gynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig: Adroddiad Blynyddol 2017/18'. Rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn gwasanaethau a bod cynnydd yn cael ei wneud. Fodd bynnag, mae'r gwerthusiad o'r gwasanaeth awtistiaeth integredig ac adroddiadau interim y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig, gan Dr Holtom a Dr Lloyd Jones o Pobl a Gwaith, yn ei gwneud yn glir y bu methiant i sbarduno newid systemig sydd wedi helpu i greu loteri cod post o gymorth i oedolion ar y sbectrwm awtistiaeth.

Nid yw hyn yn newyddion i unrhyw un ohonom ni sydd wedi bod yn ymgyrchu dros Ddeddf awtistiaeth. Gallai fod gan Lywodraeth Cymru fwriadau da, ond nid yw pobl sy'n byw ar y sbectrwm yn gweld y ddarpariaeth ar lawr gwlad. Er gwaethaf cyflwyno'r gwasanaeth awtistiaeth integredig, mae sawl rhan o Gymru o hyd nad oes ganddyn nhw lwybrau clir i ddiagnosis. Amlygodd yr adroddiad interim y ffaith, er na fu arian yn broblem o ran sefydlu'r gwasanaeth integredig newydd, nad oedd gan y byrddau partneriaeth rhanbarthol lawer o gapasiti i ddatblygu'r gwasanaeth.

Ymddengys bod sefydlu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig cyntaf wedi digwydd yn sgil gwaith caled ac ymroddiad yr arweinydd ASD cenedlaethol, ond fel y mae'r adroddiad interim yn dangos, mae hyn yn llawer o straen i'w roi ar un person. Ni ddylai llwyddiant neu fethiant ddibynnu ar gamau un unigolyn. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau nad yw cynlluniau cyflwyno yn y dyfodol yn dibynnu ar un unigolyn, ni waeth pa mor ddawnus?

Rwy'n cydnabod mai un o gyflawniadau allweddol y cynllun gweithredu strategol oedd cyflwyno'r targed amser aros o 26 wythnos ar gyfer asesu niwroddatblygiadol. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi gadarnhau bod y targed hwn yn cael ei fodloni gan yr holl fyrddau iechyd? Os nad ydyw, a oes gennych chi amserlen ar waith ar gyfer pryd yr ydych chi'n disgwyl i'r holl fyrddau iechyd gyflawni eu targedau?

Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, er fy mod yn dal heb fy argyhoeddi nad oes angen Deddf awtistiaeth ar Gymru, rwy'n barod i weithio gyda chi er mwyn darparu gwell gwasanaethau i bobl yng Nghymru sydd ar y sbectrwm awtistiaeth, a gobeithio ymhen 12 mis y byddwch chi wedi fy argyhoeddi bod deddfwriaeth yn wir yn ddiangen. Edrychaf ymlaen at weld pa gynnydd y gellir ei wneud yn ystod y flwyddyn. Diolch.

Thank you for the comments. I think I've dealt with the challenges and the points about waiting times already. I recognise what you say about your current view on legislation, but being open to the possibility that if we may be able to make sufficient improvement, the prospect of more legislation may not be something you would support. I think there is a challenge here about the practical purpose of the legislation that Paul Davies is minded to introduce. I would say it's about a shared objective, about improving services, about making sure there is greater certainty for families about the support that they can expect, and to make sure that the needs of people with autism are properly met.

That is why the integrated service that operates in four regions is important to us, because if you think about the practical services we will need to deliver, the experiences of those families in those areas interacting with the service, their awareness of the service, and equally the front-line staff that we will need to deliver that service—to be fair, you made points about staff as well, and in particular not relying on a single individual to deliver the whole service, and I recognise that a service wholly reliant on an individual is not a sustainable model to roll out across the country. We can, though, say that the integrated service is seeing a welcome increase in autism expertise as more clinicians are being recruited. The model that we've provided is actually more attractive to staff who want to come in to work in a way that is joined up with other health and care professionals. Crucially, we're seeing families respond to that and recognising that they are having their needs listened to and met. As I said earlier, that will not always be perfect, but it is a real improvement that we are delivering. 

You mentioned the interim evaluation report. Again, it honestly reflects that there were differing visions and priorities at the start, but those are largely resolved, and each region where the service is rolled out is proud of their achievements and recognise they've made a real difference. That's the point. We want a service that won't just be something that a politician can stand up and celebrate and wave around an annual report, but a service that people would recognise—the people who work in that service, the people who interact with that service and take part in the services that are provided would recognise—as making a real difference, the difference that all of us wish to see for these families. 

Diolch ichi am y sylwadau. Rwy'n credu fy mod wedi ymdrin â'r heriau a'r pwyntiau ynghylch amseroedd aros eisoes. Rwy'n cydnabod yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am eich safbwynt presennol ar ddeddfwriaeth, ond eich bod yn agored i'r posibilrwydd, os byddwn ni'n gallu gwneud digon o welliant, efallai na fyddai'r posibilrwydd o fwy o ddeddfwriaeth yn rhywbeth y byddech chi'n ei gefnogi. Rwy'n credu bod yna her yn y fan yma ynglŷn â diben ymarferol y ddeddfwriaeth y mae Paul Davies yn bwriadu ei chyflwyno. Byddwn i'n dweud ei fod yn ymwneud ag amcan a rennir, am wella gwasanaethau, am wneud yn siŵr bod mwy o sicrwydd i deuluoedd am y cymorth y gallan nhw ei ddisgwyl, ac i wneud yn siŵr y bodlonir anghenion pobl ag awtistiaeth yn briodol.

Dyna pam y mae'r gwasanaeth integredig sy'n gweithredu mewn pedwar rhanbarth yn bwysig i ni, oherwydd os ydych chi'n meddwl am y gwasanaethau ymarferol y bydd angen inni eu darparu, profiadau'r teuluoedd hynny yn yr ardaloedd hynny yn rhyngweithio â'r gwasanaeth, eu bod yn ymwybodol o'r gwasanaeth, ac yn yr un modd y staff rheng flaen y bydd eu hangen arnom i ddarparu'r gwasanaeth hwnnw—i fod yn deg, fe wnaethoch chi bwyntiau ynglŷn â staff hefyd, ac yn benodol ynghylch peidio â dibynnu ar un unigolyn i ddarparu'r gwasanaeth cyfan, ac rwy'n cydnabod nad yw gwasanaeth sy'n gwbl ddibynnol ar un unigolyn yn fodel cynaliadwy i'w gyflwyno'r ledled y wlad. Fe allwn ni, fodd bynnag, ddweud bod y gwasanaeth integredig yn gweld cynnydd sydd i'w groesawu mewn arbenigedd ar awtistiaeth wrth i fwy o glinigwyr gael eu recriwtio. Mae'r model yr ydym ni wedi'i ddarparu mewn gwirionedd yn fwy deniadol i staff sydd eisiau dod i weithio mewn ffordd sy'n gydgysylltiedig â gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol eraill. Yn hollbwysig, rydym ni'n gweld teuluoedd yn ymateb i hynny ac yn cydnabod bod pobl yn gwrando ar eu hanghenion ac yn eu diwallu. Fel y dywedais yn gynharach, ni fydd hynny bob amser yn berffaith, ond mae'n welliant gwirioneddol yr ydym ni'n ei ddarparu.

Fe wnaethoch chi sôn am yr adroddiad gwerthuso interim. Unwaith eto, mae'n adlewyrchu'n onest y bu yna wahanol weledigaethau a blaenoriaethau ar y dechrau, ond mae'r rhai hynny wedi eu datrys i raddau helaeth, ac mae pob rhanbarth lle mae'r gwasanaeth wedi'i gyflwyno yn falch o'u cyflawniadau ac yn cydnabod eu bod nhw wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Dyna'r pwynt. Rydym ni eisiau gwasanaeth a fydd yn fwy na dim ond rhywbeth y gall gwleidydd codi ar ei draed a'i ddathlu a chwifio adroddiad blynyddol o gwmpas, ond yn hytrach, rydym ni eisiau gwasanaeth y byddai pobl yn cydnabod—y byddai'r bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth hwnnw, y bobl sy'n rhyngweithio â'r gwasanaeth hwnnw ac sy'n cymryd rhan yn y gwasanaethau a ddarperir yn cydnabod—ei fod yn gwneud gwahaniaeth go iawn, y gwahaniaeth y mae pob un ohonom ni yn dymuno ei weld ar gyfer y teuluoedd hyn.

15:25

Thank you very much for your report. It's very heartwarming to know that there's good work going on with our schools to ensure that they are as inclusive as possible. Where possible, we need to be including young people with autism into mainstream schools, but where it's not possible we obviously need to ensure that we have excellent services for those with the greatest disabilities. So, I think that's definitely to be welcomed. 

I just wanted to ask you about the services available for adults on the autistic spectrum. One of the voluntary organisations that works with people with autism is Autism Spectrum Connections Cymru, which is based in the city centre of Cardiff in my constituency. They mainly support people with Asperger's. They've had hundreds of referrals, mainly from Cardiff and the Vale, but also from other south-east Wales local authorities. I think, whilst assessment is important, support services are also important. One of the examples that was given in the ASD development team's annual report was support to ensure that employers and employees, where the employee has autism, understand the needs of each other. There was a case study there that was very good that was done by Cardiff and the Vale and I'm sure there's a lot more work needed to be done there.

But, I think my main question really is: how integrated is the national integrated autism service in relation to prudent healthcare and operating both with people who have autism as well as the voluntary organisations who support them? What role does the voluntary sector play in delivering the autism strategic action plan? How does the autistic spectrum development team decide which voluntary groups they work with and which ones they fund? Because Autism Spectrum Connections Cymru doesn't receive any funding at all, even though they're obviously supporting hundreds of people.

Diolch yn fawr iawn i chi am eich adroddiad. Mae'n galonogol iawn i wybod bod gwaith da yn digwydd gyda'n hysgolion i sicrhau eu bod mor gynhwysol â phosibl. Pan fo'n bosibl, mae angen inni fod yn cynnwys pobl ifanc ag awtistiaeth mewn ysgolion prif ffrwd, ond pan nad yw'n bosibl mae'n amlwg bod angen inni sicrhau bod gennym ni wasanaethau rhagorol ar gyfer y rhai hynny â'r anableddau mwyaf. Felly, rwy'n credu bod hynny yn sicr i'w groesawu.

Roeddwn i eisiau gofyn i chi am y gwasanaethau sydd ar gael i oedolion ar y sbectrwm awtistig. Un o'r sefydliadau gwirfoddol sy'n gweithio gyda phobl ag awtistiaeth yw Autism Spectrum Connections Cymru, sydd wedi'i leoli yng nghanol dinas Caerdydd yn fy etholaeth i. Maen nhw'n bennaf yn cynorthwyo pobl â syndrom Asperger. Maen nhw wedi cael cannoedd o atgyfeiriadau, o Gaerdydd a'r Fro yn bennaf, ond hefyd gan awdurdodau lleol eraill yn y de-ddwyrain. Rwy'n credu, er bod asesu yn bwysig, bod gwasanaethau cymorth yn bwysig hefyd. Un o'r enghreifftiau a roddwyd yn adroddiad blynyddol y tîm datblygu ASD oedd cefnogaeth i sicrhau bod cyflogwyr a chyflogeion, pan fo gan y cyflogai awtistiaeth, fod y naill yn deall anghenion y llall. Roedd astudiaeth achos yn y fan honno a oedd yn dda iawn a wnaethpwyd gan Gaerdydd a'r Fro ac rwy'n siŵr bod angen gwneud llawer mwy o waith yn y fan honno.

Ond, rwy'n credu mai fy mhrif gwestiwn mewn gwirionedd yw: pa mor integredig yw'r gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol o ran gofal iechyd darbodus a gweithredu gyda phobl sydd ag awtistiaeth yn ogystal â'r sefydliadau gwirfoddol sy'n eu cefnogi? Beth yw rhan y sector gwirfoddol wrth gyflawni'r cynllun gweithredu strategol ar gyfer awtistiaeth? Sut mae'r tîm datblygu sbectrwm awtistig yn penderfynu pa grwpiau gwirfoddol y maen nhw'n gweithio gyda nhw a pha rai y maen nhw'n eu hariannu? Oherwydd nid yw Autism Spectrum Connections Cymru yn cael unrhyw arian o gwbl, er eu bod nhw yn amlwg yn cynorthwyo cannoedd o bobl.

You raise an interesting point. I think the real examples in the national ASD development team report will see a range of different age ranges in there, from children to teenagers to adults and older adults as well. It's about how they've been helped at various different points through their life stage, and actually lots of people go through life without having a diagnosis and the potential support that can mean. Lots of people manage to cope, but it's about what coping looks like that's actually still allowing someone to achieve their potential. There's a challenge there about having a diagnosis that they will find difficult later in life as well. The challenge about how integrated the service is, though, is still about understanding the needs of the population and understanding how those needs are met.

I'm sure there will be a variety of third sector groups that will be providing services and support and, as ever, there is a challenge about how those services are run, funded and then signposted between different people. Lots of people in the third sector don't look for money, they look for acknowledgement of what they do and that they're part of being the answer. I couldn't comment on the particular organisation referred to and the fact they aren't funded through the service. If you want to have a specific conversation about that, I'd be happy to do so, but I don't want to get into a more general point, because what I don't want is that there's somehow—sometimes, when you announce money around a service, it's as if people want to bid into that service as opposed to how do we make the whole service work to meet the needs of the population. That's what I'm most interested in. If you think the particular group that you referred to could be part of that answer, then I'm happy to have a conversation with you about that. 

Rydych chi'n codi pwynt diddorol. Rwy'n credu y bydd yr enghreifftiau go iawn yn adroddiad y tîm datblygu ASD cenedlaethol yn cynnwys amrywiaeth o wahanol oedrannau, o blant i rai yn eu harddegau i oedolion ac oedolion hŷn hefyd. Mae'n ymwneud â sut y maen nhw wedi cael cymorth ar wahanol adegau yn eu cyfnodau bywyd, ac mewn gwirionedd mae llawer o bobl yn byw eu bywydau heb gael diagnosis a'r cymorth posibl y gall hynny ei olygu. Mae llawer o bobl yn llwyddo i ymdopi, ond mae yn ymwneud â beth yw ymdopi sy'n dal mewn gwirionedd yn caniatáu i rywun gyflawni ei botensial. Mae yna her yn y fan yma ynghylch cael diagnosis a fydd yn anodd iddynt yn hwyrach mewn bywyd hefyd. Mae'r her o ran pa mor integredig yw'r gwasanaeth, er hyn, yn dal i ymwneud â deall anghenion y boblogaeth a deall sut y bodlonir yr anghenion hynny.

Rwy'n siŵr y bydd amrywiaeth o grwpiau trydydd sector a fydd yn darparu gwasanaethau a chymorth ac, fel erioed, mae yna her ynghylch sut y caiff y gwasanaethau hynny eu rhedeg, eu hariannu ac wedyn eu cyfeirio rhwng gwahanol bobl. Mae llawer o bobl yn y trydydd sector nad ydyn nhw'n chwilio am arian, maen nhw'n chwilio am gydnabyddiaeth o'r hyn y maen nhw'n ei wneud a'u bod nhw'n rhan o'r ateb. Ni allwn wneud sylw ar y sefydliad penodol y cyfeiriwyd ato, a'r ffaith nad ydyn nhw'n cael eu hariannu drwy'r gwasanaeth. Os ydych chi eisiau cael sgwrs benodol am hynny, byddwn i'n hapus i wneud hynny, ond dydw i ddim eisiau dechrau trafod pwynt mwy cyffredinol, oherwydd yr hyn nad ydw i eisiau yw bod yna rywsut—weithiau, pan fyddwch chi'n cyhoeddi arian o gwmpas gwasanaeth, mae fel pe bai pobl eisiau gwneud cais i'r gwasanaeth hwnnw yn hytrach na sut ydym ni'n gwneud i'r gwasanaeth cyfan weithio i ddiwallu anghenion y boblogaeth. Dyna fy niddordeb pennaf i. Os ydych chi'n credu y gallai'r grŵp penodol yr oeddech yn cyfeirio ato fod yn rhan o'r ateb hwnnw, yna rwy'n hapus i gael sgwrs â chi am hynny.

15:30

As the Cabinet Secretary has said today, he is, of course, aware of my intention to bring forward primary legislation to help improve the lives of people living with autism in Wales, and I'm very disappointed that the Cabinet Secretary in his statement today is currently ruling out the need for primary legislation. I would urge him to reconsider his position, because it's clear from the two consultations I've held that there is overwhelming support for a Bill, and I hope, therefore, that he and the Welsh Government will reconsider their position and engage through the legislative process and help deliver an autism Bill that this institution and the autism community can be proud of.

Now, I accept that the Welsh Government has made some progress in some areas, although I think it's clear that the Welsh Government's introduction of a code confirms the fact that the current strategy clearly isn't meeting the needs of the autism community. The autism community has overwhelmingly made it clear that they favour legislation, given their responses to my consultation. Therefore, does the Cabinet Secretary at the very least agree that the views of service users in Wales must be at the heart of any direction of travel for autism services in the future?

The Cabinet Secretary has today made it clear that he intends to introduce a code, and, of course, the problem with introducing a code is that it can always be revoked and it cannot be changed or amended by this Parliament once it is presented to this place. However, my proposed autism Bill will enable Members to amend the legislation through the legislative process, and an Act will ensure a level of permanence to the delivery of services, as well as giving autism a statutory identity. And so perhaps the Cabinet Secretary can tell us how he believes a code will address these concerns and how a code will deliver the improvements in services that the autism community wants to see.

And, finally, Deputy Presiding Officer, given that the Government does not believe in currently introducing legislation, can he confirm that the Government will therefore be giving its backbenchers a free vote when my Bill travels through the legislative process, given that some of his colleagues have been supportive of placing services on a statutory footing?

Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet heddiw, mae ef, wrth gwrs, yn ymwybodol o'm bwriad i i gyflwyno deddfwriaeth sylfaenol i helpu i wella bywydau pobl sy'n byw ag awtistiaeth yng Nghymru, ac rwy'n siomedig iawn bod Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddatganiad heddiw yn diystyru yr angen am ddeddfwriaeth sylfaenol ar hyn o bryd. Rwy'n ei annog i ailystyried ei safbwynt, oherwydd mae'n amlwg o'r ddau ymgynghoriad yr wyf i wedi eu cynnal fod yna gefnogaeth aruthrol i greu Bil, ac rwy'n gobeithio, felly, y bydd ef a Llywodraeth Cymru yn ailystyried eu sefyllfa ac yn ymgysylltu drwy'r broses ddeddfwriaethol ac yn helpu i gyflawni Bil awtistiaeth y gall y sefydliad hwn a'r gymuned awtistiaeth fod yn falch ohono.

Nawr, rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud rhywfaint o gynnydd mewn rhai ardaloedd, er fy mod yn credu ei bod yn amlwg bod y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cod yn cadarnhau nad yw'r strategaeth bresennol yn amlwg yn diwallu anghenion y gymuned awtistiaeth. Fe wnaeth y mwyafrif helaeth o'r gymuned awtistiaeth nodi'n glir eu bod o blaid deddfwriaeth, o ystyried eu hymatebion i'm hymgynghoriad i. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno o leiaf bod yn rhaid i farn defnyddwyr gwasanaethau yng Nghymru fod wrth wraidd unrhyw gyfeiriad ar gyfer gwasanaethau awtistiaeth yn y dyfodol?

Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi ei gwneud yn glir heddiw ei fod yn bwriadu cyflwyno cod, ac, wrth gwrs, y broblem â chyflwyno cod yw y gall bob amser gael ei ddirymu, ac na ellir ei newid neu ei ddiwygio gan y Senedd hon ar ôl iddo gael ei gyflwyno i'r lle hwn. Fodd bynnag, bydd fy Mil awtistiaeth arfaethedig i yn galluogi Aelodau i newid y ddeddfwriaeth drwy'r broses ddeddfwriaethol, a bydd Deddf yn sicrhau lefel o sefydlogrwydd i'r gwasanaethau a ddarperir, yn ogystal â rhoi hunaniaeth statudol i awtistiaeth. Ac felly efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym ni sut y mae'n credu y bydd cod yn ymateb i'r pryderon hyn a sut y bydd cod yn cyflawni'r gwelliannau yn y gwasanaethau y mae'r gymuned awtistiaeth eisiau eu gweld.

Ac, yn olaf, Dirprwy Lywydd, o gofio nad yw'r Llywodraeth yn credu mewn cyflwyno deddfwriaeth ar hyn o bryd, a all ef gadarnhau y bydd y Llywodraeth felly yn rhoi pleidlais rydd i'w meinciau cefn pan fydd fy Mil yn teithio drwy'r broses ddeddfwriaethol, o ystyried bod rhai o'i gyd-Aelodau wedi bod yn gefnogol o roi sail statudol i wasanaethau?