Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

25/04/2018

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg 1. Questions to the Cabinet Secretary for Education
2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol 2. Questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services
Pwynt o Drefn Point of Order
3. Cwestiynau Amserol 3. Topical Questions
4. Datganiadau 90 Eiliad 4. 90-second Statements
5. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol: Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael)—penderfyniad y Cynulliad Cenedlaethol mewn perthynas â gweithdrefnau is-ddeddfwriaeth 5. Statement by the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee: The European Union (Withdrawal) Bill—the National Assembly's decision in relation to subordinate legislation procedures
6. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid: Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 6. Statement by the Cabinet Secretary for Finance: The European Union (Withdrawal) Bill
7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Diwygio llywodraeth leol 7. Welsh Conservatives Debate: Local government reform
8. Dadl Plaid Cymru: Y bwriad i ailenwi Ail Bont Hafren 8. Plaid Cymru Debate: The proposed renaming of the Second Severn Crossing
9. Dadl Plaid Cymru: Y grant ar gyfer gwisg ysgol 9. Plaid Cymru Debate: The school uniform grant
10. Cyfnod Pleidleisio 10. Voting Time
11. Dadl Fer: Gwead cymdeithasol a lles cymunedau’r Cymoedd yn y dyfodol 11. Short Debate: The social fabric and future well-being of our Valleys communities

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg
1. Questions to the Cabinet Secretary for Education

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, a'r cwestiwn cyntaf, Simon Thomas.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Education, and the first question is from Simon Thomas.

Ysgol Dewi Sant yn Llanelli
Ysgol Dewi Sant in Llanelli

1. Pa drafodaethau mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi eu cynnal ynglŷn â chynlluniau ar gyfer safle newydd i Ysgol Dewi Sant yn Llanelli? OAQ52045

1. What discussions has the Cabinet Secretary held regarding plans for a new site for Ysgol Dewi Sant in Llanelli? OAQ52045

Diolch yn fawr, Simon. I have had no direct discussions. It is local authorities, in this case Carmarthenshire County Council, who identify the preferred sites for their school building projects.

Diolch yn fawr, Simon. Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau uniongyrchol. Awdurdodau lleol, Cyngor Sir Caerfyrddin yn yr achos hwn, sy'n nodi'r safleoedd a ffafrir ar gyfer eu prosiectau adeiladu ysgolion.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ateb cyntaf. Bydd hi'n ymwybodol, serch hynny mae'n siŵr, fod tri adroddiad Estyn erbyn hyn wedi dweud bod cyflwr presennol yr ysgol yn amharu ar ddysg yn yr ysgol, a bod plant ysgol Dewi Sant yn haeddu'r addysg orau, a dyna wrth gwrs yw bwriad cynllun ysgolion yr unfed ganrif ar hugain sydd ganddi hi a'i hadran. Erbyn hyn—heddiw, fel mae'n digwydd—mae'r cais cynllunio wedi ei gyflwyno'n ffurfiol ar gyfer yr ysgol newydd. Mae yna oedi wedi bod oherwydd bod rhywrai wedi cwyno bod yr ysgol yn disodli beth maen nhw'n ei alw yn llain werdd. Mae'n bwysig tanlinellu bod y cynlluniau sydd wedi eu cyflwyno heddiw yn cynnwys mynediad i'r cyhoedd ar gyfer caeau chwarae'r ysgol, ac felly yn cadw elfen gymunedol, fel y byddai pob un yn ei groesawu, ym mhob ystyr. Pe bai oedi oherwydd bod yr anghytuno yma yn lleol yn gohirio'r cynllun, a fydd y Llywodraeth mewn sefyllfa i warantu bod yr arian cyfalaf yn dal i fod ar gael ar gyfer yr ysgol hon, gan fod y plant, y dylai ein ffocws ni fod arnynt yn y cyd-destun yma, yn haeddu ysgol newydd, ac yn haeddu ysgol o'r radd y mae hi a'i chynlluniau yn ei hyrwyddo?

Thank you, Cabinet Secretary for that initial response. She will be aware, however, that three Estyn reports have now said that the current condition of the school is having an effect on learning in that school, and that the pupils of ysgol Dewi Sant deserve the best possible education, and that’s the purpose of the twenty-first century schools programme that her department is responsible for. Today, as it happens, the planning application was formally submitted for the new school. There have been some delays because there have been complaints that the school will replace what they call a greenfield site. It’s important to underline that the planning application includes public access to the school playing fields and therefore retains a community element, as everyone, I’m sure, would welcome. If delays arising from this local disagreement were to hold up the project, would the Government be in a position to ensure that the capital funding would still be available for this school, given that the pupils, who should be our focus in this context, deserve a new school, and deserve a school of the quality that she and her programme put forward?

Thank you, Simon. You'll be aware that the Welsh Government considered the outline business case for the project in April 2017 and that I gave my approval to the local authority to move forward with the business case. I am aware of the delays, but, because of the rules around planning applications, it would not be right for me or, indeed, any other Welsh Minister to comment on those plans. I am pleased that there is community access—that's an important part of all the projects that come forward. Indeed, it's one of the core elements of the twenty-first century schools programme that we provide not only fantastic educational facilities, but that those facilities are available for wider public use. The allocations to Carmarthenshire stand at many, many millions of pounds, addressing many schools throughout that area, and my officials will be keeping in close contact with Carmarthenshire about the ability to deliver on those plans and, indeed, their applications for investment under band B of the programme.

Diolch, Simon. Fe fyddwch yn gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi ystyried yr achos busnes amlinellol ar gyfer y prosiect ym mis Ebrill 2017, a fy mod wedi rhoi cymeradwyaeth i'r awdurdod lleol fwrw ymlaen gyda'r achos busnes. Rwy'n ymwybodol o'r oedi, ond oherwydd y rheolau sy'n ymwneud â cheisiadau cynllunio, ni fyddai'n iawn i mi, nac unrhyw un arall o Weinidogion Cymru yn wir, roi sylwadau ar y cynlluniau hynny. Rwy'n falch fod mynediad cymunedol i’w gael—mae hynny'n rhan bwysig o'r holl brosiectau a gyflwynir. Yn wir, mae'n un o elfennau craidd rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ein bod nid yn unig yn darparu cyfleusterau addysgol ardderchog, ond bod y cyfleusterau hynny ar gael i’r cyhoedd yn ehangach eu defnyddio. Mae'r dyraniadau i Sir Gaerfyrddin yn filiynau lawer o bunnoedd, ar gyfer mynd i'r afael â llawer o ysgolion ledled yr ardal honno, a bydd fy swyddogion yn cadw mewn cysylltiad agos â Sir Gaerfyrddin ynghylch y gallu i gyflawni'r cynlluniau hynny, ac yn wir eu ceisiadau am fuddsoddiad o dan fand B y rhaglen.

I strongly support the call for the money to still be available to build a new school. There's no doubt that the pupils of ysgol Dewi Sant desperately need a new school, but I'm afraid that Carmarthenshire County Council have let them down badly in the way they've gone through a process. If you read the business case sent in to the Welsh Government, it's a masterclass in retrospective rationality. It's quite clear that council officials have decided this would be an easy site to build on and worked backward from that assumption. This is green land in a deprived part of Llanelli, and there are alternative sites available, most notably the Heol Goffa site, which is now going to be vacated, with a new school being built in Delta Lakes for the special school. So, I will be asking the planning Minister to call in this application if the village green application is not successful, because this is not the right place to build a school. But a new school is essential, and I hope the Welsh Government gives clear assurances that funding will be available.

Rwy'n llwyr gefnogi'r alwad y dylai’r arian barhau i fod ar gael i adeiladu ysgol newydd. Nid oes unrhyw amheuaeth fod taer angen ysgol newydd ar ddisgyblion ysgol Dewi Sant, ond ofnaf fod Cyngor Sir Caerfyrddin wedi gwneud tro gwael â hwy o ran y ffordd y maent wedi dilyn proses. Os darllenwch yr achos busnes a gyflwynwyd i Lywodraeth Cymru, mae'n enghraifft wych o resymoledd ôl-weithredol. Mae'n eithaf amlwg fod swyddogion y cyngor wedi penderfynu y byddai hwn yn safle hawdd i adeiladu arno ac wedi gweithio'n ôl o'r rhagdybiaeth honno. Mae hwn yn dir gwyrdd mewn rhan ddifreintiedig o Lanelli, ac mae safleoedd eraill ar gael, yn fwyaf nodedig safle Heol Goffa, a fydd bellach yn wag, gydag ysgol newydd yn cael ei hadeiladu yn Llynnoedd Delta ar gyfer yr ysgol arbennig. Felly, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog cynllunio alw'r cais hwn i mewn os nad yw cais maes y pentref yn llwyddiannus, gan nad dyma'r lle iawn i adeiladu ysgol. Ond mae ysgol newydd yn hanfodol, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi sicrwydd clir y bydd cyllid ar gael.

Well, Lee, I can confirm that all education department approvals for business cases that are submitted by local education authorities, across Wales, are not to prejudice any processes—statutory processes—that are needed. Schools in Carmarthenshire will have seen investment of £87 million in the band A programme, and a further £130 million will be invested as a result of the band B programme. And, as I said in my answer to Simon Thomas, my officials keep in very close touch with all local authorities to ensure that their programmes are delivered in the best possible way for the benefits of the children who attend those schools.

Wel, Lee, gallaf gadarnhau na ddylai unrhyw gymeradwyaeth gan yr adran addysg i achosion busnes a gyflwynir gan awdurdodau addysg lleol, ledled Cymru, amharu ar unrhyw brosesau—prosesau statudol—sy’n angenrheidiol. Bydd ysgolion yn Sir Gaerfyrddin wedi cael buddsoddiad o £87 miliwn yn y rhaglen band A, a bydd £130 miliwn ychwanegol yn cael ei fuddsoddi o ganlyniad i raglen band B. Ac fel y dywedais yn fy ateb i Simon Thomas, mae fy swyddogion yn cadw mewn cysylltiad agos â'r holl awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod eu rhaglenni'n cael eu cyflawni yn y ffordd orau bosibl er budd y plant sy'n mynychu'r ysgolion hynny.

Dysgu Oedolion yn y Gymuned
Adult Community Learning

2. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi dysgu oedolion yn y gymuned? OAQ52029

2. What is the Welsh Government doing to support adult community learning? OAQ52029

Diolch, Mohammad. Our adult learning in Wales policy statement was published in July and set out our priorities for adult learning. I will shortly be consulting on proposals to restructure the delivery and funding of adult learning, with the aim of providing a sustainable and secure future for this important provision. 

Diolch, Mohammad. Cyhoeddwyd ein datganiad polisi ar ddysgu oedolion yng Nghymru ym mis Gorffennaf ac roedd yn nodi ein blaenoriaethau ar gyfer dysgu oedolion. Byddaf yn ymgynghori cyn bo hir ar gynigion i ailstrwythuro darpariaeth a chyllid dysgu oedolion gyda'r nod o sicrhau dyfodol cynaliadwy a diogel ar gyfer y ddarpariaeth bwysig hon.

13:35

Thank you very much for the reply, Minister. Community learning has a significant impact in helping people gain the skills needed to achieve sustainable employment in the future. However, Welsh Government figures show that the number of community learners in Wales has fallen by more than half in the last five years. Arad research has described the sector has described the sector as being under severe pressure, and they state that,

'it is essential that there is sufficient support for adult community learning to ensure high quality delivery across Wales that is consistent and accessible.'

Will the Cabinet Secretary commit to properly funding community learning for the benefit of our communities and social care in Wales please? 

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog. Mae dysgu cymunedol yn cael effaith sylweddol wrth gynorthwyo pobl i ennill y sgiliau sydd eu hangen arnynt i sicrhau cyflogaeth gynaliadwy yn y dyfodol. Fodd bynnag, dengys ffigurau Llywodraeth Cymru fod nifer y dysgwyr cymunedol yng Nghymru wedi gostwng i lai na hanner y nifer yn y pum mlynedd diwethaf. Mae Ymchwil Arad wedi disgrifio'r sector fel un sydd o dan bwysau difrifol, a dywedasant 

'Mae'n hanfodol bod cymorth digonol ar gyfer ACL er mwyn sicrhau darpariaeth o ansawdd uchel ar draws y genedl sy'n gyson ac sy'n hygyrch.'

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo i ariannu dysgu cymunedol yn briodol er budd ein cymunedau a gofal cymdeithasol yng Nghymru os gwelwch yn dda?

There's no doubt that in terms of what we'd like to do, we'd like to have put a lot more money into adult community learning, but that's been really difficult when we've seen a £1.4 billion cut from the UK Tory Government. So, that's been the problem for us. But let me be clear that, in deciding then what our priorities should be, we have concentrated on the importance of training people up for employment. We've concentrated on basic skills in particular, on core skills to encourage people to learn English, for those who have it as a second language, and really making sure that we have those essential skills that allow people to access the workplace. 

O ran yr hyn yr hoffem ei wneud, nid oes amheuaeth yr hoffem pe bai llawer mwy o arian yn mynd tuag at ddysgu oedolion yn y gymuned, ond mae hynny wedi bod yn anodd iawn pan ydym wedi gweld toriad o £1.4 biliwn gan Lywodraeth Dorïaidd y DU. Felly, dyna fu’r broblem i ni. Ond gadewch imi ddweud yn glir ein bod wedi canolbwyntio, wrth benderfynu wedyn beth ddylai ein blaenoriaethau fod, ar bwysigrwydd hyfforddi pobl ar gyfer gwaith. Rydym wedi canolbwyntio ar sgiliau sylfaenol yn benodol, ar sgiliau craidd i annog pobl i ddysgu Saesneg, o ran y rheini sy’n ei siarad fel ail iaith, a sicrhau bod gennym sgiliau hanfodol sy'n caniatáu i bobl gael mynediad at y gweithle.

Minister, I wanted to ask you about individual learning accounts. What are your plans in terms of the launch of pilots, and will you ensure, and how will you ensure, that the lessons to be learnt from previous versions of the ILAs properly inform the new version?

Weinidog, roeddwn am eich holi ynglŷn â chyfrifon dysgu unigol. Beth yw eich cynlluniau o ran lansio’r cynlluniau peilot, ac a wnewch chi sicrhau, a sut y byddwch yn sicrhau, fod y gwersi  a oedd i'w dysgu o fersiynau blaenorol o'r cyfrifon dysgu unigol yn llywio’r fersiwn newydd yn briodol?

Thank you. I think this is quite an exciting opportunity for us, and one of the first things I did when I was appointed as Minister was to go and listen to what a lot of the think tanks had to say. And this was an area where they said, 'Actually, there's a real opportunity.' Now, it's true in the past that the individual learning accounts had a bad name. In Wales, there wasn't a problem, but there was a degree of problems in England in relation to money exchanging. Now, I think we're in a different place because we now have the opportunity to do things digitally, so money won't change hands. We have now gathered, last week, a group of people who are experts in this field to shape what that pilot should look like, to look at what the pitfalls might be. So, progress is being made, and I would hope that we would be able to launch something in about September. 

Diolch. Credaf fod hwn yn gyfle eithaf cyffrous i ni, ac un o'r pethau cyntaf a wneuthum pan gefais fy mhenodi’n Weinidog oedd mynd i wrando ar yr hyn yr oedd y melinau trafod yn ei ddweud. Ac roedd hwn yn faes lle roeddent yn dweud, 'Mewn gwirionedd, mae cyfle go iawn i'w gael.' Nawr, mae'n wir yn y gorffennol fod enw gwael i'r cyfrifon dysgu unigol. Nid oedd problem yng Nghymru, ond cafwyd rhywfaint o broblemau yn Lloegr mewn perthynas ag arian yn newid dwylo. Nawr, credaf ein bod mewn sefyllfa wahanol bellach gan fod cyfle gennym i wneud pethau'n ddigidol, felly ni fydd arian yn newid dwylo. Bellach, yr wythnos diwethaf, daethom â grŵp o bobl sy'n arbenigwyr yn y maes at ei gilydd i bennu sut y dylai’r cynllun peilot hwnnw edrych, ac i ystyried unrhyw drafferthion posibl. Felly, mae cynnydd yn cael ei wneud, a gobeithio y bydd modd inni lansio rhywbeth oddeutu mis Medi.

Y realiti, wrth gwrs, yw bod rhai o'r gwasanaethau addysg yma yn cilio yn bellach ac yn bellach oddi wrth gymunedau ar draws Cymru. Byddwch chi'n ymwybodol, er enghraifft, bod y coleg yn Ninbych yn mynd i gau nawr yn yr haf sydd i ddod. Ac rwyf i wedi siarad â rhai o'r myfyrwyr, ac maen nhw yn poeni nawr y byddan nhw'n methu jyglo'r balans rhwng eu hastudiaethau a'r swyddi rhan amser sydd gyda nhw oherwydd bydd rhaid iddyn nhw deithio ymhellach i gael mynediad i'r addysg yna yn Llandrillo-yn-Rhos neu yn y Rhyl. Felly, a gaf i ofyn beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau y bydd y gwasanaethau yma yn aros yn ein cymunedau ni a bod addysg ôl-16 yn hygyrch i bawb?

The reality is, of course, that some of these education services are moving further and further away from communities across Wales. You will be aware, for example, that the college in Denbigh is now going to close in the summer. I’ve spoken to some of the students and they are concerned that they won’t be able to juggle their studies and the part-time work that they have because they will have to travel further to access that education in Rhos-on-Sea or in Rhyl. So, may I ask what the Government is doing to ensure that these services will remain in our communities and that post-16 education is accessible to all?

Wel, rwyf i'n deall bod yna lot o ymateb wedi bod i beth ddigwyddodd yn Ninbych. Beth sydd yn bwysig, rwy'n meddwl, yw ein bod ni'n parchu annibyniaeth y colegau—nhw sy'n gwneud y penderfyniadau. Ond, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni yn galluogi pobl ym mhob cymuned i gael access nawr i addysg bellach. Felly, bydd rhaid i ni edrych, rwy'n meddwl, i sicrhau ein bod ni'n ffeindio ffyrdd i bobl o'r cymunedau yna i fynd i'r canolfannau lle mae dysgu yn bodoli. Wrth gwrs, mae llymder wedi cael effaith ar y sector, ond beth sy'n bwysig yw ein bod ni'n cael yr arbenigwyr i ddysgu pobl yn y ffordd orau posib. 

I do understand that there’s been quite a lot of response to what happened in Denbigh. What is important, I think, is that we respect the independence of the colleges—they make the decisions. But, of course, we have to ensure that we enable people in every community to have access now to further education. So, we will have to look, I think, at ensuring that we find ways of ensuring that people from those communities can get to those centres where the teaching exists. Of course, cuts have had an impact on the sector, but what’s important is that we have the experts to teach people in the best way possible.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar. 

Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Darren Millar.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, will you tell us when you'll be in a position to publish the new school organisation code?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ddweud wrthym pryd y byddwch mewn sefyllfa i gyhoeddi'r cod trefniadaeth ysgolion newydd?

Thank you, Darren. My intention is to publish the code before the summer recess. Subject to approval by this National Assembly for Wales, I would expect the new code to be in operation for the new academic year. 

Diolch, Darren. Fy mwriad yw cyhoeddi'r cod cyn toriad yr haf. Yn amodol ar gymeradwyaeth Cynulliad Cenedlaethol Cymru, buaswn yn disgwyl i'r cod newydd fod ar waith erbyn y flwyddyn academaidd newydd.

I'm very pleased to hear that, Cabinet Secretary, because, as you will know, I share your aspiration to make sure that the code is balanced and that it doesn't disfavour or do a disservice to rural schools in particular, many of which, of course, as you will appreciate, are small, Welsh-medium schools. Given that concerns have been raised by Cymdeithas yr Iaith Gymraeg and many others about the fact that some local authorities appear to be pressing forward with school reorganisation in the interim, because there is no change in the code at present, what is your message to those local authorities who might be attempting to get one under the barrier, as it were, before the door closes in terms of the changes in the school reorganisation code?

Rwy'n falch iawn o glywed hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd, fel y gwyddoch, rwy’n rhannu eich dyhead i sicrhau bod y cod yn gytbwys ac nad yw'n anffafrio nac yn gwneud tro gwael ag ysgolion gwledig yn benodol, gyda llawer ohonynt, wrth gwrs, fel y gwyddoch, yn ysgolion bach, cyfrwng Cymraeg. O gofio bod Cymdeithas yr Iaith Gymraeg a llawer o bobl eraill wedi mynegi pryderon ynglŷn â’r ffaith ei bod yn ymddangos bod rhai awdurdodau lleol yn bwrw ymlaen â’r broses o ad-drefnu ysgolion yn y cyfamser, gan nad oes unrhyw newid yn y cod ar hyn o bryd, beth yw eich neges i’r awdurdodau lleol a allai fod yn ceisio sleifio un drwy gil y drws, fel petai, cyn i'r drws gau yn nhermau'r newidiadau i’r cod ad-drefnu ysgolion?

13:40

Thank you, Darren. All 22 local authorities have had the opportunity to respond to the consultation. It is fair to say that some have responded more positively than others regarding my proposal to establish a list of rural schools and to ensure that there is a presumption against closure, as a starting point for local authorities. What I would say to local authorities that are considering this matter at the moment is that I have been very clear about my direction of travel and my policy intention, and I would urge them to take the spirit of that into consideration between now and any formal publication of the new organisation code.

Diolch, Darren. Mae pob un o'r 22 awdurdod lleol wedi cael cyfle i ymateb i'r ymgynghoriad. Mae'n deg dweud bod rhai wedi ymateb yn fwy cadarnhaol na'i gilydd ynghylch fy nghynnig i sefydlu rhestr o ysgolion gwledig a sicrhau rhagdybiaeth yn erbyn cau, fel man cychwyn ar gyfer awdurdodau lleol. Buaswn yn dweud wrth awdurdodau lleol sy'n ystyried y mater hwn ar hyn o bryd fy mod wedi bod yn glir iawn ynghylch fy nghyfeiriad teithio a'm bwriad polisi, a buaswn yn eu hannog i ystyried yr ysbryd hwnnw rhwng nawr ac unrhyw gyhoeddiad ffurfiol mewn perthynas â'r cod trefniadaeth newydd.

They are very warm words, and I'm sure that the spirit of the code is something that responsible local authorities will, of course, adopt, but the reality is that we have local authorities in Wales—Ynys Môn, Denbighshire and others—that are progressing with school closures in rural communities, and by and large Welsh-medium schools, as a result of the code not being sufficient at present. Can you give absolute assurances, Minister, that you will look carefully at the impact of your changes and make sure that they are measured against the proposals in your new code and not the provisions in the old code, which you said you'd sort out a long time ago?

Dyna eiriau cynnes iawn, ac rwy'n siŵr fod ysbryd y cod yn rhywbeth y bydd awdurdodau lleol cyfrifol, wrth gwrs, yn ei arddel, ond y gwir amdani yw bod gennym awdurdodau lleol yng Nghymru—Ynys Môn, Sir Ddinbych ac eraill—sy'n bwrw ymlaen gyda chau ysgolion mewn cymunedau gwledig, ac ysgolion cyfrwng Cymraeg ar y cyfan, o ganlyniad i'r ffaith nad yw'r cod yn ddigonol ar hyn o bryd. A allwch roi sicrwydd llwyr, Weinidog, y byddwch yn edrych yn ofalus ar effaith eich newidiadau ac yn sicrhau eu bod yn cael eu mesur yn erbyn y cynigion yn eich cod newydd yn hytrach na'r darpariaethau yn yr hen god, y dywedoch y byddech yn mynd i'r afael â hwy gryn dipyn o amser yn ôl?

Darren, whilst I recognise that the new code cannot be applied retrospectively, as I have said quite clearly, my expectation is that local authorities should be working with the grain of the new code. They are well aware of my intentions and my policy intentions. Any application that is submitted by a local authority, under either the existing code or the future code, is looked at extremely, extremely carefully because I recognise that, for many of those involved in that process, they need the code there to ensure that any consultation and any proposals are tested to the very highest of standards. As I said, I expect the code to be published this term. Subject to the approval of this Assembly, that code will be available for implementation from the new academic year in September.

Darren, er fy mod yn cydnabod na ellir rhoi'r cod newydd ar waith yn ôl-weithredol, fel y dywedais yn gwbl glir, rwy'n disgwyl i awdurdodau lleol weithio gyda graen y cod newydd. Maent yn llwyr ymwybodol o fy mwriad a fy mwriadau polisi. Mae unrhyw gais a gyflwynir gan awdurdod lleol, o dan y cod presennol neu'r cod sydd i ddod, yn cael ei ystyried yn hynod ofalus gan fy mod yn cydnabod, i lawer o'r rhai sy'n rhan o'r broses honno, fod angen cod arnynt yno i sicrhau bod unrhyw ymgynghoriad ac unrhyw gynigion yn cael eu profi yn ôl y safonau uchaf. Fel y dywedais, rwy'n disgwyl i'r cod gael ei gyhoeddi y tymor hwn. Yn amodol ar gymeradwyaeth y Cynulliad hwn, bydd y cod ar gael i'w roi ar waith o'r flwyddyn academaidd newydd ym mis Medi.

Llefarydd UKIP, Michelle Brown.

The UKIP spokesperson, Michelle Brown.

Thank you, Presiding Officer, and good afternoon, Cabinet Secretary. In 2016, there were two reports about school closures. One said that, in the previous 10 years, there'd been 157 school closures across Wales—three out of five of those closures being rural schools. The other said that there were a further 50 schools earmarked for closure. At the same time, local authorities are trying to encourage families to move into villages, and yet some schools in those villages are in danger of being closed or are already closed. What more can you do to reassure parents in Wales that their local school will not be closed in the near future?

Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn 2016, cafwyd dau adroddiad am gau ysgolion. Dywedai un fod 157 ysgol wedi cau ledled Cymru dros y 10 mlynedd blaenorol—gyda thair o bob pump o'r ysgolion a gaewyd yn ysgolion gwledig. Dywedai'r llall fod 50 o ysgolion eraill wedi'u clustnodi i gael eu cau. Ar yr un pryd, mae awdurdodau lleol yn ceisio annog teuluoedd i symud i bentrefi, ac eto mae rhai ysgolion yn y pentrefi hynny mewn perygl o gau neu wedi cau eisoes. Beth arall y gallwch ei wneud i roi sicrwydd i rieni yng Nghymru na fydd eu hysgol leol yn cau yn y dyfodol agos?

I would refer you to the answer that I just gave Darren Millar. I have made it absolutely clear that my intention is to revise the current school organisation code to create a list of named rural schools and to establish a presumption against closure of those schools. Importantly, as well, with regard to rural education, we cannot just rest on our laurels by keeping institutions open. Those institutions need to provide rural children with a first-class educational opportunity. Buildings alone are not enough; it is the quality that goes on in those buildings that is absolutely crucial to me and that's why we've introduced a small schools grant to be able to support local authorities to improve standards in small, rural schools that have particular challenges when it comes to delivering the curriculum.

Fe'ch cyfeiriaf at yr ateb a roddais i Darren Millar. Rwyf wedi dweud yn gwbl glir mai fy mwriad yw diwygio'r cod trefniadaeth ysgolion presennol i greu rhestr o ysgolion gwledig penodol a sefydlu rhagdybiaeth yn erbyn cau'r ysgolion hynny. Yn hollbwysig, hefyd, o ran addysg wledig, ni allwn orffwys ar ein bri drwy gadw sefydliadau ar agor. Mae angen i'r sefydliadau hynny ddarparu cyfle addysgol o'r radd flaenaf i blant gwledig. Nid yw adeiladau'n unig yn ddigon; mae'r ansawdd o fewn yr adeiladau hynny yn gwbl hanfodol i mi a dyna pam rydym wedi cyflwyno grant ysgolion bach er mwyn gallu cynorthwyo awdurdodau lleol i wella safonau mewn ysgolion bach, gwledig sy'n wynebu heriau penodol wrth gyflwyno'r cwricwlwm.

Thank you, Cabinet Secretary, for that answer. My question wasn't really specifically about rural schools. I possibly fogged the issue a little bit by mentioning rural schools. My question was actually about local schools, as in schools that children can walk to every day. Children who travel to school by car are exposed to an increase in pollution  of 40 per cent for that journey, compared with those who walk. Increased school runs also lead to increased pollution generally and in the vicinity of the schools. Do you agree with me that allowing school closures to go ahead is at odds with that, necessitating children to stop walking to school and be put in their parents' car or somebody else's car to be driven to school? It's at odds with the Welsh Government's claims to be serious about fighting pollution, as an increasing number of children don't live within walking distance of their nearest school.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Nid oedd fy nghwestiwn yn ymwneud yn benodol ag ysgolion gwledig, mewn gwirionedd. Cymhlethais y mater i raddau, o bosibl, drwy sôn am ysgolion gwledig. Roedd fy nghwestiwn, mewn gwirionedd, yn ymwneud ag ysgolion lleol, hynny yw ysgolion y gall plant gerdded iddynt bob dydd. Mae plant sy'n teithio i'r ysgol mewn car yn dod i gysylltiad â chynnydd o 40 y cant mewn llygredd ar y daith honno, o gymharu â rhai sy'n cerdded. Mae mwy o gludo plant i'r ysgol ac oddi yno yn arwain at fwy o lygredd yn gyffredinol ac yng nghyffiniau'r ysgolion. A ydych yn cytuno â mi fod caniatáu i ysgolion gael eu cau yn mynd yn groes i hynny, gan fod hynny'n golygu bod angen i blant roi'r gorau i gerdded i'r ysgol a chael eu rhoi yng nghar eu rhieni neu gar rhywun arall i gael eu gyrru i'r ysgol? Mae'n mynd yn groes i honiadau Llywodraeth Cymru ei bod o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â llygredd, gan fod yna nifer gynyddol o blant nad ydynt yn byw o fewn pellter cerdded i'w hysgol agosaf.

13:45

I would encourage all parents everywhere, if they do indeed live within walking distance of their schools, to ensure that their children use active travel measures to attend local schools. Welsh Government supports that by providing a safe routes to schools grant—it's not my grant, it is my Cabinet Secretary colleague who has resources for that—which enables—. I know in my own constituency, for instance, in Presteigne, we have been able to put in new pavements and new crossings to encourage parents to do just that, to actually walk their children to school. Of course, in many rural areas, that is simply an impossibility. My own children attend a school some 25 miles away from home and I think even I would be asking too much of them if I expected them to walk. But, where it is possible, I would encourage parents and local authorities to work together to create an environment where people make that choice to actively travel to their school, whether that be on foot or on bike.

Buaswn yn annog pob rhiant ym mhobman, os ydynt yn byw o fewn pellter cerdded i'w hysgolion, i sicrhau bod eu plant yn defnyddio mesurau teithio llesol i fynychu ysgolion lleol. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi hynny drwy ddarparu grant llwybrau diogel i ysgolion—nid fy ngrant i ydyw, ond grant fy nghyd-Ysgrifennydd Cabinet sydd â'r adnoddau ar gyfer hynny—sy'n galluogi—. Yn fy etholaeth i, er enghraifft, yn Llanandras, gwn ein bod wedi gallu gosod palmentydd newydd a chroesfannau newydd i annog rhieni i wneud hynny, i gerdded gyda'u plant i'r ysgol. Wrth gwrs, mewn llawer o ardaloedd gwledig, mae hynny'n amhosibl. Mae fy mhlant yn mynychu ysgol oddeutu 25 milltir o'u cartref a chredaf y buaswn i, hyd yn oed, yn gofyn gormod ohonynt pe bawn yn disgwyl iddynt gerdded. Ond lle bo'n bosibl, buaswn yn annog rhieni ac awdurdodau lleol i weithio gyda'i gilydd i greu amgylchedd lle mae pobl yn dewis teithio'n llesol i'w hysgol, boed hynny drwy gerdded neu drwy feicio.

Well, do you not—? You've just given me a lecture about walking to school and safe routes to school, but you didn't actually answer the question, because I wasn't talking about children who can walk or travel in some way under their own steam, taking exercise to school. I was talking about children who have to be put into vehicular transport to be taken to school. Don't you think it's a contradiction that on the one hand you're forcing parents to put their children into a car to be driven to school and at the same time hectoring people to stay out of their cars and make fewer journeys?

Wel, onid ydych—? Rydych newydd roi darlith imi ar gerdded i'r ysgol a llwybrau diogel i'r ysgol, ond nid ydych wedi ateb y cwestiwn mewn gwirionedd, gan nad oeddwn yn sôn am blant sy'n gallu cerdded neu deithio mewn rhyw ffordd ar eu liwt eu hunain, a gwneud ymarfer corff ar y ffordd i'r ysgol. Roeddwn yn sôn am blant sy'n cael eu rhoi mewn cerbydau i'w cludo i'r ysgol. Onid ydych yn credu eich bod yn gwrth-ddweud eich hun drwy orfodi rhieni, ar y naill law, i roi eu plant mewn car i gael eu gyrru i'r ysgol, ac ar yr un pryd, yn rhefru ar bobl ar y llaw arall i gadw allan o'u ceir a gwneud llai o deithiau?

The Member will be aware that rules regarding access to school transport are defined under the Learner Travel (Wales) Measure 2008. All children who live two miles from a primary school are entitled to local authority transport. All children attending secondary school who are three miles away from a secondary school are entitled to local authority transport. 

Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod rheolau ynghylch mynediad at gludiant i'r ysgol wedi'u diffinio o dan Fesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Mae gan bob plentyn sy'n byw ddwy filltir o ysgol gynradd hawl i ddefnyddio cludiant yr awdurdod lleol. Mae gan bob plentyn sy'n mynychu'r ysgol uwchradd ac sy'n byw dair milltir o ysgol uwchradd hawl i ddefnyddio cludiant yr awdurdod lleol.

Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.

Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.

Diolch yn fawr. Mae'r cwestiynau hyn i Weinidog y Gymraeg. Ddoe, fe wnaeth fy ffrind yr Aelod Seneddol dros Ddwyfor Meirionnydd, Liz Saville Roberts, ymddangos ar raglen Daily Politics yn amddiffyn iaith ein cenedl yn dilyn yr ymosodiad diweddaraf ar ein hiaith, y tro yma gan y newyddiadurwr Rod Liddle. Yn anffodus, rydym ni'n byw mewn oes lle mae ymosodiadau o'r fath yn cael eu gweld yn gynyddol dderbyniol. Mae ymosod ar yr iaith Gymraeg, ac felly ymosod ar siaradwyr Cymraeg—chi a fi a nifer ohonom ni yn fan hyn—mae hynny, mewn gwirionedd, yn drosedd casineb. Ond, nid yw'r gyfraith ddim yn adlewyrchu hynny. Mae'r Undeb Ewropeaidd wedi bod yn gefnogol i ieithoedd lleiafrifol cenhedloedd y Deyrnas Gyfunol a gweddill Ewrop ac wedi gweithredu er mwyn diogelu'r Gymraeg a ieithoedd lleiafrifol eraill. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i ddiogelu siaradwyr Cymraeg rhag ymosodiadau ffiaidd yn dilyn y cyfnod ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd?

Thank you very much. These are questions to the Minister for the Welsh language. Yesterday, my colleague the Member of Parliament for Dwyfor Meirionnydd, Liz Saville Roberts, appeared on the Daily Politics programme defending our language following the latest attack on our language by Rod Liddle. Unfortunately, we live in an age where such attacks are seen increasingly acceptable. Attacking the Welsh language, and therefore attacking Welsh speakers—you, me and a number of us here—that, in reality, is a hate crime. But, the law does not reflect that. The European Union has been supportive of minority languages in the UK and the rest of the EU and has acted in order to safeguard the Welsh language and other minority languages. So, what is the Welsh Government going to do to safeguard Welsh speakers from terrible attacks following the period after we leave the European Union?

Diolch yn fawr. Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n condemnio unrhyw ymosodiad ar bobl sy'n siarad unrhyw iaith sy'n lleiafrifol. Nid wyf yn meddwl bod y stŵr sydd wedi cael ei greu yn helpu pethau. Y cwestiwn yw: sut ddylem ni fod yn ymateb? Rwy'n meddwl ei bod yn bwysig ein bod ni'n tanlinellu pa mor gymhleth fyddai hi i wneud rhywbeth o ran deddfwriaeth yn y maes yma. Ond rwy'n meddwl ei bod hefyd yn bwysig ein bod ni'n deall nad yw'n dderbyniol i newyddiadurwyr na neb arall gondemnio ein hiaith ni yn y ffordd yna.

Thank you very much. I do think it’s important that we condemn any attack on people who speak any language that is a minority language. I do think that the kerfuffle that’s been created hasn’t helped things particularly. The question is: how should we respond? I do think it’s important that we underline how complex it would be to do something in legislative terms in this area. But, I also think it's important that we understand that it isn't acceptable for journalists or anyone else to insult our language in that way.

13:50

Cymhleth neu beidio, mae'n amlwg bod angen edrych yn fanwl ar y sefyllfa yn dilyn colli rhai o'r amddiffynfeydd sydd gennym ni ar hyn o bryd drwy fod yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd.

Sicrhau hawliau i ddefnyddwyr dderbyn gwasanaeth yn y Gymraeg ydy sail Deddf 2011, wrth gwrs, a'r safonau sydd wedi dilyn hynny. Mae'r safonau iechyd a gafodd eu pasio'n ddiweddar yn gwbl ddiffygiol—nid ydyn nhw ddim yn gosod unrhyw safon sydd yn cydnabod yr angen am wasanaethau wyneb yn wyneb drwy'r Gymraeg yn ein hysbytai, ac nid ydyn nhw chwaith ddim yn gosod safonau ar gyfer y mwyafrif helaeth o ddarparwyr gofal sylfaenol, sef y prif gysylltiad rhwng trigolion a'r byd iechyd.

Er gwaetha'r safonau diffygiol yma, mae'n bwysig rŵan fod y Llywodraeth yn symud ymlaen efo'r gwaith i ddiogelu'r hawliau yma drwy gytundebau meddygol, fel sydd wedi cael ei addo. Hefyd, mae'n bwysig cyflwyno'r holl safonau eraill sydd wedi bod ar ddesg y Gweinidog, eich rhagflaenydd chi, a'i ragflaenydd o, ers sawl blwyddyn. Rŷm ni'n dal i ddisgwyl am y safonau ar gyfer y sector cymdeithasau tai, dŵr, cwmnïau post, bysiau, trenau a rheilffyrdd, nwy a thrydan, a thelathrebu. Ai diffyg ewyllys gwleidyddol sydd y tu ôl i'r arafwch yma? A oes yna lusgo traed bwriadol?

Complex or not, it’s clear that there’s a need to look in detail at the situation following losing some of the safeguards that we have at the moment through being a member of the European Union.

Ensuring rights to users to receive services through the medium of Welsh is the basis of the 2011 Act and the standards that have followed that. The standards in health are deficient—they don’t provide anything in terms of the need for a service though the medium of Welsh in our hospitals and they don’t, either, place standards on a number of primary care providers, who are the main link between users and the health service.

Despite these deficient standards, it’s important that the Government moves on with safeguarding these rights through medical contracts, as has been promised. Also, it’s important to introduce all of the other standards that have been on the Minister’s desk, and that of your predecessor, and his predecessor, for a number of years. We’re still waiting for the standards relating to the housing sector, water, postal services, buses, trains a railways, gas and electricity, and telecommunications. Is it a lack of political will that’s behind this? Are you dragging your feet intentionally on this?

Na. A gaf i jest ddweud—? Roedd hi'n rhywbeth pwysig i fi fy mod i yn Nhŷ'r Arglwyddi ddydd Llun yn amddiffyn y siarter ar hawliau ffwndamental ar gyfer ieithoedd. Rwy'n meddwl, ac yn gobeithio, y bydd hynny'n cael ei gario draw, ac y bydd hynny'n rhoi rhywfaint o ddiogelwch i ni, efallai, yn gyfreithiol, mewn ffordd efallai fyddai'n cael ei dynnu oddi wrthym ni os nad oedd hynny'n cael ei basio drosodd. 

Ar y cwestiwn o safonau, byddwch chi yn ymwybodol bod trafodaethau ar beth ddylai ddigwydd yn y maes gofal sylfaenol—mae'r rheini eisoes wedi dechrau. Mae cytundebau meddygol—mae lot o waith wedi cael ei wneud ar hynny eisoes. Un peth arall rŷm ni'n ei wneud, wrth gwrs, sef ein bod ni wedi dechrau peilot hefyd gyda Iaith Gwaith i sicrhau ein bod ni'n ymwybodol beth yw'r problemau o ran cyflwyno'r iaith yn y sector gofal sylfaenol, jest i weld pa mor hawdd yw hi, neu beidio, a faint o gefnogaeth sydd ei angen yn y maes yna.

O ran y safonau eraill, byddwch chi'n ymwybodol ein bod ni'n bwriadu dod â Deddf iaith newydd i mewn, a beth sy'n bwysig yw ein bod ni'n cael rhyw fath o sicrwydd y bydd beth sydd gyda ni ar y bwrdd ar hyn o bryd yn cydymffurfio â beth bynnag newydd fydd yn dod i mewn. Felly, nid wyf yn meddwl ei bod hi'n gwneud synnwyr ar hyn o bryd inni ddod â safonau newydd i mewn tan ein bod ni'n cael lot fwy o eglurder ynglŷn â sut mae'r dyfodol yn mynd i edrych.

No. May I just say that it was important for me that I was in the House of Lords on Monday, protecting the charter of fundamental rights for languages? I do think and believe that that will be carried over and that that will provide some safeguards for us—legal safeguards that may otherwise have been removed.

In terms of your question on standards, you will be aware that the negotiations on what should happen in primary care are ongoing. Medical contracts—a great deal of work has been done on those already. One other thing we’re doing, of course, is that we’ve established a pilot with Working Welsh in order to ensure that we’re aware of what the problems are in terms of introducing these changes in primary care, just so that we can see how easy it would be, or otherwise, and how much support would be required in that area.

In terms of other standards, you will be aware that we intend to bring a new Welsh language Bill forward, and what’s important is that we do have some sort of assurance that what we have on the table will comply with any changes that we introduce. So, I don’t think it makes sense, at the moment, for us to bring new standards forward until we have far more clarity on what the future holds.

Wel, dyna ydy fy mhryder i, wrth gwrs. Y teimlad ydy bod y ddeddfwriaeth newydd yma, pryd bynnag y mae hi'n mynd i weld golau dydd, yn dal pethau yn ôl yn sylweddol ar hyn o bryd, ac felly yn dal yn ôl hawliau siaradwyr Cymraeg. 

Mi wnes i sôn mai efallai ewyllys gwleidyddol sydd y tu ôl i'r arafwch yma. Efallai mai diffyg staffio ydy'r broblem ynglŷn â chyflwyno safonau. Rwy'n dal i ddisgwyl ateb i gwestiwn ysgrifenedig mi wnes i ei anfon ym mis Ionawr yn holi faint o staff sydd wedi'u lleoli'n benodol yn uned Gymraeg y Llywodraeth, sef y staff sydd yn gyfrifol yn benodol am baratoi rheoliadau safonau'r iaith Gymraeg. Pan ofynnais i hyn i chi mewn pwyllgor, mi wnaethoch chi ddweud bod yna beth wmbreth o bobl yn gweithio arnyn nhw—'loads', meddech chi. Pryd gaf i ateb iawn? Nid wyf fi'n credu bod loads yn gweithio ar y safonau'n benodol yn eich Llywodraeth chi o gwbl, a bod gennych chi gywilydd i gyhoeddi mai dim ond un—dau, efallai, ar y mwyaf—sydd yn gwneud y gwaith hollbwysig yma. Rydych chi'n edrych yn syn, ond rwyf heb gael yr ateb, felly ni fedraf i ddim ond amau. 

That is my concern, of course. The feeling is that the new legislation, whenever that is going to see the light of day, is holding things back substantially at the moment, and is, therefore, holding back the rights of Welsh speakers.

I mentioned that perhaps it’s political goodwill that’s behind this. Perhaps it’s a lack of staffing that's the problem in introducing the standards. I’m still awaiting an answer to a written question that I sent in January asking how many staff have been located specifically in the Welsh language unit, namely the staff that are responsible for preparing the regulations regarding the standards. When I asked you this in committee, you said that there were a number of people working on them—'loads', you said. When will I have a proper answer? I think that there aren’t loads working on the standards specifically in your Government at all, and that you’re ashamed to announce that there is only one—two, perhaps, at the most—doing this important and vital work. You look surprised, but I haven’t had an answer, so I can only speculate. 

Digon teg, ond rwy'n meddwl mai beth sy'n bwysig—. Rŷch chi wedi cael ateb wrthyf fi. Rŷch chi'n ymwybodol bod materion staffio yn gwestiwn i'r Ysgrifennydd Parhaol, a byddaf i'n sicrhau y byddaf yn ei gwthio hi i ymateb ar hynny. Rwy'n meddwl ei bod hi yn bwysig ein bod ni'n canolbwyntio nawr. Os mai ein targed ni yw cyrraedd miliwn o siaradwyr, rwy'n meddwl ei bod yn hollbwysig ein bod ni yn pwysleisio pwysigrwydd hybu a hyrwyddo, ac un peth rwy'n gobeithio y gwelwn ni yn y dyfodol yw ein bod ni'n newid y pwyslais o ddeddfwriaeth i wthio pobl i sicrhau bod pobl yn defnyddio'r iaith—ein bod ni'n hyrwyddo. Dyna sy'n bwysig. Ni allwch wneud i bobl siarad iaith; mae'n rhaid i ni eu darbwyllo nhw mai dyna yw'r ffordd ymlaen, a dyna beth rwyf eisiau ei weld yn y dyfodol.

Fair enough, but I think what’s important—. You have received a response from me. You'll be aware that staffing issues are issues for the Permanent Secretary, and I will push her to respond to you on your question. I do think it’s important that we now focus. If our target is to reach a million Welsh speakers, then I do think it’s crucially important that we emphasise the importance of promoting the language. And one thing that I do hope to see in future is that we change the emphasis; that we shift it from legislation to ensuring that people are able to use the Welsh language and that we promote the use of the Welsh language. That’s what’s important. You can’t force people to speak a language. We have to convince them that that’s the way forward, and that’s what I want to see happening in the future.

13:55
Ieithoedd Modern Tramor
Modern Foreign Languages

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am addysgu ieithoedd modern tramor? OAQ52033

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the teaching of modern foreign languages? OAQ52033

Thank you, David. The teaching of languages is highly valued in our schools, which is why the 'Global futures' plan was published in 2015. Three years into this plan, there is continued commitment and ambition across the education system to improve the teaching and learning experiences of modern foreign languages for all of our learners. 

Diolch, David. Mae addysgu ieithoedd yn rhywbeth a werthfawrogir yn fawr yn ein hysgolion, a dyna pam y cyhoeddwyd y cynllun 'Dyfodol Byd-eang' yn 2015. Dair blynedd i mewn i'r cynllun hwn, ceir ymrwymiad ac uchelgais parhaus ar draws y system addysg i wella profiadau addysgu a dysgu ieithoedd tramor modern ar gyfer ein holl ddysgwyr.

Thank you for that answer, but as you well know, there's been an incredible decline in the teaching of modern foreign languages in Wales, as was demonstrated by the British Council. It is sadly also the case in other parts of the UK, but here in Wales between 2002 and 2016 the number of pupils studying a foreign language to GCSE standard declined by 48 per cent, and at A-level declined by 44 per cent. So, the actual absolute numbers now are embarrassingly small, and various reasons have been attributed to this, including the predominance of compulsory subjects and even the operation of the Welsh baccalaureate. So, how is the 'Global futures' project going to deliver any substantive change? Because I understand the trend is still downwards. 

Diolch am eich ateb, ond fel y gwyddoch, mae dirywiad anhygoel wedi bod mewn addysgu ieithoedd tramor modern yng Nghymru, fel yr amlygwyd gan y British Council. Yn anffodus, mae hynny hefyd yn wir mewn rhannau eraill o'r DU, ond yma yng Nghymru, rhwng 2002 a 2016, gostyngodd nifer y disgyblion sy'n astudio iaith dramor hyd at safon TGAU 48 y cant, gyda gostyngiad o 44 y cant ar lefel Safon Uwch. Felly, mae'r niferoedd absoliwt bellach yn gywilyddus o isel, ac mae amryw resymau wedi'u crybwyll am hyn, gan gynnwys goruchafiaeth pynciau gorfodol a hyd yn oed gweithrediad Bagloriaeth Cymru. Felly, sut y bydd prosiect 'Dyfodol Byd-eang' yn sicrhau unrhyw newid sylweddol? Oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r duedd yn dal i fod ar i lawr.

Thank you, David. I would agree with you that there is still more work that we can do to ensure that more children take the opportunity of studying modern foreign languages at GCSE level. One of the projects that is proving particularly successful in achieving that aim, which the Welsh Government funds, is the student mentoring project run in conjunction with Cardiff, Swansea, Bangor and Aberystwyth universities, and this will run for a fourth year this year. The project offers targeted intervention to improve MFL take-up at GCSE in schools through improving pupil engagement with the university student mentor. In 2016-17, 50 per cent of all pupils mentored continued their learning into GCSE compared to a national average of under 20 per cent, so that project we know is making a real difference. 

What I can say, though—and I would like to take this opportunity, Presiding Officer, to congratulate the high standards that are being achieved by those students that do go on to take this subject. Now, I don't particularly like making comparisons across the border, but it is fair to say that GCSE results last year showed that Wales had a higher A* performance and a higher A* to C performance in Spanish, French and German than students across the border in England. So, where students do take these subjects, they are excelling.  

Diolch, David. Buaswn yn cytuno â chi fod mwy o waith y gallwn ei wneud i sicrhau bod mwy o blant yn manteisio ar y cyfle i astudio ieithoedd tramor modern ar lefel TGAU. Un o'r prosiectau sydd wedi cael cryn lwyddiant yn cyflawni'r nod hwnnw, ac un a ariennir gan Lywodraeth Cymru, yw'r prosiect mentora myfyrwyr a weithredir ar y cyd â phrifysgolion Caerdydd, Abertawe, Bangor ac Aberystwyth, a bydd yn dechrau ar ei bedwaredd flwyddyn eleni. Mae'r prosiect yn cynnig ymyrraeth wedi'i thargedu i gynyddu'r nifer sy'n astudio ieithoedd tramor modern ar lefel TGAU mewn ysgolion drwy wella ymgysylltiad disgyblion â myfyriwr mentora'r brifysgol. Yn 2016-17, parhaodd 50 y cant o'r holl ddisgyblion a fentorwyd i ddysgu hyd at lefel TGAU o gymharu â chyfartaledd cenedlaethol o lai nag 20 y cant, felly gwyddom fod y prosiect hwnnw'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol.

Yr hyn y gallaf ei ddweud, fodd bynnag—a hoffwn gymryd y cyfle hwn, Lywydd, i longyfarch y safonau uchel a gyflawnir gan y myfyrwyr sy'n mynd yn eu blaenau i astudio'r pwnc hwn. Nawr, nid wyf yn arbennig o hoff o gymharu â dros y ffin, ond mae'n deg dweud bod canlyniadau TGAU y llynedd wedi dangos bod Cymru wedi perfformio'n well o ran graddau A* ac wedi perfformio'n well o ran graddau A* i C mewn Sbaeneg, Ffrangeg ac Almaeneg na myfyrwyr dros y ffin yn Lloegr. Felly, pan fo myfyrwyr yn astudio'r pynciau hyn, maent yn rhagori.

Cwestiwn 4, Rhianon Passmore. 

Question 4, Rhianon Passmore. 

Dysgwyr Dan Anfantais yn Islwyn
Disadvantaged Learners in Islwyn

Cabinet Secretary, you recently wrote to schools in Islwyn to inform them of the Welsh Government's—

Ysgrifennydd y Cabinet, yn ddiweddar, fe ysgrifennoch chi at ysgolion yn Islwyn i roi gwybod iddynt ynglŷn â—

You need to ask the question on the order paper. 

Mae angen ichi ofyn y cwestiwn sydd ar y papur trefn.

That's the question that I have in front of me. 

Dyna'r cwestiwn sydd gennyf o fy mlaen.

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â dysgwyr dan anfantais yn Islwyn? OAQ52048

4. What action is the Welsh Government taking to help disadvantaged learners in Islwyn? OAQ52048

Through the regional pupil development grant, we continue to invest unprecedented amounts of funding—in this case, £187 million over the next two years—to support schools across Wales to improve outcomes for our disadvantaged learners. Islwyn are benefiting from the regional allocation to the Education Achievement Service of more than £19 million per annum over this period.

Drwy'r grant datblygu disgyblion rhanbarthol, rydym yn parhau i fuddsoddi symiau digynsail o arian—yn yr achos hwn, £187 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf—i gynorthwyo ysgolion ledled Cymru i wella canlyniadau i'n dysgwyr dan anfantais. Mae Islwyn yn elwa o'r dyraniad rhanbarthol o dros £19 miliwn y flwyddyn i'r Gwasanaeth Cyflawni Addysg dros y cyfnod hwn.

Okay. Thank you. The pupil deprivation grant for the youngest learners—pupils aged three to four—has increased from £600 to £700, building on last year's doubling of financial support from £300 to £600 per learner in the early years, a stark contrast to the UK Tory decimation of support for poorer learners. Will the Cabinet Secretary outline, then, what difference the continued investment in the pupil deprivation grant will have in Islwyn schools, and the impact the Welsh Government believes it will have on disadvantaged learners in Islwyn communities?  

Iawn. Diolch. Mae'r grant amddifadedd disgyblion ar gyfer y dysgwyr ieuengaf—disgyblion tair i bedair oed—wedi cynyddu o £600 i £700, gan adeiladu ar ddyblu'r cymorth ariannol y llynedd o £300 i £600 y dysgwr yn y blynyddoedd cynnar, mewn gwrthgyferbyniad llwyr â Llywodraeth Dorïaidd y DU sy'n anrheithio cymorth ar gyfer dysgwyr tlotach. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu, felly, pa wahaniaeth y bydd buddsoddiad parhaus yn y grant amddifadedd disgyblion yn ei wneud yn ysgolion Islwyn, a pha effaith y cred Llywodraeth Cymru y bydd hynny'n ei chael ar ddysgwyr dan anfantais yng nghymunedau Islwyn?

It's now called the pupil development grant, because we want to focus on the primary purpose of this grant, and that is to develop the opportunities for some of our most disadvantaged learners. What we do know, Rhianon, is that by targeting investing in our early years, with our very youngest learners, we can address the effects of deprivation on their educational outcomes even more quickly. I have huge confidence in the pupil development grant. If you talk to teachers, which I'm sure you do in your own constituency, they are quite clear about the difference that this money is making. We're increasingly seeing a number of our primary schools that have pupils who are entitled to a free school meal—they're performing at a level on a par with those better-off counterparts, and, indeed, in some primary schools, we even see children on free school meals outperforming their better-off counterparts.

Fe'i gelwir bellach yn grant datblygu disgyblion, gan ein bod yn awyddus i ganolbwyntio ar brif ddiben y grant hwn, sef datblygu cyfleoedd i rai o'n dysgwyr mwyaf difreintiedig. Yr hyn a wyddom, Rhianon, drwy dargedu buddsoddiad yn ein blynyddoedd cynnar, gyda'n dysgwyr ieuengaf, yw y gallwn fynd i'r afael ag effeithiau amddifadedd ar eu canlyniadau addysgol hyd yn oed yn gynt. Mae gennyf gryn dipyn o hyder yn y grant datblygu disgyblion. Os siaradwch ag athrawon, ac rwy'n siŵr eich bod yn gwneud hynny yn eich etholaeth, maent yn gwbl ymwybodol o'r gwahaniaeth y mae'r arian hwn yn ei wneud. Rydym yn gweld mwy a mwy o ysgolion cynradd â disgyblion sydd â hawl i gael prydau ysgol am ddim—maent yn perfformio ar lefel gystal â'u cymheiriaid mwy cefnog, ac yn wir, mewn rhai ysgolion cynradd, rydym hyd yn oed yn gweld plant ar brydau ysgol am ddim yn perfformio'n well na'u cymheiriaid mwy cefnog.

14:00

Parents of children disadvantaged by poverty in Islwyn will have heard with dismay of the Welsh Government's decision to scrap the school uniform grant for poor families. Last week, the First Minister failed to give assurances regarding funding and eligibility of your planned replacement scheme. So, Cabinet Secretary, can you confirm that there'll be no reduction in the amount of funding provided for school uniforms under your new scheme and that all year 7 pupils in receipt of free school meals will continue to be eligible for the school uniform grant also?

Bydd rhieni plant o dan anfantais oherwydd tlodi yn Islwyn wedi eu siomi wrth glywed am benderfyniad Llywodraeth Cymru i gael gwared ar y grant gwisg ysgol i deuluoedd tlawd. Yr wythnos diwethaf, methodd y Prif Weinidog roi sicrwydd ynglŷn â chyllid a chymhwystra eich cynllun newydd arfaethedig. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch gadarnhau na fydd unrhyw ostyngiad yn y cyllid a ddarperir ar gyfer gwisgoedd ysgol o dan eich cynllun newydd ac y bydd pob disgybl blwyddyn 7 sy'n cael prydau ysgol am ddim yn parhau i fod yn gymwys ar gyfer y grant gwisg ysgol hefyd?

Thank you, Oscar, for that question. I am very keen to address the impact of disadvantage on children's education in a variety of ways, and for some families, assistance with school uniform is really important. But as we heard yesterday, in a question to the First Minister from Julie Morgan, there are other ways in which more deprived communities cannot take advantage of the full range of opportunities that may be available to them, and that can have a direct impact on that learner's capabilities to progress. That's why I and officials are currently working on a replacement grant for what was previously called the school uniform grant. It will include access to support for school uniforms, but I'm also wanting that grant to be able to provide greater flexibility for parents, for instance, who may not have the financial ability to allow their child to go on a school trip or to allow their child to participate in extra-curricular activity, which could affect their outcomes. So, yes, grants for uniforms will continue, but I'm looking to expand that grant to cover a wider variety of opportunities that, potentially, pupils from deprived backgrounds can't participate in.  

Diolch am eich cwestiwn, Oscar. Rwy'n awyddus iawn i fynd i'r afael ag effaith anfantais ar addysg plant mewn amrywiaeth o ffyrdd, ac i rai teuluoedd, mae cymorth gyda'r wisg ysgol yn bwysig iawn. Ond fel y clywsom ddoe, mewn cwestiwn i'r Prif Weinidog gan Julie Morgan, mae yna ffyrdd eraill lle na all cymunedau mwy difreintiedig fanteisio ar yr ystod lawn o gyfleoedd a allai fod ar gael iddynt, a gall hynny effeithio'n uniongyrchol ar allu'r dysgwr i wneud cynnydd. Dyna pam yr wyf fi a fy swyddogion yn gweithio ar grant newydd ar hyn o bryd i gymryd lle'r hyn a alwyd gynt yn grant gwisg ysgol. Bydd yn cynnwys mynediad at gymorth ar gyfer gwisgoedd ysgol, ond rwyf hefyd yn awyddus i sicrhau y gall y grant hwnnw roi mwy o hyblygrwydd i rieni, er enghraifft, sydd heb y gallu ariannol, efallai, i ganiatáu i'w plentyn fynd ar drip ysgol neu i ganiatáu i'w plentyn gymryd rhan mewn gweithgareddau allgyrsiol, a allai effeithio ar eu canlyniadau. Felly, bydd grantiau ar gyfer gwisgoedd ysgol yn parhau, ond rwy'n bwriadu ymestyn y grant i ddarparu ar gyfer amrywiaeth ehangach o gyfleoedd na all disgyblion o gefndiroedd difreintiedig gymryd rhan ynddynt o bosibl.

Gamblo Cymhellol
Problem Gambling

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am rôl addysg yn y broses o fynd i'r afael â gamblo cymhellol? OAQ52020

5. Will the Cabinet Secretary make a statement on the role of education in combating problem gambling? OAQ52020

Thank you, Mick. Education is just one of the means to address problem gambling. One recommendation in the Chief Medical Officer for Wales’s report was to provide those responsible for the health and well-being of children and vulnerable people with further information on the potential harm that gambling can bring.

Diolch, Mick. Mae addysg yn un ffordd o fynd i'r afael â gamblo cymhellol. Un o'r argymhellion yn adroddiad Prif Swyddog Meddygol Cymru oedd darparu rhagor o wybodaeth i bobl sy'n gyfrifol am iechyd a lles plant a phobl agored i niwed ynglŷn â'r niwed posibl y gall gamblo ei achosi.

Thank you for that answer. I wonder if you'd perhaps go a bit further. What we know, from the Gambling Commission, is that about 0.5 million pupils across England and Wales, between 11 and 15, are now gambling on a weekly basis. That would correlate to around 25,000 children in Wales between the ages of 11 and 15 gambling on a weekly basis, a number of those now being problem gamblers. In the light of the chief medical officer's report, I wonder if you will be meeting with the chief medical officer to actually develop, as part of the overall public health strategy, a strategy dealing with what is a growing gambling problem for the future amongst our children, who are working and living in an environment where, through things like sport, gambling is almost being normalised in our society and presents us, I think, with real challenges for the future.

Diolch am eich ateb. Tybed a allwch fynd ychydig ymhellach. Yr hyn a wyddom, gan y Comisiwn Hapchwarae, yw bod oddeutu 0.5 miliwn o ddisgyblion ledled Cymru a Lloegr, rhwng 11 a 15 oed, bellach yn gamblo ar sail wythnosol. Byddai hynny'n cyfateb i oddeutu 25,000 o blant yng Nghymru rhwng 11 a 15 yn gamblo ar sail wythnosol, gyda nifer ohonynt bellach yn gamblwyr cymhellol. Yng ngoleuni adroddiad y prif swyddog meddygol, tybed a fyddwch yn cyfarfod gyda'r prif swyddog meddygol i ddatblygu strategaeth, fel rhan o strategaeth iechyd y cyhoedd yn gyffredinol, i fynd i'r afael â phroblem gamblo gynyddol ar gyfer y dyfodol ymhlith ein plant, sy'n gweithio ac yn byw mewn amgylchedd lle mae gamblo, drwy bethau fel chwaraeon, bron â bod wedi'i normaleiddio yn ein cymdeithas ac yn creu heriau gwirioneddol inni ar gyfer y dyfodol rwy'n credu.

I understand your concerns, Mick. You'll be aware that the leader of the house and the Cabinet Secretary for Health and Social Services recently agreed to write to the Advertising Standards Authority with regard to that specific point about the prevalence of gambling adverts. Gambling sponsorship is an issue because many, many children are getting to see those. I am very pleased to let you know that questions on gambling were included in health behaviour in school-aged children's research network survey for the 2017-2018 survey, so that we can get a better understanding from children themselves about the effect that gambling may have on them as individuals, and that gives us baseline data that we can really take action from.

I think it's really important that we use our opportunities via the personal and social education part of our existing curriculum to be able to explore the dangers of gambling with our children and young people, and you'll be aware, as we develop our new curriculum, that there are opportunities in the new health and well-being area of learning and experience for schools to address these issues but also via our numeracy AoLE, where I would expect schools to be talking about financial literacy and how to make positive choices about how you utilise your money.

Via our healthy schools network as well as our adverse childhood experiences hub we're also better equipping schools to deal with issues around problem gambling if they become aware of that within their school community. I believe that in the cross-Government approach, whether that be health and social care or planning, there are many things that we can do to address this agenda head-on.

Rwy'n deall eich pryderon, Mick. Fe fyddwch yn gwybod bod arweinydd y tŷ ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi cytuno'n ddiweddar i ysgrifennu at yr Awdurdod Safonau Hysbysebu ynghylch y pwynt penodol hwnnw ynglŷn â chyffredinolrwydd hysbysebion gamblo. Mae nawdd gan gwmnïau gamblo yn broblem gan fod llawer iawn o blant yn eu gweld. Rwy'n falch iawn o roi gwybod i chi fod arolwg rhwydwaith ymchwil ymddygiad iechyd mewn plant oedran ysgol ar gyfer arolwg 2017-2018 wedi cynnwys cwestiynau ar gamblo, fel y gallwn sicrhau gwell dealltwriaeth gan y plant eu hunain ynglŷn â'r effaith y gall gamblo ei chael arnynt fel unigolion, ac mae'n rhoi data sylfaen inni allu gweithredu go iawn.

Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn defnyddio ein cyfleoedd drwy elfen addysg bersonol a chymdeithasol ein cwricwlwm presennol i allu ystyried peryglon gamblo gyda'n plant a phobl ifanc, ac fe fyddwch yn ymwybodol, wrth inni ddatblygu ein cwricwlwm newydd, fod cyfleoedd ym maes dysgu a phrofiad newydd iechyd a lles i ysgolion fynd i'r afael â'r materion hyn ond hefyd drwy ein maes dysgu a phrofiad rhifedd, lle buaswn yn disgwyl i ysgolion siarad am lythrennedd ariannol a sut i wneud dewisiadau cadarnhaol ynglŷn â sut rydych yn defnyddio eich arian.

Drwy ein rhwydwaith ysgolion iach, yn ogystal â'n hyb profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, rydym hefyd yn arfogi ein hysgolion yn well i ymdopi â materion sy'n ymwneud â gamblo cymhellol os ydynt yn dod yn ymwybodol o hynny yng nghymuned yr ysgol. Credaf fod llawer o bethau y gallwn eu gwneud yn drawslywodraethol, boed ym maes iechyd a gofal cymdeithasol neu gynllunio, i fynd i'r afael â'r agenda hon yn uniongyrchol.

14:05

I share the concerns that have been expressed by Mick Antoniw and agree with him wholeheartedly that we need to take more action in our schools to address problem gambling. One of the concerns that has been raised with me is that, in the Welsh baccalaureate, there is a task that has been assigned to some pupils in Wales that asks them to imagine what it's like to win the lottery and then to spend that money. Now, it seems to me to be wholly inappropriate in terms of encouraging people to imagine that sort of task and it's at odds with the public health messages that we want to send as a nation to our young people. So, what action are you going to take to work with the WJEC, Qualifications Wales and others to make sure that all of our examinations, all of our textbooks, have gambling eradicated from them in terms of promoting it in this way and that the only message they see about gambling is one that is negative?

Rhannaf y pryderon a fynegwyd gan Mick Antoniw ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef fod angen inni roi rhagor o gamau ar waith yn ein hysgolion i fynd i'r afael â gamblo cymhellol. Un o'r pryderon a gafodd ei ddwyn i fy sylw yw bod tasg Bagloriaeth Cymru wedi'i rhoi i rai disgyblion yng Nghymru yn gofyn iddynt ddychmygu sut deimlad yw ennill y loteri a gwario'r arian hwnnw. Nawr, ymddengys i mi fod hynny'n gwbl anaddas o ran annog pobl i ddychmygu tasg o'r fath, ac mae'n mynd yn groes i'r negeseuon ynglŷn ag iechyd y cyhoedd y dymunwn eu lledaenu fel cenedl i'n pobl ifanc. Felly, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i weithio gyda CBAC, Cymwysterau Cymru ac eraill i sicrhau bod gamblo'n cael ei ddileu o'n holl arholiadau, ein holl werslyfrau, o ran ei hyrwyddo yn y ffordd hon a bod yr unig neges a welant ynglŷn â gamblo yn un negyddol?

Thank you, Darren, for that. I would expect all examination questions and Welsh baccalaureate tasks to be written in an appropriate way. Can I be absolutely clear that what we're talking about here is problem gambling and recognising that as a health issue, an addiction issue, just in the way that there are other addictions? I think we need to be slightly careful when we equate playing the lottery with problem gambling. I think we need to be slightly careful about that, but I would expect all questions in all examination papers to be written in a way that is appropriate for children reading them and using those resources.

Diolch am hynny, Darren. Buaswn yn disgwyl i bob cwestiwn arholiad a holl dasgau Bagloriaeth Cymru gael eu hysgrifennu mewn modd addas. A gaf fi ddweud yn gwbl glir mai'r hyn rydym yn sôn amdano yma yw gamblo cymhellol a chydnabod hynny fel mater iechyd, mater o ddibyniaeth, yn union fel y mae modd bod yn gaeth i bethau eraill? Credaf fod angen inni fod yn weddol ofalus wrth gymharu chwarae'r loteri â gamblo cymhellol. Rwy'n credu bod angen inni fod yn weddol ofalus ynglŷn â hynny, ond buaswn yn disgwyl i bob cwestiwn ym mhob papur arholiad fod wedi'u hysgrifennu mewn ffordd sy'n addas i'r plant sy'n eu darllen ac sy'n defnyddio'r adnoddau hynny.

Further to those comments—and I agree with all the comments thus far—Mick Antoniw would know that a recent University of South Wales study showed that a quarter of gamblers do not consider themselves to be gamblers, and that applies to children as well. So, pushing further on this issue of education in schools, obviously my colleague Bethan Sayed previously has raised the principles of financial education, which would incorporate this sort of education, but really we need to be highlighting this strongly, as has been mentioned because of the insidious nature of the gambling industry inculcating itself into every form of life and trying to normalise the issue. It is not normal to be a gambler, and I'd value your support on the issue.

Yn ychwanegol at y sylwadau hynny—ac rwy'n cytuno â'r holl sylwadau hyd yn hyn—byddai Mick Antoniw yn gwybod bod astudiaeth ddiweddar gan Brifysgol De Cymru wedi dangos nad yw un o bob pedwar gamblwr yn ystyried eu hunain yn gamblwyr, ac mae hynny'n cynnwys plant hefyd. Felly, gan bwyso ymhellach ar y mater hwn o addysg mewn ysgolion, yn amlwg mae fy nghyd-Aelod Bethan Sayed eisoes wedi crybwyll egwyddorion addysg ariannol a fyddai'n cynnwys addysg o'r fath, ond mae angen inni bwysleisio hyn yn gryf fel y crybwyllwyd eisoes, oherwydd natur lechwraidd y diwydiant gamblo yn gwthio'i hun i bob agwedd ar fywyd ac yn ceisio normaleiddio'r peth. Nid yw bod yn gamblwr yn normal, a buaswn yn gwerthfawrogi eich cefnogaeth ar y mater.

Dai, you're absolutely right: we need to look at these issues beyond simply the health and well-being AoLE. Financial education will be a key element within the new curriculum, offering robust provision to help learners develop their financial skills, including the management of their money. I was very fortunate recently to attend a pioneer school in your own region, Olchfa, a year 8 maths class, where they were indeed talking about the tax system and how you would manage your money and work out your tax liabilities. So, we already see on the ground lessons in this regard happening in our schools at the moment and, of course, as we move towards a statutory take-up of the curriculum, I would expect to see more of that going on. It was absolutely fantastic to see relatively young learners in their secondary education career having the ability to develop their numeracy skills but at the same time learning and understanding about how tax works and actually having a very moral debate about whether people should be taxed more or less.

Dai, rydych yn llygad eich lle: mae angen inni ystyried y materion hyn y tu hwnt i faes dysgu a phrofiad iechyd a lles yn unig. Bydd addysg ariannol yn elfen allweddol yn y cwricwlwm newydd, gan gynnig darpariaeth gref i gynorthwyo dysgwyr i ddatblygu eu sgiliau ariannol, gan gynnwys rheoli eu harian. Bûm yn ddigon ffodus yn ddiweddar i fynychu ysgol arloesi yn eich rhanbarth, ysgol Olchfa, dosbarth mathemateg blwyddyn 8, lle roeddent yn sôn am y system dreth a sut y byddech yn rheoli eich arian ac yn cyfrifo eich dyledion treth. Felly, rydym eisoes yn gweld gwersi yn hyn o beth ar lawr gwlad yn ein hysgolion ar hyn o bryd, ac wrth gwrs, wrth inni agosáu at ddefnydd statudol o'r cwricwlwm, buaswn yn disgwyl gweld mwy o hynny. Roedd yn hollol wych gweld dysgwyr cymharol ifanc yn eu gyrfa addysg uwchradd yn meddu ar y gallu i ddatblygu eu sgiliau rhifedd a dysgu a deall ar yr un pryd sut y mae treth yn gweithio a chael trafodaeth foesol iawn mewn gwirionedd ynglŷn ag a ddylid codi mwy neu lai o dreth ar bobl.

Ysgolion yr Unfed Ganrif ar Hugain
Twenty-first Century Schools

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen Ysgolion yr 21ain Ganrif yng Nghaerdydd? OAQ52036

6. Will the Cabinet Secretary provide an update on the 21st Century Schools programme in Cardiff? OAQ52036

Thank you, Julie. Will the Cabinet Secretary provide an up—. Oh, sorry, that's your bit. [Laughter.] I am the Cabinet Secretary. [Laughter.] For a minute, I forgot myself and I was back over there, Presiding Officer. I've just done a Rhianon Passmore. [Interruption.] You never know. You never know.  

Julie, I am delighted to say—[Laughter.]—that band A of the twenty-first century schools and education programme will see an investment of over £164 million in schools in Cardiff over the five years ending in 2019—which might postdate when I'm going to end here. [Laughter.] A funding envelope of a further £284 million has been approved in principle for the band B programme, which will start in 2019.

Diolch, Julie. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth—. O, mae'n ddrwg gennyf, eich llinell chi yw honno. [Chwerthin.] Fi yw Ysgrifennydd y Cabinet. [Chwerthin.] Am funud, anghofiais pwy oeddwn ac roeddwn yn ôl draw yn y fan yna, Lywydd. Rwyf newydd wneud fel Rhianon Passmore. [Torri ar draws.] Wyddoch chi byth. Wyddoch chi byth.

Julie, rwy'n falch o ddweud—[Chwerthin.]—y bydd band A o raglen addysg ac ysgolion unfed ganrif ar hugain yn cynnwys buddsoddiad o dros £164 miliwn mewn ysgolion yng Nghaerdydd dros y pum mlynedd a ddaw i ben yn 2019—a allai fod ar ôl i mi ddod i ben yn y lle hwn, o bosibl. [Chwerthin.] Mae amlen ariannu o £284 miliwn ychwanegol wedi'i chymeradwyo mewn egwyddor ar gyfer rhaglen band B, a fydd yn dechrau yn 2019.

14:10

I thank the Cabinet Secretary for that response. I was very pleased to visit last week the new site for the schools of Gabalfa primary and Ysgol Glan Ceubal in my constituency, Cardiff North, for the topping out ceremony last week. This is one English-medium primary and one Welsh-medium primary, which are co-located, and the building's been designed in such a way that there are joint facilities for lunchtimes and playtimes. I wondered whether there were any other plans for schools in that sort of way throughout Wales, where the Welsh language school and the English language school are co-located on the same site.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb. Roeddwn yn falch iawn o ymweld yr wythnos diwethaf â'r safle newydd ar gyfer ysgol gynradd Gabalfa ac Ysgol Glan Ceubal yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd, ar gyfer seremoni gosod y garreg gopa yr wythnos diwethaf. Dyma ysgol gynradd cyfrwng Saesneg ac ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg, sydd wedi'u cydleoli, ac mae'r adeilad wedi'i ddylunio yn y fath fodd fel bod ganddo gyfleusterau cyfunol ar gyfer amser cinio ac amser chwarae. Tybed a oedd yna unrhyw gynlluniau eraill ar gyfer ysgolion o'r fath ledled Cymru, lle lleolir yr ysgol Gymraeg a'r ysgol Saesneg ar yr un safle.

I am sure that there are other examples where we have co-locations of facilities like that. What the twenty-first century schools programme is allowing us to do is find new and innovative ways of providing school places, whether that be in a shared location, whether we see the growing number of through schools, where children are educated on the same campus from the age of three right the way through, in some cases, to the age of 18. This unprecedented investment in school buildings, the largest since the 1960s, is giving us the opportunity to provide local authorities the options of a wide variety of ways of providing educational facilities. And one of the ways in which we judge cases that come in, as I said earlier to Simon Thomas, is also on community access to those facilities and, increasingly, as we work together across Government on the childcare offer, the ability to see whether we can combine education and childcare facilities in our new builds also.

Rwy'n siŵr fod enghreifftiau eraill i'w cael lle mae gennym gyfleusterau wedi'u cydleoli fel hynny. Yr hyn y mae rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn ein caniatáu i wneud yw darganfod ffyrdd newydd ac arloesol o ddarparu lleoedd mewn ysgolion, boed mewn lleoliadau a rennir, neu'r nifer gynyddol o ysgolion pob oed, lle yr addysgir plant ar yr un campws o'r adeg pan fyddant yn dair oed yr holl ffordd hyd at 18 oed mewn rhai achosion. Mae'r buddsoddiad digynsail hwn mewn adeiladau ysgolion, y mwyaf ers y 1960au, yn rhoi cyfle inni ddarparu amrywiaeth eang o opsiynau i awdurdodau lleol o ran ffyrdd o ddarparu cyfleusterau addysgol. Ac un o'r ffyrdd rydym yn ystyried achosion a gyflwynir, fel y dywedais yn gynharach wrth Simon Thomas, yw mynediad cymunedol at y cyfleusterau hynny, ac i raddau cynyddol, wrth inni weithio gyda'n gilydd ar draws y Llywodraeth ar y cynnig gofal plant, y gallu i weld a allwn gyfuno cyfleusterau addysg a gofal plant yn ein hadeiladu newydd hefyd.

Minister, twenty-first century schools has offered the opportunity for local authorities to work with Government in redeveloping their school estate. You may or may not be familiar with the closure plans for a small rural school in the Vale of Glamorgan, Llancarfan school, and relocating to a new site in the village of Rhoose. One of the concerns—

Weinidog, mae ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi cynnig cyfle i awdurdodau lleol weithio gyda'r Llywodraeth ar ailddatblygu eu hystâd ysgolion. Efallai eich bod yn ymwybodol o'r cynlluniau i gau ysgol fach wledig ym Mro Morgannwg, ysgol Llancarfan, a symud i safle newydd ym mhentref y Rhws. Un o'r pryderon—

This is a question about Cardiff.

Cwestiwn am Gaerdydd yw hwn.

South Wales Central area—twenty-first century schools. I thought Cardiff was part of South Wales Central. Sorry, Presiding Officer. 

Ardal Canol De Cymru—ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Roeddwn o dan yr argraff fod Caerdydd yn rhan o Ganol De Cymru. Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd.

It is part of South Wales Central.

Mae'n rhan o Ganol De Cymru.

The question is about Cardiff.

Mae'r cwestiwn yn ymwneud â Chaerdydd.

I withdraw the question, then.

Tynnaf y cwestiwn yn ôl, felly.

Cyllido Ysgolion yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful
School Funding in Merthyr Tydfil County Borough Council

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyllido ysgolion yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful? OAQ52032

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on school funding in Merthyr Tydfil County Borough Council? OAQ52032

Thank you, Dawn. The gross schools expenditure in Merthyr last year was budgeted to be over £50 million. That's 3 per cent higher than in 2016-2017. Merthyr Tydfil delegated 87 per cent of the funding to schools, giving a delegated budget of over £43 million. That's a 4 per cent increase on the previous year, and I'm pleased to say that's the highest percentage increase that we saw in any local authority in Wales. 

Diolch, Dawn. Cyllidebwyd y byddai gwariant gros ysgolion ym Merthyr Tudful y llynedd dros £50 miliwn. Mae hynny 3 y cant yn uwch nag yn 2016-2017. Dirprwyodd Merthyr Tudful 87 y cant o'r cyllid i ysgolion, gan roi cyllideb ddirprwyedig o dros £43 miliwn. Dyna gynnydd o 4 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol, ac rwy'n falch o ddweud mai dyna oedd y cynnydd canrannol mwyaf a welsom mewn unrhyw awdurdod lleol yng Nghymru.

Indeed, and I know that the Welsh Government has a long-standing commitment to school funding, in spite of the UK Government's continued austerity programme, and this year's local government settlement, as you've already outlined, has reflected this. However, we also know that local authorities have successfully argued for education funding not to be ring-fenced, and I appreciate that much of that funding now is used for their school budgets. It is a matter entirely for them. Nevertheless, I was concerned to see that Merthyr Tydfil council, despite what you have said, has effectively cut their school budget, with schools being advised that they must make savings of some £400,000 in this financial year, with more to follow. Now, given that Merthyr Tydfil's education service was only brought out of special measures in 2016, can you assure me that you're closely monitoring the needs of schools in Merthyr Tydfil so that we do not allow that situation to slip backwards again?

Yn wir, a gwn fod gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad hirdymor i gyllid ysgolion, er gwaethaf rhaglen gyni barhaus Llywodraeth y DU, ac mae'r setliad llywodraeth leol eleni, fel yr amlinellwyd gennych eisoes, wedi adlewyrchu hyn. Fodd bynnag, gwyddom hefyd fod awdurdodau lleol wedi dadlau'n llwyddiannus na ddylid clustnodi cyllid addysg, ac rwy'n sylweddoli bod llawer o'r arian hwnnw'n cael ei ddefnyddio bellach ar eu cyllidebau ysgolion. Mae'n fater iddynt hwy yn llwyr. Serch hynny, roeddwn yn bryderus wrth weld bod Cyngor Merthyr Tudful, er gwaethaf yr hyn a ddywedasoch, wedi torri eu cyllideb ysgolion i bob pwrpas, ac ysgolion yn cael eu cynghori bod yn rhaid iddynt wneud oddeutu £400,000 o arbedion yn y flwyddyn ariannol hon, gyda rhagor i ddod. Nawr, gan fod gwasanaeth addysg Merthyr Tudful wedi bod o dan fesurau arbennig tan 2016, a allwch roi sicrwydd i mi eich bod yn monitro anghenion ysgolion ym Merthyr Tudful yn agos fel nad ydym yn caniatáu i'r sefyllfa honno ddirywio unwaith eto?

Thank you, Dawn. You are correct in saying that local authorities are responsible for school funding, and, indeed, that is set out in current Welsh law. You will also be aware that Estyn, the independent inspectorate, not only has a role in inspecting individual schools, but also has a role in inspecting the performance of individual local education authorities. They have trialled a new inspection framework, the first of which took place in Neath Port Talbot, and that is a very good way in which we can ensure the performance of local education authorities.

I am aware that for some authorities that have recently been in special measures, there is a need to keep a very close eye, and, of course, you'll be aware that one of the reasons why we work in partnership with the middle tier of the regional consortia is to ensure that there is high-quality support for school improvement in that area, rather than dissipated across all the local authorities.

But can I just take this opportunity? I understand that budgets are under pressure across Wales, not just in Merthyr Tydfil, but despite that, individual schools are not letting that hold-back on their ambition for their children. I recently had the opportunity to visit Afon Taf High School, and I was so impressed by the accelerated reading programme that they have introduced in that school, which is seeing the pupils' level of literacy jump immeasurably. And only last week, at the festival—the literacy festival that was held in Merthyr—I had an opportunity to speak to a number of the pupils who were attending the festival. It gave me huge hope to see young boys, who we know are particularly challenging when it comes to reading, speak so eloquently about their love of reading, the literature and the books that they're choosing at the moment, and their passion. And also, not only their passion for the individual book, but their understanding that by practising their reading, using this opportunity, that they were giving them the very best chance for themselves, not just in English but, actually, to access the entire curriculum. I commend schools like that that are not using tight financial times as an excuse not to introduce new and innovative approaches within their schools. They're to be commended.

Diolch, Dawn. Rydych yn llygad eich lle yn dweud mai awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am gyllid ysgolion, ac yn wir, nodir hynny yng nghyfraith bresennol Cymru. Fe fyddwch hefyd yn gwybod bod gan Estyn, yr arolygiaeth annibynnol, rôl i'w chwarae nid yn unig yn arolygu ysgolion unigol, ond hefyd yn arolygu perfformiad awdurdodau addysg lleol unigol. Maent wedi treialu fframwaith arolygu newydd, y cyntaf ohonynt yng Nghastell-nedd Port Talbot, ac mae honno'n ffordd dda iawn inni allu sicrhau perfformiad awdurdodau addysg lleol.

Rwy'n ymwybodol fod angen cadw llygad barcud ar rai awdurdodau sydd wedi bod yn destun mesurau arbennig yn ddiweddar, ac wrth gwrs, fe fyddwch yn gwybod mai un o'r rhesymau pam ein bod yn gweithio mewn partneriaeth â haen ganol y consortia rhanbarthol yw er mwyn sicrhau bod cymorth o ansawdd uchel ar gael i wella ysgolion yn yr ardal honno, yn hytrach na'i fod wedi'i wasgaru ar draws yr holl awdurdodau lleol.

Ond a gaf fi gymryd y cyfle hwn? Rwy'n deall bod cyllidebau o dan bwysau ledled Cymru, nid ym Merthyr Tudful yn unig, ond er hynny, nid yw ysgolion yn caniatáu i hynny rwystro eu huchelgais ar gyfer eu plant. Yn ddiweddar, cefais gyfle i ymweld ag Ysgol Uwchradd Afon Tâf, ac roeddwn yn edmygu'r rhaglen ddarllen cyflym y maent wedi'i chyflwyno yn yr ysgol honno, ac sydd wedi arwain at gynnydd anferth yn lefel llythrennedd y disgyblion. A'r wythnos diwethaf, yn yr ŵyl—yr ŵyl lythrennedd a gynhaliwyd ym Merthyr Tudful—cefais gyfle i siarad â nifer o'r disgyblion a fynychodd yr ŵyl. Roedd yn galonogol iawn gweld bechgyn ifanc, y gwyddom eu bod yn arbennig o heriol mewn perthynas â darllen, fel y gwyddom, yn siarad mor huawdl am eu cariad at ddarllen, y llenyddiaeth a'r llyfrau y maent yn eu dewis ar hyn o bryd, a'u brwdfrydedd. Ac nid yn unig eu brwdfrydedd ynglŷn â llyfr unigol, ond eu dealltwriaeth eu bod, drwy ymarfer eu darllen, defnyddio'r cyfle hwn, yn rhoi'r cyfle gorau posibl iddynt hwy eu hunain, nid yn unig yn Saesneg, ond mewn gwirionedd, i gael mynediad at y cwricwlwm cyfan. Rwy'n cymeradwyo ysgolion fel hyn nad ydynt yn defnyddio cyfnod ariannol anodd fel esgus i beidio â chyflwyno dulliau newydd ac arloesol yn eu hysgolion. Dylid eu canmol.

14:15

Cabinet Secretary, you said earlier that all children attending secondary school were entitled to free transport, but that surely doesn't apply to children attending sixth form. And in the case of Merthyr, is it really appropriate, if sixth-form provision is only going to take place for that age group at Merthyr college, for the council to be consulting on making all children of that age group pay for their transport to that one site?

Ysgrifennydd y Cabinet, fe ddywedoch yn gynharach fod gan bob plentyn sy'n mynychu'r ysgol uwchradd hawl i gael cludiant am ddim, ond does bosibl fod hynny'n wir am blant sy'n mynychu'r chweched dosbarth. Ac yn achos Merthyr Tudful, os mai yng ngholeg Merthyr Tudful yn unig y bydd darpariaeth chweched dosbarth ar gael ar gyfer y grŵp oedran hwnnw, a yw'n briodol, mewn gwirionedd, i'r Cyngor ymgynghori ar wneud i'r holl blant yn y grŵp oedran hwnnw dalu am eu cludiant i'r un safle hwnnw?

Sorry. I apologise to Mr Reckless if I did not make myself clear in my answer to Michelle Brown. The learner travel Measure provides free school transport for compulsory-school-age children to the age of 16. For post-16 learners, individual local authorities are able to make provision if they see fit, and there is a mixed approach taken by local authorities across Wales.

Mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n ymddiheuro i Mr Reckless os nad eglurais hyn yn ddigon clir yn fy ateb i Michelle Brown. Mae'r Mesur teithio gan ddysgwyr yn darparu cludiant am ddim ar gyfer plant oedran ysgol gorfodol hyd at 16 oed. Ar gyfer dysgwyr ôl-16, gall awdurdodau lleol unigol wneud darpariaethau os barnant fod hynny'n addas, a cheir ymagwedd gymysg gan awdurdodau lleol ledled Cymru.

Uno a Chau Ysgolion
School Mergers and Closures

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ar uno a chau ysgolion? OAQ52023

8. Will the Cabinet Secretary outline the Welsh Government's position on school mergers and closures? OAQ52023

Thank you, Bethan. Responsibility for the planning of school places rests with local authorities. When proposing substantial changes to schools, local authorities and other proposers must comply with the oft-mentioned schools organisation code and must consider a range of factors—the prime consideration being the interests of learners.  

Diolch, Bethan. Awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am gynllunio lleoedd ysgol. Wrth gynnig newidiadau sylweddol i ysgolion, mae'n rhaid i awdurdodau lleol a chynigwyr eraill gydymffurfio gyda'r cod trefniadaeth ysgolion a grybwyllir yn aml, ac mae'n rhaid iddynt ystyried amrywiaeth o ffactorau—a buddiannau dysgwyr yw'r brif ystyriaeth.

Thank you for that reply. I have raised this issue with you here before with regard to the proposal to close Cymer Afan Comprehensive School in my region, and I heard you earlier speak about the choice of active travel for learners. But in this instance, if Cymer Afan is closed and they are expected to travel nearly 10 miles to either Cimla or Margam, it may mean that they do not have that particular choice. Clearly, the future generations well-being assessments must take into account sustainable transport, so I'm trying to understand what conversations you've had with the Future Generations Commissioner for Wales to ensure that when there isn't that option of sustainable transport, what actually happens to those children and to their well-being.

Diolch am eich ateb. Rwyf wedi codi'r mater hwn gyda chi yma o'r blaen mewn perthynas â'r cynnig i gau Ysgol Gyfun Cymer Afan yn fy rhanbarth, ac fe'ch clywais yn siarad yn gynharach ynglŷn â'r dewis o deithio llesol ar gyfer dysgwyr. Ond yn yr achos hwn, os yw ysgol Cymer Afan yn cael ei chau a bod disgwyl iddynt deithio bron i 10 milltir i Gymla neu Margam, gallai hynny olygu nad oes ganddynt y dewis hwnnw. Yn amlwg, mae'n rhaid i asesiadau llesiant cenedlaethau'r dyfodol ystyried trafnidiaeth gynaliadwy, felly rwy'n ceisio deall pa drafodaethau a gawsoch gyda Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru i sicrhau, pan nad yw'r opsiwn o drafnidiaeth gynaliadwy ar gael, beth yn union sy'n digwydd i'r plant hynny a'u lles.

I have had no conversations with the commissioner on that particular subject. The organisation code does require local authorities to carry out an impact assessment with regard to the well-being of learners. It also does give indicative timings of what would be regarded as a length of travel time that would not be suitable for children, but it really is for the individual local authority to ensure that, in carrying out its consultation with local people, it does that in line with the School Standards and Organisation (Wales) Act 2013 and the code.

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau gyda'r comisiynydd ynglŷn â'r pwnc penodol hwnnw. Mae'r cod trefniadaeth yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gynnal asesiad effaith mewn perthynas â lles dysgwyr. Mae hefyd yn darparu amseroedd dangosol o ran yr hyn a fyddai'n cael ei ystyried yn gyfnod teithio nad yw'n addas ar gyfer plant, ond mater i'r awdurdod lleol unigol, wrth iddo gynnal ei ymgynghoriad â phobl leol, yw sicrhau ei fod yn gwneud hynny'n unol â Deddf Safonau a Threfniadaeth Ysgolion (Cymru) 2013 a'r cod.

Cabinet Secretary, I know that the future of small rural and semi-rural schools has been a huge issue in your constituency, and it's Councillor Brigitte Rowlands now, who represents the Mawr ward in Swansea, who's facing the same sort of challenges you've had yourself in the past, because there are two schools there that are earmarked for closure—shall I put it that way? I recognise the awkward position that the local authority is in, but I also recognise that a significant number, across Wales now, of our smaller schools have either already gone or are in the process of going, leaving a much smaller number of small schools that have survived the 90-pupil test, if you like. I heard your answers to earlier questions in this session, but do we need to be looking now at tweaks, shall we say, to the 90-pupil count guidance, in effect, to allow for the fact that, sometimes, it's not surplus places that are the priority argument in keeping schools open and there might be other considerations that are more important?

Ysgrifennydd y Cabinet, gwn fod dyfodol ysgolion bach gwledig a lled-wledig wedi bod yn fater enfawr yn eich etholaeth, ac mae'r cynghorydd Brigitte Rowlands, sy'n cynrychioli ward Mawr yn Abertawe, yn wynebu'r un math o heriau yn awr ag a wynebwyd gennych chi yn y gorffennol, gan fod dwy ysgol yno wedi'u clustnodi ar gyfer eu cau—os caf ei roi felly? Rwy'n cydnabod bod yr awdurdod lleol mewn sefyllfa annifyr, ond rwyf hefyd yn cydnabod bod nifer sylweddol o'n hysgolion llai ledled Cymru bellach naill ai wedi cau neu yn y broses o gau, gan adael nifer llai o lawer o ysgolion bach sydd wedi goroesi'r prawf 90 o ddisgyblion, os mynnwch. Clywais eich atebion i gwestiynau cynharach yn y sesiwn hon, ond bellach, mae angen inni ystyried diwygiadau, os mynnwch, i'r canllawiau 90 o ddisgyblion, i bob pwrpas, er mwyn darparu ar gyfer y ffaith nad lleoedd gwag yw'r brif ddadl bob tro dros gadw ysgolion ar agor, ac y gallai ystyriaethau eraill fod yn bwysicach?

14:20

The primary consideration that all local authorities should have when planning their school places and thinking about school organisation is the interests of the learner and the quality of education that that institution is able to offer young people. You'll be aware of the answers I gave earlier. We are pushing forward with the designation of a list of rural schools and then a presumption against closure. Does that mean that there will never be any changes? I have to be honest and clear with people: no. But what it does mean is that the local authority will have to demonstrate that they have exhausted all other options and they have considered all other options before they take a decision to close a particularly small rural school.

Crucially, as I say, we also need to support the delivery of rural education. There are particular challenges about maintaining high standards, especially in small rural primary schools. So, for instance, you and I will both be aware of schools where, perhaps, the classroom teacher has pupils who are year 4, year 5 and year 6 within a single classroom, and that presents particular challenges in the differentiation of work, for instance. That's why we have made available a small rural schools grant that local authorities have been able to apply for to be able to look at innovative approaches to support the quality of education in our small rural schools, because keeping them open is one thing, but they have to offer excellent opportunities for our young people.

Y brif ystyriaeth a ddylai fod gan bob awdurdod lleol wrth gynllunio lleoedd ysgolion ac wrth feddwl am drefniadaeth ysgolion yw buddiannau'r dysgwr ac ansawdd yr addysg y gall y sefydliad hwnnw ei chynnig i bobl ifanc. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r atebion a roddais yn gynharach. Rydym yn bwrw ymlaen â'r broses o ddynodi rhestr o ysgolion gwledig, a rhagdybiaeth wedyn yn erbyn eu cau. A yw hynny'n golygu na fydd unrhyw newidiadau byth? Mae'n rhaid imi fod yn onest ac yn glir gyda phobl: nac ydy. Ond yr hyn a olyga yw y bydd yn rhaid i'r awdurdod lleol ddangos eu bod wedi dihysbyddu pob opsiwn arall ac wedi ystyried pob opsiwn arall cyn gwneud penderfyniad i gau ysgol wledig arbennig o fach.

Yn hollbwysig, fel y dywedaf, mae angen inni gefnogi darpariaeth addysg wledig hefyd. Ceir heriau penodol ynghylch cynnal safonau uchel, yn enwedig mewn ysgolion cynradd gwledig bach. Felly, er enghraifft, rydych chi a minnau'n gwybod am ysgolion, efallai, lle mae gan yr athro dosbarth ddisgyblion blwyddyn 4, blwyddyn 5 a blwyddyn 6 mewn un ystafell ddosbarth, ac mae hynny'n creu heriau penodol mewn perthynas â gwaith gwahaniaethol, er enghraifft. Dyna pam yr ydym wedi darparu grant ysgolion gwledig bach y gall awdurdodau lleol wneud cais amdano fel y gallant ystyried dulliau arloesol o gefnogi ansawdd addysg yn ein hysgolion gwledig bach, gan fod eu cadw ar agor yn un peth, ond mae'n rhaid iddynt gynnig cyfleoedd gwych i'n pobl ifanc.

Cabinet Secretary, in your responses to both Suzy Davies and Bethan Jenkins, you talked about the interests of the learner and the well-being of the learner, which I fully support. But, of course, the well-being of the learner also depends on the well-being of the communities the learner lives in and is educated within, and, as has been pointed out, Cymer Afan is actually proposed to be closed with pupils transported and transferred a distance of over 10 miles. The experience they have of getting home post school education—in other words, they often stay behind for after-school activities, and that's an important part of the well-being of the learner, to be able to do that—means that there will be difficulties in that aspect. When you look at this, because it might well come across your desk, will you also consider the well-being of the community and the well-being of the learner beyond just the educational experience inside the school itself? Will you also look at, perhaps, whether there needs to be a consultation under the new school reorganisation guidelines, and not the old ones?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich ymatebion i Suzy Davies a Bethan Jenkins, fe sonioch am fuddiannau'r dysgwr a lles y dysgwr, a chefnogaf hynny'n llwyr. Ond wrth gwrs, mae lles y dysgwr hefyd yn dibynnu ar les y gymuned y mae'r dysgwr yn byw ynddi ac yn cael ei addysg ynddi, ac fel y nodwyd, cafwyd cynnig i gau ysgol Cymer Afan gyda disgyblion yn cael eu cludo a'u trosglwyddo 10 milltir i ffwrdd. Mae'r profiad a gânt o fynd adref ar ôl ysgol—mewn geiriau eraill, maent yn aml yn aros i gymryd rhan mewn gweithgareddau ar ôl ysgol, ac mae hynny'n rhan bwysig o les y dysgwr, gallu gwneud hynny—yn golygu y bydd anawsterau gyda'r agwedd honno. Pan fyddwch yn ystyried hyn, oherwydd gallai'n hawdd ddod ar draws eich desg, a wnewch chi hefyd ystyried lles y gymuned a lles y dysgwr y tu hwnt i'r profiad addysgol yn yr ysgol ei hun? A wnewch chi hefyd ystyried, efallai, a oes angen cynnal ymgynghoriad o dan y canllawiau ad-drefnu ysgolion newydd, yn hytrach na'r hen rai?

Could I assure David and, indeed, all Members here that any applications to close a school that do find their way onto my desk are scrutinised forensically and are done so in accordance with existing Welsh law and statutory guidance?

A gaf fi roi sicrwydd i David, ac yn wir, i'r holl Aelodau yma fod unrhyw geisiadau i gau ysgol sy'n cyrraedd fy nesg yn cael eu craffu'n fforensig, yn unol â chyfraith a chanllawiau statudol presennol Cymru?

While holding a surgery in Maesteg, I was asked by parents about school closures in their area. They stated the new super-sized school being built in Port Talbot did not have sufficient children living locally in the area to fill the places and, therefore, children were coming from much further away and expected to fill these places. Their concern was that some children living a distance away would mean that, in one day, they would be on the school bus for almost two hours. Therefore, what discussions have you had with parents raising these concerns and do you not agree with me that that is an unreasonable expectation of both parents and children?

Wrth gynnal cymhorthfa ym Maesteg, gofynnodd rhieni i mi ynglŷn â chau ysgolion yn eu hardal. Dywedasant nad oedd digon o blant yn byw yn yr ardal leol i lenwi lleoedd yr ysgol fawr newydd sy'n cael ei hadeiladu ym Mhort Talbot, ac o ganlyniad i hynny, fod plant yn dod o ardaloedd llawer pellach a disgwylir iddynt lenwi'r lleoedd hyn. Roeddent yn bryderus y byddai rhai o'r plant sy'n byw yn bell ar y bws ysgol am bron i ddwy awr mewn un diwrnod. Felly, pa drafodaethau a gawsoch gyda'r rhieni sy'n mynegi'r pryderon hyn, ac onid ydych yn cytuno fod hyn yn disgwyl gormod gan rieni a phlant?

I would encourage all those, and I'm sure they already have—if they have concerns about the statutory notice that has been put out by Neath Port Talbot, then they need to participate in that consultation. As I said earlier, there is some guidance available that talks about notional travel times, what would be regarded as a disproportionate amount of time that one would expect a child to travel to education, but I'm not able to comment any further on any particular proposals, just in case they do arrive at Welsh Government for me to determine.

Buaswn yn annog pawb, ac rwy'n siŵr eu bod eisoes—os oes ganddynt bryderon ynghylch yr hysbysiad statudol a roddwyd gan Gastell-nedd Port Talbot, mae angen iddynt gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw. Fel y dywedais yn gynharach, mae rhywfaint o ganllawiau ar gael sy'n sôn am amseroedd teithio tybiannol, yr hyn a fyddai'n cael ei ystyried yn amser rhy hir i blentyn deithio i gael addysg, ond ni allaf roi unrhyw sylwadau pellach ar unrhyw gynigion penodol, rhag ofn y byddant yn dod yma i Lywodraeth Cymru i mi eu hystyried.

14:25

Diolch. Rydw i mewn cyswllt agos ag ymgyrchwyr sy'n bryderus iawn oherwydd ymgynghoriadau ar gau nifer o ysgolion gwledig yn Ynys Môn. Rydw i'n deall y pwysau sydd ar y cyngor, ac mi hoffwn i chi ystyried un elfen o'r pwysau yna, sef bod un set o'ch swyddogion chi, i bob pwrpas, yn hybu cau ysgolion gwledig drwy awgrymu na fydd arian o gronfa ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ar gael oni bai bod awdurdod lleol yn cyflwyno cynllun adeilad newydd sy'n cynnwys cau ysgolion eraill. Ac ar y llaw arall, mae gennych chi swyddogion sy'n cwblhau'r gwaith ar god trefniadaeth ysgolion newydd a fydd yn gosod rhagdybiaeth o blaid cadw ysgolion gwledig ar agor. Yn yr achos cyfredol, presennol yn Ynys Môn, mae angen ysgol newydd yn Llangefni, ac ehangu un newydd, mae'n siŵr, ond y casgliad y mae'r cyngor yn dod iddo fo ydy bod yn rhaid, fel rhan o hynny, gau ysgolion eraill—mae Bodffordd, Henblas a Talwrn yn cael eu hystyried. A ydych chi mewn sefyllfa i ddweud wrth y cyngor nad oes yn rhaid i'r ddau beth, sef argaeledd yr arian ar gyfer ysgol newydd a'r angen i gau ysgolion gwledig, fod yn gysylltiedig â'i gilydd ac nad yw'r naill yn ddibynnol ar y llall?

Thank you. I’m in close contact with campaigners who are very concerned about consultations on the closure of a number of rural schools on Anglesey. I do understand the pressure on the council and I would like you to consider one element of those pressures, namely that one set of your officials, to all intents and purposes, is promoting the closure of rural schools by suggesting that funding from the twenty-first century schools programme won’t be available unless the local authority presents new building proposals that include the closure of existing schools. And on the other hand, you have officials who are completing the work on the new school organisation code, which will set a prejudice in favour of keeping rural schools open. In the current case on Anglesey, we need a new school in Llangefni and the expansion of the school too, but the conclusion that the council has come to is that as part of that, they would have to close other schools—Bodffordd, Henblas and Talwrn are being considered for closure. Are you in a position to tell the council that those two things, namely the availability of funding for a new school and the need to close existing rural schools, do not have to be linked together and that one isn’t dependent on the other?

Rhun, it really is a matter for the local authority in Ynys Môn to plan their school places, but let me be absolutely clear: any application under the twenty-first century schools programme for capital moneys is judged on a criteria, is examined by an external board to Welsh Government, with independent people looking at the value behind that individual application, and I'm not aware of applications being predicated on a need to close schools otherwise. With regard to the availability of the twenty-first century schools programme to build new schools, the programme is available for school refurbishment of an existing site, replacement schools, as well as newly constituted schools, and there are examples across Wales of all three, where the money is being used to refurbish an existing school, to replace an existing school building, or in some cases—and I was in Anglesey opening some of them recently—where there has been an amalgamation of schools, to create an area school with new facilities.

Rhun, mater i'r awdurdod lleol ar Ynys Môn yw cynllunio eu lleoedd ysgolion, ond gadewch imi ddweud yn gwbl glir: caiff unrhyw gais am arian cyfalaf o dan raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ei farnu yn ôl meini prawf, ei archwilio gan fwrdd allanol i Lywodraeth Cymru, gyda phobl annibynnol yn ystyried gwerth y cais unigol hwnnw, ac nid wyf yn ymwybodol o geisiadau'n seiliedig ar angen i gau ysgolion fel arall. O ran argaeledd rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i adeiladu ysgolion newydd, mae'r rhaglen ar gael er mwyn adnewyddu safleoedd ysgolion presennol, ysgolion newydd, yn ogystal ag ysgolion a gyfansoddwyd o'r newydd, a cheir enghreifftiau o'r tri ledled Cymru, lle y defnyddir yr arian i adnewyddu ysgol sy'n bodoli eisoes, i adeiladu ysgol newydd yn lle'r un sydd yno, neu mewn rhai achosion—a bûm ar Ynys Môn yn agor rhai ohonynt yn ddiweddar—lle y cafodd ysgolion eu huno i greu ysgol fro gyda chyfleusterau newydd.

Disgyblion Sipsiwn, Roma a Theithwyr
Gypsy, Roma and Traveller Pupils

9. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y cymorth sydd ar gael i ddisgyblion Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn Nhor-faen? OAQ52040

9. Will the Cabinet Secretary make a statement on the support available for Gypsy, Roma and Traveller pupils in Torfaen? OAQ52040

Thank you, Lynne. 'Education in Wales: Our National Mission' is clear on our commitment to ensure that all learners in Wales are fully supported to reach their potential. Working with partners, we are determined to overcome the particular challenges that face some groups of learners, including Gypsy, Roma and Traveller learners, whose achievements, for instance, at 16 are not where any of us would want them to be.

Diolch, Lynne. Mae 'Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein Cenedl' yn nodi ein hymrwymiad i sicrhau bod pob dysgwr yng Nghymru yn cael eu cynorthwyo i gyflawni eu potensial llawn. Gan weithio gyda phartneriaid, rydym yn benderfynol o oresgyn yr heriau penodol sy'n wynebu rhai grwpiau o ddysgwyr, gan gynnwys dysgwyr sy'n Sipsiwn, Roma a Theithwyr, nad yw eu cyflawniad, er enghraifft, yn 16 oed, yn cyrraedd lle y byddai unrhyw un ohonom yn dymuno'i weld.

Thank you. As you're aware, I recently visited the Torfaen Traveller education service based at West Monmouth School, and it was absolutely fantastic to see how well the young people are doing, how they're getting really good qualifications, and some of them are considering going on to university. As you also know, I'm very much behind your efforts to tackle early entry, but one of the issues that was raised with me by the young people is the fact that having the facility of early entry is absolutely vital for Traveller children, because some of them take the summer off to go travelling. What assurances can you offer that changes to early entry will take account of the needs of the Gypsy, Roma and Traveller community? But also, will you join me in congratulating the Torfaen Traveller education service, and also the staff who work there, for the fantastic work they're doing?

Diolch. Fel y gwyddoch, ymwelais â gwasanaeth addysg Teithwyr Torfaen yn ysgol Gorllewin Mynwy yn ddiweddar, ac roedd yn wych gweld pa mor dda y mae'r bobl ifanc hynny'n gwneud, sut y maent yn cael cymwysterau da iawn, ac mae rhai ohonynt yn ystyried mynd i'r brifysgol. Fel y gwyddoch hefyd, rwy'n llwyr gefnogi eich ymdrechion i fynd i'r afael â chyflwyno cynnar, ond un o'r materion a grybwyllodd y bobl ifanc wrthyf yw'r ffaith bod y gallu i gyflwyno disgyblion yn gynnar yn gwbl hanfodol ar gyfer plant Teithwyr, gan fod rhai ohonynt yn teithio dros yr haf. Pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd newidiadau i gyflwyno cynnar yn ystyried anghenion y gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr? Ond hefyd, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch gwasanaeth addysg Teithwyr Torfaen, yn ogystal â'r staff sy'n gweithio yno, am y gwaith gwych a wnânt?

Well, I would be delighted to recognise the success of that school, building on what Estyn did in 2016, where it recognised that what happens at West Monmouth School provides fantastic opportunities for young people and children from the Gypsy/Traveller community. They are keeping those children in school, and they're going on to achieve really well, and they have focused very much on building really strong links with families and parents in that community. I am aware of the importance of allowing some schools, where there are Gypsy/Traveller children, to have early entry, especially in the autumn series of exams, because we do recognise that that may be the only opportunity that those children have to take a public examination. That's one of the reasons that was at the forefront of my thinking last year when we made our decisions about early entry, and why we did not ban early entry outright, because to do so would have been to deprive those schools, and those children, of the opportunities of sitting their formal examinations. It is perfectly appropriate, in those cases, that children are entered early, and that's why we still allow schools to have that option, where they can allow children to enter exams early when it is in the best interests of the children, and West Monmouth School have shown they certainly have the best interests of these children at heart.

Wel, rwy'n falch iawn o gydnabod llwyddiant yr ysgol honno, gan adeiladu ar yr hyn a wnaeth Estyn yn 2016 pan gydnabu fod yr hyn sy'n digwydd yn ysgol Gorllewin Mynwy yn darparu cyfleoedd gwych i blant a phobl ifanc o'r gymuned Sipsiwn/Teithwyr. Maent yn cadw'r plant hynny yn yr ysgol, ac maent yn mynd yn eu blaenau i gyflawni'n dda iawn, ac maent wedi canolbwyntio'n fawr ar adeiladu cysylltiadau cryf iawn gyda theuluoedd a rhieni yn y gymuned honno. Rwy'n ymwybodol o bwysigrwydd caniatáu i rai ysgolion, sy'n cynnwys plant Sipsiwn/Teithwyr, gyflwyno plant yn gynnar, yn enwedig yng nghyfres arholiadau'r hydref, gan ein bod yn cydnabod mai dyna'r unig gyfle, o bosibl, i'r plant hynny sefyll arholiad cyhoeddus. Dyna oedd un o'r prif resymau ar flaen fy meddwl y llynedd pan wnaethom ein penderfyniadau ynghylch cyflwyno cynnar, a dyna pam na waharddasom gyflwyno cynnar yn gyfan gwbl, gan y byddai hynny wedi amddifadu'r ysgolion hynny, a'r plant hynny, o'r cyfle i sefyll eu harholiadau ffurfiol. Mae'n gwbl briodol, yn yr achosion hynny, fod plant yn cael eu cyflwyno'n gynnar, a dyna pam yr ydym yn parhau i ganiatáu i ysgolion gael y dewis hwnnw, lle y gallant ganiatáu i blant sefyll arholiadau'n gynnar pan fydd hynny er budd gorau'r plant, ac mae Ysgol Gorllewin Mynwy wedi dangos bod buddiannau'r plant hyn yn bwysig iddynt.

14:30

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
2. Questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services

Y cwestiynau nesaf, felly, i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. A'r cwestiwn cyntaf, Jayne Bryant.

The next questions, therefore, to the Cabinet Secretary for Health and Social Services. And the first question, Jayne Bryant.

Bwydo ar y Fron
Breastfeeding

1. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i hyrwyddo bwydo ar y fron? OAQ52042

1. What is the Welsh Government doing to promote breastfeeding? OAQ52042

Thank you for the question. The Welsh Government recognises the importance of breastfeeding, and is committed to its promotion and increased uptake. Public Health Wales have responsibility for delivering this programme, and are leading national breastfeeding week, from 20 to 26 June. This will include a social media campaign and supporting professionals with local events, and I do hope that AMs across the Chamber will support and promote that week, and breastfeeding more generally.

Diolch i chi am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd bwydo ar y fron, ac mae wedi ymrwymo i hyrwyddo a chynyddu nifer y rhai sy'n dewis bwydo ar y fron. Iechyd Cyhoeddus Cymru sy'n gyfrifol am gyflwyno'r rhaglen hon, a hwy sy'n arwain wythnos genedlaethol bwydo ar y fron, rhwng 20 a 26 Mehefin. Bydd hyn yn cynnwys ymgyrch ar y cyfryngau cymdeithasol yn ogystal â chefnogi gweithwyr proffesiynol gyda digwyddiadau lleol, a gobeithio y bydd ACau ar draws y Siambr yn cefnogi ac yn hyrwyddo'r wythnos honno, a bwydo ar y fron yn fwy cyffredinol.

Thank you, Cabinet Secretary. The benefits of breastfeeding for mothers and babies are well documented. However, it's really important that new mums receive the support that they need. Last year, I was really proud to attend the maternity unit at the Royal Gwent Hospital to see Aneurin Bevan Local Health Board receive the prestigious Baby Friendly award, and to pay tribute to the midwives and support workers for their commitment on this. In addition, progress has been made, with Newport City Council and the health board launching Breastfeeding Welcome. Through displaying a Breastfeeding Welcome logo, organisations show that they'll be friendly and supportive to mothers wanting to breastfeed. How can these initiatives of good practice be supported? And I wonder if you can give us an update on the task and finish group and the progress on that group and indicate when you expect it to report.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae manteision bwydo ar y fron i famau a babanod wedi'u cofnodi'n helaeth. Fodd bynnag, mae'n bwysig iawn fod mamau newydd yn cael y cymorth y maent ei angen. Y llynedd, roeddwn yn falch iawn o fynychu'r uned famolaeth yn Ysbyty Brenhinol Gwent i weld Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan yn derbyn gwobr arbennig Cyfeillgar i Fabanod, ac i dalu teyrnged i'r bydwragedd a'r gweithwyr cymorth am eu hymrwymiad ar hyn. Yn ogystal, mae cynnydd wedi'i wneud, gyda Chyngor Dinas Casnewydd a'r bwrdd iechyd yn lansio Cynllun Croesawu Bwydo ar y Fron. Drwy arddangos logo Croesawu Bwydo ar y Fron, mae sefydliadau'n dangos y byddant yn gyfeillgar ac yn gefnogol i famau sydd eisiau bwydo ar y fron. Sut y gellir cefnogi mentrau arfer da o'r fath? A tybed a allwch roi'r newyddion diweddaraf i ni am y grŵp gorchwyl a gorffen a chynnydd y grŵp hwnnw a nodi pryd rydych yn disgwyl ei adroddiad.

Thank you for the follow-up question. I welcome the steps made by Newport to make it expressly clear—no pun intended—that breastfeeding is welcome across the city. There's a model for other people to follow, because it is about encouraging mothers to breastfeed when they're out of the home, and actually encouraging all of us to be supportive in that environment as well. I did set up a task and finish group to look at improving breastfeeding rates in Wales last year, following a meeting with the Royal College of Midwives. Our breastfeeding rates have improved over the last 10 years—up to 61 per cent at birth—but we know that (a) we want that rate to be higher, but also for breastfeeding to continue. I am expecting the task and finish group to report to me within a month with those recommendations, and I expect to update Members not only on receipt of the report but the Government response to that report and its recommendations.

Diolch i chi am eich cwestiwn. Rwy'n croesawu'r camau a wnaed gan Gasnewydd i'w gwneud yn hollol glir ein bod yn croesawu bwydo ar y fron ledled y ddinas. Mae yna fodel i bobl eraill ei ddilyn, oherwydd mae'n ymwneud ag annog mamau i fwydo ar y fron pan fyddant allan o'r cartref, ac annog pob un ohonom i fod yn gefnogol yn yr amgylchedd hwnnw yn ogystal. Sefydlais grŵp gorchwyl a gorffen i edrych ar wella cyfraddau bwydo ar y fron yng Nghymru y llynedd, yn dilyn cyfarfod gyda Choleg Brenhinol y Bydwragedd. Mae ein cyfraddau bwydo ar y fron wedi gwella dros y 10 mlynedd diwethaf—hyd at 61 y cant adeg genedigaeth—ond gwyddom ein bod (a)  eisiau i'r gyfradd honno fod yn uwch, ond rydym hefyd eisiau i fwydo ar y fron barhau. Rwy'n disgwyl adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen, gyda'r argymhellion hynny o fewn mis ac rwy'n disgwyl y byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, nid yn unig ar ôl derbyn yr adroddiad, ond yn dilyn ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad hwnnw a'i hargymhellion.

Thank you, Presiding Officer, and I will stick to the subject. As a huge supporter of breastfeeding, having four children who were all breastfed, I can see the benefits of that. But, sadly, many new mothers give up after a short period of time and cite a lack of support, or a perceived lack of support, that they might have had from a designated midwife, because of pressure on community and maternity services. Have you, in the time that you've been health Secretary, identified that lack of support in the community, in particular the amount of time that expectant mothers can spend with a dedicated midwife to support them in breastfeeding and allowing them to continue right the way through the child's best part of its life?

Diolch i chi, Lywydd, a byddaf yn cadw at y pwnc. Fel un sy'n cefnogi bwydo ar y fron yn frwd, gyda phedwar o blant a gafodd eu bwydo ar y fron, gallaf weld manteision hynny. Ond yn anffodus, mae llawer o famau newydd yn rhoi'r ffidl yn y to ar ôl cyfnod byr o amser ac yn nodi diffyg cymorth, neu'r canfyddiad o ddiffyg cymorth, y gallent fod wedi'i gael gan fydwraig ddynodedig, oherwydd pwysau ar wasanaethau cymunedol a gwasanaethau mamolaeth. A ydych chi, yn ystod eich cyfnod fel Ysgrifennydd iechyd, wedi nodi'r diffyg cefnogaeth hwnnw yn y gymuned, ac yn arbennig, y cyfnod o amser y gall mamau beichiog ei dreulio gyda bydwraig benodol i'w cynorthwyo i fwydo ar y fron er mwyn caniatáu iddynt barhau yn y ffordd gywir drwy'r rhan orau o fywyd y plentyn?

I recognise the point made about how people are practically supported to both initiate and then also to continue breastfeeding. There's something about the broader expectation on mothers themselves, through pregnancy, as well as partners, family members, and broader society. And the point made about who is the right healthcare professional to support that mother, to support that family, is part of what I'm expecting the report—the task and finish report—to come back to me on. And if we need to think again about the mix of staff that we have—because it may not need to be a midwife; there are other healthcare professionals, including those who are experienced healthcare professionals who might be coming back in to work, as well, indeed, as volunteers. Because lots of what women say they have found effective are actually peer-to-peer support groups as well. So, there's a broader piece of work that I'm expecting to be done by that task and finish group to understand what we need to do, both employed healthcare staff, volunteers, and the broader changes that we all need to be part of helping to support within our society.

Rwy'n cydnabod y pwynt a wnaed ynglŷn â sut y caiff pobl gymorth ymarferol i gychwyn ac yna i barhau i fwydo ar y fron. Mae yna rywbeth ynglŷn â'r disgwyliadau ehangach ar famau eu hunain, drwy'r beichiogrwydd, yn ogystal â phartneriaid, aelodau o'r teulu a'r gymdeithas ehangach. Ac mae'r pwynt a wneir ynglŷn â phwy yw'r gweithiwr gofal iechyd proffesiynol cywir i gynorthwyo'r fam honno, i gefnogi'r teulu hwnnw, yn rhan o'r hyn rwy'n disgwyl i'r adroddiad—adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen—roi gwybod i mi yn ei gylch. Ac os oes angen inni feddwl eto ynglŷn â'r cymysgedd o staff sydd gennym—oherwydd efallai nad oes angen iddynt fod yn fydwraig; mae yna weithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill, gan gynnwys y rheini sy'n weithwyr gofal iechyd proffesiynol profiadol sydd, o bosibl, yn dychwelyd i'r gwaith, yn wir, fel gwirfoddolwyr. Oherwydd mae llawer o fenywod yn dweud eu bod yn ystyried grwpiau cymorth gan gymheiriaid yn effeithiol hefyd. Felly, mae yna waith ehangach rwy'n disgwyl i'r grŵp gorchwyl a gorffen ei wneud i ddeall beth sydd angen i ni ei wneud, yn staff gofal iechyd a gyflogir, gwirfoddolwyr, a'r newidiadau ehangach sydd angen i bawb ohonom helpu i'w cefnogi yn ein cymdeithas.

Sgrinio Coluddion Cymru
Bowel Screening Wales

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am raglen Sgrinio Coluddion Cymru? OAQ52035

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Bowel Screening Wales programme? OAQ52035

Thank you. We have a well-established national population bowel screening programme in Wales, with nearly 147,000 men and women screened during 2016-17. We continually look for ways to increase uptake, and recently announced the introduction of a better and more user-friendly testing system, which will be rolled out from January 2019.

Diolch. Mae gennym raglen genedlaethol wedi'i sefydlu'n dda ar gyfer sgrinio coluddion y boblogaeth yng Nghymru, gyda bron i 147,000 o ddynion a menywod wedi cael eu sgrinio yn ystod 2016-17. Rydym yn chwilio'n gyson am ffyrdd i gynyddu'r niferoedd, ac yn ddiweddar, cyhoeddasom y bydd system brofi well a mwy hwylus yn cael ei chyflwyno o fis Ionawr 2019 ymlaen.

The Cabinet Secretary will know that, in the latest year for which figures are available, the uptake of those eligible decreased from 54.4 per cent to 53.4 per cent, so a 1 per cent reduction. I hope this does not become a trend. And, also, at the moment, screening is not offered to anyone over 75. And I have a constituent who's been very anxious about this because he has taken part in the programme. They arrive at their 75th birthday then they cannot get the screening kits, and I do think this aspect of the screening programme should be reviewed. 

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod, yn y flwyddyn ddiweddaraf y mae ffigurau ar gael ar ei chyfer, fod nifer y rhai cymwys sydd wedi manteisio ar y prawf sgrinio wedi gostwng o 54.4 y cant i 53.4 y cant, felly gostyngiad o 1 y cant. Gobeithio na fydd hyn yn datblygu i fod yn duedd. Hefyd, ar hyn o bryd, ni chynigir prawf sgrinio i unrhyw un dros 75 oed. Ac mae gennyf etholwr sydd wedi bod yn bryderus iawn ynglŷn â hyn oherwydd ei fod wedi cymryd rhan yn y rhaglen. Maent yn cyrraedd 75 oed ac yna ni allant gael y pecynnau sgrinio, ac rwy'n credu y dylid adolygu'r elfen hon o'r rhaglen sgrinio.

14:35

I recognise the concern. This is part of the difficult choice and challenge in making decisions. We, as every UK nation, are advised by the UK National Screening Committee, and that does recommend routine screening up to the age of 74. The Wales Screening Committee actually recently considered whether to offer bowel screening for those people who self-referred over the age of 74, but their recommendation to us is that the evidence does not support doing that; the position remains unchanged. Part of our challenge, as always, is where we have the greatest impact on health, and that is difficult because individual circumstances will arise where people say, 'I would like a different choice to be made by the whole system.' Our focus is on the successful roll-out of the newer and better test to the population that we currently have, and, actually, on increasing the uptake. The positive news is that pilots of the new test have shown an increased uptake in those pilot areas. So, I look for a significant improvement as we roll out the new test, and, of course, we'll continue to be guided by the best available advice and evidence. And, if that changes, then I'll be happy to consider changing the choice that the Government and the national health service make. 

Rwy'n cydnabod y pryder. Mae hyn yn rhan o'r dewis anodd a'r her wrth wneud penderfyniadau. Fel pob gwlad yn y DU, fe'n cynghorir gan Bwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU, ac mae hwnnw'n argymell sgrinio rheolaidd hyd at 74 oed. Yn ddiweddar, mae Pwyllgor Sgrinio Cymru wedi bod yn ystyried a ddylid cynnig prawf sgrinio'r coluddyn i bobl sy'n hunanatgyfeirio dros 74 oed mewn gwirionedd, ond eu hargymhelliad i ni yw nad yw'r dystiolaeth yn cefnogi gwneud hynny; nid yw'r safbwynt wedi newid. Rhan o'n her ni, fel bob amser, yw lle mae gennym yr effaith fwyaf ar iechyd, ac mae hynny'n anodd oherwydd bydd amgylchiadau unigol yn codi lle mae pobl yn dweud, 'Hoffwn pe bai dewis gwahanol yn cael ei wneud gan y system gyfan.' Rydym yn canolbwyntio ar gyflwyno'r prawf newydd a gwell i'r boblogaeth sydd gennym ar hyn o bryd, a chynyddu nifer y rhai sy'n manteisio arno mewn gwirionedd. Y newyddion cadarnhaol yw bod cynlluniau peilot y prawf newydd wedi dangos cynnydd yn nifer y rhai sy'n manteisio arno yn yr ardaloedd peilot hynny. Felly, rwy'n edrych am welliant sylweddol wrth i ni gyflwyno'r prawf newydd, ac wrth gwrs, byddwn yn parhau i gael ein harwain gan y dystiolaeth a'r cyngor gorau sydd ar gael. Ac os yw'n newid, yna byddaf yn hapus i ystyried newid y dewis y mae'r Llywodraeth a'r gwasanaeth iechyd gwladol yn ei wneud.

Cabinet Secretary, I also look forward to the uptake being increased, because the new faecal immunochemical test is obviously more sensitive and a better test. But there are two issues. I also look forward to you perhaps looking at the age 50 to 60, because we don't have that age being accepted, but there may be individuals who have a history in families doing that, which you may want to specialise in. But those types of things mean more referrals, and, if you actually you do the FIT test, which is more sensitive than currently being proposed, you will definitely have more referrals and we have a problem with endoscopy and nurses and doctors in that area—we have a problem with diagnostics. What's the Welsh Government going to do to, basically, attack that problem, so that we can ensure that, if we get more referrals, they will be seen as quickly or quicker than they are now?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf innau hefyd yn edrych ymlaen at weld cynnydd yn nifer y rhai sy'n manteisio ar y prawf sgrinio, oherwydd mae'r prawf imiwnocemegol ysgarthol newydd yn amlwg yn fwy sensitif ac yn brawf gwell. Ond mae dau beth yn codi. Rwyf hefyd yn edrych ymlaen at eich gweld yn ystyried edrych ar rai 50 i 60 oed, oherwydd nid yw'r oedran hwnnw wedi'i dderbyn, ond mae'n bosibl y bydd unigolion sydd â hanes teuluol yn gwneud hynny, ac mae'n bosibl y byddwch eisiau arbenigo ynddo. Ond mae'r mathau hynny o bethau'n golygu mwy o atgyfeiriadau, ac os ydych yn gwneud y prawf imiwnocemegol ysgarthol, sy'n fwy sensitif na'r prawf a gynigir ar hyn o bryd, bydd gennych fwy o atgyfeiriadau yn bendant ac mae gennym broblem gydag endosgopi a nyrsys a meddygon yn y maes hwnnw—mae gennym broblem gyda diagnosteg. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i fynd i'r afael â'r broblem honno fel y gallwn sicrhau, os cawn fwy o atgyfeiriadau, y byddant yn cael eu gweld yr un mor gyflym neu'n gyflymach nag ar hyn o bryd?

I recognise the issue that David Rees raises on both points, both about the fact that we don't currently offer the test for people who are in the age bracket between 50 and 59—. And, again, our ambition is clear: we want to be able to do that. But, actually, our challenge is that, when we're seeing a falling level of uptake in the screening for the current population we provide screening for, we need to understand better how to implement that more successfully as we then are ambitious to actually roll out to the younger age group as well, which is in line with the advice we've received. So, we have advice not to roll out for 75-year-olds and above. We do have advice that we need to get the position where, with a successful uptake, we then roll out to people over the age of 50 up to 59. 

On your second point about diagnostics, we've actually made significant progress on reducing diagnostic waits more generally, but it is recognised that, with the new test, we'll expect more demand. That's why health boards have been investing in endoscopy services over a number of years, and we're also expecting to see that the endoscopy implementation group will come up with more plans and proposals on improving both the efficiency and the quality and the capacity within those services—it's not just in this area, but on the greater diagnostic capacity.

Rwy'n cydnabod y mater y mae David Rees yn ei godi mewn perthynas â'r ddau bwynt, y ffaith nad ydym yn cynnig y prawf ar gyfer pobl sydd rhwng 50 a 59 oed ar hyn o bryd—. Ac unwaith eto, mae ein huchelgais yn glir: rydym eisiau gallu gwneud hynny. Ond mewn gwirionedd, pan ydym yn gweld gostyngiad yn nifer y rhai sy'n manteisio ar y prawf sgrinio yn y boblogaeth rydym yn darparu sgrinio ar ei chyfer ar hyn o bryd, yr her yw ein bod angen gwell dealltwriaeth o sut y gallwn weithredu'r prawf hwnnw'n fwy llwyddiannus gan fod gennym uchelgais wedyn i'w gyflwyno i'r grŵp oedran iau hefyd, sy'n unol â'r cyngor rydym wedi'i gael. Felly, rydym wedi cael ein cynghori i beidio â chyflwyno'r prawf ar gyfer unigolion dros 75 oed. Rydym wedi cael ein cynghori i gyrraedd sefyllfa lle y gallwn gyflwyno'r prawf, gyda nifer llwyddiannus yn manteisio arno, i bobl rhwng 50 a 59 oed.

Ar eich ail bwynt ynglŷn â diagnosteg, rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol ar leihau amseroedd aros diagnostig yn fwy cyffredinol mewn gwirionedd, ond rydym yn cydnabod y byddwn, gyda'r prawf newydd, yn disgwyl mwy o alw. Dyna pam fod byrddau iechyd wedi bod yn buddsoddi mewn gwasanaethau endosgopi dros nifer o flynyddoedd, ac rydym hefyd yn disgwyl gweld y grŵp gweithredu endosgopi yn cyflwyno mwy o gynlluniau a chynigion ar wella effeithlonrwydd, ansawdd a chapasiti yn y gwasanaethau hynny—nid yn unig yn y maes hwn, ond capasiti diagnostig yn fwy cyffredinol.

Last week, we had a meeting of the cross-party group on cancer, where we were looking at the diagnostic workforce in Wales, and the issue that David Rees has brought up came up strongly, about the lack of endoscopy nurses, with a vacancy rate of 11 per cent. And, with evidence given about nurses leaving to go to private companies, I wondered what more the Government could do to try to ensure that we do manage to keep these nurses, who are obviously vital if we're going to develop our screening programme in the way he's described.

Yr wythnos diwethaf, cafwyd cyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar ganser, lle roeddem yn edrych ar y gweithlu diagnostig yng Nghymru, a chafodd y mater a gododd David Rees sylw mawr, ynglŷn â diffyg nyrsys endosgopi, gyda chyfradd swyddi gwag o 11 y cant. Gyda'r dystiolaeth a roddwyd hefyd ynglŷn â nyrsys yn gadael i fynd i weithio i gwmnïau preifat, roeddwn yn meddwl tybed beth arall y gallai'r Llywodraeth ei wneud i geisio sicrhau ein bod yn llwyddo i gadw'r nyrsys hyn, sy'n amlwg yn hanfodol os ydym am ddatblygu ein rhaglen sgrinio yn y ffordd y mae wedi'i ddisgrifio.

Well, there are two points. One is about what we do to retain our current workforce into the future, and the second is our planning for the future, both in terms of increasing our capacity and actually being able to have training numbers that match that future capacity. And that is the work that Government is already undertaking. I reported on this issue, actually, in a meeting at the start of this week to the Wales Cancer Alliance. They raised concerns they'd raised within the cross-party group, so I recognise the issue that exists, as I said in answer to David Rees. We will need to come forward in the next stage of our planning—and the work of Health Education Improvement Wales is part of this in understanding what we need to do to plan for that future, as well as making sure that the current working environment is one where we'll retain more and more of our staff and, of course, our experience in this area of work. 

Wel, mae yna ddau bwynt. Mae un yn ymwneud â'r hyn a wnawn i gadw ein gweithlu cyfredol yn y dyfodol, ac mae'r ail yn ymwneud â'n cynlluniau ar gyfer y dyfodol, o ran cynyddu ein capasiti a gallu sicrhau bod y niferoedd sy'n cael hyfforddiant yn cyfateb i'r capasiti hwnnw yn y dyfodol. A dyna'r gwaith y mae'r Llywodraeth eisoes yn ei wneud. Siaradais am y mater hwn mewn cyfarfod o Gynghrair Canser Cymru ddechrau'r wythnos hon mewn gwirionedd. Roeddent yn lleisio pryderon a godwyd ganddynt yn y grŵp trawsbleidiol, felly rwy'n cydnabod y broblem sy'n bodoli, fel y dywedais yn fy ateb i David Rees. Bydd angen i ni gamu ymlaen yng nghyfnod nesaf ein proses gynllunio—ac mae gwaith Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn rhan o hyn o ran deall beth sydd angen i ni ei wneud i gynllunio ar gyfer y dyfodol, yn ogystal â gwneud yn siŵr fod yr amgylchedd gwaith cyfredol yn un lle y byddwn yn cadw mwy a mwy o'n staff ac wrth gwrs, ein profiad yn y maes gwaith hwn.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Questions now from party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

14:40

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd Cabinet, mae Lloegr a'r Alban yn cyhoeddi data yn gyson ar lawdriniaethau sy'n cael eu canslo. A oes yna rheswm pam nad ydych chi'n gwneud hynny ar gyfer Cymru?

Thank you, Llywydd. Cabinet Secretary, England and Scotland publish data regularly on cancelled surgery. Is there any reason why you don’t do that for Wales?

We don't regularly publish—we answer responses to publish operations that are cancelled. I don't have any plans to add to official statistics on this matter unless there is a compelling case to do so. I'm happy to listen to that case as it's made.

Nid ydym yn eu cyhoeddi'n rheolaidd—rydym yn ateb ymatebion i gyhoeddi llawdriniaethau sy'n cael eu canslo. Nid oes gennyf unrhyw gynlluniau i ychwanegu at ystadegau swyddogol ar y mater hwn oni bai bod yna achos cryf dros wneud hynny. Rwy'n hapus i wrando ar yr achos hwnnw fel y bydd yn cael ei wneud.

Mae o'n rhywbeth sydd yn poeni fy etholwyr i. Ym mis Ionawr, mi wnaethoch chi ymddiheuro am lawdriniaethau yn cael eu canslo gan ddweud bryd hynny mai dyfodiad y gaeaf o rywle oedd ar fai, ond mae llawdriniaethau yn dal i gael eu canslo wythnos ar ôl wythnos. Rydw i wedi cael sawl etholwr yn dod i'm gweld i yn ddiweddar i sôn am driniaethau yn cael eu canslo, nid unwaith, nid dwywaith, nid dair gwaith, ond mwy na hynny. Mi oedd yna un gŵr yn dechrau gweld arwyddion o broblemau iechyd meddwl yn ei wraig oherwydd y straen o orfod cael triniaethau wedi'u canslo dro ar ôl tro. Y cwestiwn ydy: beth ydym ni'n ei wneud am hyn? A oes yna le i gyflwyno cymhellion ariannol er mwyn i fyrddau iechyd beidio â chanslo? A oes yna le i roi iawndal i gleifion hyd yn oed neu beth am drio sicrhau bod triniaethau ddim yn cael eu canslo dro ar ôl tro efallai?

It is something that concerns my constituents. In January, you apologised for cancelled surgery, saying, at that point, that is was the onset of winter, which came from somewhere, that was to blame. But surgery is still being cancelled week on week. I’ve had a number of constituents coming to see me recently to tell me about treatments being cancelled not once, not twice, not three times, but even more than that. There was one man who was starting to see mental health problems emerge in his wife because of the strain of having these treatments cancelled time and time again. The question is: what do we do about this? Is there scope to introduce financial incentives in order for health boards not to cancel? Is there scope to compensate patients even, or why not just ensure that these treatments aren’t cancelled time and time again?

I do recognise that this is an issue that causes significant inconvenience and worry for any patient or their family when an operation is cancelled, whether it's a minor or a more significant one. There's challenge about individual issues, and if he wants to contact me with the particular circumstances that he's mentioned then I'll happily take them up with the health board about the reasons behind that. As well as those times where there are individual issues, there are system-wide challenges that we recognise and actually the majority of operations that are postponed are postponed by the individual in question as opposed to by the health service. Our quest is both to understand why that happens and to avoid those operations being cancelled, whether they're by the citizen or by the service. And, on that, I have to say I'm rather more sceptical about the value of financial incentives or sanctions to do so in terms of the impact that will have on the system, because, when the health service cancels an operation, it is largely because they don't have the capacity to do so and that is often about the overtopping of unscheduled care into the primary care system or is due to unforeseen staff unavailability. I don't think that financial incentives or sanctions would necessarily help that. What I do think, though, is that our ability to plan and deliver across the service is more important. That's why we've brought together regional planning fora in south-east Wales, in mid and west Wales, and it's why we continue to support the health board in north Wales not only to achieve a significant improvement in referral-to-treatment times to the end of the financial year that's just finished, but also they'll continue to receive support for the future.

Rwy'n cydnabod bod hwn yn fater sy'n peri gofid ac anghyfleustra sylweddol i unrhyw glaf a'i deulu pan fo llawdriniaeth yn cael ei chanslo, boed yn llawdriniaeth fechan neu'n un fwy sylweddol. Mae her mewn perthynas â materion unigol, ac os yw eisiau cysylltu â mi gyda'r amgylchiadau arbennig y mae wedi cyfeirio atynt, yna byddaf yn hapus i'w codi gyda'r bwrdd iechyd mewn perthynas â'r rhesymau am hynny. Yn ogystal â'r adegau hynny lle y ceir materion unigol, mae yna heriau system gyfan rydym yn eu cydnabod ac mewn gwirionedd, mae'r rhan fwyaf o'r llawdriniaethau a gaiff eu gohirio yn cael eu gohirio gan yr unigolyn dan sylw yn hytrach na chan y gwasanaeth iechyd. Ein hymgais yw ceisio deall pam fod hynny'n digwydd ac atal y llawdriniaethau hynny rhag cael eu canslo, boed hynny gan y dinesydd neu gan y gwasanaeth. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, ar hynny, fy mod ychydig yn fwy amheus ynglŷn â gwerth mentrau ariannol neu sancsiynau i wneud hynny o ran yr effaith y bydd hynny'n ei chael ar y system, oherwydd, pan fo'r gwasanaeth iechyd yn canslo llawdriniaeth, y rheswm pennaf am hynny yw oherwydd nad oes ganddynt y capasiti i'w wneud ac mae hynny'n aml yn ymwneud â'r ffaith bod gormod o ofal heb ei drefnu yn llifo i'r system gofal sylfaenol neu oherwydd diffyg argaeledd staff heb ei ragweld. Nid wyf yn credu y byddai cymhellion ariannol neu sancsiynau yn helpu hynny o reidrwydd. Fodd bynnag, rwy'n credu bod ein gallu i gynllunio a darparu ar draws y gwasanaeth yn bwysicach. Dyna pam rydym wedi dod â fforymau cynllunio rhanbarthol yn ne-ddwyrain Cymru, yng nghanolbarth a gorllewin Cymru at ei gilydd, a pham ein bod yn parhau i gefnogi'r bwrdd iechyd yng ngogledd Cymru, nid yn unig er mwyn cyflawni gwelliant sylweddol mewn amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth erbyn diwedd y flwyddyn ariannol sydd newydd ddod i ben, ond byddant hefyd yn parhau i dderbyn cymorth ar gyfer y dyfodol.

You talk about patients cancelling their own operations, and it is something that we hear from you and your Government quite often, that it's often the patient's fault for turning up in hospital when they shouldn't and for being ill perhaps when they shouldn't. I can tell you about stories of people having their operation cancelled when they're on the trolley at the door of the theatre, and not for the first time—for the second, for the third time. We cannot continually blame the patient for taking the wrong course of action. We know that cancellations happen for all sorts of different reasons, and, yes, of course, some patients cancel their own treatments. We know of administrative problems—operations being booked in for when clinicians are on leave. It shouldn’t happen, but, okay, it happens from time to time. We know we have staff shortages. I won't go there today—I'll have plenty of opportunity to come back to that one. But, quite often, at the heart of why an operation is cancelled is that, somewhere in the system, there's a bed missing. We've lost 1,000 beds since 2011, either at district general hospitals or in community hospitals. And, yes, we need to get patients home or to their usual place of residence as quickly as we can, but I am absolutely convinced that the loss of community beds is costing our NHS very, very dearly and it's costing our patients very, very dearly. Will you agree with me that the time has come to reinstate lost community beds? Because otherwise what we will see is patients being trapped in a system and operations, yes, being cancelled time and time again and the detrimental effect that that has on patients, not just in the short-, but in the long-term too.

Rydych yn sôn am gleifion yn canslo eu llawdriniaethau eu hunain, ac mae'n rhywbeth rydym yn ei glywed gennych chi a'ch Llywodraeth yn weddol aml, mai bai y claf yn aml yw'r ffaith ei fod yn dod i'r ysbyty pan na ddylai ac am fod yn sâl, efallai, pan na ddylent. Gallaf rannu straeon â chi am bobl y cafodd eu llawdriniaethau eu canslo pan oeddent ar y troli wrth ddrws y theatr, ac nid am y tro cyntaf—am yr ail, am y trydydd tro. Ni allwn barhau i feio'r claf am ddilyn y llwybr anghywir. Gwyddom fod llawdriniaethau'n cael eu canslo am bob math o wahanol resymau, ac wrth gwrs, mae rhai cleifion yn canslo eu triniaethau eu hunain. Gwyddom fod yna broblemau gweinyddol—llawdriniaethau'n cael eu trefnu ar gyfer adegau pan fo clinigwyr ar wyliau. Ni ddylai ddigwydd, ond iawn, mae'n digwydd o bryd i'w gilydd. Gwyddom fod gennym brinder staff. Nid wyf am sôn am hynny heddiw—bydd gennyf ddigon o gyfle i ddod yn ôl at hynny. Ond yn aml iawn, gwraidd y rheswm pam fod llawdriniaeth yn cael ei chanslo yw bod gwely ar goll yn rhywle yn y system. Rydym wedi colli 1,000 o welyau ers 2011, naill ai mewn ysbytai cyffredinol dosbarth neu mewn ysbytai cymunedol. Ac oes, mae angen i ni sicrhau bod cleifion yn  dychwelyd adref i'w man preswyl arferol mor gyflym ag y gallwn, ond rwy'n gwbl argyhoeddedig fod colli gwelyau cymunedol yn costio'n ddrud iawn i'n GIG, ac yn costio'n ddrud iawn i'n cleifion. A wnewch chi gytuno â mi fod yr amser wedi dod i adfer gwelyau cymunedol a gollwyd? Oherwydd, fel arall, yr hyn y byddwn yn ei weld fydd cleifion yn cael eu dal mewn system a llawdriniaethau'n cael eu canslo dro ar ôl tro a'r effaith andwyol y mae hynny'n ei gael ar gleifion, nid yn unig yn y tymor byr, ond yn y tymor hir hefyd.

Thank you for the follow-up question. I do think it really is unfortunate that you recast my words in a way that have absolutely not been provided. I'm not blaming the patient for being sick or inconvenient to the health service. It is a fact, though, that over half of the operations that are cancelled are cancelled by the patient. We need to understand why that is, to understand how we can help patients to plan what they wish to do and to understand the impact on the service. In addition to that, we need to deal with those matters that are in control of the service as well. I think I'm pretty clear in stating that, both in writing and on each occasion when questions are asked. Part of that is actually the challenge about beds, and not just the numbers but the numbers of staff you need to staff beds, but also the bed mix and where that is, because actually it's about having appropriate beds for step-up and step-down through the hospital system, and that may be about the rehabilitation focus to get people out of an acute hospital.

But we have seen a significant increase in efficiency through the service already. There is a significant increase in day surgery rates within the national health service in Wales. It's why we're able to be more efficient in actually undertaking a greater amount of surgery than ever before. But, in particular, it is about the planning of that activity through the whole year. Part of that challenge, honestly, is that, in the last quarter of each year—from January to March—we plan too much activity. We're not able to frontload that activity through spring and the summer, and that's part of the challenge that I set for the health service again this year: to do even more of that activity that can be planned and delivered in the summer months. Trying to deliver the greatest amount of activity between January and March obviously leaves a risk, and we saw that this year, where there were significant weather events, and that has affected not just the unscheduled care part of the system but the planned care part of it as well. That is absolutely part of our challenge. The health service understands that, I understand that, and I expect to see significant improvement within the first six months of this new financial year.

Diolch i chi am y cwestiwn dilynol. Rwy'n credu ei bod yn hynod anffodus eich bod yn gwyrdroi fy ngeiriau'n llwyr. Nid wyf yn beio'r cleifion am fod yn sâl na'n anghyfleus i'r gwasanaeth iechyd. Mae'n ffaith, fodd bynnag, fod dros hanner y llawdriniaethau sy'n cael eu canslo yn cael eu canslo gan y claf. Mae angen deall pam fod hynny'n digwydd, er mwyn deall sut y gallwn helpu cleifion i gynllunio'r hyn y maent eisiau ei wneud ac i ddeall yr effaith ar y gwasanaeth. Yn ogystal â hynny, mae angen i ni ymdrin â'r materion sydd o fewn rheolaeth y gwasanaeth hefyd. Credaf fy mod yn eithaf clir yn nodi hynny, yn ysgrifenedig ac ar bob achlysur pan fo cwestiynau'n cael eu gofyn. Mae rhan o hynny yn ymwneud â'r her mewn perthynas â gwelyau mewn gwirionedd, ac nid niferoedd y gwelyau yn unig ond niferoedd y staff sydd eu hangen i staffio'r gwelyau, ond hefyd cymysgedd y gwelyau a lle mae, oherwydd, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â chael gwelyau priodol ar gyfer gofal cam-i-fyny cam-i-lawr drwy'r system ysbyty, a gallai hynny ymwneud â'r ffocws adsefydlu i gael pobl allan o ysbyty acíwt.

Ond rydym wedi gweld cynnydd sylweddol mewn effeithlonrwydd drwy'r gwasanaeth eisoes. Mae cynnydd sylweddol mewn cyfraddau llawdriniaethau dydd yn y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru. Dyna pam ein bod yn gallu bod yn fwy effeithlon wrth ymgymryd â mwy o lawdriniaethau nag erioed o'r blaen mewn gwirionedd. Ond yn benodol, mae'n ymwneud â chynllunio'r gweithgarwch hwnnw drwy gydol y flwyddyn. Mae rhan o'r her honno'n ymwneud â'r ffaith ein bod, a bod yn onest, yn ystod chwarter olaf pob blwyddyn—o fis Ionawr i fis Mawrth—yn cynllunio gormod o weithgarwch. Nid ydym yn gallu rhoi mwy o bwyslais ymlaen llaw ar y gweithgarwch hwnnw drwy'r gwanwyn a'r haf, ac mae hynny'n rhan o'r her a osodais ar gyfer y gwasanaeth iechyd eleni eto: cyflawni hyd yn oed mwy o'r gweithgarwch hwnnw y gellir ei gynllunio a'i gyflawni yn ystod misoedd yr haf. Mae ceisio cyflawni'r rhan fwyaf o weithgarwch rhwng mis Ionawr a mis Mawrth yn amlwg yn creu risg, a gwelsom hynny eleni, lle y cafwyd digwyddiadau tywydd sylweddol, ac mae hynny wedi effeithio, nid yn unig ar y gofal heb ei drefnu o fewn y system, ond ar y gofal wedi'i gynllunio yn ogystal. Mae hynny'n sicr yn rhan o'n her. Mae'r gwasanaeth iechyd yn deall hynny, ac rwy'n deall hynny, ac rwy'n disgwyl gweld gwelliant sylweddol o fewn chwe mis cyntaf y flwyddyn ariannol newydd hon.

14:45

Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

The Conservatives' spokesperson, Suzy Davies.

Diolch, Llywydd. To the Minister, these questions, I think. In July 2016, your predecessor told us that the carers strategy was being refreshed and, 

'That will be happening later this year',

which, of course, meant 2016. It's now 2018, and the most recent carers strategy for Wales is still branded 2013, and, in a written statement last year, you still referred to the strategy as being a 2013-16 strategy. I know about your ministerial advisory group, but I think it is a surprise that a change of Minister seems to have comprehensively derailed the publication of a strategy that was, to the naked eye, virtually ready for publication. Can you tell us what's happened, please?

Diolch, Lywydd. I'r Gweinidog, y cwestiynau hyn, rwy'n credu. Ym mis Gorffennaf 2016, dywedodd eich rhagflaenydd wrthym fod y strategaeth gofalwyr yn cael ei hadnewyddu a,

'Bydd hynny'n digwydd yn ddiweddarach eleni',

a oedd, wrth gwrs, yn golygu 2016. Mae bellach yn 2018, a strategaeth gofalwyr 2013 yw'r strategaeth ddiweddaraf ar gyfer Cymru, ac, mewn datganiad ysgrifenedig y llynedd, roeddech yn dal i gyfeirio at y strategaeth fel strategaeth 2013-16. Rwy'n gwybod am eich grŵp cynghori'r Gweinidog, ond credaf ei bod yn syndod fod newid Gweinidog i'w weld wedi rhwystro'r broses o gyhoeddi'r strategaeth a oedd, yn ôl pob golwg, bron iawn yn barod i'w chyhoeddi. A allwch ddweud wrthym beth sydd wedi digwydd, os gwelwch yn dda?

Yes, indeed. Thank you for the question, Suzy. It's not the case, actually, that the strategy refresh and review has been derailed. It is under way, but we're not waiting for that either. We're getting on with a range of matters in respect of carers, and not waiting for the carers ministerial advisory group, either, to do it as well. I refer back to the statement that I made previously here, in the Assembly. So, for example, we only recently launched the toolkit for schools on identification of carers. So, there's some tremendous work going on, and it's focused on identifying, providing the advice and support for those carers, including on respite—and flexible respite as well—but also focus on bringing together the third sector, local authorities and other public bodies that can actually provide that wraparound service for carers. But the critical thing is that we're getting on with it while we also look to refresh and review that strategy. Strategies are fantastic, and we need them refreshed and reviewed. We also need to get on with the actual actions that will deliver the right outcomes for carers as well.

Gallaf, yn wir. Diolch i chi am y cwestiwn, Suzy. Nid yw'n wir, mewn gwirionedd, fod y broses o adnewyddu ac adolygu'r strategaeth wedi'i rhwystro. Mae ar y gweill, ond nid ydym yn aros am hynny ychwaith. Rydym yn bwrw ati ar amrywiaeth o faterion mewn perthynas â gofalwyr, ac nid ydym ychwaith yn aros i grŵp cynghori'r Gweinidog ar ofalwyr ei wneud hefyd. Cyfeiriaf yn ôl at y datganiad a wneuthum yn flaenorol yma yn y Cynulliad. Felly, er enghraifft, rydym newydd lansio'r pecyn cymorth i ysgolion ar adnabod gofalwyr. Felly, mae gwaith aruthrol yn cael ei wneud, ac mae'n canolbwyntio ar adnabod, darparu cyngor a chymorth ar gyfer y gofalwyr hynny, gan gynnwys mewn perthynas â seibiant—a seibiant hyblyg yn ogystal—ond mae hefyd yn canolbwyntio ar ddod â'r trydydd sector, yr awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus eraill sy'n gallu darparu'r gwasanaeth hollgynhwysol hwnnw ar gyfer gofalwyr at ei gilydd. Ond y peth allweddol yw ein bod yn bwrw ymlaen â hynny tra ein bod hefyd yn ceisio adnewyddu ac adolygu'r strategaeth honno. Mae strategaethau yn wych, ac mae angen eu hadnewyddu a'u hadolygu. Mae angen i ni hefyd fwrw ymlaen â'r camau gweithredu go iawn a fydd yn cyflawni'r canlyniadau cywir i ofalwyr yn ogystal.

Thank you, Minister. I'm always happy to welcome action, as long as that action is both forthcoming and effective, shall we say. I don't think your answer quite explained what's happened in the last 18 months, in terms of what happened to a strategy that was nearly ready. Perhaps I could move on to some of the other points that have been raised with me by carers in meetings, one of which is the variety of understanding of carers' rights that there is between different local authorities, and actually within some departments within local authorities. Can you clarify who is responsible for ensuring consistency of assessment in different councils, and why this is an ongoing problem?

Diolch i chi, Weinidog. Rwyf bob amser yn hapus i groesawu gweithredu, cyhyd â bod y gweithredu hwnnw'n digwydd ac yn effeithiol, gawn ni ddweud. Nid wyf yn credu bod eich ateb wedi egluro'n hollol yr hyn sydd wedi digwydd yn y 18 mis diwethaf, o ran beth a ddigwyddodd i strategaeth a oedd bron yn barod. Efallai y caf symud ymlaen at rai o'r pwyntiau eraill y mae gofalwyr wedi'u codi mewn cyfarfodydd, ac mae un ohonynt yn ymwneud â'r amrywio a welir rhwng dealltwriaeth gwahanol awdurdodau lleol o hawliau gofalwyr, ac mewn rhai adrannau o fewn awdurdodau lleol mewn gwirionedd. A allwch egluro pwy sy'n gyfrifol am sicrhau cysondeb asesu mewn gwahanol gynghorau, a pham fod hon yn broblem barhaus?

I think you rightly identify an issue that follows on from the approach that we've taken of co-production, which is supported by all Members here, that, in terms of assessing the needs of carers, it should be something on which we work in collaboration with the individual who is looking to see the right care package—the right package of support and advice for them—but they also, of course, have the right to advocacy as well, and they also have the right to make representations when they don't think the right package has been put forward for them. All of those places are not only there in terms of the legislation, but also the codes as well.

Now, if there are specific instances, Suzy, that you want to draw to my intention, I'm more than happy to look at them. There will, of course, be variability in the way that this is done between local authorities, but our expectation, as the Welsh Government, is that the entire focus in every individual circumstance is that this is done with the individual to provide them with the right package of support for them as a carer, and, if they're not satisfied with that, then they have that recourse to advocacy, they have that right to challenge that package that's been put forward. There's tremendous work, I have to say, being done on the ground as well by people such as the Carers Trust, who I meet regularly, and take these issues up on behalf of individuals who aren't happy with the package.

There is the backdrop to this as well, I have to say, which is the context—that in putting the right support and advice package together, including respite support for carers, we do it against the context in which we exist. You will see local authorities in the region that the Member represents as well saying, 'Ideally, we would like to provide something that is more enriched, more deep, wider for that individual. We cannot do it because of the cutbacks in local authorities', and that is the reality of some of the decisions that are made in a co-productive way. It's right to do it in a co-productive way, but when a local authority says, 'Well, because of the financial constraints we're under, which is because of where we are with austerity funding, we cannot provide the entirety of services that we wanted', that has an impact on the individual at the end. It's a tragedy to see, and I saw it when I met recently with young carers in Carmarthen; they liked the approach that we were taking to this, they liked the fact that their voices were being heard now more than ever, but they were frustrated when, with the best will in the world, in their local area they were being told, 'Well, that day club, that evening out, that whatever—it isn't available anymore. We'll have to look at something else'.

So, we have to wrestle with this all the time, about how we put the right package together. But they have advocacy, they have the right to co-determination of this package being put forward, and I think that's the right legislative framework to be put in place. 

Credaf eich bod yn gywir i nodi mater sy'n dilyn ymlaen o'r dull rydym wedi'i fabwysiadu mewn perthynas â chydgynhyrchu, a gefnogir gan yr holl Aelodau yma, sef y dylai asesu anghenion gofalwyr fod yn rhywbeth rydym yn gweithio arno mewn cydweithrediad â'r unigolyn sy'n chwilio am y pecyn gofal cywir—y pecyn priodol o gymorth a chyngor ar eu cyfer hwy—ond mae ganddynt hefyd hawl i eiriolaeth yn ogystal, wrth gwrs, a hawl i leisio barn os nad ydynt yn credu bod y pecyn priodol wedi cael ei ddarparu ar eu cyfer. Mae pob un o'r pethau hynny yno o ran y ddeddfwriaeth, ond o ran y codau yn ogystal.

Nawr, os ydych eisiau tynnu fy sylw at enghreifftiau penodol, Suzy, rwy'n fwy na pharod i edrych arnynt. Wrth gwrs, bydd amrywio yn y ffordd y gwneir hyn rhwng awdurdodau lleol, ond ein disgwyliad ni fel Llywodraeth Cymru yw bod y ffocws cyfan ym mhob achos unigol ar sicrhau bod hyn yn cael ei wneud gyda'r unigolyn er mwyn gallu darparu'r pecyn cymorth cywir ar eu cyfer fel gofalwyr, ac os nad ydynt yn fodlon â hynny, yna gallant droi at eiriolaeth, mae ganddynt hawl i herio'r pecyn a gyflwynwyd iddynt. Mae'n rhaid i mi ddweud bod gwaith aruthrol yn cael ei wneud ar lawr gwlad hefyd gan bobl megis Ymddiriedolaeth y Gofalwyr, ac rwy'n cyfarfod â hwy'n rheolaidd ac yn codi'r materion hyn ar ran unigolion nad ydynt yn hapus gyda'r pecyn.

Mae'r cefndir i hyn yn ogystal, mae'n rhaid i mi ddweud, sef y cyd-destun—wrth greu'r pecyn cymorth a chyngor priodol, gan gynnwys cymorth gofal seibiant ar gyfer gofalwyr, rydym yn gwneud hynny yn y cyd-destun rydym ynddo. Fe welwch awdurdodau lleol yn y rhanbarth y mae'r Aelod yn ei gynrychioli yn dweud hefyd, 'Yn ddelfrydol, byddem yn hoffi cynnig rhywbeth mwy gwerthfawr, dyfnach, ehangach i'r unigolyn hwnnw. Ni allwn wneud hynny oherwydd y toriadau mewn awdurdodau lleol', a dyna yw realiti rhai o'r penderfyniadau a wneir mewn modd cydgynhyrchiol. Mae'n iawn ei wneud mewn modd cydgynhyrchiol, ond pan fydd awdurdod lleol yn dweud, 'Wel, oherwydd y cyfyngiadau ariannol rydym yn eu hwynebu, o ganlyniad i'n sefyllfa gyda chyllid cyni, ni allwn ddarparu'r holl wasanaethau roeddem eisiau eu darparu', mae hynny'n effeithio ar yr unigolyn yn y pen draw. Mae'n drasiedi pan fyddwn yn gweld hynny'n digwydd, ac fe'i gwelais yn digwydd pan gyfarfûm â gofalwyr ifanc yng Nghaerfyrddin yn ddiweddar; roeddent yn hoffi'r dull rydym wedi ei fabwysiadu mewn perthynas â hyn, roeddent yn hoffi'r ffaith bod eu lleisiau'n cael eu clywed yn awr yn fwy nag erioed, ond roeddent yn teimlo'n rhwystredig pan oeddent yn clywed pobl yn eu hardal leol yn dweud, gyda'r ewyllys gorau yn y byd, 'Wel, y clwb dydd, y noson allan, beth bynnag—nid yw ar gael mwyach. Bydd yn rhaid i ni edrych ar rywbeth arall'.

Felly, mae'n rhaid i ni ymgodymu â hyn drwy'r amser, o ran sut rydym yn creu'r pecyn cywir. Ond mae ganddynt eiriolaeth, mae ganddynt hawl i benderfynu ar y cyd a ddylid cyflwyno'r pecyn hwn, a chredaf mai dyna'r fframwaith deddfwriaethol priodol i'w roi ar waith.

14:50

Thank you for the answer. I can't say that I'm particularly happy with your response that co-production might be responsible for the variety in terms of delivery, because of course we all agree that, if this isn't patient centred, then no strategy is going to work. My question was about assessments, and the standard and consistency of those assessments, and I don't think you captured that. I think we're all aware, of course, that when it comes to giving people rights, the delivery against those rights is pretty spasmodic and very, very variable in a range of areas across Wales. 

You mentioned the Carmarthenshire young adult carers. You may be aware that I'm supporting the principle that's been captured within that petition, to help young adult carers take better advantage of post-16 education and apprenticeships without unnecessary financial disincentive. I think combined with the Welsh Conservative offer on free or discounted transport, which doesn't depend on renationalisation of any buses, this is a new policy targeted at helping young adult carers find a future alongside or after caring. 

You must have had the results of the assessment of the 2013-16 strategy by now. What are the findings for meeting the education and employment needs of young adult carers in that strategy?

Diolch i chi am yr ateb. Ni allaf ddweud fy mod yn arbennig o fodlon â'ch ymateb y gallai cydgynhyrchu fod yn gyfrifol am yr amrywio yn y ddarpariaeth, oherwydd rydym i gyd yn cytuno, wrth gwrs, os nad ydym yn canolbwyntio ar y claf, yna ni fydd unrhyw strategaeth yn gweithio. Roedd fy nghwestiwn yn ymwneud ag asesiadau, a safon a chysondeb yr asesiadau hynny, ac nid wyf yn credu eich bod wedi ateb hynny. Credaf fod pawb ohonom yn gwybod, wrth gwrs, o ran rhoi hawliau i bobl, fod y modd y caiff yr hawliau hynny eu gweithredu yn eithaf ysbeidiol ac yn amrywiol tu hwnt mewn amryw o ardaloedd ledled Cymru.

Fe sonioch am y gofalwyr sy'n oedolion ifanc yn Sir Gaerfyrddin. Efallai y byddwch yn gwybod fy mod yn cefnogi'r egwyddor a nodwyd yn y ddeiseb honno, i helpu gofalwyr sy'n oedolion ifanc i fanteisio mwy ar addysg a phrentisiaethau ôl-16 heb ddatgymhelliad ariannol diangen. Rwy'n credu, ar y cyd â chynnig y Ceidwadwyr Cymreig ar drafnidiaeth rad ac am ddim neu am bris gostyngol, nad yw'n dibynnu ar ailwladoli unrhyw fysiau, fod hwn yn bolisi newydd wedi'i dargedu at helpu gofalwyr sy'n oedolion ifanc i sicrhau dyfodol ochr yn ochr â gofalu neu ar ôl gofalu.

Mae'n rhaid eich bod wedi cael canlyniadau'r asesiad o strategaeth 2013-16 erbyn hyn. Beth yw'r canfyddiadau ar gyfer bodloni anghenion addysg a chyflogaeth gofalwyr sy'n oedolion ifanc yn y strategaeth honno?

I'm more than happy to write to Suzy with the details of the outcomes of that, but also the wider strategies that we are taking forward for employability. But, of course, there is also a wide range of other measures of support that we can put in place for young adult carers as well, and I know that she will join me—and I'm happy to write to her on that specific issue—in welcoming the number of local authorities that are now also providing exemption for carers on their tax as well. 

So, I'm happy to write to her on that specific issue to give her an update on that, but also happy as well, and I'm sure she will support the fact, that the ministerial advisory group for carers now will be looking to take forward many of these issues and develop workstreams around them.

Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu at Suzy gyda manylion y canlyniadau hynny, ond hefyd y strategaethau ehangach yr ydym yn bwrw ymlaen â hwy ar gyfer cyflogadwyedd. Ond wrth gwrs, mae yna hefyd amrywiaeth eang o fesurau cymorth eraill y gallwn eu rhoi ar waith ar gyfer gofalwyr sy'n oedolion ifanc, a gwn y bydd yn ymuno â mi—ac rwy'n hapus i ysgrifennu ati ar y mater penodol hwnnw—i groesawu'r ffaith bod nifer o awdurdodau lleol bellach yn darparu esemptiad treth i ofalwyr yn ogystal.

Felly, rwy'n hapus i ysgrifennu ati ar y mater penodol hwnnw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddi ar hynny, ond rwyf hefyd yn hapus, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n cefnogi'r ffaith, y bydd grŵp cynghori'r Gweinidog ar ofalwyr yn ceisio bwrw ymlaen â llawer o'r materion hyn yn awr a datblygu ffrydiau gwaith o'u hamgylch.

Llefarydd UKIP, Caroline Jones.

The UKIP spokesperson, Caroline Jones.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, according to the national survey for Wales 2016-17, obesity in Wales is worse than in any other nation in the UK. Fifty-nine per cent of adults are considered overweight, and 26 per cent of children starting primary school are classed as obese or overweight. What steps are the Welsh Government taking to tackle child obesity in Wales, and in particular in the economically deprived regions of Wales, such as my own region, South Wales West?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl yr arolwg cenedlaethol ar gyfer Cymru 2016-17, mae gordewdra yn waeth yng Nghymru nag unrhyw wlad arall yn y DU. Ystyrir bod 59 y cant o oedolion dros bwysau, a bod 26 y cant o blant sy'n dechrau yn yr ysgol gynradd yn ordew neu dros bwysau. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant yng Nghymru, ac yn enwedig yn y rhanbarthau o Gymru sy'n ddifreintiedig yn economaidd, megis fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru?

We have a range of measures in place already, for example the healthy schools network, the 10 steps to a healthy weight, and, indeed, the daily mile introduced by my ministerial colleague Rebecca Evans when she was the public health Minister. There is a range of things we're already doing to undertake both greater physical activity, greater awareness of health behaviour, including diet of course, but we're looking also to the obesity strategy, which this Assembly passed as part of the Public Health (Wales) Act 2017, and I'm looking forward, before the summer, to reporting back formally to this place on the steps that we're taking to take forward a consultation on the future of that strategy.

Mae gennym amrywiaeth o fesurau ar waith eisoes, er enghraifft y rhwydwaith ysgolion iach, y 10 cam i bwysau iach, ac yn wir, y filltir ddyddiol a gyflwynwyd gan fy nghyd-Aelod Rebecca Evans pan oedd hi'n Weinidog iechyd y cyhoedd. Mae amrywiaeth o bethau rydym eisoes yn eu gwneud i gymell mwy o weithgarwch corfforol, mwy o ymwybyddiaeth o ymddygiad iechyd, gan gynnwys deiet wrth gwrs, ond rydym hefyd yn edrych ar y strategaeth ordewdra, a basiwyd gan y Cynulliad hwn yn rhan o Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, ac rwy'n edrych ymlaen, cyn yr haf, i adrodd yn ôl yn ffurfiol i'r lle hwn ar y camau rydym yn eu cymryd i ddatblygu ymgynghoriad ar ddyfodol y strategaeth honno.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. Troubling research undertaken by the University of Southampton has shown that only 15 per cent of schools provide two hours of physical exercise each week for seven to 11-year-olds, and it is felt that the Welsh Government should engage with schools, nutritionists and parents to reverse the increase in child obesity and that this engagement is the key to maybe solving the obesity crisis in Wales.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n destun pryder fod gwaith ymchwil a wnaed gan Brifysgol Southampton wedi dangos mai 15 y cant yn unig o ysgolion sy'n darparu dwy awr o ymarfer corff bob wythnos ar gyfer plant rhwng saith ac 11 mlwydd oed, ac mae rhai'n teimlo y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu ag ysgolion, maethegwyr a rhieni i wrthdroi'r cynnydd mewn gordewdra ymhlith plant ac mai'r ymgysylltiad hwn yw'r ateb, o bosibl, i ddatrys yr argyfwng gordewdra yng Nghymru.

14:55

There are a range of measures here and, actually, when we think about the challenges that we face, this is part of the common challenges we face in a range of public health outcomes: smoking, alcohol intake, diet and exercise, and in particular diet and exercise where it refers to obesity but also alcohol as well. As to the role of schools, it isn't just about the children when they're in school of course, but that is a significant part of it, which is why I'm really pleased to be continuing to work with my cabinet colleague, the education Secretary on curriculum reform and the health and well-being domain about behaviour we want children to take on board whilst they're at school.

But there's actually a broader point about the family and the community that children live in, and what are expected behaviours within that family and the choices people make, as well, of course, as encouraging people to alter the way in which they provide food. So, steps that have already been taken, for example to reduce sugar content in drinks, are to be welcomed. There are more steps that I'd like to see food manufacturers undertake. I'm thinking about the fat content and other issues too, but we can't simply see it as one part of it. That's why I see the child in their context, the family in their context, and our obesity strand needs to think carefully about how it addresses each of those, the levers the Government has available to us, and the partners we need to work with to make a real difference for public health now and in the future.

Mae amrywiaeth o fesurau yma, ac mewn gwirionedd, wrth feddwl am yr heriau sy'n ein hwynebu, mae hyn yn rhan o'r heriau cyffredinol a wynebwn gydag ystod o ganlyniadau iechyd y cyhoedd: ysmygu, yfed alcohol, deiet ac ymarfer corff, ac yn arbennig deiet ac ymarfer corff pan fo'n cyfeirio at ordewdra, ond alcohol hefyd. O ran rôl ysgolion, nid yw'n ymwneud yn unig â'r plant pan fyddant yn yr ysgol wrth gwrs, ond mae hynny'n rhan sylweddol ohono, a dyna pam rwy'n falch iawn o fod yn parhau i weithio gyda fy nghyd-Aelod cabinet, yr Ysgrifennydd addysg, ar ddiwygio'r cwricwlwm yn ogystal â'r maes iechyd a llesiant ynghylch ymddygiad yr ydym eisiau i blant ei ystyried tra'u bod yn yr ysgol.

Ond mae yna bwynt ehangach ynglŷn â'r teulu a'r gymuned lle mae plant yn byw mewn gwirionedd, a'r hyn a ystyrir yn ymddygiadau disgwyliedig o fewn y teulu a'r dewisiadau y mae pobl yn eu gwneud, yn ogystal ag annog pobl i newid y ffordd y maent yn darparu bwyd wrth gwrs. Felly, mae'r camau sydd eisoes wedi'u cymryd, er enghraifft, i leihau siwgr mewn diodydd, i'w croesawu. Buaswn yn hoffi gweld gweithgynhyrchwyr bwyd yn cymryd mwy o gamau tebyg. Rwy'n meddwl am y cynnwys braster a materion eraill hefyd, ond ni allwn ei weld ond fel un rhan yn unig o hyn. Dyna pam fy mod yn gweld y plentyn yn ei gyd-destun, y teulu yn ei gyd-destun, ac mae angen i'n helfen ordewdra feddwl yn ofalus ynglŷn â sut y mae'n mynd i'r afael â phob un o'r rheini, y dulliau sydd ar gael i'r Llywodraeth, a'r partneriaid y mae angen i ni weithio gyda hwy i wneud gwahaniaeth go iawn i iechyd y cyhoedd yn awr ac yn y dyfodol.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. It's positive to hear that family engagement is a priority for you, and I'd like you to also look at exploring avenues of increasing the range of extra-curricular activities. I appreciate the Welsh Government has been working in this area. Forty-eight per cent of school pupils in years 3 to 11 in Wales are taking part in organised physical activity. I wish to highlight Wales's success in the Commonwealth Games. We must encourage all children to be as active as they can and encourage children who excel at sport at the same time. So, what is the Welsh Government doing to encourage the 52 per cent of children who do not participate in any physical activity, whilst at the same time encouraging and assisting the local sports clubs who are struggling financially along with individuals who have a talent but lack the necessary funding to excel in their sport?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n galonogol clywed bod ymgysylltu â theuluoedd yn flaenoriaeth i chi, a buaswn hefyd yn hoffi pe baech yn archwilio ffyrdd o gynyddu'r ystod o weithgareddau allgyrsiol. Rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwneud gwaith yn y maes hwn. Mae 48 y cant o'r disgyblion ym mlynyddoedd 3 i 11 yng Nghymru yn cymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol wedi'i drefnu. Hoffwn dynnu sylw at lwyddiant Cymru yng Ngemau'r Gymanwlad. Mae'n rhaid i ni annog pob plentyn i fod mor heini ag y gallant, ac annog plant sy'n rhagori mewn chwaraeon ar yr un pryd. Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog y 52 y cant o blant nad ydynt yn cymryd rhan mewn unrhyw weithgareddau corfforol, tra'u bod hefyd, ar yr un pryd, yn annog ac yn cynorthwyo'r clybiau chwaraeon lleol sy'n ei chael hi'n anodd yn ariannol ynghyd ag unigolion sydd â thalent ond nad oes ganddynt yr arian angenrheidiol i ragori yn eu camp?

I'll try and give three particular points there. On organised sport, whether it's elite sport, and the role it can have as regards role models, not limited in terms of a media profile, but actively going and engaging within their community, and its role linked to community sport—. In work that I did previously with Rebecca Evans when she was a public health Minister—work that I'm looking to repeat and undertake with my ministerial colleague Dafydd Elis-Thomas—I'm looking at the continued contribution of organised sport to broader physical activity, and the role that governing bodies have to play and the role that significant and elite sporting organisations have to play in promoting community engagement are part of what we're doing. That is organised as opposed to incidental. I'm looking forward to more information on that.

In terms of physical activity, and this is, of course, not just about activity within the school, but it is about how people choose to live their lives and how we encourage and enable that and make it easier. That's why active travel is a particularly important policy to normalise walking or cycling to school, and to normalise walking or cycling outside of trips to and from the school. And that is also why we continue to fund activities like the summer holiday enrichment programme—additional activity linked to physical activity, linked to learning within the school, and also, importantly, as I said at the start, linked to proper engagement with the whole of that family, making a real and lasting difference.

Rwyf am geisio gwneud tri phwynt penodol. O ran chwaraeon wedi'u trefnu, boed yn chwaraeon elitaidd ai peidio, a'r rôl y gallant ei chwarae mewn perthynas â modelau rôl, heb fod yn gyfyngedig i broffil yn y cyfryngau, ond bod yn weithredol ac ymgysylltu o fewn eu cymuned, a'i rôl gysylltiedig â chwaraeon cymunedol—. Mewn gwaith a wneuthum o'r blaen gyda Rebecca Evans pan oedd hi'n Weinidog iechyd y cyhoedd—gwaith rwy'n bwriadu ei ailadrodd ac ymgymryd ag ef gyda fy nghyd-Aelod Dafydd Elis-Thomas—rwy'n edrych ar gyfraniad parhaus chwaraeon wedi'u trefnu i weithgarwch corfforol ehangach, ac mae'r rôl y mae cyrff llywodraethu yn ei chwarae a'r rôl y mae sefydliadau chwaraeon arwyddocaol ac elitaidd yn ei chwarae yn hybu ymgysylltiad cymunedol yn rhan o'r hyn rydym yn ei wneud. Gweithgarwch wedi'i drefnu yw hwnnw yn hytrach na chysylltiedig. Rwy'n edrych ymlaen at gael rhagor o wybodaeth ar hynny.

O ran gweithgarwch corfforol, ac nid yw hyn, wrth gwrs, yn ymwneud yn unig â gweithgarwch o fewn yr ysgol, ond mae'n ymwneud â sut y mae pobl yn dewis byw eu bywydau a sut rydym yn annog ac yn galluogi hynny ac yn ei gwneud yn haws. Dyna pam fod teithio llesol yn bolisi arbennig o bwysig er mwyn normaleiddio cerdded neu feicio i'r ysgol, ac i normaleiddio cerdded neu feicio y tu hwnt i'r teithiau i ac o'r ysgol. A dyna hefyd pam rydym yn parhau i ariannu gweithgareddau fel rhaglen gyfoethogi gwyliau'r haf—gweithgarwch ychwanegol sy'n gysylltiedig â gweithgarwch corfforol, yn gysylltiedig â dysgu o fewn yr ysgol, a hefyd, yn bwysig, fel y dywedais ar y dechrau, yn gysylltiedig ag ymgysylltiad priodol â'r teulu cyfan, gan wneud gwahaniaeth gwirioneddol a pharhaol.

Recriwtio a Chadw Staff yn y GIG
NHS Recruitment and Retention

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i recriwtio a chadw staff yn GIG Cymru? OAQ52018

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the recruitment and retention of staff within the Welsh NHS? OAQ52018

We are working closely with health boards through our successful national and international marketing campaign ‘Train. Work. Live.’ Health boards are using the campaign to recruit and retain healthcare professionals with positive results.

Rydym yn gweithio'n agos gyda byrddau iechyd drwy ein hymgyrch farchnata genedlaethol a rhyngwladol lwyddiannus 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' Mae byrddau iechyd yn defnyddio'r ymgyrch i recriwtio a chadw gweithwyr gofal iechyd proffesiynol gyda chanlyniadau cadarnhaol.

Thank you, Cabinet Secretary, for that answer. You'd be aware of the considerable residential developments that are going on around the city of Cardiff, and in particular I draw your attention to the developments in the west of the city, where surgeries and practices have issued notices to say they are unable to take on more patients because they haven't been allowed any more resources to recruit and, importantly, retain staff to meet the increased demand of new housing. Do you recognise that as a problem in the system of provision of primary medical services, and what discussions have you had with the health board in the Cardiff and Vale area to try and address that resource issue that new developments are creating to the west of the city on GP surgeries?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r datblygiadau preswyl sylweddol sy'n digwydd o amgylch dinas Caerdydd, ac yn benodol, tynnaf eich sylw at y datblygiadau yng ngorllewin y ddinas, lle mae meddygfeydd a phractisau wedi cyflwyno hysbysiadau i ddweud nad ydynt yn gallu derbyn mwy o gleifion oherwydd nad ydynt wedi cael mwy o adnoddau i recriwtio ac yn bwysicach, i gadw staff er mwyn ateb y galw cynyddol yn sgil y tai newydd. A ydych yn cydnabod bod honno'n broblem yn y system o ddarparu gwasanaethau meddygol sylfaenol, a pha drafodaethau a gawsoch gyda'r bwrdd iechyd yn ardal Caerdydd a'r Fro i geisio mynd i'r afael â'r broblem adnoddau y mae datblygiadau newydd yng ngorllewin y ddinas yn ei chreu i feddygfeydd meddygon teulu?

15:00

There are challenges about population growth where it exists, and it's not just within the Cardiff area—though that is the most significant part—but it's also within north-east Wales. We've seen some areas of population growth there also. So, there's a broader challenge about managing that. There's something about the number of staff we have, but also the way in which those staff are organised, and so the way in which we organise local healthcare will matter, the numbers of doctors, but other professionals too.

There are conversations I've had with the local health board, both in my capacity as a constituency Member but also as the Cabinet Secretary, about what the future will look like. The challenge in resourcing, as ever, is that when we put extra resource into one part of the health service, it does not necessarily exist for another. That's also a challenge the Government faces when we are allocating our budget after eight years of reduction in the real-term budget. But we always need to look at how we have a more effective use of the resources we currently have, as well as the continual campaign for greater resources for public services here in Wales.

Mae yna heriau mewn perthynas â thwf yn y boblogaeth lle mae'n bodoli, ac nid yn ardal Caerdydd yn unig y mae'n bodoli—er ei fod yn fwyaf amlwg yno—ond mae hefyd yn wir yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Rydym wedi gweld rhai ardaloedd lle y ceir twf yn y boblogaeth yno hefyd. Felly, mae yna her ehangach mewn perthynas â rheoli hynny. Mae rhywbeth ynglŷn â'r nifer o staff sydd gennym, ond hefyd y ffordd y trefnir y staff, ac felly bydd sut yr ydym yn trefnu gofal iechyd lleol yn bwysig, o ran niferoedd meddygon, ond gweithwyr proffesiynol eraill hefyd.

Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda'r bwrdd iechyd lleol, yn rhinwedd fy swydd fel Aelod etholaeth, ond hefyd fel Ysgrifennydd y Cabinet, ynglŷn â sut y bydd pethau yn y dyfodol. Yr her wrth ddarparu adnoddau, fel bob amser, pan fyddwn yn rhoi adnoddau ychwanegol i un rhan o'r gwasanaeth iechyd, yw nad ydynt yn bodoli ar gyfer rhan arall. Mae honno hefyd yn her y mae'r Llywodraeth yn ei hwynebu pan fyddwn yn dyrannu ein cyllideb ar ôl wyth mlynedd o leihad yn y gyllideb mewn termau real. Ond mae bob amser angen i ni edrych ar sut y gallwn wneud defnydd mwy effeithiol o'r adnoddau sydd gennym ar hyn o bryd, yn ogystal â'r ymgyrch barhaus am fwy o adnoddau ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru.

I'm grateful to my colleague Dai Rees who's going to be bringing forward a short debate later on today about the impact of austerity, which is clearly at the heart of so much that we can and can't do. So, continuing that theme, Cabinet Secretary, even though you've been able to protect nursing bursaries in Wales, which the UK Government in England has cut—and the Royal College of Nursing have made significant comments about that today during a debate—would you agree that the Welsh Government could have done even more for nursing and front-line NHS staff, whether that's in training or recruitment, if we'd not faced over £1 billion of cuts since 2010? And would you further agree that many of us in this Chamber are just getting a little bit tired of hearing Tory benches constantly calling for more investment in health when it's their UK Government in Westminster that have chosen to make such deep cuts in our budgets? [Interruption.]

Rwy'n ddiolchgar i fy nghyd-Aelod Dai Rees a fydd yn cyflwyno dadl fer yn ddiweddarach heddiw am effaith cyni, sy'n amlwg wrth wraidd cymaint o'r hyn y gallwn ac na allwn ei wneud. Felly, gan barhau â'r thema honno, Ysgrifennydd y Cabinet, er eich bod wedi llwyddo i ddiogelu bwrsariaethau nyrsio yng Nghymru, bwrsariaethau a dorrwyd gan Lywodraeth y DU yn Lloegr—ac mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol wedi gwneud sylwadau pwysig am hynny mewn dadl heddiw—a fyddech yn cytuno y gallasai Llywodraeth Cymru fod wedi gwneud mwy eto dros nyrsio a staff rheng flaen y GIG, boed ym maes hyfforddi neu recriwtio, pe na baem wedi wynebu dros £1 biliwn o doriadau ers 2010? Ac a fyddech hefyd yn cytuno bod llawer ohonom yn y Siambr hon yn dechrau blino ar glywed meinciau'r Torïaid yn galw'n gyson am fwy o fuddsoddiad ym maes iechyd o gofio mai eu Llywodraeth hwy yn San Steffan sydd wedi dewis gwneud toriadau mor ddwfn yn ein cyllidebau? [Torri ar draws.]

Despite the noise of outrage from the Tory benches, what the Member says is factually and undeniably correct. Members on Conservative seats in this place need to recognise that they have been champions of austerity for three successive general elections. For three successive general elections, you have been champions of austerity. You cannot now avoid the unavoidable consequence of that austerity. Despite eight years of Tory austerity, we have record numbers of health service staff, because of choices made by this Welsh Labour Government. Despite eight years of Tory austerity, we have record numbers of registered nurses, because of choices made by this Welsh Labour Government. The Tories will stand up for austerity, they won't stand up for the health service, they won't stand up for a proper funding settlement for Wales, because it is in their interest and because it is their ideological obsession. The Tories will always be the same.

Er gwaethaf sŵn y dicter o feinciau'r Torïaid, mae'r hyn a ddywed yr Aelod yn ddiymwad ac yn ffeithiol gywir. Mae angen i'r Aelodau Ceidwadol yn y lle hwn gydnabod eu bod wedi bod yn hyrwyddo cyni dros dri etholiad cyffredinol olynol. Dros dri etholiad cyffredinol olynol, rydych wedi bod yn hyrwyddo cyni. Ni allwch osgoi canlyniad anorfod y cyni hwnnw yn awr. Er gwaethaf wyth mlynedd o gyni Torïaidd, mae gennym y nifer uchaf erioed o staff yn y gwasanaeth iechyd, oherwydd penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Lafur Cymru. Er gwaethaf wyth mlynedd o gyni Torïaidd, mae gennym y nifer uchaf erioed o nyrsys cofrestredig, oherwydd penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Lafur Cymru. Bydd y Torïaid yn dadlau dros gyni, ni fyddant yn dadlau dros y gwasanaeth iechyd, ni fyddant yn dadlau dros setliad ariannu priodol i Gymru, oherwydd bod hynny er budd iddynt ac oherwydd ei fod yn obsesiwn ideolegol ganddynt. Ni fydd y Torïaid byth yn newid.

Cabinet Secretary, as has been highlighted before, the cross-party group on cancer last week highlighted some concerns over recruitment of staff. It also highlighted that staff banding in speciality areas is actually lower in Wales than in England. Some are band 6 in Wales, where the equivalent post is a band 7 in England. Staff therefore are either migrating to an equivalent job with better pay in England or actually not even coming into Wales. What's the Welsh Government going to do to ensure an equality of staff banding for equivalent work across the UK?

Ysgrifennydd y Cabinet, fel sydd eisoes wedi cael sylw, amlygwyd pryderon ynghylch recriwtio staff gan y grŵp trawsbleidiol ar ganser yr wythnos diwethaf. Nododd hefyd fod bandio staff mewn meysydd arbenigol yn is yng Nghymru nag yn Lloegr mewn gwirionedd. Mae rhai ym mand 6 yng Nghymru, tra bo'r rhai sydd yn y swydd gyfatebol yn Lloegr ym mand 7. Mae staff felly naill ai'n mudo i swyddi cyfatebol ar gyflogau gwell yn Lloegr neu ni fyddant yn dod i Gymru yn y lle cyntaf hyd yn oed. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i sicrhau cydraddoldeb wrth fandio staff ar gyfer gwaith cyfatebol ledled y DU?

These are negotiations that are ongoing with our trade unions, as representatives of the workforce. In England, they imposed a variety of measures into the contract. I am proud of the fact that we listen to and engage with our trade unions as workforce representatives. I look forward to a future conversation about Agenda for Change terms and conditions. If there is to be, finally, more money from the UK Treasury, we can have a conversation here in Wales with our partners about how to allocate that money to our hard-working NHS staff and those areas where we think it will make a particular difference to the service provided and outcomes for people here in Wales.

Mae'r rhain yn drafodaethau sy'n mynd rhagddynt gyda'n hundebau llafur fel cynrychiolwyr y gweithlu. Yn Lloegr, nodwyd amrywiaeth o fesurau yn y contract. Rwy'n falch o'r ffaith ein bod yn gwrando ac yn ymgysylltu â'n hundebau llafur fel cynrychiolwyr y gweithlu. Edrychaf ymlaen at gael sgwrs am amodau a thelerau Agenda ar gyfer Newid yn y dyfodol. Os cawn fwy o arian gan Drysorlys y DU o'r diwedd, yna gallwn gael sgwrs yma yng Nghymru gyda'n partneriaid ynglŷn â sut y gallwn ddyrannu'r arian hwnnw i staff gweithgar ein GIG a'r meysydd lle y credwn y bydd yn gwneud gwahaniaeth penodol i'r gwasanaeth a ddarperir a'r canlyniadau i bobl yma yng Nghymru.

Canser y Prostad
Prostate Cancer

4. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gwella cyfraddau diagnosis canser y prostad? OAQ52016

4. How is the Welsh Government improving prostate cancer diagnosis rates? OAQ52016

Health boards are expected to deliver care in line with guidance from the National Institute for Health and Care Excellence on referral for suspected cancer and the diagnosis of prostate cancer. Our approach to helping health boards and supporting them is set out in the cancer delivery plan for Wales.

Disgwylir y bydd byrddau iechyd yn darparu gofal yn unol â chanllawiau gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal mewn perthynas ag atgyfeirio pan fo amheuaeth o ganser a diagnosis o ganser y brostad. Nodir ein dull o gynorthwyo a chefnogi byrddau iechyd yn y cynllun cyflawni canser ar gyfer Cymru.

Last month, I called for a Welsh Government statement on multiparametric—or mp—MRI scans for NHS patients for suspected prostate cancer. Subsequently, you wrote to a patient to say that Betsi Cadwaladr university health board does provide mpMRI scans in line with the current NICE guidelines for prostate cancer. The guidelines state that multiparametric MRI should be considered

'for men with a negative transrectal ultrasound 10–12 core biopsy to determine whether another biopsy is needed.'

One of those men you were writing to was one of many men who have contacted me in north Wales who were not offered an mpMRI scan following a negative biopsy, unless they paid around £1,000 to have it carried out at a private hospital. Given that Wrexham Maelor is the only centre in Wales that participated in the England and Wales PROMIS—prostate MRI imaging study—which found that whereas the painful transrectal ultrasound-guided biopsy offered by Betsi Cadwaladr is only 47 per cent accurate, the mpMRI scan is over 90 per cent accurate, how are you ensuring that men in Wales participate in or take advantage of the £75 million research project launched by the UK Prime Minister, which will recruit 40,000 men into trials for better diagnosis and treatments for the disease using mpMRI scans?

Y mis diwethaf, gelwais am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar sganio MRI amlbarametrig—neu mpMRI—ar gyfer cleifion y GIG yr amheuir bod canser y prostad arnynt. Yn dilyn hynny, ysgrifenasoch at glaf yn dweud bod bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr yn darparu sganiau mpMRI yn unol â chanllawiau cyfredol y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar gyfer canser y prostad. Dywed y canllawiau y dylid ystyried MRI amlbarametrig

'ar gyfer dynion â biopsi craidd 10-12 uwchsain trawsrectol negyddol i benderfynu ar ba un a oes angen biopsi arall.'

Roedd un o'r dynion hynny roeddech yn ysgrifennu atynt yn un o lawer o ddynion sydd wedi cysylltu â mi yng ngogledd Cymru i ddweud na chawsant gynnig sgan mpMRI yn dilyn biopsi negyddol oni bai eu bod yn talu tua £1,000 i'w gael mewn ysbyty preifat. O gofio mai Ysbyty Maelor Wrecsam yw'r unig ganolfan yng Nghymru a gymerodd ran yn astudiaeth PROMIS Cymru a Lloegr—astudiaeth ddelweddu MRI y prostad—a ganfu nad yw'r biopsi uwchsain trawsrectol poenus a gynigir gan Betsi Cadwaladr ond 47 y cant yn gywir, tra bo'r sgan mpMRI dros 90 y cant yn gywir, sut y sicrhewch fod dynion yng Nghymru yn cymryd rhan neu'n manteisio ar y prosiect ymchwil £75 miliwn a lansiwyd gan Brif Weinidog y DU, a fydd yn recriwtio 40,000 o ddynion i gymryd rhan mewn treialon i gael diagnosis a thriniaethau gwell ar gyfer y clefyd drwy ddefnyddio sganiau mpMRI?

15:05

The pilot you refer to in England is a London-only pilot, so it's not a national pilot that takes in the whole of England in any event. We have pilots that are being run here in Wales in a variety of health boards. As I say, we will continue to provide a service that is in line with NICE guidance. The NICE guidance is due to be updated in April 2019. If we have the Welsh urology board—again, our clinicians here in Wales—if they reach a clinical consensus in advance of that, we can make different choices right across the service, but at this point, the provision is evidence based. Actually, there is a high satisfaction rate from prostate cancer patients here in Wales. I'm satisfied that health boards are doing what they should do, but, of course, we will always have more to learn from pilots in every part of the country, just as, indeed, pilots in north Wales will have much to teach the rest of the country in a variety of areas; for example, in a different area of the advanced paramedic trial in north Wales, where there'll be learning for the rest of the country to learn from there. It is entirely normal to have pilots to take learning from and then improve the whole service—that is exactly what we are doing with prostate cancer as well.

Mae'r cynllun peilot rydych yn cyfeirio ato yn Lloegr yn gynllun peilot sydd ar waith yn Llundain yn unig, felly nid yw'n gynllun peilot cenedlaethol ar gyfer Lloegr yn gyfan beth bynnag. Mae gennym gynlluniau peilot ar waith yma yng Nghymru mewn amryw o fyrddau iechyd. Fel rwy'n dweud, byddwn yn parhau i ddarparu gwasanaeth sy'n unol â chanllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Disgwylir y bydd canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn cael eu diweddaru ym mis Ebrill 2019. Os oes gennym fwrdd wroleg Cymru—unwaith eto, ein clinigwyr yma yng Nghymru—os ydynt yn dod i gonsensws clinigol cyn hynny, gallwn wneud dewisiadau gwahanol ar draws y gwasanaeth, ond ar hyn o bryd, mae'r ddarpariaeth yn seiliedig ar dystiolaeth. Mewn gwirionedd, mae cyfradd foddhad cleifion canser y prostad yng Nghymru yn uchel. Rwy'n fodlon fod byrddau iechyd yn gwneud yr hyn y dylent ei wneud, ond wrth gwrs, bydd gennym bob amser fwy i'w ddysgu o gynlluniau peilot ym mhob rhan o'r wlad, fel yn wir y bydd gan gynlluniau peilot yn ngogledd Cymru lawer i'w ddysgu i weddill y wlad mewn amryw o feysydd; er enghraifft, ym maes gwahanol y treial parafeddygol uwch yng ngogledd Cymru, lle bydd gwersi i'w dysgu i weddill y wlad o hynny. Mae'n hollol arferol i gael cynlluniau peilot ar gyfer dysgu ganddynt ac yna gwella'r gwasanaeth cyfan—dyna'n union a wnawn gyda chanser y prostad yn ogystal.

What's just been outlined in Betsi is also true of Hywel Dda, and I have a constituent who's also been told to pay £1,000 for a multiparametric MRI scan. The reason for that is that, as you say, the NICE guidelines talk about such a scan following a biopsy, but we have health boards in Wales—Cardiff and the Vale, Cwm Taf and Aneurin Bevan—that offer these scans as a routine diagnostic tool with, as has just been set out, improved pick-up rates of some 93 per cent, and less risk of bleeding, infection and sepsis following the more invasive other tools that have been used for prostate cancer following raised prostate-specific antigen levels.

I don't understand—I did write to you regarding this constituent—why it is we have this postcode lottery on prostate diagnosis in Wales. Yes, the NICE guidelines are there, but they are the minimum requirement. Since we have three health boards in Wales offering more, then surely all of those health boards in Wales should offer more, because, as you say in your letter to me, there is evidence that this is good practice. Well, if it's good practice and it's evidenced, offer it for everyone and offer it for my constituents in Hywel Dda as well.

Mae'r hyn sydd newydd gael ei amlinellu mewn perthynas â Betsi Cadwaladr hefyd yn wir am Hywel Dda, ac mae gennyf etholwr sydd newydd gael ei hysbysu bod yn rhaid iddo dalu £1,000 am sgan MRI amlbarametrig. Y rheswm am hynny, fel y dywedwch, yw bod canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn sôn am sgan o'r fath yn dilyn biopsi, ond mae gennym fyrddau iechyd yng Nghymru—Caerdydd a'r Fro, Cwm Taf ac Aneurin Bevan—sy'n cynnig y sganiau hyn fel adnodd diagnostig rheolaidd, fel sydd newydd gael ei amlinellu, gyda chyfraddau canfod gwell o tua 93 y cant, a llai o risg o waedu, haint a sepsis yn sgil defnyddio peth o'r offer mwy ymyrrol ar gyfer canser y prostad yn dilyn lefelau uchel o antigenau prostad-benodol.

Nid wyf yn deall—ysgrifennais atoch mewn perthynas â'r etholwr hwn—pam fod gennym loteri cod post o'r fath ar ddiagnosis canser y prostad yng Nghymru. Oes, mae gennym ganllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, ond gofynion sylfaenol yw'r rheini. Gan fod gennym dri bwrdd iechyd yng Nghymru sy'n cynnig mwy, does bosibl na ddylai pob un o'r byrddau iechyd hyn yng Nghymru gynnig mwy, oherwydd fel y dywedwch yn eich llythyr ataf, ceir tystiolaeth sy'n dangos bod hwn yn arfer da. Wel, os yw'n arfer da ac os oes tystiolaeth i'w gefnogi, cynigiwch ef i bawb ac i fy etholwyr i yn Hywel Dda yn ogystal.

As I said in my first answer to Mark Isherwood, there are pilots running in Wales. If there is a new clinical consensus, underpinned by evidence, in Wales, we can make a system-wide shift. That is where we are. There are pilots in the three health boards that you mention. The evidence base for that is gathering and growing, and we will then be able to make a choice on the basis of the evidence and on the basis of the very best clinical advice. Until then, I don't think any health Minister would say that they wish to direct the health service to offer a service that is not underpinned by the very best available clinical evidence and advice.

Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf i Mark Isherwood, mae yna gynlluniau peilot ar waith yng Nghymru. Os oes consensws clinigol newydd yn seiliedig ar dystiolaeth, yng Nghymru, gallwn gyflawni newid ar draws y system gyfan. Dyna ein sefyllfa ar hyn o bryd. Mae yna gynlluniau peilot yn y tri bwrdd iechyd a grybwyllwyd gennych. Mae'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer hynny'n tyfu, a byddwn wedyn yn gallu dewis ar sail y dystiolaeth ac ar sail y cyngor clinigol gorau. Tan hynny, nid wyf yn credu y byddai unrhyw Weinidog iechyd yn dweud eu bod yn dymuno cyfarwyddo'r gwasanaeth iechyd i gynnig gwasanaeth nad yw'n seiliedig ar y dystiolaeth a'r cyngor clinigol gorau sydd ar gael.

Gwasanaethau Canser
Cancer Services

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am wasanaethau canser yng Nghymru? OAQ52027

5. Will the Cabinet Secretary make a statement on cancer services in Wales? OAQ52027

The cancer delivery plan outlines our vision for cancer services in Wales. It brings stakeholders together to drive improvement in cancer services and outcomes. The plan was updated and re-published in November 2017 and will take us through to 2020.

Mae'r cynllun cyflawni ar gyfer canser yn amlinellu ein gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau canser yng Nghymru. Mae'n dod â rhanddeiliaid at ei gilydd i ysgogi gwelliant mewn gwasanaethau a chanlyniadau canser. Cafodd y cynllun ei ddiweddaru a'i ailgyhoeddi ym mis Tachwedd 2017 a bydd yn mynd â ni hyd at 2020.

Earlier this month, my constituent Mr Huw Thomas of Bargoed brought to my attention a new initiative for cancer treatment that is being introduced by NHS England, which is the creation of one-stop shops for cancer diagnosis with all of the necessary tests to diagnose the disease being carried out in one centre. The aim is to speed up the identification of particular types of cancer. I understand that there are two such pilots in Wales—I may be wrong about that, but that's what I was told last week. I'm aware of the Welsh Government's strategic document you made reference to, but it doesn't specifically mention that. So, can the Cabinet Secretary clarify that and give us his thoughts on whether such an initiative would be of benefit in Wales?

Yn gynharach y mis hwn, fe wnaeth fy etholwr, Mr Huw Thomas o Fargoed, dynnu fy sylw at fenter newydd ar gyfer trin canser sy'n cael ei chyflwyno gan GIG Lloegr, sef creu siopau un stop ar gyfer diagnosis canser gyda'r holl brofion angenrheidiol i wneud diagnosis o'r clefyd yn cael eu cyflawni mewn un ganolfan. Y nod yw cyflymu'r gwaith o adnabod mathau penodol o ganser. Deallaf fod dau gynllun peilot o'r fath yng Nghymru—efallai fy mod yn anghywir ynglŷn â hynny, ond dyna'r hyn a ddywedwyd wrthyf yr wythnos diwethaf. Rwy'n ymwybodol o'r ddogfen strategol gan Lywodraeth Cymru y cyfeirioch chi ati, ond nid yw'n sôn yn benodol am hynny. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet egluro hynny a dweud wrthym a fyddai menter o'r fath o fudd yng Nghymru?

Yes, and I'm grateful to the Member for raising the issue. It highlights, in some ways, how an announcement made in England will often grab attention and headlines, whereas work we are already doing in advance of England often doesn't reach the same pick-up. In this area, we've actually been looking at what we're calling a vague symptom pathway, which is essentially a one-stop shop, and those pathways are being piloted in both Cwm Taf health board and the Aneurin Bevan health board. It's a two-year pilot. We've already undertaken about a year of that. After a second year, we'll have an evaluation to understand the impact of it. This is part of the cancer implementation group's work for that focus on earlier identification. It comes from work done by Welsh clinicians when they visited Denmark to understand what they had done more successfully on the early identification of cancer. So, it's an area where we're actually ahead of the pilot they're undertaking in England, and I expect to have results earlier than that. Then, of course, I'll be more than happy to report back to this place and the wider public about what we continue to do to improve cancer outcomes here in Wales.     

Ie, ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am godi'r mater. Mewn rhai ffyrdd, mae'n tynnu sylw at sut y bydd cyhoeddiad a wneir yn Lloegr yn tynnu sylw ac yn cyrraedd y penawdau, ond yn aml ni fydd gwaith yr ydym eisoes yn ei wneud cyn i Loegr ei wneud yn cael yr un sylw. Yn y maes hwn, rydym wedi bod yn edrych ar yr hyn a elwir gennym yn llwybr symptomau amwys, sef siop un stop i bob pwrpas, ac mae'r llwybrau hynny'n cael eu treialu ym mwrdd iechyd Cwm Taf a bwrdd iechyd Aneurin Bevan. Cynllun peilot dwy flynedd ydyw. Rydym eisoes wedi cyflawni blwyddyn ohono. Ar ôl ail flwyddyn, byddwn yn cynnal gwerthusiad i ddeall ei effaith. Mae hyn yn rhan o waith y grŵp gweithredu ar ganser sy'n canolbwyntio ar adnabod canser yn gynharach. Mae'n deillio o waith a wnaed gan glinigwyr o Gymru a ymwelodd â Denmarc i ddeall yr hyn a wnaed yn fwy llwyddiannus yno ar adnabod canser yn gynnar. Felly, mae'n faes lle rydym, mewn gwirionedd, ar y blaen i'r cynllun peilot sydd ar waith yn Lloegr, ac rwy'n disgwyl cael canlyniadau yn gynharach na hynny. Yna, wrth gwrs, byddaf yn fwy na pharod i adrodd yn ôl i'r lle hwn a'r cyhoedd yn fwy cyffredinol ynglŷn â'r hyn rydym yn parhau i'w wneud i wella canlyniadau canser yma yng Nghymru.

15:10

Cabinet Secretary, April is Bowel Cancer Awareness Month. According to a report by Bowel Cancer UK, patients at five out of seven health boards in Wales are waiting too long for tests to diagnose bowel cancer, and less than half of people eligible for screening tests have had them. Given that bowel cancer survival rates in Wales are among the worst in Europe, what action will the Welsh Government take to address the lack of capacity in our hospitals to meet existing demand and increase awareness of the need for screening tests among at-risk groups in Wales? Thank you. 

Ysgrifennydd y Cabinet, mis Ebrill yw Mis Ymwybyddiaeth Canser y Coluddyn. Yn ôl adroddiad gan Bowel Cancer UK, mae cleifion mewn pump o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru yn aros yn rhy hir am brofion i wneud diagnosis o ganser y coluddyn, ac nid yw dros hanner y bobl sy'n gymwys am brofion sgrinio wedi'u cael. O gofio bod cyfraddau goroesi canser y coluddyn yng Nghymru ymhlith y gwaethaf yn Ewrop, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r diffyg capasiti yn ein hysbytai i ateb y galw sy'n bodoli ar hyn o bryd a chodi ymwybyddiaeth o'r angen am brofion sgrinio ymhlith grwpiau risg uwch yng Nghymru? Diolch.

The points on staff capacity we've discussed in answer to a previous question on work that is already under way, about the fact that our diagnostic capacity is showing an increase, an that there's an improvement in waiting times for people here in Wales. We've also discussed what we're doing to improve outcomes in answer to the question raised by your colleague David Melding. I'm looking to improve bowel testing and screening uptake. And actually, the biggest challenge there is getting the public to undertake the screening test themselves. That's why we're going to introduce a more effective and more sensitive test in January next year.

So, we are already taking steps and, actually, when you look at our rates compared to the rest of the UK, we actually compare pretty well in terms of cancer outcomes. In terms of cancer waits, we could talk at length about the fact that we generally have a better performance on cancer waits in Wales than in England and, actually, our direct survival rates are directly comparable with England. When they have a more advantaged and wealthier population as a whole, you would actually expect their outcomes to be better. 

But the real challenge for us is not just to say that we compare well with England and the rest of the UK; the real challenge for us here in Wales is that every nation in the UK is at the wrong end of the survival table across Europe. Our ambition is not to continue to maintain a gap positively with England, but to do much better so that more people survive cancer after one year and five years, and when we're looking at our comparators in Europe, we can be much happier about where we are, and then again reset our sights on the next stage of improvement.  

Rydym wedi trafod y pwyntiau ar gapasiti staff mewn ateb i gwestiwn blaenorol ar y gwaith sydd eisoes ar y gweill, am y ffaith bod ein capasiti diagnostig yn dangos cynnydd, a bod amseroedd aros i bobl yma yng Nghymru yn gwella. Rydym hefyd wedi trafod beth a wnawn i wella canlyniadau mewn ateb i'r cwestiwn a ofynnodd eich cyd-Aelod, David Melding. Rwy'n anelu i wella profion canser y coluddyn a chynyddu'r nifer sy'n manteisio ar y prawf sgrinio. Ac mewn gwirionedd, yr her fwyaf yw cael y cyhoedd i fanteisio ar y prawf sgrinio eu hunain. Dyna pam y bwriadwn gyflwyno prawf mwy effeithiol a mwy sensitif ym mis Ionawr y flwyddyn nesaf.

Felly, rydym eisoes yn rhoi camau ar waith a phan edrychwch ar ein cyfraddau o'u cymharu â gweddill y DU, rydym yn cymharu'n eithaf da o ran canlyniadau canser mewn gwirionedd. O ran amseroedd aros canser, gallasem gael sgwrs hir am y ffaith ein bod, yn gyffredinol, yn perfformio'n well yng Nghymru nag yn Lloegr mewn perthynas ag amseroedd aros canser ac mewn gwirionedd, mae ein cyfraddau goroesi uniongyrchol yn cymharu'n uniongyrchol â rhai Lloegr. O ystyried bod ganddynt boblogaeth fwy breintiedig a chyfoethocach yn gyffredinol, byddech yn disgwyl i'w canlyniadau fod yn well mewn gwirionedd.

Ond nid dweud ein bod yn cymharu'n dda â Lloegr a gweddill y DU yw'r her go iawn i ni; yr her go iawn i ni yma yng Nghymru yw bod pob gwlad yn y DU ar y pen anghywir i'r tabl goroesi ar draws Ewrop. Nid parhau i gynnal bwlch cadarnhaol â Lloegr yw ein huchelgais, ond gwneud yn llawer gwell fel bod mwy o bobl yn goroesi canser ar ôl blwyddyn a phum mlynedd, a phan edrychwn ar ein cymaryddion yn Ewrop, gallwn fod yn llawer hapusach ynglŷn â'n sefyllfa, cyn troi ein golygon at y cam nesaf o welliant.

Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda
Hywel Dda University Health Board

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynglŷn â dyfodol gwasanaethau iechyd yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? OAQ52043

6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the future of health services in the Hywel Dda University Health Board area? OAQ52043

Hywel Dda university health board is currently consulting on its proposals to transform community and hospital services in mid and west Wales. I encourage everyone with an interest to engage in and participate in the consultation, and have their say in helping to shape future services for the region.

Ar hyn o bryd, mae bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda yn ymgynghori ar ei gynigion i drawsnewid gwasanaethau cymunedol a gwasanaethau ysbyty yng nghanolbarth a gorllewin Cymru. Rwy'n annog pawb sydd â diddordeb i ymgysylltu a chymryd rhan yn yr ymgynghoriad, a lleisio barn wrth helpu i lunio gwasanaethau ar gyfer y dyfodol yn y rhanbarth.

Thank you, Cabinet Secretary, for the answer, and I will of course participate fully, as I'm already doing, in that conversation, but I think the people of west Wales deserve excellent healthcare delivered at a reasonable distance, and this includes the best healthcare possible, including urgent care and teaching hospitals. Bronglais in Aberystwyth looks after the northern part of the Hywel Dda area, and is in all scenarios being kept as it is. The question is: how do we deal with those aims and ambitions in Pembrokeshire and Carmarthenshire?

Now, you know that the options put forward by Hywel Dda involve a new hospital, potentially, in that area. if we're going to have a genuine conversation about really revolutionising our community beds, our mental health and our hospital services in west Wales, then we need to understand that this is a genuine consultation based on understanding that this can happen. That means that, since we have not had major hospital investment in west Wales for the last 30 years, a new hospital is a potential way of delivering excellent healthcare. So, in order to ensure that this consultation is not a sham to hide further cuts, will you commit now that if the outcome of this consultation leads to Hywel Dda recommending a new hospital in the Carmarthenshire and Pembrokeshire areas, you as Welsh Government will work with Hywel Dda to realise that ambition?  

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, a byddaf, wrth gwrs, yn cymryd rhan lawn, fel rwyf eisoes yn ei wneud, yn y sgwrs honno, ond credaf fod pobl gorllewin Cymru yn haeddu gofal iechyd rhagorol wedi'i ddarparu o fewn pellter rhesymol, ac mae hyn yn cynnwys y gofal iechyd gorau posibl, gan gynnwys gofal brys ac ysbytai addysgu. Mae Ysbyty Bronglais yn Aberystwyth yn edrych ar ôl rhan ogleddol ardal Hywel Dda, ac ymddengys ei fod yn cael ei gadw fel ag y mae. Y cwestiwn yw: sut y gallwn gyflawni'r amcanion a'r uchelgeisiau hynny yn Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin?

Nawr, gwyddoch fod y dewisiadau a gyflwynwyd gan Hywel Dda yn cynnwys ysbyty newydd, o bosibl, yn yr ardal honno. Os ydym am gael sgwrs go iawn am chwyldroi ein gwelyau cymunedol, ein gwasanaethau iechyd meddwl a'n gwasanaethau ysbyty yng ngorllewin Cymru, mae angen i ni ddeall bod hwn yn ymgynghoriad go iawn yn seiliedig ar y ddealltwriaeth y gall hyn ddigwydd. Gan nad ydym wedi cael buddsoddiad mawr yn ysbytai gorllewin Cymru dros y 30 mlynedd diwethaf, golyga hynny y bydd ysbyty newydd yn ffordd bosibl o ddarparu gofal iechyd rhagorol. Felly, er mwyn sicrhau nad ymgynghoriad ffug yw hwn i guddio toriadau pellach, os yw canlyniad yr ymgynghoriad yn arwain at Hywel Dda yn argymell ysbyty newydd yn ardaloedd Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro, a wnewch chi ymrwymo yn awr y byddwch chi fel Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Hywel Dda i wireddu'r uchelgais hwnnw?

I can't answer all of that question, because otherwise I'm in danger of putting myself into a position of not being able to make a decision at the end of the consultation. What I would say about healthcare in every part of Wales is that every community in Wales deserves excellent healthcare, and I agree with you about every community deserving excellent healthcare. As ever, when we talk about the future of healthcare, in committees we talk about primary and community care needing to do more of our activity and more of our budget in primary community care, and then we spend all of our time arguing about the hospital network. What I would remind Members of is that when, in the Gwent area, they had their clinical futures strategy, it took them some time to build support from stakeholders and it took them time to develop a business case for a new hospital that was part of that. They delivered in a variety of areas and then we were able to get alongside them and deliver the new hospital that is being constructed at this moment in time as the Grange university hospital.

What I would say about every area of Wales, rather than any specific proposals, is that if there are proposals that are designed to deliver and there's clinical support and evidence that they will deliver a better healthcare system, then we will of course get alongside any and every organisation to try and help them do that, bearing in mind the ability of the Government to do so. So, yes, we will think positively about every area of Wales when real and significant proposals are made, but I just can't comment specifically on the potential for proposals in Hywel Dda, because it is entirely possible that I will have to determine those at a point in the not-too-distant future. 

Ni allaf ateb pob rhan o'r cwestiwn hwnnw, oherwydd, fel arall, rwyf mewn perygl o roi fy hun mewn sefyllfa o beidio â gallu gwneud penderfyniad ar ddiwedd yr ymgynghoriad. Yr hyn y buaswn yn ei ddweud am ofal iechyd ym mhob rhan o Gymru yw bod pob cymuned yng Nghymru yn haeddu gofal iechyd rhagorol, ac rwy'n cytuno â chi fod pob cymuned yn haeddu gofal iechyd rhagorol. Fel bob amser, pan fyddwn yn sôn am ddyfodol gofal iechyd, mewn pwyllgorau rydym yn sôn am y ffaith bod angen i ofal sylfaenol a chymunedol wneud mwy o'n gweithgarwch a mwy gyda'n cyllideb ym maes gofal cymunedol sylfaenol, ac yna rydym yn treulio ein holl amser yn dadlau ynglŷn â'r rhwydwaith ysbytai. Pan gafodd ardal Gwent eu strategaeth Dyfodol Clinigol, hoffwn atgoffa'r Aelodau ei bod wedi cymryd peth amser i adeiladu cefnogaeth gan randdeiliaid ac i ddatblygu achos busnes ar gyfer ysbyty newydd yn rhan o hynny. Llwyddasant i gyflawni mewn amryw o feysydd ac yna gallasom weithio ochr yn ochr â hwy a darparu'r ysbyty newydd sy'n cael ei adeiladu ar hyn o bryd, sef ysbyty prifysgol y Faenor.

Yr hyn a ddywedwn am bob ardal yng Nghymru, yn hytrach nag unrhyw gynigion penodol, os oes cynigion a gynlluniwyd i gyflawni a bod cefnogaeth glinigol a thystiolaeth y byddant yn darparu system gofal iechyd well, yna, wrth gwrs, byddwn yn gweithio ochr yn ochr ag unrhyw sefydliad a phob sefydliad i geisio eu helpu i wneud hynny, o gofio gallu'r Llywodraeth i wneud hynny. Felly, byddwn yn meddwl yn gadarnhaol am bob ardal yng Nghymru pan fydd cynigion go iawn a sylweddol yn cael eu gwneud, ond ni allaf wneud sylwadau penodol ar botensial cynigion yn Hywel Dda, oherwydd mae'n gwbl bosibl y byddaf yn gorfod penderfynu ar y rheini yn y dyfodol agos.

15:15

Cabinet Secretary, all three options in this consultation will result in the downgrading of Withybush hospital from a general hospital to a community hospital, which is totally unacceptable to the people that I represent. The consultation, as far as the people I represent are concerned, is worthless, given that they have no choice in this matter whatsoever. Surely this cannot be right. In the circumstances, I urge you to intervene in this matter and force the health board to actually bring forward proposals that are actually fair to the people of Pembrokeshire. Will you now intervene—'yes' or 'no'?

Ysgrifennydd y Cabinet, bydd y tri dewis yn yr ymgynghoriad hwn yn arwain at israddio ysbyty Llwynhelyg o ysbyty cyffredinol i ysbyty cymunedol, sy'n gwbl annerbyniol i'r bobl rwy'n eu cynrychioli. I'r bobl rwy'n eu cynrychioli, mae'r ymgynghoriad yn ddiwerth o gofio nad oes ganddynt ddewis yn y mater hwn o gwbl. Ni all hyn fod yn iawn. O dan yr amgylchiadau, rwy'n ymbil arnoch i ymyrryd yn y mater hwn a gorfodi'r bwrdd iechyd i gyflwyno cynigion sy'n deg i bobl Sir Benfro. A wnewch chi ymyrryd yn awr—'gwnaf' neu 'na wnaf'?

I've been very clear that this is a public consultation for members of the public to get involved with. I've also been very clear there's got to be clinical leadership about any other proposals, which is why it was important that clinicians took part not only in a presentation and conversation at board, they've got to be part of the conversation with the public. If I intervene now and if I say that, actually, it does not matter what clinicians themselves have come up with—it does not matter what comes from the public consultation—I will determine that for them, that actually will stop healthcare innovation and progress and reform in every part of the country. It matters that a conversation takes place, it matters that people are focused on delivering better healthcare and it matters that we're in a position as a country to make difficult choices. That is the challenge set for us by the parliamentary review. It tells us on the one hand that there is a good evidence base that some specialist services should be delivered in a smaller number of centres across the country—that will involve, for any community, greater travel—but also that we're able to provide more services within a wider network of community healthcare. Where those proposals come forward, where they're agreed with a clear clinical strategy, the Government will do what it can do to get alongside that. If we are to do that, if we are to meet the challenge set for us, which everybody in theory accepted in the parliamentary review, then we have to be able to have a difficult public consultation and the Government has to play its part as the potential ultimate decision maker. 

Rydym wedi bod yn glir iawn fod hwn yn ymgynghoriad cyhoeddus i aelodau o'r cyhoedd gymryd rhan ynddo. Rwyf hefyd wedi bod yn glir iawn fod angen arweinyddiaeth glinigol mewn perthynas ag unrhyw gynigion eraill, a dyna pam roedd hi'n bwysig fod clinigwyr yn cymryd rhan, nid yn unig mewn cyflwyniad a thrafodaeth gyda'r bwrdd, mae'n rhaid iddynt fod yn rhan o'r drafodaeth gyda'r cyhoedd hefyd. Os wyf yn ymyrryd yn awr a dweud nad oes ots beth y mae'r clinigwyr eu hunain wedi'i ddweud mewn gwirionedd—nad oes ots beth a ddaw o'r ymgynghoriad cyhoeddus—ac y byddaf yn penderfynu hynny drostynt, bydd hynny, mewn gwirionedd, yn rhwystro arloesedd a chynnydd a diwygio gofal iechyd ym mhob rhan o'r wlad. Mae'n bwysig fod trafodaeth yn digwydd, mae'n bwysig i bobl ganolbwyntio ar ddarparu gofal iechyd gwell ac mae'n bwysig ein bod mewn sefyllfa fel gwlad i allu gwneud penderfyniadau anodd. Dyna'r her a osodwyd i ni gan yr arolwg seneddol. Mae'n dweud wrthym ar y naill law fod yna sylfaen dystiolaeth dda dros ddadlau y dylid darparu rhai gwasanaethau arbenigol mewn llai o ganolfannau ledled y wlad—bydd hynny'n golygu mwy o deithio i unrhyw gymuned—ond hefyd ein bod yn gallu darparu mwy o wasanaethau o fewn rhwydwaith ehangach o ofal iechyd cymunedol. Lle y caiff y cynigion hynny eu cyflwyno, lle y cytunir arnynt gyda strategaeth glinigol glir, bydd y Llywodraeth yn gwneud popeth yn ei gallu i gyd-fynd â hynny. Os ydym am wneud hynny, os ydym am ateb yr her a osodwyd i ni, her a gafodd ei derbyn mewn egwyddor gan bawb yn yr arolwg seneddol, yna mae'n rhaid i ni allu cynnal ymgynghoriad cyhoeddus anodd ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth chwarae ei rhan fel yr un a fydd o bosibl yn gwneud y penderfyniad terfynol.

Cabinet Secretary, I do welcome the fact that we're moving into a consultation period and I did hear what my colleague Simon Thomas was asking, and I might well ask the same in the not-too-distant future, but what concerns me at this stage, at the moment, is that people have been in touch with me saying that the opportunities for them to engage in this process are limited, that they are geographically far apart from where those individuals might live and at times where people might not be able to attend these public events. My question to you today is if you could encourage Hywel Dda health board to widen the scope in terms of time and geographic location of their public consultations at this stage.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n croesawu'r ffaith ein bod yn symud i gyfnod ymgynghori ac fe glywais yr hyn a ofynnodd fy nghyd-Aelod Simon Thomas, ac mae'n bosibl iawn y byddaf yn gofyn yr un cwestiwn yn y dyfodol agos, ond yr hyn sy'n fy mhoeni ar hyn o bryd yw bod pobl wedi cysylltu â mi i ddweud bod y cyfleoedd iddynt gymryd rhan yn y broses hon yn gyfyngedig, eu bod yn bell yn ddaearyddol o'r llefydd y gallai'r unigolion hynny fod yn byw ac ar adegau pan na fydd pobl yn gallu mynychu'r digwyddiadau cyhoeddus hyn o bosibl. Fy nghwestiwn i chi heddiw yw, a allech annog bwrdd iechyd Hywel Dda i ehangu'r cwmpas o ran amser a lleoliad daearyddol eu hymgynghoriadau cyhoeddus ar y cam hwn.

I'm happy to respond positively and say that Hywel Dda should respond positively to requests for further public engagement. It is in everyone's interest to have the maximum level of public engagement, not just with the health board at a leadership level but actually with clinicians in their local communities, whether in general practice or whether in hospital-based services or other community-based services, to make sure there is real clinical engagement with each other and with the wider public. I'm more than happy to say that I would want Hywel Dda to maximise all of those opportunities to engage with the public, including at locations and at times of the day that are properly convenient for everyone to engage and have their say. 

Rwy'n hapus i ymateb yn gadarnhaol a dweud y dylai Hywel Dda ymateb yn gadarnhaol i geisiadau am ymgysylltu cyhoeddus pellach. Mae sicrhau'r lefel uchaf bosibl o ymgysylltu cyhoeddus o fudd i bawb, nid yn unig ymgysylltiad â'r bwrdd iechyd ar lefel yr arweinyddiaeth, ond â chlinigwyr yn eu cymunedau lleol mewn gwirionedd, boed mewn ymarfer cyffredinol neu wasanaethau ysbyty neu wasanaethau cymunedol eraill, er mwyn sicrhau bod ymgysylltiad clinigol go iawn rhyngddynt a'i gilydd a chyda'r cyhoedd yn fwy cyffredinol. Rwy'n fwy na pharod i ddweud y buaswn eisiau i Hywel Dda fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd hynny i ymgysylltu gyda'r cyhoedd, gan gynnwys mewn lleoliadau ac ar adegau o'r dydd sy'n briodol gyfleus i bawb allu cymryd rhan a lleisio barn.

15:20
Gordewdra ymhlith Plant
Childhood Obesity

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant? OAQ52041

7. Will the Cabinet Secretary outline what action is being taken by the Welsh Government to tackle childhood obesity? OAQ52041

Yes. We will consult on a cross-Government strategy to prevent and reduce levels of obesity later this year. It will outline the actions needed at a Wales and UK level to complement existing measures like the Active Travel (Wales) Act 2013, our Healthy Child Wales programme, and, of course, nutritional standards in schools.

Gwnaf. Byddwn yn ymgynghori ar strategaeth drawslywodraethol i atal a lleihau lefelau gordewdra yn ddiweddarach eleni. Bydd yn amlinellu'r camau angenrheidiol ar lefel Cymru a'r DU i ategu mesurau sydd eisoes yn bodoli fel Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, ein rhaglen Plant Iach Cymru, ac, wrth gwrs, safonau maeth mewn ysgolion.

Thank you. As the Cabinet Secretary knows, Welsh Government will be receiving some £57 million as part of the new soft drinks levy, and I was concerned to see how little of that money is going to be spent on measures to tackle childhood obesity, which is very different to the approach being taken in the rest of the UK. I know that there are good schemes out there. The Health, Social Care and Sport Committee has taken lots of evidence on things that would make a big difference to children and young people and I know that the Welsh Local Government Association have been talking to officials about an exercise referral scheme for children and young people and also a scheme working with Public Health Wales that would ensure better use of things like third generation sports facilities in Wales. Will the Cabinet Secretary look at that money closely to ensure that we do use a much better proportion of that to tackle what is really a major public health challenge of our time? Thank you.

Diolch. Fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, bydd Llywodraeth Cymru yn cael tua £57 miliwn fel rhan o'r ardoll newydd ar ddiodydd meddal, a thestun pryder i mi oedd gweld cyn lleied o'r arian hwnnw a werir ar fesurau i fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant, sy'n wahanol iawn i'r dull o weithredu a fabwysiadwyd yng ngweddill y DU. Gwn fod yna gynlluniau da'n bodoli. Mae'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon wedi casglu llawer o dystiolaeth mewn perthynas â phethau a fyddai'n gwneud gwahaniaeth mawr i blant a phobl ifanc, a gwn fod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi bod yn siarad â swyddogion ynglŷn â chynllun atgyfeirio plant a phobl ifanc i wneud ymarfer corff yn ogystal â chynllun i weithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru a fyddai'n sicrhau gwell defnydd o bethau fel cyfleusterau chwaraeon trydedd genhedlaeth yng Nghymru. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet edrych ar yr arian hwnnw'n ofalus i sicrhau ein bod defnyddio cyfran fwy ohono i fynd i'r afael â'r hyn sydd, mewn gwirionedd, yn un o heriau iechyd cyhoeddus mawr ein hoes? Diolch.

I recognise this is a major, significant public health challenge. That's why we've already taken some of the steps we've already taken, but it is about looking at what we do next, and I'd be very interested in the committee's report and its recommendations because we have not yet signed off a consultation on our strategy. Then I will finalise what the strategy should be and how we'll use our resources to make it real, because part of the challenge often is moving from strategy and well-meaning objectives that broadly everyone signs up to into how we persuade and get around certain members of the public to make different choices. That's not just making unhealthy choices more difficult or expensive; it is actually how we make healthier choices easier to undertake as well. So, I will definitely be interested in the evidence from the committee. I'll be interested in what other partners have to say and, yes, we'll engage in a range of—[Inaudible.]—before signing off not just the strategy but the recommendations, the action we'll take and how we'll fund that because, as I say, I do recognise that this is a real and significant public health challenge that has the potential to overtop significant parts of health and social care.

Rwy'n cydnabod bod hon yn her iechyd cyhoeddus fawr a sylweddol. Dyna pam ein bod eisoes wedi cymryd rhai o'r camau a wnaethom eisoes, ond mae'n ymwneud ag edrych ar beth a wnawn nesaf, a byddai gennyf ddiddordeb mawr yn adroddiad y pwyllgor a'i argymhellion oherwydd nid ydym wedi cymeradwyo ymgynghoriad ar ein strategaeth eto. Yna, byddaf yn pennu beth y dylai'r strategaeth fod a sut y byddwn yn defnyddio ein hadnoddau i wireddu hynny, oherwydd rhan o'r her yn aml yw symud o'r strategaeth a'r bwriadau da y mae pawb, yn gyffredinol, yn eu cymeradwyo i sut rydym yn perswadio ac yn cymell aelodau penodol o'r cyhoedd i wneud penderfyniadau gwahanol. Nid gwneud penderfyniadau afiach yn fwy anodd neu'n fwy drud yw hynny'n unig; mae'n ymwneud â gwneud penderfyniadau iachach yn haws hefyd. Felly, bydd gennyf yn bendant ddiddordeb yn y dystiolaeth gan y pwyllgor. Bydd gennyf ddiddordeb yn yr hyn a fydd gan bartneriaid eraill i'w ddweud, ac fe fyddwn yn cymryd rhan mewn amrywiaeth o—[Anghlywadwy.]—cyn cymeradwyo'r strategaeth a'r argymhellion, y camau y byddwn yn eu cymryd a sut y byddwn yn ariannu'r camau hynny oherwydd, fel y dywedaf, rwy'n cydnabod bod hon yn her iechyd cyhoeddus wirioneddol a sylweddol sydd â'r potensial i orlifo i rannau sylweddol o'r maes iechyd a gofal cymdeithasol.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Adam Price.

And finally, question 8, Adam Price.

Ceratoconws
Keratoconus

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y driniaeth a'r cyllid sydd ar gael ar gyfer y cyflwr ar y llygaid Ceratoconws? OAQ52039

8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the availability and funding of treatment for the eye condition Keratoconus? OAQ52039

Yes. The treatment of kerataconus in adults is currently determined by health board local guidelines, which will include specialty guidelines and college guidelines and other best practice.

Gwnaf. Canllawiau byrddau iechyd lleol sy'n penderfynu ar driniaeth ceratoconws mewn oedolion ar hyn o bryd, a bydd yn cynnwys canllawiau arbenigol a chanllawiau coleg ynghyd ag arferion gorau eraill.

Roedd triniaeth groes-gysylltu ar gael i gleifion Cymreig a oedd â’r cyflwr yma yn Ysbyty Llygaid Bryste tan 2015. Ers hynny, roedd gen i un achos—merch 18 mlwydd oed a’i golwg yn dirywio ac wedi’i chynghori bod y cyflwr yn datblygu’n gyflym. Penderfynodd ei mam hi i dalu am driniaeth breifat, oherwydd roedd hi’n ofni y byddai hi’n mynd yn ddall. Ers hynny, mae Abertawe Bro Morgannwg nawr yn darparu’r driniaeth yma eto. Ond rŷm ni wedi cael sefyllfa lle mae yna nifer o bobl wedi cael eu dal yn y sefyllfa o gwympo rhwng y cyfnodau hyn lle nad oedd opsiwn gyda nhw heblaw mynd yn breifat. A ydy'r Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu edrych ar yr achosion yma, edrych ar y gofid yr oedd hyn wedi'i achosi a’r posibilrwydd o ad-dalu costau fy etholwr i a phobl eraill?

Cross-linking treatment was available for Welsh people who had this condition at Bristol Eye Hospital until 2015. Since then, I've had one case of an 18-year-old young woman whose eyesight was deteriorating, and she was advised that the condition was developing quickly. Her mother decided to pay for private treatment because she feared blindness. Since then, Abertawe Bro Morgannwg is providing this treatment once again. But we've experienced a situation where many people have been caught falling between these two time periods where they had no option apart from to go private. Can the Cabinet Secretary look into these cases and look at the anxiety that this caused and the possibility of repaying the costs of my constituent and others?

I'd always want to consider how—. I think you recognise that it's a rare and complex condition, and the challenge is how we provide a proper service for people in this position, even if that is commissioning a service at some distance, whether within Wales or outside. I'm actually due to have a review that's been undertaken by both the Welsh Health Specialised Services Committee and Health Technology Wales. We expect that to be available in the next month or so and it will be published, which may then help that moving forward into the future, but if you want to discuss the matters around your constituent, it may be more sensible for us to exchange more correspondence, and I'm grateful for the fact that you've written to me previously. But it may be sensible for us to actually have a discussion, and maybe to have a discussion when the report is published, and we can then link that to the position of your constituent to think about their circumstances and the broader picture in this specialist service.

Buaswn bob amser eisiau ystyried sut—. Credaf eich bod yn cydnabod ei fod yn gyflwr prin a chymhleth, a'r her yw sut y darparwn wasanaeth priodol i bobl sydd yn y sefyllfa hon, hyd yn oed os yw hynny'n golygu comisiynu gwasanaeth sy'n bell iawn, boed yng Nghymru neu y tu hwnt. Mewn gwirionedd, rwy'n disgwyl adolygiad a gynhelir gan Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru a Thechnoleg Iechyd Cymru. Rydym yn disgwyl y bydd hwnnw ar gael yn ystod y mis neu ddau nesaf a bydd yn cael ei gyhoeddi, ac efallai y bydd yn helpu i fwrw ymlaen â'r mater yn y dyfodol, ond os hoffech drafod y materion sy'n ymwneud â'ch etholwr, mae'n bosibl y bydd yn fwy synhwyrol i ni ohebu mwy, ac rwy'n ddiolchgar i chi am ysgrifennu ataf yn y gorffennol. Ond efallai y byddai'n fwy synhwyrol i ni gael trafodaeth mewn gwirionedd, a chael trafodaeth pan fydd yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi efallai, ac wedyn gallwn gysylltu hwnnw â sefyllfa eich etholwr ac ystyried eu hamgylchiadau a'r darlun ehangach yn y gwasanaeth arbenigol hwn. 

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet. 

Thank you, Cabinet Secretary.

Pwynt o Drefn
Point of Order

Pwynt o drefn. David Melding.

Point of order. David Melding.

Llywydd, I'd like to raise a point of order under Standing Order 6.15 and Standing Order 12.50. Big announcements by the Welsh Government, such as a review of a major public policy, surely need to be made orally to the Assembly. This permits timely scrutiny, and thereafter allows the Assembly to monitor and evaluate performance. In the Chamber yesterday, the leader of the house gave a cursory and unsatisfactory response to my concerns on the announcement of the review of affordable housing supply. She said it was for the Government to decide whether an oral or written statement was appropriate. The Welsh Government's press statement on this matter includes endorsements from Community Housing Cymru and the Chartered Institute of Housing specifically, and I quote:

'If we get this review right, it will be a big step towards solving the housing crisis.'

And, quote:

'We welcome today’s announcement of a review into housing policy in Wales.' 

The importance of the review can be clearly inferred from these statements that were sought in advance by the Welsh Government, yet we have had no opportunity to scrutinise its scope or the suitability of those asked to conduct it.

Finally, there was a comprehensive review of housing need in 2015 sponsored by the Welsh Government. This was conducted by the UK's leading authority on housing need. It has not been acted upon. Why a new review? These are obviously vital questions. Llywydd, what powers do you have to require a Minister to make an oral statement in such circumstances?

Lywydd, hoffwn godi pwynt o drefn o dan Reol Sefydlog 6.15 a Rheol Sefydlog 12.50. Does bosibl nad oes angen i gyhoeddiadau mawr gan Lywodraeth Cymru, megis adolygiad o bolisi cyhoeddus pwysig, gael eu gwneud ar lafar i'r Cynulliad. Mae hyn yn caniatáu craffu amserol, ac yn dilyn hynny, yn caniatáu i'r Cynulliad fonitro a gwerthuso perfformiad. Yn y Siambr ddoe, rhoddodd arweinydd y tŷ ymateb arwynebol ac anfoddhaol i fy mhryderon ynghylch y cyhoeddiad ar yr adolygiad o'r cyflenwad o dai fforddiadwy. Dywedodd mai lle'r Llywodraeth oedd penderfynu ai datganiad llafar neu ysgrifenedig a oedd yn briodol. Mae datganiad i'r wasg gan Lywodraeth Cymru ar y mater hwn yn cynnwys ardystiadau gan Cartrefi Cymunedol Cymru a'r Sefydliad Tai Siartredig yn benodol, ac rwy'n dyfynnu:

'Os cawn yr adolygiad hwn yn gywir, bydd yn gam mawr at ddatrys yr argyfwng tai.'

A dyfynnaf:

'Rydyn ni'n croesawu cyhoeddiad heddiw ynghylch adolygu'r polisi tai yng Nghymru.'

Yn amlwg, gellir casglu pa mor bwysig yw'r adolygiad o'r datganiadau hyn y gofynnwyd amdanynt ymlaen llaw gan Lywodraeth Cymru, eto i gyd nid ydym wedi cael unrhyw gyfle i graffu ar ei gwmpas nac addasrwydd y rhai a ddewiswyd i'w gynnal.

Yn olaf, cafwyd adolygiad cynhwysfawr o'r angen am dai yn 2015 a noddwyd gan Lywodraeth Cymru. Fe'i cynhaliwyd gan awdurdod mwyaf blaenllaw y DU ar yr angen am dai. Ni weithredwyd arno. Pam cynnal adolygiad newydd? Mae'r rhain yn amlwg yn gwestiynau hollbwysig. Lywydd, pa bwerau sydd gennych i'w gwneud yn ofynnol i Weinidog wneud datganiad llafar mewn amgylchiadau o'r fath?

15:25

Thank you for the notification of your intention to raise this as a point of order. As I said following a similar issue that was raised in a point of order yesterday, Government business is a matter for Welsh Ministers, not for me. But Ministers are accountable to this Assembly, and it is my expectation that they should not undermine that principle by making major policy announcements outside the Chamber. I expect that major announcements should be made directly to this Assembly so that there is the opportunity that you have sought, David Melding, for Members to scrutinise the Government on issues such as this.

Of course, it's important to remind Members as well—as I'm sure you're all very familiar with—of the various routes available to you to bring issues to the Chamber if the Government does not provide opportunities for examination. Those include emergency and topical questions, oral questions and opposition debates, and in addition, I'd say that Members can make representations about proposed Government business through the Business Committee, and I would hope that the leader of the house would give serious consideration to any such representations made by political parties here.

Diolch i chi am roi gwybod eich bod yn bwriadu codi hwn fel pwynt o drefn. Fel y dywedais yn dilyn mater tebyg a godwyd mewn pwynt o drefn ddoe, mater i Weinidogion Cymru yw busnes y Llywodraeth, nid mater i mi. Ond mae Gweinidogion yn atebol i'r Cynulliad hwn, ac rwy'n disgwyl iddynt beidio â thanseilio'r egwyddor honno drwy wneud cyhoeddiadau polisi mawr y tu allan i'r Siambr. Rwy'n disgwyl i gyhoeddiadau mawr gael eu gwneud yn uniongyrchol i'r Cynulliad hwn fel y ceir y cyfle rydych wedi'i geisio, David Melding, i'r Aelodau graffu ar y Llywodraeth mewn perthynas â materion fel hyn.

Wrth gwrs, mae'n bwysig atgoffa'r Aelodau yn ogystal—rwy'n siŵr eich bod yn gyfarwydd iawn â hwy—o'r llwybrau amrywiol sydd ar gael i chi i gyflwyno materion yn y Siambr os nad yw'r Llywodraeth yn darparu cyfleoedd ar gyfer archwilio. Mae'r rheini'n cynnwys cwestiynau brys ac amserol, cwestiynau llafar a dadleuon y gwrthbleidiau, ac yn ogystal, buaswn yn dweud y gall yr Aelodau wneud sylwadau ynglŷn â busnes arfaethedig y Llywodraeth drwy'r Pwyllgor Busnes, a buaswn yn gobeithio y byddai arweinydd y tŷ yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i unrhyw sylwadau o'r fath a wneir gan bleidiau gwleidyddol yma.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Y cwestiynau amserol yw'r eitem nesaf, ond ni ddewiswyd unrhyw gwestiynau amserol.

The next item is topical questions, but no topical questions were selected.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Ac felly—datganiadau 90 eiliad. Mike Hedges.

And we move to the 90-second statements. Mike Hedges. 

Diolch, Llywydd. I'm very pleased to have the opportunity to congratulate the Baptist Union of Wales on its hundred and fiftieth anniversary. I speak as a member of Seion Newydd, the Welsh Baptist chapel based in Morriston. Yesterday, I attended an event in the Pierhead to celebrate the hundred and fiftieth anniversary of Welsh Baptists, and I'm very pleased that so many Members, including you, Llywydd, were present.

I want to highlight the role that the Welsh Baptists, along with other Welsh nonconformist chapels, played in the continuity of the Welsh language during the early part of the twentieth century. It also played a major role in Welsh politics, and provided many members to the Liberals, Labour and Plaid Cymru. The success of the Baptists' cause can be seen in the villages, towns and cities of Wales where there were in excess of 1,000 Baptist chapels.

Welsh Baptist ministers have played a major role in Welsh politics at hymn writing. Lewis Valentine was a famous hymn writer, whose most famous hymn was Gweddi dros Gymru, but was also an early member of Plaid Cymru and one of the three who in 1936 set a bombing school on fire. Thomas Price was a leading figure in the political and religious life of Victorian Wales, and a minister at Calfaria Baptist Chapel, Aberdare, whose first job was as a pageboy. Joseph Harris, Welsh Baptist minister—who had 'Gomer' as his bardic name—on 1 January 1814 launched the first Welsh language weekly Seren Gomer in Swansea. We, as a nation, owe a great deal of gratitude to the Baptist Union of Wales for what they've achieved for the last 150 years.

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch iawn o gael cyfle i longyfarch Undeb Bedyddwyr Cymru ar ei ben blwydd yn gant a hanner oed. Siaradaf fel aelod o Seion Newydd, capel Bedyddwyr Cymru yn Nhreforys. Ddoe, mynychais ddigwyddiad yn y Pierhead i ddathlu pen blwydd Bedyddwyr Cymru yn gant a hanner oed, ac rwy'n falch iawn fod cynifer o Aelodau, gan eich cynnwys chi, Lywydd, yn bresennol.

Rwyf eisiau tynnu sylw at y rôl a chwaraeodd Bedyddwyr Cymru, ynghyd â chapeli anghydffurfiol Cymreig eraill, ym mharhad yr iaith Gymraeg yn gynnar yn yr ugeinfed ganrif. Maent hefyd wedi chwarae rôl bwysig yng ngwleidyddiaeth Cymru, ac wedi darparu llawer o aelodau i'r Rhyddfrydwyr, y Blaid Lafur a Phlaid Cymru. Gellir gweld llwyddiant achos y Bedyddwyr ym mhentrefi, trefi a dinasoedd Cymru lle roedd mwy na 1,000 o gapeli'r Bedyddwyr.

Mae gweinidogion Bedyddwyr Cymru wedi chwarae rhan fawr yng ngwleidyddiaeth Cymru drwy ysgrifennu emynau. Roedd Lewis Valentine yn emynydd enwog, a'i emyn enwocaf oedd Gweddi dros Gymru, ond roedd hefyd yn aelod cynnar o Blaid Cymru ac yn un o'r tri a roddodd yr ysgol fomio ar dân ym 1936. Roedd Thomas Price yn ffigwr blaenllaw ym mywyd gwleidyddol a chrefyddol Cymru yn ystod oes Fictoria, ac yn weinidog yng Nghapel y Bedyddwyr Calfaria, Aberdâr, a'i swydd gyntaf oedd fel gwas bach. Ar 1 Ionawr 1814, lansiodd Joseph Harris, gweinidog Bedyddwyr Cymru—a oedd yn defnyddio 'Gomer' fel ei enw barddol—yr wythnosolyn Cymraeg cyntaf, Seren Gomer, yn Abertawe. Mawr yw ein diolch ni fel cenedl i Undeb Bedyddwyr Cymru am yr hyn y maent wedi'i gyflawni dros y 150 mlynedd diwethaf.

On 1 April 1918, David Lloyd George approved the creation of the Royal Air Force, the world's first entirely separate and independent air force. The RAF would become the most powerful air force in the world, with more than 290,000 personnel and 23,000 aircrafts. Then, at a crucial point in world history, the RAF defended our island against the Nazi onslaught, in what became the most famous air battle in history, the Battle of Britain. But we in Wales are no strangers to the RAF's history and success. The famous bouncing bomb of the dambusters was tested in the Elan valley. Factory workers at Broughton built the Lancaster plane, which still flies today with the Royal Air Force in the Battle of Britain memorial flight. And the idea behind the RAF red arrows was formed in Wales, with the creation of the RAF yellowjacks at RAF Valley, in 1963.

Llywydd, to mark this momentous year in the RAF's history, there will be special events, activities, and other initiatives at local, regional and national levels, which will be running from this month until the end of November. One of the most notable events will be the centenary baton relay, which will see a specially designed baton visit 100 sites associated with the RAF, in 100 days. The baton will be visiting several locations in Wales, from 1 May to 11 May, starting in St Athan, and ending in RAF Valley.

We have so much to be thankful for, as the RAF has valiantly defended our freedom. If I could finish with the words of David Lloyd George, who said, 

'The heavens are their battlefield. They are the Cavalry of the Clouds.'

Ar 1 Ebrill 1918, cymeradwyodd David Lloyd George gynlluniau i greu'r Awyrlu Brenhinol (RAF), y llu awyr cyntaf yn y byd i fod yn gwbl annibynnol ac ar wahân. Byddai'r RAF yn datblygu i fod yn llu awyr mwyaf pwerus y byd, gyda mwy na 290,000 o bersonél a 23,000 o awyrennau. Yna, ar adeg hollbwysig yn hanes y byd, amddiffynnodd yr RAF ein hynys yn erbyn ymosodiad y Natsïaid, yn yr hyn a ddaeth yn frwydr awyr enwocaf hanes, sef Brwydr Prydain. Ond nid yw hanes a llwyddiant yr RAF yn beth dieithr i ni yng Nghymru. Cafodd bom bowndiog enwog y dambusters ei brofi yng Nghwm Elan. Gweithwyr ffatri ym Mrychdyn a adeiladodd yr awyren Lancaster, sy'n dal i hedfan heddiw gyda'r RAF yn y daith hedfan i goffáu Brwydr Prydain. Ac fe gafodd y syniad sy'n sail i Red Arrows yr RAF ei ffurfio yng Nghymru, pan grëwyd yr Yellowjacks yn RAF y Fali, yn 1963.

Lywydd, er mwyn dathlu'r flwyddyn bwysig hon yn hanes yr RAF, bydd digwyddiadau arbennig, gweithgareddau a mentrau eraill yn cael eu cynnal ar lefel leol, ranbarthol a chenedlaethol, o'r mis hwn hyd at ddiwedd mis Tachwedd. Un o'r digwyddiadau mwyaf nodedig fydd y daith gyfnewid baton ganmlwyddiannol, lle bydd baton sydd wedi'i ddylunio'n arbennig yn ymweld â 100 o safleoedd sy'n gysylltiedig â'r RAF mewn 100 diwrnod. Bydd y baton yn ymweld â nifer o leoliadau yng Nghymru, o 1 Mai hyd at 11 Mai, gan ddechrau yn Sain Tathan, a gorffen yn RAF y Fali.

Mae gennym lawer i fod yn ddiolchgar amdano, gan fod yr RAF wedi amddiffyn ein rhyddid yn ddewr. Os caf orffen gyda geiriau David Lloyd George, a ddywedodd,

'I’r awyrennau hyn, y ffurfafen yw maes y gad. Nhw yw Marchoglu’r Cymylau.'

15:30
5. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol: Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael)—penderfyniad y Cynulliad Cenedlaethol mewn perthynas â gweithdrefnau is-ddeddfwriaeth
5. Statement by the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee: The European Union (Withdrawal) Bill—the National Assembly's decision in relation to subordinate legislation procedures

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ar Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael), a phenderfyniad y Cynulliad Cenedlaethol mewn perthynas â gweithdrefnau is-ddeddfwriaeth. Ac rwy'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud ei ddatganiad, Mick Antoniw.

The next item is a statement by the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee on the European Union (Withdrawal) Bill, and the National Assembly's decision in relation to subordinate legislation procedures. I call on the Chair of the committee, Mick Antoniw, to make his statement.

Thank you, Llywydd. Six weeks ago, on 7 March, this Assembly debated the Constitutional and Legislative Affairs Committee’s report on the 'Scrutiny of regulations made under the European Union (Withdrawal) Bill'. Our inquiry that preceded that report considered the appropriateness of the scope and nature of delegated powers provided in the Bill to UK and Welsh Ministers, and the procedures that should to be used to scrutinise that delegated legislation. Given the Bill’s passage through the House of Lords, the report focused on amendments that we believed should be made to the Bill, and addressed questions that were raised by the Secretary of State for Wales in a letter to the Llywydd on 16 January.

Our report made seven recommendations, four of which recommended amendments to the EU withdrawal Bill. And for that reason, we believed it important and appropriate to seek the National Assembly’s views on those recommendations, and therefore the motion asking the National Assembly to note the committee report also requested that it endorse recommendations 1, 2, 4 and 7. And, on 7 March, that motion was agreed unanimously—there were no objections.

Consequently, on 22 March, the Llywydd wrote to the Secretary of State for Wales drawing his attention to the recommendations within our report, and that he receive the letter as formal notification of the National Assembly for Wales's position on what amendments should be made to the Bill in respect of procedures for the scrutiny of subordinate legislation made under its provision.

Members may not be aware that, subsequent to the events that I have summarised, the Leader of the House and Chief Whip formally responded to the committee’s report. In addition, the First Minister wrote to the Secretary of State for Wales in relation to both our report on the EU withdrawal Bill and the Bill’s sifting committee provisions. In both pieces of correspondence, the Welsh Government reject recommendation 2 of our report—that the recommendation of the sifting committee should be binding, save where the Assembly resolves otherwise.

On 17 April, I wrote to the First Minister to seek clarification on the reasons for the approach the Welsh Government has adopted. In particular, I have asked whether he could explain why, having advised in a letter to the Secretary of State for Wales on 5 February that matters relating to the sifting committee were for the National Assembly to determine, he subsequently wrote to the Secretary of State on 29 March rejecting a recommendation that had been unanimously endorsed by the National Assembly about the operation of that sifting committee. The First Minister has responded to my letter of 17 April this morning, for which I am grateful, and I note the comments that he has made.

I recognise that, during the Plenary debate, the leader of the house told the National Assembly that the Welsh Government was reserving its position on recommendation 2, pending thorough consideration. However, the leader of the house did not seek to amend the motion to reflect that position, which, as previously stated, was then unanimously endorsed by the whole house.

Without prejudicing the will of the Government—or without prejudicing the will of any Government—the National Assembly for Wales should not find itself in the position where it expresses a formal, all-party position that is then subsequently, or very soon after, called into question within correspondence of which the Assembly as a whole is not aware.

I've made clear to the First Minister in my letter to him that, as a committee, we are concerned generally at the transfer of power from legislatures to executives. The approach the Welsh Government has adopted on these matters undermines the prerogative of the legislature. Equally, it confuses the roles of parliaments and governments and makes proceedings here harder to understand for members of the public, to the detriment of devolution.

To make matters worse, the approach of the Welsh Government and the confusion around roles has now regrettably found its way into a UK Government supplementary memorandum on delegated powers in the EU withdrawal Bill. The memorandum was published on Monday this week, and states,

'The Welsh Government, having sought the views of the National Assembly for Wales, has requested the sifting committee procedure should apply where the Welsh Ministers lay negative instruments under their Schedule 2 powers.'

It would therefore appear that the UK Government has been influenced by the views of the Welsh Government rather than the National Assembly in making decisions on the procedures that should apply to the scrutiny of regulations made by the Welsh Ministers. I therefore welcome the letter I received this morning from the Llywydd, indicating that she shares the committee's concerns and will be giving further consideration to this matter. 

Diolch i chi, Lywydd. Chwe wythnos yn ôl, ar 7 Mawrth, trafododd y Cynulliad hwn adroddiad y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, 'Craffu ar reoliadau a wnaed o dan Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael)'. Roedd ein hymchwiliad a ragflaenodd yr adroddiad hwnnw'n ystyried priodoldeb cwmpas a natur y pwerau dirprwyedig a ddarparwyd yn y Bil i Weinidogion y DU a Chymru, a'r gweithdrefnau y dylid eu defnyddio i graffu ar y ddeddfwriaeth ddirprwyedig honno. O gofio hynt y Bil drwy Dŷ'r Arglwyddi, roedd yr adroddiad yn canolbwyntio ar y gwelliannau y credem y dylid eu gwneud i'r Bil, ac yn mynd i'r afael â chwestiynau a godwyd gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru mewn llythyr at y Llywydd ar 16 Ionawr.

Roedd ein hadroddiad yn gwneud saith o argymhellion, gyda phedwar ohonynt yn argymell gwelliannau i Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael). Ac am y rheswm hwnnw, roeddem yn credu ei bod yn bwysig ac yn briodol clywed barn y Cynulliad Cenedlaethol ar yr argymhellion hynny, ac felly roedd y cynnig a oedd yn gofyn i'r Cynulliad Cenedlaethol nodi adroddiad y pwyllgor hefyd yn gofyn iddo gymeradwyo argymhellion 1, 2, 4 a 7. Ac ar 7 Mawrth, cafodd y cynnig ei gymeradwyo'n unfrydol—ni chafwyd unrhyw wrthwynebiadau.

O ganlyniad, ar 22 Mawrth, ysgrifennodd y Llywydd at Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn tynnu ei sylw at yr argymhellion yn ein hadroddiad, ac yn dweud y dylai dderbyn y llythyr fel hysbysiad ffurfiol o safbwynt Cynulliad Cenedlaethol Cymru o ran pa welliannau y dylid eu gwneud i'r Bil mewn perthynas â gweithdrefnau ar gyfer craffu ar is-ddeddfwriaeth a wnaed o dan ei ddarpariaeth.

Mae'n bosibl nad yw'r Aelodau'n ymwybodol, yn dilyn y digwyddiadau rwyf wedi'u crynhoi, fod Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip wedi ymateb yn ffurfiol i adroddiad y pwyllgor. Yn ogystal, ysgrifennodd Prif Weinidog Cymru at Ysgrifennydd Gwladol Cymru mewn perthynas â'n hadroddiad ar y Bil ymadael â'r UE a darpariaethau pwyllgor sifftio'r Bil. Yn y ddau ddarn o ohebiaeth, mae Llywodraeth Cymru yn gwrthod argymhelliad 2 ein hadroddiad—y dylai argymhelliad y pwyllgor sifftio fod yn rhwymol, ac eithrio pan fo'r Cynulliad yn penderfynu fel arall.

Ar 17 Ebrill, ysgrifennais at y Prif Weinidog i gael eglurhad ar y rhesymau dros y dull y mae Llywodraeth Cymru wedi'i fabwysiadu. Yn benodol, gofynnais a allai egluro pam, ar ôl iddo anfon llythyr at Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar 5 Chwefror yn dweud mai mater i'r Cynulliad Cenedlaethol yw penderfynu ar faterion sy'n ymwneud â'r pwyllgor sifftio, ei fod wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol ar 29 Mawrth yn gwrthod argymhelliad a oedd wedi cael ei gymeradwyo'n unfrydol gan y Cynulliad Cenedlaethol mewn perthynas â gweithrediad y pwyllgor sifftio hwnnw. Mae'r Prif Weinidog wedi ymateb i'r llythyr a anfonais ar 17 Ebrill y bore yma, ac rwy'n ddiolchgar am hynny, a nodaf y sylwadau y mae wedi'u gwneud.

Rwy'n cydnabod bod arweinydd y tŷ, yn ystod dadl y Cyfarfod Llawn, wedi dweud wrth y Cynulliad Cenedlaethol fod Llywodraeth Cymru yn cadw ei safbwynt ar argymhelliad 2 yn ôl hyd nes y byddai wedi'i ystyried yn drylwyr. Fodd bynnag, ni cheisiodd arweinydd y tŷ ddiwygio'r cynnig i adlewyrchu'r safbwynt hwnnw, a gafodd, fel y nodwyd eisoes, ei gymeradwyo'n unfrydol gan y tŷ cyfan.

Heb niweidio ewyllys y Llywodraeth—neu heb niweidio ewyllys unrhyw Lywodraeth—ni ddylai Cynulliad Cenedlaethol Cymru fod mewn sefyllfa lle mae'n mynegi safbwynt ffurfiol, hollbleidiol, sydd wedyn, neu'n fuan iawn ar ôl hynny, yn cael ei gwestiynu mewn llythyr nad yw'r Cynulliad cyfan yn ymwybodol ohono.

Rwyf wedi dweud yn glir wrth y Prif Weinidog yn fy llythyr ato ein bod ni, fel pwyllgor, yn bryderus yn gyffredinol ynglŷn â throsglwyddo pŵer o ddeddfwrfeydd i swyddogion gweithredol. Mae'r dull y mae Llywodraeth Cymru wedi'i fabwysiadu mewn perthynas â'r materion hyn yn tanseilio braint y ddeddfwrfa. Yn yr un modd, mae'n drysu rolau seneddau a llywodraethau ac yn gwneud y trafodion yn y lle hwn yn anos i aelodau o'r cyhoedd eu deall, a hynny ar draul datganoli.

I wneud pethau'n waeth, yn anffodus, mae dull Llywodraeth Cymru a'r dryswch ynglŷn â rolau bellach wedi cael eu cynnwys mewn memorandwm atodol gan Lywodraeth y DU ar bwerau dirprwyedig yn y Bil ymadael â'r UE. Cafodd y memorandwm ei gyhoeddi ddydd Llun yr wythnos hon, ac mae'n datgan,

Mae Llywodraeth Cymru, ar ôl ceisio barn Cynulliad Cenedlaethol Cymru, wedi gofyn am i weithdrefn y pwyllgor sifftio fod yn gymwys lle mae Gweinidogion Cymru yn gosod offerynnau negyddol o dan eu pwerau Atodlen 2.

Ymddengys, felly, fod Llywodraeth y DU wedi cael ei dylanwadu gan safbwyntiau Llywodraeth Cymru yn hytrach na'r Cynulliad Cenedlaethol wrth wneud penderfyniadau ar y gweithdrefnau a ddylai fod yn gymwys i'r broses o graffu ar y rheoliadau a wnaed gan Weinidogion Cymru. Felly, croesawaf y llythyr a gefais y bore yma gan y Llywydd, sy'n nodi ei bod yn rhannu pryderon y pwyllgor ac y bydd yn rhoi ystyriaeth bellach i'r mater hwn.

15:35

Can I thank Mick Antoniw for seeking to defend the prerogatives of this Assembly so strongly? I think it's another example of Executive overreach. We were told at the dawn of devolution that we would do things differently. We would take what was best in the British parliamentary tradition, but we would ensure that we had openness and scrutiny, especially over—irony of irony—secondary legislation. And now we see the Welsh Government commit a deeply hostile act.

They weren't prepared to argue their case in open sight, despite the fact that this is a very long-standing principle that the Constitutional and Legislative Affairs Committee has had, in terms of that we should really be setting the procedures for this type of subordinate legislation and other vital matters. But, really, not to argue the case, to allow a motion to proceed and not oppose it, but then, in a calculated way, to petition the UK Government not to act on our recommendation. And, indeed, we don't even know that they told them what our recommendation was because it was a very strange reply we received in terms of the comment that was read out by Mick Antoniw. 

As I said, this is part of a general trend by the Welsh Government when it seeks to set and mark its own homework in terms of the procedures that should apply. And, then, the other defence is, 'Well, Ministers are following the Counsel General's guidelines', as if the Counsel General is in charge of what sort of procedures the legislature should apply in its scrutiny of legislation. It really is a remarkable tangle, and now we have it in this most important part of the constitution when we're repatriating so much law that had previously been passed over to Brussels. 

I really think it's shabby. Can I just assure Mick Antoniw that in all his efforts, as Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, to take this matter forward and hold the Government to account, he'll have our full support?

A gaf fi ddiolch i Mick Antoniw am geisio amddiffyn breintiau'r Cynulliad hwn mor gadarn? Credaf ei bod yn enghraifft arall o'r Weithrediaeth yn mynd yn rhy bell. Dywedwyd wrthym ar ddechrau datganoli y byddem yn gwneud pethau'n wahanol. Byddem yn mabwysiadu'r pethau gorau yn nhraddodiad seneddol Prydain, ond byddem yn sicrhau ein bod yn agored a'n bod yn craffu, yn enwedig ar—yn eironig iawn—is-ddeddfwriaeth. Ac yn awr rydym yn gweld Llywodraeth Cymru yn cyflawni gweithred hynod elyniaethus.

Nid oeddent yn barod i ddadlau eu hachos yn agored, er gwaethaf y ffaith bod hon yn egwyddor hirsefydlog iawn gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, yn yr ystyr y dylem fod yn gosod y gweithdrefnau ar gyfer y math hwn o is-ddeddfwriaeth a materion hanfodol eraill. Ond o ddifrif, peidio â dadlau'r achos, caniatáu i'r cynnig fynd rhagddo a pheidio â'i wrthwynebu, ond wedyn, mynd ati'n fwriadus i ofyn i Lywodraeth y DU beidio â gweithredu ar ein hargymhelliad. Ac yn wir, nid ydym yn gwybod a ddywedwyd wrthynt beth oedd ein hargymhelliad hyd yn oed oherwydd roedd yr ateb a gawsom yn rhyfedd iawn o ran y sylw a ddarllenwyd gan Mick Antoniw.

Fel y dywedais, mae hyn yn rhan o batrwm cyffredinol gan Lywodraeth Cymru pan fo'n ceisio gosod a marcio ei gwaith cartref ei hun o ran y gweithdrefnau a ddylai fod yn gymwys. A'r amddiffyniad arall yw, 'Wel, mae'r Gweinidogion yn dilyn canllawiau'r Cwnsler Cyffredinol', fel pe bai'r Cwnsler Cyffredinol yn gyfrifol am y math o weithdrefnau y dylai'r ddeddfwrfa eu cymhwyso wrth graffu ar ddeddfwriaeth. Mae'n ddryswch rhyfeddol, ac mae bellach yn bodoli yn y rhan bwysicaf o'r cyfansoddiad, pan fo cymaint o gyfreithiau a oedd o'r blaen wedi'u trosglwyddo i Frwsel yn dychwelyd yma.

Rwy'n credu ei fod yn ofnadwy mewn gwirionedd. A gaf fi sicrhau Mick Antoniw y caiff ein cefnogaeth yn llawn yn ei holl ymdrechion fel Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol i fwrw ymlaen â'r mater hwn a dwyn y Llywodraeth i gyfrif?

Thank you for those comments, and they very much reflect, I think, the views I hope I've expressed, although we've not had the opportunity obviously to have a detailed discussion of what happened. When the report was presented, I actually went off message and made a very specific comment that I thought was important, and that is: it is not for Government to determine the mechanism for its own scrutiny. It is a fundamental part of the legislature. And I think the Government's response at that time was actually supportive of that. It is recognised. It is almost the rule of law of parliaments. So, this statement is not so much to do with the actual issue of the binding nature of the role of a sifting committee; it is actually about the principle whereby Government agrees, we all agree, that it is for the Assembly to determine the scrutiny of Government, and where that has been breached, it is certainly my role as the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, and its members, to actually stand up and draw attention to the fact that this is a matter of principle.

I recognise the points that were made and I recognise the comments that have been made by the First Minister in the letter to me, but time I don't think is a justification for that sort of breach. I note that when the Constitutional and Legislative Affairs Committee was asked to scrutinise, for example, the continuity Bill at very short notice, Members went to considerable lengths to ensure that they were available and put the time in to actually carry out that process. So, this is a matter that I think is very important that it does not happen again.

Diolch i chi am y sylwadau hynny, ac rwy'n credu eu bod yn sicr yn adlewyrchu'r safbwyntiau y gobeithiaf fy mod wedi eu mynegi, er nad ydym wedi cael cyfle i gael trafodaeth fanwl ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd, yn amlwg. Pan gyflwynwyd yr adroddiad, gwyrais rhag neges y blaid mewn gwirionedd a gwneud sylw penodol iawn y credwn ei fod yn bwysig, sef: nid lle'r Llywodraeth yw penderfynu ar y system ar gyfer craffu arni hi ei hun. Mae'n rhan sylfaenol o'r ddeddfwrfa. Ac rwy'n credu bod ymateb y Llywodraeth ar y pryd yn gefnogol i hynny mewn gwirionedd. Cydnabyddir hynny. Dyna, bron, yw rheolaeth y gyfraith mewn seneddau. Felly, nid yw'r datganiad hwn yn ymwneud yn gymaint â natur rwymol rôl pwyllgor sifftio; mae'n ymwneud, mewn gwirionedd, â'r egwyddor lle mae'r Llywodraeth yn cytuno, rydym i gyd yn cytuno, mai lle'r Cynulliad yw penderfynu ar y system ar gyfer craffu ar waith y Llywodraeth, a phan dramgwyddir yn erbyn hynny, mae'n sicr yn ddyletswydd arnaf fi, fel Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, a'i aelodau, i gamu ymlaen a thynnu sylw at y ffaith bod hwn yn fater o egwyddor.

Rwy'n cydnabod y pwyntiau a wnaed ac rwy'n cydnabod y sylwadau a wnaed gan y Prif Weinidog yn y llythyr ataf, ond nid wyf yn credu bod amser yn cyfiawnhau tramgwydd o'r fath. Pan ofynnwyd i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol graffu, er enghraifft, ar y Bil parhad ar fyr rybudd, nodaf fod Aelodau wedi mynd i gryn drafferth i sicrhau eu bod ar gael ac wedi rhoi amser i gyflawni'r broses honno mewn gwirionedd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn na fydd hyn yn digwydd eto.

15:40

Can I welcome the statement by the Chair of our committee, the Constitutional and Legislative Affairs Committee, Mick Antoniw? I wholeheartedly agree with the sentiments expressed and those expressed by David Melding, a fellow member of the Constitutional and Legislative Affairs Committee.

This is a serious matter—absolutely serious matter—because, and I won't go over the history again, but obviously there's always a tension between governments and their individual legislatures. We'll hear, doubtless later on this afternoon, of the tension of powers lost between here and Westminster, but this is an issue of powers lost between us and the Government—a power grab internally, if you like, between Welsh Government and the Assembly itself.

Recommendation 2 that was passed unanimously here says that,

'The recommendation made by the sifting committee under recommendation 1 should be binding, save where the National Assembly resolves otherwise. This requirement should be reflected on the face of the Bill.'

I've got to say that that is not the most radical piece of legislation we've ever passed in this place. We've agreed unanimously and it puts the onus firmly on the National Assembly for Wales, where it should properly reside, in terms of the importance of scrutiny in this place. It is difficult enough performing scrutiny to a detailed degree as it is, with the various pressures on us, and obviously only about 40 or so Assembly Members can legitimately take part in that scrutiny process, and then when things are taken away from us, which we thought were previously agreed, that does not stack up.

Also, in correspondence, it has been embarrassing, not just for CLAC, but also, I would contend, for Llywydd here, when the position has been agreed and the Secretary of State then discovers that actually that agreed position of the National Assembly has been overridden by the First Minister here without recourse to this National Assembly for Wales. So, it is a moot point to ask what value we can place on unanimous votes placed and passed in this legislature when the First Minister can subsequently, and without warning, reject one of the main recommendations that had been passed unanimously, as Mick Antoniw has said.

The other important point, as regards the EU withdrawal Bill itself, which doubtless we will be discussing more in the next statement, is that the primacy of Welsh Ministers over the legislature here in the Senedd, as regards the sifting process, has found its way into the UK Government's supplementary memorandum on delegated powers in the EU withdrawal Bill itself. This is totally unacceptable and it undermines the decision-making processes of this Assembly, of which we are all proud members.

I seek reassurance. I note all the communications that have gone back and forth and the apologies, but at the end of the day, this is plainly just not good enough and it's a poor signal of the way the rest of the negotiations are going on as regards the totality of the EU withdrawal Bill, if we cannot get this situation correct.

The Constitutional and Legislative Affairs Committee, we can respond in an emergency. We did that within a day with the continuity Bill, despite David Melding, to be fair, on a policy ground—even though that is not a legitimate concern for CLAC—not being totally involved in that procedure. We managed to turn it around in an urgent situation in a day. So, the First Minister's argument about the urgency of the situation trumping our recommendation does not hold water, and I look forward to further discussions on the matter. Diolch yn fawr. 

A gaf fi groesawu'r datganiad gan Gadeirydd ein pwyllgor, y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, Mick Antoniw? Rwy'n cytuno'n llwyr â'r teimladau a fynegwyd a'r rhai a fynegwyd gan David Melding, cyd-Aelod o'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol.

Mae hwn yn fater difrifol—mater hollol ddifrifol—oherwydd, ac nid wyf am ailadrodd yr hanes eto, ond yn amlwg, mae yna bob amser densiwn rhwng llywodraethau a'u deddfwrfeydd unigol. Diau y byddwn yn clywed, yn hwyrach y prynhawn yma, am densiwn y pwerau a gollwyd rhwng y lle hwn a San Steffan, ond mae hwn yn fater o bwerau a gollwyd rhyngom ni a'r Llywodraeth—cipio pŵer yn fewnol, os mynnwch chi, rhwng Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad ei hun.

Mae argymhelliad 2, a basiwyd yn unfrydol yma, yn dweud 

'Dylai’r argymhelliad a wneir gan y pwyllgor sifftio o dan argymhelliad 1 fod yn orfodol, oni bai fod y Cynulliad Cenedlaethol yn penderfynu fel arall. Dylid adlewyrchu’r gofyniad hwn ar wyneb y Bil.'

Mae'n rhaid i mi ddweud nad hwn yw'r darn mwyaf radical o ddeddfwriaeth i ni ei basio yn y lle hwn. Rydym wedi cytuno'n unfrydol ac mae'n rhoi'r cyfrifoldeb yn gadarn ar ysgwyddau Cynulliad Cenedlaethol Cymru, lle y dylai fod, o ran pwysigrwydd gwaith craffu yn y lle hwn. Mae'n ddigon anodd sicrhau bod gwaith craffu'n cael ei gyflawni'n ddigon manwl fel ag y mae, gyda'r gwahanol bwysau sydd arnom, ac yn amlwg, tua 40 yn unig o Aelodau'r Cynulliad sy'n gallu cymryd rhan yn y broses graffu honno yn gyfreithlon, ac yna pan fydd pethau'n cael eu cymryd oddi arnom, pethau y credem eu bod wedi'u cytuno'n flaenorol, nid yw hynny'n gwneud synnwyr.

Hefyd, mewn gohebiaeth, mae wedi creu embaras, nid yn unig i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, ond hefyd, buaswn yn dadlau, i'r Llywydd yma, ein bod wedi cytuno ar safbwynt a bod yr Ysgrifennydd Gwladol wedi darganfod wedyn fod y safbwynt a gytunwyd gan y Cynulliad Cenedlaethol wedi ei ddiystyru gan y Prif Weinidog yma heb drafod gyda Chynulliad Cenedlaethol Cymru. Felly, mae'n bwynt dadleuol i ofyn pa werth y gallwn ei roi ar bleidleisiau unfrydol sy'n cael eu bwrw a'u pasio yn y ddeddfwrfa hon pan fo'r Prif Weinidog wedyn yn gallu gwrthod un o'r prif argymhellion a basiwyd yn unfrydol, a hynny heb rybudd, fel y dywedodd Mick Antoniw.

Y pwynt pwysig arall, mewn perthynas â'r Bil ymadael â'r UE ei hun, a diau y byddwn yn trafod hwnnw'n fwy manwl yn y datganiad nesaf, yw bod blaenafiaeth Gweinidogion Cymru dros y ddeddfwrfa yma yn y Senedd, o ran y broses sifftio, wedi gwneud ei ffordd i femorandwm atodol Llywodraeth y DU ar bwerau dirprwyedig yn y Bil ymadael â'r UE ei hun. Mae hyn yn gwbl annerbyniol, ac mae'n tanseilio'r prosesau gwneud penderfyniadau yn y Cynulliad hwn y mae pawb ohonom yn Aelodau balch ohono.

Rwy'n gofyn am sicrwydd. Nodaf yr holl gyfathrebiadau sydd wedi cael eu hanfon a'r ymddiheuriadau, ond yn y pen draw, nid yw hyn yn ddigon da ac mae'n arwydd gwael o'r ffordd y mae gweddill y negodiadau'n mynd rhagddynt o ran y Bil ymadael â'r UE yn ei gyfanrwydd os na allwn wneud y pethau hyn yn gywir.

Gall y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ymateb mewn argyfwng. Gwnaethom hynny o fewn un diwrnod gyda'r Bil parhad, er nad oedd David Melding, i fod yn deg, ar sail polisi—er nad yw'n fater cyfreithlon ar gyfer y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol—wedi cymryd rhan lawn yn y weithdrefn honno. Llwyddasom i unioni sefyllfa frys mewn un diwrnod. Felly, nid yw dadl y Prif Weinidog fod brys y sefyllfa'n drech na'n hargymhelliad yn dal dŵr, ac edrychaf ymlaen at drafodaethau pellach ar y mater. Diolch yn fawr.

15:45

Thank you for those comments. This is a matter of constitutional principles with regard to the separation of powers. We know we have all had serious concerns about the very serious transfers of powers and the way in which powers will have to be exercised as a result of the withdrawal Bill and the developments around Brexit. We have all expressed the very serious concerns and recognised the real challenges and dangers that exist with regard to the exercise of Henry VIII powers.

The reason for bringing this statement today is very simple: this is a significant matter and the danger is if it was not challenged at this stage there would be a precedent established. So, my hope is that that principle of separation of powers is recognised and also that what did happen should not be a precedent in respect of any future matters, particularly when we come to the issue of the exercise of Henry VIII powers. 

Diolch ichi am y sylwadau hynny. Mae hwn yn fater o egwyddor gyfansoddiadol mewn perthynas â gwahanu pwerau. Gwyddom fod pob un ohonom wedi pryderu'n ddifrifol ynghylch y trosglwyddo pwerau difrifol iawn a'r ffordd y bydd yn rhaid arfer pwerau o ganlyniad i'r Bil ymadael a'r datblygiadau'n ymwneud â Brexit. Mae pawb ohonom wedi mynegi'r pryderon difrifol ac wedi cydnabod yr heriau gwirioneddol a'r peryglon sy'n bodoli mewn perthynas ag arfer pwerau Harri VIII.

Mae'r rheswm dros gyflwyno'r datganiad hwn heddiw yn syml iawn: mae'n fater o bwys a'r perygl, pe na bai'n cael ei herio yn y cyfnod hwn, yw y byddai cynsail yn cael ei sefydlu. Felly, fy ngobaith yw y cydnabyddir yr egwyddor hon o wahanu pwerau a hefyd na ddylai'r hyn a ddigwyddodd osod cynsail mewn perthynas ag unrhyw faterion yn y dyfodol, yn enwedig mewn perthynas ag arfer pwerau Harri'r VIII.

Diolch i Gadeirydd y pwyllgor. 

I thank the Chair of the committee. 

6. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid: Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael)
6. Statement by the Cabinet Secretary for Finance: The European Union (Withdrawal) Bill

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Ysgrifennydd yr Cabinet dros Gyllid ar y Fesur yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) ac rydw i'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud ei ddatganiad—Mark Drakeford. 

The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Finance on the European Union (Withdrawal) Bill and I call on the Cabinet Secretary to make his statement—Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch yn fawr am gytuno i'r datganiad yma am ddatblygiadau ynghylch Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael). 

Fel y bydd Aelodau yn ymwybodol, dros y misoedd ac wythnosau diweddar, mae trafodaethau dwys wedi cymryd lle gyda'r nod o ddatrys anghytundeb rhyngom ni a Llywodraeth yr Alban ar yr un llaw a Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar y llaw arall ynglŷn â chymal 11 Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael). 

Thank you very much, Llywydd, and thank you for agreeing to the making of this statement about developments in respect of the European Union (Withdrawal) Bill.

As Members will be aware, over recent weeks and months, intensive discussions have taken place aimed at resolving the disagreements between ourselves and the Scottish Government on the one hand and the UK Government on the other about clause 11 of the EU withdrawal Bill.

Llywydd, UK Government Ministers are today laying amendments to the EU withdrawal Bill in the House of Lords that reflect an inter-governmental agreement that has also been published this morning. Taken together, these are sufficient to enable Welsh Ministers to recommend that the National Assembly gives its legislative consent to the Bill in a motion that we will debate next month. This should also pave the way for the UK Government to withdraw its reference of our Law Derived from the European Union (Wales) Bill to the Supreme Court, and for the Government here to initiate a process to repeal that Bill, which, as Members will recall, was always intended as a backstop in the event that these negotiations did not reach a satisfactory outcome.

I would like to explain why the Government believes that the agreement that we have reached provides sufficient protection for our devolution settlement and allows us to support the UK Bill. In doing so, I want to acknowledge the significant contribution made by the Scottish Brexit Minister, Michael Russell, and the Chancellor of the Duchy of Lancaster, in the work we have carried out together on these matters.

Llywydd, there are a series of ways in which the agreement represents a major advance over the original proposals. Members will recall that, at its most fundamental, the disagreement was about the principle of powers currently exercised through a common European Union rulebook, and whether the UK Government had a unilateral right to decide where those powers should rest the other side of Brexit. The original clause 11 diverted all these powers to Westminster. We argued that powers in devolved areas belong here, in the National Assembly. Today’s amendment reverses the UK Government’s original position. It creates a default position in which powers over devolved policy lie with the National Assembly, as they have done since 1999. Now, we recognise that, without the rulebook provided by EU legislation, there is a need for UK-wide frameworks in specific areas to avoid disruption to the UK’s own internal market. Some of these UK frameworks will be underpinned by legislation and will be subject to a new, temporary, constraint, which simply ensures continuation of current common arrangements. Llywydd, this is clearly much more compatible with the reserved-powers model of devolution. 

Lywydd, heddiw mae Gweinidogion Llywodraeth y DU yn cyflwyno gwelliannau i'r Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) yn Nhŷ'r Arglwyddi sy'n adlewyrchu cytundeb rhynglywodraethol a gyhoeddwyd y bore yma hefyd. Gyda'i gilydd, mae'r rhain yn ddigon i alluogi Gweinidogion Cymru i argymell bod y Cynulliad Cenedlaethol yn rhoi ei gydsyniad deddfwriaethol i'r Bil mewn cynnig y byddwn yn ei drafod y mis nesaf. Dylai hyn hefyd baratoi'r ffordd i Lywodraeth y DU ddiddymu cyfeiriad ein Bil Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) i'r Goruchaf Lys, ac i'r Llywodraeth yma gychwyn proses i ddiddymu'r Bil hwnnw, sydd, fel y bydd yr Aelodau'n cofio, bob amser wedi'i fwriadu fel ôl-stop pe na bai'r trafodaethau hyn yn dod i ganlyniad boddhaol.

Hoffwn egluro pam y cred y Llywodraeth fod y cytundeb y daethom iddo'n darparu digon o amddiffyniad i'n setliad datganoli ac yn caniatáu inni gefnogi Bil y DU. Wrth wneud hynny, hoffwn gydnabod y cyfraniad sylweddol a wnaed gan Weinidog Brexit yr Alban, Michael Russell, a Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn, yn y gwaith a wnaethom gyda'n gilydd ar y materion hyn.

Lywydd, ceir cyfres o ffyrdd y bydd y cytundeb yn gam mawr ymlaen o'r cynigion gwreiddiol. Bydd yr Aelodau'n cofio, ar ei fwyaf sylfaenol, fod yr anghytundeb yn ymwneud ag egwyddor y pwerau a arferir ar hyn o bryd drwy lyfr rheolau cyffredin yr Undeb Ewropeaidd, a pha un a oedd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig hawl unochrog i benderfynu lle y dylai'r pwerau hynny fod ar yr ochr arall i Brexit. Roedd y cymal 11 gwreiddiol yn dargyfeirio'r holl bwerau hyn i San Steffan. Dadleuasom fod pwerau mewn meysydd datganoledig yn perthyn i'r fan hon, y Cynulliad Cenedlaethol. Mae'r gwelliant heddiw'n gwrthdroi safbwynt gwreiddiol Llywodraeth y DU. Mae'n creu sefyllfa ddiofyn lle mae pwerau dros bolisi datganoledig yn nwylo'r Cynulliad Cenedlaethol, fel y maent wedi bod ers 1999. Nawr, heb y llyfr rheolau a ddarparwyd gan ddeddfwriaeth yr UE, rydym yn cydnabod bod angen i fframweithiau ledled y DU mewn meysydd penodol osgoi amharu ar farchnad fewnol y DU. Bydd rhai o'r fframweithiau DU hyn yn seiliedig ar ddeddfwriaeth ac yn amodol ar gyfyngiad newydd dros dro, sydd ond yn sicrhau parhad trefniadau cyffredin presennol. Lywydd, mae hyn yn amlwg yn llawer mwy cydnaws â'r model cadw pwerau o ddatganoli.

Llywydd, the second way in which today's agreement represents a significant advance is that it recognises that the Sewel convention will apply to secondary regulation-making powers—the powers that will be used to put in place these new temporary restrictions on competence. The UK Government will not normally put such regulations to Parliament for approval unless the devolved legislatures and administrations have given their consent. Moreover, in the event of a legislature withholding consent, Parliament will be asked to decide if the regulation should be made on the basis of even-handed information. That is to say, legislators will not only have to rely simply on the UK Government's own account, but they will be supplied with information provided independently by both the Welsh and the Scottish Governments.

Thirdly, Llywydd, the UK Government has always claimed that the constraints envisaged would be temporary, but there was nothing in the original Bill to substantiate this. The agreement now guarantees sunset clauses, which the amendments put on the face of the Bill.

Llywydd, the fourth way in which this agreement represents a major advance is, as you will know, that the original clause 11 was constructed such that primary legislation to put in place new UK-wide frameworks, for example, on agricultural support, could be pushed through Parliament without obtaining, or even asking for, the Assembly’s consent. The agreement specifically rules out this possibility. 

In a fifth development, a significant concern about the original UK Government approach was that, whereas the current restriction on legislating in contradiction of EU law applies to all legislatures, including Parliament, there was no parallel restriction on Parliament legislating in respect of England to that imposed on the devolved legislatures by the original clause 11. Here too the agreement contains a firm commitment from the UK Government that it will not bring forward such legislation while frameworks are being negotiated.

Penultimately, Llywydd, by spelling out a more collaborative process of inter-governmental working to develop the regulations, the agreement also takes a first significant step towards an equitable approach to inter-governmental working of the sort that we argue should be characteristic of the post European Union United Kingdom.

Finally, in terms of the concurrent powers in clauses 7, 8 and 9 of the Bill for Ministers of the Crown to reach over to make correcting amendments to legislation within devolved competence, the agreement codifies assurances already given by Ministers in Parliament that such powers will not normally be used without the consent of devolved Ministers, providing a further layer of certainty.

Llywydd, the outcome is not perfect, of course. We would have preferred there to be no clause 11 and for each Government to trust each other’s undertakings not to legislate in areas where we agree UK-wide frameworks are needed until such frameworks have been agreed. We have repeatedly been clear we were prepared to give such assurances and to accept similar assurances from the other Governments. Others have sought stronger reassurances that no part of the United Kingdom, including England, could develop its own legislation in relation to these areas where a UK-wide framework is needed until such a framework had been negotiated and agreed, and this agreement provides that reassurance.

Of course, there are those who argue that it is unacceptable, even in extreme circumstances,  that Parliament could act to impose constraints on devolved competence. But until a new constitutional settlement for the whole United Kingdom is negotiated—for which this Government has long argued—it is the constitutional reality that Parliament retains that role. This agreement, like the Sewel convention, does no more than recognise that fact while underlining the political imperative of Parliament acting on the basis of consent where devolved issues are at stake.

And, in practical terms, Llywydd, we accept that there has to be a backstop, a way of bringing disputes to a close that cannot be resolved by inter-governmental negotiation. Until and unless we agree an alternative to proceeding by consensus—and I remind Members that we put forward just such a proposal to achieve that way of acting in our 'Brexit and Devolution' paper last year—then that backstop will lie with Parliament. 

Now, Llywydd, of course, I had hoped that the inter-governmental agreement could have been agreed by all three Governments, including our Scottish colleagues. We remain strongly committed to working closely with both the Scottish and the UK Governments to take forward further discussions on future frameworks and on the negotiations with the EU 27. I have made it clear that we will continue to work with both Governments right up to the last possible moment to see if any further helpful refinements to the current agreements can be made, and the JMC(EN) will meet again next week to track any such progress.

Llywydd, this deal represents very substantial progress from where all this began, and soundly defends the devolved interests of this National Assembly. It has meant compromise on both sides. That is the art of negotiation, and I believe the outcome is a mature agreement between Governments that is respectful of each other’s interests.  

With this matter approaching resolution, we will be able to focus with renewed attention on the wider context of the UK’s future relationship with the European Union. Here too we will be advocating negotiation, realism and compromise. We want an agreement that protects Wales’s and the UK’s vital interests while showing respect and realism towards the interests of our European partners. 

I commend the agreement and the amendments related to it to Members and look forward to bringing forward the legislative consent motion in due course.

Lywydd, yr ail ffordd y mae'r cytundeb heddiw yn gam sylweddol ymlaen yw ei fod yn cydnabod y bydd Confensiwn Sewel yn berthnasol i bwerau gwneud rheoliadau eilaidd—y pwerau a gaiff eu defnyddio i roi'r cyfyngiadau newydd dros dro hyn ar gymhwysedd ar waith. Ni fydd Llywodraeth y DU fel arfer yn rhoi rheoliadau o'r fath i'r Senedd eu cymeradwyo oni bai bod y deddfwrfeydd a'r gweinyddiaethau datganoledig wedi rhoi eu caniatâd. Ar ben hynny, os bydd deddfwrfa'n gwrthod rhoi cydsyniad, gofynnir i'r Senedd benderfynu a ddylid gwneud y rheoliad ar sail gwybodaeth ddiduedd. Hynny yw, nid yn unig y bydd rhaid i ddeddfwyr ddibynnu ar gyfrif Llywodraeth y DU yn unig, ond byddant hefyd yn cael gwybodaeth wedi'i darparu'n annibynnol gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban.

Yn drydydd, Lywydd, mae Llywodraeth y DU bob amser wedi honni mai rhai dros dro fyddai'r cyfyngiadau a ragwelir, ond nid oedd unrhyw beth yn y Bil gwreiddiol i gadarnhau hyn. Mae'r cytundeb bellach yn gwarantu cymalau machlud y mae'r gwelliannau yn eu cynnwys ar wyneb y Bil.

Lywydd, y bedwaredd ffordd y mae'r cytundeb hwn yn ddatblygiad mor fawr, fel y gwyddoch, yw bod y cymal 11 gwreiddiol wedi'i lunio yn y fath fodd fel y gellid gwthio deddfwriaeth sylfaenol i osod fframweithiau newydd ar gyfer y DU ar waith, er enghraifft, ar gymorth amaethyddol, drwy'r Senedd heb gael, neu hyd yn oed heb ofyn, am gydsyniad y Cynulliad. Mae'r cytundeb yn diystyru'r posibilrwydd hwn yn benodol.

Mewn pumed datblygiad, un pryder sylweddol ynghylch dull gwreiddiol Llywodraeth y DU o weithredu oedd nad oedd unrhyw gyfyngiad cyfatebol ar y Senedd i ddeddfu mewn perthynas â Lloegr tebyg i'r un a osodwyd ar y deddfwrfeydd datganoledig gan y cymal 11 gwreiddiol, ond mae'r cyfyngiad presennol ar ddeddfu yn groes i gyfraith yr UE yn gymwys i'r holl ddeddfwrfeydd, gan gynnwys y Senedd. Yma hefyd mae'r cytundeb yn cynnwys ymrwymiad cadarn gan Lywodraeth y DU na fydd yn cyflwyno deddfwriaeth o'r fath tra bo'r fframweithiau'n cael eu negodi.

Y pwynt olaf namyn un, Lywydd, yw hwn: drwy nodi proses fwy cydweithredol o weithio'n rhynglywodraethol er mwyn datblygu'r rheoliadau, mae'r cytundeb hefyd yn cymryd cam mawr cyntaf tuag at ddull teg o weithio'n rhynglywodraethol yn y ffordd y dadleuwn y dylai fod yn nodwedd o'r Deyrnas Unedig ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Yn olaf, o ran y pwerau cydredol yng nghymalau 7, 8 a 9 o'r Bil i Weinidogion y Goron allu estyn draw i wneud diwygiadau sy'n cywiro i ddeddfwriaeth o fewn cymhwysedd datganoledig, mae'r cytundeb yn cydgrynhoi sicrwydd a roddwyd eisoes gan Weinidogion yn y Senedd na ddefnyddir pwerau o'r fath fel arfer heb gydsyniad Gweinidogion datganoledig, gan ddarparu haen arall o sicrwydd.

Lywydd, nid yw'r canlyniad yn berffaith, wrth gwrs. Byddai wedi bod yn well gennym pe na bai yna gymal 11 ac i bob Llywodraeth ymddiried yn ymrwymiadau ei gilydd i beidio â deddfu mewn meysydd lle y cytunwn fod angen fframweithiau ar gyfer y DU gyfan hyd nes y byddid wedi cytuno ar fframweithiau o'r fath. Dro ar ôl tro rydym wedi nodi'n glir ein bod yn barod i roi sicrwydd o'r fath ac i dderbyn sicrwydd tebyg gan y Llywodraethau eraill. Mae eraill wedi ceisio sicrwydd cryfach na allai unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig, gan gynnwys Lloegr, ddatblygu ei deddfwriaeth ei hun mewn perthynas â'r meysydd hyn lle mae angen fframwaith ledled y DU hyd nes y byddai fframwaith o'r fath wedi'i drafod a'i gytuno, ac mae'r cytundeb hwn yn darparu'r sicrwydd hwnnw.

Wrth gwrs, ceir rhai sy'n dadlau ei bod yn annerbyniol, hyd yn oed mewn amgylchiadau eithafol, i'r Senedd allu gweithredu i osod cyfyngiadau ar gymhwysedd datganoledig. Ond hyd nes y negodir setliad cyfansoddiadol newydd ar gyfer y Deyrnas Unedig gyfan—fel y mae'r Llywodraeth hon wedi dadlau ers tro byd—y realiti cyfansoddiadol yw mai'r Senedd sy'n cadw'r rôl honno. Nid yw'r cytundeb hwn, fel Confensiwn Sewel, ond yn cydnabod y ffaith honno gan bwysleisio'r rheidrwydd gwleidyddol i'r Senedd weithredu ar sail cydsyniad lle bo materion datganoledig yn y fantol.

Ac mewn termau ymarferol, Lywydd, rydym yn derbyn bod rhaid cael ateb wrth gefn, ffordd o ddod ag anghydfodau na ellir eu datrys drwy negodi rhynglywodraethol i ben. Hyd nes, ac oni bai y gallwn gytuno ar lwybr arall yn lle symud ymlaen drwy gonsensws—ac rwy'n atgoffa'r Aelodau ein bod wedi cyflwyno cynnig o'r fath er mwyn cyflawni'r ffordd honno o weithredu yn ein papur 'Brexit a Datganoli' y llynedd—yna bydd yr ateb wrth gefn hwnnw'n dod o'r Senedd.

Nawr, Lywydd, roeddwn wedi gobeithio wrth gwrs y gallai'r cytundeb rhynglywodraethol fod wedi ei gytuno gan bob un o'r tair Llywodraeth, gan gynnwys ein cymheiriaid yn yr Alban. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i weithio'n agos gyda Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU ar fwrw ymlaen â thrafodaethau pellach ar fframweithiau yn y dyfodol a'r trafodaethau â'r UE 27. Rwyf wedi'i gwneud yn glir y byddwn yn parhau i weithio gyda'r ddwy Lywodraeth hyd nes yr eiliad olaf sy'n bosibl i weld a ellir gwneud unrhyw fireinio pellach defnyddiol i'r cytundebau presennol, a bydd y Cyd-bwyllgor Gweinidogion (Negodiadau'r UE) yn cyfarfod eto yr wythnos nesaf i olrhain unrhyw gynnydd o'r fath.

Lywydd, mae'r fargen hon yn arwydd o gynnydd sylweddol iawn o lle y dechreuodd hyn i gyd, ac mae'n amddiffyn buddiannau datganoledig y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn gadarn. Mae wedi golygu cyfaddawd ar y ddwy ochr. Dyna yw crefft negodi, a chredaf fod y canlyniad yn gytundeb aeddfed rhwng Llywodraethau sy'n parchu buddiannau ei gilydd.

Gyda'r mater yn agosáu at gael ei ddatrys, byddwn yn gallu canolbwyntio sylw o'r newydd ar gyd-destun ehangach perthynas y DU gyda'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol. Yma hefyd byddwn yn dadlau dros negodi, realaeth a chyfaddawd. Rydym eisiau cytundeb sy'n diogelu buddiannau Cymru a buddiannau hanfodol y DU gan ddangos parch a synnwyr o realaeth tuag at fuddiannau ein partneriaid Ewropeaidd.

Rwy'n cymeradwyo'r cytundeb a'r gwelliannau sy'n gysylltiedig ag ef i'r Aelodau ac yn edrych ymlaen at gyflwyno'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol maes o law.

15:55

Unlike the perhaps predictably Pavlovian response from certain quarters, may I start by thanking and congratulating you and David Lidington, the Minister for the Cabinet Office, for the measured, mature and pragmatic way you've conducted negotiations to secure agreement on clause 11—

Yn wahanol i'r ymateb Paflofaidd y gellid bod wedi'i ragweld o bosibl o rai mannau, a gaf fi ddechrau drwy ddiolch i chi a David Lidington, Gweinidog Swyddfa'r Cabinet, a'ch llongyfarch am y ffordd bwyllog, aeddfed a phragmatig y cynhaliwyd y negodiadau gennych er mwyn sicrhau cytundeb ar gymal 11—

I do need to hear Mark Isherwood, please. Carry on, Mark.

Mae angen imi glywed Mark Isherwood, os gwelwch yn dda. Parhewch, Mark.

—of the EU withdrawal Bill, reversing the current clause 11 so that returning EU powers in otherwise devolved areas will pass to the devolved Governments and legislatures? I also thank you for the inclusive way you've approached this with regard to myself and David Melding, and not only the evidence that you've consistently given to the external affairs committee, which I'm sure my colleagues will refer to, but the way that you've shared information confidentially with us that's helped us to work with you as matters move forward. I think we all hoped and believed that we could reach this point and share, I think, perhaps your, if not delight in all aspects of this, relief that we are now where we are.

We've long recognised that powers and competencies held at a EU level that apply to devolved matters will pass to this place on the point of exit or the date or time of exit, unless there was UK Government intervention, and we recognise that you have now simply agreed not to legislate in areas where UK-wide frameworks are needed until such frameworks have been agreed.

You have stated in the agreement, the inter-governmental agreement, in the EU Bill, on establishment of common frameworks, that there's a duty on UK Ministers to regularly report to the UK Parliament on progress on implementing common frameworks, removing temporary clause 11 regulations and powers, that the UK Minister will formally send such reports to the devolved Governments, which, in turn, will share these with their own legislatures. In what form will that sharing with the legislatures occur? How regularly does 'regularly' mean in terms of UK Ministers? Is that a time-specified regularity or is it something that will be triggered by particular events or circumstances agreed between yourselves?

You've indicated that you will continue to engage with the Scottish and UK Governments. I wonder if you could just expand a little bit more on how, particularly given the Scottish position—and I think, the will, certainly, of ourselves, that Scotland are ultimately also part of this agreement—how that will be progressed other than through the established JMC mechanism, unless that is all that currently exists. 

There is a duty on UK Ministers to seek the agreement of the devolved legislatures each time they propose to make regulations to put a policy area into the clause 11 so-called freeze. Will these regulations first be subject to agreement with the Welsh Government prior to their presentation to the devolved legislatures? Or what mechanism will exist to seek to secure that agreement before we're asked to consider them? We understand that this will allow the UK Parliament to approve regulations creating the freeze if a devolved legislature's agreement is refused or not provided within 40 days, subject to UK Ministers making a statement to the UK Parliament explaining why they decided to make regulations despite the absence of a devolved legislature's agreement. What, in your discussions, have you considered with the UK Government to be the likelihood of that situation occurring? Or, more likely, what safety mechanisms have been put in place to minimise the risk of that situation being arrived at?

We're aware now of the sunset or time limit on the regulation-making powers: of two years after exit day if not brought to an end sooner, and, on the temporary clause regulations themselves, of five years after they come into force if not revoked earlier. How will the different approaches that could then challenge agreed frameworks be adjudicated and addressed? Because clearly, at that point, when all the powers come out of the freezer and return to this place, there's a possibility that different approaches might occur. A list of 24 areas has been consistently referred to as being in the so-called deep freeze. We understand it's still 24 areas, although there might still be discussion over a smaller number, possibly in relation to state aid. Again, if you could perhaps give us some indication of the position regarding state aid, because as far as we're concerned, there is logic to state aid being subject to UK framework agreement.

I had—if I can find it—a final question. You stated that this should pave the way for the UK Government to withdraw its reference of the Law Derived from the European Union (Wales) Bill, or the continuity Bill, to the Supreme Court, and for the Welsh Government here to initiate a process to repeal that Bill. When I questioned you on this in committee last week, you indicated a number of possible mechanisms that might be applied, but have you had any further thought about how and over what time frame you might seek to repeal that Bill? Thank you.

—o Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael), sy'n gwrthdroi'r cymal 11 presennol fel y bydd pwerau sy'n dychwelyd o'r UE mewn meysydd sydd fel arall wedi'u datganoli yn trosglwyddo i'r Llywodraethau a'r deddfwrfeydd datganoledig? A gaf fi hefyd ddiolch i chi am y ffordd gynhwysol yr aethoch ati ar hyn o'm rhan i a David Melding, ac nid yn unig y dystiolaeth a roesoch yn gyson i'r pwyllgor materion allanol, y bydd fy nghyd-Aelodau'n sicr o gyfeirio ato, ond y ffordd rydych wedi rhannu gwybodaeth yn gyfrinachol gyda ni sydd wedi ein helpu i weithio gyda chi wrth i bethau symud yn eu blaen. Rwy'n credu ein bod oll wedi gobeithio ac wedi credu y gallem gyrraedd y pwynt hwn a rhannu, os nad eich pleser ym mhob agwedd ar hyn efallai, yna y rhyddhad ein bod bellach yn y sefyllfa rydym ynddi.

Rydym wedi hen gydnabod y bydd pwerau a chymwyseddau ar lefel yr UE sy'n berthnasol i faterion datganoledig yn trosglwyddo i'r lle hwn ar adeg ymadael neu ddyddiad neu amser ymadael, oni bai bod ymyrraeth ar ran Llywodraeth y DU, ac rydym yn cydnabod eich bod bellach wedi cytuno'n syml i beidio â deddfu mewn meysydd lle mae angen fframweithiau ar gyfer y DU gyfan hyd nes y cytunir ar fframweithiau o'r fath.

Rydych wedi nodi yn y cytundeb, y cytundeb rhynglywodraethol, ym Mil yr UE, ar sefydlu fframweithiau cyffredin, fod dyletswydd ar Weinidogion y DU i adrodd yn rheolaidd i Senedd y DU ar gynnydd ar weithredu fframweithiau cyffredin, gan ddileu rheoliadau a phwerau cymal 11 dros dro, ac y bydd Gweinidog y DU yn anfon adroddiadau o'r fath yn ffurfiol at y Llywodraethau datganoledig, a fydd, yn eu tro, yn rhannu'r rhain gyda'u deddfwrfeydd eu hunain. Sut y cânt eu rhannu â'r deddfwrfeydd? Pa mor rheolaidd y mae 'rheolaidd' yn ei olygu o ran Gweinidogion y DU? A yw'n rheolaidd yn yr ystyr o amser penodol neu a yw'n rhywbeth a gaiff ei sbarduno gan ddigwyddiadau penodol neu amgylchiadau a gytunir rhyngoch?

Rydych wedi nodi y byddwch yn parhau i ymgysylltu â Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban. Tybed a allwch ymhelaethu ychydig mwy ar sut y byddwch yn bwrw ymlaen â hynny, yn enwedig o ystyried safbwynt yr Alban—a'n hewyllys ein hunain, yn sicr, rwy'n meddwl, y bydd yr Alban yn y pen draw hefyd yn rhan o'r cytundeb hwn—heblaw drwy fecanwaith sefydledig y Cyd-bwyllgor Gweinidogion, oni bai mai dyna'r cyfan sy'n bodoli ar hyn o bryd.

Mae dyletswydd ar Weinidogion y DU i geisio cytundeb y deddfwrfeydd datganoledig bob tro y maent yn bwriadu gwneud rheoliadau i gynnwys maes polisi yn rhan o'r rhewi, fel y'i gelwir, ar gymal 11. A fydd y rheoliadau hyn yn amodol yn gyntaf ar eu cytuno â Llywodraeth Cymru cyn eu cyflwyno i'r deddfwrfeydd datganoledig? Neu, pa fecanwaith fydd yn bodoli i geisio sicrhau'r cytundeb hwnnw cyn y gofynnir inni eu hystyried? Rydym yn deall y bydd hyn yn caniatáu i Senedd y DU gymeradwyo'r rheoliadau sy'n creu'r rhewi os caiff cytundeb deddfwrfa ddatganoledig ei wrthod neu os na chaiff ei ddarparu o fewn 40 diwrnod, yn amodol ar fod Gweinidogion y DU yn gwneud datganiad i Senedd y DU yn egluro pam eu bod wedi penderfynu gwneud rheoliadau er na cheir cytundeb deddfwrfa ddatganoledig. Yn eich trafodaethau gyda Llywodraeth y DU, pa mor debygol yw hi y bydd y sefyllfa honno'n digwydd? Neu, yn fwy tebygol, pa systemau diogelwch a roddwyd ar waith i leihau'r risg y bydd y sefyllfa honno'n codi?

Rydym yn ymwybodol yn awr o'r machlud neu'r terfyn amser ar y pwerau gwneud rheoliadau: o ddwy flynedd ar ôl y diwrnod ymadael os na chânt eu dwyn i ben ynghynt, ac ar reoliadau'r cymal dros dro eu hunain, bum mlynedd ar ôl iddynt ddod i rym os na chânt eu dirymu'n gynharach. Sut y bydd y gwahanol ddulliau a allai herio fframweithiau y cytunwyd arnynt wedyn yn cael eu dyfarnu a'u trafod? Oherwydd yn amlwg, ar yr adeg honno, pan ddaw'r holl bwerau allan o'r rhewgell a dychwelyd i'r lle hwn, mae'n bosibl y gallai gwahanol ddulliau gweithredu digwydd. Cyfeiriwyd yn gyson at restr o 24 o feysydd fel rhai sydd yn y rhewgell fel y'i gelwir. Deallwn mai 24 o feysydd ydyw o hyd, er efallai fod trafodaeth o hyd ynghylch nifer lai, o bosibl mewn perthynas â chymorth gwladwriaethol. Unwaith eto, os gallech roi rhyw syniad inni efallai o'r sefyllfa mewn perthynas â chymorth gwladwriaethol, oherwydd o'n rhan ni, mae yna resymeg dros wneud cymorth gwladwriaethol yn destun cytundeb fframwaith y DU.

Roedd gennyf un cwestiwn olaf—os gallaf ddod o hyd iddo. Fe ddywedoch y dylai hyn baratoi'r ffordd i Lywodraeth y DU ddiddymu cyfeiriad y Bil Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd, neu'r Bil parhad, i'r Goruchaf Lys, ac i Lywodraeth Cymru yma gychwyn proses i ddiddymu'r Bil hwnnw. Pan ofynnais i chi ynglŷn â hyn yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf, fe nodoch nifer o fecanweithiau posibl y gellid eu defnyddio, ond a ydych wedi meddwl ymhellach ynglŷn â sut, a thros ba gyfnod o amser, y gallech fod yn ceisio diddymu'r Bil hwnnw? Diolch.

16:00

I thank the Member for those detailed questions. I'll do my best to answer as many as I can. Mr Isherwood referred to a duty on UK Ministers to report regularly to the UK Parliament on progress in relation to frameworks. I believe that is likely to be on a three-monthly basis. We were keen on that because it puts real pressure into the system to reach agreements quickly on those matters. That report will be shared with the Assembly, as Mark Isherwood said.

I repeat my commitment to continuing to engage with the Scottish Government and the UK Government on outstanding matters, as the Scottish Government sees it, within this agreement. I spoke to Michael Russell, the Scottish Minister, last week and earlier this week. We commit ourselves to continued work on the issues that the Scottish Government has identified, and if anything can be done to improve the agreement in a way that would allow the Scottish Government to sign up to it and is acceptable to other parties, then we will work right up to the last minute to try to bring that about, and that's why we will go to the JMC again next week, with Scotland and the UK Government, to track progress on that. 

Mark Isherwood asked me how likely I thought it was that there wouldn't be agreement in relation to the matters that are to be placed in the freezer. I think that is very unlikely, because, as Members will have seen in an annex to the inter-governmental agreement, we set out the 24 areas that all three Governments are agreed are potentially subject to framework agreements, and there are two other matters—state aid and food geographical indications—that remain the subject of continued discussion between the administrations.

On the Supreme Court, as you will see, this is a reciprocal agreement that we have come to. The Attorney-General, if and when a legislative consent motion is passed on the floor of this Assembly, will go to the Supreme Court and seek to withdraw the reference that has been made there. We will then come forward with proposals to the National Assembly that would lead to the proposition being placed on the floor here, but the Law Derived from the European Union (Wales) Bill, as it still is, would be repealed. You cannot repeal a Bill that has not yet received the Royal Assent. This Bill is yet to be in that position, and the timings of matters are therefore dependent on that course of action. But we will come forward once the Attorney-General has taken the actions he has committed to taking, and put that proposition before this National Assembly for its determination.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau manwl hynny. Fe wnaf fy ngorau i ateb cynifer ag sy'n bosibl. Cyfeiriodd Mr Isherwood at ddyletswydd ar Weinidogion y DU i adrodd yn rheolaidd wrth Senedd y DU ar gynnydd mewn perthynas â fframweithiau. Credaf fod hynny'n debygol o fod ar sail bob tri mis. Roeddem yn awyddus i weld hynny oherwydd mae'n rhoi pwysau gwirioneddol yn y system i gyrraedd cytundeb yn gyflym ar y materion hynny. Caiff yr adroddiad hwnnw ei rannu gyda'r Cynulliad, fel y dywedodd Mark Isherwood.

Rwy'n ailadrodd fy ymrwymiad i barhau i ymgysylltu â Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU ar faterion heb eu datrys, fel y mae Llywodraeth yr Alban yn ei weld, o fewn y cytundeb hwn. Siaradais â Michael Russell, Gweinidog yr Alban, yr wythnos diwethaf ac yn gynharach yr wythnos hon. Rydym yn ymrwymo i barhau i weithio ar y materion a nodwyd gan Lywodraeth yr Alban, ac os gellir gwneud unrhyw beth i wella'r cytundeb mewn ffordd a fyddai'n caniatáu i Lywodraeth yr Alban ei gefnogi ac sy'n dderbyniol i bartïon eraill, byddwn yn gweithio hyd at y funud olaf i geisio sicrhau hynny, a dyna pam y byddwn yn mynd i gyfarfod o Gyd-bwyllgor y Gweinidogion eto yr wythnos nesaf, gyda'r Alban a Llywodraeth y DU, i olrhain cynnydd ar hynny.

Gofynnodd Mark Isherwood i mi pa mor debygol oedd hi, yn fy marn i, na cheid cytundeb mewn perthynas â'r materion sydd i'w rhoi yn y rhewgell. Credaf fod hynny'n annhebygol iawn, oherwydd, fel y bydd yr Aelodau wedi gweld mewn atodiad i'r cytundeb rhynglywodraethol, rydym yn nodi 24 maes y cytuna pob un o'r tair Llywodraeth y gallent fod yn amodol ar gytundebau fframwaith, a cheir dau fater arall—cymorth gwladwriaethol a dynodiad daearyddol bwyd—sy'n dal i fod yn destun trafodaethau parhaus rhwng y gweinyddiaethau.

Ar y Goruchaf Lys, fel y gwelwch, rydym wedi dod i gytundeb dwyochrog. Os a phan y caiff cynnig cydsyniad deddfwriaethol ei basio ar lawr y Cynulliad hwn, bydd y Twrnai Cyffredinol yn mynd i'r Goruchaf Lys i geisio diddymu'r cyfeiriad a wnaed yno. Byddwn wedyn yn cyflwyno cynigion i'r Cynulliad Cenedlaethol a fyddai'n arwain at y cynnig yn cael ei roi ar y llawr yma, ond byddai'r Bil Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru), fel y mae o hyd, yn cael ei ddiddymu. Ni allwch ddiddymu Bil nad yw eto wedi cael Cydsyniad Brenhinol. Mae'r Bil hwn eto i fod yn y sefyllfa honno, ac mae amseriad pethau'n dibynnu ar y llwybr gweithredu hwnnw. Ond pan fydd y Twrnai Cyffredinol wedi gweithredu fel y mae wedi ymrwymo i weithredu, byddwn yn rhoi'r cynnig hwnnw gerbron y Cynulliad Cenedlaethol hwn iddo allu penderfynu yn ei gylch.

16:05

I apologise, Cabinet Secretary, for missing your opening remarks, but I have read your statement in full.

'A significant achievement', 'A strong statement', 'Let's get on with making the most of the opportunities Brexit brings'. These are the statements from Alun Cairns, Ruth Davidson and Andrew R.T. Davies. Even the Prime Minister was thanking you today. Tories are clamouring over themselves to hail Labour's capitulation and their willingness to hand our Parliament's powers back to Westminster. Now, I believe that, by co-authoring 'Securing Wales' Future' with us and voting to support our continuity Bill, Labour in Wales had understood the threat to Wales and the undermining of our powers that Brexit brings. Our leverage has gone, leadership lost, and Parliament weakened. This is a Labour-Tory stitch-up like no other.

Llywydd, an answer to my letter, received this morning from the Cabinet Secretary, claimed that my tone was inflammatory. When he sells this Parliament and my country's democracy to Westminster, he can excuse my lack of conciliatory tone. The fact that he and all of the rest of you are not as incensed by this idea that this Assembly will be weakened by Westminster, as I am, shows where your priorities lie. 

In his oral statement, the Cabinet Secretary said that he would prefer if clause 11 were not included. My first somewhat obvious first question is: why has he therefore made a deal with the Tories that allows for clause 11 to stand? Does the Cabinet Secretary believe, as he has previously said, that this will lead to fewer powers for the National Assembly, or does he agree with the Prime Minister that this deal means more powers for Wales? Can I phrase it in another way? How many, and what powers, are you handing back to Westminster?

Llywydd, I have many more questions, but I have one final crucial question, for now. In his letter to MPs—and as you have outlined in your letter to me, and in your statement today—the UK Parliament retains the authority to legislate over this Parliament if agreement is not reached on issues. Can the Cabinet Secretary explain why he is happy for Westminster to act on devolved issues without, as is stated by David Lidington, the devolved legislature's consent?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n ymddiheuro am golli eich sylwadau agoriadol, ond rwyf wedi darllen eich datganiad yn llawn.

'Cyflawniad arwyddocaol', 'Datganiad cryf', 'Gadewch inni fwrw ymlaen â gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd a ddaw yn sgil Brexit'. Datganiadau Alun Cairns, Ruth Davidson ac Andrew R.T. Davies yw'r rhain. Roedd hyd yn oed Prif Weinidog y DU yn diolch ichi heddiw. Mae'r Torïaid yn baglu dros ei gilydd i groesawu ildiad y Blaid Lafur a'u parodrwydd i estyn pwerau ein Senedd yn ôl i San Steffan. Nawr, drwy fod yn gydawduron 'Diogelu Dyfodol Cymru' gyda ni a phleidleisio i gefnogi ein Bil parhad, roedd Llafur yng Nghymru wedi deall y bygythiad i Gymru a'r tanseilio a fyddai'n digwydd i'n pwerau a ddaw yn sgil Brexit. Mae ein mantais wedi mynd, ein harweiniad wedi'i golli, a'r Senedd wedi'i gwanhau. Cawsom ein camarwain gan y Torïaid a Llafur mewn modd nas gwelwyd erioed o'r blaen.

Lywydd, roedd ateb i fy llythyr, a gefais y bore yma gan Ysgrifennydd y Cabinet, yn honni bod fy ngoslef yn ymfflamychol. Pan fydd yn gwerthu'r Senedd hon a democratiaeth fy ngwlad i San Steffan, gall esgusodi fy niffyg goslef gymodlon. Mae'r ffaith nad yw ef a'r gweddill ohonoch mor flin â fi ynghylch y syniad y bydd y Cynulliad hwn yn cael ei wanhau gan San Steffan yn dangos lle mae eich blaenoriaethau.

Yn ei ddatganiad ar lafar, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet y byddai'n well ganddo pe na bai cymal 11 wedi'i gynnwys. Fy nghwestiwn cyntaf braidd yn amlwg yw: pam felly y gwnaeth fargen gyda'r Torïaid sy'n caniatáu i gymal 11 aros? A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn credu, fel y mae wedi dweud o'r blaen, y bydd hyn yn arwain at lai o bwerau i'r Cynulliad Cenedlaethol, neu a yw'n cytuno gyda'r Prif Weinidog fod y fargen hon yn golygu mwy o bwerau i Gymru? A gaf fi ei eirio mewn ffordd arall? Faint o bwerau, a pha bwerau, rydych yn eu dychwelyd i San Steffan?

Lywydd, mae gennyf lawer mwy o gwestiynau, ond mae gennyf un cwestiwn olaf allweddol am nawr. Yn ei lythyr at yr ASau—ac fel yr amlinellwyd gennych yn eich llythyr i mi, ac yn eich datganiad heddiw—mae Senedd y DU yn cadw'r awdurdod i ddeddfu dros y Senedd hon os na cheir cytundeb ar faterion. A all Ysgrifennydd y Cabinet egluro pam ei fod yn hapus i San Steffan weithredu ar faterion datganoledig heb gydsyniad y ddeddfwrfa ddatganoledig, fel y nodwyd gan David Lidington?

Wel, Llywydd, diolch yn fawr, wrth gwrs, am y cwestiynau.

Well, Llywydd, thank you very much for those questions.

I continue to regret some of the language that has been used by the leader of Plaid Cymru. The progress that she describes as capitulation and as a stitch-up was described by the First Minister of Scotland, in her letter to the Prime Minister today, as 'substantial progress having been made'. That is what Michael Russell said to the Scottish Parliament yesterday, when he described the many—the many—advances that have been made as a result of the negotiations. Considering the many steps that we have gained through collaboration with our Scottish colleagues, to call what we have achieved a capitulation and a stitch-up is so far removed from the facts that the Member is a victim of her own hyperbole. I'm afraid, really, it bears no relation to what is in front of this National Assembly.

When clause 11 was inverted in the amendments put forward in the House of Lords earlier in proceedings, we said, Llywydd, that there were four unanswered questions. All of those questions are answered by this agreement. We said, 'How are powers to be placed in the freezer?' to use Mark Isherwood's analogy. Well, now we know that they will be placed in the freezer with the agreement of this National Assembly and the Scottish Parliament. We said, 'What use can be made of the powers while they are there? Because we are prevented from using those powers by legislation.' Now, English Ministers are prevented from using those powers as well. Then we said, 'How will those powers be taken out of the freezer?' And now we know that we have a process for agreeing the frameworks that moves us into an entirely new constitutional space, and I think represents a major step forward in achieving the sort of arrangements that we want to see for the future of the United Kingdom.

Now, of course it is true that this party is a devolutionist party. We therefore recognise that in the constitutional arrangements we currently have, if agreement cannot be secured, there is a need for a backstop arrangement to ensure that arrangements can go forward, and as things stand, that lies with the UK Parliament. We have put forward proposals that would amend that and place all of that on a far more equal footing, but that's because we believe that Wales's future is best secured in the United Kingdom—in a United Kingdom that operates effectively, that operates on the basis of parity, that operates on the basis of equal esteem. If you are a nationalist party, then it is absolutely proper that you are clear with people that you do not share that belief. You are not a devolutionist, you are a separatist. You simply believe that Wales should be entirely responsible for everything that goes on. It's a perfectly respectable position to take, but I think people are entitled not simply to have it respectably, but also to have it openly and in a way that is clear about what people believe. That's why, when the Member asks what powers are being retained at Westminster, I point her to the list agreed with the Scottish Government—the list that is appended to the inter-governmental agreement. It's there for everybody to see.

'What happens if agreement is not reached?' the Member asked. I believe that this agreement puts us clearly in a space where we are dedicated to achieving agreement. If you can't, somebody has to be able to take action to resolve matters that cannot be operated otherwise. Our proposals, and this agreement, take a step on that journey that would make that position resolved by all four component parts of the United Kingdom, coming together for that purpose.

Rwy'n parhau i resynu braidd at yr iaith a ddefnyddiwyd gan arweinydd Plaid Cymru. Disgrifiwyd y cynnydd y mae'n ei ddisgrifio fel ildiad a chamarwain gan Brif Weinidog yr Alban, yn ei llythyr at y Prif Weinidog heddiw, fel 'cynnydd sylweddol a wnaed'. Dyna a ddywedodd Michael Russell wrth Senedd yr Alban ddoe, pan ddisgrifiodd y llu—y llu—o ddatblygiadau a wnaed o ganlyniad i'r trafodaethau. O ystyried y nifer o gamau a enillwyd gennym drwy gydweithio â'n cymheiriaid yn yr Alban, mae galw'r hyn a gyflawnwyd yn ildiad ac yn gamarwain mor bell oddi wrth y ffeithiau fel bod yr Aelod yn cael ei threchu gan ei gormodiaith ei hun. Mae arnaf ofn, mewn gwirionedd, nad oes unrhyw gysylltiad rhyngddo a'r hyn sydd gerbron y Cynulliad Cenedlaethol hwn.

Pan gafodd cymal 11 ei wrthdroi yn y gwelliannau a gyflwynwyd yn Nhŷ'r Arglwyddi yn gynharach, fe ddywedasom, Lywydd, fod yna bedwar cwestiwn heb eu hateb. Atebir y cwestiynau hynny i gyd gan y cytundeb hwn. Dywedasom, 'Sut y rhoddir pwerau yn y rhewgell?' i ddefnyddio cyfatebiaeth Mark Isherwood. Wel, fe wyddom yn awr y cânt eu rhoi yn y rhewgell gyda chytundeb y Cynulliad Cenedlaethol hwn a Senedd yr Alban. Dywedasom, 'Pa ddefnydd y gellir ei wneud o'r pwerau tra'u bod yno? Oherwydd cawsom ein hatal rhag defnyddio'r pwerau hynny gan y ddeddfwriaeth.' Nawr, caiff Gweinidogion Lloegr eu hatal rhag defnyddio'r pwerau hynny yn ogystal. Yna fe ddywedasom, 'Sut y caiff y pwerau hynny eu tynnu allan o'r rhewgell?' Ac yn awr, fe wyddom fod gennym broses ar gyfer cytuno ar y fframweithiau sy'n ein symud i le cyfansoddiadol newydd sbon, ac rwy'n credu bod hwnnw'n gam mawr ymlaen i gyflawni'r math o drefniadau rydym am eu gweld ar gyfer dyfodol y Deyrnas Unedig.

Nawr, wrth gwrs mae'n wir fod y blaid hon yn blaid ddatganolaidd. Felly, yn y trefniadau cyfansoddiadol sydd gennym ar hyn o bryd, os na ellir sicrhau cytundeb, rydym yn cydnabod bod angen trefniant ôl-stop i sicrhau y gall trefniadau fynd yn eu blaenau, ac fel y mae pethau, mater i Senedd y DU yw hynny. Rydym wedi cyflwyno cynigion a fyddai'n newid hynny ac yn rhoi'r cyfan ar sail lawer mwy cyfartal, ond mae hynny oherwydd ein bod yn credu mai o fewn y Deyrnas Unedig y mae sicrhau'r dyfodol gorau i Gymru—mewn Teyrnas Unedig sy'n gweithredu'n effeithiol, sy'n gweithredu ar sail cydraddoldeb, sy'n gweithredu ar sail parch cydradd. Os ydych yn blaid genedlaethol, mae'n gwbl briodol eich bod dweud yn glir wrth bobl nad ydych yn rhannu'r gred honno. Nid ydych yn ddatganolwr, rydych yn ymwahanwr. Rydych yn credu y dylai Cymru fod yn gwbl gyfrifol am bopeth sy'n digwydd. Mae'n safbwynt cwbl barchus i'w arddel, ond credaf fod gan bobl yr hawl nid yn unig i'w gael ar sail parch, ond hefyd yn agored ac mewn ffordd sy'n glir ynglŷn â'r hyn y mae pobl yn ei gredu. Dyna pam, pan fydd yr Aelod yn gofyn pa bwerau sy'n cael eu cadw yn San Steffan, rwy'n tynnu ei sylw at y rhestr a gytunwyd gyda Llywodraeth yr Alban—y rhestr a atodwyd at y cytundeb rhynglywodraethol. Mae yno i bawb ei gweld.

'Beth sy'n digwydd os na cheir cytundeb?' gofynnodd yr Aelod. Rwy'n credu bod y cytundeb hwn yn ein rhoi'n amlwg mewn gofod lle rydym wedi ymrwymo i sicrhau cytundeb. Os na allwch chi, rhaid i rywun allu rhoi camau ar waith i ddatrys materion na ellir eu gweithredu fel arall. Mae ein cynigion, a'r cytundeb hwn, yn camu ymlaen ar y daith honno a fyddai'n sicrhau bod y sefyllfa honno'n cael ei datrys drwy fod pob un o bedair rhan y Deyrnas Unedig yn dod at ei gilydd i'r diben hwnnw.

16:10

Can I welcome the statement and commend the finance Secretary for the serious, reflective and unmelodramatic approach that he has brought to this negotiation, and, I think, has produced a conclusion that is acceptable to all those in this Assembly who believe in Wales being a part of the United Kingdom? I said at an early stage that the Welsh Government's approach to this by promoting a continuity Bill was not necessarily a position that would be expected for any member of UKIP to go along with, but I was prepared to give them the benefit of the doubt that it wasn't a delaying tactic to avoid the consequences of the referendum, and I'm pleased that today's announcement fully justifies the confidence that I had in the Welsh Government in that task. Of course, I realise that those to the left of me on these benches will not agree with what I have to say on this, but I appreciate that it doesn't give Plaid Cymru all that they would like to see, and that there is a certain element of confidence that the UK Government will not resile from the promises of good behaviour—if I can put it that way—which are included as part of this agreement. 

A gaf fi groesawu'r datganiad a chymeradwyo'r Ysgrifennydd cyllid am y dull difrifol, myfyriol a digyffro y mae wedi mynd ati i ymgymryd â'r negodiad hwn, a chredaf ei fod wedi sicrhau casgliad sy'n dderbyniol i bawb yn y Cynulliad hwn sy'n credu y dylai Cymru fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig? Ar gam cynnar, dywedais nad oedd dull Llywodraeth Cymru o gyflawni hyn drwy hyrwyddo Bil parhad o reidrwydd yn safbwynt y byddai disgwyl i unrhyw aelod o UKIP ei gefnogi, ond roeddwn yn barod i roi mantais yr amheuaeth iddynt nad tacteg i osgoi canlyniadau'r refferendwm ydoedd, ac rwy'n falch fod y cyhoeddiad heddiw yn llwyr gyfiawnhau'r hyder a oedd gennyf yn Llywodraeth Cymru yn y dasg honno. Wrth gwrs, rwy'n sylweddoli na fydd rhai ar fy llaw chwith ar y meinciau hyn yn cytuno â'r hyn sydd gennyf i'w ddweud am hyn, ond rwy'n derbyn nad yw'n rhoi'r cyfan y byddent eisiau ei weld i Blaid Cymru, a bod yna elfen benodol o hyder na fydd Llywodraeth y DU cilio rhag yr addewidion o ymddygiad da—os caf ei roi felly—sydd wedi'i gynnwys yn rhan o'r cytundeb hwn.

I do think that if, in due course, there were to be an attempt on the part of the UK Government to launch a power grab that that would provoke a constitutional crisis of a very serious kind, and in those circumstances even Members of UKIP, who believe in respecting the results of referenda, would be on the side of those who want to preserve the powers of this Assembly. I don't believe, therefore, that any United Kingdom Government would be likely to wander into that territory, even inadvertently. 

I must say, I think it's rather bizarre that Plaid Cymru have taken the hyperbolic attitude, as the finance Secretary described it, to this, considering these are all powers at the moment over which we have no control whatsoever because they're vested in Brussels, in the hands of European Union Commissioners who we can't even name, let alone elect or dismiss, an in which institution, through the Council of Ministers, the United Kingdom has only 8.5 per cent of the votes. The European Parliament, which has very limited powers to effect legislation in the EU—in the European Parliament, Wales has only four MEPs out of 750-odd. So, there is a massive enhancement of democracy and prospect here, even if temporarily some of these areas of policy will remain in the hands of the United Kingdom Government rather than being devolved to the Assembly here in Wales. 

There are three aspects of this agreement that I think are worth while pinpointing on this point, in particular the sunset clauses that are referred to in paragraph 7 of the inter-governmental agreement, which really establish that these powers are going to be returned to the Assembly in full measure in a relatively short time. Up to seven years is not a tremendously long time in the life of a legislature, even one as young as the National Assembly for Wales. We all accept that to have a working internal market in the United Kingdom there will have to be common frameworks and there will be a process of negotiation that will be ongoing, in which, although we don't ultimately have the power to legislate, the voice of the Welsh Government and the Welsh people will be heard in its negotiations with the United Kingdom Government.

The second point I'd like to draw attention to is in paragraph 8 of the inter-governmental agreement, the last sentence of which says that

'the powers will not be used to enact new policy in devolved areas',

by the United Kingdom Government, but that

'the primary purpose of using such powers will be administrative efficiency.'

So, what we're talking about here is just a working arrangement, the very opposite, actually, of the power grab that is said to be taking place. 

The last point I'd like to make on this is on paragraph 9. It says that the National Assembly for Wales of course can amend directly applicable EU legislation in all the areas that are not covered by that part of the agreement that gives the power of legislation to the United Kingdom Government. So, we will be getting powers back, even in this period of seven years when we don't have complete control over these areas. So, this is a great advance in democracy in Wales.

I do hope, though, when we do have complete freedom, ultimately, that the existence of common frameworks will not be too sclerotic and that we will have the capacity to diverge, because I see one of the great advantages of returning powers from Brussels to Cardiff, Edinburgh, Belfast, as well as to Westminster, is that we can have a certain amount of legislative competition between the various parts of the United Kingdom. There are different ways in which we can work together, and we don't all have to do things in the same way and move together at the same speed. By a process of internal competition, we will discover which is the better process and which is the better form of legislation, and everybody in the United Kingdom, not least the people of Wales, will benefit from that process. So, I congratulate the finance Secretary on his achievement, and I think it bodes well for the future.

Maes o law, pe bai ymgais ar ran Llywodraeth y DU i geisio cipio pŵer, credaf y byddai hynny'n ysgogi argyfwng cyfansoddiadol o fath difrifol iawn, ac yn yr amgylchiadau hynny byddai aelodau o UKIP hyd yn oed, sy'n credu mewn parchu canlyniadau refferenda, ar ochr y bobl sydd am gadw pwerau'r Cynulliad hwn. Nid wyf yn credu, felly, y byddai unrhyw Lywodraeth yn y Deyrnas Unedig yn debygol o grwydro i'r diriogaeth honno, hyd yn oed yn anfwriadol.

Rhaid imi ddweud, credaf ei bod braidd yn rhyfedd fod Plaid Cymru wedi mabwysiadu'r ymagwedd hyperbolig hon, fel y'i disgrifiwyd gan yr Ysgrifennydd cyllid, o ystyried bod y rhain oll yn bwerau nad oes gennym unrhyw reolaeth o gwbl drostynt ar hyn o bryd am eu bod wedi'u lleoli ym Mrwsel, yn nwylo Comisiynwyr yr Undeb Ewropeaidd na allwn eu henwi hyd yn oed, heb sôn am eu hethol neu eu diswyddo, sefydliad nad oes gan y Deyrnas Unedig, drwy Gyngor y Gweinidogion, ond 8.5 y cant yn unig o'r pleidleisiau. Senedd Ewrop, sydd ag ond ychydig iawn o bwerau cyfyngedig i roi deddfwriaeth mewn grym yn yr UE—yn Senedd Ewrop, nid oes gan Gymru ond pedwar ASE o blith oddeutu 750. Felly, mae democratiaeth a'r rhagolygon yma'n gwella'n aruthrol, hyd yn oed os bydd rhai o'r meysydd polisi hyn yn aros yn nwylo Llywodraeth y Deyrnas Unedig dros dro yn hytrach na chael eu datganoli i'r Cynulliad yma yng Nghymru.

Ceir tair agwedd ar y cytundeb hwn y credaf ei bod hi'n werth tynnu sylw atynt ar y pwynt hwn, yn enwedig y cymalau machlud y cyfeirir atynt ym mharagraff 7 o'r cytundeb rhynglywodraethol, sy'n sefydlu go iawn fod y pwerau hyn yn mynd i gael eu dychwelyd i'r Cynulliad yn llawn mewn cyfnod cymharol fyr o amser. Nid yw hyd at saith mlynedd yn amser hir ofnadwy yn oes deddfwrfa, hyd yn oed un mor ifanc â Chynulliad Cenedlaethol Cymru. Er mwyn cael marchnad fewnol sy'n gweithio yn y Deyrnas Unedig, mae pawb ohonom yn derbyn y bydd yn rhaid cael fframweithiau cyffredin a bydd yna broses o negodi a fydd yn parhau, a lle bydd llais Llywodraeth Cymru a phobl Cymru yn cael ei glywed yn ei negodiadau gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig er nad oes gennym bŵer i ddeddfu yn y pen draw.

Mae'r ail bwynt yr hoffwn dynnu sylw ato ym mharagraff 8 y cytundeb rhynglywodraethol, ac mae ei frawddeg olaf yn dweud

na ddefnyddir y pwerau i weithredu polisi newydd mewn meysydd sydd wedi'u datganoli,

gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, ond

mai diben sylfaenol defnyddio pwerau o'r fath fydd effeithlonrwydd gweinyddol.

Felly, yr hyn y siaradwn amdano yma yw trefniant gwaith yn unig, gwrthwyneb llwyr y cipio pwerau y dywedir ei fod yn digwydd mewn gwirionedd.

Mae'r pwynt olaf yr hoffwn ei wneud ar hyn yn ymwneud â pharagraff 9. Mae'n dweud wrth gwrs y gall Cynulliad Cenedlaethol Cymru ddiwygio deddfwriaeth yr Undeb Ewropeaidd y gellir ei chymhwyso'n uniongyrchol ym mhob maes nad yw wedi ei gynnwys yn y rhan honno o'r cytundeb sy'n rhoi pŵer deddfu i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Felly, byddwn yn cael pwerau yn ôl, hyd yn oed yn y cyfnod o saith mlynedd pan nad oes gennym reolaeth lwyr dros y meysydd hyn. Felly, dyma gam mawr ymlaen mewn democratiaeth yng Nghymru.

Fodd bynnag, rwy'n gobeithio, pan gawn ni ryddid llwyr, yn y pen draw, na fydd bodolaeth fframweithiau cyffredin yn rhy anhyblyg ac y bydd gennym allu i wahaniaethu, oherwydd gwelaf mai un o fanteision mawr dychwelyd pwerau o Frwsel i Gaerdydd, Caeredin, Belfast, yn ogystal â San Steffan, yw y gallwn gael rhywfaint o gystadleuaeth ddeddfwriaethol rhwng gwahanol rannau'r Deyrnas Unedig. Ceir gwahanol ffyrdd y gallwn weithio gyda'n gilydd, ac nid oes raid i bawb ohonom wneud pethau yn yr un ffordd a symud gyda'n gilydd ar yr un cyflymder. Drwy broses o gystadleuaeth fewnol, fe fyddwn yn canfod pa broses yw'r orau a pha ffurf ar ddeddfwriaeth yw'r orau, a bydd pawb yn y Deyrnas Unedig, yn enwedig pobl Cymru, yn elwa o'r broses honno. Felly, rwy'n llongyfarch yr Ysgrifennydd cyllid ar ei gyflawniad, a chredaf ei fod yn argoeli'n dda ar gyfer y dyfodol.

16:20

Llywydd, diolch yn fawr, wrth gwrs, am y cwestiynau.

Llywydd, thank you very much for those questions.

I'm just going to reply to a small of number of them. What would happen, the Member asked, if the UK Government were to resile from the inter-governmental agreement that we have reached with them? Well, he is right: it would then be a genuine constitutional crisis. I don't think that will happen, because I think I have to proceed on the basis that if a Minister in another Government, after many weeks and months of patient negotiation, comes to a conclusion on which they have to seek agreement from all of their UK colleagues to turn it into legislation and into that agreement, when they have gone to all of those efforts and it is codified between us, I think we have to assume that they mean what they say and that they will abide by it. There is no other possible basis on which inter-governmental relationships can be conducted.

He pointed to the sunset clause. I think frameworks will be released far faster from the freezer than the seven years that it sets out, and there's an additional reason in this agreement why that should be the case, because this agreement prevents English Ministers from making changes in English policy until those frameworks are agreed. There is every incentive now on all partners equally to come to those arrangements as fast as possible, and I believe we will see rapid progress in that area. Of course, that was the second point that the Member made himself: that the powers cannot be used to enact new policies. It simply preserves the status quo—the status quo in the European Union rule book—the European rule book that many Members in this Chamber took to the people of Wales and tried to persuade them that we should remain in perpetually, which I agreed with. All this does is to say that this position, which was supported, will remain the case—will remain the case and not change. It will remain the case—the position we argued for in the referendum will remain the case until we have an agreed way of change.

Finally, he asked about what happens to the areas that are not being kept in the freezer. Well, he was right on that: they come back here immediately. In the original clause 11, all of them were to be held at Westminster. Now, the bulk of them return here immediately, and we can get on with the business of devising policies and ways of doing things that suit Welsh circumstances.

Rwyf am ymateb i nifer fach ohonynt. Beth fyddai'n digwydd, gofynnodd yr Aelod, pe bai Llywodraeth y DU yn cilio rhag y cytundeb rhynglywodraethol a gafwyd rhyngom a hwy? Wel, mae'n iawn: byddai'n argyfwng cyfansoddiadol go iawn. Nid wyf yn meddwl y bydd hynny'n digwydd, oherwydd credaf fod yn rhaid imi fwrw ymlaen ar y sail, os daw Gweinidog mewn Llywodraeth arall, ar ôl llawer o wythnosau a misoedd o negodi amyneddgar, i gasgliad y mae'n rhaid iddynt geisio cytundeb gan bob un o'u cymheiriaid yn y DU i'w droi'n ddeddfwriaeth ac yn rhan o'r cyfryw gytundeb, pan fyddant wedi gwneud yr holl ymdrechion hynny a'i fod wedi'i gydgrynhoi rhyngom, rwy'n credu bod yn rhaid i ni ragdybio eu bod yn golygu'r hyn y maent yn ei ddweud ac y byddant yn cadw at eu gair. Nid yw'n bosibl cynnal cysylltiadau rhynglywodraethol ar unrhyw sail arall.

Cyfeiriodd at y cymal machlud. Credaf y bydd fframweithiau'n cael eu rhyddhau'n gyflymach o lawer o'r rhewgell na'r saith mlynedd y mae'n ei nodi, a cheir rheswm ychwanegol yn y cytundeb hwn pam y dylai hynny fod yn wir, oherwydd mae'r cytundeb hwn yn atal Gweinidogion Lloegr rhag gwneud newidiadau i bolisi yn Lloegr hyd nes y cytunir ar y fframweithiau hynny. Ceir pob cymhelliad bellach i bob partner fel ei gilydd sicrhau'r trefniadau hynny mor gyflym ag y bo modd, a chredaf y byddwn yn gweld cynnydd cyflym yn hyn o beth. Wrth gwrs, dyna oedd yr ail bwynt a wnaeth yr Aelod ei hun: na ellir defnyddio'r pwerau i roi polisïau newydd mewn grym. Cadw'r status quo yn unig a wna—y status quo yn llyfr rheolau'r Undeb Ewropeaidd—y llyfr rheolau Ewropeaidd a gyflwynodd llawer o'r Aelodau yn y Siambr hon i bobl Cymru a cheisio'u perswadio y dylem aros i mewn yn barhaol, ac roeddwn yn cytuno â hynny. Y cyfan y mae hyn yn ei ddweud yw mai dyma fydd y safbwynt o hyd, y safbwynt a gafodd ei gefnogi—dyma yw'r safbwynt sy'n parhau ac ni fydd yn newid. Bydd yn parhau i sefyll—bydd y safbwynt y dadleuasom drosto yn y refferendwm yn parhau i sefyll hyd nes y byddwn wedi cytuno ar ffordd o newid.

Yn olaf, gofynnodd beth sy'n digwydd i'r meysydd nad ydynt yn cael eu cadw yn y rhewgell. Wel, roedd yn iawn am hynny: maent yn dychwelyd yma ar unwaith. Yn y cymal 11 gwreiddiol, roedd pob un ohonynt i gael eu cadw yn San Steffan. Bellach, mae'r rhan fwyaf ohonynt yn dychwelyd yma ar unwaith a gallwn barhau gyda'r gwaith o ddyfeisio polisïau a ffyrdd o wneud pethau sy'n gweddu i amgylchiadau Cymru.

Can I thank the Cabinet Secretary for his statement, and can I put on record my recognition of the commitment he, personally, has given to this work? He has undoubtedly been leading from the front. Also, I thank Mike Russell, the Scottish Minister who's been involved, and, if I have to, David Lidington as well—also, the officials of the Welsh Government, who have, behind the scenes, on a far more frequent basis, been involved in these discussions. We have come a long way from where we were in the original European Union (Withdrawal) Bill. I think the word 'maturity' has been mentioned, and it is important to recognise that if we wish to be considered as being in a mature relationship with the UK Government, there are things sometimes we have to expect and agree on. Perhaps my concern is that history has shown that it isn't always reciprocated, and we have some concerns in relation to other sides being able to also show maturity.

The agreement, Cabinet Secretary—obviously, we haven't seen the amendments, and we look forward to that. The committee will look forward to seeing those amendments, and the particular legal implications of those amendments, in the coming weeks, before we debate the LCM, which you have indicated that you will be laying at some point in May. But on the agreement, and the memorandum, there are a couple of concerns that I have on that. The word 'normally' is often used, as has frequently been commented on. I think we do need to have an understanding of what 'normally' means, because the law courts often talk about what is normal and what is unreasonable, and there's clarification there, because there's a question that we shouldn't withhold things when it's unreasonable to do so, but perhaps the UK Government could also move faster on what is reasonable force upon them to ensure that they deliver. This agreement says, 'Nothing can go on in England whilst that's in the freezer', but what happens if it suits us to actually get it out of the freezer but not England, and therefore they're being unreasonable? How do we take that measurement forward, to push the agenda, so that we get a solution that suits everybody, if that agreement comes? I think that's important, because it could otherwise perhaps be used to block progress within the devolved nations. 

The mention in paragraph 7 about the time span and the temporary five-year period on it—the sunset clause; I couldn't remember the word. That's seven years in total, actually, it could be: two years to the time at which that expires, and from that point another five years. That actually takes us halfway through, if not all the way through, the next Assembly. So, it actually does restrict us as an Assembly to make policy decisions, and even for those policy decisions to be put to the people for decision during elections. So, it is a long time span, and I think we need to look at what circumstances will actually be five years, and which ones we can get done quicker that, because there's a blanket five years at this point in time, and it is a long period to restrict us on making some decisions that would be of benefit to Wales, and would be of benefit to the policies of Wales. I think that's a very important issue there. 

The progress report in paragraph 9 of the inter-government agreement indicates that UK Government Ministers will formally send reports to the Ministers, and the Ministers will obviously share these reports with their own legislatures as part of the reporting arrangements. But how can we feed back on that report as a legislature? Where is our input into the debates on that report, and the progress on that? That's not quite clear. 

In the memorandum that also accompanies it, it says that UK Ministers may make recommendations where they are approved by the UK Parliament, but will they ever be presented to us? It's approval by the UK Parliament, but it doesn't say that we'll actually have any consideration, in circumstances where there is perhaps a clause 11 regulation being made. It says that if the consent of the legislature has not been provided, they can take action with a written statement setting out why they've done that. You consider the written statement, but where's our input into that? Where do we get that information? Where is the report to us as to why they've made that decision, and how can we respond to that report? I think it's important that we also address that. 

And finally in point 9 of the memorandum, the final sentence says: 

'which cannot be amended by the devolved administrations because clause 11 regulations have been made, the UK Government commits that it will first consult the relevant devolved administration(s)'—

the word 'consult' is there again, and not 'seek consent', either of Ministers or the devolved administrations. So, again, we have a situation where only consultation takes place and no consent is sought, or agreement is reached.

So, I still have some deep concerns over the issues that there are still areas where we will not have an opportunity to have an input into that process as a legislature, never mind as Ministers, and I would hope that you will perhaps reflect upon those, because the 24 areas identified are actually quite huge—agriculture, organic farming, animal welfare, environmental quality, food labelling, fisheries management and support, hazardous substances—and I assume that includes hazardous waste—public procurement, nutritional health claims. There's a lot in there that those 24 areas cover. A lot of areas could be frozen for the next seven years.  

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad, ac a gaf fi gofnodi fy nghydnabyddiaeth o'r ymrwymiad y mae ef yn bersonol wedi ei roi i'r gwaith hwn? Heb os, mae wedi bod yn arwain o'r tu blaen. Hefyd, diolch i Mike Russell, Gweinidog yr Alban sydd wedi cymryd rhan yn hyn, ac os oes yn rhaid i mi, i David Lidington yn ogystal—hefyd, i swyddogion Llywodraeth Cymru, sydd, y tu ôl i'r llenni, ar sail lawer mwy rheolaidd, wedi bod yn rhan o'r trafodaethau hyn. Rydym wedi teithio ymhell o ble roeddem yn y Bil Undeb Ewropeaidd (Ymadael) gwreiddiol. Credaf fod y gair 'aeddfed' wedi'i grybwyll, ac mae'n bwysig cydnabod os ydym yn dymuno cael ein hystyried fel rhai sydd mewn perthynas aeddfed â Llywodraeth y DU, mae yna bethau weithiau sy'n rhaid inni eu disgwyl a chytuno arnynt. Efallai mai fy mhryder i yw bod hanes wedi dangos nad yw hynny bob amser yn cael ei ad-dalu, ac mae gennym rai pryderon o ran gallu'r ochrau eraill i ddangos aeddfedrwydd hefyd.

Y cytundeb, Ysgrifennydd y Cabinet—yn amlwg, nid ydym wedi gweld y gwelliannau, ac edrychwn ymlaen at hynny. Bydd y pwyllgor yn edrych ymlaen at weld y gwelliannau hynny, a goblygiadau cyfreithiol penodol y gwelliannau hynny, yn yr wythnosau nesaf, cyn inni drafod y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, y nodoch y byddwch yn ei gyflwyno rywbryd yn ystod mis Mai. Ond ar y cytundeb, a'r memorandwm, mae un neu ddau o bryderon gennyf ynglŷn â hynny. Caiff y geiriau 'fel arfer' eu defnyddio'n aml, fel y nodwyd sawl gwaith. Credaf fod angen inni gael dealltwriaeth o beth y mae 'fel arfer' yn ei olygu, oherwydd mae llysoedd y gyfraith yn sôn yn aml am beth sy'n arferol a beth sy'n afresymol, ac nid oes eglurhad yno, oherwydd mae yna gwestiwn na ddylem ddal pethau'n ôl pan fo'n afresymol gwneud hynny, ond efallai y gallai Llywodraeth y DU hefyd symud yn gynt ar yr hyn sy'n rym rhesymol arnynt i sicrhau eu bod yn darparu. Mae'r cytundeb hwn yn dweud, 'Ni all dim ddigwydd yn Lloegr tra bo hynny yn y rhewgell', ond beth sy'n digwydd os yw'n gyfleus inni ei dynnu allan o'r rhewgell mewn gwirionedd ond nid yn Lloegr, ac felly eu bod hwy'n afresymol? Sut y symudwn ymlaen ar hynny, gwthio'r agenda, fel ein bod yn cael ateb sy'n addas i bawb, os daw'r cytundeb hwnnw? Credaf fod hynny'n bwysig, oherwydd fel arall efallai y gellid ei ddefnyddio i rwystro cynnydd yn y gwledydd datganoledig.

Y sylw ym mharagraff 7 am y cyfnod o amser a'r cyfnod dros dro o bum mlynedd arno—y cymal machlud; ni allwn gofio'r gair. Gallai fod yn saith mlynedd i gyd, mewn gwirionedd: dwy flynedd i'r adeg y daw i ben, a phum mlynedd arall o'r pwynt hwnnw. Mae hynny'n mynd â ni hanner ffordd drwodd, mewn gwirionedd, os nad yr holl ffordd drwy'r Cynulliad nesaf. Felly, mewn gwirionedd mae'n ein cyfyngu fel Cynulliad rhag gwneud penderfyniadau polisi, a hyd yn oed rhag gallu cyflwyno'r penderfyniadau polisi hynny i'r bobl benderfynu yn eu cylch mewn etholiadau. Felly, mae'n gyfnod hir o amser, ac rwy'n meddwl bod angen inni edrych ar ba amgylchiadau fydd yn bum mlynedd mewn gwirionedd, a pha rai y gallwn eu gwneud yn gynt na hynny, oherwydd ceir cyfnod cyffredinol o bum mlynedd ar hyn o bryd, ac mae'n gyfnod hir i'n cyfyngu rhag gwneud rhai penderfyniadau a fyddai o fudd i Gymru, ac a fyddai o fudd i bolisïau Cymru. Rwy'n credu bod hwnnw'n fater pwysig iawn.

Dengys yr adroddiad cynnydd ym mharagraff 9 y cytundeb rhynglywodraethol y bydd Gweinidogion Llywodraeth y DU yn anfon adroddiadau ffurfiol at y Gweinidogion, a bydd y Gweinidogion yn amlwg yn rhannu'r adroddiadau hyn â'u deddfwrfeydd eu hunain yn rhan o'r trefniadau adrodd. Ond sut y gallwn roi adborth ar yr adroddiad hwnnw fel deddfwrfa? Ble mae ein mewnbwn i'r dadleuon ar yr adroddiad hwnnw, a'r cynnydd ar hynny? Nid yw'n gwbl glir.

Yn y memorandwm a ddaw gydag ef, mae'n dweud y gall Gweinidogion y DU wneud argymhellion a gaiff eu cymeradwyo gan Senedd y DU, ond a fyddant yn cael eu cyflwyno i ni o gwbl? Cymeradwyaeth gan Senedd y DU ydyw, ond nid yw'n dweud mewn gwirionedd y cawn ni unrhyw ystyriaeth, mewn amgylchiadau lle y gwneir rheoliad cymal 11 o bosibl. Os na roddir cydsyniad y ddeddfwrfa, mae'n dweud y gallant weithredu gyda datganiad ysgrifenedig yn nodi pam eu bod wedi gwneud hynny. Rydych yn ystyried y datganiad ysgrifenedig, ond ble mae ein mewnbwn i hynny? O ble y cawn y wybodaeth honno? Ble mae'r adroddiad i ni ynglŷn â pham y maent wedi gwneud y penderfyniad hwnnw, a sut y gallwn ymateb i'r adroddiad hwnnw? Credaf ei bod yn bwysig inni ymdrin â hynny hefyd.

Ac yn olaf ym mhwynt 9 y memorandwm, mae'r frawddeg olaf yn dweud:

na ellir eu diwygio gan y gweinyddiaethau datganoledig gan fod rheoliadau cymal 11 wedi'u gwneud, mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo y bydd yn ymgynghori yn gyntaf â'r weinyddiaeth neu'r gweinyddiaethau datganoledig perthnasol—

mae'r gair 'ymgynghori' yno eto, ac nid 'ceisio cydsyniad', naill ai'r Gweinidogion neu'r gweinyddiaethau datganoledig. Felly, unwaith eto, mae gennym sefyllfa lle nad oes dim ond ymgynghori'n digwydd ac ni cheisir unrhyw gydsyniad, na dod i gytundeb.

Felly, mae gennyf rai pryderon dwfn ynglŷn â'r ffaith y ceir meysydd o hyd lle na chawn gyfle i gyfrannu at y broses honno fel deddfwrfa, heb sôn am fel Gweinidogion, a buaswn yn gobeithio y byddwch yn ystyried y rheini o bosibl, oherwydd mae'r 24 maes a nodwyd yn eithaf enfawr mewn gwirionedd— amaethyddiaeth, ffermio organig, lles anifeiliaid, ansawdd amgylcheddol, labelu bwyd, rheoli a chynorthwyo pysgodfeydd, sylweddau peryglus—ac rwy'n tybio bod hynny'n cynnwys gwastraff peryglus—caffael cyhoeddus, honiadau iechyd maethol. Mae'r 24 maes yn cwmpasu llawer iawn o bethau. Gallai llawer o feysydd fod wedi'u rhewi am y saith mlynedd nesaf.

16:25

Llywydd, thank you. First of all, can I provide the Member with an assurance that an LCM will be brought forward between Report and Third Reading Stages in the House of Lords? He's right to say that the 'not normally' obligation on the UK Government is balanced by the 'not unreasonably withheld' obligation on the devolved administrations. 

Let me deal with what he said on the sunset clause. Let's be clear that the first two-year period will be covered by the transition agreement that the UK Government has now agreed with the European Union, So, for that period of time, we are all committed to the existing rule book and existing arrangements being in place. I said in my earlier answer to Neil Hamilton that the five years that would follow thereafter is a long stop, and let's remember that the original clause 11 had no long stop at all. Those powers could have indefinitely been retained at Westminster, and securing a sunset clause, I can tell you, has required weeks and weeks of argument between our Government and the Scottish Government on the one hand, and the UK Government on the other. And it is a very significant step forward on the part of the UK Government that they have been prepared to insert that backstop into the legislation. I think we will be over and done with on all of this well before we reach that time.

I echo what David Rees said about the work of officials in this area. Officials of the Welsh Government, the Scottish Government and the UK Government have worked tirelessly, particularly over the last two months, to secure the position that we have arrived at today. They deserve the thanks of all Members of this Assembly.

David Rees referred to the progress reports that are identified in the agreement. I said to Mark Isherwood that I think they will be produced every three months and they will be made available to this Assembly. David Rees, as Chair of a major committee of the Assembly, quite rightly points to the need to flesh out the detail now of how scrutiny of this agreement will be carried out by the National Assembly. I'm absolutely happy to commit on behalf of the Government that we will want to talk with the committees that will discharge those responsibilities about the best ways in which that can be carried out.

It would, Llywydd, have been premature, I believe, for me to have agreed anything with the Scottish and UK Governments on the actions that lie with the parliamentary side of this institution without first having had an opportunity to talk to those who are responsible for discharging those scrutiny responsibilities. We have provided, I believe, in this agreement the raw material that guarantees that those scrutiny opportunities will be available to the National Assembly. Now we need to work with you to make sure that the practical ways in which that is discharged here are ones that meet the requirements of committees and allow the Government to discharge its responsibilities too. 

Lywydd, diolch ichi. Yn gyntaf oll, a gaf fi roi sicrwydd i'r Aelod y bydd memorandwm cydsyniad deddfwriaethol yn cael ei gyflwyno cyn y Cyfnod Adrodd a Chyfnod y Trydydd Darlleniad yn Nhŷ'r Arglwyddi? Mae'n gywir i ddweud bod y rhwymedigaeth 'nid fel arfer' ar Lywodraeth y DU yn cael ei chydbwyso gan y rhwymedigaeth 'heb ei ddal yn ôl yn afresymol' ar y gweinyddiaethau datganoledig.

Gadewch imi ymdrin â'r hyn a ddywedodd am y cymal machlud. Gadewch inni fod yn glir y caiff y cyfnod cyntaf o ddwy flynedd eu cynnwys yn y cytundeb pontio y mae Llywodraeth y DU bellach wedi'i gytuno gyda'r Undeb Ewropeaidd. Felly, am y cyfnod hwnnw o amser, mae pawb ohonom wedi ymrwymo i sicrhau bod y llyfr rheolau presennol a'r trefniadau sy'n bodoli eisoes yn eu lle. Dywedais yn fy ateb cynharach i Neil Hamilton y byddai'r pum mlynedd sy'n dilyn wedi hynny'n cynnig diogelwch, a gadewch i ni gofio nad oedd y cymal 11 gwreiddiol yn cynnwys unrhyw ddiogelwch o gwbl. Gallai'r pwerau hynny fod wedi'u cadw am gyfnod amhenodol yn San Steffan, ac mae sicrhau cymal machlud, gallaf ddweud wrthych, wedi galw am wythnosau bwy'i gilydd o ddadlau rhwng ein Llywodraeth ni a Llywodraeth yr Alban ar y naill law, a Llywodraeth y DU ar y llall. Ac mae'n gam arwyddocaol ymlaen ar ran Llywodraeth y DU eu bod wedi bod yn barod i gynnwys yr ôl-stop hwnnw yn y ddeddfwriaeth. Credaf y byddwn wedi dod i ben â hyn i gyd ymhell cyn yr adeg honno.

Rwy'n ategu'r hyn a ddywedodd David Rees am waith swyddogion yn y maes hwn. Mae swyddogion o Lywodraeth Cymru, Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU wedi gweithio'n ddiflino, yn enwedig dros y ddau fis diwethaf, i sicrhau'r sefyllfa rydym wedi'i chyrraedd heddiw. Maent yn haeddu diolch pob Aelod o'r Cynulliad hwn.

Cyfeiriodd David Rees at yr adroddiadau cynnydd a nodir yn y cytundeb. Dywedais wrth Mark Isherwood y credaf y byddant yn cael eu cynhyrchu bob tri mis ac y byddant ar gael i'r Cynulliad hwn. Mae David Rees, fel Cadeirydd un o bwyllgorau mawr y Cynulliad, yn gwbl briodol yn cyfeirio at yr angen i fanylu ar sut y bydd gwaith craffu'n digwydd ar y cytundeb hwn gan y Cynulliad Cenedlaethol. Rwy'n gwbl fodlon ymrwymo ar ran y Llywodraeth y byddwn eisiau siarad gyda'r pwyllgorau a fydd yn cyflawni'r cyfrifoldebau hynny am y ffyrdd gorau o gyflawni hynny.

Lywydd, byddai wedi bod yn gynamserol, mi gredaf, i mi fod wedi cytuno ar unrhyw beth â'r Alban a Llywodraeth y DU ar y camau gweithredu sydd yn nwylo'r ochr Seneddol i'r sefydliad hwn heb yn gyntaf fod wedi cael cyfle i siarad â'r rhai sy'n gyfrifol am gyflawni'r cyfrifoldebau craffu hynny. Credaf ein bod, yn y ddadl hon, wedi darparu'r deunydd crai sy'n gwarantu y bydd y cyfleoedd craffu hynny ar gael i'r Cynulliad Cenedlaethol. Bellach mae angen inni weithio gyda chi i wneud yn siŵr fod y ffyrdd ymarferol y caiff hynny ei gyflawni yma yn rhai sy'n bodloni gofynion y pwyllgorau ac sy'n caniatáu i'r Llywodraeth gyflawni ei chyfrifoldebau hefyd.

16:30

I'm sorry to heap another encomium on the Minister, but I think his commanding performance throughout this matter—I've not always agreed with what he's done, but I do think we're now seeing the fruits of a very imaginative compromise that will respect the results of the referendum and strengthen the British constitution.

Llywydd, devolution was predicated on EU membership. It probably would have been designed very differently if Britain had not been in the European Union in the 1990s. We ended up with a very maximum type of devolution—remarkable really, given our history as a unitary state. As a result of your negotiations, that nature of the devolution settlement is not only unchanged, but it appears to me that it will be radically strengthened.

Let us not forget, a lot of these powers that will be frozen—the things that will be required to run frameworks—at the moment, in reality, are not with us; they're at the level of European governance. It does seem to me that you have strengthened the role the Welsh Government and this legislature will have as we now see the emergence of shared governance over vital matters to the whole of the United Kingdom.

Indeed, the Scottish Government, from the start, as the Welsh Government has, has accepted the need for frameworks to govern areas of common interest. We are hearing constantly from, for example, environmental groups, that this is very, very important. So, I think framework governance is essential and I particularly welcome the inter-governmental agreement and I hope this sets a precedent for the future conduct of these frameworks where they will need to operate and be amended in years to come. So, I do congratulate him on defending the powers of this Assembly and, indeed, as I said, on preserving in a very imaginative way the expansive form of devolution that we have. 

Can I finally say that I think the equal treatment principle of those powers in the freezer—I have to use that analogy as well—is a remarkable achievement? It does preserve our rights and interests, and it forms a basis, I think, as I said, for proper shared governance in the future. 

Mae'n ddrwg gennyf lwytho molawd arall ar y Gweinidog, ond credaf fod ei berfformiad grymus drwy gydol y mater hwn—nid wyf bob amser wedi cytuno â'r hyn y mae wedi'i wneud, ond rwy'n credu ein bod bellach yn gweld ffrwyth cyfaddawd dychmygus iawn a fydd yn parchu canlyniadau'r refferendwm ac yn cryfhau'r cyfansoddiad Prydeinig.

Lywydd, lluniwyd datganoli ar sail aelodaeth o'r UE. Mae'n debyg y byddai wedi'i lunio mewn ffordd wahanol iawn pe na bai Prydain wedi bod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd yn y 1990au. Cawsom un o'r mathau mwyaf trylwyr o ddatganoli—sy'n rhyfeddol mewn gwirionedd, o gofio ein hanes fel gwladwriaeth unedol. O ganlyniad i'ch negodiadau, mae natur y setliad datganoli nid yn unig heb ei newid, ond mae'n ymddangos i mi y bydd wedi'i gryfhau mewn ffordd radical.

Gadewch inni beidio ag anghofio, nad yw llawer o'r pwerau a fydd yn cael eu rhewi—y pethau y bydd gofyn eu cael i redeg fframweithiau—gyda ni ar hyn o bryd, mewn gwirionedd; maent yn bodoli ar lefel llywodraethiant Ewropeaidd. Ymddengys i mi eich bod wedi cryfhau rôl Llywodraeth Cymru a bydd gan y ddeddfwrfa hon fel y gwelwn yn awr ymddangosiad cydlywodraethu dros faterion hanfodol i'r Deyrnas Unedig gyfan.

Yn wir, o'r cychwyn mae Llywodraeth yr Alban, fel y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud, wedi derbyn yr angen am fframweithiau i lywodraethu meysydd o ddiddordeb cyffredin. Rydym yn clywed drwy'r amser gan grwpiau amgylcheddol, er enghraifft, fod hyn yn bwysig tu hwnt. Felly, credaf fod llywodraethu fframwaith yn hanfodol a chroesawaf yn arbennig y cytundeb rhynglywodraethol a gobeithio y bydd hyn yn gosod cynsail ar gyfer y modd y gweithreda'r fframweithiau hyn yn y dyfodol pan fydd angen iddynt weithredu a chael eu diwygio mewn blynyddoedd i ddod. Felly, rwy'n ei longyfarch ar amddiffyn pwerau'r Cynulliad hwn ac yn wir, fel y dywedais, ar gadw mewn modd dychmygus iawn y ffurf eang o ddatganoli sydd gennym.

A gaf fi ddweud yn olaf y credaf fod egwyddor triniaeth gyfartal y pwerau yn y rhewgell—rhaid imi ddefnyddio'r gyfatebiaeth honno hefyd—yn gyflawniad anhygoel? Mae'n diogelu ein hawliau a'n buddiannau, ac fel y dywedais mae'n ffurfio sail ar gyfer cydlywodraethu priodol yn y dyfodol yn fy marn i.

Llywydd, can I thank the Member for what he has said and for the very careful attention that he has paid to all of this and for the opportunity along the way to discuss developments with him, as I have with other parties here? He is absolutely right to say that this agreement delivers a strengthened role for the Welsh Government and for the National Assembly for Wales across a whole swathe of very important responsibilities.

The UK Government have said today that everything that we have agreed will be made available to the Scottish Government, and I believe that the Scottish Government has also indicated that, despite the fact that they wish that this agreement could go further and we continue to work with them on that, they too will operate fully within the frameworks that our agreement has laid down, and that means not simply that our powers have been strengthened, but that devolution across the whole of the United Kingdom will be in a different place than it would have been had we not been able to reach the agreements that we have. And the equal treatment principle that we have secured, in which English Ministers will be in exactly the same position as Welsh Ministers and Scottish Ministers is, indeed, a fundamentally important new piece of ground that we have gained, and I think it will put a new impetus into the whole of this agreement to get the processes that it sets out done, completed, and powers entirely returned to the institution in pretty short order.

Lywydd, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd ac am y sylw gofalus iawn y mae wedi'i roi i hyn i gyd ac am y cyfle ar hyd y ffordd i drafod datblygiadau gydag ef, fel y gwneuthum gyda phleidiau eraill yma? Mae'n hollol gywir i ddweud bod y cytundeb hwn yn sicrhau rôl gryfach i Lywodraeth Cymru ac i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ar draws ystod gyfan o gyfrifoldebau pwysig iawn.

Mae Llywodraeth y DU wedi dweud heddiw y bydd popeth a gytunwyd gennym ar gael i Lywodraeth yr Alban, a chredaf fod Llywodraeth yr Alban hefyd wedi dynodi, er eu bod yn dymuno pe bai modd i'r cytundeb hwn fynd ymhellach, ac rydym yn parhau i weithio gyda hwy ar hynny, y byddant hwy hefyd yn gweithredu'n llwyr o fewn y fframweithiau a nodwyd gan ein cytundeb, ac mae hynny'n golygu nid yn unig fod ein pwerau wedi'u cryfhau, ond y bydd datganoli ledled y Deyrnas Unedig mewn man gwahanol i ble y byddai wedi bod pe na baem wedi gallu cyrraedd y cytundebau sydd gennym. A bydd yr egwyddor triniaeth gyfartal a sicrhawyd gennym, lle mae Gweinidogion Lloegr yn yr un sefyllfa'n union â  Gweinidogion Cymru a Gweinidogion yr Alban, yn dir newydd sylfaenol bwysig a enillwyd gennym, a chredaf y bydd yn rhoi hwb newydd i'r cytundeb hwn yn ei gyfanrwydd allu sicrhau bod y prosesau y mae'n eu nodi yn cael eu gwneud, a'u cwblhau, a bod y pwerau'n dychwelyd yn llwyr i'r sefydliad cyn pen dim o dro.

16:35

Can I say how personally devastated I am by your statement, Cabinet Secretary? And, in the interests of time, I will just concentrate on some questions. Over the years, we've gained powers here in response to referendum results that we've had here in Wales. Twenty four of our powers are about to be frozen for up to seven years in a deep freeze. That's handing powers from this place to elsewhere—powers that have always come to this place from Brussels to Cardiff without any intersection.

On Monday afternoon, in the Constitutional and Legislative Affairs Committee, we had a discussion on clause 11. You say in your statement: 'This outcome is not perfect.' I agree with you there, Cabinet Secretary.

'We would have preferred there to be no Clause 11'.

I also agree with you there. And obviously you made the point in CLAC on Monday afternoon that the inversion of clause 11 in March that the UK Government had suggested still wasn't enough for you—still wasn't enough for you; there was too much ambiguity. It still looked as though Westminster were going to run the timetable, the powers and everything, despite the fact that they inverted it. In other words, the powers weren't going from Brussels to Westminster and then, potentially, on to Cardiff. Now they're going from Brussels to Cardiff with some retained in London—the inversion bit. So, I was with you up to that point and I was with you with your dissatisfaction at the current state of play on Monday afternoon. So rapid things have happened in those 24 hours. Obviously, 24 hours is a long time in politics, but can you just explain what exactly happened between Monday afternoon and Tuesday afternoon—yesterday?

In the interests of time, my only other question is about shared governance, because we are where we are. It's about the frameworks and who decides. In other words, what we want is confirmation that the old diktat of 'Westminster decides and then it tells us what to do' is not good enough. There is lots of creative use of the word 'normally' here, and people can interpret 'normally' in several ways. We want an assurance in this desperate situation that the shared governance as regards vitally important frameworks is actually truly shared. In other words, that our input here from the National Assembly for Wales and from Welsh Government will actually be acknowledged, and that there will be parity of esteem and parity of performance, as opposed to just Westminster deciding and us lamely following. Because it is disappointing that Welsh Government has put its trust in a Tory Government in Westminster. 

Daily here, we hear disparaging remarks from Labour Assembly Members about the Tory Government in Westminster, the very same Tory Government now that you have entrusted with the details to make sure that we do not lose powers. Trust is a very fragile commodity, particularly when you're dealing with the Conservatives. We've had people judging Conservative performance today, even, as regards austerity, welfare reform, women's pensions, all the rest of it—last week as well. Now, you are trusting that very same Government that has driven our people into poverty.

And my final point, people always say: why has Wales got fewer powers, less influence than Scotland, than Northern Ireland, than Manchester, where there's devolved policing, than the London assembly? Well, you know why? Because, at the end of the day, Westminster Government always knows that Labour in Wales will always capitulate.

A gaf fi ddweud bod eich datganiad wedi fy niflasu'n bersonol, Ysgrifennydd y Cabinet? Ac oherwydd prinder amser, fe ganolbwyntiaf ar rai cwestiynau'n unig. Dros y blynyddoedd, rydym wedi ennill pwerau yma mewn ymateb i ganlyniadau refferendwm a gawsom yma yng Nghymru. Mae 24 o'n pwerau ar fin cael eu rhewi am hyd at saith mlynedd mewn rhewgell. Trosglwyddo pwerau o'r lle hwn i rywle arall yw hynny—pwerau sydd bob amser wedi dod i'r lle hwn o Frwsel i Gaerdydd heb unrhyw groestorri.

Brynhawn dydd Llun, yn y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, cawsom drafodaeth ar gymal 11. Rydych yn dweud yn eich datganiad: 'Nid yw'r canlyniad hwn yn berffaith.' Cytunaf â chi yn y fan honno, Ysgrifennydd y Cabinet.

Byddai'n well gennym pe na bai Cymal 11 yn bodoli.

Rwy'n cytuno â chi ar hynny hefyd. Ac mae'n amlwg ichi wneud y pwynt yn y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol brynhawn Llun nad oedd gwrthdroi cymal 11 ym mis Mawrth yr awgrymodd Llywodraeth y DU nad oedd yn ddigon i chi o hyd—heb fod yn ddigon i chi o hyd; roedd gormod o amwysedd yn ei gylch. Daliai i edrych fel pe bai San Steffan yn mynd i redeg yr amserlen, y pwerau a phopeth, er mai hwy oedd wedi'i wrthdroi. Mewn geiriau eraill, nid oedd y pwerau'n mynd o Frwsel i San Steffan ac wedyn, o bosibl, ymlaen i Caerdydd. Maent yn mynd o Frwsel i Gaerdydd yn awr gyda rhai wedi'u cadw yn Llundain—y rhan sydd wedi'i wrthdroi. Felly, roeddwn gyda chi hyd at y pwynt hwnnw ac roeddwn gyda chi yn eich anfodlonrwydd ynglŷn â'r sefyllfa fel oedd hi brynhawn dydd Llun. Felly mae pethau wedi digwydd yn gyflym iawn yn y 24 awr hynny. Yn amlwg, mae 24 awr yn amser hir mewn gwleidyddiaeth, ond a allwch egluro beth yn union a ddigwyddodd rhwng prynhawn dydd Llun a phrynhawn dydd Mawrth—ddoe?

Oherwydd amser, mae fy unig gwestiwn arall yn ymwneud â chydlywodraethu, oherwydd rydym yn y sefyllfa rydym ynddi. Mae'n ymwneud â fframweithiau a phwy sy'n penderfynu. Mewn geiriau eraill, yr hyn rydym ei eisiau yw cadarnhad nad yw'r hen ddictad o 'San Steffan yn penderfynu ac yna'n dweud wrthym beth i'w wneud' yn ddigon da. Mae llawer o ddefnydd creadigol o'r gair 'fel arfer' yma, a gall pobl ddehongli 'fel arfer' mewn nifer o ffyrdd. Rydym eisiau sicrwydd yn y sefyllfa enbyd hon fod cydlywodraethu mewn perthynas â fframweithiau hanfodol bwysig yn gydlywodraethu go iawn. Mewn geiriau eraill, y bydd ein mewnbwn yma o Gynulliad Cenedlaethol Cymru a Llywodraeth Cymru yn cael ei gydnabod mewn gwirionedd, ac y ceir parch cydradd a chydraddoldeb o ran perfformiad, yn hytrach na bod San Steffan yn penderfynu a ninnau'n dilyn yn dila. Oherwydd mae'n siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi ei ymddiriedaeth mewn Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan.

Bob dydd yma, rydym yn clywed sylwadau dilornus gan Aelodau Llafur y Cynulliad am y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan, yr un Lywodraeth Dorïaidd yr ydych wedi ymddiried y manylion iddi i wneud yn siŵr nad ydym yn colli pwerau. Mae ymddiriedaeth yn beth bregus iawn, yn enwedig pan fyddwch yn ymdrin â'r Ceidwadwyr. Rydym wedi cael pobl yn barnu perfformiad y Ceidwadwyr heddiw hyd yn oed, mewn perthynas â chyni, diwygio lles, pensiynau menywod, ac yn y blaen—yr wythnos diwethaf yn ogystal. Bellach, rydych yn ymddiried yn yr un Lywodraeth ag sydd wedi gorfodi ein pobl i fyw mewn tlodi.

A fy mhwynt terfynol yw hwn: mae pobl bob amser yn dweud, pam fod gan Gymru lai o bwerau, llai o ddylanwad na'r Alban, na Gogledd Iwerddon, na Manceinion, lle mae plismona wedi'i ddatganoli, na Chynulliad Llundain? Wel, wyddoch chi pam? Oherwydd yn y pen draw, mae Llywodraeth San Steffan yn gwybod bob tro y bydd Llafur yng Nghymru bob amser yn ildio.

16:40

Well, Llywydd, I feel sure that when the Member has an opportunity to study what has been agreed, that some of the anxiety he has expressed this afternoon will be assuaged. He is a reasonable individual, I know, and I genuinely believe that when he comes to look at the detail, some of the points that he has made he will feel can be regarded differently.

He said that inversion of clause 11 was not enough, and of course he's right, and of course we agreed with that. And then he asked what had happened yesterday to reach such a rapid agreement. Yesterday was a very rapid day of to-ing and fro-ing between all three participants in the Joint Ministerial Committee. It was a judgment: it was a judgment that this Government made, that if we had not indicated yesterday that we were prepared to bring a legislative consent motion before this National Assembly, that everything that we had achieved during these negotiations, everything that I've set out this afternoon that is different and an advance for devolution on the original clause 11, that without an agreement with ourselves and without an agreement with the Scottish Government, the UK Government would simply revert to the original amendment that it had put down in the House of Lords. Everything that we had achieved, everything that the Scottish First Minister refers to as 'substantial advances': none of that would have been secured. And that's what changed yesterday: the statement from the Scottish Minister; further negotiations and discussions between ourselves and the UK Government; and the securing by this Government of everything that jointly we had secured over weeks and months of painful and detailed negotiation. I think that that is why I think of this as a major achievement.

Dr Lloyd asked a very important question about who decides on the frameworks that will emerge as powers are handed back to the devolved administrations. Well, decision making will happen in two different ways. First of all, we have secured a parity set of arrangements in which all three—and if we have a devolved administration in Northern Ireland, all four—Governments will jointly work to secure those frameworks. It will not be a matter, as it far too often has been in the past, of the UK Government working on these things alone and producing a piece of paper at the eleventh hour and saying to us, 'There it is, you can have it if you want it.' No. This is completely different. We all work together on the frameworks, and that's how they are agreed.

And then, who decides? The National Assembly for Wales decides. Because where these frameworks require a legislative underpinning, whether that is through primary or secondary legislation, the Sewel convention will apply. And that, as well, is a major step forward in this agreement. For the first time, Sewel is guaranteed in regulations. It's always applied to primary legislation, and it will if frameworks need primary legislation. Now, it will apply to frameworks that require regulation making as well, and that will come here, to the floor of this National Assembly to decide. That's why, in the end, if you are negotiating in good faith with other governments, trust has to be allowed to operate.

It's not a trust, of course it's not a trust in the policy programme of a Government with which we have so many profound disagreements, but it is a trust-based arrangement between Governments when those arrangements are set out in legislation, when they are accompanied by an inter-governmental agreement, and to which all parties that are prepared and able to do so have formally and publicly signed up.

Wel, Lywydd, rwy'n teimlo'n sicr pan fydd yr Aelod yn cael cyfle i astudio'r hyn a gytunwyd y bydd peth o'r pryder y mae wedi'i fynegi y prynhawn yma'n cael ei liniaru. Mae'n unigolyn rhesymol, rwy'n gwybod, ac rwy'n credu o ddifrif pan ddaw i edrych ar y manylion, y bydd yn teimlo y gall edrych yn wahanol ar rai o'r pwyntiau a wnaeth.

Dywedodd nad oedd gwrthdroi cymal 11 yn ddigon, ac wrth gwrs mae'n iawn, ac wrth gwrs roeddem yn cytuno â hynny. Ac yna gofynnodd beth oedd wedi digwydd ddoe i ddod i gytundeb mor gyflym. Roedd ddoe yn ddiwrnod cyflym iawn o symud yn ôl ac ymlaen rhwng y tri chyfranogwr yn y Cyd-bwyllgor Gweinidogion. Dyfarniad ydoedd: dyfarniad ar ran y Llywodraeth hon, pe na baem wedi dynodi ddoe ein bod yn barod i gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Cynulliad Cenedlaethol hwn, y byddai popeth a gyflawnwyd gennym yn ystod y negodiadau hyn, popeth a amlinellais y prynhawn yma sy'n wahanol ac yn gam ymlaen i ddatganoli ar y cymal 11 gwreiddiol, heb gytundeb gyda ni a heb gytundeb gyda Llywodraeth yr Alban, y byddai Llywodraeth y DU yn dychwelyd at y gwelliant gwreiddiol a gyflwynodd yn Nhŷ'r Arglwyddi. Popeth a gyflawnwyd gennym, popeth y mae Prif Weinidog yr Alban yn cyfeirio atynt fel 'datblygiadau sylweddol': ni fyddai dim o hynny wedi'i sicrhau. A dyna a newidiodd ddoe: y datganiad gan Weinidog yr Alban; negodiadau a thrafodaethau pellach rhyngom ni a Llywodraeth y DU; a'r Llywodraeth hon yn sicrhau popeth a sicrhawyd gennym dros wythnosau a misoedd o negodi poenus a manwl. Credaf mai dyna pam yr ystyriaf hyn yn gyflawniad mawr.

Gofynnodd Dr Lloyd gwestiwn pwysig iawn ynglŷn â phwy sy'n penderfynu ar y fframweithiau a ddaw i'r amlwg wrth i bwerau ddychwelyd i'r gweinyddiaethau datganoledig. Wel, bydd penderfyniadau'n digwydd mewn dwy ffordd wahanol. Yn gyntaf oll, rydym wedi sicrhau set gyfartal o drefniadau lle bydd y tair—ac os oes gennym weinyddiaeth ddatganoledig yng Ngogledd Iwerddon, pedair—Llywodraeth yn gweithio ar y cyd i sicrhau'r fframweithiau hynny. Ni fydd yn fater, fel sydd wedi digwydd yn rhy aml o lawer yn y gorffennol, o Lywodraeth y DU yn gweithio ar y pethau hyn ar ei phen ei hun a chynhyrchu darn o bapur ar yr unfed awr ar ddeg a dweud wrthym, 'Dyna fe, gallwch ei gael os ydych ei eisiau.' Na. Mae hyn yn hollol wahanol. Mae pawb ohonom yn gweithio gyda'n gilydd ar y fframweithiau, a dyna sut y cânt eu cytuno.

Wedyn, pwy sy'n penderfynu? Cynulliad Cenedlaethol Cymru sy'n penderfynu. Oherwydd lle bydd gofyn cael sail ddeddfwriaethol i'r fframweithiau hyn, boed drwy ddeddfwriaeth sylfaenol neu is-ddeddfwriaeth, cymhwysir Confensiwn Sewel. Ac mae hynny hefyd yn gam mawr ymlaen yn y cytundeb hwn. Am y tro cyntaf, caiff Sewel ei warantu yn y rheoliadau. Caiff ei gymhwyso i ddeddfwriaeth sylfaenol bob amser, a bydd yn digwydd os oes angen deddfwriaeth sylfaenol ar fframweithiau. Nawr, bydd yn gymwys i fframweithiau sy'n galw am wneud rheoliadau yn ogystal, a bydd hynny'n dod yma, i lawr y Cynulliad Cenedlaethol hwn i'w benderfynu. Dyna pam, yn y pen draw, os ydych yn negodi'n ddidwyll â llywodraethau eraill, rhaid caniatáu i ymddiriedaeth weithredu.

Nid ymddiriedaeth ydyw, wrth gwrs, yn rhaglen bolisi Llywodraeth y cawsom gymaint o anghytundeb dwfn â hi, ond trefniant sy'n seiliedig ar ymddiriedaeth rhwng Llywodraethau pan fydd y trefniadau hynny wedi'u nodi mewn deddfwriaeth, pan geir cytundeb rhynglywodraethol i gyd-fynd â hwy y bydd pob parti sy'n barod ac yn abl i wneud hynny wedi'i gefnogi'n ffurfiol ac yn gyhoeddus.

16:45

Can I, first of all, welcome your statement and the detail with which you've answered the various points that have been raised? It is right, as you will expect, that we adopt a cautious approach until we actually know the full details, until we've actually seen the amendments themselves and where they actually fit within the legislation. That is our role as a legislature: to scrutinise that, to also look at the interaction of all those sections. And, I have to say, having read through the papers on a number of occasions, the interrelationship between them is extremely complex; it's almost going back to the resurrection of dialectical material as I'm trying to work out precisely what the arrangements are. But I do recognise also, as you've said, that there will be a full debate and decision in this Chamber, in the sense that there will be a legislative consent motion. Can I also recognise that, in many ways, it has been a testimony to your input and the Welsh Government's input that, at times, the statesmanship from Wales has almost been the only part that has actually created a certain degree of sanity and kept these negotiations and discussions in movement? I think it's very, very important that that is recognised.

There are a number of questions I want to ask, but I will make one comment on the point that you made about the section about consent not being unreasonably withheld. It seems to me that that's a bit of a tautology in the sense that any decision that might be taken in this place to not give consent could in no way ever be unreasonable, because, as a Parliament, we take decisions on behalf of the people and as such those decisions clearly cannot be unreasonable in the constitutional sense. So, I'm not quite sure what that phrase means, and I would like you to comment a little bit, in due course, on whether you think this would eventually lead now to a proper consideration of the inter-parliamentary arrangements and the actual JMC structure, because much of what you've mentioned about the framework arrangements and discussions continuing are absolutely dependent on that procedure actually being reformed, and the make-or-break, in some ways, of that actually working is going to be dependent on those changes taking place.

It's clear that the issue of consent is not in the strict sense a red line, and one of the areas that I will want to explore and consider very carefully is the way in which consent or agreement is achieved, but also the particular implications this agreement will have, for example, for the Trade Bill, because the trades agreements that could be achieved—you'll be aware of the concerns that have previously been expressed—could undermine frameworks. They could have a significant impact on frameworks, potentially overriding frameworks, and it is absolutely fundamental that the legislation that is pursuant to the withdrawal Bill also reflects the principles of agreement—if they are approved and if an LCM is eventually granted to those—or the whole arrangement, the whole agreement, could actually fall apart or be overridden. 

I'd just like a view on the reference in the memorandum—clause 11 regulations—because there is in there, of course, the 40-day arrangement, whereby action won't be taken for a 40-day period. But, of course, we have a slightly different constitutional arrangement to Scotland because, in terms of secondary legislation here, there is a requirement for legislative consent that doesn't exist within Scotland. I wonder if you could clarify how that might actually operate, because my reading of it seemed to imply that, after the 40-day period, the UK Government could proceed, and that would seem to be a lesser position than we have at the moment in terms of legislative consent. Now, I may be misinterpreting that, but I'd be grateful for some clarification on that.

The only final thing is, in respect of the ongoing discussions that are taking place, particularly with regard to Scotland, I welcome what you say in terms of the ongoing nature of this agreement being available and so on, but were there to be an agreement with Scotland that offered a position that actually was what we could see as better than what we have at the moment, is it the case that there'll be no question of anything other that arose that we thought was preferential that we would not be able to take advantage of as well?

Other than that, what I'll say is that I do look forward to your attending the Constitutional and Legislative Affairs Committee, because the scrutiny side of this is really the key, and that's why I think it is so absolutely important that we don't come to premature judgments of what has been agreed and what its full implications are.

A gaf fi, yn gyntaf oll, groesawu eich datganiad a'ch manylder wrth ateb y pwyntiau amrywiol a godwyd? Mae'n iawn, fel y byddwch yn disgwyl, ein bod yn mabwysiadu ymagwedd ofalus hyd nes y byddwn yn gwybod y manylion llawn, hyd nes ein bod wedi gweld y gwelliannau eu hunain mewn gwirionedd a lle maent yn ffitio o fewn y ddeddfwriaeth. Dyna ein rôl fel deddfwrfa: craffu ar hynny, ac edrych hefyd ar y berthynas rhwng yr holl adrannau. Ac mae'n rhaid imi ddweud, ar ôl darllen drwy'r papurau ar nifer o achlysuron, mae'r gydberthynas rhyngddynt yn gymhleth iawn; mae bron fel dychwelyd at atgyfodi deunydd dilechdidol wrth imi geisio darganfod yn union beth yw'r trefniadau. Ond rwy'n cydnabod hefyd, fel rydych wedi dweud, y bydd dadl lawn a phenderfyniad yn y Siambr hon, yn yr ystyr y bydd yna gynnig cydsyniad deddfwriaethol. A gaf fi hefyd gydnabod, mewn sawl ffordd, ei fod wedi bod yn dyst i'ch mewnbwn a mewnbwn Llywodraeth Cymru, ar adegau, mai'r doethineb gwleidyddol o Gymru a oedd yr unig ran, bron, a greodd rywfaint o gallineb ac a gadwodd y negodiadau a'r trafodaethau hyn i symud? Credaf ei bod yn bwysig iawn inni gydnabod hynny.

Rwyf am ofyn nifer o gwestiynau, ond rwyf am wneud un sylw ar y pwynt a wnaethoch am yr adran ar beidio â chadw cydsyniad yn ôl yn afresymol. Mae'n ymddangos i mi'n dawtolegol braidd yn yr ystyr na allai unrhyw benderfyniad y gellid ei wneud yn y lle hwn i beidio â rhoi cydsyniad fod mewn unrhyw ffordd yn afresymol, oherwydd, fel Senedd, rydym yn gwneud ein penderfyniadau ar ran y bobl ac fel y cyfryw mae'n amlwg na all y penderfyniadau hynny fod yn afresymol yn yr ystyr gyfansoddiadol. Felly, nid wyf yn hollol siŵr beth yw ystyr yr ymadrodd hwnnw, a hoffwn i chi ddweud ychydig bach, maes o law, ynglŷn ag a ydych yn credu y bydd hyn yn y pen draw yn arwain at ystyriaeth briodol o'r trefniadau rhyngseneddol a strwythur y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ei hun, oherwydd mae llawer o'r hyn a ddywedoch am drefniadau fframwaith a thrafodaethau'n parhau yn gwbl ddibynnol ar ddiwygio'r weithdrefn honno mewn gwirionedd, ac mae i ba raddau y gall hynny weithio yn mynd i fod yn ddibynnol mewn rhai ffyrdd ar weld y newidiadau hynny'n digwydd.

Mae'n amlwg nad yw mater cydsyniad yn yr ystyr gaeth yn llinell goch, ac un o'r meysydd y byddaf am eu harchwilio a'u hystyried yn ofalus iawn yw'r modd y sicrheir cydsyniad neu gytundeb, ond hefyd, goblygiadau penodol y cytundeb hwn i'r Bil Masnach, er enghraifft, oherwydd gallai'r cytundebau masnach y gellid eu cyflawni—fe fyddwch yn ymwybodol o'r pryderon a fynegwyd yn flaenorol—danseilio fframweithiau. Gallent effeithio'n sylweddol ar fframweithiau, ac anwybyddu fframweithiau o bosibl, ac mae'n gwbl hanfodol fod y ddeddfwriaeth sy'n unol â'r Bil ymadael hefyd yn adlewyrchu egwyddorion y cytundeb—os cânt eu cymeradwyo, ac os caiff memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ei roi i'r rheini yn y pen draw—neu gallai'r trefniant cyfan, y cytundeb cyfan, chwalu mewn gwirionedd, neu gael ei anwybyddu.

Hoffwn glywed barn ar y cyfeiriad yn y memorandwm—rheoliadau cymal 11—oherwydd mae'r trefniant 40 diwrnod i mewn yno, wrth gwrs, lle na fydd gweithredu'n digwydd am gyfnod o 40 diwrnod. Ond wrth gwrs, mae gennym drefniant cyfansoddiadol ychydig yn wahanol i'r Alban oherwydd, ar gyfer is-ddeddfwriaeth yma, mae gofyn cael cydsyniad deddfwriaethol nad yw'n bodoli yn yr Alban. Tybed a allwch egluro sut y y byddai'n gweithredu mewn gwirionedd, oherwydd yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall ohono roedd fel pe bai'n awgrymu, ar ôl y cyfnod o 40 diwrnod, y gallai Llywodraeth y DU fwrw ymlaen, a byddai hynny'n ymddangos yn sefyllfa waeth nag sydd gennym ar hyn o bryd mewn perthynas â chydsyniad deddfwriaethol. Nawr, efallai fy mod yn ei gamddehongli, ond hoffwn eglurhad ar hynny.

Yr unig beth olaf yw hyn: mewn perthynas â'r trafodaethau sydd ar y gweill, yn enwedig mewn perthynas â'r Alban, rwy'n croesawu'r hyn a ddywedwch ynghylch natur barhaus y cytundeb hwn ac ati, ond pe ceid cytundeb gyda'r Alban a fyddai'n cynnig sefyllfa y gallem weld ei bod yn well na'r hyn sydd gennym ar hyn o bryd, a yw'n wir na fydd unrhyw gwestiwn y byddem yn gallu manteisio hefyd ar unrhyw beth arall a fyddai'n codi y byddem yn ei ystyried yn well?

Heblaw hynny, fe ddywedaf fy mod yn edrych ymlaen at eich gweld yn mynychu'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, oherwydd yr ochr graffu i hyn sy'n allweddol mewn gwirionedd, a dyna pam rwy'n meddwl ei bod hi'n hollbwysig nad ydym yn ffurfio barn yn rhy gynnar ynglŷn â'r hyn a gytunwyd a beth yw ei oblygiadau llawn.

16:50

Llywydd, can I thank the Member for all those observations? Can I begin by just expressing my regret that Members have not actually seen the amendments? They had to be laid in the House of Lords by 4 o'clock this afternoon. With your help, Llywydd, we scheduled this statement for 4 o'clock here—that was our best way of trying to ensure that those amendments would have been available to Members. It's not in our own hands, as you can see, but we have done our very best to engineer things so that Members would have seen the amendments. They will see them, of course, now, and Mick Antoniw is quite right to say that the amendments have to be seen in their interrelationship with both the memorandum of understanding that we have agreed and the inter-governmental agreement.

Can I just say to the Member that, in negotiations, there are, as he will know very well, trade-offs always between what different parties require? We required the UK Government explicitly to commit themselves to not normally refusing to do things in the way that we would expect, and, in return, they wanted us to commit to not unreasonably refusing to give consent. He may well be right that when you burrow beneath the words both of them are statements simply of the way things are always done, but that's the way that negotiations are conducted. If you want to gain something, you sometimes have to give something too.

He made three very important points, Llywydd, that I want us to deal with. Parity of esteem is not simply parity between Governments, it's between Parliaments as well. A very good point was made to me in the Constitutional and Legislative Affairs Committee yesterday that if information is to be supplied to this legislature in relation to frameworks, for example, then that should be the same level of information that is available to Parliaments elsewhere, that there should be parity of treatment across the United Kingdom to make sure that no Parliament is treated less advantageously than anywhere else, and there is a real and necessary pressure to conclude new inter-parliamentary arrangements to ensure that the rights of Parliaments are fully observed.

He made a very important point, Mick Antoniw, about legislation that will follow the withdrawal Bill. Another reason why we were convinced that we needed to come to an agreement is that everything that we have agreed here, everything we have agreed about consent and so on, will cascade forward into the Bills that the UK Government will now bring forward, such as the Trade Bill. So, this is not simply about gaining ground in the withdrawal Bill, it's about permanently securing the advances we have made here in all the subsequent EU Brexit legislation.

And, finally, let me give him that assurance that if any further refinements can be obtained to the agreement that take it further forward and can secure Scotland's participation then anything that is secured will be secured as a result of the three Governments working together, and all of those advances would apply equally to us.

Lywydd, hoffwn ddiolch i'r Aelod am y sylwadau hynny. A gaf fi ddechrau drwy fynegi fy siom nad yw'r Aelodau wedi gweld y gwelliannau mewn gwirionedd? Roedd yn rhaid eu cyflwyno yn Nhŷ'r Arglwyddi erbyn 4 o'r gloch y prynhawn yma. Gyda'ch help chi, Lywydd, trefnwyd y datganiad ar gyfer 4 o'r gloch yma—dyna oedd ein ffordd orau o geisio sicrhau y byddai'r gwelliannau wedi bod ar gael i'r Aelodau. Nid yw yn ein dwylo, fel y gallwch weld, ond rydym wedi gwneud ein gorau glas i drefnu pethau fel y byddai'r Aelodau wedi gweld y gwelliannau. Byddant yn eu gweld yn awr, wrth gwrs, ac mae Mick Antoniw yn llygad ei le yn dweud bod yn rhaid gweld y gwelliannau o ran eu cydberthynas â'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth a gytunwyd gennym a'r cytundeb rhynglywodraethol.

A gaf fi ddweud wrth yr Aelod fod yna gyfaddawdu bob amser wrth negodi, fel y gŵyr yn dda iawn, rhwng yr hyn y mae partïon gwahanol ei angen? Roeddem angen i Lywodraeth y DU ymrwymo'n benodol i beidio â gwrthod gwneud pethau fel arfer yn y ffordd y byddem yn ei ddisgwyl, ac yn gyfnewid am hynny, roeddent am inni ymrwymo i beidio â gwrthod cydsynio yn afresymol. Efallai'n wir ei fod yn iawn pan fyddwch yn tyllu o dan y geiriau fod y ddau ohonynt yn ddatganiadau syml o'r ffordd y caiff pethau eu gwneud bob amser, ond dyna'r ffordd y cynhelir negodiadau. Os ydych am gael rhywbeth, weithiau rhaid ichi roi rhywbeth hefyd.

Fe wnaeth dri phwynt pwysig iawn, Lywydd, ac rwyf am inni ymdrin â hwy. Nid parch syml rhwng Llywodraethau yw parch cydradd, mae'n golygu parch rhwng Seneddau yn ogystal. Gwnaed pwynt da iawn i mi yn y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ddoe sy'n nodi os yw gwybodaeth yn mynd i gael ei chyflenwi i'r ddeddfwrfa hon mewn perthynas â fframweithiau, er enghraifft, yna dylai fod yr un lefel o wybodaeth ar gael i Seneddau mewn mannau eraill, y dylai fod triniaeth gydradd ledled y Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr nad oes unrhyw Senedd yn cael ei thrin yn llai manteisiol nag unman arall, a cheir pwysau gwirioneddol ac angenrheidiol i gwblhau trefniadau rhyngseneddol newydd er mwyn sicrhau y cedwir hawliau Seneddau yn llawn.

Gwnaeth bwynt pwysig iawn, Mick Antoniw, am y ddeddfwriaeth a fydd yn dilyn y Bil ymadael. Rheswm arall pam yr oeddem yn argyhoeddedig fod angen inni ddod i gytundeb yw bod popeth a gytunwyd gennym yma, popeth a gytunwyd gennym ynghylch cydsyniad ac ati, yn rhaeadru ymlaen i'r Biliau y bydd Llywodraeth y DU yn eu cyflwyno bellach, megis y Bil Masnach. Felly, nid yw hyn yn ymwneud yn syml ag ennill tir yn y Bil ymadael, mae'n ymwneud â sicrhau'r datblygiadau a wnaethom yma yn barhaol ym mhob deddfwriaeth Brexit UE sy'n dilyn.

Ac yn olaf, gadewch imi roi sicrwydd iddo, os gellir mireinio'r cytundeb ymhellach a'i symud ymlaen ymhellach ac os gall sicrhau cyfranogiad yr Alban, bydd unrhyw beth a gaiff ei sicrhau yn cael ei sicrhau o ganlyniad i'r tair Llywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd, a byddai pob un o'r datblygiadau hynny yr un mor berthnasol i ni.

We are way over time on this statement, but it is an important statement. I've got four more speakers wishing to speak. I'll call them, but you all need to be very succinct in your questions. Simon Thomas. [Laughter.]

Rydym ymhell dros yr amser ar y datganiad hwn, ond mae'n ddatganiad pwysig. Mae gennyf bedwar siaradwr arall sydd am siarad. Fe'u galwaf, ond mae angen i bob un ohonoch fod yn gryno iawn yn eich cwestiynau. Simon Thomas. [Chwerthin.]

Diolch, Llywydd. I'll do my best. Can I say to the Cabinet Secretary that the disagreement here, I think, is not around the work that he has undertaken or the hard work that he and his officials have done? It's between those of us who do not have the touching faith that he has exhibited today in the UK constitution to deliver for Wales, and who want to take a much more critical and much more robust line on protection of this Parliament's powers. If I may say, he over-relies on an inter-governmental agreement to deliver equity for this Parliament, and I think that's where I have a fundamental disagreement with what he has set out today.

As I don't have much time, can I just urge him to listen and revise the very pertinent questions put to him by both Mick Antoniw and David Rees, who have gone to the heart of some of the questions I would have wanted to rehearse with him as to the weaknesses in such an inter-governmental agreement delivering on a parliamentary side? In effect, though we have a reference to the Assembly in these agreements and in the memorandum, ultimately, Westminster, after 40 days—not in the wilderness, but after 40 days—can take action in these 24, plus 12 other fields that have yet to be agreed on. So, that could increase by 50 per cent. And if I can also just make the point that we are talking about eight years, not seven years—this agreement comes in on leave date plus two years, plus five years. That's eight years. So, all of us who have an interest in being Government in Wales have to realise that we are selling away our ability to take action in these 24 fields for eight long years. 

Now, there are practical ways that the Cabinet Secretary set out as to why that won't happen, because England's frozen as well, but I don't see much progress in England, thank you very much. And when we're talking about the devolution of agricultural support policy, for example, I don't want us to wait eight years for England to decide what they want to do; I want us to take action from day one. We are stopped from doing that in this regard.

If I conclude with two particular questions, first of all, he talks about this agreement having the ability to move on. He says it's a significant step in terms of working co-operatively. Yet the agreement only sets out what he has in the past described as little better than St Fagans parish council. What actually in this agreement sets out that co-operative working? He hasn't got the joint council of Ministers that he wanted to have, working in the way he wanted. There's no independent arbitration. There's no way of referring things to an alternative dispute mechanism. If you compare this agreement with the fiscal framework that he agreed and which Plaid Cymru, by the way, fully supported, you see those elements there, and you don't see them in this agreement. That's the first weakness, in practical terms, that will happen here.

He describes the final decision of Parliament here as a 'backstop'. I would describe it as a veto. When we look at the agreement that has the exercise of this veto, it is peppered with the term 'normal'. It's been raised several times, but you have not yet replied to this: what does 'normal' mean in these circumstances? It's clear from the agreement that—. We've talked about clause 11 here, but it's also clear from the agreement that it's now allowed for the UK Government to use clauses 7, 8 and 9 to interfere directly in the other areas that already are devolved—not the 24 that are being returned, but the ones that come here. The UK Parliament can still reach in and scoop out our powers in those areas—again but will not normally do so. What does 'normal' mean? I put it to him that politics has changed the meaning of 'normal' in politics over the last two years in a very fundamental way.

Diolch, Lywydd. Fe wnaf fy ngorau. A gaf fi ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet nad yw'r anghytundeb yma yn ymwneud â'r gwaith a gyflawnodd na'r gwaith caled y mae ef a'i swyddogion wedi'i wneud? Mae'n anghytundeb rhwng y rhai ohonom nad oes gennym y ffydd y mae wedi ei arddangos heddiw yng nghyfansoddiad y DU i gyflawni dros Gymru, y rhai ohonom sy'n awyddus i ddilyn safbwynt llawer mwy beirniadol a llawer mwy cadarn ar amddiffyn pwerau'r Senedd hon. Os caf ddweud, mae'n gorddibynnu ar gytundeb rhynglywodraethol i sicrhau tegwch ar gyfer y Senedd hon, ac rwy'n credu mai dyna ble rwy'n anghytuno'n sylfaenol â'r hyn y mae wedi'i nodi heddiw.

Gan nad oes gennyf lawer o amser, a gaf fi ei annog i wrando ac adolygu'r cwestiynau perthnasol iawn a roddwyd iddo gan Mick Antoniw a David Rees, sydd wedi mynd at wraidd rhai o'r cwestiynau y buaswn wedi dymuno eu gofyn iddo ynghylch y gwendidau mewn cytundeb rhynglywodraethol o'r fath yn cyflawni ar ochr seneddol? Mewn gwirionedd, er bod gennym gyfeiriad at y Cynulliad yn y cytundebau hyn ac yn y memorandwm, yn y pen draw, gall San Steffan, ar ôl 40 diwrnod—nid yn yr anialwch, ond ar ôl 40 diwrnod—weithredu yn y 24 maes, ynghyd â 12 maes arall sydd eto i'w cytuno. Felly, gallai hynny gynyddu 50 y cant. Ac os caf wneud y pwynt hefyd ein bod yn sôn am wyth mlynedd, nid saith mlynedd—daw'r cytundeb hwn yn weithredol ar y diwrnod ymadael a dwy flynedd, a phum mlynedd wedyn. Dyna wyth mlynedd. Felly, mae'n rhaid i bob un ohonom sydd â diddordeb mewn bod yn Llywodraeth yng Nghymru sylweddoli ein bod yn gwerthu ein gallu i weithredu yn y 24 maes am wyth mlynedd hir.

Nawr, ceir ffyrdd ymarferol y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u nodi pam na fydd hynny'n digwydd, oherwydd bod Lloegr wedi'i rhewi yn ogystal, ond nid wyf yn gweld llawer o gynnydd yn Lloegr, diolch yn fawr iawn. A phan siaradwn am ddatganoli polisi cymorth amaethyddol, er enghraifft, nid wyf eisiau inni aros wyth mlynedd i Loegr benderfynu beth y maent am ei wneud; rwyf am inni weithredu o'r diwrnod cyntaf un. Cawn ein hatal rhag gwneud hynny yn y cyswllt hwn.

Os caf ddod i ben gyda dau gwestiwn penodol, yn gyntaf oll, mae'n sôn bod y cytundeb hwn yn meddu ar y gallu i symud ymlaen. Dywed ei fod yn gam sylweddol o ran cydweithio. Eto nid yw'r cytundeb ond yn nodi'r hyn y mae ef yn y gorffennol wedi'i ddisgrifio fel rhywbeth sydd ond ychydig yn well na chyngor plwyf Sain Ffagan. Beth yn y cytundeb hwn sy'n sefydlu'r gweithio cydweithredol hwnnw mewn gwirionedd? Nid oes ganddo'r cyd-gyngor Gweinidogion yr oedd am ei gael, yn gweithio yn y ffordd yr oedd ei eisiau. Nid oes unrhyw gyflafareddu annibynnol. Nid oes unrhyw ffordd o gyfeirio pethau at fecanwaith anghydfod amgen. Os cymharwch y cytundeb hwn â'r fframwaith cyllidol a gytunwyd ganddo ac a gefnogwyd yn llawn gan Blaid Cymru, gyda llaw, fe welwch yr elfennau hynny yno, ac nid ydych yn eu gweld yn y cytundeb hwn. Dyna'r gwendid cyntaf, yn ymarferol, a fydd yn digwydd yma.

Mae'n disgrifio penderfyniad terfynol y Senedd yma fel 'ôl-stop'. Buaswn yn ei ddisgrifio fel feto. Pan edrychwn ar y cytundeb sy'n cynnwys arfer y feto hwn, mae'r term 'fel arfer' yn frith drwyddo. Mae wedi'i godi sawl gwaith, ond nid ydych wedi ateb hyn eto: beth yw ystyr 'fel arfer' yn yr amgylchiadau hyn? Mae'n amlwg o'r cytundeb—. Rydym wedi siarad am gymal 11 yma, ond mae hefyd yn amlwg o'r cytundeb y caniateir i Lywodraeth y DU ddefnyddio cymalau 7, 8 a 9 bellach i ymyrryd yn uniongyrchol mewn meysydd eraill sydd eisoes wedi'u datganoli—nid y 24 sy'n cael eu dychwelyd, ond y rhai sy'n dod yma. Gall Senedd y DU ddal i estyn i mewn a bachu ein pwerau yn y meysydd hynny—ond na fydd fel arfer yn gwneud hynny unwaith eto. Beth y mae 'fel arfer' yn ei olygu? Rwy'n dweud wrtho fod gwleidyddiaeth wedi newid ystyr 'fel arfer' mewn gwleidyddiaeth dros y ddwy flynedd ddiwethaf mewn ffordd sylfaenol iawn.

16:55

Llywydd, the first proposition that Simon Thomas made, I think, is an entirely reasonable statement of how a disagreement between two parties can be understood. If the position of his party is that they are welcoming the ground that has been gained but believe it doesn't go far enough and that there's more that could have been done, that seems to me entirely reasonable for them to take. That isn't what I think I've heard from other Plaid Cymru members, I have to say; they have described what we have achieved in very demeaning terms. The way Simon Thomas put it, that what we have achieved is something that he welcomes—I don't want to put words into his mouth—but that there is more that he thinks ought to have been done and therefore he can't accept it as it is, that seems to me to be an entirely proper way to put it and, indeed, that is the way that Michael Russell put it when he made his statement in the Scottish Parliament yesterday. And, in that sense, there is a disagreement between the way that the Government here has concluded and the way that Simon Thomas would have wished to see things. We do put weight on the inter-governmental agreement, because we think that the effort that went into securing it, the public way in which it has received commitment, means that we can put some trust on it.

Simon Thomas says it doesn't deal sufficiently with the rights of the Parliament here, and I see the point he made. It was, indeed, a point that was made by David Rees, but I provide the same answer: that it would have been an odd thing indeed for me, as a member of the Government, to have made commitments on behalf of the legislature in an agreement between Governments. What we now need to do is to do the work that David Rees pointed to, and to make sure that the parliamentary processes that go alongside the inter-governmental agreement are agreed here—not agreed between the Scottish Government and the UK Government and the Welsh Government, but agreed here, on the parliamentary side, where those responsibilities will lie.

Simon Thomas made three points at the end. As I say, I don't for a minute myself believe that this will take eight long years, as he put it, for powers to return here. Let me just say to the Assembly just what hard work it was to get an agreement that English Ministers would not use the powers while these things were in the freezer. Do you think they just signed up to that on the spur of the moment? I can tell you that they were very reluctant indeed to be in that position, and they will want to be out of that position, as we do, as fast as we can possibly agree it.

He asks about what does 'normally' mean. Well, 'not normally' is not used in this agreement for the first time, either in legislation or inter-governmental agreements. It means here what it means in all the other places where that phrase is used, and the way that this—[Interruption.] I think that he will struggle to find too many examples—I'm sure there will be some—where that way of working has been used to the disadvantage of this legislature, and we would expect the commitments that have been made here, echoing, as they do, that phrase from other ways in which legislation and agreements are drawn up, to operate just as effectively here as they have in other places.

Lywydd, mae'r honiad cyntaf a wnaeth Simon Thomas, rwy'n meddwl, yn ddatganiad hollol resymol o sut y gellir deall anghytundeb rhwng dau barti. Os mai safbwynt ei blaid yw eu bod yn croesawu'r tir a enillwyd ond yn credu nad yw'n mynd yn ddigon pell a bod mwy y gellid bod wedi ei wneud, mae hynny'n ymddangos i mi yn gwbl resymol. Nid dyna y credaf i mi ei glywed gan aelodau eraill Plaid Cymru, rhaid imi ddweud; maent hwy wedi disgrifio'r hyn a gyflawnwyd gennym mewn termau diraddiol iawn. Mae'r ffordd y rhoddodd Simon Thomas y peth, fod yr hyn yr ydym wedi'i gyflawni yn rhywbeth y mae'n ei groesawu—nid wyf am roi geiriau yn ei geg—ond bod mwy y mae'n credu y dylid bod wedi'i wneud, ac felly na all ei dderbyn fel y mae, mae hynny'n ymddangos yn ffordd gwbl briodol o'i roi, ac yn wir, dyna'r ffordd y rhoddodd Michael Russell y peth pan wnaeth ei ddatganiad yn Senedd yr Alban ddoe. Ac yn yr ystyr honno, ceir anghytundeb rhwng y ffordd y mae'r Llywodraeth yma wedi dod i gytundeb a'r ffordd y byddai Simon Thomas wedi dymuno gweld pethau. Rydym yn rhoi pwys ar y cytundeb rhynglywodraethol, oherwydd credwn fod yr ymdrech i'w sicrhau, y ffordd gyhoeddus yr ymrwymwyd iddo, yn golygu y gallwn ymddiried rhywfaint ynddo.

Mae Simon Thomas yn dweud nad yw'n ymdrin yn ddigonol â hawliau'r Senedd yma, ac rwy'n gweld y pwynt a wnaeth. Yn wir, roedd yn bwynt a wnaed gan David Rees, ond rwy'n rhoi'r un ateb: y byddai wedi bod yn beth rhyfedd yn wir i mi, fel aelod o'r Llywodraeth, fod wedi gwneud ymrwymiadau ar ran y ddeddfwrfa mewn cytundeb rhwng Llywodraethau. Yr hyn sydd angen inni ei wneud yn awr yw gwneud y gwaith y cyfeiriodd David Rees ato, a gwneud yn siŵr fod y prosesau seneddol sy'n mynd ochr yn ochr â chytundeb rhynglywodraethol yn cael eu cytuno yma—nid eu cytuno rhwng Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ond eu cytuno yma, ar yr ochr seneddol, lle bydd y cyfrifoldebau hynny.

Gwnaeth Simon Thomas dri phwynt ar y diwedd. Fel y dywedaf, nid wyf am funud yn credu fy hun y bydd yn cymryd wyth mlynedd, fel y dywedodd, i bwerau ddychwelyd yma. Gadewch imi ddweud wrth y Cynulliad pa mor galed oedd y gwaith i gael cytundeb na fyddai Gweinidogion Lloegr yn defnyddio'r pwerau tra bod y pethau hyn yn y rhewgell. A ydych chi'n meddwl eu bod wedi cytuno i hynny yn ddifyfyr? Gallaf ddweud wrthych eu bod yn amharod iawn yn wir i fod yn y sefyllfa honno, a byddant am ddod o'r sefyllfa honno, fel ninnau, mor gyflym ag y gallwn gytuno i wneud hynny.

Mae'n gofyn beth yw ystyr 'fel arfer'. Wel, nid yw 'nid fel arfer' yn cael ei ddefnyddio yn y cytundeb hwn am y tro cyntaf, naill ai mewn deddfwriaeth neu gytundebau rhynglywodraethol. Mae'n golygu yma yr hyn y mae'n ei olygu yn yr holl leoedd eraill y defnyddir yr ymadrodd hwnnw, a'r ffordd y mae—[Torri ar draws.] Credaf y bydd yn cael trafferth canfod gormod o enghreifftiau—rwy'n siŵr y bydd rhai—lle y defnyddiwyd y ffordd honno o weithio er anfantais i'r ddeddfwrfa hon, a byddem yn disgwyl i'r ymrwymiadau a wnaed yma, gan adleisio fel y maent yn ei wneud yr ymadrodd hwnnw o'r ffyrdd eraill y llunnir deddfwriaeth a chytundebau, weithredu yr un mor effeithiol yma ag y maent wedi ei wneud mewn mannau eraill.

17:00

I'd like to thank the Cabinet Secretary for his statement. I know that this represents many months of hard detailed work by the Cabinet Secretary and by his officials. I think he has listed significant achievements today, and I'd like to congratulate him for those results. I think it's absolutely right that the Government feels able to recommend that we do give legislative consent when this comes before us.

Most of the questions I wanted to ask have already been asked, thankfully, I'm sure, Presiding Officer, but one thing I did want to ask: during these months of negotiation, was there, at any point, a tipping point when you felt that, now we've achieved that, there is, really, the hope of getting to an agreement?

Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad. Gwn ei fod yn cynrychioli misoedd lawer o waith manwl a chaled gan Ysgrifennydd y Cabinet a chan ei swyddogion. Credaf ei fod wedi rhestru cyflawniadau sylweddol heddiw, a hoffwn ei longyfarch ar y canlyniadau hynny. Credaf ei bod yn gwbl briodol fod y Llywodraeth yn teimlo y gallant argymell ein bod yn rhoi cydsyniad deddfwriaethol pan ddaw hyn ger ein bron.

Mae'r rhan fwyaf o'r cwestiynau yr oeddwn am eu gofyn eisoes wedi'u gofyn, diolch byth, rwy'n siŵr, Lywydd, ond un peth yr oeddwn am ei ofyn oedd hyn: yn ystod y misoedd o negodi, a oedd yna, ar unrhyw adeg, bwynt tipio pan oeddech yn teimlo, nawr ein bod wedi cyflawni hynny, fod gobaith go iawn o ddod i gytundeb?

I thank the Member for what she said. I don't think I would describe the negotiations as having a tipping point. Right up to Monday of last week, when the three Governments last met together, there were further points that both Scotland and Wales wished to include in the agreement, further ground that we wanted to gain. It has been an incremental process in which, step by step and bit by bit, we have inched our way to the point where I feel able to come to the Assembly today and to say that we will put a legislative consent motion and recommend its agreement to you. Scotland are committed, and we are with them, to inching that process even further forward. If we can achieve that, we'll be very glad to play our part in it. But that's the way I think these negotiations have worked—not a sudden point at which things tip from being unacceptable to being acceptable, but a long slog, week in, week out, with officials particularly putting long, long hours into things to reach the point that we have finally reached today.

Diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd. Ni chredaf y buaswn yn dweud bod yna bwynt tipio yn y negodiadau. Hyd at ddydd Llun yr wythnos diwethaf, pan gyfarfu'r tair Llywodraeth ddiwethaf, roedd yna bwyntiau pellach yr oedd yr Alban a Chymru yn dymuno eu cynnwys yn y cytundeb, rhagor o dir yr oeddem am ei ennill. Mae wedi bod yn broses raddol lle rydym, gam wrth gam a bob yn dipyn, wedi nesu'n araf at y pwynt lle y teimlaf y gallaf ddod i'r Cynulliad heddiw a dweud y byddwn yn rhoi cynnig cydsyniad deddfwriaethol ac argymell y dylech ei gytuno. Mae'r Alban wedi ymrwymo, ac rydym ni gyda hwy, i wthio'r broses honno ymlaen hyd yn oed ymhellach. Os gallwn gyflawni hynny, byddwn yn falch iawn o chwarae ein rhan yn hynny. Ond dyna'r ffordd y credaf fod y negodiadau hyn wedi gweithio—nid pwynt sydyn pan fydd pethau'n tipio o fod yn annerbyniol i fod yn dderbyniol, ond gwaith hir, wythnos ar ôl wythnos, gyda swyddogion yn arbennig yn treulio oriau hir ar bethau i gyrraedd y pwynt rydym wedi'i gyrraedd heddiw o'r diwedd.

Diolch yn fawr iawn. Rydw i’n dallt, wrth gwrs, bod yna lot o waith caled wedi mynd i mewn i hyn, ond dyna ydy ein gwaith ni—gweithio’n galed dros Gymru. Fel Cymraes, fel democrat, rydw i wedi dychryn ar ba mor hawdd rydych chi wedi ildio i’r Torïaid, a pha mor hawdd rydych chi wedi cytuno i drosglwyddo pwerau iddyn nhw yn Llundain—pwerau y mae pobl Cymru wedi dweud, mewn dau refferendwm, y dylai Senedd Cymru eu rheoli nhw.

Mi wnaf i gyfyngu fy hun i un cwestiwn. Rydych chi yn dweud yn eich datganiad nad ydy canlyniad y trafodaethau efo’r Torïaid yn berffaith, ac mai cyfaddawd ydy’r cytundeb yma. Wel, mae eisiau cyfaddawdu, wrth gwrs; mae eisiau cyfaddawdu o dro i dro mewn gwleidyddiaeth, ac rydw i'n ddigon o bragmatydd ac yn ddigon realistig i gyfaddawdu yn reit aml, a dweud y gwir. Ond mae cyfaddawdu ar ddyfodol democratiaeth Cymru yn annerbyniol. Dwyn pwerau ydy dwyn pwerau, ac ni fedrwn ni ddim cyfaddawdu ar fater mor sylfaenol a hanfodol â hynny.

Ychydig dros fis yn ôl, mi wnaeth y Senedd yma bleidleisio dros Fil parhad a fuasai wedi sicrhau na fyddai modd i Lywodraeth Prydain ddwyn ein pwerau ni. Roedd y cardiau i gyd yn nwylo eich Llywodraeth chi. Felly, pam yn y byd oedd angen cyfaddawdu o gwbl?

I do understand, of course, that a great deal of hard work has gone into it, but that's our job—to work hard on behalf of the people of Wales. As a Welsh person and a democrat, I've been shocked at how easily you've given in to the Tories and have transferred these powers to them in London—the powers that the people of Wales have stated in two referenda that the Welsh Parliament should hold.

I will restrict myself to one question. You do say in your statement that the outcome of the negotiations with the Tories aren't perfect, and that this agreement is a compromise. Now, we need to compromise, of course; we need to compromise occasionally in politics and I’m enough of a pragmatist and a realist to compromise, quite regularly if truth be told. But compromising on the democratic future of Wales is unacceptable. A power grab is a power grab, and we cannot compromise on such a fundamentally important issue as that.

A little over a month ago, this Parliament voted in favour of a continuity Bill that would have ensured that the UK Government couldn’t have undertaken that power grab. All of the cards were in your Government’s hands. So, why on earth did you need to compromise on this?

17:05

Diolch i Siân Gwenllian am beth ddywedodd hi ar y dechrau am y gwaith caled, i gydnabod y gwaith caled sydd wedi mynd i mewn i'r cytundeb sydd o flaen y Cynulliad heddiw. Nid oes neb yn dwyn pwerau nawr o'r Cynulliad Cenedlaethol, achos rŷm ni wedi cytuno ar bethau, ac mae'n rhaid i'r Cynulliad Cenedlaethol hefyd gytuno pan mae pwerau yn dod ymlaen i'r llawr yma.

Ar y Bil parhad, roeddwn i wedi dweud o'r dechrau nad hynny oedd ein dewis cyntaf ni. Dywedais i a'r Prif Weinidog a'r Cwnsler Cyffredinol bob tro, os allwn ni ddod at gytundeb gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar y Bil, hynny oedd y ffordd gorau i ddelio â'r problemau yn y Bil gwreiddiol. Dyna beth rŷm ni wedi llwyddo i'w wneud, a dyna pam rydw i wedi meddwl fy mod yn gallu dod ar lawr y Cynulliad heddiw a dweud wrth Aelodau yma bod hwn yn gytundeb yr ydym ni i gyd yn gallu cytuno ag ef. 

I thank Siân Gwenllian for what she said at the outset in recognising the hard work that’s gone into the agreement that’s before the Assembly today. No-one is making any power grab from the National Assembly, because we’ve agreed on things and the National Assembly will also have to agree when the powers come onto the floor here.

On the continuity Bill, we said from the outset that that wasn’t our first choice. I said and the First Minister said and the Counsel General said, on every occasion, that if we can come to an agreement with the UK Government on the Bill, that was the best way to deal with the problems in the original Bill. That’s what we’ve succeeded in doing and that’s why I had thought that I could come to the Assembly floor today and tell Members that this is an agreement on which we can all agree. 

Can I finally thank you, Cabinet Secretary, for your statement this afternoon? We're aware in the External Affairs and Additional Legislation Committee of your unwavering commitment to deliver the best deal for Wales in your negotiations, and I think it is important to remember that the Cabinet Secretary and indeed the First Minister have always said that the Welsh Government's preference was to secure an agreement on the withdrawal Bill, and of course that's why we put forward those important amendments.

The two questions I want to raise are about your response to whether you think you've secured a commitment to a real step change in inter-governmental working in terms of, particularly, the crucial role of the JMC European negotiations vehicle, because that's crucial in terms of being able to deliver on this agreement, and for us also to be confident that we can scrutinise you and the Welsh Government and indeed the inter-governmental implementation of that agreement. And, of course, that has to be supported by, as a result of your good working relations with the Scottish Brexit Minister, Mike Russell, and I'm sure that that will be strengthened. So, just that one point.

Secondly, last night I attended with Eluned Morgan and a few others the Gina Miller lecture. There were hundreds of people there. I think we have got to recognise that people will want to know about this agreement, not just here in this Chamber or in your external advisory committee, but how can we actually share this news and explain to the people of Wales what has been achieved.

I think it's so important, finally, that we just translate: what does it mean? Today's amendment reverses the UK Government's original position. That's such an important statement. It creates a default position in which powers over devolved policy lie with the National Assembly, as they have done since 1999. The people of Wales want to hear that.

A gaf fi ddiolch i chi i gloi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad y prynhawn yma? Rydym yn ymwybodol yn y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol o'ch ymrwymiad diysgog i sicrhau'r fargen orau i Gymru yn eich negodiadau a chredaf ei bod hi'n bwysig cofio bod Ysgrifennydd y Cabinet ac yn wir y Prif Weinidog bob amser wedi dweud mai'r hyn oedd orau gan Lywodraeth Cymru oedd sicrhau cytundeb ar y Bil ymadael, ac wrth gwrs, dyna pam y cyflwynasom y gwelliannau pwysig hynny.

Mae'r ddau gwestiwn rwyf am eu gofyn yn ymwneud ag i ba raddau y credwch eich bod wedi sicrhau ymrwymiad i newid go iawn mewn gwaith rhynglywodraethol mewn perthynas, yn arbennig, â rôl hollbwysig y Cyd-bwyllgor Gweinidogion fel cyfrwng negodiadau Ewropeaidd, oherwydd mae honno'n hollbwysig o ran gallu cyflawni'r cytundeb hwn, ac i ni hefyd fod yn hyderus y gallwn graffu arnoch chi a Llywodraeth Cymru ac yn wir, ar weithrediad rhynglywodraethol y cytundeb hwnnw. Ac wrth gwrs, rhaid i hynny gael ei ategu gan Mike Russell, yn sgil eich cysylltiadau gweithio da gyda Gweinidog Brexit yr Alban, ac rwy'n siŵr y caiff hynny ei gryfhau. Felly, y pwynt hwnnw.

Yn ail, neithiwr bûm gyda Eluned Morgan ac eraill yn narlith Gina Miller. Roedd cannoedd o bobl yno. Credaf fod rhaid inni gydnabod y bydd pobl am wybod am y cytundeb hwn, nid yma yn y Siambr hon yn unig neu yn eich pwyllgor cynghori allanol, ond sut y gallwn rannu'r newyddion hwn ac esbonio i bobl Cymru beth a gyflawnwyd.

I orffen, credaf ei bod mor bwysig inni drosi: beth y mae'n ei olygu? Mae'r gwelliant heddiw yn gwrthdroi safbwynt gwreiddiol Llywodraeth y DU. Mae hwnnw'n ddatganiad mor bwysig. Mae'n creu sefyllfa ddiofyn lle mae pwerau dros bolisi datganoledig yn nwylo'r Cynulliad Cenedlaethol, fel y maent wedi'i bod ers 1999. Mae pobl Cymru am glywed hynny.

Can I thank Jane Hutt, Llywydd, for what she has said? She asks about the process of inter-governmental agreement. It was a point that Simon Thomas raised and I failed to address it in my answer to him. It's there in paragraph 7a of the memorandum of understanding, and that is one of the very late additions to this agreement, secured in the very final run of discussions between the Scottish Government, ourselves and the UK Government, because it commits us all to a process that lies behind the bringing forward of regulations. It guarantees that there will be discussion between the Governments on the basis that we have been conducting discussions to reach this agreement, to agree the scope and the content of the regulations. As I said earlier, it will not be a matter of the UK Government alone coming forward with proposals for us to accept or reject. We will have been there at the table on the basis of equality, and that's why this does represent a way forward. Of course, it doesn't achieve everything that we want to achieve in the way that Simon Thomas set out, but you have to find a way into these discussions. You have to find a step forward that allows some things to change for the better, and then to use that as a platform for achieving more. That clause in that part of the agreement will allow us to do just that. 

Jane Hutt is absolutely right to say that there's a simple message at the heart of all of this. When we started on this process, we had a clause 11 that said, 'Nothing comes to the National Assembly, everything stays at Westminster, any decisions on what happens after that will be for UK Ministers alone to decide and we can't tell you how long it's all going to take'. Now, we have exactly the opposite of that: everything comes to the National Assembly unless we agree that it should be retained at Westminster, while it is at Westminster, the only use that can be made of these powers is use that we agree, and we have a final backstop beyond which no powers can be held away from us, and everything will return here. That's why this agreement is such a difference, and that's why people in Wales do indeed deserve to know all about it.

A gaf fi ddiolch i Jane Hutt, Lywydd, am yr hyn a ddywedodd? Mae'n gofyn am broses cytundeb rhynglywodraethol. Roedd yn bwynt a godwyd gan Simon Thomas a methais ymdrin ag ef yn fy ateb iddo. Mae yno ym mharagraff 7a o'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth, a dyna un o'r ychwanegiadau hwyr iawn i'r cytundeb hwn, a sicrhawyd yn y trafodaethau olaf un rhwng Llywodraeth yr Alban, ni ein hunain a Llywodraeth y DU, oherwydd mae'n ymrwymo pawb ohonom i broses sy'n arwain at gyflwyno rheoliadau. Mae'n gwarantu y bydd trafodaeth rhwng y Llywodraethau ar y sail ein bod wedi cynnal trafodaethau i gyrraedd y cytundeb hwn, i gytuno ar gwmpas a chynnwys y rheoliadau. Fel y dywedais yn gynharach, nid mater i Lywodraeth y DU ei hun fydd cyflwyno cynigion i ni eu derbyn neu eu gwrthod. Byddwn wedi bod yno wrth y bwrdd ar sail cydraddoldeb, a dyna pam y mae hon yn ffordd ymlaen. Wrth gwrs, nid yw'n cyflawni popeth yr ydym am ei gyflawni yn y ffordd y mae Simon Thomas wedi ei nodi, ond rhaid ichi ddod o hyd i ffordd i mewn i'r trafodaethau hyn. Rhaid ichi ddod o hyd i gam ymlaen sy'n caniatáu i rai pethau newid er gwell, a defnyddio hynny wedyn fel platfform ar gyfer cyflawni mwy. Bydd y cymal hwnnw yn y rhan honno o'r cytundeb yn caniatáu inni wneud hynny.

Mae Jane Hutt yn hollol gywir i ddweud bod yna neges syml wrth wraidd hyn oll. Pan ddechreuasom ar y broses hon, roedd gennym gymal 11 a oedd yn dweud, 'Ni ddaw dim i'r Cynulliad Cenedlaethol, mae popeth yn aros yn San Steffan, mater i Weinidogion y DU yn unig fydd unrhyw benderfyniadau ynglŷn â beth fydd yn digwydd ar ôl hynny ac ni allwn ddweud wrthych pa mor hir y mae'r cyfan yn mynd i gymryd'. Bellach, mae gennym y gwrthwyneb llwyr i hynny: daw popeth i'r Cynulliad Cenedlaethol oni bai ein bod yn cytuno y dylid ei gadw yn San Steffan, tra'i fod yn San Steffan, yr unig ddefnydd y gellir ei wneud o'r pwerau hyn yw defnydd yr ydym yn ei gytuno, ac mae gennym ôl-stop terfynol na ellir cadw unrhyw bwerau oddi wrthym y tu hwnt iddo, a bydd popeth yn dychwelyd yma. Dyna pam y mae'r cytundeb hwn yn gwneud cymaint o wahaniaeth, a dyna pam y mae pobl Cymru yn sicr yn haeddu cael gwybod popeth amdano.

17:10

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Diwygio llywodraeth leol
7. Welsh Conservatives Debate: Local government reform

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.

Yr eitem nesaf, felly, yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ddiwygio llywodraeth leol. Rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i wneud y cynnig. Janet Finch-Saunders.

The next item, therefore, is the Welsh Conservatives' debate on local government reform. I call on Janet Finch-Saunders to move the motion. Janet Finch-Saunders.

Cynnig NDM6707 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi mai Papur Gwyrdd Llywodraeth Cymru—Cryfhau Llywodraeth Leol: Cyflawni dros ein Pobl —yw'r trydydd cynnig mewn tair blynedd a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru ar ddiwygio llywodraeth leol.

2. Yn nodi hefyd fod yr awdurdodau lleol yn gweithio tuag y trefniadau rhanbarthol a gyflwynwyd gan ragflaenydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus.

3. Yn gresynu fod y cynnig diweddaraf wedi achosi cyfnodau parhaus o ansicrwydd i gynghorau a'u staff rheng flaen.

4. Yn pryderu am y natur o'r brig i'r bôn gyson o ran diwygio llywodraeth leol yng Nghymru, fel y dangosir gan y diffyg ymgysylltiad ystyrlon ag arweinwyr cynghorau a Phrif Weithredwyr wrth baratoi'r papur hwn, yn ogystal ag absenoldeb dadansoddiad strategol o’r costau a’r manteision ar y cynigion blaenorol i ddiwygio llywodraeth leol.

Motion NDM6707 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the Welsh Government Green Paper—Strengthening Local Government: Delivering for People—is the third proposal in three years put forward by the Welsh Government on local government reform.

2. Further notes that local authorities were working towards regional arrangements put forward under the Cabinet Secretary Local Government and Public Service’s predecessor.

3. Regrets that the latest proposal has caused sustained periods of uncertainty for councils and their frontline staff.

4. Is concerned by the continual top-down nature of Welsh local government reform, as shown by the lack of meaningful engagement with council leaders and Chief Executives in the preparation of this paper, as well as the absence of strategic cost and benefit analysis taken on all previous local government reform proposals.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I move the motion in the name of Paul Davies AM. The recent announcement of the Green Paper by the Cabinet Secretary on 20 March, without any prior discussions with us as AMs, is the third attempt by this Welsh Labour Government to reform the structure of local government in Wales. One would have thought, as a result of two previous failed attempts to bring forward legislation to futureproof our local authorities, that this attempt would have been done in a more strategic, considerate and engaging manner. Despite previous rhetoric about wanting to work in a respectful manner with local authority members and AMs, the proposals going forward actually show a distinct lack of acknowledgment of the effect that this top-down diktat has on those working within the sector. 

How disappointing also that the promises by the previous Cabinet Secretary, Mark Drakeford AM, who did engage with us, actually, in offering up a regional form of working and assuring councils of a 10-year stable platform from which to take forward reform, have simply been rubbished by such a heavy-handed and dictatorial approach. The WLGA have raised concerns, accusing you, Cabinet Secretary, in their words, of 'recycling failed plans', through the continuance of top-down politics towards local authorities that we saw fail in the fourth Assembly under the previous proposals for forced mergers. Your intent to use statutory frameworks to force mergers through is an insult to those in this sector who have more than jumped through enough hoops to satisfy the Welsh Labour Government over the past 20 years on your watch. The WLGA and others have stated that most academic analysis concludes that such reform programmes rarely deliver the savings or changes in performance that were hoped for. 

When scrutinised on these proposals, you clearly stated that you have engaged and consulted with the sector. However, I know, from my own visits to local authorities across the political divide, and through talking to many elected members, that they were as surprised as we were by such a bullish approach in announcing these disruptive and counter-productive plans. Councillor Thomas, leader of Vale of Glamorgan, categorically stated that

'Typically there has been no meaningful discussion or engagement with councils, or more importantly the local residents that will be affected, ahead of these plans being published.'

A Wrexham councillor has also termed the proposed merger with Flintshire an expensive disaster waiting to happen, whilst the council's independent leader described the ongoing debate as 

'a cross between Fawlty Towers, Some Mothers Do 'Ave 'Em and Yes Minister'.

The Welsh Local Government Association stated to the ELGC committee during the previous proposals for forced mergers that it would be impossible for authorities to meet merger proposal costs without significant cuts to front-line services. Without a joined-up, strategic and professional approach, yet another set of proposals for forced mergers, lacking in any cost benefit or risk analysis, is destined to fail. This ham-fisted top-down approach from here is not the way forward. In a business setting, reform would start and it would finish by being led from within the very sector that one is looking to reform—incidentally, in this instance, a sector for which I have a tremendous amount of confidence and respect. As the leader of the WLGA, Councillor Debbie Wilcox, said,

'We didn't need Welsh Government to mandate us to work regionally. We just got on with it, because we recognised it was in the interests of the people and the communities we serve.'

Indeed, Councillor Peter Fox has said:

'Councils in south-east Wales have been working hard towards the last recommendations from the Welsh Government, which asked us to work collaboratively on regional footprints.'

And what a splendid example: the Cardiff capital region's city deal, with 10 local authorities all working together across the political divide to improve the economic prosperity of the region, brilliantly epitomised by the leader—

Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig yn enw Paul Davies AC. Y cyhoeddiad diweddar ynglŷn â Phapur Gwyrdd gan Ysgrifennydd y Cabinet ar 20 Mawrth, heb unrhyw drafodaethau blaenorol gyda ni fel ACau, yw'r trydydd ymgais gan y Llywodraeth Lafur hon i ddiwygio strwythur llywodraeth leol yng Nghymru. Byddai rhywun wedi meddwl, o ganlyniad i ddau gynnig aflwyddiannus blaenorol i gyflwyno deddfwriaeth i ddiogelu ein hawdurdodau lleol ar gyfer y dyfodol, y byddai'r cynnig hwn wedi'i wneud mewn modd mwy strategol, ystyrlon a diddorol. Er gwaethaf rhethreg flaenorol ynghylch y dymuniad i weithio mewn ffordd barchus gydag aelodau awdurdodau lleol ac Aelodau'r Cynulliad, mae'r cynigion a gyflwynir yn dangos diffyg cydnabyddiaeth amlwg mewn gwirionedd o effaith y dictad o'r brig i'r bôn hwn ar y rhai sy'n gweithio yn y sector.

Am siomedig hefyd fod addewidion gan yr Ysgrifennydd Cabinet blaenorol, Mark Drakeford AC, a ymgysylltodd â ni, mewn gwirionedd, i gynnig ffurf ranbarthol o weithio a sicrhau platfform sefydlog 10 mlynedd i gynghorau allu symud ymlaen ar ddiwygio, wedi cael eu diystyru mewn modd mor llawdrwm ac unbenaethol. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi mynegi pryderon, gan eich cyhuddo chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yn eu geiriau hwy, o 'ailgylchu cynlluniau aflwyddiannus', drwy barhau â'r wleidyddiaeth o'r brig i'r bôn tuag at awdurdodau lleol a welsom yn methu yn y pedwerydd Cynulliad o dan y cynigion blaenorol ar uno gorfodol. Mae eich bwriad i ddefnyddio fframweithiau statudol i orfodi uno yn sarhad ar y rhai yn y sector sydd wedi gwneud mwy na neidio drwy ddigon o gylchoedd i fodloni Llywodraeth Llafur Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf o dan eich goruchwyliaeth chi. Mae CLlLC ac eraill wedi dweud bod y rhan fwyaf o ddadansoddiadau academaidd wedi dod i'r casgliad mai anaml y bydd rhaglenni diwygio o'r fath yn darparu'r arbedion neu'r newidiadau mewn perfformiad y gobeithiwyd eu gweld.

Pan gawsoch eich craffu ar y cynigion hyn, dywedasoch yn glir eich bod wedi ymgysylltu ac ymgynghori â'r sector. Fodd bynnag, gwn o fy ymweliadau ag awdurdodau lleol ar draws y rhaniadau gwleidyddol, a thrwy siarad â llawer o aelodau etholedig, eu bod wedi eu synnu gymaint â minnau gan yr ymagwedd ymwthiol wrth gyhoeddi'r cynlluniau aflonyddgar a gwrthgynhyrchiol hyn. Dywedodd y Cynghorydd Thomas, arweinydd Bro Morgannwg, yn bendant

Fel arfer ni fu unrhyw drafodaeth neu ymgysylltiad ystyrlon â chynghorau, neu'n bwysicach y trigolion lleol yr effeithir arnynt, cyn i'r cynlluniau hyn gael eu cyhoeddi.

Mae cynghorydd yn Wrecsam hefyd wedi galw'r uno arfaethedig gyda Sir y Fflint yn drychineb ddrud sy'n aros i ddigwydd, tra bo arweinydd annibynnol y cyngor wedi disgrifio'r ddadl barhaus fel

cymysgedd o Fawlty Towers, Some Mothers Do 'Ave 'Em a Yes Minister.

Nododd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wrth y pwyllgor cydraddoldeb a llywodraeth leol yn ystod y cynigion uno gorfodol blaenorol y byddai'n amhosibl i awdurdodau dalu costau'r cynnig i uno heb wneud toriadau sylweddol i wasanaethau rheng flaen. Heb ddull cydlynol, strategol a phroffesiynol o weithredu, mae cyfres arall eto o gynigion uno gorfodol, heb unrhyw ddadansoddiad cost a budd neu risg, wedi'i thynghedu i fethu. Nid y dull trwsgl o'r brig i'r bôn hwn o'r fan hon yw'r ffordd ymlaen. Mewn cefndir busnes, byddai diwygio'n dechrau ac yn gorffen drwy gael ei arwain o'r union sector y mae rhywun yn ceisio ei ddiwygio—gyda llaw, yn yr achos hwn, sector y mae gennyf hyder aruthrol ynddo a pharch tuag ato. Fel y dywedodd arweinydd CLlLC, y Cynghorydd Debbie Wilcox,

Nid oeddem angen i Lywodraeth Cymru roi mandad i ni weithio'n rhanbarthol. Fe aethom ati i wneud hynny am ein bod yn cydnabod bod hynny'n fuddiol i'r bobl a'r cymunedau rydym yn eu gwasanaethu.

Yn wir, dywedodd y Cynghorydd Peter Fox:

Mae cynghorau yn ne-ddwyrain Cymru wedi bod yn gweithio'n galed tuag at yr argymhellion diwethaf gan Lywodraeth Cymru, a ofynnai i ni weithio'n gydweithredol ar sail ranbarthol.

Ac am esiampl wych: bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, gyda 10 awdurdod lleol yn cydweithio ar draws y rhaniadau gwleidyddol i wella ffyniant economaidd y rhanbarth, wedi'i arddangos yn rhagorol gan yr arweinydd—

17:15

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

All I was going to say is that exactly the same has been done in the Swansea city region.

Y cyfan yr oeddwn am ei ddweud yw bod yn union yr un peth wedi'i wneud yn ninas-ranbarth Abertawe.

It was brilliantly epitomised by the leader of Cardiff council, Huw Thomas, when he said:

'We would have concerns about any process of reorganisation or of renationalisation which distracted us from our delivery agenda.'

Time and time again, we have seen bullish and defiant responses from you, Cabinet Secretary, in scrutiny here and during a meeting with the WLGA, in stating that opposition to your proposals made good television but not good politics. Do you not realise that you are playing with the hearts and minds of the very people who deliver such vital services to our most vulnerable, to our children and all of our residents on a daily basis, 24 hours, 365?

There is no doubt that all of us within this Chamber are seeking to improve our public service delivery across Wales, with many believing, though, that this is a bigger mandate than local government alone. If we go back to the Williams commission's original report, solid recommendations for public service reform were there in their entirety. The Green Paper mentions the delivery of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 through local government reform, but this cannot be done alone. Speak to any experienced and honest broker working within the public sector across the length and breadth of Wales, and they will tell you: Wales does not need another set of local government proposals. What Wales fundamentally needs, however, is a thorough review of our whole public services sector. We know that to fulfil our obligations under the Well-being of Future Generations Act, we must ensure better working between local authorities, health, social services, education and housing. Cabinet Secretary, why are you not being more radical here? Why are you not seeking a wholescale reform of public services in Wales? Why are you not opening this up to a much wider debate? How will you bring this to your Cabinet Secretary colleagues around the table to ensure that this is actually taken forward in a uniform and joined-up manner?

Time is running out, Cabinet Secretary, for this Government—your Welsh Labour Government—to futureproof our public services across Wales. You are in a privileged position, with the population of Wales depending on this Welsh Government to get it right this time. You have the levers, you have the power and you have the resources to achieve a fundamental ambition—a fundamental reform of our public services across Wales, working with them, not against them, and working throughout all of these sectors, as I have mentioned. You cannot do this alone—you cannot take local government reform forward alone. It has to be far more strategically planned than this.

I've got to be honest with you. It's not a phrase I like, but these are fag-packet proposals—written-on-the-back-of-a-fag-packet proposals—that you are intending to put forward. It's a fundamental betrayal of all of those who work in our public services across Wales. They're all hungry, they're all anxious and they're all keen to work with you to actually see a radical reform of our public services going forward, and that will sustain us for years to come. I would say these proposals are a lazy ambition once again, and I sincerely urge you now to go back to the drawing board, speak to your colleagues in Welsh Government, and please bring back some strategically well-planned, costed proposals for a total and radical public service reform. With a model worthy of any Government in Wales, maybe then, and only then, we will get behind you on such a mission.  

Cafodd ei arddangos yn wych gan arweinydd Cyngor Caerdydd, Huw Thomas, pan ddywedodd:

Byddai gennym bryderon ynglŷn ag unrhyw broses ad-drefnu neu ailwladoli sy'n tynnu ein sylw oddi ar ein hagenda gyflawni.

Dro ar ôl tro, rydym wedi gweld ymatebion ymwthiol a herio gennych, Ysgrifennydd y Cabinet, wrth graffu yma ac yn ystod cyfarfod â CLlLC, yn datgan bod gwrthwynebiad i'ch cynigion yn gwneud teledu da ond nid yw'n wleidyddiaeth dda. Onid ydych yn sylweddoli eich bod yn chwarae â chalonnau a meddyliau yr union bobl sy'n darparu gwasanaethau mor hanfodol i'n pobl fwyaf agored i niwed, i'n plant a'n holl drigolion ar sail ddyddiol, 24 awr, 365 diwrnod?

Nid oes unrhyw amheuaeth fod pob un ohonom yn y Siambr hon yn ceisio gwella'r modd y caiff ein gwasanaethau cyhoeddus eu darparu ledled Cymru, gyda llawer yn credu, er hynny, fod hwn yn fandad mwy na llywodraeth leol yn unig. Os awn yn ôl at adroddiad gwreiddiol comisiwn Williams, roedd yna argymhellion cadarn yno ar gyfer diwygio gwasanaethau cyhoeddus yn eu cyfanrwydd. Mae'r Papur Gwyrdd yn sôn am gyflawni Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 drwy ddiwygio llywodraeth leol, ond ni ellir gwneud hynny ar ei ben ei hun. Siaradwch ag unrhyw weithiwr profiadol a gonest yn y sector cyhoeddus ar hyd a lled Cymru, a byddant yn dweud wrthych: nid oes angen cyfres arall o gynigion llywodraeth leol ar Gymru. Yr hyn y mae Cymru ei angen yn y bôn, fodd bynnag, yw adolygiad trylwyr o'r sector gwasanaethau cyhoeddus cyfan. Rydym yn gwybod bod rhaid inni sicrhau bod cydweithio gwell yn digwydd rhwng awdurdodau lleol, iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, addysg a thai er mwyn inni allu cyflawni ein rhwymedigaethau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol. Ysgrifennydd y Cabinet, pam nad ydych yn fwy radical yma? Pam nad ydych yn ceisio diwygio gwasanaethau cyhoeddus yn eu cyfanrwydd yng Nghymru? Pam nad ydych yn agor hyn i drafodaeth lawer ehangach? Sut y byddwch yn cynnwys eich cyd-Ysgrifenyddion Cabinet o amgylch y bwrdd yn hyn i sicrhau ei fod yn cael ei ddatblygu mewn modd unffurf a chydgysylltiedig?

Mae amser yn brin, Ysgrifennydd y Cabinet, i'r Llywodraeth hon—eich Llywodraeth Lafur—i ddiogelu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru ar gyfer y dyfodol. Rydych mewn sefyllfa freintiedig, gyda phoblogaeth Cymru'n dibynnu ar y Llywodraeth hon yng Nghymru i'w gael yn iawn y tro hwn. Mae gennych y dulliau, mae gennych y pŵer ac mae gennych yr adnoddau i gyflawni uchelgais sylfaenol—diwygio ein gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru yn sylfaenol, gan weithio gyda hwy, nid yn eu herbyn, a gweithio drwy bob un o'r sectorau hyn, fel y crybwyllais. Ni allwch wneud hyn eich hunain—ni allwch fwrw ymlaen i ddiwygio llywodraeth leol ar eich pen eich hun. Rhaid ei gynllunio'n llawer mwy strategol na hyn.

Rhaid imi fod yn onest gyda chi. Nid yw'n ymadrodd rwy'n ei hoffi, ond cynigion pecyn sigaréts—wedi'u hysgrifennu ar gefn pecyn sigaréts—yw'r rhain y bwriadwch eu cyflwyno. Maent yn bradychu pawb sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru yn sylfaenol. Maent oll yn awyddus, maent oll yn bryderus ac maent oll yn frwd i weithio gyda chi i weld ein gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu diwygio'n radical yn y dyfodol, i'n cynnal am flynyddoedd i ddod. Buaswn yn dweud mai uchelgais diog yw'r cynigion hyn unwaith eto, ac rwyf o ddifrif yn eich annog yn awr i fynd yn ôl i ailfeddwl, siarad â'ch cydweithwyr yn Llywodraeth Cymru, a chyflwyno cynigion strategol wedi'u cynllunio'n dda, wedi'u costio ar gyfer diwygio gwasanaethau cyhoeddus yn llwyr ac yn radical. Gyda model teilwng o unrhyw Lywodraeth yng Nghymru, efallai wedyn, a dim ond wedyn, y gallwn eich cefnogi ar daith o'r fath.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

17:20

I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. And I call on the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services to move formally amendment 1, tabled in the name of Julie James. 

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James, yn ffurfiol.

Gwelliant 1. Julie James

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

1. Yn nodi Papur Gwyrdd Llywodraeth Cymru—Cryfhau Llywodraeth Leol: Cyflawni dros ein Pobl— sy’n destun ymgynghoriad ar hyn o bryd.

2. Yn nodi nad yw’r patrwm presennol o 22 awdurdod lleol yng Nghymru yn gynaliadwy.

Amendment 1. Julie James

Delete all and replace with:

1. Notes the Welsh Government’s Green Paper—Strengthening Local Government: Delivering for People—which is currently out for consultation.

2. Notes the current configuration of 22 local authorities in Wales is not sustainable.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Alun Davies 17:20:54
Cabinet Secretary for Local Government and Public Services

Yn ffurfiol. 

Formally. 

Diolch. I call on Siân Gwenllian to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. 

Diolch. Galwaf ar Siân Gwenllian i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 2. Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu fel pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn gresynu'r llymder sydd wedi arwain at doriadau enbyd i gyllidebau llywodraeth leol ers sawl blwyddyn, a’r ansicrwydd parhaus y mae cynghorau yn ei wynebu o ran eu sefyllfa ariannol ac ad-drefnu posibl.

Gwelliant 3. Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu fel pwynt newydd ar ôl pwynt 3 ac ailrifo yn unol â hynny: 

Yn gresynu at ddiffyg cydnabyddiaeth yr Ysgrifennydd Cabinet am bwysigrwydd cynnal perthynas, a chydweithio adeiladol rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol.

Gwelliant 4. Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu y dylai unrhyw gynigion ar gyfer ad-drefnu llywodraeth leol fod gyda’r bwriad o gryfhau democratiaeth leol, integreiddio iechyd a gofal, cryfhau’r Iaith Gymraeg a chynnig gwasanaethau mwy effeithiol i’w defnyddwyr.

Amendment 2. Rhun ap Iorwerth

Add as new point after point 2 and renumber accordingly: 

Regrets the austerity that has led to major cuts to local government budgets for many years, and the continuous uncertainty that councils face in terms of their financial situation and possible re-organisation.

Amendment 3. Rhun ap Iorwerth

Add as new point after point 3 and renumber accordingly:

Regrets the Cabinet Secretary's lack of acknowledgement of the importance of working constructively and maintaining the relationship between the Welsh Government and local authorities. 

Amendment. 4 Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion: 

Believes that any proposals for local government reorganisation should aim to strengthen local democracy, integrate health and care, strengthen the Welsh language and offer more effective services to its users.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.

Amendments 2, 3 and 4 moved.

Diolch yn fawr, a diolch am y cyfle i drafod y Papur Gwyrdd ar ddiwygio llywodraeth leol, sef canlyniad, wrth gwrs, tro pedol annisgwyl y Llywodraeth hon ychydig yn ôl. 'Cryfhau Llywodraeth Leol: Cyflawni dros ein Pobl' ydy teitl y ddogfen ddiweddaraf yma, ac rydw i'n cytuno'n llwyr efo'r angen i gryfhau ein cynghorau ni. Mae llywodraeth leol wydn, gynaliadwy, sy’n darparu cefnogaeth i’r rhai mwyaf bregus yn ein cymunedau, yn bwysig mewn cenedl lle mae tegwch yn un o’n gwerthoedd craidd. Ond nid wyf i'n hollol argyhoeddedig mai cyflwyno ad-drefnu costus ar adeg o lymder ydy’r ffordd fwyaf effeithiol o gryfhau llywodraeth leol.

Mae’r gwasanaethau sy’n cael eu darparu gan lywodraeth leol yn gwegian, a hynny yn sgil blynyddoedd ar flynyddoedd o doriadau sy’n deillio yn uniongyrchol o ideoleg wrthun y Torïaid yn San Steffan. Mae’n cynghorau ni wedi gorfod torri eu cyllidebau i’r asgwrn, ac mae’r cynghorau yn y broses o ganfod miliynau ar filiynau o arbedion eto er mwyn gallu gosod cyllidebau ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Mi glywais i ddoe fod cyngor Ceredigion wedi colli 700 o swyddi yn barod. Felly, mae o'n her anferth, ac mae sylw arweinwyr, penaethiaid a chynghorwyr yn hollol ddealladwy ar sut i gynnal gwasanaethau efo cyllideb sy’n crebachu. Mae cynghorau Plaid Cymru yn ceisio gwneud hynny mewn ffordd sydd yn diogelu y rhai sydd angen y gefnogaeth fwyaf, gan hefyd gefnogi staff sydd yn aml yn darparu’r gefnogaeth honno.

Hyd yn oed mewn cyfnod o gyni, rydw i'n falch o weld bod Cyngor Gwynedd wedi cyflwyno’r cyflog byw, neu fwy, i bawb o’r staff, ac wedi dileu contractau dim oriau yn llwyr. Ond erbyn hyn, nid ydy hi bob tro yn bosib gwarchod grwpiau anghenus rhag toriadau wrth i bolisïau llymder frathu go iawn. Dim rhyfedd, felly, fod yna ddim awydd ar gyfer ad-drefnu ymhlith arweinwyr cynghorau Cymru, fel y canfu’r Ysgrifennydd Cabinet pan aeth o i ffau llewod y WLGA yn ddiweddar.

Mae yna lawer iawn o arbedion effeithlonrwydd wedi cael eu gwneud yn barod, ac mae’n gwestiwn erbyn hyn faint o arbedion ychwanegol y gellir eu gwneud drwy uno cynghorau, o gofio’r costau sylweddol a fyddai ynghlwm â’r broses ei hun. Mae’r cynghorau eisoes wrthi'n sefydlu trefniadau rhanbarthol mewn sawl maes, ac mae ffordd esblygol y cyn-Ysgrifennydd Cabinet yn mynd ymlaen yn hwylus mewn sawl rhan o Gymru.

Er bod yr Ysgrifennydd Cabinet presennol wedi honni bod arweinwyr llywodraeth leol wedi dweud wrtho fo nad oedden nhw eisiau symud ymlaen efo awgrymiadau a chynigion ynglŷn â gweithio’n rhanbarthol, rydw i yn meddwl mai’r elfen fandadol oedd asgwrn y gynnen, nid y rhanbartholi ei hun. Beth oedd y cynghorau ddim yn licio oedd bod Papur Gwyn Mark Drakeford yn symud y cynghorau i drefniadau rhanbarthol drwy ddeddfwriaeth mewn tri maes, ac mae hon yn enghraifft o un o’r tensiynau parhaus sy’n bodoli rhwng llywodraeth leol a Llywodraeth ganol, wrth gwrs. Ond mae ddim yn licio cael eu gorfodi i weithio’n rhanbarthol wedi troi yn ddicter gwirioneddol am y tro pedol yma, am yr ymgais i fynd yn ôl at gynigion methiannus y cyn-cyn-Ysgrifennydd Cabinet a wnaeth godi gwrychyn pawb o bob lliw gwleidyddol. Mae cynnal perthynas a chydweithio adeiladol rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn greiddiol i wella gwasanaethau. 

Mae angen i unrhyw ddiwygio neu ad-drefnu ddigwydd i bwrpas, ac mae Plaid Cymru wedi gosod nifer o egwyddorion craidd a ddylai fod wrth wraidd unrhyw ddiwygio, sef gwneud y gwasanaethau yn fwy effeithiol i'r defnyddwyr, cryfhau democratiaeth leol, symud tuag at integreiddio iechyd a gofal, a chryfhau’r iaith Gymraeg. 

I sôn, wrth gloi, am un o’r egwyddorion hynny yn unig, mae yna lawer o arfer da yn digwydd o ran integreiddio iechyd a gofal o’r henoed, ac mae o'n digwydd orau os ydy o’n digwydd o’r gwaelod i fyny ac yn digwydd yn gwbl naturiol os mai anghenion y person y mae’r gwasanaeth ar ei gyfer sydd yn cael eu blaenoriaethu. Yng Ngwynedd mae yna bump o dimau integredig pobol hŷn yn gweithio ar draws y sir, lle mae’r gweithwyr cymdeithasol a’r nyrsys cymunedol ac ati—pobl o'r ddwy sector—yn gweithio efo’i gilydd gan roi’r person yng nghanol bob dim y maen nhw'n ei wneud. Ar lefel ranbarthol, mae’r cynghorau yn comisiynu gwasanaethau cymdeithasol ar y cyd.

Felly, mae yna newid yn digwydd. Mae'r cynghorau yn gweithio efo'i gilydd ac yn gweithio tuag at fod yn fwy cynaliadwy, ac mae arnaf i ofn nad oes yna lawer o  groeso i'r Papur Gwyrdd newydd yma. 

Thank you very much, and thank you for the opportunity to discuss the Green Paper on local government reform, which is the result, of course, of an unexpected u-turn by this Government. ‘Strengthening Local Government: Delivering for People’ is the title of the latest document, and I agree entirely with the need to strengthen our councils. Local government that is resilient and sustainable, that provides support for the most vulnerable in our communities, is important in a nation where fairness is one of our core values. But I am not entirely convinced that introducing expensive reorganisation at a time of austerity is the most effective way of strengthening local government. 

The services that are provided by local government are creaking following years of cuts that stem directly from the objectionable ideology of the Tories in Westminster. Our councils have already had to trim their budgets to the bone, and the councils are in the process of finding millions upon millions in savings again in order to be able to set budgets for the next financial year. I heard yesterday that Ceredigion council had lost 700 jobs already, so it’s a huge challenge, and the focus of leaders, heads and councillors is understandably on how to maintain services with a shrinking budget. Plaid Cymru councils are trying to do this in a way that protects those who most need support, while also supporting staff who provide the support often.

Even at a time of austerity, I am pleased to see that Gwynedd Council has introduced the living wage, or higher, for all staff and eliminated zero-hours contracts entirely. But by now, it’s not always possible to protect groups with needs from cuts as the austerity policies really start to bite. No wonder, therefore, that there is no appetite for reorganisation among Welsh council leaders, as the Cabinet Secretary found when he recently attended the lion’s den at the Welsh Local Government Association.

A great deal of efficiency savings have already been made, and it is now a question of how much additional savings can be made by merging councils, given the significant costs involved in the process itself. The councils have already established regional arrangements in many areas, and the evolutionary approach of the former Cabinet Secretary was proceeding smoothly in many parts of Wales.

Although the current Cabinet Secretary has claimed that local government leaders have told him that they did not want to move forward with the suggestions and proposals relating to regional working, I think the mandatory element was the bone of contention, not the regionalisation itself. What the councils did not like was that Mark Drakeford's White Paper was taking the councils into regional arrangements through legislation in three areas, and this is an example of one of the ongoing tensions that exist between local government and central Government, of course. But not liking being forced to work regionally has turned into real anger regarding this u-turn, regarding the attempt to return to the unsuccessful proposals of the previous former Cabinet Secretary, who raised the hackles of everyone, of every political stripe. Maintaining constructive relationships and collaboration between the Welsh Government and local authorities is at the heart of improving services.

Any reform or reorganisation needs to happen for a purpose, and Plaid Cymru has set out a number of core principles that should be at the heart of any reform, namely making the services provided by local government more effective for users, strengthening local democracy, moving towards the integration of health and care, and strengthening the Welsh language.

Just to mention, in closing, one of those principles, there’s a lot of good practice happening in terms of integrating health and care for the elderly, and it is best done if it happens from the bottom up and happens entirely naturally if the needs of the person for whom the service is provided is given priority. In Gwynedd, there are five integrated teams for older people working across the county, where social workers and community nurses and so on—people from both sectors—work together putting the person at the heart of everything they do. At a regional level, the councils are commissioning social services jointly.

Therefore, there is change happening. The councils are working together and working to be more sustainable, and I’m afraid that this new Green Paper is not very welcome.

17:25

I'm grateful for the opportunity to take part in this debate, and I'll be focusing my contribution on the effects that any local government reform could have on my area.

Members will not be surprised that I remain completely opposed to the proposals for local government reform in Pembrokeshire, which would see the whole of west Wales returning to a Dyfed model of governance. It's my view that any proposals for the merger of Pembrokeshire with Carmarthenshire and Ceredigion will not result in a more effective delivery of public services in west Wales. Of course, the people of west Wales have previously lived under a Dyfed model of governance and that model was abolished in 1996. And why was that? Well, it was quite clear that the geographic size and diversity of the whole Dyfed area presented significant challenges to the authority and, as a result, Dyfed County Council was seen as remote and unpopular by many local communities. Therefore, it's my view that the current Welsh Government's proposals will only return west Wales to an outdated, unpopular authority unable to cope with the challenges that it had already failed to address in the past.

Now, in analysing local government reform, the Williams commission recognised that a return to the Dyfed model would, and I quote,

'cover the largest area of any UK unitary authority outside the most rural and remote parts of Scotland while having a significantly higher population than any of those areas.'

The report also recognised that only the Scottish council areas of Highland, Argyll and Bute, Dumfries and Galloway and Aberdeenshire are geographically larger than the proposed Dyfed style authority, however each of these Scottish council areas have a population that is much less than the proposed Dyfed model. So, if the Welsh Government commits to returning to a Dyfed model, it will have to manage a similar geography to those Scottish council authorities as well as a substantially higher population. Therefore, perhaps in responding to today's debate, the Cabinet Secretary could confirm why a Dyfed model is even being considered at this stage, particularly given that the proposals confirm that Powys would continue to be a stand-alone authority, presumably because of its geography and population.

The Cabinet Secretary knows that I believe that creating bigger authorities does not mean better services and ultimately takes the 'local' out of local government. Surely, it would be far more appropriate to be discussing what specific services we want to see delivered by local authorities in the future before deciding on an actual structure. 

Now, the people of Pembrokeshire have already seen the impact that centralising services has had on their communities, following the continual downgrading and removal of services from Withybush hospital. The centralisation agenda has had a detrimental impact on local communities and I fear that we in Pembrokeshire would see the same with council services if we allow these proposals to go ahead.

In my own constituency, there are also very serious concerns regarding the impact of these proposals on the Pembrokeshire brand. Only last month, Countryfile magazine named Pembrokeshire 'destination of the year', recognising the quality of its natural beauty and wildlife. Given its coastline and ports, Pembrokeshire is fast becoming a global leader in the marine energy market, both as a generator of energy and as an exporter of marine energy knowledge. And last but not least, Pembrokeshire is famous for its first-class food and drink, such as Capestone bronze turkeys, Pembrokeshire cheese and Pembrokeshire potatoes. All of these variables contribute to creating a strong and unique global reputation for Pembrokeshire, and I believe that reputation is at risk if the county is submerged into a wider authority under the Dyfed model.

However, perhaps the most important consideration of all should be for the people who will have to live under this proposed authority. Three years ago, Pembrokeshire County Council—Labour councillors, along with others—voted in favour of a motion that recognised that these proposals will not help economically, socially or provide better local services. Therefore, perhaps the Cabinet Secretary will tell us in responding to this debate whether he agrees with his Labour colleagues on this matter.

In closing, Deputy Presiding Officer, it's my view that a merger between Pembrokeshire, Carmarthenshire and Ceredigion will simply see a return to a time when local government was distant and unrepresentative. There is no public appetite to create this new mass authority. Indeed, it seems that this is the only ambition for local government reform in west Wales, rather than a discussion on the general power of competence to local authorities and what services we want to see delivered at a local level.

The WLGA, in their evidence to the Williams commission said that, and I quote:

'Wales is a nation of communities and community identity and loyalty are powerful mobilising and unifying characteristics that Wales must seek to capitalise on in the coming period.'

Therefore, I encourage Members to support our motion and help protect those local communities and identities.

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon, a byddaf yn canolbwyntio fy nghyfraniad ar yr effeithiau y gallai unrhyw ddiwygio llywodraeth leol eu cael ar fy ardal i.

Ni fydd yr Aelodau'n synnu fy mod yn parhau i wrthwynebu'n llwyr y cynigion ar gyfer diwygio llywodraeth leol yn Sir Benfro, a fyddai'n arwain at weld gorllewin Cymru i gyd yn dychwelyd at fodel Dyfed o lywodraethu. Yn fy marn i, ni fydd unrhyw gynigion ar gyfer uno Sir Benfro gyda Sir Gaerfyrddin a Cheredigion yn arwain at ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yng ngorllewin Cymru yn fwy effeithiol. Wrth gwrs, mae pobl gorllewin Cymru wedi byw o dan fodel Dyfed o lywodraethu o'r blaen a diddymwyd y model hwnnw yn 1996. A pham y digwyddodd hynny? Wel, roedd yn eithaf clir fod maint daearyddol ac amrywiaeth ardal Dyfed gyfan yn creu heriau sylweddol i'r awdurdod ac o ganlyniad, câi Cyngor Sir Dyfed ei weld yn anghysbell ac amhoblogaidd gan lawer o gymunedau lleol. Felly, yn fy marn i, ni fydd cynigion presennol Llywodraeth Cymru ond yn mynd â gorllewin Cymru yn ôl at awdurdod hen ffasiwn, amhoblogaidd nad yw'n gallu ymdopi â'r heriau yr oedd eisoes wedi methu eu datrys yn y gorffennol.

Nawr, wrth ddadansoddi diwygio llywodraeth leol, cydnabu comisiwn Williams y byddai dychwelyd at fodel Dyfed, ac rwy'n dyfynnu,

'yn cwmpasu'r ardal fwyaf o holl awdurdodau unedol DU y tu allan i'r rhannau mwyaf gwledig ac anghysbell o'r Alban er bod ganddi boblogaeth gryn dipyn yn uwch nag unrhyw un o'r ardaloedd hynny'.

Roedd yr adroddiad hefyd yn cydnabod mai ardaloedd cyngor yr Alban yr Ucheldiroedd, Argyll a Bute, Dumfries a Galloway a Swydd Aberdeen yn unig sy'n fwy yn ddaearyddol na'r model arfaethedig ar gyfer awdurdod Dyfed, ond mae gan bob un o'r ardaloedd cyngor hyn yn yr Alban boblogaeth lawer iawn yn llai na'r model arfaethedig ar gyfer Dyfed. Felly, pe bai Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ddychwelyd at fodel Dyfed, bydd yn rhaid iddo reoli daearyddiaeth debyg i un yr awdurdodau cyngor hynny yn yr Alban yn ogystal â phoblogaeth sydd gryn dipyn yn fwy. Felly, wrth ymateb i'r ddadl heddiw, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau pam y mae model Dyfed o dan ystyriaeth hyd yn oed ar hyn o bryd, yn enwedig o gofio bod y cynigion yn cadarnhau y byddai Powys yn parhau i fod yn awdurdod ar ei ben ei hun, oherwydd ei ddaearyddiaeth a'i boblogaeth mae'n debyg.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod fy mod yn credu nad yw creu awdurdodau mwy o faint yn golygu gwasanaethau gwell ac yn y pen draw mae'n dileu'r 'lleol' o lywodraeth leol. Yn sicr, byddai'n llawer mwy priodol inni drafod pa wasanaethau penodol yr ydym am i'n hawdurdodau lleol eu darparu yn y dyfodol cyn penderfynu ar strwythur.

Nawr, mae pobl Sir Benfro eisoes wedi gweld effaith canoli gwasanaethau ar eu cymunedau, ar ôl yr israddio parhaus a diddymu gwasanaethau o ysbyty Llwynhelyg. Mae'r agenda ganoli wedi cael effaith niweidiol ar gymunedau lleol ac ofnaf y byddem ni yn Sir Benfro yn gweld yr un peth gyda gwasanaethau cyngor os ydym yn caniatáu i'r cynigion hyn fynd rhagddynt.

Yn fy etholaeth i, ceir pryderon difrifol iawn hefyd ynglŷn ag effaith y cynigion hyn ar frand Sir Benfro. Y mis diwethaf yn unig, enwodd cylchgrawn Countryfile Sir Benfro yn 'gyrchfan y flwyddyn', i gydnabod ansawdd ei harddwch naturiol a'i bywyd gwyllt. O ystyried ei harfordir a'i phorthladdoedd, mae Sir Benfro yn prysur ddod yn arweinydd byd ym marchnad ynni'r môr, fel cynhyrchydd ynni ac fel allforiwr gwybodaeth ynni morol. Ac yn olaf ond nid yn lleiaf mae Sir Benfro yn enwog am ei bwyd a'i diod o'r radd flaenaf, fel tyrcwn Capestone, caws Sir Benfro a thatws Sir Benfro. Mae pob un o'r newidynnau hyn yn cyfrannu at greu enw da byd-eang cryf ac unigryw i Sir Benfro, ac rwy'n credu bod yr enw da hwnnw mewn perygl os yw'r Sir yn mynd i foddi mewn awdurdod ehangach o dan fodel Dyfed.

Fodd bynnag, efallai mai'r ystyriaeth bwysicaf oll yw'r bobl y bydd yn rhaid iddynt fyw o dan yr awdurdod arfaethedig hwn. Dair blynedd yn ôl, pleidleisiodd Cyngor Sir Penfro—cynghorwyr Llafur, ynghyd ag eraill—o blaid cynnig sy'n cydnabod na fydd y cynigion hyn yn helpu'n economaidd, yn gymdeithasol nac yn darparu gwasanaethau gwell yn lleol. Felly, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym mewn ymateb i'r ddadl hon a yw'n cytuno â'i gydweithwyr Llafur ar y mater hwn.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, fy marn i yw y bydd uno rhwng Sir Benfro, Sir Gaerfyrddin a Cheredigion yn arwain at ddychwelyd at adeg pan oedd Llywodraeth Leol yn bell ac yn anghynrychioladol. Nid oes unrhyw awydd ymhlith y cyhoedd i greu'r awdurdod mawr newydd hwn. Yn wir, mae'n ymddangos mai dyma'r unig uchelgais ar gyfer diwygio llywodraeth leol yng ngorllewin Cymru, yn hytrach na thrafodaeth ar bŵer cymhwysedd cyffredinol i awdurdodau lleol a pha wasanaethau yr hoffem eu gweld yn cael eu darparu ar lefel leol.

Dywedodd CLlLC, yn eu tystiolaeth i gomisiwn Williams, ac rwy'n dyfynnu:

Mae Cymru yn genedl o gymunedau ac mae hunaniaeth a theyrngarwch cymunedol yn nodweddion pwerus sy'n ysgogi ac yn uno a rhaid i Gymru geisio manteisio ar y rhain yn y cyfnod sydd i ddod.

Felly, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig a helpu i warchod y cymunedau a'r hunaniaethau lleol hynny.

17:30

The bleak truth is that, without an end to austerity, public services as we know them are under threat. This is understandably a difficult thing for a Labour Government that cares about these services to face up to, but pretending that changing the number of councils will avoid that difficult truth is sticking our heads in the sand.

So far, the debate seems not to have progressed beyond the superficial '22 is too many' gut reaction that the Welsh Government seems to struggle to get away from. That is clearly not a sufficient evidential basis for a very costly course of action. Surely, the burden of proof is on the Welsh Government to find out what the cost of reorganisation would be and what benefits would arise from it. I certainly think the financial benefits are in danger of being overstated. Whether you have eight, 10, 12 or 22 councils, they still have to educate the same number of children in the same number of schools, collect the same number of bins and care for the same number of vulnerable people. These are the key drivers of cost.

This is especially true as, since the last investigation into wholesale reorganisation, massive savings in administration costs have been made by Welsh councils. In Torfaen council last year alone, they saved £1 million from their administrative and business services review, and there have been countless other efforts to reduce central costs. I know that Torfaen will continue to pursue collaborations and different ways of working, but recent experience suggests that, increasingly, these have service, quality and resilience benefits rather than cash savings. The danger is that, without looking objectively and in great detail at the evidence, the cost of reorganisation is understated and the benefits overstated. So, Welsh Government would spend a lot of money—over £200 million—and save very little, whilst disrupting service delivery for several years.

And what evidence is there to show that bigger is better? While some of the smaller authorities have in the past faced challenges, it has been some of those small authorities that have shown some of the best performance or had some of the best inspection reports. In the latest performance bulletin from Data Cymru, Torfaen was the ninth-best performing authority and ninth-most improved. What the data shows is that size is no determinant of performance, with smaller authorities generally better performing. While capacity is critical, this suggests that factors such as leadership and culture are critical to success rather than scale.

Lastly, what consideration has been given by Welsh Government to the sort of organisations they would be creating? What are the faults of local government as currently constituted? And I'm not pretending there aren't any, but, crucially, how would reorganisation make them better? Contrasting the current situation with some imagined perfection is not a sensible starting point. The danger with large units would be that they would be distant from people, parochially divided, and would resist the collaboration and creative thinking that would still be needed however large they were. It is leadership and culture that drives improvement, not scale.

When I spoke on this issue in the debate on the Williams commission report back in 2014, I made clear my view that reorganisation is not a panacea. In the four years that have passed, we have gone from proposed reorganisation to more regional collaboration and now back to consulting on reorganisation again. Four years on, I am more convinced than ever that reorganising local government in a time of austerity and with Brexit on the horizon would be a disaster.

Y gwir plaen yw, heb ddiwedd ar gyni, mae gwasanaethau cyhoeddus fel y gwyddom amdanynt o dan fygythiad. Mae'n ddealladwy fod hyn yn beth anodd i Lywodraeth Lafur sy'n malio am y gwasanaethau hyn ei wynebu, ond mae esgus y bydd newid nifer y cynghorau yn osgoi'r gwir anodd hwnnw yn gyfystyr â chuddio ein pennau yn y tywod.

Hyd yma, ymddengys nad yw'r ddadl wedi mynd y tu hwnt i'r ymateb greddfol ac arwynebol fod '22 yn ormod' y mae Llywodraeth Cymru yn ei chael hi'n anodd symud oddi wrtho. Yn amlwg, nid yw honno'n sail dystiolaethol ddigonol ar gyfer dilyn llwybr sy'n gostus iawn i'w weithredu. Yn sicr, mae baich y prawf ar Lywodraeth Cymru i ddarganfod beth fyddai cost ad-drefnu a pha fanteision a fyddai'n deillio ohono. Yn sicr, rwyf fi o'r farn fod y manteision ariannol mewn perygl o gael eu gorbwysleisio. Pa un a oes gennych wyth, 10, 12 neu 22 o gynghorau, byddant yn dal i orfod addysgu'r un nifer o blant yn yr un nifer o ysgolion, casglu'r un nifer o finiau a gofalu am yr un nifer o bobl sy'n agored i niwed. Dyma'r prif ffactorau sy'n rheoli costau.

Mae hyn yn arbennig o wir gan fod arbedion cost enfawr wedi'u gwneud gan gynghorau Cymru ers yr ymchwiliad diwethaf i ad-drefnu llawn. Y llynedd yn unig, arbedodd Cyngor Torfaen £1 filiwn yn sgil eu hadolygiad o'u gweinyddiaeth a'u gwasanaethau busnes, a chafwyd ymdrechion di-rif eraill i leihau costau canolog. Gwn y bydd Torfaen yn parhau i fynd ar drywydd camau i gydweithredu a ffyrdd gwahanol o weithio, ond mae profiad diweddar yn awgrymu, yn gynyddol, fod manteision i'r rhain o ran y gwasanaeth, yr ansawdd a chydnerthedd yn hytrach nag arbedion arian parod. Heb edrych yn fanwl ac yn wrthrychol ar y dystiolaeth, y perygl yw bod y gost o ad-drefnu wedi ei hamcangyfrif yn rhy isel a'r manteision wedi'u gorbwysleisio. Felly, byddai Llywodraeth Cymru yn gwario llawer o arian—dros £200 miliwn—ac ond yn arbed ychydig iawn, gan amharu ar y modd y caiff gwasanaethau eu darparu am nifer o flynyddoedd.

A pha dystiolaeth sydd yna i ddangos bod mwy yn gyfystyr â gwell? Er bod rhai o'r awdurdodau llai wedi wynebu heriau yn y gorffennol, rhai o'r awdurdodau bach hynny sydd wedi dangos peth o'r perfformiad gorau neu sydd wedi cael yr adroddiadau arolwg gorau. Yn y bwletin perfformiad diweddaraf gan Data Cymru, Torfaen oedd yr awdurdod yn y nawfed safle o ran perfformiad, a'r awdurdod yn y nawfed safle o ran gwella. Yr hyn y mae'r data yn ei ddangos yw nad yw maint yn benderfynydd perfformiad, gydag awdurdodau llai yn perfformio'n well yn gyffredinol. Er bod capasiti yn hanfodol, mae hyn yn awgrymu bod ffactorau megis arweinyddiaeth a diwylliant yn hollbwysig i lwyddiant yn hytrach na maint.

Yn olaf, pa ystyriaeth a roddwyd gan Lywodraeth Cymru i'r math o sefydliadau y byddent yn eu creu? Beth yw diffygion llywodraeth leol fel y mae ar hyn o bryd? Ac nid wyf yn cymryd arnaf nad oes rhai, ond yn hollbwysig, sut y byddai ad-drefnu yn eu gwneud yn well? Nid yw cyferbynnu'r sefyllfa bresennol gyda rhyw fath o berffeithrwydd dychmygol yn fan cychwyn synhwyrol. Y perygl gydag unedau mawr yw y byddent yn bell oddi wrth bobl, wedi'u rhannu'n blwyfol, ac yn gwrthod y cydweithredu a'r meddwl creadigol y byddai ei angen o hyd ni waeth pa mor fawr y byddent. Arweinyddiaeth a diwylliant sy'n gyrru gwelliant, nid maint.

Wrth siarad ar y mater hwn yn y ddadl ar adroddiad y comisiwn Williams yn ôl yn 2014, eglurais fy marn nad yw ad-drefnu yn ateb i bopeth. Yn y pedair blynedd a aeth heibio, rydym wedi mynd o ad-drefnu arfaethedig i fwy o gydweithredu rhanbarthol ac yn ôl at ymgynghori ar ad-drefnu unwaith eto. Bedair blynedd yn ddiweddarach, rwy'n fwy argyhoeddedig nag erioed y byddai ad-drefnu llywodraeth leol ar adeg o gyni a chyda Brexit ar y gorwel yn drychineb.

17:35

Thanks to the Conservatives for bringing today's debate. The proposed local government reorganisation—or rather the latest version of it—is a big issue, and it's bound to be controversial. Whatever change a Minister decides to make to the composition of a local council, somebody will complain about it. So, to be fair to the Minister, as I said at the last Minister's questions, whatever he does, it's bound to be controversial, as you can't make an omelette without breaking eggs. Or to use another metaphor, you can't smoke the fags without breaking open the fag packet. That said, the Welsh Government have really made a meal of this reorganisation over the past three years. We are on to the third different Minister and the third different plan, although, as Siân Gwenllian pointed out the last time we discussed this, the latest version is not so very different to the original plan, which was Leighton Andrews's model.

So, we do have to acknowledge, as the Conservatives are doing with today's motion, that this whole saga has created a lot of uncertainty among the staff who work in local government. In some cases, it can lead to a kind of paralysis, whereby councils can't really plan on a major scale as they have no idea whether they will still exist in a few years' time, and it can also make officer recruitment difficult.

Another issue raised by the WLGA is that the latest plan interferes with the regional working that many councils were already pursuing with other bodies and authorities, and I think that this is also a valid point. We also have a lack of clarity over whether the proposed new, larger councils will actually deliver cost benefits, which is the main reason for creating them in the first place. So, in UKIP, we think these are valid points, and we will be supporting the Conservative motion today.

Lynne Neagle just spoke about the need for a base of evidence before we undergo any reorganisation, and I think a lot of the points that she made were also very valid. They were also touching on things that Mike Hedges mentioned last time. He reminded us that every time we have a local government reorganisation in Wales, which is roughly every 20 years, we are told that this one is the definitive one, and the reorganisation to end all reorganisations, but this never actually turns out to be the case. We've had the reorganisations in 1974, and again in 1995, and now another one is looming, and after each reorganisation, within a few years, we hear from Government that the councils in Wales are too small and they aren't sustainable. At this rate, we will end up with another reorganisation in 20 years' time, which will leave us with four or five councils. I'm afraid that once you get to that level, you are really moving away from any meaningful sense of people being represented by local ward councillors, and you are merging together areas with no real historic connection and that may be completely different in terms of their economies and their demographics, which is what we are in danger of doing with this current reorganisation.

The other point that has been raised, again by Lynne Neagle, is to do with the actual cost benefits, and Mike Hedges also made this point last time. We haven't had any real cost-benefit analysis, so we don't know whether larger councils will actually deliver the savings that the Government is promising. We've already seen mergers of health boards in Wales, and we've ended up with larger bodies, which don't seem to be universally performing particularly well. So, the worst aspect of this local government reorganisation is that it may cause more job losses, deliver fewer services to the public, and still not save any meaningful money in terms of councils' operating costs.

We do agree with the Welsh Government that we are consulting on a Green Paper on this, and we agree with them broadly that 22 local councils is not sustainable. So, we actually agree in very broad terms with their amendment.

What we do want is more shared working, but we know that there is shared working between different councils going on already. To some extent, this has been driven by financial imperatives because the councils are dealing with reduced budgets, so they have to pursue shared working in order to reduce costs.

A potential problem is that shared working is taking different forms. In some areas, two neighbouring councils are working together, in other cases, three or four different councils are pooling resources. And to add to the mix, we now have two city regions in Wales and two other regional areas connected to growth deals. On top of that, we also have strategic development plans coming in that will require another combination of different councils. So, there is a danger that, unless the Welsh Government Minister keeps a firm grip on this, the pattern of local and regional government in Wales could suddenly become very piecemeal, very complex, and for the voter, very confusing. So, the Minister does have a major role to play in guiding local government. However, we would prefer this to include a larger measure of consultation with the affected councils.

So, we do agree with the Conservatives; we think they're right to be raising these issues today and we do support their motion. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl heddiw. Mae'r ad-drefnu llywodraeth leol arfaethedig—neu'r fersiwn ddiweddaraf ohono yn hytrach—yn fater pwysig, ac mae'n sicr o fod yn ddadleuol. Bydd rhywun yn cwyno beth bynnag fo'r newid y mae Gweinidog yn penderfynu ei wneud i gyfansoddiad cyngor lleol. Felly, i fod yn deg â'r Gweinidog, fel y dywedais yn ystod y cwestiynau diwethaf i'r Gweinidog, beth bynnag y mae'n ei wneud, mae'n sicr o fod yn ddadleuol, gan na allwch wneud omlet heb dorri wyau. Neu i ddefnyddio trosiad arall, ni allwch ysmygu'r sigaréts heb agor y pecyn sigaréts. Wedi dweud hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud môr a mynydd o'r ad-drefnu dros y tair blynedd diwethaf. Rydym ar y trydydd Gweinidog gwahanol a'r trydydd cynllun gwahanol, er nad yw'r fersiwn ddiweddaraf, fel y nododd Siân Gwenllian y tro diwethaf inni drafod hyn, yn wahanol iawn i'r cynllun gwreiddiol, sef model Leighton Andrews.

Felly, rhaid inni gydnabod, fel y mae'r Ceidwadwyr yn ei wneud gyda'r cynnig heddiw, fod y saga hon wedi creu llawer o ansicrwydd ymhlith y staff sy'n gweithio mewn llywodraeth leol. Mewn rhai achosion, gall arwain at fath o barlys, lle na all cynghorau gynllunio ar raddfa fawr gan nad oes ganddynt unrhyw syniad a fyddant yn dal i fodoli ymhen ychydig flynyddoedd, a gall wneud recriwtio swyddogion yn anodd.

Mater arall a godwyd gan CLlLC yw bod y cynllun diweddaraf yn amharu ar weithio rhanbarthol yr oedd llawer o gynghorau eisoes yn ei wneud gyda chyrff ac awdurdodau eraill, a chredaf fod hwn hefyd yn bwynt dilys. Ceir diffyg eglurder yn ogystal ynglŷn ag i ba raddau y byddai'r cynghorau newydd mwy o faint arfaethedig yn sicrhau budd o ran costau, sef y prif reswm dros eu creu yn y lle cyntaf. Felly, yn UKIP, credwn fod y rhain yn bwyntiau dilys, a byddwn yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr heddiw. 

Siaradodd Lynne Neagle yn awr am yr angen am sylfaen dystiolaeth cyn inni gael unrhyw ad-drefnu, a chredaf fod llawer o'r pwyntiau a wnaeth yn ddilys iawn hefyd. Roeddent yn cyffwrdd â phethau y soniodd Mike Hedges amdanynt y tro diwethaf. Fe'n hatgoffodd ein bod yn cael clywed, bob tro y cawn ad-drefnu llywodraeth leol yng Nghymru, sef bob 20 mlynedd yn fras, mai hwn yw'r un terfynol, yr ad-drefnu i roi diwedd ar bob ad-drefnu, ond nid yw hynny byth yn wir yn y pendraw. Cawsom ad-drefnu yn 1974, ac eto yn 1995, a bellach mae un arall ar y gorwel, ac ar ôl pob ad-drefnu, o fewn ychydig flynyddoedd, clywn gan y Llywodraeth fod y cynghorau yng Nghymru yn rhy fach ac nad ydynt yn gynaliadwy. Os yw hyn yn parhau, bydd yna ad-drefnu arall ymhen 20 mlynedd, a fydd yn ein gadael gyda phedwar neu bump o gynghorau. Pan gyrhaeddwch y lefel honno, mae arnaf ofn eich bod yn symud oddi wrth unrhyw ymdeimlad ystyrlon fod pobl yn cael eu cynrychioli gan gynghorwyr wardiau lleol, ac rydych yn uno ardaloedd heb unrhyw gysylltiad hanesyddol mewn gwirionedd ac sy'n hollol wahanol o ran eu heconomïau a'u demograffeg o bosibl, a dyna rydym mewn perygl o'i wneud gyda'r ad-drefnu presennol hwn.

Mae'r pwynt arall a godwyd, unwaith eto gan Lynne Neagle, yn ymwneud â'r budd gwirioneddol o ran costau, a gwnaeth Mike Hedges y pwynt hwn y tro diwethaf hefyd. Nid ydym wedi cael unrhyw ddadansoddiad cost a budd go iawn, felly nid ydym yn gwybod a fydd cynghorau mwy o faint yn cyflawni'r arbedion y mae'r Llywodraeth yn eu haddo mewn gwirionedd. Eisoes rydym wedi gweld byrddau iechyd yng Nghymru yn uno, ac rydym wedi cael cyrff mwy o faint, nad yw'n ymddangos eu bod yn perfformio'n arbennig o dda yn gyffredinol. Felly, yr agwedd waethaf ar yr ad-drefnu llywodraeth leol yw y gall arwain at golli mwy o swyddi, darparu llai o wasanaethau i'r cyhoedd, a dal i fethu arbed unrhyw arian ystyrlon o safbwynt costau gweithredu cynghorau.

Rydym yn cytuno â Llywodraeth Cymru ein bod yn ymgynghori ar Bapur Gwyrdd ar hyn, ac rydym yn cytuno â hwy'n fras nad yw 22 o gynghorau lleol yn gynaliadwy. Felly, mewn gwirionedd rydym yn cytuno mewn termau eang iawn â'u gwelliant.

Yr hyn rydym ei eisiau yw mwy o weithio ar y cyd, ond gwyddom fod cydweithio rhwng gwahanol gynghorau'n digwydd eisoes. I ryw raddau, cafodd hyn ei ysgogi gan reidrwydd ariannol am fod y cynghorau'n ymdopi â chyllidebau llai, felly rhaid iddynt gydweithio er mwyn lleihau costau.

Un broblem bosibl yw bod ffurfiau gwahanol ar weithio ar y cyd. Mewn rhai ardaloedd, mae dau gyngor cyfagos yn gweithio gyda'i gilydd, mewn achosion eraill, mae tri neu bedwar cyngor gwahanol yn cyfuno adnoddau. Ac i ychwanegu at y cymysgedd, mae gennym bellach ddau ddinas-ranbarth yng Nghymru a dwy ardal ranbarthol arall sy'n gysylltiedig â bargeinion twf. Ar ben hynny, mae gennym hefyd gynlluniau datblygu strategol yn dod i mewn a fydd yn galw am gyfuniad arall o wahanol gynghorau. Felly, mae perygl, oni bai bod y Gweinidog Llywodraeth Cymru yn dal ei afael yn gadarn ar hyn, gallai patrwm llywodraeth leol a rhanbarthol yng Nghymru ddatblygu'n sydyn i fod yn dameidiog iawn, yn gymhleth iawn, ac i'r pleidleisiwr, yn ddryslyd iawn. Felly, mae gan y Gweinidog rôl bwysig i'w chwarae yn arwain llywodraeth leol. Fodd bynnag, byddai'n well gennym pe bai hyn yn cynnwys mwy o ymgynghori gyda'r cynghorau yr effeithir arnynt.

Felly, rydym yn cytuno gyda'r Ceidwadwyr; credwn eu bod yn iawn i godi'r materion hyn heddiw ac rydym yn cefnogi eu cynnig. Diolch yn fawr iawn.

17:40

I'm grateful for this opportunity to speak on this latest set of proposals from the Welsh Government to reform local government. This document represents the third set of proposals in the last three years, and who knows, after the Cabinet reshuffle coming at the end of this year, it may not be the last.

Local government in Wales is in need of reform. The Williams commission set up to investigate local government reorganisation recommended merging councils into 10, 11 or 12 new authorities. However, after inviting local authorities to submit proposals for voluntary mergers, the Ministers at the time rejected plans to merge six local authorities into three. The Minister then published his own unilateral proposal to cut the number of local authorities to eight or nine. This plan proved controversial across Wales. The Welsh Government policy of deliberately bypassing the concern of local authorities, the WLGA and communities has created an atmosphere of considerable uncertainty that continues today.

Councillor Peter Fox, the great councillor of Monmouth, this week called the Welsh Government's plan—your plan—'unsettling'. That is his wording on the first page of the local newspaper. He went on to say that council leaders have already made great strides on working together. All the mergers would see would be modest financial advantages, but that would be minimal when compared to the cost of merging.

Cost is just one of the questions left unanswered by this Green Paper. Genuine concern has been raised about council tax harmonisation. Band 4 council tax payers in Monmouthshire and Torfaen could face paying up to £300 extra under the Cabinet Secretary's new plans. What level of financial support can local authorities expect from the Welsh Government to assist with mergers and to take into account the potential impact on the delivery of public services in the short term? Newport is one of the areas, Deputy Presiding Officer, for relocating asylum seekers, refugees and other migrants. There is an increasing demand on Newport to provide specific services to support these vulnerable groups. The effectiveness and ability of local authorities to deliver quality services in this field must be maintained.

How will the Welsh Government engage with the local communities themselves to ensure they are fully involved in the merger process? What reassurances will be given to the local authorities' workforce to provide them with the stability to deliver high-quality services when faced with an indeterminate scale of redundancies?

These questions need to be addressed, but any proposal to reform local government in Wales must also address the democratic deficit. Poor voter turnout is indicative of the lack of engagement between councils and the communities they serve. Black, minorities and ethnic people are significantly under-represented in the world of politics in Wales. A local government candidate survey in 2012 showed that only 1 per cent of councillors in Wales are from non-white backgrounds, and that's the figure.

As a result of last year's local elections, just over 28 per cent of councillors are women. The absence of any real diversity of gender, age and ethnicity in Welsh local government persists. Local politicians need to be able to relate to their constituents, understand their needs and to speak up about the issues that directly affect them. Deputy Presiding Officer, local government reform offers opportunities to rethink how council services are delivered and to renew our democracy. I urge the Welsh Government to consult and engage to maximise the benefit in terms of cost and service delivery, and not try to impose a top-down programme—and it's not fit for all, which is really what we need to look at. Thank you very much.

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle hwn i siarad am y gyfres ddiweddaraf o gynigion gan Lywodraeth Cymru i ddiwygio Llywodraeth Leol. Y ddogfen hon yw'r drydedd mewn cyfres o gynigion yn y tair blynedd diwethaf, a phwy a ŵyr, ar ôl ad-drefnu'r Cabinet sydd i ddod ar ddiwedd y flwyddyn hon, efallai nad hon fydd yr olaf.

Mae angen diwygio llywodraeth leol yng Nghymru. Argymhellodd comisiwn Williams a sefydlwyd i ymchwilio i ad-drefnu llywodraeth leol y dylid uno cynghorau yn 10, 11 neu 12 o awdurdodau newydd. Fodd bynnag, ar ôl gwahodd awdurdodau lleol i gyflwyno cynigion ar gyfer trefniadau uno gwirfoddol, gwrthododd y Gweinidogion ar y pryd gynlluniau i uno chwe awdurdod lleol yn dri awdurdod. Yna, cyhoeddodd y Gweinidog ei gynnig unochrog ei hun i gwtogi nifer yr awdurdodau lleol i wyth neu naw. Roedd y cynllun hwn yn ddadleuol ym mhob rhan o Gymru. Mae polisi Llywodraeth Cymru o fynd ati'n fwriadol i anwybyddu pryder awdurdodau lleol, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a chymunedau wedi creu awyrgylch o gryn ansicrwydd sy'n parhau hyd heddiw.

Yr wythnos hon, galwodd y Cynghorydd Peter Fox, y cynghorydd gwych o Fynwy, gynllun Llywodraeth Cymru—eich cynllun chi— yn un cythryblus. 'Unsettling' yw'r gair ar dudalen gyntaf y papur newydd lleol. Aeth ymlaen i ddweud bod arweinwyr cynghorau eisoes wedi gwneud camau breision ymlaen ar weithio gyda'i gilydd. Ni fyddai'r uno ond yn arwain at fanteision ariannol cymedrol, ond byddent yn fach iawn o'u cymharu â chost yr uno.

Y gost yw un o'r cwestiynau sy'n cael eu gadael heb eu hateb gan y Papur Gwyrdd hwn. Mynegwyd pryder go iawn ynghylch cysoni'r dreth gyngor. Gallai talwyr y dreth gyngor band 4 yn Sir Fynwy a Thorfaen orfod talu hyd at £300 yn ychwanegol o dan gynlluniau newydd Ysgrifennydd y Cabinet. Pa lefel o gymorth ariannol y gall awdurdodau lleol ei disgwyl gan Lywodraeth Cymru i'w helpu gydag uno ac i ystyried yr effaith bosibl ar ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yn y tymor byr? Mae Casnewydd yn un o'r ardaloedd, Ddirprwy Lywydd, ar gyfer adleoli ceiswyr lloches, ffoaduriaid a mewnfudwyr eraill. Mae galw cynyddol ar Gasnewydd i ddarparu gwasanaethau penodol i gynorthwyo'r grwpiau hyn sy'n agored i niwed. Rhaid cynnal effeithiolrwydd a gallu awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau o ansawdd yn y maes hwn.

Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â'r cymunedau lleol eu hunain i sicrhau eu bod yn cymryd rhan lawn yn y broses uno? Pa sicrwydd a roddir i weithlu'r awdurdodau lleol er mwyn rhoi sefydlogrwydd iddynt ddarparu gwasanaethau o ansawdd uchel pan fyddant yn wynebu graddau amhenodol o ddiswyddiadau?

Mae angen mynd i'r afael â'r cwestiynau hyn, ond rhaid i unrhyw gynnig i ddiwygio llywodraeth leol yng Nghymru fynd i'r afael hefyd â diffyg democrataidd. Mae lefelau isel o bobl yn pleidleisio yn arwydd o'r diffyg ymgysylltiad rhwng cynghorau a'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. Mae pobl dduon, lleiafrifoedd a phobl ethnig wedi eu tangynrychioli'n sylweddol ym myd gwleidyddiaeth yng Nghymru. Dangosodd arolwg o ymgeiswyr llywodraeth leol yn 2012 mai 1 y cant yn unig o gynghorwyr Cymru sy'n dod o gefndiroedd nad ydynt yn wyn, dyna'r ffigur.

O ganlyniad i'r etholiadau lleol y llynedd, mae ychydig dros 28 y cant o gynghorwyr yn fenywod. Mae absenoldeb unrhyw amrywiaeth go iawn o ran rhyw, oedran ac ethnigrwydd mewn llywodraeth leol yng Nghymru yn parhau. Mae angen i wleidyddion lleol allu ymwneud â'u hetholwyr, deall eu hanghenion a siarad am y materion sy'n effeithio arnynt yn uniongyrchol. Ddirprwy Lywydd, mae diwygio llywodraeth leol yn cynnig cyfleoedd i ailystyried sut y darperir gwasanaethau cyngor ac i adnewyddu ein democratiaeth. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ymgynghori ac ymgysylltu er mwyn sicrhau'r budd mwyaf posibl o ran cost a darparu gwasanaethau, a pheidio â cheisio gosod rhaglen o'r brig i'r bôn—ac nid yw'n addas i bawb, sef yr hyn y mae gwir angen inni edrych arno. Diolch yn fawr iawn.

17:45

The Welsh local government reorganisation of 1974 created eight county councils and 37 district councils, ending county boroughs, which were unitary authorities. The reason? We needed larger authorities and uniformity, and many of the urban district councils and rural district councils were too small. Then, in 1992, 22 principal councils were formed, and it's these unitary authorities that have governed Wales since 1996.

Both the Williams commission established by Carwyn Jones, and subsequent proposals put forward by Leighton Andrews as public services Minister, have recommended reducing the number of Welsh local authorities further still. Local government mergers are again being considered, and there's a political consensus that we need larger authorities, although calling a reconstituted Dyfed a local council does—at least to me—seem a little strange. Perhaps it's based upon the great success of Hywel Dda as a health board. This is built upon the belief that larger councils perform better and are more efficient. Well, England and Scotland have several unitary authorities larger than Cardiff, but Scotland has five smaller than Merthyr—Inverclyde, Clackmannanshire, Western Isles, Orkney and Shetland—and England has one, Rutland.

If larger authorities were more efficient and effective, two things would happen: council tax would be lower and performance would be better. The larger authorities and Powys, for which merging has not been deemed necessary, should charge the lowest amounts. I'm always amazed by why Powys is treated differently to anywhere else in Wales, but—. Whilst the two smallest authorities have the highest council tax, medium-sized authorities appear to perform better than either large or small authorities when it comes to the cost of council tax to residents.

Does council performance show that the larger authorities by population perform better? According to the Western Mail

'the quality of services delivered by local authorities in Wales is not determined by the size of the council'.

The Western Mail figures are based on 28 indicators across a range of local government areas, including education, social care, housing, environment and transport, planning and regulatory services, leisure, culture and corporate health, with four points on offer for councils that performed in the top quartile of each indicator, and one point for those at the bottom. From this data, it is not possible to conclude that larger councils and Powys perform better, because medium-sized authorities take three of the top four places. 

In Scotland, the variation in council tax is much less than in Wales, but the lowest council tax is in the Western Islands and Shetland, two of the smallest authorities, and the largest council tax is in Glasgow, which is the largest.

Over the last 25 years, there have been service reorganisations that have created larger organisations throughout the whole of the Welsh Government-controlled public sector—health being a classic example. There is generally a political consensus at the National Assembly that these larger organisations are better than small ones and mergers are generally a good thing.

Mergers are expensive, not just with redundancy costs and the cost of rebadging the organisation, ICT—and, for those people who have been following it, after the creation of Natural Resources Wales, the number of times they came back to ask for more money to borrow in order to meet their ICT problems was continual. And it's inevitable; ICT is the bit that hangs over any reorganisation of any organisation. Yes.

Creodd ad-drefnu llywodraeth leol yn 1974 wyth cyngor sir a 37 o gynghorau dosbarth, gan roi diwedd ar fwrdeistrefi sirol, a oedd yn awdurdodau unedol. Y rheswm? Roeddem angen awdurdodau mwy o faint ac unffurfiaeth, ac roedd llawer o'r cynghorau dosbarth trefol a'r cynghorau dosbarth gwledig yn rhy fach. Yna, yn 1992, sefydlwyd 22 prif gyngor, a'r awdurdodau unedol hyn sydd wedi llywodraethu Cymru ers 1996.

Mae'r comisiwn Williams a sefydlwyd gan Carwyn Jones, a'r cynigion dilynol a gyflwynwyd gan Leighton Andrews fel y Gweinidog gwasanaethau cyhoeddus wedi argymell lleihau nifer yr awdurdodau lleol yng Nghymru ymhellach eto. Mae trefniadau uno llywodraeth leol o dan ystyriaeth unwaith eto, a cheir consensws gwleidyddol fod arnom angen awdurdodau mwy o faint, er bod galw ailgyfansoddiad o fodel Dyfed yn gyngor lleol i'w weld braidd yn rhyfedd—i mi o leiaf. Efallai ei fod yn seiliedig ar lwyddiant mawr Hywel Dda fel bwrdd iechyd. Cafodd hyn ei adeiladu ar y gred fod cynghorau mwy o faint yn perfformio'n well ac yn fwy effeithlon. Wel, mae gan Loegr a'r Alban nifer o awdurdodau unedol sy'n fwy na Chaerdydd, ond mae gan yr Alban bump yn llai na Merthyr—Inverclyde, Clackmannan, Ynysoedd y Gorllewin, Ynysoedd Orkney ac Ynysoedd Shetland—ac mae gan Loegr un, Rutland.

Pe bai awdurdodau mwy o faint yn fwy effeithlon ac effeithiol, byddai dau beth yn digwydd: byddai'r dreth gyngor yn is a byddai perfformiad yn well. Dylai'r awdurdodau mwy o faint a Phowys, na thybiwyd bod angen ei huno, godi'r symiau isaf. Rwyf bob amser wedi rhyfeddu pam y caiff Powys ei thrin yn wahanol i unrhyw le arall yng Nghymru, ond—. Er bod gan y ddau awdurdod lleiaf y dreth gyngor uchaf, mae'n ymddangos bod awdurdodau canolig eu maint yn perfformio'n well nag awdurdodau mawr neu awdurdodau bach ar gost y dreth gyngor i breswylwyr.

A yw perfformiad cynghorau yn dangos bod yr awdurdodau mwy o faint yn ôl poblogaeth yn perfformio'n well? Yn ôl y Western Mail,

nid yw ansawdd gwasanaethau a ddarperir gan awdurdodau lleol yng Nghymru wedi'i bennu yn ôl maint y cyngor.

Mae ffigurau'r Western Mail yn seiliedig ar 28 o ddangosyddion ar draws amrywiaeth o feysydd llywodraeth leol, gan gynnwys addysg, gofal cymdeithasol, tai, yr amgylchedd a thrafnidiaeth, gwasanaethau cynllunio a rheoleiddio, hamdden, diwylliant ac iechyd corfforaethol, gyda phedwar pwynt yn cael eu rhoi i gynghorau a berfformiodd yn chwartel uchaf pob dangosydd, ac un pwynt i'r rhai ar y gwaelod. O'r data hwn, nid yw'n bosibl casglu bod cynghorau mwy o faint a Phowys yn perfformio'n well, oherwydd mai awdurdodau o faint canolig sydd mewn tri o'r pedwar lle uchaf.

Yn yr Alban, mae'r amrywiad yn y dreth gyngor yn llawer llai nag yn Nghymru, ond mae'r dreth gyngor isaf yn Ynysoedd y Gorllewin ac Ynysoedd Shetland, dau o'r awdurdodau lleiaf, ac mae'r dreth gyngor fwyaf yn Glasgow, sef yr awdurdod mwyaf.

Dros y 25 mlynedd diwethaf, ad-drefnwyd gwasanaethau sydd wedi creu sefydliadau mwy o faint ledled y sector cyhoeddus a reolir gan Lywodraeth Cymru—ac iechyd yw'r enghraifft berffaith. Yn gyffredinol, ceir consensws gwleidyddol yn y Cynulliad Cenedlaethol fod y cyrff mwy o faint hyn yn well na'r rhai bach a bod uno yn gyffredinol yn beth da.

Mae uno'n ddrud, nid yn unig o ran costau diswyddo a chostau ailddiffinio'r sefydliad, TGCh—ac i'r bobl sydd wedi bod yn ei ddilyn, ar ôl creu Cyfoeth Naturiol Cymru, daethant yn ôl dro ar ôl tro i ofyn am fwy o arian i'w fenthyca er mwyn datrys eu problemau TGCh. Ac mae'n anochel; TGCh yw'r hyn sy'n gwmwl uwchben ad-drefnu unrhyw sefydliad. Iawn.

Thanks for giving way, Mike Hedges. I don't disagree with a word you've said so far. Will you undertake to abandon these plans when you become Cabinet Secretary for local government? [Laughter.]

Diolch am ildio, Mike Hedges. Nid wyf yn anghytuno â gair rydych wedi'i ddweud hyd yma. A wnewch chi ymrwymo i roi'r gorau i'r cynlluniau hyn pan ddowch yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol? [Chwerthin.]

I thank Nick Ramsay for—

Diolch i Nick Ramsay am—

Member
Alun Davies 17:49:10
Cabinet Secretary for Local Government and Public Services

I'm interested in this answer. [Laughter.]

Mae gennyf ddiddordeb yn yr ateb hwn. [Chwerthin.]

Can I thank Nick Ramsay for his comments? I don't think these proposals are the right way forward. That's all I will say. [Interruption.

Because, ICT, people are under contract, they need to be updated or closed down on merger and sometimes you pay—[Interruption.] Sometimes you pay—

A gaf fi ddiolch i Nick Ramsay am ei sylwadau? Nid wyf yn meddwl mai'r cynigion hyn yw'r ffordd gywir ymlaen. Dyna'r cyfan a ddywedaf. [Torri ar draws.]

Oherwydd, TGCh, mae pobl dan gontract, mae angen eu diweddaru neu eu dirwyn i ben wrth uno ac weithiau fe fyddwch yn talu—[Torri ar draws.] Weithiau fe fyddwch yn talu—

—so much per 1,000 or 10,000 items in your database or in your structure, and that means that merging doesn't necessarily save you any money, because, if you go from 10,000 to 15,000, you don't say, 'Oh, we've merged two', you actually—. And you have to produce the same number of payslips. You're not going to pay fewer people because you've merged.

All these are up-front costs and whilst the cost of local government reorganisation was approximately 5 per cent of annual expenditure last time, we also know there are other things now that have happened in terms of the change in terms and conditions.

If you follow the simplistic conclusions of some, then, following a merger, all senior post duplication is removed and thus substantial ongoing savings are made. Economic theory predicts that an organisation may become less efficient if it becomes too large. Larger organisations often suffer from poor communication, because they find it difficult to maintain an effective flow of information between departments, divisions or between head office and outlying parts. Co-ordination problems also affect large organisations. 'X-inefficiency' is the loss of management efficiency that occurs when organisations become large and operate in uncompetitive markets. Such losses of efficiency include overpaying for resources, including senior staff—that might be something that some people might be thinking about—and excessive waste of resources.

Can I just add, if the Cabinet Secretary's got evidence—empirical evidence—that larger organisations in the public sector, and especially local government, anywhere in the world are working more efficiently and cost effectively, will he publish it? Because I'm unable to find any.

—cymaint fesul 1,000 neu 10,000 o eitemau yn eich cronfa ddata neu yn eich strwythur, ac mae hynny'n golygu nad yw uno o reidrwydd yn arbed unrhyw arian i chi, oherwydd, os ewch o 10,000 i 15,000, ni fyddwch yn dweud, 'O, rydym wedi uno dau', rydych mewn gwirionedd—. Ac mae'n rhaid i chi gynhyrchu'r un nifer o slipiau cyflog. Nid ydych yn mynd i dalu llai o bobl oherwydd eich bod wedi uno.

Mae'r rhain oll yn gostau ymlaen llaw ac er bod y gost o ad-drefnu llywodraeth leol oddeutu 5 y cant o'r gwariant blynyddol y tro diwethaf, rydym hefyd yn gwybod bod pethau eraill wedi digwydd bellach o ran y newid yn y telerau ac amodau.

Os dilynwch gasgliadau gor-syml rhai pobl, wedyn, ar ôl uno, caiff yr holl swyddi uwch swyddogion a ddyblygir eu dileu ac felly gwneir arbedion sylweddol parhaus. Mae theori economaidd yn darogan y gallai sefydliad ddod yn llai effeithlon os yw'n rhy fawr. Mae sefydliadau mwy o faint yn aml yn dioddef o gyfathrebu gwael, oherwydd eu bod yn ei chael hi'n anodd cynnal llif effeithiol o wybodaeth rhwng adrannau, is-adrannau neu rhwng y brif swyddfa a rhannau anghysbell. Mae problemau cydgysylltu hefyd yn effeithio ar sefydliadau mawr. 'X-aneffeithlonrwydd' yw colli effeithlonrwydd rheoli sy'n digwydd pan fydd sefydliadau'n mynd yn fawr ac yn gweithredu mewn marchnadoedd anghystadleuol. Mae colli effeithlonrwydd o'r fath yn cynnwys gordalu am adnoddau, gan gynnwys staff uwch—efallai fod hynny'n rhywbeth y gallai rhai pobl fod yn meddwl amdano—a gwastraff gormodol o adnoddau.

A gaf fi ychwanegu, os oes tystiolaeth gan Ysgrifennydd y Cabinet—tystiolaeth empirig—fod sefydliadau mwy o faint yn y sector cyhoeddus, a llywodraeth leol yn arbennig, unrhyw le yn y byd yn gweithio'n fwy effeithlon a chosteffeithiol, a wnaiff ei gyhoeddi? Oherwydd ni allaf ddod o hyd i unrhyw rai.

17:50

I'm sorry to come back to this, Cabinet Secretary, but I do think that it's very telling that both the motion and one of the Plaid amendments reflect that the Cabinet Secretary hasn't really embarked on this process in the most politic of ways. Both refer to an inadequate approach to engaging with and influencing current council leaders. I think we all understand the need to take some action on this agenda, but in serving up old hash rather than engaging councils in preparing the menu, you really are starting to lose hope of nourishing those you need to take with you. I'm sure you remember the mess within Labour ranks in Bridgend the last time somebody kindly suggested who they should be teaming up with. There were splits and expulsions, which, of course, while they might have been a little bit of fun for other political parties, were a huge distraction, which damaged the council's authority and soaked up a lot of time when the council could have been doing something useful for its residents. And I don't actually think it was all about self-interest on the part of those who were caught up in the fight. What still lingers there is the feeling that they were pushed into having a fight by proposals that they didn't design, and where opportunities for damage limitation weren't offered in the early stages of policy development. I think a post facto consultation like the one we have now is not really going to allay that resentment.

I suspect you're also going to run into difficulties with the existing collaboration models, which have already been mentioned, and the desire for coterminosity. Your Government introduced the regional partnership boards and, at the moment, Western Bay in my region mirrors not just constituency boundaries, more or less, but also Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board's. Moving Bridgend-based hospital care into Cwm Taf, which is as definitely on the cards as it can be, I think, completely throws that coterminosity, but, of course, would restore it if your idea of a merger between Bridgend County Borough Council and Rhondda Cynon Taf County Borough Council goes ahead. A change of local health board responsibility, which was viewed with some understandable anxiety to begin with, has now become a change sparking anger and, again, resentment, because it looks like Welsh Government has jumped the gun by presuming that its version of local government reform will go through. 

And what's going to happen to those regional partnership boards? I guess there will be some amendments to the Local Government (Democracy) (Wales) Act 2013, but I'm quite keen to find out what you're going to do to the Local Government (Wales) Act 2015 itself. If you remember, it was based on a November 2015 deadline. So, will you be taking this off the statute books as it's otiose now? If there was ever a nonsensical piece of legislation, it was that—imposing deadlines on local authorities only for them not to be met, or, where they were, preferred plans ignored. And Janet Finch-Saunders laid bare that, the glaring faults of that legislation, as it was going through, but it was dismissed out of hand, as were, indeed, the views of council leaders.

So, if you're planning, Cabinet Minister, to be a little bit more conciliatory than the Minister at the time, perhaps you could give us an indication of which bits of that Act you will be looking at retaining, because I see some familiar phrases in the Green Paper, but I do urge you to drop the idea of powers to block local authorities designing themselves along the principles of mayoral cabinets. Why should it be Welsh Government who decides that? This place has recently been successful in acquiring the powers to determine its own structures and electoral system, opening up discussion. So, why would Government now consider closing down discussion on what councils, including merged councils, could look like?

Two final points, as others have talked more generally about cost—can you tell me whether you will be thrashing out the effects of merger on council tax and council debt before even considering any exercise of Executive power? As the terms of the withdrawal from the EU must be agreed before exit, then so should the terms of merger be agreed before merger of councils—up front, not at secondary legislation stage. And will you tell me also what you've done to ensure that this new wave of uncertainty does not impact one jot on the progress being made by the two city deals that affect my region? Plans for the new Dyfed—and Paul Davies has raised plenty of problems with them already—they're not just completely at odds with coterminosity ambitions, but it places any new merged council in a very difficult position as regards the residents of Ceredigion and their exclusion, at the moment, from the economic uplift for which only Carmarthenshire and Pembrokeshire councils are contracted.

Now, of course, it's always going to be pretty lairy with the council leaders. I think we probably could all have anticipated that, but I am left wondering what has happened to the Alun Davies who, when he was Minister for Welsh language, made great play in this Chamber of how he was all about his low-pressure reasonableness, strewing flowers along the path to enlightenment and bringing local councils to a place of understanding, rather than bringing them to heel, which is what we have now.

Mae'n ddrwg gennyf ddychwelyd at hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, ond credaf ei fod yn dweud llawer fod y cynnig ac un o welliannau Plaid Cymru yn adlewyrchu'r ffaith nad yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi cychwyn ar y broses hon mewn gwirionedd yn y ffordd fwyaf doeth. Mae'r ddau'n cyfeirio at ddull annigonol o ymgysylltu ag arweinwyr cynghorau presennol a dylanwadu arnynt. Credaf fod pob un ohonom yn deall yr angen i roi rhai camau ar waith ar yr agenda hon, ond drwy weini'r un stwnsh yn hytrach nag ymgysylltu â chynghorau er mwyn paratoi'r fwydlen, rydych yn dechrau anobeithio y gellir maethu'r rhai y mae angen ichi eu perswadio. Rwy'n siŵr eich bod yn cofio'r llanastr yn rhengoedd y Blaid Lafur ym Mhen-y-bont ar Ogwr y tro diwethaf yr awgrymodd rhywun yn garedig pwy y dylent fod yn uno â hwy. Cafwyd rhwygiadau a gwaharddiadau, ac er eu bod yn rhywfaint o hwyl i'r pleidiau gwleidyddol eraill wrth gwrs, roeddent yn ymyriad enfawr a niweidiodd awdurdod y cyngor ac amsugno llawer o amser pan allai'r Cyngor fod yn gwneud rhywbeth defnyddiol ar ran ei drigolion. Ac nid wyf yn credu mewn gwirionedd ei fod yn ymwneud â hunan-fudd ar ran y rhai a gafodd eu dal yn y frwydr. Yr hyn sy'n dal i aros yno yw'r teimlad eu bod wedi cael eu gwthio i ymladd gan gynigion na chafodd eu llunio ganddynt, a lle na chynigiwyd cyfleoedd i liniaru'r difrod yn y camau cynnar o ddatblygu polisi. Credaf nad yw ymgynghoriad post facto fel yr un sydd gennym yn awr yn mynd i dawelu'r dicter hwnnw mewn gwirionedd.

Rwy'n amau eich bod hefyd yn mynd i wynebu trafferthion gyda'r modelau cydweithio presennol, sydd eisoes wedi'u crybwyll, a'r dymuniad i weld cydffiniant yn digwydd. Cyflwynodd eich Llywodraeth y byrddau partneriaeth rhanbarthol, ac ar hyn o bryd, mae Bae'r Gorllewin yn fy rhanbarth i yn adlewyrchu nid yn unig ffiniau etholaethau, fwy neu lai, ond ffiniau Bwrdd Iechyd Lleol Abertawe Bro Morgannwg hefyd. Rwy'n credu bod symud gofal ysbyty Pen-y-bont ar Ogwr yn rhan o Gwm Taf, sydd mor bendant yn yr arfaeth ag y gall fod, rwy'n credu, yn cael gwared ar y cydffiniant hwnnw'n llwyr, ond wrth gwrs, byddai'n ei adfer pe bai eich syniad chi o uno rhwng Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf yn mynd rhagddo. Mae newid cyfrifoldeb bwrdd iechyd lleol, y teimlid cryn bryder dealladwy yn ei gylch ar y dechrau, bellach wedi dod yn newid sy'n sbarduno dicter, ynghyd â drwgdeimlad, oherwydd mae'n edrych fel pe bai Llywodraeth Cymru wedi achub y blaen drwy ragdybio y bydd ei fersiwn hi o ddiwygio llywodraeth leol yn cael ei dderbyn.

A beth sy'n mynd i ddigwydd i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol? Mae'n debyg y bydd rhai gwelliannau i Ddeddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013, ond rwy'n eithaf awyddus i ddarganfod beth rydych yn mynd i'w wneud i Ddeddf Llywodraeth Leol (Cymru) 2015 ei hun. Os cofiwch, roedd yn seiliedig ar derfyn amser Tachwedd 2015. Felly, a fyddwch yn tynnu hyn oddi ar y llyfrau statud am ei fod yn ddianghenraid bellach? Os bu erioed ddarn hurt o ddeddfwriaeth, hwn ydoedd—a osodai derfynau amser ar awdurdodau lleol na ellid cadw atynt, neu lle y llwyddwyd i gadw atynt, câi cynlluniau a ffafrid eu hanwybyddu. A nododd Janet Finch-Saunders ddiffygion amlwg y ddeddfwriaeth honno, fel yr oedd yn mynd drwodd, ond cafodd ei gwrthod yn llwyr, fel yn wir y gwrthodwyd safbwyntiau arweinwyr y cynghorau.

Felly, Weinidog y Cabinet, os ydych yn bwriadu bod ychydig yn fwy cymodlon na'r Gweinidog ar y pryd, efallai y gallwch roi syniad i ni pa rannau o'r Ddeddf honno y bwriadwch eu cadw, oherwydd gwelaf rai ymadroddion cyfarwydd yn y Papur Gwyrdd, ond rwy'n eich annog i roi'r gorau i'r syniad o bwerau i atal awdurdodau lleol rhag cynllunio eu hunain yn ôl egwyddorion cabinetau meiri. Pam mai Llywodraeth Cymru a ddylai benderfynu hynny? Mae'r lle hwn wedi llwyddo i gael y pwerau'n ddiweddar i bennu ei strwythurau a'i system etholiadol ei hun, gan agor trafodaeth. Felly, pam y byddai'r Llywodraeth bellach yn ystyried cau'r drafodaeth ynghylch sut bethau fydd y cynghorau, gan gynnwys cynghorau a fyddai wedi uno?

Dau bwynt i orffen, gan fod pobl eraill wedi siarad yn fwy cyffredinol am gost—a allwch ddweud wrthyf a fyddwch yn trin a thrafod effeithiau uno ar y dreth gyngor a dyledion cynghorau cyn hyd yn oed ystyried arfer pŵer Gweithredol? Fel y mae'n rhaid cytuno ar delerau ymadael â'r UE cyn gadael, dylid cytuno felly ar delerau uno cyn uno cynghorau—ymlaen llaw, nid ar y cam llunio is-ddeddfwriaeth. A allwch ddweud wrthyf hefyd beth rydych wedi'i wneud i sicrhau nad yw'r don newydd hon o ansicrwydd yn effeithio'r un iot ar y cynnydd a wnaed gan y ddwy fargen ddinesig sy'n effeithio ar fy rhanbarth? Cynlluniau ar gyfer y Dyfed newydd—ac mae Paul Davies wedi crybwyll digon o broblemau gyda hwy eisoes—nid yn unig eu bod yn gwbl groes i uchelgeisiau'n ymwneud â chydffiniant, ond maent hefyd yn rhoi unrhyw gyngor cyfunol newydd mewn sefyllfa anodd iawn o ran trigolion Ceredigion a'r ffaith y cânt eu hepgor ar hyn o bryd o'r cynnydd economaidd a gontractiwyd ar gyfer cynghorau Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro yn unig.

Nawr, wrth gwrs, mae hi bob amser yn mynd i fod yn eithaf trafferthus gydag arweinwyr cynghorau. Rwy'n credu y gallai pawb ohonom fod wedi rhagweld hynny mae'n debyg, ond rwy'n meddwl tybed beth a ddigwyddodd i'r Alun Davies a wnaeth sioe fawr yn y Siambr hon, pan oedd yn Weinidog dros y Gymraeg, ynglŷn â sut yr oedd yn rhesymol a digyffro, yn taenu blodau ar hyd y llwybr i oleuedigaeth ac yn creu dealltwriaeth ymhlith y cynghorau, yn hytrach nag ufudd-dod, sef yr hyn sydd gennym yn awr.

17:55

Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, Alun Davies?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, Alun Davies?

Member
Alun Davies 17:56:24
Cabinet Secretary for Local Government and Public Services

For the second time in a few months I'm left speechless, Deputy Presiding Officer. I seem to have left my floral tributes in another place, and I'm left only with my wit and wisdom. So, this could be a very short contribution. [Laughter.] But I will answer the point because I thought it was a very interesting and thoughtful speech that we've just heard from Suzy Davies, who did challenge me, I felt, in a very fair and reasonable way. We do not wish, of course, to impose. We wish to reach agreement. And there is agreement, actually, and there is agreement across local government and, I believe—. We heard from the UKIP spokesperson this afternoon, and we've heard in other places politicians on all sides of the Chamber, recognising that the current structures we have are not sustainable. And, in the first meeting I had with the WLGA in Cardiff city hall back in November, the WLGA themselves were very, very clear then that the current structures are not sustainable: 22 local authorities in a country of 3 million people is simply not a sustainable structure, and that is—

Am yr ail dro mewn ychydig fisoedd cefais fy ngadael yn fud gan syndod, Ddirprwy Lywydd. Ymddengys fy mod wedi gadael fy mlodeugedau yn rhywle arall, ac nid oes gennyf ddim heblaw fy ffraethineb a fy noethineb. Felly, gallai hwn fod yn gyfraniad byr iawn. [Chwerthin.] Ond fe atebaf y pwynt oherwydd roeddwn yn meddwl ei bod hi'n araith feddylgar a diddorol iawn gan Suzy Davies yn awr, a oedd yn fy herio, rwy'n teimlo, mewn ffordd deg a rhesymol iawn. Wrth gwrs, nid ydym am orfodi. Rydym yn dymuno dod i gytundeb. Ac mae yna gytundeb, mewn gwirionedd, ac mae yna gytundeb ar draws llywodraeth leol ac rwy'n credu—. Clywsom gan lefarydd UKIP y prynhawn yma, ac rydym wedi clywed gwleidyddion ar bob ochr i'r Siambr mewn mannau eraill yn cydnabod nad yw'r strwythurau presennol sydd gennym yn gynaliadwy. Ac yn y cyfarfod cyntaf a gefais gyda CLlLC yn neuadd y ddinas Caerdydd ym mis Tachwedd, roedd CLlLC eu hunain yn glir iawn bryd hynny nad yw'r strwythurau presennol yn gynaliadwy: nid yw 22 o awdurdodau lleol mewn gwlad o 3 miliwn o bobl yn strwythur cynaliadwy, ac mae hynny—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I will allow you to intervene.

And that was coming from the WLGA, and not from Welsh Government.

Fe ganiatâf ichi ymyrryd.

A dôi hynny gan CLlLC, nid gan Lywodraeth Cymru.

How does that compare against the rest of western Europe?

Sut y mae hynny'n cymharu â gweddill gorllewin Ewrop?

Well, the WLGA didn't go as far as that, I'm afraid to say, but I will say to my very good friend from Swansea East, who has made a speech that isn't entirely unfamiliar to me, that, as a country, we are not the greatest population on the planet. The population of Wales is slightly more than Paris or Rome, but below that of Berlin and Madrid. We need the structures that reflect properly the communities that we serve, and I thought the points made by Paul Davies in that respect were fairly made and were good and reasonable points. We, of course, both lived in Dyfed in those days, and I would very gently remind the Member for Preseli that some of the problems of Dyfed were caused, of course, by a Conservative Secretary of State who, at that time, cut local government significantly, and we saw significant issues not only in Dyfed but across Wales.

When I talk to local government leaders—. I'm delighted that the Conservative spokesperson Janet Finch-Saunders is on a tour of Wales. We might even bump into each other at some point, and we'll look forward to those conversations. But, when I travel Wales, and I travel to visit and to speak to councillors, councils and council leaders, they do make, sometimes, some very robust points, let's face it. We have very robust and challenging conversations. But, do you know, not one of them—not one of them—nobody anywhere has said to me, 'I wish we had a Conservative Minister delivering Conservative policies, as they are doing across the border in England'. Not one of them. Even your Conservative councillor. I agree with Oscar's description of Peter Fox—he's a great local authority leader—but I have to say I'm still awaiting the correspondence where he seeks to influence me as to following Conservative policies in England, which have reduced, in the last six or seven or eight years, the spending power of local authorities by 49 per cent. [Interruption.] I always know when I'm making progress because the Member for Clwyd West begins to pipe up.

The spending power of local authorities in England has been reduced by 49 per cent. Now, the Conservative spokesperson, the Member for Aberconwy, said that we needed to respect local government, and I agree with her—we do. But cutting by half the support for local services is not showing respect, it is showing disregard. It is showing that they don't give a damn for those services or the people delivering those services, and that's the reality of Conservative policy. The Conservatives have stood this afternoon amid, at times, I will agree, some reasonable and fair points about a programme of mergers. But what they haven't reminded the Chamber is that the Conservative Government in England hasn't just compelled and enabled mergers to take place, but has done so without any support and any funding at all, anywhere, at any point. So, it's not right or proper for them to come here and oppose policies that have been pursued by a Government here that seeks to support and empower local government whilst at the same time not taking responsibility for some of the policies they themselves support across the border. [Interruption.] I want to make some progress, if I could. I can see that time is against me.

Because I want to go beyond the conversation that perhaps we've had this afternoon. All too often when we debate and discuss local government we discuss lines on maps and we discuss a programme of mergers. I believe that a programme of creating larger local authorities is a prerequisite to something else, and it is the something else that is important to me. I will let Members here into a secret. When I go to bed at night, I do not—[Interruption.] I'm going to finish the sentence. I do not—[Interruption.]

Wel, nid aeth CLlLC mor bell â hynny, mae arnaf ofn, ond fe ddywedaf wrth fy ffrind da iawn o Ddwyrain Abertawe, sydd wedi gwneud araith nad yw'n hollol anghyfarwydd i mi, nad oes gennym, fel gwlad, y boblogaeth fwyaf ar y blaned. Mae poblogaeth Cymru ychydig yn fwy nag un Paris neu Rufain, ond mae'n llai nag un  Berlin a Madrid. Mae arnom angen y strwythurau sy'n adlewyrchu'n briodol y cymunedau a wasanaethir gennym, ac roeddwn yn meddwl bod y pwyntiau a wnaeth Paul Davies yn hynny o beth yn rhai teg, ac yn bwyntiau da a rhesymol. Wrth gwrs, roeddem ein dau'n byw yn Nyfed yn y dyddiau hynny, a hoffwn atgoffa'r Aelod dros y Preseli fod rhai o broblemau Dyfed wedi'u hachosi, wrth gwrs, gan Ysgrifennydd Gwladol Ceidwadol a gyfyngodd gryn dipyn ar lywodraeth leol ar y pryd, a gwelsom broblemau sylweddol nid yn unig yn Nyfed ond ledled Cymru.

Pan fyddaf yn siarad ag arweinwyr llywodraeth leol—. Rwy'n falch fod llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders, ar daith o amgylch Cymru. Efallai y byddwn yn taro ar ein gilydd ar ryw bwynt hyd yn oed, ac fe edrychwn ymlaen at y sgyrsiau hynny. Ond pan fyddaf yn teithio o amgylch Cymru, ac yn teithio i ymweld ac i siarad â chynghorwyr, cynghorau ac arweinwyr cynghorau, maent yn gwneud pwyntiau cadarn iawn weithiau, gadewch inni wynebu hynny. Rydym yn cael sgyrsiau cadarn a heriol iawn. Ond wyddoch chi, nid oes yr un ohonynt—nid oes yr un ohonynt—nid oes neb yn unman wedi dweud wrthyf, 'Hoffwn pe bai gennym Weinidog Ceidwadol yn darparu polisïau Ceidwadol, fel y maent yn ei wneud ar draws y ffin yn Lloegr'. Neb ohonynt. Hyd yn oed eich cynghorydd Ceidwadol. Rwy'n cytuno â disgrifiad Oscar o Peter Fox—mae'n arweinydd awdurdod lleol gwych—ond rhaid dweud fy mod yn dal i aros am yr ohebiaeth lle mae'n ceisio dylanwadu arnaf i ddilyn polisïau Ceidwadol yn Lloegr, sydd wedi lleihau pŵer gwario awdurdodau lleol 49 y cant yn ystod y chwech neu saith neu wyth mlynedd diwethaf. [Torri ar draws.] Rwyf bob amser yn gwybod pan wyf yn gwneud cynnydd oherwydd mae'r Aelod dros Orllewin Clwyd yn dechrau codi ei lais.

Mae pŵer gwario awdurdodau lleol yn Lloegr wedi gostwng 49 y cant. Nawr, dywedodd llefarydd y Ceidwadwyr, yr Aelod dros Aberconwy, fod angen inni barchu Llywodraeth Leol, ac rwy'n cytuno gyda—mae angen inni wneud hynny. Ond nid dangos parch yw torri'r cymorth i wasanaethau lleol yn ei hanner, diffyg parch yw hynny. Mae'n dangos nad ydynt yn becso'r dam am y gwasanaethau neu'r bobl sy'n darparu'r gwasanaethau, a dyna realiti polisi'r Ceidwadwyr. Mae'r Ceidwadwyr wedi sefyll y prynhawn yma a gwneud rhai pwyntiau teg a rhesymol ar adegau, rwy'n cytuno, ynglŷn â rhaglen uno. Ond yr hyn nad ydynt wedi atgoffa'r Siambr yn ei gylch yw bod y Llywodraeth Geidwadol yn Lloegr nid yn unig wedi gorfodi ac wedi galluogi uno i ddigwydd, ond maent wedi gwneud hynny heb unrhyw gymorth nac unrhyw gyllid o gwbl, yn unrhyw le ar unrhyw adeg. Felly, nid yw'n iawn nac yn briodol iddynt ddod yma i wrthwynebu polisïau gan Lywodraeth yma sy'n ceisio cefnogi a grymuso llywodraeth leol heb gymryd cyfrifoldeb ar yr un pryd am rai o'r polisïau y maent hwy eu hunain yn eu cefnogi ar draws y ffin. [Torri ar draws.] Rwyf am wneud rhywfaint o gynnydd, os caf. Gwelaf fod yr amser yn fy erbyn.

Oherwydd rwyf am fynd y tu hwnt i'r sgwrs a gawsom y prynhawn yma. Yn rhy aml o lawer pan fyddwn yn dadlau ac yn trafod llywodraeth leol rydym yn trafod llinellau ar fapiau ac rydym yn trafod rhaglen uno. Credaf fod rhaglen o greu awdurdodau lleol mwy o faint yn rhagofyniad i rywbeth arall, a'r rhywbeth arall sy'n bwysig i mi. Fe ddywedaf gyfrinach wrth yr Aelodau yma. Pan fyddaf yn mynd i'r gwely yn y nos, nid wyf—[Torri ar draws.] Rwy'n mynd i orffen y frawddeg. Nid wyf yn—[Torri ar draws.]

18:00

I do not place either a copy of the Green Paper or a map of the new authorities under my pillow. I do not do that. I do not dream, I do not wake with a start at three o'clock in the morning dreaming of new authorities in the Vale of Glamorgan or in the Vale of Clwyd or elsewhere, or the return of the flag of Dyfed and the kings of Deheubarth. I don't dream or think of things like that, and I am not committed to a particular model or a particular geography, but I am committed to something else. I am committed to empowered local government. I am committed to stronger local government and better local democracy and democratic accountability. And do you know what motivates me, what does keep me up at night? It's knowing that 700 people in Ceredigion have been made redundant because of what is happening to local government today. What keeps me awake at night is knowing there are people who are afraid of seeing the council tax bill because councils are struggling facing austerity and facing difficulties in balancing their budgets, and that is in the context where this Government has protected those budgets and protected those services. We haven't seen anything like the cuts in Wales that we've seen in England, but we've seen the disruption to services and the failure to deliver services at different times because we have a structure that is simply not fit for purpose and is not sustainable, and the WLGA agree with that analysis, and I know people on all sides of the Chamber agree with that.

But let's go beyond a dry and tired debate on lines on maps and mergers. Let's look at the vision. It isn't good enough—it isn't good enough for any Member on any side of the Chamber here today simply to stand up and make a speech telling us what they oppose and what they don't like. We are not paid to tell people what we don't like. We are not paid to tell people about the problems they already know about. We are paid here to find solutions to those problems, to find solutions to the difficulties that people face. And let me say this—I know that time is against me, Deputy Presiding Officer—Welsh Labour believes in this policy of creating larger, stronger councils because we want to protect our services, we want to protect the people who deliver those services, and we want to deliver greater democratic accountability. We want a new culture, we want a new relationship between this place and local government. I said in my speech on the weekend in Llandudno that it is time for a new settlement in Wales.  

We have seen and we have campaigned, and we have discussed this afternoon, about devolution to Wales. But I believe we also need devolution within Wales—greater powers to robust local authorities with the capacity to use them and with a strategic vision to deliver services across Wales, and greater powers to every local authority, every reformed local authority in Wales. I've given a commitment that we will start to look towards delivering the EU charter of local self-government into Welsh law, and I want to go further than that. I want to look towards shared services and an improvement body for Wales to give local government the powers and the responsibility for improvement in local government.

For too long, this place and local government have been like unhappy siblings, arguing with each other. We need a mature relationship with local government. We need a new relationship with local government. We need a new settlement for local government. We need empowered local government, stronger councils, working alongside Welsh Government to deliver services for the whole of Wales, and I believe, Deputy Presiding Officer, that that is what the people of Wales want as well. Thank you very much.

Nid wyf yn gosod copi o'r Papur Gwyrdd neu fap o'r awdurdodau newydd o dan fy ngobennydd. Nid wyf yn gwneud hynny. Nid wyf yn breuddwydio, nid wyf yn deffro'n sydyn am dri o'r gloch yn y bore yn breuddwydio am awdurdodau newydd ym Mro Morgannwg neu yn Nyffryn Clwyd neu rywle arall, neu ddychweliad baner Dyfed a brenhinoedd Deheubarth. Nid wyf yn breuddwydio na'n meddwl am bethau fel hynny, ac nid wyf wedi ymrwymo i fodel penodol neu ddaearyddiaeth benodol, ond rwyf wedi ymrwymo i rywbeth arall. Rwyf wedi ymrwymo i lywodraeth leol wedi'i grymuso. Rwyf wedi ymrwymo i lywodraeth leol gryfach a democratiaeth leol well ac atebolrwydd democrataidd. A wyddoch chi beth sy'n fy nghymell, beth sy'n fy nghadw ar ddihun yn y nos? Gwybod bod 700 o bobl yng Ngheredigion wedi colli eu swyddi oherwydd yr hyn sy'n digwydd i lywodraeth leol heddiw. Yr hyn sy'n fy nghadw ar ddihun yn y nos yw gwybod bod yna bobl sy'n ofni gweld bil y dreth gyngor oherwydd bod cynghorau'n cael trafferth i wynebu cyni ac yn wynebu anawsterau i gydbwyso eu cyllidebau, a hynny mewn cyd-destun lle mae'r Llywodraeth hon wedi diogelu'r cyllidebau hynny ac wedi diogelu'r gwasanaethau hynny. Nid ydym ni yng Nghymru wedi gweld unrhyw beth tebyg i'r toriadau a welwyd yn Lloegr, ond rydym wedi gweld y tarfu ar wasanaethau a'r methiant i ddarparu gwasanaethau ar wahanol adegau am fod gennym strwythur nad yw'n addas at y diben nac yn gynaliadwy, ac mae CLlLC yn cytuno â'r dadansoddiad hwnnw, a gwn fod pobl ar bob ochr i'r Siambr yn cytuno â hynny.

Ond gadewch inni fynd y tu hwnt i ddadl sych a blinedig ar linellau ar fapiau a chynlluniau uno. Gadewch inni edrych ar y weledigaeth. Nid yw'n ddigon da—nid yw'n ddigon da i unrhyw Aelod ar unrhyw ochr i'r Siambr yma heddiw sefyll a gwneud araith yn dweud wrthym beth y maent yn ei wrthwynebu a beth nad ydynt yn ei hoffi. Ni chawn ein talu i ddweud wrth bobl beth nad ydym yn ei hoffi. Ni chawn ein talu i ddweud wrth bobl am y problemau y maent eisoes yn gwybod amdanynt. Cawn ein talu yma i ddod o hyd i atebion i'r problemau hynny, i ddod o hyd i atebion i'r anawsterau sy'n wynebu pobl. A gadewch imi ddweud hyn—gwn fod amser yn fy erbyn, Ddirprwy Lywydd—mae Llafur Cymru yn credu yn y polisi hwn o greu cynghorau cryfach mwy o faint am ein bod am amddiffyn ein gwasanaethau, rydym am amddiffyn y bobl sy'n darparu'r gwasanaethau hynny, ac rydym eisiau sicrhau mwy o atebolrwydd democrataidd. Rydym eisiau diwylliant newydd, rydym eisiau perthynas newydd rhwng y lle hwn a llywodraeth leol. Dywedais yn fy araith ar y penwythnos yn Llandudno ei bod hi'n bryd cael setliad newydd yng Nghymru.

Rydym wedi gweld ac rydym wedi ymgyrchu dros, a'r prynhawn yma rydym wedi trafod datganoli i Gymru. Ond credaf ein bod angen datganoli o fewn Cymru hefyd—mwy o bwerau i awdurdodau lleol cadarn gyda'r gallu i'w defnyddio a chyda gweledigaeth strategol i ddarparu gwasanaethau ledled Cymru, a mwy o bwerau i bob awdurdod lleol, pob awdurdod lleol diwygiedig yng Nghymru. Rwyf wedi rhoi ymrwymiad y byddwn yn dechrau ystyried cyflwyno Siarter yr UE ar gyfer hunanlywodraeth leol yng nghyfraith Cymru, ac rwyf am fynd ymhellach na hynny. Rwyf am ystyried cydwasanaethau a chorff gwella yng Nghymru i roi pwerau i lywodraeth leol a chyfrifoldeb dros welliant mewn llywodraeth leol.

Yn rhy hir, mae'r lle hwn a llywodraeth leol wedi bod fel chwiorydd anhapus, yn dadlau â'i gilydd. Mae angen perthynas aeddfed rhyngom a llywodraeth leol. Mae angen perthynas newydd rhyngom a llywodraeth leol. Mae arnom angen setliad newydd ar gyfer llywodraeth leol. Mae angen llywodraeth leol sydd wedi'i grymuso, cynghorau cryfach, yn gweithio ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru i ddarparu gwasanaethau ar gyfer Cymru gyfan, a chredaf, Ddirprwy Lywydd, mai dyna yw dymuniad pobl Cymru yn ogystal. Diolch yn fawr iawn.

18:05

Thank you.

I'll decide who goes on too long in this Chamber, thank you very much, and some of you may want to speak in other debates later today. Can I now call on Nick Ramsay to reply to the debate, please?

Diolch.

Fe benderfynaf fi pwy sy'n siarad yn rhy hir yn y Siambr hon, diolch yn fawr iawn, ac efallai y bydd rhai ohonoch eisiau siarad mewn dadleuon eraill yn nes ymlaen heddiw. A gaf fi alw yn awr ar Nick Ramsay i ymateb i'r ddadl, os gwelwch yn dda?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I just put on the record at the start of my contribution that I don't lie awake at three in the morning either thinking, or sleeping and dreaming, about the Cabinet Secretary's plans for local government in Wales, despite rumours that might have gone around after the last statement you gave on this subject, Alun Davies, when I said I'd be more than happy to live adjacent and next to the Cabinet Secretary but would be less than happy to live with him in the same authority, and I'm sure that you would agree with that as well, Cabinet Secretary. 

Perhaps I should be asking Mike Hedges to round up this debate, as he's probably a little bit more against these plans than I am, despite the fact that it bears the name of a Conservative debate on it. But, I won't do that, Dirprwy Lywydd, because I know that would incur your annoyance at this point. 

Look, I've got to say, I started feeling a bit sorry for you, actually, Alun Davies, as it was probably a little bit like you addressing the WLGA or a Labour Party meeting, this debate today. You really did—well, I can't think of a single person actually who supported your plans. You did make—I mean, he's not a bad chap. I'll give you that, Cabinet Secretary—you're not a bad chap. And you're not unintelligent, so I know that you have given thought—perhaps not as much as you should have—to some of these proposals, and that is to be welcomed. 

What I would say is that you made a very important point about a third before the end of your rhetoric earlier, where you said that you are fed up with this dry debate. I think we all cheered at that one, didn't we? I think we're all fed up with it as well. But, of course, the reason why we're having this dry debate is because you have brought this discussion to this Assembly by putting forward these proposals that have died in the water several times over the years since we've had this Assembly. I can't count the number—Mike Hedges will remember the exact number of times we've debated this—and we've put these proposals to bed before.

So, you brought the debate to us. And if what you say is true, which is that this is a prerequisite to what you really want to discuss—which is, I assume, the modernisation of public services in Wales, and which is, I assume, putting the citizen at the heart of the system, and how often do we discuss that—then why on earth, I cannot fathom why you are not having that debate and why you are not bringing those proposals to this place and other places first, and then let's have the discussion about the structure that follows. And, who knows, you might actually carry people—you might carry one person with you. I'm sure you've done that—I won't go there. I'm sure you have carried people before with you. But what was blatantly obvious from this debate today was that, regardless of your original desire to engage with people and carry the public and AMs and politicians and local government with you, that simply does not seem to be happening.

You have to—well, the Cabinet Secretary has pointed out this is a Conservative debate, but it doesn't escape our notice that it was not just Conservatives, or indeed the other opposition Members, who were supporting the tenets of this debate today. You are clearly not going about this in the right way. You go about many things in the right way, I do not doubt that. But this, Cabinet Secretary, is not one of them. 

It's been quite clear by the response today from Members, some of whom I'll refer to now, that there are concerns. Siân Gwenllian, who spoke, is right. Yes, we do need to strengthen our councils. Leaving aside the banter that often happens in this place about cuts, and whether they're UK cuts or cuts here, yes, of course, modernisation of local authorities and of public services is something that we need to do not just in times of cuts but in times of prosperity too. Remember that phrase, 'We've got to fix the roof when the sun is shining'? Well, it wasn't just relevant at the UK level, it was relevant in devolved politics as well. So, regardless of the economic situation, local government needs to modernise. The Cabinet Secretary is right about that, Labour Party members are right about that and opposition party members are right about that, so let's get on with having that discussion.

Lynne Neagle—well, what do you really think, Lynne? A stoic defence for the status quo—the status quo but, clearly, modernised. Your comments were very similar to those of the WLGA, which I know that the Welsh Government often dismisses and says, 'Well, they would say that, wouldn't they?' Well, yes, they would say that, because they represent countless people in local government, and not just elected officials but public servants in local government who are doing their best at these difficult times to make sure that public services are delivered as well and as efficiently as possible. I am sure we are all with them in spirit in wanting to achieve that.

Oscar, you spoke about engagement and what assurances workers in those local authorities are getting. Obviously, I'm closer to a Conservative local authority that I represent than I am to other local authorities, but I'm not entirely sure what assurances you have put forward to our workers in local authorities at this time, because they are under the cosh. They really are trying hard to do things in an increasingly difficult situation. They are certainly not reassured by the arguments that you've made.

Paul Davies—well, actually, before I came here today I should probably have popped to the bookies to put a bet on that you would oppose a return to Dyfed. In the same way that you're used to some of the responses you've had today, Alun, Paul has been stoically against the return to Dyfed over a long, long time.

The argument about brand is key. I haven't reiterated that yet, because I did so at length in the last statement that you gave. I can have discussions with you about issues I have with the reformation of Monmouthshire. You will respond to me that if you put Monmouthshire and Blaenau Gwent back together, you are somehow romantically recreating an old Monmouthshire county that you grew up in and that I grew up in, and that, actually, people are nostalgic for. You can make that argument in the case of Monmouthshire, and you may well rename the authority that in the longer term, but how on earth are you going to persuade people in Aberystwyth that the Pembrokeshire brand is really going to work there? How are you going to persuade people in Carmarthenshire that the Pembrokeshire brand is going to work there? It just doesn't work, and that is the problem with these proposals, Cabinet Secretary.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi gofnodi ar ddechrau fy nghyfraniad nad wyf fi'n gorwedd ar ddihun am dri o'r gloch y bore naill ai'n meddwl, neu'n cysgu ac yn breuddwydio am gynlluniau'r Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru, er gwaethaf sïon a allai fod wedi mynd o gwmpas ar ôl y datganiad diwethaf a roesoch ar y pwnc hwn, Alun Davies, pan ddywedais y buaswn yn fwy na pharod i fyw gerllaw a'r drws nesaf i Ysgrifennydd y Cabinet ond yn llai na hapus i fyw gydag ef yn yr un awdurdod, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â hynny yn ogystal, Ysgrifennydd y Cabinet.

Efallai y dylwn ofyn i Mike Hedges grynhoi'r ddadl hon, gan ei fod ychydig bach yn fwy gwrthwynebus i'r cynlluniau hyn nag yr wyf fi, er mai enw'r Ceidwadwyr sydd ar y ddadl. Ond ni wnaf hynny, Ddirprwy Lywydd, oherwydd gwn y byddai hynny'n ennyn eich dicter ar y pwynt hwn.

Edrychwch, mae'n rhaid i mi ddweud, dechreuais deimlo braidd yn ddrwg drosoch chi, mewn gwirionedd, Alun Davies, gan ei fod ychydig bach fel annerch cyfarfod o CLlLC neu gyfarfod o'r Blaid Lafur, y ddadl hon heddiw. Oeddech wir—wel, ni allaf feddwl am un person mewn gwirionedd a gefnogai eich cynlluniau. Fe wnaethoch—hynny yw, nid yw'n ddyn drwg. Rwy'n rhoi hynny i chi Ysgrifennydd y Cabinet—nid ydych yn ddyn drwg. Ac nid ydych yn anneallus, felly gwn eich bod wedi meddwl—nid cymaint ag y dylech fod wedi'i wneud efallai—am rai o'r cynigion hyn, ac mae hynny i'w groesawu.

Yr hyn a ddywedwn yw eich bod wedi gwneud pwynt pwysig iawn tua'r drydedd ran cyn diwedd eich rhethreg yn gynharach, lle y dywedoch eich bod wedi cael llond bol ar y ddadl sych hon. Rwy'n credu ein bod i gyd wedi cymeradwyo hynny, oni wnaethom? Credaf fod pawb ohonom wedi blino arni hefyd. Ond wrth gwrs, y rheswm pam yr ydym yn cael y ddadl sych hon yw oherwydd eich bod wedi dwyn y drafodaeth hon i'r Cynulliad drwy gyflwyno'r cynigion hyn sydd wedi hen drengi sawl gwaith dros y blynyddoedd ers inni gael y Cynulliad hwn. Ni allwn gyfrif nifer y—bydd Mike Hedges yn cofio'r union nifer o weithiau yr ydym wedi trafod hyn—ac rydym wedi cau'r drws ar y cynigion hyn o'r blaen.

Felly, fe gyflwynoch y ddadl i ni. Ac os yw'r hyn a ddywedwch yn wir, sef mai rhagofyniad yw hyn i'r hyn rydych eisiau ei drafod mewn gwirionedd—sef, rwy'n tybio, moderneiddio gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ac sydd, rwy'n tybio, yn rhoi'r dinesydd wrth wraidd y system, a pha mor aml y trafodwn hynny—yna pam ar y ddaear, ni allaf ddirnad pam nad ydych yn cael y ddadl honno a pham nad ydych yn dod â'r cynigion hynny i'r lle hwn a mannau eraill yn gyntaf, a gadewch inni gael y drafodaeth am y strwythur sy'n dilyn. A phwy a ŵyr, efallai y llwyddwch chi i berswadio pobl—efallai y llwyddwch i berswadio un person. Rwy'n siŵr eich bod wedi gwneud hynny—nid af yno. Rwy'n siŵr eich bod wedi perswadio pobl o'r blaen. Ond yr hyn a oedd yn gwbl amlwg o'r ddadl hon heddiw oedd nad yw'n ymddangos eich bod yn ymgysylltu â phobl a chario'r cyhoedd ac ACau a gwleidyddion a llywodraeth leol gyda chi er gwaethaf eich dymuniad gwreiddiol i wneud hynny.

Mae'n rhaid i chi—wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi nodi mai dadl y Ceidwadwyr yw hon, ond nid yw wedi dianc rhag ein sylw nad y Ceidwadwyr yn unig, nac Aelodau'r gwrthbleidiau eraill, a oedd yn cefnogi egwyddorion y ddadl hon heddiw. Mae'n amlwg nad ydych yn mynd o'i chwmpas hi yn y ffordd iawn. Rydych yn gwneud llawer o bethau yn y ffordd iawn, nid wyf yn amau hynny. Ond nid yw hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, yn un ohonynt.

Mae wedi bod yn eithaf clir o'r ymateb heddiw gan Aelodau, a chyfeiriaf at rai ohonynt yn awr, fod yna bryderon. Mae Siân Gwenllian, a siaradodd, yn iawn. Oes, mae angen cryfhau ein cynghorau. Gan roi'r herian sy'n aml yn digwydd yn y lle hwn ynglŷn â thoriadau o'r neilltu, ac a ydynt yn doriadau'r DU neu'n doriadau yma, wrth gwrs bod moderneiddio awdurdodau lleol a gwasanaethau cyhoeddus yn rhywbeth y mae angen inni ei wneud nid yn unig mewn cyfnod o doriadau, ond ar adegau o ffyniant hefyd. A ydych yn cofio'r ymadrodd, 'Rhaid inni drwsio'r to pan fydd yr haul yn tywynnu'? Wel, roedd yn berthnasol ar lefel y DU, ac roedd yn berthnasol mewn gwleidyddiaeth ddatganoledig yn ogystal. Felly, er gwaethaf y sefyllfa economaidd, mae angen i lywodraeth leol foderneiddio. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn iawn am hynny, mae aelodau'r Blaid Lafur yn iawn am hynny ac mae aelodau'r wrthblaid yn iawn am hynny, felly gadewch inni fwrw ymlaen â chael y drafodaeth honno.

Lynne Neagle—wel, beth rydych yn ei gredu mewn difrif, Lynne? Amddiffyniad stoicaidd o'r status quo—y status quo, ond wedi'i foderneiddio yn amlwg. Roedd eich sylwadau'n debyg iawn i rai CLlLC y gwn fod Llywodraeth Cymru yn aml yn eu gwrthod ac yn dweud, 'Wel, fe fyddent yn dweud hynny, oni fyddent?' Wel, byddent, fe fyddent yn dweud hynny, oherwydd maent yn cynrychioli nifer dirifedi o bobl mewn llywodraeth leol, ac nid swyddogion etholedig yn unig ond gweision cyhoeddus mewn llywodraeth leol sy'n gwneud eu gorau ar yr adegau anodd hyn i wneud yn siŵr fod gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu darparu cystal ac mor effeithlon â phosibl. Rwy'n siŵr ein bod i gyd gyda hwy yn yr ysbryd o ran yr awydd i gyflawni hynny.

Oscar, fe siaradoch am ymgysylltiad a pha sicrwydd y mae gweithwyr yn yr awdurdodau lleol hynny'n ei gael. Yn amlwg, rwy'n agosach at awdurdod lleol Ceidwadol a gynrychiolaf nag yr wyf fi at awdurdodau lleol eraill, ond nid wyf yn hollol siŵr pa sicrwydd yr ydych wedi'i gyflwyno i'n gweithwyr mewn awdurdodau lleol ar hyn o bryd, oherwydd maent o dan bwysau. Maent yn ymdrechu'n galed i wneud pethau mewn sefyllfa sy'n fwyfwy anodd. Yn sicr ni chânt eu calonogi gan y dadleuon a wnaethoch.

Paul Davies—wel, mewn gwirionedd, cyn imi ddod yma heddiw, mae'n debyg y dylwn fod wedi taro i roi bet ar eich clywed yn gwrthwynebu dychwelyd at fodel Dyfed. Yn yr un ffordd ag yr ydych chi wedi arfer â rhai o'r ymatebion a gawsoch heddiw, Alun, mae Paul wedi bod yn gadarn yn erbyn dychwelyd at fodel Dyfed ers amser hir iawn.

Mae'r ddadl am y brand yn allweddol. Nid wyf wedi ailadrodd honno eto, oherwydd gwneuthum hynny'n fanwl yn y datganiad diwethaf a roesoch. Gallaf gael trafodaethau gyda chi ynglŷn â phroblemau sydd gennyf ynghylch ailffurfio Sir Fynwy. Fe fyddwch yn ymateb drwy ddweud wrthyf pe baech yn rhoi Sir Fynwy a Blaenau Gwent yn ôl at ei gilydd, y byddech yn ail-greu rhyw hen syniad rhamantus am hen Sir Fynwy y cawsoch eich magu ynddi ac y cefais i fy magu ynddi, ac y mae pobl yn hiraethu amdani mewn gwirionedd. Gallwch wneud y ddadl honno yn achos Sir Fynwy, a gallech ailenwi'r awdurdod hwnnw yn y tymor hwy, ond sut ar y ddaear y gwnewch chi berswadio pobl yn Aberystwyth fod brand Sir Benfro yn mynd i weithio'n dda yno? Sut y gwnewch chi berswadio pobl yn Sir Gaerfyrddin fod brand Sir Benfro yn mynd i weithio yno? Nid yw'n gweithio, a dyna'r broblem gyda'r cynigion hyn, Ysgrifennydd y Cabinet.

18:10

I think I'm out of time—sorry, Mike.

It doesn't work. Now, do what you said you wanted to do originally—go back to the drawing board. If you have written these proposals on the back of a fag packet, I might try to FOI that fag packet, actually, because it does sound quite interesting to see it written somewhere. But, for goodness' sake, let's get on with the job of modernising public services first then decide on the structures. Everyone here thinks that that is the way to do it. Listen, engage and let's get on with the job of delivering better public services in Wales.

Nid wyf yn credu bod gennyf amser ar ôl—mae'n ddrwg gennyf, Mike.

Nid yw'n gweithio. Nawr, gwnewch yr hyn y dywedoch eich bod am ei wneud yn wreiddiol—ewch yn ôl i'r dechrau. Os ydych wedi ysgrifennu'r cynigion hyn ar gefn pecyn sigaréts, efallai y gallaf wneud cais rhyddid gwybodaeth ynghylch y pecyn sigaréts hwnnw mewn gwirionedd, oherwydd mae'n swnio'n eithaf diddorol ei weld yn ysgrifenedig yn rhywle. Ond er mwyn popeth, gadewch inni fwrw ymlaen gyda'r gwaith o foderneiddio gwasanaethau cyhoeddus yn gyntaf cyn penderfynu ar y strwythurau. Mae pawb yma yn meddwl mai dyna'r ffordd i'w wneud. Gwrando, ymgysylltu a gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus gwell yng Nghymru.

Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting time.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, fe ohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl Plaid Cymru: Y bwriad i ailenwi Ail Bont Hafren
8. Plaid Cymru Debate: The proposed renaming of the Second Severn Crossing

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Julie James.

For item 8 and item 9, I appreciate that they are half-hour debates, and I know that I've got a lot of speakers in both. I have requested that you consider a three-minute speech. I appreciate you've all probably written and researched, but, if you can, it will allow us to get everybody in in the debates. So, that's a gentle reminder. Item 8, then, is the Plaid Cymru debate on the proposed renaming of the second Severn crossing. I call on Dai Lloyd to move the motion.

Ar gyfer eitem 8 ac eitem 9, rwy'n sylweddoli mai dadleuon hanner awr ydynt, a gwn fod gennyf lawer o siaradwyr yn y ddwy. Rwyf wedi gofyn ichi ystyried araith dair munud. Rwy'n derbyn eich bod oll wedi ysgrifennu ac wedi ymchwilio, ond os gallwch, bydd yn caniatáu inni gynnwys pawb yn y dadleuon. Felly, dyna eich atgoffa'n garedig. Eitem 8, felly, yw dadl Plaid Cymru ar y bwriad i ailenwi ail bont Hafren. Galwaf ar Dai Lloyd i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6706 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn galw ar Lywodraeth y DU i gynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar y bwriad i ailenwi Ail Bont Hafren.

Motion NDM6706 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

Calls on the UK Government to hold a public consultation on the proposed renaming of the Second Severn Crossing.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn galw ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i gynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar y bwriad i ailenwi ail bont Hafren. Yn naturiol, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cefnogi hynny a hefyd yn pleidleisio yn erbyn gwelliant Llafur.

Soniodd Adam Price yr wythnos diwethaf am y cyd-destun ehangach—bod y penderfyniad yma i orfodi'r penderfyniad yma ar enwi'r bont heb drafodaeth nac ymgynghoriad â phobl Cymru yn batrwm amlwg o ddiffyg parch Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol a Llywodraeth Lafur Cymru at gynrychioli buddiannau ein cenedl ni.

Mae yna gyfres o ddigwyddiadau sydd yn dod i'r amlwg: dim penderfyniad dros forlyn Abertawe, gollwng cynlluniau i drydaneiddio rheilffordd Caerdydd i Abertawe, ffwlbri cynigion am y fodrwy haearn yng nghastell y Fflint y flwyddyn ddiwethaf, ailenwi pont Hafren heb ymgynghori, peidio â rhoi siâr deg o fuddsoddiad HS2 i Gymru, bung o £1 biliwn gan y Ceidwadwyr i'r DUP a dim ceiniog i Gymru. A'r un fwyaf diweddar, wrth gwrs: ildio dros Fil ymadael yr Undeb Ewropeaidd, a fydd yn golygu colli pwerau i'r Senedd yma—pleidiau unoliaethol Prydain yn ceisio troi'r cloc yn ôl a sugno Cymru fach yn nes i Loegr. 

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I move that the National Assembly for Wales calls on the UK Government to hold a public consultation on the proposed renaming of the second Severn crossing. Naturally, I would hope that you would agree with that and vote against the Labour amendment.

Adam Price mentioned the broader context last week—that to force this decision on renaming the bridge without discussion or consultation with the people of Wales is a clear pattern of a lack of respect from the UK Government and the Welsh Labour Government towards representing the interests of our nation.

There has been a series of events that have emerged: no decision on the Swansea bay tidal lagoon, dropping plans to electrify the rail line to Swansea, the absurdity of the proposals of the iron ring at Flint castle last year, the renaming of the second Severn crossing without consultation, not giving a fair share of HS2 investment to Wales, and a bung of £1 billion for the DUP and not a penny for Wales. And the most recent one: the ceding over the European withdrawal Bill, which will mean a roll back of powers for this Parliament—the unionist parties of Britain trying to turn the clock back and bring Wales closer to England.

Now, I'm an easy-going sort of bloke, but I thought I would remind you of the history in terms of princes of Wales. In 1282, the last Welsh Prince of Wales was killed. Edward I glorified in the passing of Wales's royal family and proclaimed his newborn son as the new Prince of Wales from the ramparts of Caernarfon castle and, in an act of sophistry, reassured the people of Wales that this new prince of Wales could not speak a word of English either, like themselves. Llywelyn's baby daughter, Gwenllian, was not killed but exiled to a convent in rural Lincolnshire for the 55 years of her little life, isolated and bereft until her death in 1337. 

So, the firstborn son and heir to the English crown has been anointed as Prince of Wales ever since, and on our knees since then we have just gone along with it, some with more enthusiasm than others, which brings me to the Secretary of State for Wales. Now, I know people are saying we should be discussing more important things, but that's entirely the point. The Secretary of State for Wales should be doing more important things. I haven't detected a clamour to rename the second Severn crossing at all. I have detected lots of clamour for having a tidal lagoon in Swansea bay, rail electrification, not having a superprison in Baglan—lots of public clamour—but Prince of Wales bridge? Public clamour came there none. What we expect from a Secretary of State for Wales, while we still have one, is Cabinet assistance to bring about these truly transformative ideas and plans into action. 

The First Minister here offered no objection to the Secretary of State's plan to name the bridge—so much for standing up for Wales, or have we redefined standing up for Wales now as lying down? 

Nawr, rwy'n ddyn eithaf hawdd gwneud ag ef, ond roeddwn yn meddwl y buaswn yn eich atgoffa o hanes tywysogion Cymru. Yn 1282, lladdwyd y Tywysog Cymru olaf. Ymhyfrydai Edward I yn y ffaith fod teulu brenhinol Cymru wedi dod i ben a datganodd mai ei fab newydd-anedig oedd y Tywysog Cymru newydd oddi ar furiau Castell Caernarfon ac mewn gweithred o dwyllresymeg, sicrhaodd bobl Cymru na allai'r Tywysog Cymru newydd siarad gair o Saesneg chwaith, fel hwythau. Ni laddwyd Gwenllian, babi Llywelyn, ond cafodd ei halltudio i leiandy yng nghefn gwlad swydd Lincoln am 55 mlynedd ei bywyd bach, yn amddifad ac wedi'i hynysu tan ei marwolaeth yn 1337.

Felly, cafodd mab ac etifedd coron Lloegr ei eneinio'n Dywysog Cymru byth ers hynny, ac ar ein gliniau ers hynny rydym wedi cydymffurfio, rai ohonom yn fwy brwd nag eraill, sy'n dod â mi at Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Nawr, fe wn fod pobl yn dweud y dylem drafod pethau pwysicach, ond dyna'r holl bwynt. Dylai Ysgrifennydd Gwladol Cymru fod yn gwneud pethau pwysicach. Nid wyf wedi clywed neb yn gweiddi am ailenwi ail bont Hafren o gwbl. Rwyf wedi clywed llawer yn galw am gael morlyn llanw ym Mae Abertawe, trydaneiddio'r rheilffyrdd, peidio â chael carchar mawr ym Maglan—llawer o alw gan y cyhoedd—ond Pont Tywysog Cymru? Ni chlywais unrhyw alw gan y cyhoedd. Yr hyn a ddisgwyliwn gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru, tra bo gennym un, yw cymorth i'r Cabinet drosi'r cynlluniau a'r syniadau gwirioneddol drawsnewidiol hyn yn weithredu.

Ni chynigiodd y Prif Weinidog yma unrhyw wrthwynebiad i gynllun yr Ysgrifennydd Gwladol i enwi'r bont—naw wfft i sefyll dros Gymru, neu a ydym wedi ailddiffinio sefyll dros Gymru bellach fel gorwedd ar lawr?

Yn dilyn eich cyfarwyddyd, Dirprwy Llywydd, fe wnaf i gadw pethau yn fyr. Mae'n bosibl y gwnaiff nifer o bobl Cymru gynnig enw amgen i'r Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer y bont. Efallai y ceir nifer o gynigion y dylai'r bont gael ei henwi ar ôl rhai o wir dywysogion a thywysogesau Cymru, megis 'Hewl Hywel Dda', 'Cefnffordd Gwenllian'—

Following your direction, Deputy Presiding Officer, I will keep things brief. It’s possible that many of the people of Wales would propose alternative names to the Secretary of State. Perhaps there will be proposals that the bridge should be named after some of the true princes and princesses of Wales, such as ‘Hywel Dda Road’, ‘The Gwenllian Highway'—

18:15

Oh, here we go. Come on, then. 

O, dyma ni. Dewch 'te.

You talk about Norman-era princes of Wales. Will you accept that Prince Charles, through the Tudor line, is not only descended from an ancient Anglesey family, but from Cadwaladr, the last ancient British king with a truer claim than the post-Norman claimants?  

Siaradwch am dywysogion Cymru yn yr oes Normanaidd. A wnewch chi dderbyn bod y Tywysog Charles, drwy'r llinell Duduraidd, nid yn unig yn hanu o un o ddisgynyddion teulu hynafol ar Ynys Môn, ond o linach Cadwaladr, y brenin hynafol Prydeinig olaf gyda mwy o hawl na'r hawlwyr ôl-Normanaidd?

Desperate stuff. It brings me back to the Bil ymadael. 

Anobeithiol. Daw â fi'n ôl at y Bil ymadael.

Ond pam trwblu o gwbl efo enwi pontydd ta beth, ydy'r pwynt sylfaenol, pan mae materion llawer pwysicach i'w datrys? Mae'n gofynion ni fel rhan o'r ddadl yma heddiw yn syml: rhowch gyfle i bobl Cymru gael eu dweud ar enw a roddir i un o strwythurau mwyaf nodedig ein cenedl, neu i beidio â'i enwi o gwbl, yn hytrach na gadael i'r Ceidwadwyr sathru ar fat croeso Cymru. Diolch yn fawr. 

But why bother with the naming of bridges in any case, when there are far more important issues to be resolved? Our demands as part of this debate today are simple: give the people of Wales a chance to have their say on the name given to one of the most notable structures of our nation, or not to name it at all, rather than allowing the Conservatives to trample all over the welcome mat of Wales.

Thank you. I have selected the amendment to the motion, and I call on the Cabinet Secretary for Economy and Transport to move formally amendment 1 tabled in the name of Julie James.  

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James yn ffurfiol.

Gwelliant 1. Julie James

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi’r ffaith bod ail Bont Hafren wedi cael ei hailenwi gan Lywodraeth y DU, sydd â’r cyfrifoldeb drosti.

2. Yn croesawu bwriad Llywodraeth Cymru i gynnal ymgynghoriadau lleol ar enwi pontydd newydd ar gefnffyrdd yng Nghymru.

Amendment 1. Julie James

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the renaming of the Second Severn Crossing by the UK Government, with whom responsibility rests.

2. Welcomes the Welsh Government’s intention to conduct local consultations on the naming of new trunk road bridges in Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Move. 

Rwy'n cynnig.

Diolch, Dirprwy Llywydd. First of all, I would like to make the point that names do matter. They really do matter. They send signals and they're symbolically important, and they do mean something to people. Dirprwy Lywydd, I would much prefer to be living in a republic with its strong messages of citizenship, empowerment and position from achievement and ability, rather than accident of birth. Sadly, that is not the case, but neither do we live in a principality. Wales is not the fiefdom of a prince, so the renaming of our national stadium as the Principality Stadium was unhelpful. It reinforces incorrect, misleading and careless descriptions of Wales as a principality and is therefore, I would argue, demeaning and belittling. And now the proposal to rename the second Severn crossing 'Prince Charles bridge' threatens to add to damaging misconceptions. It's ironic as well, I believe, that just as the crossing has returned to public ownership, it is proposed to rename it, not with a name the people have decided upon and want, but with one handed down from on high without even a public consultation. Many tens of thousands of motorists use the bridge every day but had no say in whether it needed a new name and, if so, what that new should be. Dirprwy Lywydd, I would say that the UK Government's actions in this matter could rightfully be characterised as—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn wneud y pwynt fod enwau yn bwysig. Maent yn wirioneddol bwysig. Maent yn anfon negeseuon ac maent yn bwysig yn symbolaidd, ac maent yn golygu rhywbeth i bobl. Ddirprwy Lywydd, byddai'n well o lawer gennyf fod yn byw mewn gweriniaeth gyda'i negeseuon cryf ynghylch dinasyddiaeth, grymuso a statws yn sgil cyflawniad a gallu yn hytrach na damwain genedigaeth. Yn anffodus, nid yw hynny'n wir, ond nid ydym ychwaith yn byw mewn tywysogaeth. Nid maenoriaeth tywysog yw Cymru, felly roedd ailenwi ein Stadiwm Genedlaethol yn Stadiwm Principality yn ddi-fudd. Mae'n atgyfnerthu disgrifiadau anghywir, camarweiniol a diofal o Gymru fel tywysogaeth ac felly, buaswn yn dadlau, mae'n diraddio ac bychanu. Ac yn awr mae'r cynnig i ailenwi'r ail bont Hafren yn 'Bont Tywysog Charles' yn bygwth ychwanegu at gamsyniadau niweidiol. Mae'n eironig hefyd, rwy'n credu, fod yna argymhelliad, wrth i'r bont ddychwelyd i berchnogaeth gyhoeddus, i'w hailenwi, nid ag enw y mae'r bobl wedi penderfynu yn ei gylch a'i eisiau, ond ag enw a drosglwyddwyd oddi fry heb ymgynghoriad cyhoeddus hyd yn oed. Mae llawer o ddegau o filoedd o fodurwyr yn defnyddio'r bont bob dydd ond ni chawsant unrhyw lais ynglŷn ag a oedd angen enw newydd ac os felly, beth y dylai'r enw newydd fod. Ddirprwy Lywydd, buaswn yn dweud y gellid disgrifio camau gweithredu Llywodraeth y DU yn y mater hwn fel—

18:20

Will the Member take an intervention, please?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad, os gwelwch yn dda?

Thank you. Am I correct, though, that it came to the Welsh Government for their opinion and they actually didn't reject the suggestion? 

Diolch. A wyf yn gywir, fodd bynnag, i'r mater ddod i Lywodraeth Cymru am eu barn ac na wnaethant wrthod yr awgrym mewn gwirionedd?

Whichever way you look at it, Janet, it's a UK Government matter. The UK Government decided that a new name was required, decided what the new name should be and decided to take it forward without public consultation. So, that's where the responsibility lies. 

Dirprwy Lywydd, let me say that I believe that the UK Government's actions in this matter could reasonably be characterised and should be characterised as ham-fisted, wrong-headed and indeed patronising. If the second Severn crossing is to have a new name, it should be decided by those who have endured the tolls over so many years and indeed still endure those tolls today. In short, it should be decided by y werin nid y crachach

Pa ffordd bynnag yr edrychwch arno, Janet, mater Llywodraeth y DU ydyw. Penderfynodd Llywodraeth y DU fod angen enw newydd, penderfynodd beth oedd yr enw newydd i fod a phenderfynodd fwrw ymlaen ag ef heb ymgynghoriad cyhoeddus. Felly, dyna lle mae'r cyfrifoldeb.

Ddirprwy Lywydd, gadewch imi ddweud fy mod yn credu'n rhesymol y gellid galw, ac y dylid galw camau gweithredu Llywodraeth y DU yn y mater hwn fel rhai trwsgl, cyfeiliornus a nawddoglyd yn wir. Os yw'r ail bont Hafren i gael enw newydd, dylai'r rhai sydd wedi dioddef y tollau dros gynifer o flynyddoedd benderfynu beth ydyw, ac yn wir y rhai sy'n dal i ddioddef y tollau heddiw. Yn fyr, dylai gael ei benderfynu gan y werin nid y crachach.

Diolch, Deputy Presiding Officer. Can I say to Dai Lloyd that he won't be surprised that the Welsh Conservatives won't be supporting Plaid's motion today? I have to say it is curious for Plaid to call on the UK Government to hold a public consultation on an issue that has already been agreed and decided in consultation with the Welsh Government. What I can also say is that I find it strange for Plaid to suggest that it's reasonable for us in this Assembly to tell the UK Government and Parliament what they should be doing on an issue that rests with them. If the situation were reversed and Parliament were to tell this Assembly what to do on an issue within our responsibility, Members opposite would soon have something to say about that issue. 

Turning to the point of the renaming of the bridge, unlike John Griffiths I am a proud monarchist. But even if I wasn't, I believe not only does the name 'Prince of Wales bridge' mark the lifelong contribution that he has made to Wales and its society, but perhaps more importantly, this decision recognises the role of the second Severn crossing as one of the most iconic landmarks in Wales, a symbol of Wales's strong economic contribution—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud wrth Dai Lloyd na fydd yn synnu na fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw? Rhaid imi ddweud ei bod yn rhyfedd gweld Plaid Cymru yn galw ar Lywodraeth y DU i gynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar fater sydd eisoes wedi'i gytuno a'i benderfynu mewn ymgynghoriad â Llywodraeth Cymru. Yr hyn y gallaf ei ddweud hefyd yw ei fod yn fy nharo'n rhyfedd fod Plaid Cymru'n awgrymu ei bod yn rhesymol i ni yn y Cynulliad hwn ddweud wrth Lywodraeth y DU a'r Senedd beth y dylent ei wneud ar fater sydd yn eu dwylo hwy. Pe bai'r esgid ar y droed arall a bod y Senedd yn dweud wrth y Cynulliad beth i'w wneud ar fater sydd o fewn ein cyfrifoldeb, byddai gan yr Aelodau gyferbyn rywbeth i'w ddweud am y mater hwnnw'n fuan iawn.

Gan droi at y pwynt o ailenwi'r bont, yn wahanol i John Griffiths rwy'n freniniaethwr balch. Ond hyd yn oed pe na bawn yn freniniaethwr, rwy'n credu nid yn unig fod yr enw 'Pont Tywysog Cymru' yn nodi'r cyfraniad gydol oes a wnaeth i Gymru a'i chymdeithas, ond efallai'n bwysicach, mae'r penderfyniad hwn yn cydnabod rôl yr ail bont Hafren fel un o dirnodau mwyaf eiconig Cymru, symbol o gyfraniad economaidd cryf Cymru—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I will in a second—to the UK, a contribution that will be boosted to the tune of an estimated £100 million a year following the UK Government's decision to abolish the tolls on the Severn crossing. 

Gwnaf mewn eiliad—i'r DU, cyfraniad a fydd yn rhoi hwb o £100 miliwn amcangyfrifedig y flwyddyn yn dilyn penderfyniad Llywodraeth y DU i ddiddymu'r tollau ar bont Hafren.

Thank you for giving way. I'm a republican myself, but as a monarchist, would you not recognise that perhaps the person most embarrassed by all of this is the Prince of Wales?  

Diolch i chi am ildio. Rwy'n weriniaethwr fy hun, ond fel breniniaethwr, oni fyddech yn cydnabod efallai mai'r person sy'n teimlo fwyaf o embaras ynglŷn â hyn i gyd yw Tywysog Cymru?

Well, the Prince of Wales was also consulted on the issue and was happy about the naming of the bridge in this regard.

I will say—and I've got Oscar sat next to me here as well—when we think about the £100 million and the decision to abolish, of course, the tolls on the Severn bridge, Newport is now home to the UK's fastest moving property market, according to Rightmove, and I suggest this buoyant market can be directly attributed to the imminent scrapping of the tolls. As many as 25 million motorists could save around £1,400 a year and Wales's hospitality and tourism sectors are expecting a surge in day visitors from England, while of course the haulage industry as well and the property market could also see those benefits. Now, this is what we should be talking about. I can hear Plaid Members sighing, but this is what we should be talking about today—not about the naming of the bridge. So, while I believe that the renaming of the second Severn crossing is a fitting way to formally recognise the Prince of Wales's decades of contribution to our nation on the occasion of his seventieth birthday here, the name 'Prince of Wales' is, of course, a brand as well in itself, which is recognised all around the world. So, let's focus our time today in this Chamber on the important issues of how the scrapping of the tolls will support the Welsh economy. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Wel, ymgynghorwyd â Thywysog Cymru hefyd ar y mater ac roedd yn hapus ynglŷn ag enwi'r bont yn hyn o beth.

Fe ddywedaf—ac mae gennyf Oscar yn eistedd wrth fy ochr yma yn ogystal—pan fyddwn yn meddwl am y £100 miliwn a'r penderfyniad i ddiddymu'r tollau ar bont Hafren wrth gwrs, mae Casnewydd bellach yn gartref i'r farchnad eiddo sy'n symud gyflymaf yn y DU, yn ôl Rightmove, ac rwy'n awgrymu y gellir  priodoli'r farchnad fywiog hon yn uniongyrchol i ddiddymu'r tollau. Gallai cynifer â 25 miliwn o fodurwyr arbed tua £1,400 y flwyddyn ac mae sectorau twristiaeth a lletygarwch Cymru yn disgwyl ymchwydd yn niferoedd ymwelwyr dydd o Loegr, a gallai'r diwydiant cludo nwyddau yn ogystal a'r farchnad eiddo weld manteision yn sgil hynny hefyd. Nawr, am hyn y dylem fod yn siarad. Gallaf glywed Aelodau Plaid Cymru'n ochneidio, ond am hyn y dylem fod yn sôn heddiw—nid am enwi'r bont. Felly, er y credaf fod ailenwi'r ail bont Hafren yn ffordd addas o gydnabod yn ffurfiol y degawdau o gyfraniad a wnaeth Tywysog Cymru i'n cenedl ar achlysur ei ben blwydd yn 70 oed, mae'r enw 'Tywysog Cymru' yn frand ynddo'i hun hefyd wrth gwrs, brand sy'n cael ei adnabod ledled y byd. Felly, gadewch inni ganolbwyntio ein hamser heddiw yn y Siambr hon ar faterion pwysig ynglŷn â'r modd y bydd cael gwared ar y tollau yn cefnogi economi Cymru. Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd.

18:25

It is a quixotic debate that we're having this afternoon on a matter that I'm sure is not exactly at the forefront of what people are talking about in the Dog and Duck or any other pub—

Rydym yn cael dadl gwicsotig y prynhawn yma ar fater nad wyf yn siŵr ei fod yn flaenllaw yn yr hyn y mae pobl yn siarad amdano y Dog and Duck neu unrhyw dafarn arall—

Well, they are. It's one of the few things they are talking about.

Wel, maent yn siarad amdano. Mae'n un o'r ychydig bethau y maent yn siarad amdanynt.

In that case, they're putting the Assembly on the map as well, and a very good thing it is too. But in terms of the amount of time that we have available for debates in this Chamber and the massive problems Wales is confronted by, I think there are better subjects for debate than this, although I always enjoy listening to Dai Lloyd's journeys down memory lane and his innovative responses to the problems that we have to grapple with. But I personally have no difficulty whatsoever in supporting the Welsh Government's decision on this. For better or worse, like it or not, we are a constitutional monarchy, and the monarchy is one of the unifying factors of the United Kingdom. We inherit these institutions from predecessor generations, and the idea that somebody like me might end up as the president of the United Kingdom or the president of a republican Wales would be far more horrifying, I think, for Members of Plaid Cymru than for the current Prince of Wales to hold the position that he has. That is always the danger, of course, with democracy—that you sometimes turn up rogue candidates for jobs. We might well have had a President Tony Blair, for example, at one time, when he was riding high in the public affections.

The overwhelming majority of people in Wales, as in the United Kingdom, do support a constitutional monarchy as the ceremonial head of state. We don't have an executive monarchy in this country, and a very good thing that is too. Power resides with the people through representative institutions like the National Assembly for Wales. I think we should glory in our monarchy because it gives massive prestige to our country in the world at large. Who could actually name the president of Germany or the president of Italy and other countries? You can't, whereas the Queen is one of the most famous people in the world and there is a massive economic benefit—although I disdain to justify the monarchy upon such a materialistic basis—but there is a massive economic benefit to this country—

Os felly, maent yn rhoi'r Cynulliad ar y map hefyd, a da iawn hynny. Ond o ran faint o amser sydd ar gael ar gyfer dadleuon yn y Siambr hon a'r problemau enfawr sy'n wynebu Cymru, credaf fod pynciau gwell ar gyfer dadlau yn eu cylch na hyn, er fy mod bob amser yn mwynhau gwrando ar deithiau Dai Lloyd yn hel atgofion a'i ymatebion arloesol i'r problemau y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hwy. Ond yn bersonol nid oes gennyf unrhyw anhawster o gwbl i gefnogi penderfyniad Llywodraeth Cymru ar hyn. Er gwell neu er gwaeth, pa un a ydym yn hoffi hynny ai peidio, rydym yn frenhiniaeth gyfansoddiadol, a'r frenhiniaeth yw un o'r ffactorau sy'n uno'r Deyrnas Unedig. Rydym yn etifeddu'r sefydliadau hyn gan genedlaethau blaenorol, a byddai'r syniad y gallai rhywun fel fi ddod yn Arlywydd y Deyrnas Unedig neu'n arlywydd Cymru weriniaethol yn llawer mwy erchyll, rwy'n meddwl, i Aelodau Plaid Cymru na bod y Tywysog Cymru presennol yn y swydd sydd ganddo. Dyna'r perygl bob amser, wrth gwrs, gyda democratiaeth—eich bod weithiau'n cael dihirod yn ceisio am swyddi. Gallem fod wedi cael Arlywydd Tony Blair, er enghraifft, ar un adeg, pan oedd yn uchel ei barch yn llygaid y cyhoedd.

Mae'r mwyafrif llethol o bobl Cymru, fel yn y Deyrnas Unedig, yn cefnogi brenhiniaeth gyfansoddiadol fel pennaeth seremonïol y wladwriaeth. Nid oes gennym frenhiniaeth weithredol yn y wlad hon, a da iawn hynny hefyd. Mae'r pŵer gyda'r bobl drwy sefydliadau cynrychioliadol fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Credaf y dylem ymhyfrydu yn ein brenhiniaeth oherwydd mae'n rhoi bri anferth i'n gwlad yn y byd mawr. Pwy mewn gwirionedd a allai enw arlywydd yr Almaen neu arlywydd yr Eidal a gwledydd eraill? Ni allwch, ond mae'r Frenhines yn un o'r bobl enwocaf yn y byd ac mae yna fantais economaidd enfawr—er bod yn gas gennyf gyfiawnhau'r frenhiniaeth ar sail mor faterol—ond mae yna fantais economaidd enfawr i'r wlad hon—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

If the Deputy Presiding Officer—

Os yw'r Dirprwy Lywydd—

Do you realise that Legoland in Windsor actually gets more visitors than the actual Windsor palace? This economic argument is simply not one that we should be following. Plus they make lots of money through the public purse, such as pensions and such, and through the Duchy. It's not something that we should be supporting, and that's something I would like to debate here in this National Assembly, because it is important. We should have a Welsh republic here in Wales.

A ydych yn sylweddoli bod Legoland yn Windsor yn cael mwy o ymwelwyr na phalas Windsor mewn gwirionedd? Yn syml iawn, ni ddylem fynd ar drywydd y ddadl economaidd. Hefyd, maent yn gwneud llawer o arian drwy'r pwrs cyhoeddus, megis pensiynau ac ati, a thrwy'r Ddugiaeth. Nid yw'n rhywbeth y dylem fod yn ei gefnogi, a dyna rywbeth yr hoffwn ei drafod yma yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn, oherwydd mae'n bwysig. Dylai fod gennym weriniaeth Gymreig yma yng Nghymru.

Well, I'm sure that those of us who support the monarchy would be delighted to have Plaid Cymru supporting something that the people of Wales don't support. So bring it on, I say.

Of course people visit Legoland at Windsor. Maybe they're just the ones who can't get into Windsor castle on that day. Who knows? There is no doubt that there is massive popular support for the institution of monarchy in this country, and it seems to be entirely proper to name the second Severn bridge after the Prince of Wales. I would like to propose, as I did the other day, that the other Severn bridge should be named after Llywelyn ap Gruffudd, Llywelyn Ein Llyw Olaf, to represent both traditions of this house, and that would be a unifying factor, perhaps.

Wel, rwy'n siŵr y byddai'r rhai ohonom sydd o blaid y frenhiniaeth wrth ein boddau fod Plaid Cymru'n cefnogi rhywbeth nad yw pobl Cymru yn ei gefnogi. Felly gwnewch hynny, ddywedaf i.

Wrth gwrs, mae pobl yn ymweld â Legoland yn Windsor. Efallai mai'r rhai na allant fynd i mewn i gastell Windsor ar y diwrnod hwnnw ydynt. Pwy a ŵyr? Nid oes unrhyw amheuaeth nad oes cefnogaeth boblogaidd enfawr i sefydliad y frenhiniaeth yn y wlad hon, ac mae'n ymddangos yn gwbl briodol y dylid enwi ail bont Hafren ar ôl Tywysog Cymru. Hoffwn gynnig, fel y gwneuthum y diwrnod o'r blaen, y dylid enwi pont arall yr Hafren ar ôl Llywelyn ap Gruffudd, Llywelyn Ein Llyw Olaf, i gynrychioli dau draddodiad y tŷ hwn, a byddai honno'n ffactor sy'n uno, efallai.

The motion proposes that the National Assembly for Wales

'Calls on the UK Government to hold a public consultation on the proposed renaming of the Second Severn Crossing.'

Well, what's wrong with that? I can see nothing at all wrong with that, yet we have an amendment from Labour that talks about just abdicating responsibility. It's as my colleague across the Chamber said. 'Oh, it's not our responsibility. It's not us, Guv. It's the UK Government.'

Moving on, the amendment welcomes the local consultations on the renaming of trunk road bridges in Wales. Well, wow—trunk road bridges, when we have the gateway to Wales renamed with no public consultation whatsoever—none. I heard about this and I got in the car and I drove to the Severn bridge and did a video. It's had over 50,000 views, and it kickstarted a campaign. There's a petition. Again, tens of thousands of people have signed it because this matters. This isn't actually about the monarchy. This is about dignity and democracy, and people in Wales having their say. People in this country have had enough—[Interruption.] Simply had enough. It's interesting to be in this Chamber debating this and to look at the conversations going on as I'm speaking. Clearly, this is not a matter of interest for everybody in this Chamber, unfortunately. The sooner that we have individual sovereignty in Wales for our citizens, the better. The sooner we have community sovereignty in Wales, the better, and the sooner we have national sovereignty so that we can stand on our own two feet with dignity and make our own decisions, then so much the better. I'm embarrassed listening to the so-called great left-wing republicans to my right over there. They're going to vote down this motion, I would imagine, because they're whipped by their party, as ever, with Labour. Party first, country second.

Mae'r cynnig yn cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru

'Yn galw ar Lywodraeth y DU i gynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar y bwriad i ailenwi Ail Bont Hafren.'

Wel, beth sydd o'i le ar hynny? Ni welaf unrhyw beth o'i le ar hynny o gwbl, ac eto mae gennym welliant gan Lafur sy'n sôn am esgeuluso cyfrifoldeb. Mae fel y dywedodd fy nghyd-Aelod ar draws y Siambr. 'O, nid ein cyfrifoldeb ni ydyw. Nid ni, Syr. Llywodraeth y DU ydyw.'

Gan symud ymlaen, mae'r gwelliant yn croesawu'r ymgynghoriadau lleol ar ailenwi pontydd cefnffyrdd yng Nghymru. Wel, waw—pontydd cefnffyrdd, pan fo gennym y porth i Gymru yn cael ei ailenwi heb ymgynghoriad cyhoeddus o gwbl—dim. Clywais am hyn ac euthum yn y car a gyrru at bont Hafren a chreu fideo. Mae wedi'i gweld gan 50,000, ac mae wedi cychwyn ymgyrch. Mae yna ddeiseb. Unwaith eto, mae degau o filoedd o bobl wedi ei llofnodi oherwydd bod hyn yn bwysig. Nid ymwneud â'r frenhiniaeth y mae hyn mewn gwirionedd. Mae'n ymwneud ag urddas a democratiaeth, a phobl yng Nghymru yn cael dweud eu barn. Mae pobl y wlad hon wedi cael digon—[Torri ar draws.] Wedi cael digon. Mae'n ddiddorol bod yn y Siambr yn trafod hyn ac edrych ar y sgyrsiau sy'n digwydd wrth i mi siarad. Yn amlwg, nid yw'n fater sydd o ddiddordeb i bawb yn y Siambr hon, yn anffodus. Gorau po gyntaf y cawn sofraniaeth unigol yma yng Nghymru i'n dinasyddion. Gorau po gyntaf y cawn sofraniaeth gymunedol yng Nghymru, a gorau po gyntaf y cawn sofraniaeth genedlaethol fel ein bod yn gallu sefyll ar ein traed ein hunain gydag urddas a gwneud ein penderfyniadau ein hunain. Rwy'n teimlo embaras wrth wrando ar y gweriniaethwyr honedig asgell chwith draw yno ar fy ochr dde. Maent yn mynd i bleidleisio yn erbyn y cynnig hwn, buaswn yn dychmygu, am eu bod o dan chwip eu plaid, fel erioed, gyda Llafur. Plaid yn gyntaf, y wlad yn ail.

18:30

Thank you. I call on the Cabinet Secretary for Economy and Transport, Ken Skates.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start by clearly thanking Members for their contributions and for this opportunity to respond. As I stated in Plenary just last week, this is a bridge owned by another Government, and we've made repeated calls in the past for transfer of ownership of the crossing to Welsh Government. However, these calls have historically been resisted. Therefore, it is a UK Government decision whether or not to hold a public consultation on naming the bridge. The request to ask the UK Government to rethink its decision was also raised last week. But to reiterate, the Welsh Government will not be asking the UK Government to rethink its decision.

I have to say, at times, it's concerned me that, sometimes, the language that's been used, not in this Chamber but certainly on social media, would suggest that people who support the royal family are less Welsh than those who don't, that you're less Welsh if you support the naming of the Severn crossing the Prince of Wales Crossing. I would urge all citizens of Wales to be more tolerant of other views and to support the diversity of views. I wouldn't wish anybody outside of Wales to think that we do not tolerate other people's views and opinions. I'd also rather we focus on the removal of the tolls of the bridge rather than the renaming of it. There was an informed and meaningful cross-party support in the Senedd for the removal of the tolls on both bridges, as well as amongst business and industry. This support, I really do strongly believe, enabled us to construct a powerful and consistent case for the UK Government for their removal, which I believe played no small part in the UK Government's eventual decision.

If we look to the future, as Russell George has said, productivity of the Welsh economy is set to be boosted by over £100 million per year. It's essential, as we exit the EU, that we take every opportunity to promote Wales globally and, indeed, at every single level. Removal of the tolls sends a very strong message internationally that Wales is open to business, and that there are no barriers to the free movement of traffic between us and England and the rest of the UK. I now call on the UK Government to ensure that there are no barriers between us and the rest of Europe.

Now, as a Government, public engagement is key to our policy making. Indeed, under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, the ways of working determine that we must work in a collaborative way, in which people are participating fully. We will continue to consult with the public on proposals for our own assets in Wales to help to drive quality of place and local identity. I'm pleased to confirm that we will conduct local consultations on the naming of new trunk road bridges in Wales. We are currently considering consulting on the naming of the Gateway bridge at Brynmawr for section 2 of the A465, and I've recently begun discussions with Flintshire County Council over the naming of what's known currently as the new Flintshire bridge; it is the gateway to Wales in the north. And I'm also keen to conduct a local consultation over the naming of the third Menai crossing. I must stress that these will be local consultations, giving the people of their communities they provide identity for the say over their names.

I look forward to seeing what these local consultations result in, and I would urge all politicians, and all people, wherever they represent, and wherever they reside, to respect the views of local people, regardless of whether they choose a royal name or not for the infrastructure that lends them and their communities their identity.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Aelodau yn glir am eu cyfraniadau ac am y cyfle hwn i ymateb. Fel y dywedais yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos diwethaf, dyma bont sy'n eiddo i Lywodraeth arall, ac rydym wedi gwneud galwadau mynych yn y gorffennol am drosglwyddo perchnogaeth am y groesfan i Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, yn hanesyddol mae'r galwadau hyn wedi cael eu gwrthod. Felly, penderfyniad i Lywodraeth y DU yw a ddylid cynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar enwi'r bont ai peidio. Hefyd, gwnaed cais i ofyn i Lywodraeth y DU ailystyried ei phenderfyniad yr wythnos diwethaf. Ond i ailadrodd, ni fydd Llywodraeth Cymru yn gofyn i Lywodraeth y DU ailystyried ei phenderfyniad.

Rhaid imi ddweud, ar adegau, mae wedi bod yn bryder i mi fod yr iaith a ddefnyddiwyd weithiau, nid yn y Siambr hon, ond yn sicr ar y cyfryngau cymdeithasol, yn awgrymu bod pobl sy'n cefnogi'r teulu brenhinol yn llai o Gymry na'r rhai nad ydynt yn eu cefnogi, eich bod yn llai o Gymry os ydych yn cefnogi enwi'r bont Hafren yn Bont Tywysog Cymru. Buaswn yn annog holl ddinasyddion Cymru i fod yn fwy goddefgar o safbwyntiau eraill a chefnogi amrywiaeth o safbwyntiau. Ni fuaswn yn dymuno i unrhyw un y tu allan i Gymru feddwl nad ydym yn goddef barn a safbwyntiau pobl eraill. Hefyd byddai'n well gennyf pe baem yn canolbwyntio ar gael gwared ar dollau'r bont yn hytrach nag ar ei hailenwi. Cafwyd cefnogaeth drawsbleidiol wybodus ac ystyrlon yn y Senedd o blaid diddymu'r tollau ar y ddwy bont, yn ogystal ag ymhlith busnesau a diwydiant. Rwy'n credu'n gryf iawn fod y gefnogaeth hon wedi ein galluogi i lunio achos pwerus a chyson dros weld Llywodraeth y DU yn eu dileu, rhywbeth a chwaraeodd ran fawr ym mhenderfyniad Llywodraeth y DU yn y pen draw yn fy marn i.

Os edrychwn tua'r dyfodol, fel y dywedodd Russell George, mae cynhyrchiant economi Cymru ar fin cael hwb o dros £100 miliwn y flwyddyn. Mae'n hanfodol, wrth inni adael yr UE, ein bod yn manteisio ar bob cyfle i hyrwyddo Cymru'n fyd-eang ac yn wir, ar bob lefel. Mae cael gwared ar y tollau yn anfon neges gref iawn yn rhyngwladol fod Cymru'n agored i fusnes, ac nad oes unrhyw rwystrau i symudiad rhydd traffig rhyngom a Lloegr a gweddill y DU. Galwaf yn awr ar Lywodraeth y DU i sicrhau nad oes unrhyw rwystrau rhyngom a gweddill Ewrop.

Nawr, fel Llywodraeth, mae ymgysylltu â'r cyhoedd yn allweddol i'r modd y lluniwn ein polisïau. Yn wir, o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, mae'r ffyrdd o weithio yn pennu bod yn rhaid inni weithio mewn ffordd gydweithredol, gyda phobl yn cymryd rhan yn llawn. Byddwn yn parhau i ymgynghori gyda'r cyhoedd ar gynigion ar gyfer ein hasedau ein hunain yng Nghymru i helpu i wella ansawdd lleoedd a hunaniaeth leol. Rwy'n falch o gadarnhau y byddwn yn cynnal ymgynghoriadau lleol ar enwi pontydd cefnffyrdd newydd yng Nghymru. Ar hyn o bryd rydym yn ystyried ymgynghori ar enwi'r bont ym Mryn-mawr ar gyfer rhan 2 yr A465, ac yn ddiweddar rydym wedi dechrau trafodaethau gyda Chyngor Sir y Fflint ynghylch enwi'r hyn a elwir ar hyn o bryd yn bont newydd Sir y Fflint; dyma'r porth i Gymru yn y gogledd. Ac rwyf hefyd yn awyddus i gynnal ymgynghoriad lleol ynghylch enwi trydedd bont y Fenai. Rhaid imi bwysleisio mai ymgynghoriadau lleol fydd y rhain, i roi hawl i'r bobl sy'n byw yn y cymunedau y maent yn rhoi hunaniaeth iddynt gael rhan yn y broses o'u henwi.

Edrychaf ymlaen at weld beth fydd canlyniadau'r ymgynghoriadau lleol hyn, a buaswn yn annog yr holl wleidyddion, a'r holl bobl, ble bynnag y maent yn eu cynrychioli, a ble bynnag y maent yn byw, i barchu barn y bobl leol, ni waeth a ydynt yn dewis enw brenhinol ai peidio ar y seilwaith sy'n rhoi hunaniaeth iddynt a'u cymunedau.

18:35

Thank you very much. Can I now call on Adam Price to reply to the debate, please?

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw yn awr ar Adam Price i ymateb i'r ddadl, os gwelwch yn dda?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. A fo ben, bid bont, wrth gwrs, medd yr hen ddihareb yn y Mabinogi. Wel, wrth gwrs, yn sgil ymyriad Alun Cairns, efallai bydd rhaid inni wyrdroi hynny i: a fo bont, bid ben. Nawr, pam wnaeth e hyn? Pam wnaeth 40,000 o bobl arwyddo’r ddeiseb yn ei wrthwynebu? Rwy’n credu roedd John Griffiths yn iawn, wrth gwrs: mewn enw mae grym. Mae symbolau’n bwysig; maen nhw’n arwyddocaol achos maen nhw’n cario neges ynghylch pwy ydym ni. Dyna pam mae pobl yn poeni am y pethau yma, ac nid ydw i'n credu bod unrhyw beth anoddefgar ynghylch teimlo’n eithaf angerddol am beth mae hyn yn ei gynrychioli o ran ein gwerthoedd ni, fel roedd John Griffiths yn ei ddweud.

Nid wyf yn credu ei fod yn fater—rwy'n weriniaethwr hefyd—o p’un ai ydych chi’n weriniaethwr neu’n frenhinwr; mae’n fater ynglŷn ag a ydych chi’n ddemocrat, a dweud y gwir. Ble oedd llais pobl Cymru yn hyn o beth—yn y penderfyniad yna? Penderfyniad sydd wedi cael ei arosod arnom ni, wrth gwrs, fel rhywbeth mas o’r hen oes, a dweud y gwir—oes cyn datganoli, oes cyn democratiaeth. Dyna pam mae pobl yn ymateb ac yn dweud, ‘Nid yw hwn yn dderbyniol.’

Mae sawl cenedl yn y byd, wrth gwrs, wedi bod yn mynd trwy’r broses o ailenwi pethau er mwyn rhyddhau eu hunain o drefedigaethedd. Yng Nghanada yn ddiweddar, maen nhw wedi newid enw pont Langevin yn Alberta—gorthrymwr mawr y bobloedd brodorol—wedi troi yn bont 'cymodi'. Yn Awstralia, wrth gwrs, rŷm ni i gyd yn gwybod am Ayers rock wedi'i throi'n Uluru. Dim ond yng Nghymru, wrth gwrs, mae’r broses yn mynd i’r ffordd arall, yntefe? Fel roedd John yn cyfeirio at y Principality Stadium, mae nawr gyda ni'r bont. Rŷm ni'n dal yn colli enwau Cymraeg lleol, fel, wrth gwrs, rydym ni wedi bod yn ei wneud ers canrifoedd—proses digon tebyg i’r un ddigwyddodd yn Iwerddon. Cofiwch ddrama enwog Brian Friel, Translations, am rym enwi lleoedd. Mae’n rhan ganolog, a dweud y gwir, o ddeall pwy ydym ni a’n hanes ni.

Enwau lleoedd ydy’r man lle mae iaith a grym yn cwrdd. Mi oedd ail groesiad yr Hafren yn ddim ond pont, ond beth yw hi nawr? Mae’n symbol; mae’n symbol o’n diffyg awdurdod ni. Mae’n symbol o’n diffyg llais ni yn ein gwlad ein hunain, symbol o’n diffyg democratiaeth ni: hanner y bont yn Lloegr, ond 100 y cant o’r pŵer. Cymru sydd—[Torri ar draws.] Nid oes amser. Cymru sydd wedi talu rhan helaeth o’r tollau, ac eto ni chawsom siawns i leisio ein barn. Mae’n fy atgoffa o’r gofeb honno yn Calcutta—cofeb Victoria—wedi cael ei thalu, Dirprwy Lywydd, trwy danysgrifiadau gan yr Indiaid eu hunain. Ni a nhw, cyn hir, fydd yr unig bobl yn y byd sydd wedi talu am symbolau o’n darostyngiad ni ein hunain, ond gydag un gwahaniaeth mawr, wrth gwrs: maen nhw’n annibynnol. Brysied y dydd y bydd hynny’n wir am Gymru hefyd.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. A fo ben, bid bont: he who would be a leader, let him be a bridge. That's the old saying in the Mabinogion. Well, of course, in the wake of the intervention by Alun Cairns, maybe we should overturn that to: a fo bont, bid ben—he who would be a bridge, let him lead. Why did he do this? And why did 40,000 people sign a petition opposing it? I think John Griffiths was right: in a name there is power. Symbols are important; they are significant because they do carry a message about who we are. That’s why people are concerned about these things, and I don’t think there is anything intolerant about feeling passionately about what this represents in terms of our values, as John Griffiths said.

I’m a republican as well and I don’t think it’s about being a republican or being a monarchist; I think it’s about whether you’re a democrat, to tell you the truth. Where was the voice of the people of Wales in this decision? A decision that has been imposed on us, of course, like something from days gone by, before devolution and before democracy. That’s why people are responding and saying, ‘Well, this is unacceptable.’

Several nations in the world have been going through a process of renaming things in order to free themselves from colonialism. In Canada, they’ve recently renamed Langevin bridge in Alberta—the great oppressor of native peoples—and it's become Reconciliation bridge. In Australia, of course, we know about Ayers rock, which became Uluru. Only in Wales, of course, has the process gone the other way. John referred to the Principality Stadium, and we have this bridge now. Of course, we’re still losing local Welsh place names, as we’ve been doing for centuries—a process similar to what happened in Ireland. Well, you will remember the Brian Friel drama, Translations, about the power of place names. They’re a central part of understanding who we are and our history.

Place names are the place where language and power meet. The second Severn crossing was only a bridge, but what is it now? It’s a symbol; it’s a symbol of our lack of authority. It’s a symbol of our lack of voice in our own country, a symbol of a lack of democracy: half the bridge in England, but 100 per cent of the power. [Interruption.] There’s no time. Wales has paid the majority of the tolls, and yet we had no opportunity to voice our opinion. It reminds me of that Calcutta monument—Victoria's monument—which was paid for by the Indians themselves. They and us, before long, will be the only people in the world who have paid for symbols of our own oppression, but with one big difference: they are independent. I hope that that will soon be true of Wales as well.

Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Dadl Plaid Cymru: Y grant ar gyfer gwisg ysgol
9. Plaid Cymru Debate: The school uniform grant

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Julie James.

Item 9 on the agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on the school uniform grant, and I call on Llyr Gruffydd to move the motion. 

Eitem 9 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar y grant ar gyfer gwisg ysgol, a galwaf ar Llyr Gruffydd i wneud y cynnig.

18:40

Cynnig NDM6709 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailsefydlu’r grant ar gyfer gwisg ysgol.

Motion NDM6709 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

Calls on the Welsh Government to reinstate the school uniform grant.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n codi i gynnig y ddadl yma yn enw Plaid Cymru, sydd yn ceryddu y modd y mae Llywodraeth Cymru wedi mynd ati i ddiddymu y grant gwisg ysgol, oherwydd mae'r grant, fel rydym ni'n gwybod, wedi rhoi cefnogaeth allweddol bwysig i nifer fawr o deuluoedd—y teuluoedd tlotaf yna yng Nghymru—i fedru sicrhau bod eu plant nhw yn cael gwisg ysgol i fynd i'r ysgol. Mae 5,500 o ddisgyblion wedi cael cefnogaeth gan y grant y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Mae'n cael ei werthfawrogi gan awdurdodau lleol, gan ysgolion—rŷm ni'n clywed am hanesion gan yr undebau athrawon sut mae athrawon unigol weithiau yn gorfod mynd i'w pocedi eu hunain i brynu peth gwisg ysgol i ddisgyblion. Felly, mae unrhyw gwestiwn am yr angen am y math yna o gefnogaeth yn gwestiwn gwag, i bob pwrpas. Ac, wrth gwrs, yn bwysicach na dim byd, mae'n cael ei werthfawrogi gan y rhieni yna sy'n ei chael yn anodd i gael dau ben llinyn ynghyd, ac i'r plant yna, wrth gwrs, sydd yn derbyn cinio ysgol am ddim. 

Mae'n warthus o beth fod Llywodraeth Lafur, neu Lywodraeth sy'n cael ei harwain gan Lafur, beth bynnag, yn torri'r gefnogaeth hanfodol honno i'r tlotaf a'r mwyaf difreintiedig yn ein cymdeithas ni, a hynny ar yr amser, wrth gwrs, pan fod ei angen e gymaint ag erioed, os nad yn fwy, felly. Ar yr adeg y mae'r Ceidwadwyr yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn torri ar y gwasanaeth lles, ac yn torri nôl ar y gefnogaeth i'r tlotaf mewn cymdeithas, pan fo costau byw ar gynnydd a chyflogau'n crebachu, y peth olaf y byddem ni'n ei ddisgwyl gan Lafur yw hyn. 

A gadewch inni daro ar ei ben yr honiad yma ei bod hi'n wastad wedi bod yn fwriad cyflwyno cynllun amgen. Nid oedd neb, yn sicr, o feinciau cefn Llafur yn gwybod hynny pan ddaeth y newydd i'r amlwg. Nid oedd sôn am gynllun amgen pan adroddwyd gyntaf ar y toriad yn y cyfryngau. Os oedd e'n fwriad, wel, iawn, ond oni ddylai cynllun amgen fod yn ei le cyn diddymu yr un presennol? Hynny yw, mi ellid bod wedi osgoi yr holl ddryswch a'r holl ofid ymhlith rhai o'r aelodau mwyaf bregus ac anghenus yn ein cymdeithas ni. 

Ac ymateb cyntaf Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, pan ddaeth y newyddion, oedd dweud yn ddigon di-hid, os caf ddweud, fod cost gwisg ysgol wedi gostwng erbyn hyn beth bynnag. Wel, rydw i ac eraill wedi gweld ar wefan Sefydliad Bevan sut roedden nhw'n disgrifio hyn fel rhyw fath o mealy-mouthed justification am doriad a fyddai'n arbed swm cymharol fychan i'r Llywodraeth, ond, wrth gwrs, yn gost aruthrol i'r rhieni mwyaf anghenus. Rydym ni'n gwybod bod y gost ar gyfartaledd bob blwyddyn i dalu am wisg ysgol uwchradd erbyn hyn yn £316, yn ôl y Teaching Times, ac ar yr un pryd mae'r IFS yn amcangyfrif bod y teuluoedd oed gwaith tlotaf sydd â phlant yn mynd i weld eu hincwm nhw yn gostwng 20 y cant rhwng 2015 a 2020. Felly, mae'r teuluoedd tlotaf yna angen y gefnogaeth yma yn fwy nag erioed. 

Nid mater o fynd i'r archfarchnad i brynu y dillad ysgol rhataf yw e erbyn hyn, wrth gwrs. Mae nifer cynyddol o ysgolion yn mynnu bod rhaid prynu dillad ysgol wedi eu brandio o gyflenwyr penodol. Nawr, rydw i'n rhiant yn Ysgol Brynhyfryd yn Rhuthun, ac mi aethon nhw drwy broses o gyflwyno gwisg ysgol newydd yn ddiweddar—ac mi ddylwn i ddatgan diddordeb fel rhiant, mae'n siŵr, yn y mater hwnnw, ac mi wnaf i hynny. Ond, wrth gwrs, ar yr adeg honno, fe ddadleuodd nifer o rieni yn y wasg leol y gallech chi fod yn prynu trywsus ysgol sydd dair gwaith yn rhatach o ddarparwyr eraill. Mae yna stori debyg wedi bod yn ddiweddar yn sir Fynwy, ac rydw i'n gwybod y bydd nifer o Aelodau fan hyn yn gyfarwydd â'r stori honno. 

Mae ymchwil gan Gymdeithas y Plant yn dangos bod dros 70 y cant o rieni yn dweud erbyn hyn eu bod nhw bellach yn gorfod prynu peth neu'r cyfan o wisg ysgol eu plant o gyflenwyr penodol. Mae eu dadansoddiad nhw yn datgelu y gallai rhieni ar draws Prydain arbed cannoedd o filiynau o bunnau petai nhw'n cael prynu dillad ysgol o gyflenwyr rhatach. Ond roedd ymateb Llywodraeth Cymru fod dillad ysgol yn rhatach erbyn hyn, mae'n rhaid i fi ddweud, yn sarhaus, yn galon oer ac yn dangos i nifer ohonom ni gymaint allan o gysylltiad y maen nhw â realiti bywyd heddiw. 

Nawr, rwy'n rhannu siom, ac yn wir, digalondid Comisiynydd Plant Cymru am y penderfyniad yma. Nid oedd yn glir yng nghynnig cyllidebol y Llywodraeth, ac nid ydy e wedi bod yn destun unrhyw fath o ymgynghoriad cyhoeddus. Penderfyniad unochrog—unilateral—gan y Llywodraeth yw hyn. A oes yna asesiad effaith hawliau plant wedi bod? A oes yna asesiad effaith cydraddoldeb wedi ei baratoi? A ydy'r Llywodraeth wedi rhoi sylw dyledus i'r ddyletswydd cydraddoldeb sector cyhoeddus neu i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn? Mae'r rhain oll yn gwestiynau sydd heb eu hateb ac y dylid fod wedi'u hateb cyn i'r penderfyniad gyrraedd y pwynt y mae wedi'i gyrraedd erbyn hyn. 

Yn y cyfamser, wrth gwrs, mae rhai siroedd yn dweud nawr eu bod nhw am drio, efallai, camu i'r adwy mewn rhai llefydd, ond yn edrych ble y gallan nhw dorri o fewn eu cyllidebau presennol er mwyn gwneud hynny, felly mi fydd rhywbeth yn gorfod rhoi yn yr ardaloedd hynny. Rydw i wedi siarad ag awdurdodau lleol ar draws y gogledd ac mae o leiaf hanner ohonyn nhw wedi dweud na fydd unrhyw gefnogaeth ar gael ganddyn nhw fel awdurdodau lleol, ac felly mae'r prospect yn real na fydd y gefnogaeth ar gael yn yr ardaloedd hynny.

Ac mae yna batrwm fan hyn, os caf i ddweud, mae yna batrwm yn dod i’r amlwg: torri grant neu gyllideb, mae yna adwaith allan yn y wlad, wedyn sgramblo i adfer y sefyllfa ac wedyn mae yna ddryswch o gwmpas rhyw quick fix i drio adfer y sefyllfa. Fe welsom ni hynny gyda’r grant cyflawniad ethnig lleiafrifol, y MEAG—grant yn cael ei ddiddymu, adwaith cryf i’r toriad hwnnw, Llywodraeth Cymru, wedyn, yn ffeindio rhyw bres o arian wrth gefn ac yn coblo rhyw drefniant amgen at ei gilydd, ac nid yw awdurdodau lleol yn dal ddim yn glir, gyda llaw, sut y bydd hynny’n cael ei ddosbarthu ar lefel ranbarthol. Mae’r un peth yn digwydd eto fan hyn: torri’r grant gwisg ysgol, adwaith negyddol eithriadol a chyhoeddi wedyn, 'O na, na, mae yna ryw gynllun amgen'—digon annelwig ar hyn o bryd—'ar y gweill'. Nid ydych chi’n twyllo neb. Mae’n shambles llwyr. Mae’n teuluoedd tlotaf ni’n haeddu gwell; mae’n plant mwyaf difreintiedig ni’n haeddu gwell ac mae Plaid Cymru’n mynnu bod Llywodraeth Cymru yn adfer y grant gwisgoedd ysgol.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I move this motion in the name of Plaid Cymru, which regrets the way in which the Welsh Government has scrapped the school uniform grant, because the grant, as we know, has provided crucially important support to many families—those poorest families in Wales—in order to ensure that their children can have an appropriate uniform to attend school. Over the last year alone, 5,500 pupils have been supported under this grant. It is appreciated by local authorities, by schools—we hear stories from the teaching unions as to how individual teachers sometimes have to go into their own pockets to buy items of school uniform for pupils. So, any question as to whether that kind of support is needed is an empty question, to all intents and purposes. And, of course, most importantly, it is appreciated by those parents who find it difficult to make ends meet, and for those children, of course, who are in receipt of free school meals. 

It is a disgrace that a Labour Government, or a Labour-led Government at least, is cutting that crucial support for the poorest and most deprived in our society, and at a time when it is needed as much as ever, if not more so. At a time when the Conservatives in Government in the UK are cutting the welfare budget, and cutting support for the poorest in our society, when living costs are increasing and salaries are shrinking, the last thing we would expect from Labour is this.

And let us put to bed this claim that it has always been the intention to introduce an alternative scheme. Certainly, there was no-one on the Labour backbenches who were aware of that when this news emerged. There was no talk of an alternative proposal when this was first mooted in the media. If it was an intention, well, fine, but shouldn't that alternative proposal have been in place before the current grant was scrapped? That is, we could have avoided all of the confusion and all of the concern among the most vulnerable people and the most needy people in our society.

And the first response of the Welsh Government, of course, when the news emerged, was to say, quite carelessly, if I may say so, that the cost of school uniform had reduced in any case. Well, I and others have seen on the Bevan Foundation website how they described this as a mealy-mouthed justification for a cut that would save a relatively small sum for Government, but, of course, would be of huge cost to those most needy parents. We know that the average cost per annum to pay for secondary school uniform is now £316, according to the Teaching Times, and simultaneously the Institute for Fiscal Studies estimates that the working-age families who are poorest and who have children will see their incomes reduced by 20 per cent between 2015 and 2020. So, those poorest families need this support more than ever.

It is not a matter of going to a supermarket to buy the cheapest school uniforms now, of course. An increasing number of schools insist that school uniforms have to be bought branded from specific suppliers. Now, I'm a parent at Ysgol Brynhyfryd in Ruthin, and they went through a process of introducing a new school uniform recently—and I should declare an interest as a parent, I'm sure, in that issue, and I will do so. But at that time, many of the parents argued in the local press that you could buy school trousers that are three-times cheaper from other suppliers. There was a similar story recently in Monmouthshire, and I know that many Members here will be familiar with that story. 

Research by the Children's Society shows that more than 70 per cent of parents say now that they do have to buy some or all of their children's school uniform from a designated supplier. Their analysis demonstrates that parents across Britain could save hundreds of millions of pounds if they were allowed to buy school uniforms from cheaper suppliers. But the Welsh Government's response that school uniform is cheaper anyway by now, I have to say, was insulting, cold-hearted and demonstrated to many of us how out of touch they are with the reality of everyday life.

Now, I share the disappointment, and, indeed, the despondency of the Children's Commissioner for Wales at this decision. It wasn't clear in the Government's budgetary motion, and it hasn't been subject to any sort of public consultation. It was a unilateral decision by Government. Has there been an impact assessment on the rights of children? Has an equality impact assessment been prepared? Has the Government given due regard to the public sector equality duty or the United Nations Convention on the Rights of the Child? These are all questions that remain unanswered and which should have been answered before the decision reached this point. 

In the meantime, of course, some counties are now saying that they're going to try to step into the breach in certain circumstances, and are looking at where they can make other cuts in current budgets in order to do that. So, something will have to give in those areas. I have spoken to local authorities across north Wales and at least half of them have said that there will be no support available from them as local authorities, and therefore the prospect is very real that that support will not be available in those areas.

And there's a pattern here, if I may say so, there's a pattern emerging: cutting a grant or a budget, there's a response out there on the ground, then they scramble to restore the situation and then there's huge confusion about a quick fix to try to restore the situation. We saw that with the minority ethnic achievement grant, the MEAG—it was scrapped, there was a strong response to that cut, the Welsh Government then found some funding from reserves and cobbled an alternative proposal together, and local authorities are still unclear as to how that will be distributed at a regional level. The same thing is happening again here: they cut the school uniform grant, there's a negative reaction and then they make an announcement, 'Oh no, there's an alternative proposal'—which is pretty vague at the moment—'in train'. But, you're not conning anyone. It's a total shambles. Our poorest families deserve better; our most disadvantaged pupils deserve better and Plaid Cymru insists that the Welsh Government restores the school uniform grant.

18:45

I have selected the amendment to the motion, so I call on the Cabinet Secretary for Education to move formally amendment 1, tabled in the name of Julie James.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, felly galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James, yn ffurfiol.

Gwelliant 1. Julie James

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i gael gwared â’r grant gwisg ysgol a chyflwyno polisi mwy hyblyg yn ei le sy’n gweddu’n well i anghenion dysgwyr difreintiedig.

Amendment 1. Julie James

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the Welsh Government’s intention to replace the school uniform grant with a more flexible policy which better suits the needs of disadvantaged learners.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Thank you. The Cabinet Secretary is well aware of my concerns about the potential loss of this grant, and I'm grateful to her for her engagement on this and for meeting with me about it yesterday. I have no doubt that she is personally deeply committed to supporting our poorest pupils, but on this issue, we need some urgent clarity and assurances.

In the last five years, the school uniform grant has benefited 1,107 pupils in Torfaen—young people whose families would otherwise have struggled to afford school uniform. This year, there are 202 pupils who should be eligible for the grant. We've had assurances about a new scheme, but there remain important unanswered questions about which I would be grateful for a response from the Cabinet Secretary today. Firstly, will the Cabinet Secretary guarantee that every pupil who was eligible for school uniform support under the old scheme will be eligible under the new scheme?

There has been a suggestion that the scheme could be more flexible and fund other school-related activities that families are struggling with. Now, I welcome any extra help for pupils on free school meals, but that help must be additional and not at the cost of existing support for school uniforms. There are too many activities that children from low-income families are excluded from—things like school trips, which is worthy of a debate in its own right here. Back in 2015, the predecessor Children, Young People and Education Committee published our report on our inquiry into educational outcomes for children from low-income households. A recommendation calling for Government to strengthen and clarify guidance for schools on charging for activities related to education was accepted in principle. I believe that it is now time to look again and strengthen that guidance.

I'd like to ask the Cabinet Secretary: what will be the delivery mechanism for this new grant? I would have serious concerns about that money going directly to schools. There is already a well-established delivery mechanism in place through local authorities, which families are familiar with. Families are used to having discussions about the sensitive matter of family incomes with a larger, more anonymous body that is the local authority. I would not want to see families having to go cap in hand to the school office to ensure that their kids have got the uniform they need to attend school. If it is the Cabinet Secretary's contention that schools are better placed to provide this support, then I would like to see the evidence for that and to know precisely what consultation there has been with those families likely to be affected.

I really welcome the indication that the Government has given that they will look at putting the 2011 guidance for governing bodies on school uniform on a statutory basis. It is good guidance, but it is not being implemented. Proper implementation of the guidance will deliver affordable school uniforms for all families. We must ensure that as many generic items that can be bought in supermarkets as possible are used. The guidance currently states that schools should only stipulate basic items that can be bought from retail chains at reasonable costs rather than from one supplier. High-cost items like blazers should be avoided, and logos restricted to one reasonably priced item, but this is just not happening. A quick look at the year 7 uniform list for just one school in Torfaen includes a number of items that can only be bought in one specialist shop: a blazer, £27.50; school tie, £4.50; and the PE kit alone, £44. So, £76 in total for one set, and I know this is replicated in schools across Wales. It is not good enough.

I wanted to conclude by highlighting two wider points about the way we make decisions about resources for our neediest pupils. The first is on the approach to the budget round this year, and this is not just directed at the Cabinet Secretary for Education, but across Government. I believe it has led to the situation and also the controversy around ongoing support for minority ethnic and Gypsy Roma Traveller pupils. I do not believe that the decision to effectively just pass the responsibility for funding to local government without clearly identified and sufficient resource is going to meet the needs of the young people we are trying to benefit. The ring-fenced funding was there for a reason.

Secondly, I would question the processes that have led to these decisions in the first place across Government, in particular, around consultation and the lack of a child rights impact assessment, which applies not just to education, but across Government. We trumpet our record on children's rights in Wales, but I am far from convinced we are doing anything like enough to live up to that commitment and to deliver children's rights as a reality in Wales.

To conclude, we know that universal credit will push thousands more children into poverty. There could not be a worse time to remove support for school uniform grants or to put obstacles in the way of claiming it. Thank you.

Diolch. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol iawn o fy mhryderon ynglŷn â'r posibilrwydd o golli'r grant hwn, ac rwy'n ddiolchgar iddi am ei hymrwymiad ar hyn ac am gyfarfod â mi yn ei gylch ddoe. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth ei bod yn ymrwymedig iawn yn bersonol i gefnogi ein disgyblion tlotaf, ond ar y mater hwn, mae arnom angen rhywfaint o eglurder a sicrwydd ar frys.

Yn y pum mlynedd diwethaf, mae'r grant ar gyfer gwisg ysgol wedi bod o fudd i 1,107 o ddisgyblion yn Nhorfaen—pobl ifanc y byddai eu teuluoedd fel arall wedi cael trafferth i fforddio gwisg ysgol. Eleni, ceir 202 o ddisgyblion a ddylai fod yn gymwys i gael y grant. Rydym wedi cael sicrwydd ynglŷn â chynllun newydd, ond mae cwestiynau pwysig yn dal heb eu hateb a buaswn yn ddiolchgar am ymateb gan Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cylch heddiw. Yn gyntaf, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet warantu y bydd pob disgybl a oedd yn gymwys i gael cymorth ar gyfer gwisg ysgol o dan yr hen gynllun yn gymwys o dan y cynllun newydd?

Cafwyd awgrym y gallai'r cynllun fod yn fwy hyblyg ac ariannu gweithgareddau eraill sy'n ymwneud ag ysgolion y mae teuluoedd yn ei chael hi'n anodd talu amdanynt. Nawr, rwy'n croesawu unrhyw help ychwanegol ar gyfer disgyblion gyda phrydau ysgol am ddim, ond mae'n rhaid i'r cymorth hwnnw fod yn ychwanegol ac nid ar draul cymorth a geir eisoes ar gyfer gwisgoedd ysgol. Ceir gormod o weithgareddau y mae plant o deuluoedd incwm isel wedi'u heithrio ohonynt—pethau fel tripiau ysgol, sy'n deilwng o ddadl yn ei hawl ei hun yma. Yn ôl yn 2015, cyhoeddodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg blaenorol ein hadroddiad ar ein hymchwiliad i ganlyniadau addysgol plant o gartrefi incwm isel. Cafodd argymhelliad yn galw ar y Llywodraeth i gryfhau ac egluro canllawiau i ysgolion ar godi tâl am weithgareddau sy'n gysylltiedig ag addysg ei dderbyn mewn egwyddor. Credaf ei bod yn bryd edrych eto ar y canllawiau hynny a'u cryfhau.

Hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: beth fydd y mecanwaith darparu ar gyfer y grant newydd hwn? Byddai gennyf bryderon difrifol ynglŷn â'r arian hwnnw'n mynd yn uniongyrchol i ysgolion. Ceir mecanwaith cyflenwi sefydledig eisoes ar waith drwy awdurdodau lleol, ac mae teuluoedd yn gyfarwydd ag ef. Mae teuluoedd yn gyfarwydd â chael trafodaethau am fater sensitif incwm teuluol gyda chorff mwy o faint a mwy anhysbys yr awdurdod lleol. Ni hoffwn weld teuluoedd yn gorfod mynd i ofyn yn swyddfa'r ysgol er mwyn sicrhau bod gan eu plant y wisg sydd ei hangen arnynt i fynd i'r ysgol. Os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn mynnu bod ysgolion mewn sefyllfa well i ddarparu'r cymorth hwn, yna hoffwn weld y dystiolaeth ar hynny a gwybod yn union pa ymgynghori a fu gyda'r teuluoedd sy'n debygol o gael eu heffeithio.

Rwy'n croesawu'n fawr yr arwydd a roddodd y Llywodraeth y byddant yn ystyried rhoi canllawiau 2011 i gyrff llywodraethu ar wisg ysgol ar sail statudol. Maent yn ganllawiau da, ond nid ydynt yn cael eu gweithredu. Bydd gweithredu'r canllawiau'n briodol yn sicrhau bod gan bob teulu wisgoedd ysgol fforddiadwy. Rhaid inni sicrhau bod cymaint â phosibl o eitemau generig y gellir eu prynu mewn archfarchnadoedd yn cael eu defnyddio. Ar hyn o bryd, mae'r canllawiau yn nodi na ddylai ysgolion bennu mwy nag eitemau sylfaenol y gellir eu prynu o siopau cadwyn am gost resymol yn hytrach na chan un cyflenwr yn unig. Dylid osgoi eitemau costus fel blaser a dylid cyfyngu logos i un eitem am bris rhesymol, ond nid yw hyn yn digwydd. Mae cipolwg cyflym ar restr gwisg ysgol blwyddyn 7 un ysgol yn Nhorfaen yn cynnwys nifer o eitemau na ellir ond eu prynu o un siop arbenigol un unig: blaser, £27.50; tei ysgol, £4.50; ac mae'r pecyn addysg gorfforol yn £44 ar ei ben ei hun. Felly, cyfanswm o £76 am un set, a gwn fod hyn yn cael ei ailadrodd mewn ysgolion ledled Cymru. Nid yw'n ddigon da.

Roeddwn am gloi drwy dynnu sylw at ddau bwynt ehangach am y ffordd y gwnawn benderfyniadau ynghylch adnoddau ar gyfer ein disgyblion mwyaf anghenus. Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r dull o weithredu cylch y gyllideb eleni, ac nid yw hyn wedi ei gyfeirio'n unig at Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ond ar draws y Llywodraeth. Credaf ei fod wedi arwain at y sefyllfa a'r ddadl hefyd ynghylch cymorth parhaus ar gyfer lleiafrifoedd ethnig a disgyblion sy'n Sipsiwn Roma a Theithwyr. Nid wyf yn credu bod y penderfyniad i drosglwyddo'r cyfrifoldeb am ariannu i bob pwrpas i lywodraeth leol heb adnoddau digonol wedi'u nodi yn mynd i ddiwallu anghenion y bobl ifanc yr ydym yn ceisio sicrhau eu bod yn elwa. Roedd y cyllid wedi'i glustnodi yno am reswm.

Yn ail, rwy'n cwestiynu'r prosesau a arweiniodd at y penderfyniadau hyn yn y lle cyntaf ar draws y Llywodraeth, yn benodol ynghylch ymgynghori a diffyg asesiad effaith hawliau plant, sy'n gymwys nid yn unig i addysg, ond ar draws y Llywodraeth. Rydym yn datgan ein record ar hawliau plant yng Nghymru, ond rwy'n bell o fod wedi fy argyhoeddi ein bod yn gwneud agos digon i gyflawni'r ymrwymiad hwnnw a sicrhau bod hawliau plant yn realiti yng Nghymru.

I gloi, rydym yn gwybod y bydd credyd cynhwysol yn gwthio miloedd yn fwy o blant i fyw mewn tlodi. Ni allai fod adeg waeth i gael gwared ar gymorth ar gyfer grantiau gwisg ysgol nac i osod rhwystrau rhag gallu eu hawlio. Diolch.

18:50

I'll keep my remarks brief, Deputy Presiding Officer, because many people have made the points that I wanted to make. But I would just say to the Cabinet Secretary: this is another fine mess you have gotten yourself into. We had hoped, I think, many of us in this Chamber, that you would have learned your lesson in terms of the lack of consultation over the way in which you scrapped the MEAG grant, and this, I'm afraid, is another example, because there has been absolutely no engagement with stakeholders prior to you making this decision to scrap this grant. You've scrambled around looking for an alternative in terms of some provision to hide the embarrassment of the fact that you failed to have this consultation. It may well be that the successor scheme is a better scheme, but you could have announced that at the same time. We all know the reality is you didn't have it up your sleeve to announce because you had to scramble around trying to sort this out after you'd already made the previous decision.

As has already been said, we're in a situation now where many parents are struggling to pay for uniforms. We know that the current guidance that is going out to local authorities and to schools is not being upheld. Nobody's holding schools accountable for the way in which they expect parents to buy their uniforms, and frankly as well we might well encourage people to buy generic products, shirts, trousers, skirts, whatever it might be, from local supermarkets, but the quality of some of those goods is really very, very poor, and it means that they have to be replaced on a more frequent basis. So, those people who were in receipt of this sort of support in the past are even more reliant on it now with those rising costs, and that's why we're supporting the Plaid Cymru motion today.

So I think what I'm looking for is some certainty about this successor scheme from you today. We need to draw a line in the sand in terms of the mess that you've made and try to make sure that the successor scheme is one that works, is one that people aren't embarrassed to access, and is one that is generous enough to make a real difference to the families that might need to access that support. Lynne Neagle is quite right—it's not just about the cost of uniforms these days. Many schools are introducing charges for textbooks, which they've not previously been charging for. Many schools have got curriculum enrichment activities outside of school hours that previously were free, which now people are having to pay for as well. So, we know the pressures that there are in terms of funding, but this is a matter of priority, I think, and the way in which the decision was clearly made on a unilateral basis has not been acceptable at all. I do hope that, with this successor scheme, there will be a wide-ranging consultation with everybody, so that we can get it right, so that we can help to shape it in a way that will make a big difference, which will support those families and those parents who need the support. 

Fe gadwaf fy sylwadau'n fyr, Ddirprwy Lywydd, gan fod llawer o bobl wedi gwneud y pwyntiau yr oeddwn am eu gwneud. Ond hoffwn ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet: dyma gawlach arall rydych wedi cerdded i mewn iddo. Roedd llawer ohonom yn y Siambr wedi gobeithio y byddech wedi dysgu eich wers o ran y diffyg ymgynghori ynglŷn â'r ffordd y cawsoch wared ar y grant cyflawniad lleiafrifoedd ethnig ac mae hyn, mae arnaf ofn, yn enghraifft arall, oherwydd ni chafwyd unrhyw ymgysylltiad o gwbl â rhanddeiliaid cyn i chi wneud y penderfyniad i gael gwared ar y grant hwn. Rydych wedi sgrialu o gwmpas yn edrych am ryw ddarpariaeth arall i guddio embaras y ffaith eich bod wedi methu cael yr ymgynghoriad hwn. Mae'n ddigon posibl fod y cynllun olynol yn gynllun gwell, ond gallech fod wedi ei gyhoeddi ar yr un pryd. Mae pawb ohonom yn gwybod mai'r realiti yw nad oedd hwnnw gennych i fyny eich llawes i'w gyhoeddi am eich bod wedi gorfod sgrialu o gwmpas i geisio datrys hyn a chithau wedi gwneud y penderfyniad blaenorol yn barod.

Fel y dywedwyd eisoes, rydym mewn sefyllfa bellach lle mae llawer o rieni yn cael trafferth i dalu am wisg ysgol. Rydym yn gwybod nad yw'r canllawiau presennol sy'n mynd i awdurdodau lleol ac ysgolion yn cael eu dilyn. Nid oes neb yn gwneud ysgolion yn atebol am y ffordd y maent yn disgwyl i rieni brynu eu gwisgoedd, ac a bod yn onest hefyd, gallem yn hawdd annog pobl i brynu cynhyrchion generig, crysau, trowsusau, sgertiau, beth bynnag ydyw, o archfarchnadoedd lleol, ond mae ansawdd rhai o'r nwyddau hynny'n wael iawn, ac mae'n golygu bod yn rhaid prynu rhai newydd yn eu lle yn fwy rheolaidd. Felly, mae'r bobl a oedd yn cael y math hwn o gymorth yn y gorffennol hyd yn oed yn fwy dibynnol arno bellach gyda'r costau hynny'n cynyddu, a dyna pam yr ydym yn cefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw.

Felly credaf mai'r hyn rwy'n edrych amdano yw rhywfaint o sicrwydd gennych heddiw ynglŷn â'r cynllun olynol hwn. Mae angen inni dynnu llinell yn y tywod o ran y llanastr a wnaethoch a cheisio gwneud yn siŵr fod y cynllun olynol yn un sy'n gweithio, yn un nad yw pobl yn teimlo embaras i'w ddefnyddio, ac yn un sy'n ddigon hael i wneud gwahaniaeth go iawn i'r teuluoedd a allai fod angen y cymorth hwnnw. Mae Lynne Neagle yn hollol iawn—nid mater o gost gwisgoedd y dyddiau hyn yn unig yw hyn. Mae llawer o ysgolion yn codi tâl am werslyfrau na chodwyd amdanynt o'r blaen. Mae gan lawer o ysgolion weithgareddau cyfoethogi'r cwricwlwm y tu allan i oriau ysgol a oedd am ddim o'r blaen, ond mae pobl yn gorfod talu am y rheini hefyd bellach. Felly, gwyddom am y pwysau sy'n bodoli o ran cyllid, ond mae hwn yn fater o flaenoriaeth yn fy marn i, ac nid yw'r ffordd y gwnaed y penderfyniad yn amlwg ar sail unochrog yn dderbyniol o gwbl. Rwy'n gobeithio, gyda'r cynllun olynol hwn, y bydd ymgynghori eang yn digwydd â phawb, fel y gallwn ei gael yn iawn, fel y gallwn helpu i'w lunio mewn ffordd a fydd yn gwneud gwahaniaeth mawr, ac a fydd yn cefnogi'r teuluoedd a'r rhieni sydd angen y cymorth.

18:55

Firstly, I must say that I support Plaid's motion and I agree with them that the grant should be reinstated. However, I do think the grant in some ways treats a symptom rather than the cause. I agree with the chairman of the National Union of Teachers Wales, Neil Foden, when he described a school uniform as eliminating differences between pupils and said undermining it creates divisions. I also agree with him that a school uniform is a way of avoiding social stigma because pupils all look the same.

So, we undoubtedly have a social responsibility to advocate a system of school uniforms and also to make sure that all families can afford them without adversely affecting their living standards. It's therefore a concern that schools are demanding logoed items of school uniform, which are obtainable only from a limited number of suppliers, at a higher cost than parents would see on the high street or online. The high cost of logoed items and blazers doesn't help anyone and all families would benefit from being able to buy cheaper uniforms. 

A monopoly therefore exists that places local authorities and the Labour Government firmly on the side of the producers of the uniform. Why should taxpayers' money be spent on maintaining an artificially high price for children's uniforms when we could effectively open it up to the same price competition there is for most adults' work clothing? 

There have been very sensible suggestions from the Bevan Foundation that sew-on school badges should be an option rather than ready-made items with embroidered logos. Although the Government is said to be encouraging schools to go down this route and to get schools to scrap the requirement for an expensive blazer, some schools are not listening. But how is this Government responding? It is withdrawing the one thing that mitigates the expense of school uniforms for the poorest in society and it's saying nothing about what is being put in its place.

The low-income families of the 5,500 children affected will be right to be confused that a Labour Government that continually says they are on their side is cutting this grant—confused that not only are Labour cutting the grant, but they have given no suggestion of whether, come September, those parents will be poorer because of changes to any new school uniform grant. 

Much as I'm uncomfortable with the trading ethics involved with clothes available in some supermarkets, we must recognise that many people don't have the luxury of choice that others do, and opening up school uniforms to the competitive market is cost saving for the families involved and goes some way to treating the underlying need for the grant in the first place.

It's all very well for the Welsh Government to be saying, 'Don't worry, we'll come up with a new grant', but announcing the removal of the grant before detailing exactly what will replace it means that there will be many parents across Wales right now seriously worried about September, not knowing if or how they will cope with the expense of school uniforms and they will not be at all reassured by a vague, half-hearted response that does nothing to answer their real and significant concerns.

We all know that sometimes people don't claim all that they're entitled to and don't get all the help that they need, either because they're unaware of the help available or they wrongly feel embarrassed to ask. So, making uniforms as low cost as possible is a route that should be pursued in tandem with an effective grant system. So, in conclusion, I support Plaid's motion, but I do believe Welsh Government needs to be far more assertive in its efforts to compel schools to go for lower cost uniform options. Thank you. 

Yn gyntaf, rhaid imi ddweud fy mod yn cefnogi cynnig Plaid Cymru ac rwy'n cytuno â hwy y dylid adfer y grant. Fodd bynnag, credaf fod y grant mewn rhai ffyrdd yn trin symptom yn hytrach na'r achos. Rwy'n cytuno â Chadeirydd Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru, Neil Foden, pan ddisgrifiodd wisg ysgol fel rhywbeth sy'n dileu gwahaniaethau rhwng disgyblion a dywedodd fod ei thanseilio'n creu rhaniadau. Rwyf hefyd yn cytuno ag ef fod gwisg ysgol yn ffordd o osgoi stigma cymdeithasol oherwydd bod yr holl ddisgyblion yn edrych yr un fath.

Felly, yn ddi-os mae gennym gyfrifoldeb cymdeithasol i hyrwyddo system o wisgoedd ysgol a hefyd i wneud yn siŵr fod pob teulu'n gallu eu fforddio heb effeithio'n andwyol ar eu safonau byw. Felly, mae'n destun pryder fod ysgolion yn mynnu eitemau â logos gwisg ysgol, na ellir ond eu prynu gan nifer cyfyngedig o gyflenwyr ar gost uwch nag y byddai rhieni yn ei weld ar y stryd fawr neu ar-lein. Nid yw cost uchel eitemau â logos a blaseri yn helpu unrhyw un a byddai pob teulu'n elwa o allu prynu gwisgoedd rhatach.

Felly mae monopoli'n bodoli sy'n rhoi awdurdodau lleol a'r Llywodraeth Lafur yn gadarn ar ochr cynhyrchwyr y wisg ysgol. Pam y dylid gwario arian trethdalwyr ar gynnal prisiau artiffisial o uchel am wisgoedd ysgol plant pan allem ei agor i bob pwrpas i'r un gystadleuaeth o ran prisiau ag ar gyfer dillad gwaith y rhan fwyaf o oedolion?

Cafwyd awgrymiadau synhwyrol iawn gan Sefydliad Bevan y dylai bathodynnau ysgol wedi'u gwnïo fod yn opsiwn yn hytrach nag eitemau parod gyda logos wedi'u brodio. Er y dywedir bod y Llywodraeth yn annog ysgolion i ddilyn y llwybr hwn a chael ysgolion i gael gwared ar y gofyniad i gael blaser ddrud, ceir rhai ysgolion nad ydynt yn gwrando. Ond sut y mae'r Llywodraeth hon yn ymateb? Mae'n cael gwared ar yr un peth sy'n lleihau cost gwisg ysgol i'r bobl dlotaf mewn cymdeithas ac nid yw'n dweud dim am yr hyn sy'n cael ei roi yn ei le.

Bydd teuluoedd incwm isel y 5,500 o blant yr effeithir arnynt yn iawn i fod wedi'u drysu gan y ffaith fod Llywodraeth Lafur sy'n dweud yn barhaus eu bod ar eu hochr hwy'n cael gwared ar y grant hwn—yn teimlo wedi'u drysu nid yn unig am fod Llafur yn cael gwared ar y grant, ond am nad ydynt wedi rhoi unrhyw awgrym pa un a fydd y rhieni hynny'n dlotach ym mis Medi oherwydd newidiadau i unrhyw grant newydd ar gyfer gwisg ysgol.

Er fy mod yn anghyfforddus ynghylch moeseg masnachu dillad sydd ar gael mewn rhai archfarchnadoedd, rhaid inni gydnabod nad yw llawer o bobl yn cael y moethusrwydd o ddewis sydd gan eraill, ac mae agor gwisgoedd ysgol i'r farchnad gystadleuol yn arbed costau i'r teuluoedd dan sylw ac yn mynd rywfaint o'r ffordd tuag at drin yr angen sylfaenol am y grant yn y lle cyntaf.

Un peth yw i Lywodraeth Cymru ddweud, 'Peidiwch â phoeni, fe ffurfiwn ni grant newydd', ond mae cyhoeddi eich bod yn cael gwared ar y grant cyn rhoi manylion pendant am yr hyn a ddaw yn ei le yn golygu y bydd llawer o rieni ledled Cymru yr eiliad hon yn poeni o ddifrif ynglŷn â mis Medi, heb wybod os neu sut y byddant yn ymdopi â chost gwisgoedd ysgol ac ni chânt sicrwydd o gwbl gan ymateb amwys, gwangalon nad yw'n gwneud dim i ateb eu pryderon real a sylweddol.

Mae pawb ohonom yn gwybod nad yw pobl weithiau'n hawlio'r cyfan y mae ganddynt hawl iddo ac nad ydynt yn cael y cymorth y mae arnynt ei angen, naill ai am nad ydynt yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael neu eu bod yn teimlo gormod o embaras i ofyn. Felly, mae gwneud gwisgoedd mor rhad â phosibl yn llwybr y dylid ei ddilyn ochr yn ochr â system grantiau effeithiol. Felly, i gloi, rwy'n cefnogi cynnig Plaid Cymru, ond rwy'n credu bod angen i Lywodraeth Cymru fod yn llawer mwy pendant yn ei hymdrechion i orfodi ysgolion i gynnig opsiynau ar gyfer gwisgoedd ysgol am gost is. Diolch i chi.

Thank you. I will have to call the Minister at 19:01, so if you can all be quick, we might see how we go. Leanne Wood. 

Diolch. Bydd yn rhaid imi alw ar y Gweinidog am 19:01, felly os gall pawb ohonoch fod yn gyflym, efallai y cawn weld sut yr aiff pethau. Leanne Wood.

Five thousand five hundred students benefit from the £700,000 school uniform grant. That's £700,000, which is less than 1/150 of the Welsh Government's budget—half of what your Government spends on pizzas and luxury yacht wear on credit cards, but it's still too much for this Government.

The price of school uniforms was the justification given for scrapping this grant. On average, parents spend £108 on school clothing for primary school children and £126 for secondary school children. When a third of Welsh children live in poverty, benefit cuts continue to fall on the poorest and foodbank use is on the rise, I wonder whether the Cabinet Secretary would like to repeat today her original justification that uniforms are cheap enough for parents to buy—I'd be interested to see.

The Bevan Foundation has called this justification 'mealy-mouthed'. The children's commissioner was surprised and disheartened by the decision and highlighted the strangeness of the decision to withdraw financial support for school uniforms whilst launching a fund for sanitary products, which would benefit the very children that this grant helps—a very strange decision, which came to everyone's attention in the same week as the Government's flagship anti-poverty programme Communities First came to an end with no alternative programme to take its place. The Children's Society has said that this decision will negatively affect the well-being and ability of children to participate fully in school life. Following insurmountable pressure, it seems like the Government will be forced into providing some kind of financial assistance, but how much, by when and how it will work is yet to be revealed. U-turns and policy made up on the hoof will never be a successful strategy for helping the third of Welsh children who are in poverty to succeed.

Today, I want to give the Minister a chance to enlighten us and the hundreds of families who face cuts to this crucial grant. Can we have cast-iron guarantees that a replacement grant will be in place well in advance of the next school term? For that matter, will anyone miss out as a result of this decision? Exactly how much money will be allocated to a new grant, and will there be any changes to eligibility for those who can access it? What mechanism will there be for scrutinising any new grant, and what role will this Assembly play in that process?

Finally, I want to ask the Minister once again: what motivated her to cut this grant in the first place? What impact assessment did she undertake? Who was consulted? And will she reconsider her decision?

Mae 5,500 o fyfyrwyr yn elwa ar y grant gwisg ysgol gwerth £700,000. Dyna £700,000, sy'n llai nag 1/150 o gyllideb Llywodraeth Cymru—hanner yr hyn y mae eich Llywodraeth yn ei wario ar bitsas a dillad hwylio moethus ar gardiau credyd, ond mae'n dal i fod yn ormod i'r Llywodraeth hon.

Pris gwisgoedd ysgol oedd y cyfiawnhad a roddwyd dros gael gwared ar y grant hwn. Ar gyfartaledd, mae rhieni'n gwario £108 ar ddillad ysgol ar gyfer plant ysgol gynradd a £126 ar gyfer plant ysgol uwchradd. Pan fo traean o blant Cymru'n byw mewn tlodi, toriadau i fudd-daliadau yn parhau i effeithio ar y bobl dlotaf a defnydd o fanciau bwyd ar gynnydd, tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn hoffi ailadrodd heddiw ei chyfiawnhad gwreiddiol pam y mae gwisgoedd ysgol yn ddigon rhad i rieni eu prynu—byddai gennyf ddiddordeb mewn gweld.

Mae Sefydliad Bevan wedi galw'r cyfiawnhad hwn yn un mursennaidd. Roedd y comisiynydd plant yn synnu ac yn digalonni ynglŷn â'r penderfyniad a thynnodd sylw at hynodrwydd y penderfyniad i ddileu cymorth ariannol ar gyfer gwisgoedd ysgol wrth lansio cronfa ar gyfer cynnyrch misglwyf a fyddai o fudd i'r union blant y mae'r grant hwn yn eu helpu—penderfyniad rhyfedd iawn, a ddaeth i sylw pawb yn yr un wythnos ag y daeth rhaglen wrth-dlodi flaenllaw'r Llywodraeth, Cymunedau yn Gyntaf, i ben heb fod unrhyw raglen arall i gymryd ei lle. Mae Cymdeithas y Plant wedi dweud y bydd y penderfyniad hwn yn effeithio'n negyddol ar les a gallu plant i gymryd rhan lawn ym mywyd yr ysgol. Yn dilyn pwysau anorchfygol, mae'n ymddangos y caiff y Llywodraeth ei gorfodi i ddarparu rhyw fath o gymorth ariannol, ond mae faint, erbyn pryd a sut y bydd yn gweithio eto i'w datgelu. Ni fydd troeon pedol a pholisi heb ei gynllunio'n iawn byth yn strategaeth lwyddiannus ar gyfer helpu'r traean o blant Cymru sy'n byw mewn tlodi i lwyddo.

Heddiw, rwyf am roi cyfle i'r Gweinidog ein goleuo ni a'r cannoedd o deuluoedd sy'n wynebu toriadau i'r grant hollbwysig hwn. A allwn gael sicrwydd pendant y bydd grant newydd ar waith ymhell cyn i'r tymor ysgol nesaf ddechrau? O ran hynny, a fydd unrhyw un ar ei golled o ganlyniad i'r penderfyniad hwn? Faint yn union o arian a gaiff ei ddyrannu i'r grant newydd, ac a fydd unrhyw newidiadau i gymhwysedd ar gyfer y rhai sy'n gallu ei gael? Pa fecanwaith a fydd ar waith ar gyfer craffu ar unrhyw grant newydd, a beth fydd rôl y Cynulliad hwn yn y broses honno?

Yn olaf, hoffwn ofyn i'r Gweinidog unwaith eto: beth a'i hysgogodd i ddileu'r grant hwn yn y lle cyntaf? Pa asesiad effaith a gynhaliodd? Pwy yr ymgynghorwyd â hwy? Ac a wnaiff hi ailystyried ei phenderfyniad?

19:00

Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams?

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I would like to thank Plaid Cymru for bringing forward this debate today to give us a chance to discuss how we support families and learners from disadvantaged backgrounds. The leader of Plaid Cymru asked a very relevant question: who was consulted? And I have to say to the leader of Plaid Cymru: if you go back to the budget consultation papers that were published by the Government in October and subsequently at the final budget, you will see in your committee papers and in those budget papers, on the grant tables, this decision, and I'm surprised, as someone who I know takes scrutiny very seriously indeed, that this was not raised, especially given the fact that the party abstained on the budget vote and made no representations that I'm aware of with regard to this. Those documents are in the public domain, Leanne—

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon heddiw i roi cyfle inni drafod sut yr ydym yn cefnogi teuluoedd a dysgwyr o gefndiroedd dan anfantais. Gofynnodd arweinydd Plaid Cymru gwestiwn perthnasol iawn: pwy yr ymgynghorwyd â hwy? A rhaid imi ddweud wrth arweinydd Plaid Cymru: os ewch yn ôl at y papurau ymgynghori ar y gyllideb a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth ym mis Hydref ac yna ar adeg y gyllideb derfynol, fe welwch y penderfyniad hwn yn eich papurau pwyllgor ac yn y papurau cyllideb hynny, ar y tablau grantiau, ac rwy'n synnu, fel rhywun y gwn ei bod o ddifrif ynglŷn â chraffu, na chafodd hyn ei godi, yn enwedig o ystyried y ffaith fod y blaid wedi ymatal ar y bleidlais ar y gyllideb ac ni wnaed unrhyw sylwadau rwy'n ymwybodol ohonynt mewn perthynas â hyn. Mae'r dogfennau hynny'n gyhoeddus, Leanne—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I must make progress, if you don't mind. Despite an austerity agenda—[Interruption.] Despite an austerity agenda that has led to a 5 per cent real-terms cut to Wales's budget, the equivalent to around £900 million less to spend on public services, we continue to prioritise funding to support the most disadvantaged people in society, and it's a bit rich to hear from Llyr, who only a week ago was questioning whether the pupil development grant that sees £93 million invested in the education of our poorest children, whether that should continue, but I have to say that it's even richer to hear from Darren Millar this afternoon about some fake care, when it's his Government's policies at Westminster that are driving families into poverty.

As I have said previously—as I have said previously, I am committed to continuing—

Rhaid imi symud ymlaen, os nad oes ots gennych. Er gwaethaf agenda cyni—[Torri ar draws.] Er gwaethaf agenda cyni sydd wedi arwain at 5 y cant o doriad mewn termau real i gyllideb Cymru, sy'n cyfateb i oddeutu £900 miliwn yn llai i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus, rydym yn parhau i flaenoriaethu cyllid i gefnogi'r bobl fwyaf difreintiedig mewn cymdeithas, ac mae'n syndod clywed gan Llyr, a oedd yn cwestiynu wythnos yn ôl yn unig a ddylai'r grant datblygu disgyblion sy'n buddsoddi £93 miliwn yn addysg ein plant tlotaf, a ddylai hwnnw barhau, ond rhaid imi ddweud ei bod hyd yn oed yn fwy o syndod clywed gan Darren Millar y prynhawn yma ynghylch gofal ffug, pan fo polisïau ei Lywodraeth ef yn San Steffan yn gorfodi teuluoedd i fyw mewn tlodi.

Fel y dywedais o'r blaen—fel y dywedais o'r blaen, rwyf wedi ymrwymo i barhau—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

—to consider what more we can do as a Government in line with increased funding that we're already providing for the pupil development grant and through innovative food and fun schemes, to name just two, because I'm interested in finding every way I can to support the education, the aspiration and the life chances of our most disadvantaged young people.

Now, with regard to the issue of uniform and the costs of uniform, let me outline my intention. In fact, Llyr and Lynne Neagle have made the case for me. At a time of really, really squeezed budgets, we are in fact supporting a really, really expensive way of providing uniform, which was outlined. So, firstly, I am determined to review the guidance that is available for governing bodies on school uniform and appearance policies. This has not been done since 2011, and, whilst there is much good practice, as identified by Lynne Neagle, within that document, it is not on a statutory footing. And, from the evidence that was just given by Lynne and Llyr and many others, it is clear to me that the real way to attack the issue of affordability of uniform—. We need to do something about the costs of uniform, which will benefit not only those families who are eligible for support—[Interruption.]—which will not only help families that are eligible for support under the old grant; actually, that will be a benefit to all families in all parts of Wales, regardless of the stage of education that their children are in. It will also give us an opportunity, by the way, if we revise that guidance and put it onto a statutory footing, to address the issue of gender-neutral uniforms, which I'm also interested in tackling.

With regard to ongoing support for families who might find it difficult to afford a uniform, I am already exploring and developing options for an improved and wider offer to replace the school uniform grant. As the First Minister said last week, for many, the school uniform grant was inflexible. The money could only be used for uniforms and, predominantly, only for Year 7 pupils. I want to see something much more flexible that better suits the needs of disadvantaged learners and families and gives them some more flexibility.

Now, I believe we have a fantastic template and foundation with the PDG, but I am keen to see what more we can do. Lynne, let me reassure you, I am anticipating that we will spend more resource on this new successor grant than we did previously. I do believe, and it is my intention, that families should be able to use that grant to support the costs of school uniform. But, I have to say, we also know that many children and young people from more deprived backgrounds can sometimes find it difficult to access and participate in a range of extracurricular and school-based activities. Many schools go above and beyond and do their very best to take measures to support those children to negate those issues, but it becomes increasingly difficult to do so, especially in senior school. And that impact can be really long-lasting. It's not just missing out on the opportunity to participate in an individual scheme. Off the top of my head, it may be the ability to join the Urdd and go to Llangrannog; it may be the ability to ability to join the Duke of Edinburgh scheme and participate in that. It not only deprives the children of that individual experience, it goes on impacting and putting them at a disadvantage to their better-off counterparts: the inability to put that on a cv, the inability to put it on a college application form, to be able to talk about those experiences and those skills that you've learnt when you're applying for your first part-time job and you're up against somebody who's got all of those experiences to talk about. The injustice goes on and on and on beyond the initial inability to participate in those activities.

Now, this was recognised back in the Government in 2010 when the issue around school uniform and the costs of education were looked at. Children from more deprived backgrounds were disproportionately affected by these issues and I want to do something about it. I want to do something about it. So, Deputy Presiding Officer, my officials will continue to work to replace the scheme, which will be in place for the new academic year in September—[Interruption.]—in September, and I'm very interested to hear suggestions from across the Chamber and to look at the most effective mechanisms by which that can be distributed. I am absolutely determined that we take every opportunity to support children from more disadvantaged backgrounds, not just in the cost of their logoed jumper, but in their ability to participate fully in all aspects of school life.

—i ystyried beth arall y gallwn ei wneud fel Llywodraeth, yn unol â'r cynnydd yn yr arian rydym eisoes yn ei ddarparu ar gyfer y grant datblygu disgyblion a thrwy gynlluniau bwyd a hwyl arloesol, i enwi dau yn unig, oherwydd mae gennyf ddiddordeb mewn canfod pob modd posibl o gefnogi addysg, dyhead a chyfleoedd bywyd ein pobl ifanc fwyaf difreintiedig.

Nawr, mewn perthynas â gwisg ysgol a chostau gwisg ysgol, gadewch imi amlinellu fy mwriad. Yn wir, gwnaeth Llyr a Lynne Neagle yr achos ar fy rhan. Ar adeg o gyllidebau gwirioneddol dynn, rydym yn cefnogi ffordd wirioneddol ddrud o ddarparu gwisgoedd ysgol, fel yr amlinellwyd. Felly, yn gyntaf, rwy'n benderfynol o adolygu'r canllawiau sydd ar gael i gyrff llywodraethu ar bolisïau gwisgoedd ysgol ac edrychiad disgyblion. Nid yw hyn wedi'i wneud ers 2011, ac er bod llawer o arferion da, fel y nododd Lynne Neagle, yn y ddogfen honno, nid yw ar sail statudol. Ac o'r dystiolaeth a roddwyd gan Lynne a Llyr a sawl un arall, mae'n amlwg i mi mai'r ffordd go iawn o ymosod ar broblem fforddiadwyedd gwisg ysgol—. Mae angen inni wneud rhywbeth ynglŷn â chost gwisg ysgol, a fydd o fudd nid yn unig i'r teuluoedd sy'n gymwys ar gyfer cael cymorth—[Torri ar draws.]—a fydd nid yn unig yn helpu teuluoedd sy'n gymwys i gael cymorth o dan yr hen grant; mewn gwirionedd, bydd o fudd i'r holl deuluoedd ym mhob rhan o Gymru, ni waeth ym mha gyfnod o addysg y mae eu plant. Gyda llaw, os ydym yn adolygu'r canllawiau hynny ac yn eu rhoi ar sail statudol, bydd hefyd yn rhoi cyfle inni fynd i'r afael â mater gwisgoedd niwtral o ran rhywedd, a hoffwn fynd i'r afael â hynny hefyd.

O ran cymorth parhaus ar gyfer teuluoedd a allai ei chael hi'n anodd fforddio gwisg ysgol, rwyf eisoes yn archwilio ac yn datblygu opsiynau ar gyfer cynnig gwell ac ehangach yn lle'r grant ar gyfer gwisg ysgol. Fel y dywedodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, i lawer, roedd y grant ar gyfer gwisg ysgol yn anhyblyg. Ni ellid ond defnyddio'r arian ar gyfer gwisgoedd ysgol ac yn bennaf, ar gyfer disgyblion blwyddyn 7. Rwyf am weld rhywbeth sy'n llawer mwy hyblyg, sy'n gweddu'n well i anghenion dysgwyr a theuluoedd dan anfantais ac sy'n rhoi mwy o hyblygrwydd iddynt.

Nawr, rwy'n credu bod gennym dempled a sylfaen wych gyda'r grant datblygu disgyblion, ond rwy'n awyddus i weld beth arall y gallwn ei wneud. Lynne, gadewch imi eich sicrhau, rwy'n rhagweld y byddwn yn gwario mwy ar y grant newydd olynol nag a wnaem o'r blaen. Rwy'n credu, ac mae'n fwriad gennyf sicrhau, y dylai teuluoedd allu defnyddio'r grant hwnnw i gefnogi costau gwisg ysgol. Ond rhaid imi ddweud, rydym hefyd yn gwybod bod llawer o blant a phobl ifanc o gefndiroedd mwy difreintiedig weithiau'n gallu ei chael hi'n anodd cymryd rhan mewn amrywiaeth o weithgareddau allgyrsiol ac yn yr ysgol. Mae llawer o ysgolion yn mynd allan o'u ffordd i wneud eu gorau glas i roi camau ar waith i helpu'r plant hyn i gael gwared ar broblemau o'r fath, ond mae'n mynd yn fwyfwy anodd gwneud hynny, yn enwedig yn yr ysgol uwchradd. A gall effaith hyn bara'n hir iawn. Nid yn unig ei fod yn golygu colli cyfle i gymryd rhan mewn cynllun unigol. Er enghraifft, efallai ei fod yn golygu'r gallu i ymuno â'r Urdd a mynd i Langrannog; gallai olygu'r gallu i ymuno â chynllun Dug Caeredin a chymryd rhan yn hwnnw. Nid yn unig y mae'n amddifadu plant o'r profiad unigol hwnnw, mae'n dal ati i effeithio arnynt ac yn eu rhoi dan anfantais o gymharu â'u cymheiriaid mwy cefnog: yr anallu i roi hynny ar cv, yr anallu i'w roi ar ffurflen gais am le mewn coleg, i allu sôn am y profiadau a'r sgiliau rydych wedi'u dysgu pan fyddwch yn ymgeisio am eich swydd ran-amser gyntaf ac rydych yn cystadlu yn erbyn rhywun sydd â'r holl brofiadau hynny i sôn amdanynt. Mae'r anghyfiawnder yn ddiddiwedd ac yn mynd y tu hwnt i'r anallu cychwynnol i gymryd rhan yn y gweithgareddau hynny.

Nawr, cydnabuwyd hyn yn y Llywodraeth yn ôl yn 2010 pan edrychwyd ar fater gwisg ysgol a chostau addysg. Câi plant o gefndiroedd difreintiedig eu heffeithio'n anghymesur gan y pethau hyn ac rwyf am wneud rhywbeth yn ei gylch. Rwyf am wneud rhywbeth amdano. Felly, Ddirprwy Lywydd, bydd fy swyddogion yn parhau i weithio ar gynllun newydd a fydd ar waith ar gyfer y flwyddyn academaidd newydd ym mis Medi—[Torri ar draws.]—ym mis Medi, ac mae gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed awgrymiadau o bob rhan o'r Siambr ac edrych ar y mecanweithiau mwyaf effeithiol ar gyfer ei ddosbarthu. Rwy'n gwbl benderfynol ein bod yn bachu ar bob cyfle i gefnogi plant o gefndiroedd mwy difreintiedig, nid yn unig o ran cost eu siwmper â logo, ond o ran eu gallu i gymryd rhan lawn ym mhob agwedd ar fywyd yr ysgol.

19:05

Can I call on Llyr Gruffydd to briefly reply to the debate?

A gaf fi alw ar Llyr Gruffydd i ymateb yn fyr i'r ddadl?

Well, thank you very much, and I think that's been a really useful debate and that's what these debates should be about. And it's been a lively one and I'm glad that everybody's contributed in the way that they have, and can I thank those who have contributed, particularly Lynne Neagle? You're right, we needed, and we still do need, actually, more clarity and assurances. But it's taken a Plaid Cymru debate to try and tease out some of this information from the Welsh Government—it should have been forthcoming months ago and not this rearguard action now after it's been across the news headlines. And Darren Millar is perfectly right: where has the engagement been on this? Although, you know, maybe you would want to suggest that to Alun Cairns as well, with reference to the previous debate this afternoon.

Now, the Cabinet Secretary tells us that you're going to review the guidance on school uniforms—great, excellent, long overdue, but where have you been? Where have you been until now? Surely, if you're so passionate, and I'm not doubting your commitment, then—.  Well, yes, you can blow and shrug your shoulders, but, if you're so passionate about this, then, come on, we should have been on it before now, I have to say. You say it was in the budget, okay. You say it was in the budget. Well, I'm not sure what that says about Welsh Government transparency, and accountability in terms of the Welsh Government, because—. You assert that it's there, and, okay, we won't quarrel about it, but the Children, Young People and Education Committee didn't see it, the children's commissioner didn't see it, nobody that I've spoken to had seen it, except for yourself as you play your annual game of budget scrutiny charades with Assembly committees. So, maybe next time—[Interruption.] Maybe next time we need more information upfront, more honesty. If you see an issue like this that may come back and bite you, then maybe you should flag it up to us, and maybe you could tell us as well where the replacement funding for this scheme was in the budget as well. 

Wel, diolch yn fawr iawn, a chredaf iddi fod yn ddadl ddefnyddiol iawn fel y dylai'r dadleuon hyn fod. Ac mae wedi bod yn un fywiog ac rwy'n falch fod pawb wedi cyfrannu yn y ffordd a wnaethant, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu, yn enwedig Lynne Neagle? Rydych chi'n iawn, roedd angen inni gael, ac mae'n dal i fod angen inni gael mwy o eglurder a sicrwydd. Ond mae wedi cymryd dadl gan Blaid Cymru i geisio denu rhywfaint o'r wybodaeth hon allan o Lywodraeth Cymru—dylai fod wedi dod fisoedd yn ôl ac nid yr ôl-weithredu hwn yn awr ar ôl iddo fod ar draws y penawdau newyddion. Ac mae Darren Millar yn gwbl gywir: pa ymgysylltu a wnaed ar hyn? Ond wyddoch chi, efallai y dylech awgrymu hynny wrth Alun Cairns hefyd, i gyfeirio at y ddadl flaenorol y prynhawn yma.

Nawr, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthym eich bod yn mynd i adolygu'r canllawiau ar wisgoedd ysgol—gwych, rhagorol, mae'n hen bryd, ond ble rydych chi wedi bod? Ble rydych chi wedi bod nes nawr? Yn sicr, os ydych yn teimlo mor gryf, ac nid wyf yn amau eich ymrwymiad, felly—.  Wel, iawn, gallwch chwythu a chodi eich ysgwyddau, ond os ydych chi'n teimlo mor gryf am hyn, yna dowch, dylem fod wedi gwneud rhywbeth amdano cyn hyn, rhaid imi ddweud. Rydych yn dweud ei fod yn y gyllideb, iawn. Rydych yn dweud ei fod yn y gyllideb. Wel, nid wyf yn siŵr beth y mae hynny'n ei ddweud am dryloywder Llywodraeth Cymru, ac atebolrwydd o ran y Llywodraeth, oherwydd—. Rydych yn honni ei fod yno, ac o'r gorau, nid awn i gweryla yn ei gylch, ond ni welodd y Pwyllgor Plant, Pobl ifanc ac Addysg mohono, ni welodd y comisiynydd plant mohono, ni welodd neb y siaradais â hwy mohono, ar wahân i chi'ch hun wrth i chi chwarae eich gêm flynyddol o siarâds craffu ar y gyllideb gyda phwyllgorau'r Cynulliad. Felly, y tro nesaf efallai—[Torri ar draws.] Efallai y tro nesaf y byddwn angen mwy o wybodaeth ymlaen llaw, mwy o onestrwydd. Os ydych yn gweld rhywbeth fel hyn a allai ddod yn ôl i'ch brathu, efallai y dylech dynnu ein sylw ato, ac efallai y gallech ddweud wrthym hefyd ble roedd y cyllid ar gyfer rhywbeth yn lle'r cynllun hwn yn y gyllideb.

19:10

Can we all calm down so I can listen to the Member? 

A gawn ni i gyd dawelu er mwyn i mi allu gwrando ar yr Aelod?

Now, I know that Labour Members in this Assembly particularly have been stung by this decision. I'm sure previous Ministers would have come under similar pressures to scrap the school uniforms grant, but they resisted that, of course. They resisted that probably because they knew how sensitive and how key this was to some of the poorest communities that they represent. But, there we are, I suppose that's the kind of compromise that Labour backbenchers have to make for having a Lib-Dem in Government. 

Nawr, gwn fod yr Aelodau Llafur yn y Cynulliad hwn yn enwedig wedi cael eu pigo gan y penderfyniad hwn. Rwy'n siŵr y byddai Gweinidogion blaenorol wedi dod o dan bwysau tebyg i gael gwared ar y grant ar gyfer gwisg ysgol, ond fe wnaethant wrthsefyll hynny, wrth gwrs. Fe wnaethant wrthsefyll hynny mae'n debyg oherwydd eu bod yn gwybod pa mor sensitif a pha mor allweddol oedd hyn i rai o'r cymunedau tlotaf y maent yn eu cynrychioli. Ond dyna ni, mae'n debyg mai dyna'r math o gyfaddawd y mae meincwyr cefn Llafur yn gorfod ei wneud am gael Democrat Rhyddfrydol mewn Llywodraeth.

Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. We now move to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung—. Three. Thank you, ring the bell. 

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Symudwn ymlaen yn awr at yr amser pleidleisio, ac oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu—. Tri. Diolch i chi, canwch y gloch.

Canwyd y gloch i alw’r Aelodau i’r Siambr.

The bell was rung to call Members to the Chamber.

19:15
10. Cyfnod Pleidleisio
10. Voting Time

If I can ask Members to take their seats, please. We move on now to voting, and voting first on the Welsh Conservative debate on local government debate on local government reform. I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. If the proposal is not agreed, we'll vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 18, no abstentions, 37 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Os caf fi ofyn i'r Aelodau fynd i'w seddau, os gwelwch yn dda. Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio, a phleidleisiwn yn gyntaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ddiwygio llywodraeth leol. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 18, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

NDM6707 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 18, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM6707 - Welsh Conservatives debate: Motion without amendment: For: 18, Against: 37, Abstain: 0

Motion has been rejected

We now move to vote on amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. So, I call on for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 34, no abstentions, 21 against. Therefore amendment 1 is agreed. Amendments 2 and 3 are deselected.

Symudwn yn awr i bleidleisio ar welliant 1. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 34, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1. Caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

NDM6707 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Gwelliant 1: O blaid: 34, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6707 - Welsh Conservatives debate: Amendment 1: For: 34, Against: 21, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

Amendments 2 and 3 deselected.

I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 46, five abstentions, four against. Therefore, amendment 4 is agreed. 

Galwaf am bleidlais ar welliant 4 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 46, roedd 5 yn ymatal, 4 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 4.

NDM6707 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Gwelliant 4: O blaid: 46, Yn erbyn: 4, Ymatal: 5

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6707 - Welsh Conservatives debate: Amendment 4: For: 46, Against: 4, Abstain: 5

Amendment has been agreed

We now for a call for a vote on the motion as amended.

Galwn yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM6707 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi Papur Gwyrdd Llywodraeth Cymru—Cryfhau Llywodraeth Leol: Cyflawni dros ein Pobl— sy’n destun ymgynghoriad ar hyn o bryd.

2. Yn nodi nad yw’r patrwm presennol o 22 awdurdod lleol yng Nghymru yn gynaliadwy.

3. Yn credu y dylai unrhyw gynigion ar gyfer ad-drefnu llywodraeth leol fod gyda’r bwriad o gryfhau democratiaeth leol, integreiddio iechyd a gofal, cryfhau’r Iaith Gymraeg a chynnig gwasanaethau mwy effeithiol i’w defnyddwyr.

Motion NDM6707 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the Welsh Government’s Green Paper—Strengthening Local Government: Delivering for People—which is currently out for consultation.

2. Notes the current configuration of 22 local authorities in Wales is not sustainable.

3. Believes that any proposals for local government reorganisation should aim to strengthen local democracy, integrate health and care, strengthen the Welsh language and offer more effective services to its users.

Open the vote. Close the vote. For the amended motion 34, eight abstentions, 13 against. Therefore, the amended motion is carried. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 34, roedd 8 yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

NDM6707 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 34, Yn erbyn: 13, Ymatal: 8

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6707 - Welsh Conservatives debate: Motion as amended: For: 34, Against: 13, Abstain: 8

Motion as amended has been agreed

We now move to vote on the Plaid Cymru debate on the proposed renaming of the second Severn crossing. And I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If this proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 14, one abstention, 40 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Symudwn yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar y bwriad i ailenwi Ail Bont Hafren. A galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os na dderbynnir y cynnig hwn, pleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 14, roedd 1 yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

NDM6706 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 1

Gwrthodwyd y cynnig

NDM6706 - Plaid Cymru debate: Motion without amendment: For: 14, Against: 40, Abstain: 1

Motion has been rejected

We now move to vote on the amendments, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 45, one abstention, nine against. Therefore, amendment 1 is agreed. 

Symudwn yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau, a galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 45, roedd 1 yn ymatal, 9 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

NDM6706 - Dadl Plaid Cymru: Gwelliant 1: O blaid: 45, Yn erbyn: 9, Ymatal: 1

Derbyniwyd y gwelliant.

NDM6706 - Plaid Cymru debate: Amendment 1: For: 45, Against: 9, Abstain: 1

Amendment has been agreed.

I now call for a vote on the motion as amended.

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM6706 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi’r ffaith bod ail Bont Hafren wedi cael ei hailenwi gan Lywodraeth y DU, sydd â’r cyfrifoldeb drosti.

2. Yn croesawu bwriad Llywodraeth Cymru i gynnal ymgynghoriadau lleol ar enwi pontydd newydd ar gefnffyrdd yng Nghymru.

Motion NDM6706 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the renaming of the Second Severn Crossing by the UK Government, with whom responsibility rests.

2. Welcomes the Welsh Government’s intention to conduct local consultations on the naming of new trunk road bridges in Wales.

Open the vote. Close the vote. For the motion 44, one abstention, nine against. Therefore, the amended motion is carried. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 44, roedd 1 yn ymatal, 9 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

NDM6706 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 44, Yn erbyn: 9, Ymatal: 1

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6706 - Plaid Cymru debate: Motion as amended: For: 44, Against: 9, Abstain: 1

Motion as amended has been agreed

We now move to vote on the Plaid Cymru debate on the school uniform grant, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Again, if this proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 26, no abstentions, 29 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Symudwn yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar y grant ar gyfer gwisg ysgol, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Unwaith eto, os na dderbynnir y cynnig hwn, pleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 26, neb yn ymatal, 29 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

NDM6709 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM6709 - Plaid Cymru debate: Motion without amendment: For: 26, Against: 29, Abstain: 0

Motion has been rejected

I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 29, no abstentions, 26 against. Therefore, amendment 1 is carried.

Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 29, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

NDM6709 - Dadl Plaid Cymru: Gwelliant 1: O blaid: 29, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6709 - Plaid Cymru debate: Amendment 1: For: 29, Against: 26, Abstain: 0

Amendment has been agreed

19:20

I now call for a vote on the motion as amended.

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM6709 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i gael gwared â’r grant gwisg ysgol a chyflwyno polisi mwy hyblyg yn ei le sy’n gweddu’n well i anghenion dysgwyr difreintiedig.

Motion NDM6709 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the Welsh Government’s intention to replace the school uniform grant with a more flexible policy which better suits the needs of disadvantaged learners.

Open the vote. Close the vote. For the motion 29, no abstentions, 26 against. Therefore, the amended motion is carried.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 29, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

NDM6709 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 29, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6709 - Plaid Cymru debate: Motion as amended: For: 29, Against: 26, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

11. Dadl Fer: Gwead cymdeithasol a lles cymunedau’r Cymoedd yn y dyfodol
11. Short Debate: The social fabric and future well-being of our Valleys communities

We now move to the short debate. If Members are going out of the Chamber, please do so quickly and quietly. I call on David Rees to speak on the topic that he has chosen. David.

Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os yw'r Aelodau'n gadael y Siambr, gwnewch hynny'n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda. Galwaf ar David Rees i siarad ar y pwnc y mae wedi'i ddewis. David.

Diolch, Dirprwy Llywydd, and I appreciate it's been a long day, but I think it's an important area to discuss and I welcome the opportunity to deliver the short debate on the social fabric and future well-being of our Valleys communities. I'd like to inform the Senedd that I've given time to Dawn Bowden to contribute to this debate.

In this short debate, I want to address the aspects of our Valleys communities that influence the social well-being and cohesion of those who live there and how these factors have changed the economic and political landscape of the Valleys. I will also consider the influence that Welsh Government policy has had, and could have, on those communities as well as address the impact of the UK Government's unnecessary austerity agenda.

To understand what is meant by 'social fabric', it's useful perhaps to reflect upon the unique history of the Valleys and compare that to where we are today. Wales has a proud heritage of industrial past, which has shaped our history and defined our landscape. At the heart of our industrial heritage are the Valleys communities, which, as we know, were highly influenced by the coal and metals industries. These were deeply integrated communities, which relied heavily on one another for support and in which many social and public activities occurred. And, as a result, the strength of respect and spirit that was evident in these communities could not be ignored. The social interactions and understandings between those who lived in the Valleys formed a strong social fabric, which bound those communities together.

Since the de-industrialisation of these communities in the latter half of the twentieth century, many well-documented challenges have arisen around employment opportunities, transport and infrastructure as well as inequalities across health, well-being and education. Whilst these challenges exist and must not be ignored, they do not define the Valleys. The strong sense of culture and community endures. However, that is now at risk. The challenge for the Welsh Government is not only to invest further in the Valleys, but also to work closely with those communities to ensure that voices are heard and that people are empowered to take a lead on key Government policy decisions that relate to and will influence social interaction and the living community in the Valleys.

Whereas collective employment in mining communities once bound the Valleys together, we are now facing a new economic landscape. As a result, a number of challenges have arisen. In the past, thriving, industrial and tight-knit Valleys maintained a dynamic, cultural identity as community participation around shared employment influenced the social cohesion of the area. These communities were not responsible for their own economic decline, and the response must be to reinforce this sense of community identity and culture. The history and heritage of the Valleys, along with the culture and arts, are all key components of mining communities, and it is these things that increase enthusiasm and support for change, whilst maintaining the invaluable social cohesion.

Day in, day out, I see the potential for greater success and prosperity in my own constituency. However, I have to raise this important point, as despite the vision and investment being put into the Valleys by the Welsh Government, all of which I welcome, Cabinet Secretary—so, you can say that on the record now—we cannot get away from the fact that this positive work is being undertaken against the backdrop of the UK Tory Government's austerity agenda. The past eight years of austerity have inevitably had an impact on public service budgets in Wales, and every year that has gone by, there is less money available to invest in vital non-statutory local services. Our councils are facing greater financial constraints than ever because of Westminster austerity cuts being passed down to them, which now threaten the delivery of statutory services. As Westminster spending cuts to welfare and public services are inflicting damage on our public services, it is imperative that we continue to find solutions to support our young people into work, help the vulnerable in our communities and better connect our Valleys with the towns and cities across Wales.

Since the Assembly was established, there has been significant amount of support for the Welsh Valleys provided by the Welsh Government. It is essential to look at the effectiveness of these programmes as we look forward to what lies ahead for these areas.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n sylweddoli ei bod wedi bod yn ddiwrnod hir, ond credaf ei fod yn faes pwysig i'w drafod a chroesawaf y cyfle i gyflwyno'r ddadl fer ar wead cymdeithasol a lles cymunedau'r Cymoedd yn y dyfodol. Hoffwn hysbysu'r Senedd fy mod wedi rhoi amser i Dawn Bowden gyfrannu at y ddadl hon.

Yn y ddadl fer hon, rwyf am fynd i'r afael ag agweddau ar gymunedau'r Cymoedd sy'n dylanwadu ar les cymdeithasol a chydlyniant y rhai sy'n byw yno a sut y mae'r ffactorau hyn wedi newid tirwedd wleidyddol ac economaidd y Cymoedd. Byddaf hefyd yn ystyried y dylanwad y mae polisïau Llywodraeth Cymru wedi'u cael, ac y gallent eu cael ar y cymunedau hynny yn ogystal â mynd i'r afael ag effaith agenda cyni ddiangen Llywodraeth y DU.

I ddeall beth a olygir wrth 'wead cymdeithasol', mae'n ddefnyddiol myfyrio efallai ar hanes unigryw'r Cymoedd a'i gymharu â lle rydym heddiw. Mae gan Gymru dreftadaeth falch o orffennol diwydiannol, sydd wedi siapio ein hanes a diffinio ein tirwedd. Wrth wraidd ein treftadaeth ddiwydiannol, mae cymunedau'r Cymoedd, sydd, fel y gwyddom, wedi'u dylanwadu'n fawr gan y diwydiannau glo a metel. Roedd y rhain yn gymunedau integredig iawn, a ddibynnai'n helaeth ar ei gilydd am gymorth a dyma lle y digwyddai llawer o'r gweithgareddau cymdeithasol a chyhoeddus. Ac o ganlyniad, ni ellid anwybyddu cryfder y parch a'r ysbryd a oedd yn amlwg yn y cymunedau hyn. Roedd y rhyngweithio cymdeithasol a'r ddealltwriaeth rhwng y rheini a oedd yn byw yn y Cymoedd yn ffurfio gwead cymdeithasol cryf, a rwymai'r cymunedau hyn ynghyd.

Ers dad-ddiwydiannu'r cymunedau hyn yn ail hanner yr ugeinfed ganrif, cafwyd llawer o heriau a ddogfennwyd yn dda yn ymwneud â chyfleoedd cyflogaeth, trafnidiaeth a seilwaith, yn ogystal ag anghydraddoldebau ar draws iechyd, lles ac addysg. Er bod yr heriau hyn yn bodoli ac na ddylid eu hanwybyddu, nid ydynt yn diffinio'r Cymoedd. Mae'r ymdeimlad cryf o ddiwylliant a chymuned yn parhau. Fodd bynnag, mae hynny bellach mewn perygl. Yr her i Lywodraeth Cymru yw nid yn unig buddsoddi ymhellach yn y Cymoedd, ond gweithio'n agos hefyd gyda'r cymunedau hyn i sicrhau bod lleisiau'n cael eu clywed a bod pobl wedi eu grymuso i gymryd yr awenau ar benderfyniadau polisi allweddol y Llywodraeth sy'n ymwneud â'r rhyngweithio cymdeithasol a'r gymuned sy'n byw yn y Cymoedd ac yn dylanwadu arno.

Roedd cyflogaeth ar y cyd mewn cymunedau glofaol yn rhwymo'r Cymoedd gyda'i gilydd ar un adeg, ond rydym bellach yn wynebu tirlun economaidd newydd. O ganlyniad, mae nifer o heriau wedi codi. Yn y gorffennol, roedd Cymoedd ffyniannus, diwydiannol a thynn yn cynnal hunaniaeth ddiwylliannol, ddeinamig wrth i gyfranogiad cymunedol o amgylch cyflogaeth ar y cyd ddylanwadu ar gydlyniant cymdeithasol yr ardal. Nid y cymunedau hyn a oedd yn gyfrifol am eu dirywiad economaidd eu hunain, a rhaid i'r ymateb atgyfnerthu'r ymdeimlad hwn o hunaniaeth a diwylliant cymuned. Mae hanes a threftadaeth y Cymoedd, ynghyd â diwylliant a'r celfyddydau, yn elfennau hanfodol o gymunedau glofaol, a'r pethau hyn sy'n cynyddu brwdfrydedd a chefnogaeth i newid, gan gynnal y cydlyniant cymdeithasol amhrisiadwy.

Bob dydd, gwelaf y potensial am fwy o lwyddiant a ffyniant yn fy etholaeth fy hun. Fodd bynnag, rhaid imi grybwyll y pwynt pwysig hwn, oherwydd, er gwaethaf y weledigaeth a'r buddsoddiad a wneir yn y Cymoedd gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n ei groesawu i gyd, Ysgrifennydd y Cabinet—felly, gallwch gofnodi hynny yn awr—ni allwn osgoi'r ffaith fod y gwaith cadarnhaol hwn yn cael ei wneud yn erbyn cefndir agenda o gyni Llywodraeth Dorïaidd y DU. Mae'r wyth mlynedd diwethaf o gyni wedi cael effaith anochel ar gyllidebau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, a bob blwyddyn a aeth heibio, mae llai o arian ar gael i'w fuddsoddi mewn gwasanaethau lleol hanfodol anstatudol. Mae ein cynghorau'n wynebu mwy o gyfyngiadau ariannol nag erioed oherwydd bod toriadau cyni San Steffan yn cael eu trosglwyddo iddynt hwy, a bellach mae'r toriadau hynny'n bygwth gwasanaethau statudol. Gan fod toriadau gwariant San Steffan i les a gwasanaethau cyhoeddus yn difrodi ein gwasanaethau cyhoeddus, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i ddod o hyd i atebion i helpu ein pobl ifanc i gael gwaith, i helpu'r rhai sy'n agored i niwed yn ein cymunedau ac i gysylltu ein Cymoedd yn well â'r trefi a'r dinasoedd ledled Cymru.

Ers sefydlu'r Cynulliad, darparodd Llywodraeth Cymru gryn dipyn o gymorth ar gyfer Cymoedd Cymru. Mae'n hanfodol edrych ar effeithiolrwydd y rhaglenni hyn wrth inni edrych ymlaen at yr hyn sydd i ddod ar gyfer yr ardaloedd hyn.

Communities First is now coming to an end, and in my particular valley, the Afan valley, it has had a positive influence upon many individuals, community groups and their neighbourhoods, as well as in other locations across Wales that I'm aware of. That is one programme we were fully supportive of, and it was a flagship for the Welsh Government for many years. The Valleys taskforce and the publication of 'Our Valleys, Our Future' has set out a number of key priorities to support good quality jobs and skills, greater public services and local communities. Now, this group of experts represents key sectors across the Valleys, and this work has been underpinned by continuing engagement with the communities. I want to see this continue, to ensure that the voices of the Valleys shape the way in which this taskforce continues to operate, though it still doesn't involve all the Valleys at this point in time; it's still limited in who it gets.

Now, this vision is more important than ever, especially considering the UK Government's decision to plough on with its flawed austerity policy, which means that, here in Wales, we're facing more cuts to our budgets as they continue to reduce the impact on our welfare, on our vulnerable people, on our society. The finance Secretary reminded us only last week, in a response to a question on council tax increases in Wales, that the eight years of austerity in public services causes great challenges to local authorities as they try to deliver the vital work in our communities. I will quote the 'Our Valleys, Our Future' publication, where it says success can

'only be achieved if communities are fully involved'

in the design and delivery of the planned action. I couldn't agree more with that, Cabinet Secretary, but it is important that my constituents' voices are heard loud and clear in that process, and we need to get it right. There are a number of key areas that must be prioritised. We must look to the future, whilst remembering our rich industrial past, harnessing the spirit to deliver social change that binds communities together and allows young people to thrive. Throughout all this work and change, we must also ensure that the principles that are enshrined in our well-being of future generations Act underpin our actions.

We know local government bears the brunt of the UK Government's austerity agenda. Now, last year, the Wales Public Services 2025 report found that functions, including transport, protection, culture, libraries, environmental services, have carried the weight of the budget reductions, being hollowed out by up to 40 per cent. Public transport is often difficult to sustain. Better connectivity throughout south Wales is vital, and we must ensure these improvements enable greater capacity and improved frequency of travel. I am very pleased the taskforce is looking broadly across all the Valleys, as it provides us with a real opportunity to create a transport system that will benefit people who live and work in the Valleys—although, in the Afan valley, there is very limited delivery at the moment, so there is still much work to be done. When we consider improvements to our transport networks in the Valleys, we must stress the importance of getting those furthest from the labour market physically better connected to good jobs throughout south Wales, though even better would be bringing those jobs closer to the communities.

Many Valleys communities find themselves isolated from the employment opportunities that exist across south Wales and, for our young people, this is not good enough. And when we talk about better jobs closer to home, the solution to this vision should not simply be an increased level of public sector employment opportunities. Whilst these roles are important and often serve the local community through delivering vital services, there's also a key role for the private sector in building investment and offering new opportunities across our region, and we want to see a Valleys community that is able to make the most of skills and the opportunities that exist from within. For example, at home in my own constituency, we have the Afan valley resort being proposed, which will make use of our unique natural landscape to develop what will be, hopefully, a popular location providing employment opportunities to people in the locality, and to boost tourism not just in my valley, but across all the Valleys, because of the other services and other activities that will be available elsewhere and close by. It will build on the Valleys as a place for leisure, tourism and wider public sector investment.

Bringing new jobs for people is vitally important, but we also have to look at the skills agenda, which is very crucial, because, as we talk about new jobs and opportunities, we must maximise also the foundational economy as well. We need a set of skills. Now, there is a shortage of skills, which we acknowledge, and we must improve that to attract businesses into the Valleys. The regional skills partnerships are working to analyse the economic challenges and identify the growth areas where skill gaps exist within the workforce, and that requires a collaborative approach from training providers through to businesses, to ensure the next generation will learn the skills in the future. It's important that skills development starts in our schools, and if we are to have a robust policy for our Valleys, we must ensure that the educational needs are delivered within them, ensuring that this vital aspect of social cohesion remains in the heart of those communities and is not seen to be transferred to other areas and once again depriving our Valleys communities of a critical component of that social fabric. For example—and you would expect me to say this—the current proposals within the Afan valley to close the local secondary school, Cymer Afan, and transfer out the pupils to a new school outside the valley has actually ignited the embers of a fire that previously existed within the valley's communities, and has now ignited into a rolling blaze, and reminded us of the role that the school plays in the social cohesion across the valley. This latest proposed loss of a public service—and it is a public service—on top of the losses of other public services, reinforces the impact that austerity is having in those communities. It is incumbent upon the Welsh Government to protect the social fabric that is now threadbare, and to act in accordance with the well-being of future generations legislation to strengthen even this basic need within a valley, and to re-assert the cohesion that has existed within those communities. They must no longer feel abandoned and left behind.

In concluding this short debate, I want to reiterate my key points around listening to our communities, and delivering a plan that provides our Valleys with what they want and need. I acknowledge that this challenge has been made all the more difficult because of the austerity agenda, which has been presided over by an unsympathetic UK Tory Government, and the impact of those eight years of austerity on our public service delivery in Wales. It means there is less money available to support those communities that are so desperate for that support, and that are some of our most vulnerable. But for policymakers here in the National Assembly, despite these financial restraints, which are down to that ideology of austerity, we need to recognise that spirit, that social fusion, which has been the glue of Valleys communities. We need to make sure that that continues to thrive. We must harness that energy and enthusiasm to work with people to build a future where well-being and opportunity for those who live and work in the Valleys is not exclusive, but for everyone.

What have become isolated communities, which are physically and economically vulnerable to changes in the political landscape, now have the potential to become part of a broader vision for Wales, and, in particular, south Wales, whilst retaining their unwavering community spirit and resilience. Cabinet Secretary, it is important that we now take that opportunity. 

Mae Cymunedau yn Gyntaf bellach yn dod i ben, ac yn fy nghwm penodol i, Cwm Afan, mae wedi dylanwadu'n gadarnhaol ar nifer o unigolion, grwpiau cymunedol a'u cymdogaethau, yn ogystal ag mewn lleoliadau eraill ar draws Cymru rwy'n ymwybodol ohonynt. Dyna un raglen roeddem yn gwbl gefnogol iddi, ac roedd yn brosiect blaenllaw i Lywodraeth Cymru am flynyddoedd lawer. Mae tasglu'r Cymoedd a chyhoeddi 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' wedi nodi nifer o flaenoriaethau allweddol i gefnogi swyddi a sgiliau o ansawdd da, mwy o wasanaethau cyhoeddus a chymunedau lleol. Nawr, mae'r grŵp hwn o arbenigwyr yn cynrychioli sectorau allweddol ar draws y Cymoedd, ac mae'r gwaith hwn yn seiliedig ar ymgysylltiad parhaus â'r cymunedau. Rwyf am weld hyn yn parhau, er mwyn sicrhau bod lleisiau'r Cymoedd yn siapio'r ffordd y mae'r tasglu hwn yn parhau i weithredu, er nad yw eto'n cynnwys y Cymoedd i gyd ar hyn o bryd; mae'n dal i fod yn gyfyngedig o ran pwy mae'n ei gael.

Nawr, mae'r weledigaeth hon yn bwysicach nag erioed, yn enwedig o ystyried penderfyniad Llywodraeth y DU i fwrw ymlaen â'i pholisi cyni diffygiol, sy'n golygu, yma yng Nghymru, ein bod yn wynebu mwy o doriadau i'n cyllidebau wrth iddynt barhau i leihau'r effaith ar ein lles, ar ein pobl agored i niwed, ar ein cymdeithas. Cawsom ein hatgoffa gan yr Ysgrifennydd cyllid yr wythnos diwethaf, mewn ymateb i gwestiwn ar godiadau yn y dreth gyngor yng Nghymru, fod yr wyth mlynedd o gyni yn y gwasanaethau cyhoeddus yn achosi heriau mawr i awdurdodau lleol wrth iddynt geisio cyflawni gwaith hanfodol yn ein cymunedau. Fe ddyfynnaf y cyhoeddiad 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol', lle mae'n dweud na fydd llwyddiant yn cael ei gyflawni

'heb gynnwys cymunedau yn y gwaith'

o gynllunio a chyflawni'r gwaith arfaethedig. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae'n bwysig fod lleisiau fy etholwyr yn cael eu clywed yn uchel ac yn glir yn y broses honno, ac mae angen inni ei gael yn iawn. Ceir nifer o feysydd allweddol sy'n rhaid eu blaenoriaethu. Rhaid inni edrych tua'r dyfodol, gan gofio ein gorffennol diwydiannol cyfoethog, harneisio'r ysbryd i gyflawni newid cymdeithasol sy'n clymu cymunedau at ei gilydd ac sy'n galluogi pobl ifanc i ffynnu. Drwy'r holl waith a'r newid hwn, rhaid inni hefyd sicrhau bod yr egwyddorion sydd wedi'u hymgorffori yn ein Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn sail i'n gweithredoedd.

Rydym yn gwybod bod llywodraeth leol yn cynnal baich agenda cyni Llywodraeth y DU. Nawr, y llynedd, canfu adroddiad Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru 2025 fod gweithgaredd, gan gynnwys trafnidiaeth, diogelwch, diwylliant, llyfrgelloedd, gwasanaethau amgylcheddol, wedi cynnal pwysau gostyngiadau yn y gyllideb, y gwelir toriad o hyd at 40 y cant ynddi. Mae trafnidiaeth gyhoeddus yn aml yn anodd ei chynnal. Mae gwell cysylltedd ledled de Cymru yn hanfodol, ac mae'n rhaid inni sicrhau bod y gwelliannau hyn yn galluogi mwy o gapasiti a chynyddu amlder teithio. Rwy'n falch iawn fod y tasglu'n edrych yn eang ar draws y Cymoedd, wrth iddo roi cyfle go iawn inni greu system drafnidiaeth a fydd o fudd i'r bobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd—er hynny, yng Nghwm Afan, darpariaeth gyfyngedig iawn a geir ar y hyn o bryd, felly mae llawer o waith i'w wneud o hyd. Pan fyddwn yn ystyried gwelliannau i'n rhwydweithiau trafnidiaeth yn y Cymoedd, rhaid inni bwysleisio pwysigrwydd cysylltu'r rhai sydd bellaf o'r farchnad lafur yn well yn ffisegol â swyddi da ledled de Cymru, er y byddai dod â'r swyddi hyn yn nes at y cymunedau yn well byth.

Mae llawer o gymunedau'r Cymoedd wedi eu hynysu oddi wrth y cyfleoedd cyflogaeth sy'n bodoli ar draws de Cymru, ac i'n pobl ifanc, nid yw hyn yn ddigon da. A phan soniwn am swyddi gwell yn nes at adref, nid lefel gynyddol o gyfleoedd cyflogaeth yn y sector cyhoeddus yn unig ddylai'r ateb fod i'r weledigaeth hon. Er bod y rolau hyn yn bwysig ac yn aml yn gwasanaethu'r gymuned leol drwy ddarparu gwasanaethau hollbwysig, ceir rôl allweddol hefyd i'r sector preifat adeiladu buddsoddiad a chynnig cyfleoedd newydd ar draws ein rhanbarth, ac rydym am weld cymuned y Cymoedd sy'n gallu gwneud y gorau o'r sgiliau a'r cyfleoedd sy'n bodoli o'r tu mewn. Er enghraifft, gartref yn fy etholaeth i, mae gennym gynnig cyrchfan Cwm Afan, a fydd yn gwneud defnydd o'n tirwedd naturiol unigryw i ddatblygu'r hyn a fydd, gobeithio, yn lleoliad poblogaidd sy'n darparu cyfleoedd cyflogaeth i bobl yn yr ardal, ac i hybu twristiaeth nid yn unig yn fy nghwm i, ond ar draws y Cymoedd, oherwydd y gwasanaethau eraill a'r gweithgareddau eraill a fydd ar gael mewn mannau eraill a gerllaw. Bydd yn adeiladu ar y Cymoedd fel lle ar gyfer hamdden, twristiaeth a buddsoddiad ehangach yn y sector cyhoeddus.

Mae dod â swyddi newydd i bobl yn hollbwysig, ond rhaid inni hefyd edrych ar yr agenda sgiliau, sy'n bwysig iawn, oherwydd, wrth inni siarad am swyddi a chyfleoedd newydd, rhaid inni fanteisio i'r eithaf hefyd ar yr economi sylfaenol. Mae angen set o sgiliau arnom. Nawr, mae yna brinder sgiliau, rydym yn cydnabod hynny, a rhaid inni wella hynny er mwyn denu busnesau i'r Cymoedd. Mae'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn gweithio i ddadansoddi'r heriau economaidd a nodi'r meysydd twf lle mae bylchau sgiliau'n bodoli yn y gweithlu, ac mae hynny'n galw am ymagwedd gydweithredol gan ddarparwyr hyfforddiant drwodd i fusnesau, i sicrhau y bydd y genhedlaeth nesaf yn dysgu sgiliau yn y dyfodol. Mae'n bwysig fod datblygu sgiliau'n dechrau yn ein hysgolion, ac os ydym i gael polisi cadarn ar gyfer ein Cymoedd, rhaid inni sicrhau y cyflawnir yr anghenion addysgol o'u mewn, gan sicrhau bod yr agwedd hanfodol hon ar gydlyniant cymdeithasol yn parhau i fod yn ganolog i'r cymunedau hynny ac na chaiff ei gweld yn cael ei throsglwyddo i ardaloedd eraill gan amddifadu ein cymunedau yn y Cymoedd unwaith eto o elfen hanfodol o'r gwead cymdeithasol hwnnw. Er enghraifft—a byddech yn disgwyl i mi ddweud hyn—mae'r cynigion presennol yng Nghwm Afan i gau'r ysgol uwchradd leol, Cymer Afan, a throsglwyddo'r disgyblion i ysgol newydd y tu allan i'r cwm bellach wedi cynnau marwydos y tân a oedd yn bodoli o'r blaen yng nghymunedau'r cwm, a bellach mae wedi tanio'n goelcerth gynyddol, ac wedi ein hatgoffa am y rôl y mae'r ysgol yn ei chwarae yn y cydlyniant cymdeithasol ar draws y cwm. Mae'r enghraifft ddiweddaraf hon o'r posibilrwydd o golli gwasanaeth cyhoeddus—a gwasanaeth cyhoeddus ydyw—ar ben colli gwasanaethau cyhoeddus eraill, yn atgyfnerthu'r effaith y mae cyni yn ei chael yn y cymunedau hynny. Mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i warchod y gwead cymdeithasol sydd bellach wedi treulio, a gweithredu'n unol â deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol i gryfhau hyd yn oed yr angen sylfaenol hwn mewn cwm, ac i ailbwysleisio'r cydlyniant sydd wedi bodoli o fewn y cymunedau hynny. Rhaid iddynt beidio â theimlo eu bod wedi'u hamddifadu a'u gadael ar ôl mwyach.

Wrth gloi'r ddadl fer hon, hoffwn ailadrodd fy mhwyntiau allweddol ynglŷn â gwrando ar ein cymunedau, a chyflawni cynllun sy'n darparu'r hyn y maent ei eisiau a'i angen ar gyfer ein Cymoedd. Rwy'n cydnabod bod yr her hon wedi'i gwneud hyd yn oed yn fwy anodd oherwydd yr agenda o gyni dan arweiniad Llywodraeth Dorïaidd ddigydymdeimlad yn y DU, ac effaith yr wyth mlynedd hynny o gyni ar y modd y darparwn ein gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Mae'n golygu bod llai o arian ar gael i gefnogi'r cymunedau sydd gymaint o angen y cymorth hwnnw, ac sydd ymhlith ein cymunedau mwyaf agored i niwed. Ond ar gyfer llunwyr polisi yma yn y Cynulliad Cenedlaethol, er gwaethaf y cyfyngiadau ariannol hyn sy'n deillio o ideoleg cyni, mae angen inni gydnabod yr ysbryd hwnnw, yr ymasiad cymdeithasol hwnnw, sydd wedi gludo cymunedau'r Cymoedd at ei gilydd. Mae angen inni wneud yn siŵr fod hynny'n parhau i ffynnu. Rhaid inni harneisio'r ynni a'r brwdfrydedd i weithio gyda phobl er mwyn adeiladu dyfodol lle mae lles a chyfle i'r rhai sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd yn rhywbeth i bawb.

Mae gan yr hyn sydd wedi dod yn gymunedau ynysig, sy'n ffisegol ac yn economaidd agored i newidiadau yn y tirlun gwleidyddol, botensial erbyn hyn i ddod yn rhan o weledigaeth ehangach ar gyfer Cymru, a de Cymru'n benodol, tra'n cadw eu hysbryd a'u gwytnwch cymunedol diysgog. Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n bwysig ein bod yn manteisio ar y cyfle hwnnw yn awr.

19:30

Dirprwy Llywydd, I think Dai Rees has said it all. The damage caused by austerity to the social fabric of our communities harms us all. I've become tired of hearing Tory voices in this Chamber calling on the Welsh Government to invest more in our services, yet we never hear those same voices raise any condemnation over the £1 billion or more that their Government has cut from our budget. Never do we hear expressions of outrage at the billions—yes, that's billions—to be removed by welfare cuts. 

And while we talk of austerity, let's remember that that is a political choice, and for austerity let's read 'Tory cuts'—Tory cuts to our Valleys communities, Tory cuts harming the future of our children, Tory cuts hitting the most vulnerable, Tory cuts to public services that sit at the very heart of the well-being of so many Valleys communities. And those are the reasons why I'll stand alongside Dai Rees and all my Welsh Labour colleagues here and in Westminster to argue that there is a better way—a better way to build a community for the many and not the few, a better way to build a community that believes in public services and invest in the infrastructure that we all need to bring prosperity and cohesion back to our Valleys.  

Ddirprwy Lywydd, credaf fod Dai Rees wedi dweud y cyfan. Mae'r difrod a achosir drwy gyni i wead cymdeithasol ein cymunedau yn niweidio pawb ohonom. Rwyf wedi hen flino ar glywed lleisiau Torïaidd yn y Siambr hon yn galw ar Lywodraeth Cymru i fuddsoddi mwy yn ein gwasanaethau, ac eto nid ydym byth yn clywed yr un lleisiau'n mynegi unrhyw gondemniad o'r £1 biliwn neu fwy y mae eu Llywodraeth wedi'i dorri o'n cyllideb. Ni chlywn unrhyw ddatganiadau o ddicter ynghylch y biliynau—ie, biliynau—sydd i'w golli drwy doriadau lles.

Ac wrth i ni sôn am gyni, gadewch i ni gofio mai dewis gwleidyddol ydyw, a'r hyn y mae cyni'n ei olygu yw 'toriadau Torïaidd'—toriadau Torïaidd i gymunedau'r Cymoedd, toriadau Torïaidd sy'n niweidio dyfodol ein plant, toriadau Torïaidd sy'n taro'r bobl fwyaf agored i niwed, toriadau Torïaidd i wasanaethau cyhoeddus sy'n gwbl ganolog i les cymaint o gymunedau'r Cymoedd. A dyna'r rhesymau pam y safaf ochr yn ochr â Dai Rees a fy holl gyd-Aelodau Llafur Cymru yma ac yn San Steffan i ddadlau fod yna ffordd well—ffordd well o adeiladu cymuned ar gyfer y mwyafrif ac nid y lleiafrif, ffordd well o adeiladu cymuned sy'n credu mewn gwasanaethau cyhoeddus a buddsoddi yn y seilwaith y mae pawb ohonom ei angen i ddod â ffyniant a chydlyniant yn ôl i'n Cymoedd.

Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services to reply to the debate? Alun Davies. 

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus i ymateb i'r ddadl? Alun Davies.

Member
Alun Davies 19:33:36
Cabinet Secretary for Local Government and Public Services

Thank you, Deputy Presiding Officer. It's a pleasure in lots of different ways to reply to this debate. David Rees started his contribution describing the social and economic history of the communities of the Valleys, and I think a mistake that's quite often made is to see the Valleys as one homogenous whole, whereas, in fact, all of us here who represent Valleys constituencies will know that all of those constituencies and all of those communities share a very similar culture, but are themselves important and have their own needs, which we recognise and identify. I know the Deputy Presiding Officer is the voice of Rhyl in this place, and she recognises the importance of communities, and so long as we have the voice of Rhyl over our proceedings we know that the importance of communities will always be an important part of our deliberations here. 

In many ways, the contribution that the Member for Aberavon has brought to the Chamber this afternoon is a description of modern Wales. My family was a family that left mid Wales—the Aberystwyth area—to work in the growing coalfields of Tredegar. Many thousands made that journey and created a culture that is identifiably Welsh and recognised the world over as something that has a unique place in the Valleys of south Wales. And we have a unique responsibility to ensure that those communities remain the focus of deliberations here, and the culture, identity and community is absolutely central to that. The Member for Islwyn joined the debate this afternoon and I know that she is constantly talking about the importance of our music and our heritage and musical activities in the Valleys and Valleys communities. That's something I share as well and it's something that I hope we will all be able to focus upon.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf ymateb i'r ddadl, a hynny mewn llawer o ffyrdd gwahanol. Dechreuodd David Rees ei gyfraniad drwy ddisgrifio hanes cymdeithasol ac economaidd cymunedau'r Cymoedd, a chredaf mai camgymeriad a wneir yn eithaf aml yw gweld y Cymoedd fel un cyfanrwydd unffurf, er bod pob un ohonom yma sy'n cynrychioli etholaethau yn y Cymoedd yn gwybod mewn gwirionedd fod pob un o'r etholaethau hynny a phob un o'r cymunedau hynny yn rhannu diwylliant tebyg iawn, ond yn bwysig ynddynt eu hunain ac yn meddu ar eu hanghenion eu hunain a gydnabyddir ac a nodir gennym. Gwn mai'r Dirprwy Lywydd yw llais y Rhyl yn y lle hwn, ac mae hi'n cydnabod pwysigrwydd cymunedau, a chyhyd â bod gennym lais y Rhyl dros ein trafodion, fe wyddom y bydd pwysigrwydd cymunedau bob amser yn rhan bwysig o'n trafodaethau yma.

Mewn llawer o ffyrdd, mae'r cyfraniad y mae'r Aelod dros Aberafan wedi'i gyflwyno i'r Siambr y prynhawn yma yn ddisgrifiad o'r Gymru fodern. Gadawodd fy nheulu ganolbarth Cymru—ardal Aberystwyth—i weithio ym meysydd glo Tredegar a oedd yn tyfu. Gwnaeth miloedd lawer y daith honno a chreu diwylliant y gellir ei adnabod fel diwylliant Cymreig ac sy'n cael ei gydnabod ar hyd a lled y byd fel rhywbeth y mae iddo le unigryw yng Nghymoedd de Cymru. Ac mae gennym gyfrifoldeb unigryw i sicrhau bod y cymunedau hynny'n parhau i fod yn ffocws y trafodaethau yma, ac mae'r diwylliant, yr hunaniaeth a'r gymuned yn gwbl ganolog i hynny. Ymunodd yr Aelod dros Islwyn â'r ddadl y prynhawn yma a gwn ei bod hi'n gyson yn sôn am bwysigrwydd ein cerddoriaeth a'n treftadaeth a'n gweithgareddau cerddorol yn y Cymoedd a chymunedau'r Cymoedd. Dyna rywbeth yr wyf fi'n ei rannu hefyd, ac mae'n rhywbeth y gobeithiaf y bydd pawb ohonom yn gallu canolbwyntio arno.

One of the issues I have to address later this evening is that of looking at Merthyr and the crucible of the industrial revolution. Gwyn Alf Williams, I think it was, spoke about the arc of fire from Blaenavon to Merthyr that forged the modern world. We're still living in that world, of course, and that world, today, is facing challenges that are not of its own making and not of the making of the people who live there and the people who work there, but changes that have been forced upon those people by outsiders and by people who have little care for those communities.

The points made by the Member for Merthyr on austerity are well made and well recognised. When I think about the community I represent in the Valleys of south Wales, I feel very strongly that we and they and us, together, are on the front line of austerity. Many Members on all sides of the Chamber will talk sometimes in quite an academic sort of fashion about the economy and the wider macro economy of Wales, the United Kingdom and the rest of Europe. But for people in the Valleys, they're seeing the reality of austerity; how austerity can impact a community, can stop that community from being able to make its way in the world and can prevent people from achieving what we would all expect to see and want for our families. It is the real human cost of austerity that I think we're seeing in the Valleys at the moment. But we're also seeing the result of many decades of decline. The issues facing us in the Valleys weren't issues that were created by the financial crash in 2008 or 2009. They weren't simply the creation of the twenty-first century. But we recognise that, through most of the twentieth century, we didn't see economic success in the Valleys of south Wales; we didn't see the investment that we required in order to move from an economy that is dominated by the heavy industries described by the Member for Aberavon.

What I want to see and what we want to see together, I hope, is an injection of investment in these communities, but it is more than that—we want to create a renaissance of these communities in the Valleys. And, I hope that the work that we're doing—. Members have already referred to the work of the Valleys taskforce. That is a plan not for the Valleys, but it's a plan from the Valleys, written in the Valleys and spoken by voices from the Valleys. We have spent and invested a great deal of time in talking and listening to what people have to say from all parts of the Valleys, because one of the issues we face—. The Counsel General joined us for the introductory speeches here. Now, the communities he represents in what I would regard as the western Valleys—the Neath valley and elsewhere—have expectations that are different from those of us in the Valleys of Monmouthshire and the Valleys of Gwent. It is important that we recognise the perspective of everybody in those places. There are issues that are common to all those places, and Members have already made reference to local issues around local transport and the future of our town centres—they are absolutely crucial to us and to what we want to do.

But, more than anything, what we want to be able to do is invest in the economy and have a sustainable economic model that will sustain communities. It isn't my purpose and it isn't my wish simply to deliver industrial parks and industrial estates and housing estates in Valleys communities. What I want to do and what I think we all want to be able to do is to ensure that we are able to create a sustainable economic base for communities in the Valleys. And the connection with who we are, I believe, is absolutely essential. We had an exchange earlier with the Member for Monmouthshire, Nick Ramsay, who was talking about his part of the world, but for me, growing up in Tredegar, that part of our country was almost a playground for me. I would cycle from Tredegar into the national park, over Trefil and down to Talybont, into Llangynidr, across to Abergavenny and elsewhere. We saw ourselves as part of a wider community. It wasn't simply a Valleys coalfield community, but it was a community that was linked to other places, and one of the things I'm hoping we can do as part of this work in the Valleys is to reconnect ourselves with that heritage and with that history and with that sense of place.

One of the books I'm reading at the moment is on those long-distance walks that we have connecting some of the religious sites, the pilgrimage sites, in Valleys communities from Penrhys across to St David's, but I hope we can reintroduce, if you like, or find a way of learning and enabling us to appreciate, the history and the heritage that gave life to the places in which we live today, whilst at the same time ensuring that we are able to look again and invest in our economic foundations. I want to be able to deliver an industrial policy, an industrial strategy, Deputy Presiding Officer, for the Valleys of south Wales that looks to ensure that we have the quality of life that we want to have, but that quality of life needs to be measured in more than simply GDP figures. It's a quality of life that reflects our rich heritage and who we are and who we want to be.

There are numerous interventions that we're delivering, from the employability delivery plan through to the economic action plan. A number of seminars are taking place. I was delighted that the Member for Merthyr was able to join us for a seminar, I think it was six weeks ago, in Merthyr, looking at how we maximise the impact of the dualling of the A465, the Heads of the Valleys road, to enable us to maximise the impact and to stimulate economic activity in that part of the world. I know that the Member for Aberavon who's sponsored the debate this afternoon also wants to ensure, and needs to ensure, that we're able to invest in those Valleys that he represents above Port Talbot, and to maximise the impact of investments that are taking place there. I won't accept his invitation to venture into the dispute on the location of the school in his constituency. That's beyond my pay grade and beyond my ability this afternoon in a short debate. I've been tempted into temptation, as you know, before, Deputy Presiding Officer, and that's always led to trouble. I won't give in to temptation this afternoon.

But what I will do is give you and Members an absolute undertaking that this is a Government that is rooted in the Valleys of south Wales—not to the exclusion of other communities, but we recognise that the Valleys face particular problems and particular issues, and we recognise that needs particular answers, answers that are not found on Google or found in the library, but answers that are found in the minds and imaginations and ambitions of the people: those of us who represent the Valleys, were born in the Valleys, live in the Valleys, and the people of the Valleys. Because together I believe that we can drive real change, we can lead change. I want to invest in our local authorities and I want our local authorities to lead that change as well. So, working together we can create communities in the Valleys of south Wales that we will be proud to live in, and proud to hand on to future generations. Thank you very much.

Un o'r materion sy'n rhaid i mi roi sylw iddo yn nes ymlaen heno yw edrych ar Ferthyr a tharddle'r chwyldro diwydiannol. Gwyn Alf Williams, rwy'n credu, a siaradodd am y bwa tân o Flaenafon i Ferthyr a greodd y byd modern. Rydym yn dal i fyw yn y byd hwnnw, wrth gwrs, ac mae'r byd hwnnw, heddiw, yn wynebu heriau nad yw wedi'u creu ei hun ac nad yw'r bobl sy'n byw yno a'r bobl sy'n gweithio yno wedi'u creu, ond newidiadau ydynt sydd wedi'u gorfodi ar y bobl hynny gan bobl o'r tu allan a chan bobl nad ydynt yn poeni fawr ddim am y cymunedau hynny.

Mae'r pwyntiau a wnaeth yr Aelod dros Ferthyr am gyni yn rhai da ac yn rhai cyfarwydd iawn. Pan feddyliaf am y gymuned rwy'n ei chynrychioli yng Nghymoedd de Cymru, rwy'n teimlo'n gryf iawn ein bod ni a hwythau, gyda'n gilydd, ar reng flaen cyni. Bydd llawer o'r Aelodau ar bob ochr i'r Siambr yn sôn weithiau mewn modd eithaf academaidd am yr economi a macroeconomi ehangach Cymru, y Deyrnas Unedig a gweddill Ewrop. Ond i bobl yn y Cymoedd, maent yn gweld realiti cyni; sut y gall cyni effeithio ar gymuned, sut y gall atal y gymuned honno rhag gallu gwneud ei ffordd yn y byd a sut y gall atal pobl rhag cyflawni'r hyn y byddai pawb ohonom yn disgwyl ei weld a'i eisiau i'n teuluoedd. Cost ddynol real cyni yw'r hyn a welwn yn y Cymoedd ar hyn o bryd yn fy marn i. Ond rydym hefyd yn gweld canlyniad degawdau lawer o ddirywiad. Nid oedd y problemau sy'n ein hwynebu yn y Cymoedd yn broblemau a grëwyd gan y chwalfa ariannol yn 2008 neu 2009. Nid creadigaeth yr unfed ganrif ar hugain oeddent. Ond rydym yn cydnabod, drwy'r rhan fwyaf o'r ugeinfed ganrif, na welsom lwyddiant economaidd yng Nghymoedd de Cymru; ni welsom y buddsoddiad yr oedd ei angen arnom er mwyn symud o economi a gâi ei dominyddu gan y diwydiannau trwm a ddisgrifiwyd gan yr Aelod dros Aberafan.

Yr hyn rwyf am ei weld a'r hyn rydym am ei weld gyda'n gilydd, gobeithio, yw chwistrelliad o fuddsoddiad yn y cymunedau hyn, ond mae'n fwy na hynny—rydym eisiau creu dadeni yng nghymunedau'r Cymoedd. A gobeithio bod y gwaith a wnawn—. Mae Aelodau eisoes wedi cyfeirio at waith tasglu'r Cymoedd. Dyna gynllun, nid ar gyfer y Cymoedd, ond cynllun o'r Cymoedd, a ysgrifennwyd yn y Cymoedd a'i siarad gan leisiau o'r Cymoedd. Rydym wedi treulio ac wedi buddsoddi llawer o amser yn siarad ac yn gwrando ar yr hyn sydd gan bobl i'w ddweud o bob rhan o'r Cymoedd, oherwydd un o'r problemau a wynebwn—. Ymunodd y Cwnsler Cyffredinol â ni ar gyfer yr areithiau agoriadol yma. Nawr, mae gan y cymunedau y mae'n eu cynrychioli yn yr ardal y buaswn i'n ei ystyried fel y Cymoedd gorllewinol—cwm Nedd a mannau eraill—mae ganddynt ddisgwyliadau gwahanol i'r rheini ohonom yng Nghymoedd Sir Fynwy a Chymoedd Gwent. Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod safbwynt pawb yn y lleoedd hynny. Mae yna broblemau sy'n gyffredin i'r holl leoedd hynny, ac mae'r Aelodau eisoes wedi cyfeirio at broblemau lleol yn ymwneud â thrafnidiaeth leol a dyfodol canol ein trefi—maent yn gwbl hanfodol i ni ac i'r hyn rydym am ei wneud.

Ond yn fwy na dim, rydym eisiau gallu buddsoddi yn yr economi a chael model economaidd cynaliadwy a fydd yn cynnal cymunedau. Nid darparu parciau diwydiannol ac ystadau diwydiannol ac ystadau tai mewn cymunedau yn y Cymoedd yw fy unig ddiben na fy unig ddymuniad. Yr hyn rwyf am ei wneud a'r hyn y credaf y mae pawb ohonom am ei wneud yw sicrhau ein bod yn gallu creu sylfaen economaidd gynaliadwy ar gyfer cymunedau yn y Cymoedd. Ac mae'r cysylltiad â phwy ydym ni, fe gredaf, yn gwbl hanfodol. Cawsom drafodaeth yn gynharach gyda'r Aelod dros Sir Fynwy, Nick Ramsay, a oedd yn sôn am ei ran ef o'r byd, ond i mi, yn tyfu i fyny yn Nhredegar, roedd y rhan honno o'r wlad bron fel iard chwarae i mi. Byddwn yn beicio o Dredegar i'r parc cenedlaethol, dros Drefil ac i lawr i Dal-y-bont, i Langynidr, drosodd i'r Fenni a mannau eraill. Gwelem ein hunain fel rhan o gymuned ehangach. Nid cymuned lofaol y Cymoedd yn unig oedd hi, ond cymuned a oedd yn gysylltiedig â lleoedd eraill, ac un o'r pethau rwy'n gobeithio y gallwn ei wneud fel rhan o'r gwaith hwn yn y Cymoedd yw ailgysylltu ein hunain â'r dreftadaeth honno a'r hanes a'r ymdeimlad hwnnw o le.

Mae un o'r llyfrau rwy'n ei ddarllen ar hyn o bryd yn sôn am y teithiau cerdded hir hynny sydd gennym yn cysylltu rhai o'r safleoedd crefyddol, safleoedd pererindod, yng nghymunedau'r Cymoedd o Benrhys drosodd i Dyddewi, ond rwy'n gobeithio y gallwn ailgyflwyno, os hoffech chi, neu ddod o hyd i ffordd o ddysgu a'n galluogi i werthfawrogi'r hanes a'r dreftadaeth a roddodd fywyd i'r lleoedd rydym yn byw ynddynt heddiw, a sicrhau ar yr un pryd ein bod yn gallu edrych eto a buddsoddi yn ein sylfeini economaidd. Rwyf am allu darparu polisi diwydiannol, strategaeth ddiwydiannol, Ddirprwy Lywydd, ar gyfer Cymoedd de Cymru i geisio sicrhau bod gennym yr ansawdd bywyd yr ydym yn dymuno ei gael, ond mae angen mesur yr ansawdd bywyd hwnnw mewn mwy na ffigurau cynnyrch domestig gros yn unig. Ansawdd bywyd sy'n adlewyrchu ein treftadaeth gyfoethog a phwy ydym a phwy y dymunwn fod.

Rydym yn cyflawni nifer o ymyriadau, o'r cynllun cyflenwi cyflogadwyedd i'r cynllun gweithredu economaidd. Cynhelir nifer o seminarau. Roeddwn yn falch iawn fod yr Aelod dros Ferthyr wedi gallu ymuno â ni ar gyfer seminar, chwe wythnos yn ôl rwy'n credu, ym Merthyr, i edrych ar sut y gallwn gynyddu effaith gwaith deuoli'r A465, ffordd Blaenau'r Cymoedd, i'n galluogi i sicrhau'r effaith fwyaf ac i ysgogi gweithgarwch economaidd yn y rhan honno o'r byd. Gwn hefyd fod yr Aelod dros Aberafan sydd wedi rhoi'r ddadl y prynhawn yma eisiau sicrhau, ac angen sicrhau, ein bod yn gallu buddsoddi yn y Cymoedd y mae'n eu cynrychioli uwchben Port Talbot, a manteisio i'r eithaf ar effaith buddsoddiadau a wneir yno. Nid wyf am dderbyn ei wahoddiad i fentro i'r anghydfod ar leoliad yr ysgol yn ei etholaeth. Mae hynny y tu hwnt i fy ngraddfa gyflog a thu hwnt i fy ngallu y prynhawn yma mewn dadl fer. Cefais fy nhemtio o'r blaen, fel y gwyddoch, Ddirprwy Lywydd, ac mae hynny bob amser wedi arwain at helynt. Nid wyf am ildio i'r demtasiwn y prynhawn yma.

Ond yr hyn a wnaf yw rhoi ymrwymiad llwyr i chi a'r Aelodau fod hon yn Llywodraeth sydd wedi ei gwreiddio yng Nghymoedd de Cymru—nid ar draul cymunedau eraill, ond rydym yn cydnabod bod y Cymoedd yn wynebu problemau penodol a materion penodol, ac rydym yn cydnabod bod hynny'n galw am atebion penodol, atebion na ellir dod o hyd iddynt ar Google neu yn y llyfrgell, ond atebion a geir ym meddyliau a dychymyg ac uchelgeisiau'r bobl: y rhai ohonom sy'n cynrychioli'r Cymoedd, a aned yn y Cymoedd, sy'n byw yn y Cymoedd, a phobl y Cymoedd. Oherwydd gyda'n gilydd, credaf y gallwn hybu newid go iawn, gallwn arwain newid. Rwyf am fuddsoddi yn ein hawdurdodau lleol, ac rwyf am i'n hawdurdodau lleol arwain y newid hwnnw yn ogystal. Felly, gan weithio gyda'n gilydd gallwn greu cymunedau yng Nghymoedd de Cymru y byddwn yn falch o fyw ynddynt, ac yn falch o'u trosglwyddo i genedlaethau'r dyfodol. Diolch yn fawr iawn.

19:40

Thank you very much. That brings today's proceedings to a close.

Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:43.

The meeting ended at 19:43.