Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
14/03/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a'r cwestiwn cyntaf, David Melding.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services, and the first question, David Melding.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am wasanaethau rhewmatoleg yng Nghanol De Cymru? OAQ51882
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on rheumatology services in South Wales Central? OAQ51882
Yes. Health boards in Wales are responsible for providing appropriate rheumatology services for their population. These services are provided in line with the directive for arthritis and chronic musculoskeletal conditions, which is currently being refreshed.
Gwnaf. Mae byrddau iechyd yng Nghymru yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethau rhewmatoleg priodol ar gyfer eu poblogaeth. Darperir y gwasanaethau hyn yn unol â'r gyfarwyddeb ar gyfer arthritis a chyflyrau cyhyrysgerbydol cronig, sy'n cael ei diweddaru ar hyn o bryd.
I thank the Cabinet Secretary for that answer. You will know that there's long been a call for specialist paediatric rheumatology services in the region. And, indeed, Wales is the only nation in the UK at the moment that doesn't have a specialist service for paediatric rheumatology. You will also further know that the Welsh Health Specialised Services Committee is meeting on 27 March to discuss this issue and the very extensive calls there have been for some form of national centre that can cover most of Wales, perhaps based in Cardiff. I do hope you'll be able to convey to them the cross-party support this call has had in the Assembly, and that this call should be considered with real urgency by WHSSC when they meet later in this month.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Fe fyddwch yn gwybod bod galw wedi bod ers tro am wasanaethau rhewmatoleg pediatrig arbenigol yn y rhanbarth. Ac yn wir, Cymru yw'r unig wlad yn y DU ar hyn o bryd nad oes ganddi wasanaeth arbenigol ar gyfer rhewmatoleg pediatrig. Fe fyddwch hefyd yn gwybod y bydd Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru yn cyfarfod ar 27 Mawrth i drafod y mater hwn a'r galwadau helaeth a fu am ryw fath o ganolfan genedlaethol ar gyfer y rhan helaeth o Gymru, wedi'i lleoli yng Nghaerdydd o bosibl. Rwy'n gobeithio y gallwch gyfleu iddynt y gefnogaeth drawsbleidiol y mae'r alwad hon wedi'i chael yn y Cynulliad, ac y dylai Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru ystyried yr alwad fel mater o frys pan fyddant yn cyfarfod yn ddiweddarach y mis hwn.
Yes, I recognise the Member's consistent interest in the issue, including the debate that he helped to lead in July of last year. I indicated at that time that I was aware that there was a review being undertaken by WHSSC, as well as work on refreshing the directive. I said at the time that I'll take proper account of what the WHSSC review highlights, and I'm happy to repeat that assurance again, but also that the work that is being undertaken on the directive is a genuine example of working—the Government, the health service, and the third sector, and the individual as well. So, we're talking to service users about the directive, and there are a range of different workshops involving the third sector as well. So, I hope that gives some reassurance that we are genuinely looking to both improve on where we are, to look at the evidence, but also to do so in a way that is genuinely co-productive with the individual citizen as well.
Ydw, rwy'n cydnabod diddordeb cyson yr Aelod yn y mater, gan gynnwys y ddadl a gynorthwyodd i'w harwain ym mis Gorffennaf y llynedd. Dywedais ar y pryd fy mod yn ymwybodol fod Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru yn cynnal adolygiad, yn ogystal â gwneud gwaith ar ddiweddaru'r gyfarwyddeb. Dywedais ar y pryd y byddaf yn rhoi ystyriaeth briodol i'r hyn a nodir yn adolygiad Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, ac rwy'n fwy na pharod i ailadrodd y sicrwydd hwnnw, ond hefyd fod y gwaith sy'n mynd rhagddo ar y gyfarwyddeb yn enghraifft wirioneddol o weithio—y Llywodraeth, y gwasanaeth iechyd, a'r trydydd sector, a'r unigolyn hefyd. Felly, rydym yn siarad â defnyddwyr y gwasanaethau ynglŷn â'r gyfarwyddeb, ac mae amrywiaeth o wahanol weithdai yn cynnwys y trydydd sector hefyd. Gobeithio, felly, fod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd ein bod o ddifrif yn awyddus i wella, i edrych ar y dystiolaeth, ond hefyd i wneud hynny mewn ffordd sy'n wirioneddol gydgynhyrchiol gyda'r dinesydd unigol.
I support David Melding's question, but I was also very concerned to hear from Arthritis Care that the only specialist paediatric rheumatoid arthritis specialist in Wales—who is my constituent, Jeremy Camilleri, who works at the University Hospital of Wales—is actually due to retire within the next two years. I have actually met him to discuss this. And it will obviously be quite difficult to replace him, I think. So, is the Cabinet Secretary aware of any plans to plan for his successor?
Rwy'n cefnogi cwestiwn David Melding, ond roeddwn hefyd yn bryderus iawn wrth glywed gan Gofal Arthritis y bydd yr unig arbenigwr ar arthritis gwynegol pediatrig yng Nghymru—un o fy etholwyr, Jeremy Camilleri, sy'n gweithio yn Ysbyty Athrofaol Cymru—yn ymddeol o fewn y ddwy flynedd nesaf. Rwyf wedi cyfarfod ag ef i drafod hyn. Ac yn amlwg, bydd yn eithaf anodd dod o hyd i rywun i gymryd ei le, yn fy marn i. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o unrhyw gynlluniau i gynllunio ar gyfer ei olynydd?
Yes, that's part of the work that health boards need to undertake, and having a refreshed directive on the care they need to provide is part of that, to understand the care they need to provide and the workforce that will be needed to do that. And I'm also aware of Mr Camilleri's pending retirement in the not-too-distant future. So, there is some urgency about this matter and it can't be continually kicked down the road, but that's why the work that is ongoing is so important. And also what's important is to involve individual people, involved and engaged in the services, both staff and citizens, to understand what an appropriate answer is for the future.
Ydy, mae hynny'n rhan o'r gwaith y mae angen i fyrddau iechyd ei wneud, ac mae sicrhau cyfarwyddeb ddiwygiedig ar y gofal y mae angen iddynt ei ddarparu yn rhan o hynny, er mwyn deall y gofal y mae angen iddynt ei ddarparu a'r gweithlu y bydd ei angen i wneud hynny. Ac rwyf hefyd yn ymwybodol y bydd Mr Camilleri yn ymddeol yn y dyfodol cymharol agos. Felly, ceir rhywfaint o frys ynglŷn â'r mater hwn ac ni ellir parhau i'w ohirio, ond dyna pam y mae'r gwaith sy'n mynd rhagddo mor bwysig. Ac mae hefyd yn bwysig cynnwys unigolion, sy'n gysylltiedig â'r gwasanaethau ac yn ymwneud â hwy, yn staff a dinasyddion, i ddeall beth sy'n ateb priodol ar gyfer y dyfodol.
Early inflammatory arthritis clinics are one method of improving access to treatment for rheumatoid arthritis sufferers. What steps are you taking to facilitate the greater provision of these clinics?
Mae clinigau arthritis llidiol cynnar yn un dull o wella mynediad at driniaeth ar gyfer pobl sy'n dioddef o arthritis gwynegol. Pa gamau rydych yn eu cymryd i hwyluso gwell darpariaeth o'r clinigau hyn?
Well, as I've indicated, this is an area of service review that's being undertaken. So, the WHSSC review will help us to understand, as well as the broader responsibilities of health boards that I indicated in the first part of my original answer to the question. So, it is about understanding what we need, where responsibility lies, and then seeing that provision actually take place. So, I'm confident that this is an issue that the health service is taking seriously, and it ought to come up with a real and material plan for improvement. Because I recognise, as do other Members, this is an area for further improvement to be made.
Wel, fel y dywedais, mae hwn yn faes o'r adolygiad gwasanaeth sy'n mynd rhagddo. Felly, bydd adolygiad Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru yn ein cynorthwyo i ddeall, yn ogystal â chyfrifoldebau mwy cyffredinol y byrddau iechyd a nodais yn rhan gyntaf fy ateb gwreiddiol i'r cwestiwn. Felly, mae hyn yn ymwneud â deall beth sydd arnom ei angen, pwy sy'n gyfrifol, ac yna sicrhau bod y ddarpariaeth honno'n digwydd. Felly, rwy'n hyderus fod y gwasanaeth iechyd yn ystyried y mater hwn o ddifrif, a dylai gynhyrchu cynllun real a pherthnasol ar gyfer gwella. Oherwydd rwy'n cydnabod, fel Aelodau eraill, fod hwn yn faes y gellir ei wella.
2. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo ymwybyddiaeth o sepsis ar draws y sector iechyd a gofal cymdeithasol? OAQ51892
2. What is the Welsh Government doing to promote sepsis awareness across the health and social care sector? OAQ51892
Thank you for the question. Tackling sepsis remains a top patient safety priority in Wales, with work continuing through the 1000 Lives improvement programme, which I know the Member will be aware of. That is to raise awareness and ensure early detection and treatment of patients with sepsis. This work includes peer review, as well as improving practice outside of acute hospital settings.
Diolch am eich cwestiwn. Mae mynd i'r afael â sepsis yn parhau i fod yn flaenoriaeth o ran diogelwch cleifion yng Nghymru, gyda'r gwaith yn mynd rhagddo drwy raglen wella 1000 o Fywydau, y gwn y bydd yr Aelod yn ymwybodol ohoni. Ei nod yw codi ymwybyddiaeth a sicrhau bod sepsis yn cael ei ganfod yn gynnar a bod cleifion â sepsis yn cael eu trin yn gynnar. Mae'r gwaith hwn yn cynnwys adolygu gan gymheiriaid, yn ogystal â gwella arferion y tu allan i ysbytai acíwt.
Cabinet Secretary, you will know that, in my role as Chair of the cross-party group on sepsis, I wrote to every single GP practice in Wales, and had a very disappointing only 11 responses, asking them what they knew about sepsis prevention and what tools they had. I've subsequently followed that up with letters to every social care head in Wales. A great response—over 60 per cent of them have responded so far. And they were far more informative, and they were talking about the fact that, actually, within the social care sector there's perhaps less awareness of it and they don't have any specific tools. And I do appreciate the fact that your colleague Huw Irranca-Davies has offered to speak at the next cross-party group on sepsis, but I wondered if you could tell us how the Government might be able to ensure that sepsis training is carried out throughout the whole of our NHS provision, to make sure that everybody, from allied healthcare professionals all the way up to the top consultant, really understand what sepsis is and what we can do to prevent it.
Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn gwybod fy mod i, yn fy rôl fel Cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar sepsis, wedi ysgrifennu at bob practis meddyg teulu yng Nghymru, i ofyn iddynt beth y maent yn ei wybod ynglŷn ag atal sepsis a pha offer sydd ganddynt, ac mai 11 ymateb a gefais, sy'n siomedig iawn. Ar ôl hynny, anfonais lythyrau at bob pennaeth gofal cymdeithasol yng Nghymru. Cafwyd ymateb gwych—mae dros 60 y cant ohonynt wedi ymateb hyd yn hyn. Ac roeddent yn rhoi llawer mwy o wybodaeth, ac roeddent yn sôn am y ffaith bod llai o ymwybyddiaeth ohono, o bosibl, yn y sector gofal cymdeithasol ac nad oes ganddynt unrhyw offer penodol. Ac rwy'n derbyn y ffaith bod eich cyd-Aelod, Huw Irranca-Davies, wedi cynnig siarad yn y grŵp trawsbleidiol nesaf ar sepsis, ond tybed a allwch ddweud wrthym sut y gallai'r Llywodraeth sicrhau bod hyfforddiant sepsis yn cael ei roi ym mhob rhan o ddarpariaeth y GIG, er mwyn sicrhau bod pawb, o weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, hyd at y prif feddyg ymgynghorol, yn deall beth yw sepsis a beth y gallwn ei wneud i'w atal.
Greater awareness amongst our clinical staff is one of our priorities, to detect symptoms and then to act appropriately. And that is work on the new system, the early warning score system—the first country to introduce it in 2012. That's helped us to improve on our record on sepsis. The outcomes that we then deliver—there's been a significant fall in deaths in Wales from sepsis in the last five or six years, but, actually, there's still more to go. I think, in the last year that I saw figures for, there were about 1,600 deaths from sepsis, whereas I think, five or six years previously, it was over 2,100. So, there's been a fall, but there's still a significant number of people who are losing their lives through sepsis. I don't think we'd be able to stop every one of those deaths, but we still think that there's significant further improvement to be made. And I recognise your point about local healthcare, and about staff outside of a hospital setting. That is one of our focuses. So, the awareness raising we're actually doing jointly with the Sepsis Trust is largely based on raising awareness in local healthcare settings, for people who attend, but in particular for the variety of staff who will go through those local healthcare settings. So, I recognise the seriousness with which you address the work and the cross-party group, but I expect we'll continue to talk about this in this Chamber, as well as in the cross-party group, until we continue to see a further and sustained improvement again in both sepsis awareness and outcomes for individual citizens.
Mae gwell ymwybyddiaeth ymhlith ein staff clinigol yn un o'n blaenoriaethau, er mwyn canfod symptomau a mynd i’r afael â hwy'n briodol. A golyga hynny waith ar y system newydd, y system sgorio rhybudd cynnar—y wlad gyntaf i'w rhoi ar waith yn 2012. Mae hynny wedi ein cynorthwyo i wella ein perfformiad mewn perthynas â sepsis. Mae’r canlyniadau y byddwn yn eu cyflawni wedyn—mae gostyngiad sylweddol wedi bod yng Nghymru o ran marwolaethau o ganlyniad i sepsis dros y pum neu chwe blynedd diwethaf, ond mewn gwirionedd, mae mwy y gellir ei wneud. Yn y flwyddyn ddiwethaf y gwelais ffigurau ar ei chyfer, rwy'n credu bod oddeutu 1,600 o farwolaethau wedi bod o ganlyniad i sepsis, ond bum neu chwe blynedd cyn hynny, rwy'n credu bod y ffigur hwnnw dros 2,100. Felly, mae gostyngiad wedi bod, ond mae nifer sylweddol o bobl yn colli eu bywydau o ganlyniad i sepsis o hyd. Ni chredaf y byddai modd i ni atal yr holl farwolaethau hynny, ond serch hynny, credwn fod cryn dipyn o le i wella. Ac rwy’n cydnabod eich pwynt ynglŷn â gofal iechyd lleol, ac am staff y tu allan i ysbytai. Mae hynny’n rhywbeth rydym yn canolbwyntio arno. Felly, mae’r gwaith o godi ymwybyddiaeth a wnawn ar y cyd â’r Ymddiriedolaeth Sepsis yn seiliedig i raddau helaeth ar godi ymwybyddiaeth mewn lleoliadau gofal iechyd lleol, ymhlith y bobl sy'n mynychu, ond yn arbennig, ymhlith yr amrywiaeth o staff yn y lleoliadau gofal iechyd lleol hynny. Felly, rwy’n cydnabod eich difrifoldeb wrth ymwneud â’r gwaith a'r grŵp trawsbleidiol, ond rwy'n disgwyl y byddwn yn parhau i drafod hyn yn y Siambr hon, yn ogystal ag yn y grŵp trawsbleidiol, hyd nes y byddwn yn parhau i weld rhagor o welliant parhaus eto o ran ymwybyddiaeth o sepsis a chanlyniadau i ddinasyddion unigol.
Rhun ap Iorwerth.
Rhun ap Iorwerth.
Na, nid oes gen i gwestiwn.
I have no question.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Angela Burns.
Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Angela Burns.
Thank you, Presiding Officer. Cabinet Secretary, storm Emma passed through our area nearly a couple of weeks ago now, and I'd like to use this opportunity to put on record my thanks, and I'm sure the thanks of every Assembly Member, to the NHS staff who were so brilliant at getting in, in very difficult conditions, who were prepared to stay and work a lot of extra hours to make up for colleagues who couldn't come in. We owe them an enormous debt of gratitude because it was pretty tough. I know that, for three days, I couldn't get out of my house, and yet there were people who were staffing our local hospitals. I also know, Cabinet Secretary, that you are aware that there was a lot of speculation in the press from staff who'd said that when they had stayed over in order to help us through this difficult time, they had been charged for accommodation. I think you were quite robust in saying—and I don't believe I'm putting words in your mouth—that that shouldn't happen. Could you reassure us that, in fact, any staff who did go out of their way to help us haven't incurred extra costs, and that we are able to defray any costs that people did incur in any way whatsoever, and that health boards haven't charged people?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, daeth storm Emma heibio i'n hardal bron i bythefnos yn ôl bellach, a hoffwn ddefnyddio'r cyfle hwn i gofnodi fy niolch, a diolch pob Aelod Cynulliad, rwy'n siŵr, i staff y GIG a fu mor wych yn cyrraedd eu gwaith mewn amgylchiadau anodd iawn, ac a fu mor barod i aros ac i weithio am lawer o oriau ychwanegol ar ran cydweithwyr na allent ddod i’r gwaith. Dylem fod yn ddiolchgar dros ben iddynt gan iddi fod yn anodd iawn. Gwn nad oedd modd imi ddod allan o fy nhŷ am dri diwrnod, ond serch hynny, roedd staff yn gweithio yn ein hysbytai lleol. Gwn hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod yn ymwybodol y bu llawer o sôn yn y wasg am staff a ddywedodd eu bod wedi wynebu costau llety ar ôl iddynt aros dros nos er mwyn ein cynorthwyo drwy'r cyfnod anodd hwn. Rwy'n credu eich bod wedi dweud yn eithaf pendant—ac ni chredaf fy mod yn rhoi geiriau yn eich ceg—na ddylai hynny ddigwydd. A allwch roi sicrwydd inni nad yw unrhyw staff a aeth i drafferth i'n cynorthwyo wedi wynebu costau ychwanegol, ac y gallwn dalu unrhyw gostau a wynebwyd gan unrhyw un am ba bynnag reswm, ac nad yw’r byrddau iechyd wedi codi tâl ar bobl?
Yes. And, again, I welcome the recognition that you start off with about our national health service staff and other emergency service workers, local government workers, the third sector, and citizen volunteers, who made sure that the work continued. The range of stories of people who helped health service workers get in to do their job is really uplifting.
On your specific point, I'm happy to give the reassurance sought. At the time, I indicated that this is not what I would expect should happen. Every health board came out robustly and indicated that they have systems in place both to make sure that accommodation is provided for free for staff who come in in these circumstances, above and beyond what would normally be expected, and that any staff who had made their own arrangements, either because arrangements weren't available, or, indeed, if a mistake had been made, should be able to have those costs refunded by the health board. And, again, I've also had a conversation with the Royal College of Nursing about the matter, and if they reveal any additional issues that I'm not aware of, then I will happily look at them and see them addressed.
Gallaf. Ac unwaith eto, rwy'n croesawu'r modd y dechreuwch drwy gydnabod gwaith staff ein gwasanaeth iechyd gwladol a gweithwyr eraill y gwasanaethau brys, gweithwyr llywodraeth leol, y trydydd sector, a gwirfoddolwyr, a sicrhaodd fod y gwaith yn parhau. Mae'r straeon amrywiol am bobl a gynorthwyodd weithwyr y gwasanaeth iechyd i gyrraedd eu gwaith yn galonogol iawn.
O ran eich pwynt penodol, rwy'n falch o roi’r sicrwydd hwnnw. Ar y pryd, dywedais nad oeddwn yn credu y dylai hyn ddigwydd. Ymatebodd pob bwrdd iechyd yn gryf gan ddweud bod ganddynt systemau ar waith i sicrhau bod llety yn cael ei ddarparu yn rhad ac am ddim i staff sy'n dod i’r gwaith yn yr amgylchiadau hyn, uwchlaw'r hyn a ddisgwylir ganddynt fel arfer, ac y dylai unrhyw staff a oedd wedi gwneud eu trefniadau eu hunain, naill ai am nad oedd trefniadau eraill ar gael, neu'n wir, os oedd camgymeriad wedi’i wneud, allu cael ad-daliad gan y bwrdd iechyd am y costau hynny. Ac unwaith eto, rwyf hefyd wedi cael sgwrs gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol ynglŷn â’r mater, ac os byddant yn datgelu unrhyw broblemau ychwanegol nad wyf yn ymwybodol ohonynt, byddaf yn fwy na pharod i edrych arnynt a sicrhau y cânt sylw.
Thank you. I'm really grateful to you for that answer, and I'm quite sure that NHS staff across Wales will be as well.
I'd like to address my second two questions to the issue of mental health. I was delighted the Welsh Government supported the Welsh Conservatives' debate on mental health of a few weeks ago. You did make a couple of comments during that debate that I would just like to pick up on. I was saying that spotting signs of mental ill health is incredibly important, both in the workplace and in schools—wherever it might be—and that all of us have a role to play in actually being able to get alongside somebody to spot the fact that they may be going into some kind of crisis, and then for there to be a direction of travel for us to be able to access support services for that individual. And you said that you felt there were some plans afoot on that. I just wondered if you could perhaps tells us a little bit more now about what the Government's doing to ensure that the tools and resources are available to all of us to help us understand what mental health is, what the signs are and where we might go in order to help another person.
Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am eich ateb, ac rwy'n eithaf siŵr y bydd staff y GIG ledled Cymru yn ddiolchgar hefyd.
Hoffwn roi sylw i iechyd meddwl gyda fy nau ail gwestiwn. Roeddwn wrth fy modd fod Llywodraeth Cymru wedi cefnogi dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar iechyd meddwl ychydig wythnosau yn ôl. Gwnaethoch ychydig o sylwadau yn ystod y ddadl honno yr hoffwn fynd ar eu holau. Roeddwn yn dweud ei bod yn hynod o bwysig sylwi ar arwyddion o afiechyd meddwl, yn y gweithle ac mewn ysgolion—lle bynnag y bo—a bod rôl gan bob un ohonom i'w chwarae drwy allu bod gyda rhywun i sylwi ar y ffaith y gallent fod ar drothwy rhyw fath o argyfwng, ac y dylai fod gennym gyfeiriad teithio o ran cael mynediad at wasanaethau cymorth ar gyfer yr unigolyn hwnnw. Ac fe ddywedoch eich bod yn teimlo bod cynlluniau ar y gweill mewn perthynas â hynny. Tybed a allech ddweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod yr offer a'r adnoddau ar gael i bob un ohonom i'n helpu i ddeall beth yw iechyd meddwl, beth yw'r arwyddion a lle y dylem fynd er mwyn cynorthwyo unigolyn arall.
Well, this is about making our services as accessible as possible. I'm sure, within this building, you'll have seen the range of posters in a variety of locations highlighting that sometimes all you need to do is listen to someone who wants to talk. Part of the challenge is that not everyone wants to talk and not everyone recognises the challenge that they themselves have. The more that people do talk and are open, it helps others then to be able to do so as well. There is then the point that you're making, which is about how, if you think someone is struggling, you can actually get alongside that person to help them. And there are, sometimes, relationships that exist that allow you to do that and equally people that you are close to who, even if you think there's a challenge, may not react well to somebody saying, 'Can I help?'
Part of our challenge is to recognise that within workplaces and placing a high value on mental health and broader support. That's why mental health is one of the cross-Government themes within our 'Prosperity for All' programme, and it's also why I have a particular focus within that on mental health in workplaces. So, the Healthy Working Wales programme, which covers about a third of employees in the country already, looks at physical and mental health in the workplace as well, and tools to help equip employers to better support their employees. We're looking to improve and increase it. That's why it's part of the economic contract as well. So, we're looking to have employers who are going to have support from the Government to have a business here, who want to be good employers in all aspects, including looking after their workers' physical and mental health in the workplace.
Wel, mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod ein gwasanaethau mor hygyrch â phosibl. Rwy'n siŵr, yn yr adeilad hwn, y byddwch wedi gweld yr amrywiaeth o bosteri mewn amryw o leoliadau sy'n amlygu'r ffaith mai weithiau, yr unig beth sydd angen ichi ei wneud yw gwrando ar rywun sydd eisiau siarad. Mae rhan o'r her yn ymwneud â'r ffaith nad yw pawb yn awyddus i siarad ac nad yw pawb yn cydnabod yr heriau sydd ganddynt. Po fwyaf y mae pobl yn siarad ac yn bod yn agored, mae'n gymorth i eraill allu gwneud hynny wedyn hefyd. Yna, mae'r pwynt a wnewch, sef sut y gallwch fynd at unigolyn y credwch eu bod yn cael trafferth er mwyn eu helpu. A gall rhai mathau o berthynas eich caniatáu i wneud hynny weithiau, ond ar yr un pryd, efallai na fydd pobl rydych yn agos atynt, hyd yn oed os ydych yn meddwl eu bod yn cael trafferth, yn ymateb yn dda i rywun yn gofyn, 'A gaf fi helpu?'
Mae rhan o'r her sy'n ein hwynebu yn ymwneud â chydnabod hynny mewn gweithleoedd a rhoi gwerth uchel ar iechyd meddwl a chymorth ehangach. Dyna pam fod iechyd meddwl yn un o'r themâu trawslywodraethol yn ein rhaglen 'Ffyniant i Bawb', a dyna hefyd pam fy mod wedi sicrhau ffocws penodol o fewn y rhaglen honno ar iechyd meddwl yn y gweithle. Felly, mae rhaglen Cymru Iach ar Waith, sy'n cwmpasu oddeutu traean o'r gweithwyr yn y wlad eisoes, yn edrych ar iechyd corfforol a meddyliol yn y gweithle hefyd, ac offer i helpu i sicrhau y gall cyflogwyr roi gwell cefnogaeth i'w gweithwyr. Rydym yn gobeithio gwella a chynyddu hynny. Dyna pam ei fod yn rhan o'r contract economaidd hefyd. Felly, rydym yn awyddus i sicrhau bod cyflogwyr sy'n cael cymorth gan y Llywodraeth i sefydlu busnes yma yn awyddus i fod yn gyflogwyr da ym mhob agwedd, gan gynnwys gofalu am iechyd corfforol a meddyliol eu gweithwyr yn y gweithle.
I'm delighted to hear that, because I do think there's still so much stigma attached to the whole area of mental health and how we recognise it, how we pick it up and how we help people who might be going into crisis to be able to access the support that they need.
I spent a couple of hours this morning in Pontardawe looking at Hafal's new facility, and I know you've been there, because you opened it, and it's a great facility. And my goodness me, isn't it how mental health services should be provided? It's an old building that's had a whole new lease of life. It hasn't had millions and millions and millions spent on it, but it's funky, it's modern, it feels like a hotel and you're treated as a guest not a patient or a leper, which can sometimes come across in some of our old ways of dealing with people with mental health issues. They have 16 beds there, but only four are taken up, and that's the maximum occupancy they've had since they've been open, because there is still this reluctance from health services to engage with this kind of provision. It's a great step up, and, if anybody wants to go and visit it, I really recommend it, because it enables people to understand how they can live a life independent and be well and it stops that awful revolving-door scenario.
What do you think you, as the Cabinet Secretary, can do to ensure that a facility like that doesn't actually wither on the vine, but is used really well, because it really is a foreshadow of what mental health services should be—that parity, that equality and that absolute respect?
Rwy'n falch iawn o glywed hynny, gan y credaf fod cymaint o stigma o hyd ynghlwm wrth iechyd meddwl a sut rydym yn ei gydnabod, sut rydym yn sylwi arno a sut rydym yn helpu pobl a allai fod mewn argyfwng i gael mynediad at y cymorth y mae arnynt ei angen.
Treuliais ychydig oriau y bore yma ym Mhontardawe yn edrych ar gyfleuster newydd Hafal, a gwn eich bod wedi bod yno, gan mai chi a'i hagorodd, ac mae'n gyfleuster gwych. A bobl bach, onid fel hynny y dylid darparu gwasanaethau iechyd meddwl? Mae'n hen adeilad sydd wedi cael ei adfywio. Ni wariwyd miliynau a miliynau a miliynau arno, ond mae'n ffynci, mae'n fodern, mae'n teimlo fel gwesty ac rydych yn cael eich trin fel gwestai, nid fel claf neu wahanglaf, gan y gall deimlo fel hynny weithiau gyda rhai o'n hen ffyrdd o ymdrin â phobl â phroblemau iechyd meddwl. Mae ganddynt 16 o welyau yno, ond dim ond pedwar sy'n cael eu defnyddio, a dyna'r mwyaf o ddefnydd y maent wedi'i gael ers iddynt agor, gan fod gwasanaethau iechyd yn dal i fod yn amharod i ymroi i'r math hwn o ddarpariaeth. Mae'n gam mawr i fyny, ac os oes unrhyw un yn awyddus i ymweld ag ef, rwy'n argymell hynny'n gryf, gan ei fod yn galluogi pobl i ddeall sut y gallant fyw bywyd annibynnol a bod yn iach ac mae'n rhoi diwedd ar y senario drws tro ofnadwy hwnnw.
Beth y credwch y gallwch ei wneud, fel Ysgrifennydd y Cabinet, i sicrhau nad yw cyfleuster o'r fath yn edwino, ond ei fod yn cael ei ddefnyddio'n dda iawn, gan ei fod yn rhagfynegiad o'r hyn y dylai gwasanaethau iechyd meddwl fod—y cydraddoldeb hwnnw, y cyfartalwch hwnnw a'r parch llwyr hwnnw?
I recognise what you said at the start of your third question about stigma. There's still an unfinished journey in tackling stigma, both in the way people see themselves and mental health, as well as the way other people see mental health challenges, and in how we normalise the conversation about mental health in exactly the same way as we do with physical health challenges.
I remember and recognise the Gellinudd Recovery Centre opening. It was a very enjoyable day with an enormous cake, I seem to recall, and I actually went through some of the rooms that they were looking to open. And there was a conversation there about making sure that health service commissioners and others were aware of the spaces they had. And I looked at the layout, and it does look like somewhere you would choose to stay as opposed to somewhere where people are hidden away and that's a really important part about the feel of the place when you go in, and this really is all about recovery and that's the point; they refer to it as the Gellinudd Recovery Centre, because they want to look at how people are helped in that journey as well. It is a journey; there isn't a simple point at which you say a specified period of time will resolve all ills. We recognise that that isn't the case. So, there’s something about how we continue to look at what people commission, about the help and support that is there, and then making sure that, if there was a challenge in that work not being commissioned, that we would bring people together in exactly the same way we have done with other facilities as well. We bring commissioners together to look at the services that are already there to make sure they're properly aware of it and to think about how they are otherwise meeting the needs of their population, because that is the point: how does the health board, together with their duties with local authorities, plan together to understand people's needs and then do something to meet the needs that they identify?
Rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedoch chi ar ddechrau eich trydydd cwestiwn ynglŷn â stigma. Mae yma daith anorffenedig o hyd o ran mynd i'r afael â stigma, o ran y ffordd y mae pobl yn meddwl am eu hunain ac am iechyd meddwl, yn ogystal â'r ffordd y mae pobl eraill yn meddwl am heriau iechyd meddwl, ac o ran sut rydym yn normaleiddio'r sgwrs am iechyd meddwl yn yr un ffordd yn union ag y gwnawn gyda heriau iechyd corfforol.
Rwy'n cofio Canolfan Adferiad Gellinudd yn agor. Roedd yn ddiwrnod pleserus iawn gyda chacen enfawr, tueddaf i gofio, ac euthum drwy rai o'r ystafelloedd roeddent yn bwriadu eu hagor. A chafwyd sgwrs yno ynglŷn â sicrhau bod comisiynwyr y gwasanaeth iechyd ac eraill yn ymwybodol o'r mannau a oedd ganddynt. Ac edrychais ar y cynllun, ac mae'n edrych fel rhywle y byddech yn dewis aros yn hytrach na rhywle lle mae pobl yn cael eu cuddio ac mae hynny'n rhan bwysig iawn o naws y lle pan ewch i mewn, ac mae hyn oll yn ymwneud â gwella, a dyna'r pwynt; maent yn cyfeirio ati fel Canolfan Adferiad Gellinudd, gan eu bod yn dymuno edrych ar sut y cynorthwyir pobl ar y daith honno hefyd. Taith yw hi; nid oes pwynt syml lle rydych yn dweud y bydd cyfnod penodedig o amser yn datrys yr holl broblemau. Rydym yn cydnabod nad yw hynny'n wir. Felly, mae rhywbeth yn hyn o beth sy'n ymwneud â sut rydym yn parhau i edrych ar yr hyn y mae pobl yn ei gomisiynu, y cymorth a'r gefnogaeth sydd ar gael yno, ac yna sicrhau, pe bai her yn yr ystyr nad oedd gwaith yn cael ei gomisiynu, y byddem yn dod â phobl at ei gilydd yn yr un ffordd yn union ag y gwnaethom gyda chyfleusterau eraill hefyd. Rydym yn dod â chomisiynwyr ynghyd i edrych ar y gwasanaethau sydd yno eisoes i sicrhau eu bod yn gwbl ymwybodol ohonynt ac i feddwl sut y maent yn diwallu anghenion eu poblogaeth fel arall, oherwydd dyna'r pwynt: sut y mae'r bwrdd iechyd, ynghyd â'u dyletswyddau gydag awdurdodau lleol, yn cynllunio ar y cyd i ddeall anghenion pobl a gwneud rhywbeth i ddiwallu'r anghenion a nodir ganddynt?
Llefarydd UKIP, Caronline Jones.
UKIP spokesperson, Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, according to Cancer Research UK's position paper on the diagnostic workforce in Wales, shortages in the diagnostic workforce are, in part, responsible for Wales failing to achieve waiting time targets for cancer patients since 2008. Do you agree with this analysis, Cabinet Secretary, and do you have any plans to address shortages in the diagnostic workforce in the short term?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl papur sefyllfa Cancer Research UK ar y gweithlu diagnostig yng Nghymru, prinder gweithwyr yn y gweithlu diagnostig sy'n rhannol gyfrifol am y ffaith bod Cymru wedi methu cyflawni targedau amseroedd aros ar gyfer cleifion canser ers 2008. A ydych yn cytuno â'r dadansoddiad hwn, Ysgrifennydd y Cabinet, ac a oes gennych unrhyw gynlluniau i fynd i'r afael â phrinder gweithwyr yn y gweithlu diagnostig yn y tymor byr?
There are a couple of points that I would mention. I recognise that, of course, the diagnostic workforce are crucial not just to cancer, but a range of other services, in making sure that people are appropriately diagnosed and put on the road to either the certainty that they don't have the potential condition, or indeed have the opportunity to start treatment at an appropriate point in time. So, there's no avoiding the diagnostic workforce and they're important to being able to achieve real and meaningful targets.
I would again just point out that if we had the English targets of 85 days and 62 days then we would almost certainly achieve that on a regular basis. I'm actually looking, as I've indicated in this place and in other places as well, to look again at the current targets we have on cancers and to look in particular at whether some waits are not revealed by our current waiting times target. If we are to move to a single cancer pathway, as I wish us to do, that will require further investment in the diagnostic workforce, not just for cancer, but to make sure that other services are not compromised by an additional focus on delivering a single cancer pathway, so these matters are in my mind and I expect to have more to say towards the end of this year.
Mae un neu ddau o bwyntiau y buaswn yn eu crybwyll. Rwy'n cydnabod, wrth gwrs, fod y gweithlu diagnostig yn hanfodol nid yn unig ar gyfer canser, ond ar gyfer amrywiaeth o wasanaethau eraill, o ran sicrhau bod pobl yn cael diagnosis priodol a'u rhoi ar y ffordd naill ai at sicrwydd nad ydynt yn dioddef o'r cyflwr posibl, neu'n wir at y cyfle i ddechrau eu triniaeth ar adeg briodol. Felly, ni ellir osgoi'r gweithlu diagnostig ac maent yn hollbwysig i allu cyflawni targedau go iawn ac ystyrlon.
Hoffwn nodi, unwaith eto, pe bai gennym dargedau Lloegr o 85 diwrnod a 62 diwrnod, mae'n sicr bron y byddem yn cyflawni hynny ar sail reolaidd. Mewn gwirionedd, rwy'n bwriadu edrych eto, fel rwyf wedi'i nodi yn y lle hwn ac mewn mannau eraill hefyd, ar ein targedau presennol ar ganser, ac edrych yn benodol i weld a oes rhai amseroedd aros nad ydynt yn cael eu datgelu gan ein targed amseroedd aros presennol. Os ydym am newid i un llwybr canser, fel rwy'n awyddus inni ei wneud, bydd hynny'n galw am fuddsoddiad pellach yn y gweithlu diagnostig, nid yn unig ar gyfer canser, ond er mwyn sicrhau nad yw gwasanaethau eraill yn cael eu peryglu gan ffocws ychwanegol ar ddarparu un llwybr canser, felly rwy'n ystyried y materion hyn ac rwy'n disgwyl gallu dweud mwy tua diwedd y flwyddyn hon.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. Staying with the Cancer Research UK report, they highlight the patchy information available on the diagnostic workforce, which is making it difficult for local health boards to make well-informed decisions about workforce planning. We know that there is a 13 per cent vacancy rate in diagnostic radiotherapy and have now information about shortages in endoscopy. In December, there were over 2,000 patients waiting more than 14 weeks for an endoscopy and a handful waiting more than 40 weeks. Cancer Research UK predict a 40 per cent increase in demand for endoscopy in two years' time. What is the Welsh Government doing to improve workforce planning for diagnostic staff and how do you plan to cut waiting times for endoscopy services in the interim?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Gan aros gydag adroddiad Cancer Research UK, maent yn tynnu sylw at y wybodaeth anghyson sydd ar gael ynglŷn â'r gweithlu diagnostig, sy'n ei gwneud yn anodd i fyrddau iechyd lleol wneud penderfyniadau gwybodus ynglŷn â chynllunio'r gweithlu. Gwyddom fod cyfradd swyddi gwag o oddeutu 13 y cant mewn radiotherapi diagnostig ac mae gennym wybodaeth bellach ynglŷn â phrinder gweithwyr ym maes endosgopi. Ym mis Rhagfyr, arhosodd dros 2,000 o gleifion fwy na 14 wythnos am endosgopi, ac arhosodd llond llaw fwy na 40 wythnos. Mae Cancer Research UK yn rhagweld cynnydd o 40 y cant yn y galw am endosgopi ymhen dwy flynedd. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella'r broses o gynllunio'r gweithlu mewn perthynas â staff diagnostig a sut rydych yn bwriadu torri amseroedd aros am wasanaethau endosgopi yn y cyfamser?
There are a couple of different points there. The first is that, of course, we've invested more than ever before on the future education and training of the non-medical workforce—£107 million that I announced—and, at a time of falling public resource, to continue to invest even more in the workforce and their future training is a significant choice to make. There is something about understanding not just about the numbers of the workforce that we need, but about how we wish them to work and a more effective way of working. The staff themselves are involved in redesigning the ways of delivering care as well as, of course, the equipment that they will need and the numbers and type of staff that we will need together as well.
In terms of the information on the workforce point that you mentioned, well, health boards themselves, as the employers, I would expect them to have the information. There's a challenge about them understanding their own information systems to understand the workforce they currently have, as well as looking to plan for the future workforce, but the introduction of Health Education and Improvement Wales has been deliberately designed to help improve workforce planning in a more integrated way and to have a national view on those areas where we need to invest in more staff.
Mae un neu ddau o bwyntiau gwahanol yn y fan honno. Y cyntaf, wrth gwrs, yw ein bod wedi buddsoddi mwy nag erioed o'r blaen yn addysg a hyfforddiant y gweithlu anfeddygol ar gyfer y dyfodol—£107 miliwn a gyhoeddais—ac mewn cyfnod pan fo llai o adnoddau cyhoeddus ar gael, mae parhau i fuddsoddi hyd yn oed mwy yn y gweithlu a'u hyfforddiant yn y dyfodol yn ddewis arwyddocaol i'w wneud. Mae rhywbeth yn hyn sy'n ymwneud â deall nid yn unig y niferoedd sydd eu hangen arnom yn y gweithlu, ond sut rydym yn dymuno iddynt weithio a ffordd fwy effeithiol o weithio. Mae'r staff eu hunain yn cymryd rhan yn y gwaith o ailgynllunio ffyrdd o ddarparu gofal yn ogystal â'r offer y bydd ei angen arnynt a'r nifer a'r math o staff y bydd eu hangen arnom ninnau gyda'n gilydd hefyd.
O ran y pwynt a grybwyllwyd gennych ynglŷn â gwybodaeth am y gweithlu, wel, y byrddau iechyd eu hunain, fel y cyflogwyr, buaswn yn disgwyl bod y wybodaeth honno ganddynt. Mae yma her sy'n ymwneud â'u dealltwriaeth hwy o'u systemau gwybodaeth eu hunain i ddeall y gweithlu sydd ganddynt ar hyn o bryd, yn ogystal â chynllunio ar gyfer y gweithlu yn y dyfodol, ond mae'r gwaith o gyflwyno Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi'i gynllunio'n fwriadol i helpu i wella'r broses o gynllunio'r gweithlu mewn ffordd fwy integredig ac i gael safbwynt cenedlaethol ar yr meysydd lle mae angen inni fuddsoddi mewn rhagor o staff.
Thank you, Cabinet Secretary. One of the recommendations of the Cancer Research UK report is to explore the use of artificial intelligence for diagnostic tests. In January, the Reform group published a report on AI in the NHS, which highlights the potential for AI to narrow gaps in health provision. Whilst the Reform report focuses on NHS England, there are lessons for us here in Wales. In addition, last week, Microsoft announced a new platform for helping healthcare providers to harness the power of AI and the cloud. Cabinet Secretary, have you or your officials considered the Reform report, and are you looking at utilising artificial intelligence to assist clinicians in NHS Wales?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Un o argymhellion adroddiad Cancer Research UK yw archwilio'r defnydd o ddeallusrwydd artiffisial ar gyfer profion diagnostig. Ym mis Ionawr, cyhoeddodd y grŵp Reform adroddiad ar ddeallusrwydd artiffisial yn y GIG, sy'n nodi potensial deallusrwydd artiffisial i leihau bylchau yn y ddarpariaeth iechyd. Er bod adroddiad Reform yn canolbwyntio ar y GIG yn Lloegr, mae'n cynnwys gwersi i ni yng Nghymru. Yn ychwanegol at hynny, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Microsoft blatfform newydd i helpu darparwyr gofal iechyd i harneisio grym deallusrwydd artiffisial a'r cwmwl. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi neu eich swyddogion wedi ystyried adroddiad Reform, ac a ydych yn bwriadu defnyddio deallusrwydd artiffisial i helpu clinigwyr GIG Cymru?
There are two brief points I'd make, Llywydd. The first is that, even without Lee Waters in the room, I recognise that artificial intelligence is absolutely part of the future. It's part of today and it'll become more and more a planned part of the way in which we deliver health and care services. It should help us in assisting clinicians to make choices; it should make our pathways more efficient for the citizen as well. I think it has real potential to save resources to be reinvested within the service. So, there's no doubt about artificial intelligence having a larger part to play in the future of health and social care.
The second point I'd make is that we are already looking at partnerships with technology firms on a small basis to a larger basis. In the last few months, I have announced a significant partnership with Intel, who are looking to invest and have a partnership with Wales because of the way in which we've designed our system. It's an attractive place for technology businesses to want to work with the healthcare sector. I'm sure that my officials have looked at the report that you referred to in England—I won't pretend that I've read it—but I am very clear about the future role of partnerships with technology firms and the national health service that don't compromise our values, but should help us to deliver a better service now and in the future.
Mae dau bwynt byr y buaswn yn eu gwneud, Lywydd. Y cyntaf yw, hyd yn oed heb Lee Waters yn yr ystafell, rwy'n cydnabod bod deallusrwydd artiffisial, yn sicr, yn rhan o'r dyfodol. Mae'n rhan o heddiw a bydd yn dod yn rhan fwy a mwy o'n cynlluniau o ran y ffordd rydym yn darparu gwasanaethau iechyd a gofal. Dylai ein cynorthwyo i gynorthwyo clinigwyr i wneud dewisiadau; dylai sicrhau bod ein llwybrau yn fwy effeithlon ar gyfer dinasyddion hefyd. Credaf fod ganddo botensial gwirioneddol i arbed adnoddau i'w hailfuddsoddi o fewn y gwasanaeth. Felly, nid oes amheuaeth y bydd gan ddeallusrwydd artiffisial fwy o ran i'w chwarae yn nyfodol iechyd a gofal cymdeithasol.
Yr ail bwynt y buaswn yn ei wneud yw ein bod eisoes yn edrych ar bartneriaethau â chwmnïau technoleg ar sail fechan i sail fwy. Yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf, rwyf wedi cyhoeddi partneriaeth sylweddol gydag Intel, sy'n awyddus i fuddsoddi ac i gael partneriaeth â Chymru oherwydd y ffordd rydym wedi llunio ein system. Mae'n lle deniadol i fusnesau technoleg fod yn awyddus i weithio gyda'r sector gofal iechyd. Rwy'n siŵr fod fy swyddogion wedi edrych ar yr adroddiad y cyfeirioch chi ato yn Lloegr—nid wyf am esgus fy mod wedi'i ddarllen—ond rwy'n glir ynglŷn â rôl partneriaethau yn y dyfodol gyda chwmnïau technoleg a'r gwasanaeth iechyd gwladol nad ydynt yn peryglu ein gwerthoedd, ond a ddylai ein cynorthwyo i ddarparu gwell gwasanaeth yn awr ac yn y dyfodol.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. I'd like to begin, if I could, by correcting some comments made yesterday by the leader of the Conservatives, who claimed the ambulance waiting times in Wales were improving. In fact, the median response times to red calls are worse this winter than last winter—fewer are arriving within the target eight minutes. When it comes to amber calls, almost half are now taking longer than 30 minutes to arrive—almost twice as bad as last winter. And our excellent paramedics tell me that they're really, really losing heart. Why are ambulances taking longer to arrive now, in emergency and in urgent, amber call cases, than in previous years?
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddechrau, os caf, drwy gywiro rhai sylwadau a wnaethpwyd ddoe gan arweinydd y Ceidwadwyr, a honnodd fod amseroedd aros ambiwlansys yng Nghymru yn gwella. Mewn gwirionedd, mae'r amseroedd ymateb canolrifol i alwadau coch yn waeth y gaeaf hwn na'r gaeaf diwethaf—mae llai yn cyrraedd o fewn y targed wyth munud. O ran galwadau oren, mae bron i hanner yn cymryd dros 30 munud i gyrraedd bellach—bron ddwywaith mor wael â'r gaeaf diwethaf. Ac mae ein parafeddygon rhagorol yn dweud wrthyf eu bod yn digalonni o ddifrif. Pam fod ambiwlansys yn cymryd mwy o amser i gyrraedd bellach, mewn argyfyngau ac mewn achosion brys a galwadau oren, nag yn y blynyddoedd diwethaf?
Well, the system was one that we introduced about two years ago, and, when you look at where we were at the start of the new response model to where we are now, there's been a real and significant improvement over that time. Comparing this winter to last winter, there has been a fall in performance of a couple of percentage points, but we're still meeting our targets.
The challenge, though, is: how do we understand, from a system point of view, the pressures that we have had this winter, how much of that is genuinely exceptional? And, on some days, as you'll be aware, we've had pressures that I genuinely do not think that any service could have planned for. But there is a broader point about the increasing demand we expect to see delivered in our system, and it's our ability to cope with that, and it's not just about the ambulances; it is a whole-system response. So, it is about continuing to improve on delayed transfers and make sure that people move through the hospital system. It is about continuing to improve on the work that is already being done to try and make sure people don't unnecessarily go into hospital as well.
I recognise, too, that there is a long tail on amber calls, which is not something that the Government is looking at and saying, 'That isn't a problem'. There's work already being done by the emergency ambulance services committee, together with the Welsh ambulance services and health boards, to look at that and to look at what further we'll need to do. And there'll be choices for the health service to make, and potentially choices for the Government, to help the whole service to improve.
Wel, roedd y system yn un a roddwyd ar waith gennym ddwy flynedd yn ôl, a phan edrychwch ar ble roeddem ar ddechrau'r model ymateb newydd o gymharu â ble rydym bellach, mae gwelliant gwirioneddol a sylweddol wedi bod dros y cyfnod hwnnw. O gymharu'r gaeaf hwn â'r gaeaf diwethaf, mae gostyngiad o un neu ddau bwynt canran wedi bod o ran perfformiad, ond rydym yn dal i gyflawni ein targedau.
Yr her, fodd bynnag, yw: sut rydym yn deall, o safbwynt y system, y pwysau rydym wedi'i wynebu y gaeaf hwn, faint o hynny sy'n wirioneddol eithriadol? Ac ar rai dyddiau, fel y gwyddoch, rydym wedi wynebu pwysau nad wyf, mewn gwirionedd, yn credu y gallai unrhyw wasanaeth fod wedi cynllunio ar ei gyfer. Ond mae pwynt mwy cyffredinol yn hyn o beth ynglŷn â'r galw cynyddol rydym yn disgwyl ei weld yn ein system, ac mae'n ymwneud â'n gallu i ymdopi â hynny, ac nid yr ambiwlansys yn unig; mae'n ymateb system gyfan. Felly, mae'n ymwneud â pharhau i wella ar oedi wrth drosglwyddo a sicrhau bod pobl yn symud drwy'r system ysbyty. Mae'n ymwneud â pharhau i wella ar y gwaith a wneir eisoes i geisio sicrhau nad yw pobl yn mynd i'r ysbyty heb fod angen.
Rwy'n cydnabod, hefyd, fod cryn oedi mewn perthynas â galwadau oren, ac nid yw hynny'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth yn edrych arno gan ddweud, 'Nid yw hynny'n broblem'. Mae gwaith yn mynd rhagddo eisoes gan y pwyllgor gwasanaethau ambiwlans brys, ynghyd â gwasanaethau ambiwlans Cymru a'r byrddau iechyd, i edrych ar hynny ac i edrych ar beth arall sydd angen inni ei wneud. A bydd dewisiadau i'r gwasanaeth iechyd eu gwneud, ac o bosibl, dewisiadau i'r Llywodraeth eu gwneud, er mwyn cynorthwyo'r gwasanaeth cyfan i wella.
I agree entirely that we need a whole-service approach. I'm saying that the whole system is broken and it's the ambulances and paramedics and call centre staff who are having to bear the brunt. And you say you're meeting targets; there are no targets for amber calls and that's a part of the problem.
Behind the statistics, though, we must remember are some truly shocking stories. Let me recount two recent very distressing cases, I'm told, both on Anglesey, both the same day. I can't imagine the distress caused to paramedics dealing with these cases, let alone to those people's families. First, chest pains—red call, surely. An ambulance turns up after an hour and five minutes. The patient has died. Suspected stroke—amber call. An ambulance arrives 10.5 hours later. The patient, again, was dead. The same day.
Let me focus on that second case. It may be the case that whether an ambulance turns up to a suspected stroke patient in eight minutes or 10 minutes doesn't make a difference to the outcome, but surely you agree that waiting hours for such a potentially serious condition to be addressed is unacceptable. Do you accept that removal of any time target for amber calls has forced under-pressure ambulance staff to treat those calls as less of a priority, and patients therefore have been put at risk?
Cytunaf fod arnom angen ymagwedd gwasanaeth cyfan. Yr hyn rwy'n ei ddweud yw bod y system gyfan wedi torri a'r ambiwlansys a'r parafeddygon a staff y ganolfan alwadau sy'n gorfod ysgwyddo'r baich. Ac rydych yn dweud eich bod yn cyflawni targedau; nid oes unrhyw dargedau ar gyfer galwadau oren ac mae hynny'n rhan o'r broblem.
Y tu ôl i'r ystadegau, fodd bynnag, mae'n rhaid inni gofio bod yna ambell stori wirioneddol arswydus. Gadewch imi sôn am ddau achos trallodus iawn, yn ôl yr hyn a ddeallaf, a ddigwyddodd ar yr un diwrnod ar Ynys Môn yn ddiweddar. Ni allaf ddychmygu'r gofid a achoswyd i barafeddygon a fu'n ymdrin â'r achosion hyn, heb sôn am deuluoedd y bobl hynny. Yn gyntaf, poenau yn y frest—galwad goch, yn sicr. Mae ambiwlans yn cyrraedd ar ôl awr a phum munud. Mae'r claf wedi marw. Claf y tybir eu bod wedi cael strôc—galwad oren. Mae ambiwlans yn cyrraedd 10.5 awr yn ddiweddarach. Unwaith eto, bu farw'r claf. Yr un diwrnod.
Gadewch imi ganolbwyntio ar yr ail achos. Efallai nad yw'n effeithio ar y canlyniad os yw ambiwlans yn cyrraedd claf y tybir eu bod wedi cael strôc mewn wyth munud neu 10 munud, ond rhaid eich bod yn cytuno bod aros am oriau am sylw i gyflwr a allai fod mor ddifrifol yn annerbyniol. A ydych yn derbyn bod cael gwared ar unrhyw amser targed ar gyfer galwadau oren yn gorfodi staff ambiwlans sydd eisoes o dan bwysau i drin y galwadau hynny fel rhai â llai o flaenoriaeth, ac felly fod cleifion wedi eu rhoi mewn perygl?
I have to say I'm incredibly disappointed with the remarks made at the start, claiming the whole system is broken. That simply is not true, and you should be embarrassed to say such a thing.
Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn hynod o siomedig gyda'r sylwadau a wnaethpwyd ar y dechrau, yn honni bod y system gyfan wedi torri. Nid yw hynny'n wir, a dylai fod cywilydd arnoch am ddweud y fath beth.
You should be embarrassed. You should be embarrassed. How dare you? How dare you?
Dylai fod cywilydd arnoch chi. Dylai fod cywilydd arnoch chi. Sut y beiddiwch chi? Sut y beiddiwch chi?
I don't hide—[Interruption.] I don't hide from the challenges for our staff or citizens. To use such deliberately inflammatory language about our healthcare system I think really does not reflect well on you, Rhun ap Iorwerth. I don't hide from the individual challenges. On either of the points you make, I obviously can't comment on what happened in individual cases, but I will remind you again about the reason and the rationale for introducing the clinical response model—not simply clinical opinion, but the evidence about how we run our ambulance system and whether or not we're getting the help to people in the most urgent and life-threatening emergency cases. And the previous system—there's a lot of evidence, accepted by people across this Chamber and outside—did not serve the interests of the patient well. We had a number of categories for an eight-minute response that simply did not make sense. We reviewed the evidence and it showed that—no surprise—a 40-year-old system was out of date. We then had clinical evidence and advice on an improved system to prioritise people in the greatest need. That was supported by front-line paramedic staff. It was supported by leadership within the ambulance service and the wider health service. That's the model we've implemented.
We have also, though, had an independent review of the new system and that review was looking at the categorisation of calls. So, rather than politicians arguing with each other about which particular condition should be in which particular category, we're again looking at a proper evaluation and a proper basis upon which to make that choice. That must be the right way to proceed, not to have a campaign-led approach to which condition should be in which category, but to have proper evidence and clinical advice on what to do and then to do the right thing—[Interruption.] And then to do the right thing by staff within the whole system and by the people of Wales we are supposed to be here to serve.
Nid wyf yn cuddio—[Torri ar draws.] Nid wyf yn cuddio rhag yr heriau sy'n wynebu ein staff neu ein dinasyddion. Nid yw defnyddio'r fath iaith fwriadol ymfflamychol am ein system gofal iechyd yn adlewyrchu'n dda arnoch, Rhun ap Iorwerth. Nid wyf yn cuddio rhag yr heriau unigol. Ar y naill neu'r llall o'r pwyntiau a wnaethoch, yn amlwg, ni allaf wneud sylwadau ar yr hyn a ddigwyddodd mewn achosion unigol, ond fe'ch atgoffaf unwaith eto am y rheswm a'r rhesymeg dros roi'r model ymateb clinigol ar waith—nid barn glinigol yn unig, ond y dystiolaeth ynglŷn â sut rydym yn rhedeg ein system ambiwlans ac a ydym yn darparu cymorth i bobl mewn argyfwng a lle mae bywyd yn y fantol. Ac nid oedd y system flaenorol—mae llawer o dystiolaeth, a dderbynnir gan bobl ar draws y Siambr a thu hwnt—yn gweithio’n dda er lles y cleifion. Roedd gennym nifer o gategorïau ar gyfer ymateb wyth munud nad oeddent yn gwneud unrhyw synnwyr. Adolygwyd y dystiolaeth a dangosodd—nid yw'n syndod—fod system 40 mlwydd oed wedi dyddio. Yna, cawsom dystiolaeth glinigol a chyngor ar system well i roi blaenoriaeth i bobl â'r angen mwyaf. Cefnogwyd hynny gan staff parafeddygol ar y rheng flaen. Fe'i cefnogwyd gan arweinyddiaeth o fewn y gwasanaeth ambiwlans a'r gwasanaeth iechyd ehangach. Dyna'r model rydym wedi'i roi ar waith.
Rydym hefyd, fodd bynnag, wedi cael adolygiad annibynnol o'r system newydd, ac roedd yr adolygiad hwnnw'n edrych ar gategoreiddio galwadau. Felly, yn hytrach na gwleidyddion yn dadlau â'i gilydd ynglŷn â pha gyflwr penodol a ddylai fod ym mha gategori penodol, rydym unwaith eto yn edrych ar werthusiad priodol a sail briodol ar gyfer gwneud y dewis hwnnw. Rhaid mai dyna'r ffordd iawn i fwrw ymlaen, nid drwy ddull a arweinir gan ymgyrchu ynglŷn â pha gyflwr a ddylai fod ym mha gategori, ond sicrhau'r dystiolaeth briodol a chyngor clinigol ar beth i'w wneud ac yna gwneud y peth iawn—[Torri ar draws.] Ac yna gwneud y peth iawn o ran staff y system gyfan ac o ran pobl Cymru rydym i fod yma i'w gwasanaethu.
How dare you say that I should be embarrassed? How dare you say that I should be embarrassed for suggesting that your system is broken? It is NHS staff on the front line, be it in ambulances or in accident and emergency units, who are telling me that the system is broken. You're in charge of the system, and we want a better system for the patients that deserve that, frankly, here in Wales.
It's deeply upsetting for ambulance staff, whether in control centres, or paramedics on the road, to witness and deal with cases where they wanted to and could have made a difference but they were unable to because they were parked, because of the system, outside hospitals. It's perhaps no surprise that ambulance staff have the highest rates of staff sickness out of all NHS staff. I want that to change, and one thing we have to be doing here is involving the staff much more in debates about the future of our service. It's the staff on the front line who themselves know how the service can be improved. So, will you give an undertaking to engage much more—[Interruption.]—to engage much more with staff on the front line—maybe you don't care; I do—
Sut y beiddiwch ddweud y dylai fod cywilydd arnaf? Sut y beiddiwch ddweud y dylai fod cywilydd arnaf am awgrymu bod eich system wedi torri? Staff y GIG ar y rheng flaen, boed mewn ambiwlansys neu mewn unedau damweiniau ac achosion brys, sy'n dweud wrthyf fod y system wedi torri. Chi sy'n gyfrifol am y system, ac rydym eisiau system well ar gyfer y cleifion sy'n haeddu hynny, a dweud y gwir, yma yng Nghymru.
Mae'n peri cryn bryder i staff ambiwlans, boed hynny mewn canolfannau rheoli, neu barafeddygon ar y ffordd, orfod gweld ac ymdrin ag achosion lle roeddent, a lle gallent fod wedi gwneud gwahaniaeth ond ni allent wneud hynny am eu bod wedi parcio, oherwydd y system, y tu allan i ysbytai. Efallai nad yw'n syndod mai staff ambiwlans sydd â'r cyfraddau uchaf o salwch staff o blith holl staff y GIG. Rwyf am i hynny newid, ac un peth y mae'n rhaid inni ei wneud yma yw cynnwys y staff i raddau mwy o lawer yn y dadleuon ynglŷn â dyfodol ein gwasanaeth. Y staff ar y rheng flaen sy'n gwybod sut y gellir gwella'r gwasanaeth. Felly, a wnewch chi ymrwymo i ymgysylltu llawer mwy—[Torri ar draws.]—i ymgysylltu llawer mwy â staff ar y rheng flaen—efallai nad ydych yn malio; rwyf fi—
I do care, Rhun, and they are involved, all the time.
Rwy'n malio, Rhun, ac maent yn cael eu cynnwys, bob amser.
—and listen to their demands? Both paramedics on the road and control room staff, they need to be engaged with, they've got ideas, they're the ones on the front line, they deserve to be listened to.
—ac yn gwrando ar eu galwadau? Mae angen ymgysylltu â pharafeddygon ar y ffyrdd a staff yr ystafelloedd rheoli, mae ganddynt syniadau, hwy sydd ar y rheng flaen, maent yn haeddu cael eu clywed.
Well, I make no apology for saying the NHS is not broken. I make no apology for being offended by the way you have approached this issue. I've met—[Interruption.] I've met—[Interruption.] I have met paramedics through the worst of times. When I was appointed as a Deputy Minister for Health at that time and meeting paramedics at that time, they were angry and they were despondent. They wanted the system to change. They recognised they were in a mad rush to meet a target they did not believe in, they did not believe served the patient well or them as members of staff well. They were directly engaged in helping to change that system. We listened to what paramedics were saying to us at the time, and we continue to listen. I have spent a large amount of my time in this office going out and directly listening to staff in their workplaces. I was with paramedics last week within north Wales. I was listening to them about the work they're doing to improve our healthcare system, the work on a trial being run in north Wales that I think is likely to be rolled out across the rest of the country, using advanced paramedics to improve out-of-hospital care to avoid unnecessary admissions. And we will continue to listen to our staff. We will continue to see them engage, as they already are, as individuals in their workplaces, within their trade unions and their representatives, because this is a system that is looking to improve and to learn. And I think that if you spent more time with representatives in our system to look at the improvements that have taken place within these last few years, and to look at the further improvements we are planning and trialing, I think you might take a slightly different perspective.
Wel, nid wyf yn ymddiheuro am ddweud nad yw'r GIG wedi torri. Nid wyf yn ymddiheuro am waredu at y ffordd rydych wedi ymdrin â'r mater hwn. Rwyf wedi cyfarfod—[Torri ar draws.] Rwyf wedi cyfarfod—[Torri ar draws.] Rwyf wedi cyfarfod â pharafeddygon ar yr adegau gwaethaf. Pan gefais fy mhenodi'n Ddirprwy Weinidog Iechyd ar y pryd, a chyfarfod â pharafeddygon ar y pryd, roeddent yn ddig ac yn ddigalon. Roeddent am i'r system newid. Roeddent yn cydnabod eu bod ar garlam gwyllt i gyflawni targed nad oeddent yn credu ynddo, nad oeddent o'r farn ei fod er budd y claf neu eu budd hwythau fel aelodau o staff ychwaith. Roeddent yn rhan uniongyrchol o'r broses o helpu i newid y system honno. Gwrandawsom ar yr hyn roedd parafeddygon yn ei ddweud wrthym ar y pryd, ac rydym yn parhau i wrando. Rwyf wedi treulio llawer iawn o fy amser yn y swydd hon allan yn gwrando'n uniongyrchol ar staff yn eu gweithleoedd. Roeddwn gyda pharafeddygon yr wythnos diwethaf yng ngogledd Cymru. Bûm yn gwrando arnynt yn sôn am y gwaith y maent yn ei wneud i wella ein system gofal iechyd, y gwaith ar dreial sy'n mynd rhagddo yng ngogledd Cymru, a chredaf ei fod yn debygol o gael ei gyflwyno ledled gweddill y wlad, sef defnyddio uwch barafeddygon i wella gofal y tu allan i'r ysbyty er mwyn osgoi derbyniadau diangen. A byddwn yn parhau i wrando ar ein staff. Byddwn yn parhau i sicrhau eu bod yn ymgysylltu, fel y gwnânt eisoes, fel unigolion yn eu gweithleoedd, o fewn eu hundebau llafur a'u cynrychiolwyr, gan fod hon yn system sy'n awyddus i wella ac i ddysgu. A phe baech yn treulio mwy o amser gyda chynrychiolwyr yn ein system er mwyn edrych ar y gwelliannau a fu dros y blynyddoedd diwethaf, ac edrych ar y gwelliannau pellach rydym yn eu cynllunio a'u treialu, credaf y byddai eich safbwynt ychydig yn wahanol.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed o ran datblygu cynlluniau peilot Buurtzorg ar gyfer gofal nyrsio yn y gymdogaeth yng Nghymru? OAQ51901
3. Will the Cabinet Secretary provide an update on progress in developing the Buurtzorg pilots of neighbourhood nursing care in Wales? OAQ51901
Yes. The Aneurin Bevan, Cwm Taf and Powys health boards, which cover a variety of urban, Valleys and rural areas of Wales, are looking to trial this style of pilot. They have been commissioned to pilot prototype neighbourhood district nursing teams building on the Buurtzorg model. They are currently working up their plans for these pilots, with the aim to start them early in the new financial year.
Gwnaf. Mae byrddau iechyd Aneurin Bevan, Cwm Taf a Phowys, sy'n gyfrifol am amryw o ardaloedd trefol, ardaloedd y Cymoedd ac ardaloedd gwledig Cymru, yn awyddus i dreialu cynllun peilot o'r math hwn. Maent wedi cael eu comisiynu i dreialu prototeipiau timau nyrsio ardaloedd cymdogaeth gan adeiladu ar fodel Buurtzorg. Ar hyn o bryd, maent yn gweithio ar eu cynlluniau ar gyfer y cynlluniau peilot hyn, gyda'r nod o'u rhoi ar waith yn gynnar yn y flwyddyn ariannol newydd.
The Buurtzorg model of self-determining small teams in charge of a group of citizens who need social care seems to me a really interesting way of improving and reshaping services to better meet people's needs. I'm particularly interested in the way in which around 900 teams in the Netherlands, which is obviously where this system has started, are now supported by no more than 50 administrators and 20 trainers, and meanwhile they spend at least 60 per cent of their time in direct contact with the people they're looking after. So, it's obviously of great interest to people as to how we move forward in light of the parliamentary review. Could you tell us what attention is being paid to the trials that have been progressing elsewhere in England, Scotland and Northern Ireland—how much information you're getting from how well they're working there? How quickly do you think the results of the Welsh pilots can be disseminated across the rest of the NHS in Wales? And would you agree that the Buurtzorg model is exactly the sort of bold new model of seamless care that is highlighted in the parliamentary review, and therefore something we should take great interest in?
Ymddengys i mi fod model Buurtzorg o dimau bach hunanreolaethol sy'n gyfrifol am grŵp o ddinasyddion sydd angen gofal cymdeithasol yn ffordd ddiddorol o wella ac ail-lunio gwasanaethau er mwyn diwallu anghenion pobl yn well. Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn y ffordd y mae oddeutu 900 o dimau yn yr Iseldiroedd, sef lle y dechreuodd y system hon wrth gwrs, yn cael eu cefnogi bellach gan fwy na 50 o weinyddwyr ac 20 o hyfforddwyr, ac yn y cyfamser, maent yn treulio o leiaf 60 y cant o'u hamser mewn cysylltiad uniongyrchol â'r bobl y maent yn gofalu amdanynt. Felly yn amlwg, mae gan bobl gryn ddiddordeb mewn gweld sut rydym yn bwrw ymlaen yng ngoleuni'r arolwg seneddol. A allwch ddweud wrthym pa sylw sy'n cael ei roi i'r treialon sydd wedi bod yn mynd rhagddynt mewn lleoedd eraill yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon—faint o wybodaeth rydych yn ei chael o ran pa mor dda y maent yn gweithio yno? Pa mor gyflym y credwch y gall canlyniadau'r cynlluniau peilot yng Nghymru gael eu rhannu ar draws gweddill y GIG yng Nghymru? Ac a fyddech yn cytuno mai model Buurtzorg yw'r union fath o fodel newydd mentrus o ofal di-dor a nodir yn yr arolwg seneddol, ac felly ei fod yn rhywbeth y dylai fod gennym gryn ddiddordeb ynddo?
Yes, we're obviously interested in the Buurtzorg model and the application of that here in Wales. Officials are looking at the work in Scotland, where they're looking to implement—they're at a very early stage. In London, they're slightly more advanced, with some pilots being up and running. I do think that these are things that are consistent with the views set out in the parliamentary review about new models of neighbourhood care—really local healthcare. The timetable for the pilot to be set out is to look to do this over two years, to have some useful evidence in a variety of settings for some whole-system learning, and then I hope that if there are models that we should implement, then there's a challenge for the system to be able to deliver that on a rapid basis. Officials have also met with Public World and Buurtzorg Britain & Ireland, who are supporting the pilots in Scotland and England. So, we have the best opportunity to look at what's taking place there, as well as the work that is yet to start in Northern Ireland.
Oes, mae'n amlwg fod diddordeb gennym ym model Buurtzorg a'r broses o'i roi ar waith yng Nghymru. Mae swyddogion yn edrych ar y gwaith yn yr Alban, lle maent yn gobeithio gweithredu—maent ar gam cynnar iawn. Yn Llundain, maent wedi mynd ychydig ymhellach, gyda rhai cynlluniau peilot eisoes ar waith. Credaf fod y pethau hyn yn cyd-fynd â'r safbwynt a nodir yn yr arolwg seneddol ynghylch modelau gofal cymdogaeth newydd—gofal iechyd lleol iawn. Yr amserlen ar gyfer rhoi'r cynllun peilot ar waith yw ceisio gwneud hyn dros ddwy flynedd fel y gellir cael tystiolaeth ddefnyddiol mewn amrywiaeth o leoliadau ar gyfer dysgu system gyfan, ac yna, gobeithio, os oes modelau y dylem eu rhoi ar waith, bydd her i'r system allu cyflawni hynny'n gyflym. Mae swyddogion hefyd wedi cyfarfod â Public World a Buurtzorg Britain & Ireland, sy'n cefnogi'r cynlluniau peilot yn yr Alban a Lloegr. Felly, mae gennym y cyfle gorau i edrych ar yr hyn sy'n digwydd yno, yn ogystal â'r gwaith nad yw wedi dechrau eto yng Ngogledd Iwerddon.
Well, we're very interested in this model as well, here in the Welsh Conservatives, and I hope that you'll be able to update us on the work of the pilots over these next two years. It's only one model, of course. You'll be aware of one model of particular interest to me, and that's the Neath primary care hub one, which was supported by Welsh Government Pacesetter money in 2016, and which had the thumbs up from GPs, including the royal college, as well as patients. I'm just wondering if you can give us some sort of indication of what happens to the evaluations of these various trials, and confirm whether the integrated care fund can be used to move a successful pilot into a sustainable fixture. Or is it a bit more of a case that all partners need to chip in to an investment pot in order to make those pilots into something that lasts a bit longer—successful ones?
Wel, mae gennym ninnau gryn ddiddordeb yn y model hwn hefyd, yma yn y Ceidwadwyr Cymreig, a gobeithio y bydd modd i chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am waith y cynlluniau peilot dros y ddwy flynedd nesaf. Un model yn unig yw hwn, wrth gwrs. Fe fyddwch yn gwybod am un model sydd o ddiddordeb arbennig i mi, sef model canolfan gofal sylfaenol Castell-nedd, a gefnogwyd gan arian Llywodraeth Cymru ar gyfer prosiectau sy'n pennu cyfeiriad yn 2016, ac a gafodd ei gymeradwyo gan feddygon teulu, gan gynnwys y coleg brenhinol, yn ogystal â chleifion. Tybed a allwch roi rhyw fath o syniad inni beth sy'n digwydd i werthusiadau'r treialon amrywiol hyn, a chadarnhau a ellir defnyddio'r gronfa gofal integredig i droi cynllun peilot llwyddiannus yn rhywbeth parhaol a chynaliadwy. Neu a fydd angen i bob partner gyfrannu at bot buddsoddi er mwyn troi'r cynlluniau peilot hynny'n rhywbeth sy'n para ychydig yn hwy—rhai llwyddiannus?
I will, of course, be happy to update Members as we make more progress on the Buurtzorg-style pilots that the question started off with. In terms of the broader learning from the Neath Pacesetter, I had a very interesting visit there with both David Rees and Jeremy Miles as constituency representatives, looking at the variety of the work that they have in the hub that supports GPs themselves, but also the very positive story that GPs have to tell about telephone triage providing better access to their patients, they believe, and the challenge of staff getting used to it, and patients as well. But also, they believe it's made the job of the general practitioner a better job to do. They also have faster access to different healthcare staff in the hub as well. So, there is lots of learning. It's not just a matter for the ICF, actually; it's also a matter for clusters to look at as well. Of all the different Pacesetters around the country we've invested in, our challenge now is an understanding and an evaluation of the progress they've made, and how we roll that out in an improved model of local healthcare across the country. Because much of this could take place in a number of different communities around the country. It is pace that is the challenge, and that is about the buy-in from cluster leadership and individual clusters, and the variety of people within those local healthcare clusters, which will be really important in being able to do so.
Rwy'n fwy na pharod, wrth gwrs, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau wrth inni wneud mwy o gynnydd ar y cynlluniau peilot dull Buurtzorg a grybwyllwyd ar ddechrau'r cwestiwn. O ran y dysgu ehangach o brosiect pennu cyfeiriad Castell-nedd, cefais ymweliad diddorol iawn yno gyda David Rees a Jeremy Miles fel cynrychiolwyr yr etholaeth, i edrych ar yr amrywiaeth o waith sy'n mynd rhagddo yn y ganolfan i gefnogi'r meddygon teulu eu hunain, ond hefyd yr adroddiadau cadarnhaol iawn gan feddygon teulu fod brysbennu dros y ffôn yn darparu mynediad gwell ar gyfer eu cleifion, yn eu barn hwy, a'r her sy'n wynebu'r staff wrth iddynt ymgyfarwyddo â hynny, a'r cleifion hefyd. Ond hefyd, credant fod hynny wedi gwneud swydd y meddyg teulu yn swydd well. Mae ganddynt hefyd fynediad cyflymach at wahanol staff gofal iechyd yn y ganolfan. Felly, mae llawer o ddysgu. Nid yw'n fater ar gyfer y gronfa gofal integredig yn unig, mewn gwirionedd; mae hefyd yn fater i'r clystyrau ei ystyried. O'r holl wahanol brosiectau sy'n pennu cyfeiriad rydym wedi buddsoddi ynddynt ledled y wlad, ein her bellach yw deall a gwerthuso'r cynnydd a wnaethant, a sut rydym yn cyflwyno hynny mewn model gofal iechyd lleol gwell ledled y wlad. Oherwydd gallai llawer o hyn ddigwydd mewn nifer o wahanol gymunedau ledled y wlad. Cyflymder yw'r her, ac mae hynny'n ymwneud ag ymrwymiad arweinwyr clystyrau a chlystyrau unigol, a'r amrywiaeth o bobl o fewn y clystyrau gofal iechyd lleol hynny, a fydd yn bwysig iawn i allu gwneud hynny.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am wasanaethau adsefydlu cyffuriau ac alcohol yng Nghymru? OAQ51899
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on drug and alcohol rehabilitation services in Wales? OAQ51899
We invest almost £50 million a year in our substance misuse agenda, with the actions that we are taking highlighted in our latest substance misuse delivery plan. This includes supporting drug and alcohol rehabilitation services. These services are, of course, commissioned regionally by area planning boards, based on an assessment of local need.
Rydym yn buddsoddi bron i £50 miliwn y flwyddyn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau, a rhoddir sylw i'r camau gweithredu rydym yn eu cymryd yn ein cynllun cyflawni camddefnyddio sylweddau diweddaraf. Maent yn cynnwys cefnogi gwasanaethau adsefydlu cyffuriau ac alcohol. Wrth gwrs, comisiynir y gwasanaethau hyn yn rhanbarthol gan fyrddau cynllunio ardal, yn seiliedig ar asesiad o'r angen lleol.
Thank you, Cabinet Secretary. Drug abuse is a massive issue in our prisons—the primary reason why prisoners offend in the first place and a reason why many reoffend. Despite efforts by prison staff, who work extremely hard to provide mandatory drug testing and help prisoners come off drugs, this work is sometimes undone because, upon release, prisoners are often abandoned at the prison gates, with no housing or ongoing support. Cabinet Secretary, what is the Welsh Government doing to support the rehabilitation of drug addicts in the criminal justice system in order to combat reoffending rates?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae camddefnyddio cyffuriau yn broblem enfawr yn ein carchardai—y prif reswm pam mae carcharorion yn troseddu yn y lle cyntaf ac un rheswm pam mae llawer yn aildroseddu. Er gwaethaf ymdrechion gan staff y carchardai, sy'n gweithio'n galed iawn i ddarparu profion cyffuriau gorfodol a chynorthwyo carcharorion i roi'r gorau i ddefnyddio cyffuriau, mae'r gwaith hwn weithiau'n mynd yn ofer gan fod carcharorion, pan gânt eu rhyddhau, yn aml yn cael eu gadael ar eu pen eu hunain wrth gatiau'r carchar, heb dai na chymorth parhaus. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r broses o adsefydlu pobl sy'n gaeth i gyffuriau yn y system cyfiawnder troseddol er mwyn mynd i'r afael â chyfraddau aildroseddu?
I had a meeting today at which part of this issue was covered—about the adequacy of NHS healthcare within the prison system. Of course, Parc we don't have oversight for because it's the nature of it being a private prison. Actually, the oversight there comes from Her Majesty's Inspectorate of Prisons. There is a challenge here also about recognising, once prisoners are released, their relationship with the probation service. I really do regret the changes that have been made by the United Kingdom Government to the probation service. I think it is a less robust service that is less able to properly support people on their release from a custodial sentence, and I think they are more likely to reoffend and find themselves in a vulnerable position as a result. But there is a regular amount of work that looks at healthcare within prisons, of which, of course, substance misuse is an important part, and I expect to have a further update from the joint work being done by Healthcare Inspectorate Wales and Her Majesty's inspectorate on the adequacy of the service being provided.
Cefais gyfarfod heddiw lle y trafodwyd rhan o'r mater hwn—ynghylch digonolrwydd gofal iechyd y GIG o fewn y system garchardai. Wrth gwrs, nid ydym yn goruchwylio carchar y Parc am ei fod yn garchar preifat. Mewn gwirionedd, Arolygiaeth Carchardai Ei Mawrhydi sy'n gyfrifol am oruchwylio'r carchar hwnnw. Mae yna her yn hyn o beth hefyd ynghylch cydnabod, ar ôl i garcharorion gael eu rhyddhau, eu perthynas â'r gwasanaeth prawf. Rwy'n gresynu'n fawr at y newidiadau a wnaethpwyd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig i'r gwasanaeth prawf. Credaf ei fod yn wasanaeth llai cadarn gyda llai o allu i gynorthwyo pobl yn briodol ar ôl iddynt gael eu rhyddhau o'r carchar, a chredaf eu bod yn fwy tebygol o aildroseddu a bod yn agored i niwed yn sgil hynny. Ond mae gwaith rheolaidd yn mynd rhagddo i edrych ar ofal iechyd mewn carchardai, ac wrth gwrs, mae camddefnyddio sylweddau yn rhan bwysig o'r gwaith hwnnw, ac rwy'n disgwyl cael diweddariad pellach yn sgil y gwaith a wneir ar y cyd gan Arolygiaeth Ei Mawrhydi ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar ddigonolrwydd y gwasanaeth sy'n cael ei ddarparu.
Cabinet Secretary, I wonder if you would join me in applauding the work of Kaleidoscope and Gwent Drug and Alcohol Service in providing a wide range of activities for those in recovery from their drug and alcohol problems, so that they can develop new interests, find more useful ways of occupying their time in aiding that recovery process and, in particular, recognise new initiatives, such as this Saturday, when I will be joining Kaleidoscope staff and service users at Newport parkrun, where they're developing a collaboration to offer further opportunities for those in recovery to develop new interests and find useful purposes in life.
Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a wnewch chi ymuno â mi i ganmol gwaith Kaleidoscope a Gwasanaeth Cyffuriau ac Alcohol Gwent sy'n darparu ystod eang o weithgareddau ar gyfer y rheini sy'n gwella o'u problemau cyffuriau ac alcohol, fel y gallant ddatblygu diddordebau newydd, dod o hyd i ffyrdd mwy defnyddiol o dreulio eu hamser i gynorthwyo'r broses o wella, ac yn benodol, cydnabod mentrau newydd, megis ddydd Sadwrn, pan fyddaf yn ymuno â staff Kaleidoscope a defnyddwyr y gwasanaeth ar gyfer y digwyddiad parkrun yng Nghasnewydd, lle maent yn datblygu gwaith ar y cyd i gynnig rhagor o gyfleoedd i bobl sy'n gwella allu datblygu diddordebau newydd a dod o hyd i bethau defnyddiol i'w gwneud gyda'u bywydau.
I've visited the Kaleidoscope service, and I recognise the commitment of the staff there. Again, going back to some of the other issues that we've discussed, recovery is not a simple one-step journey. It will be different for different people. I recognise the parkrun. I won't be joining you—I'll make that clear—on Saturday, but there are a variety of different means to aid that recovery, different interests and different distractions. But also, it involves taking care of your physical health in that recovery journey. So, I recognise the work. They are a valued partner, commissioned by the area planning boards that are delivering those services, and they're a good model for what a successful service looks like.
Rwyf wedi ymweld â gwasanaeth Kaleidoscope, ac rwy'n cydnabod ymroddiad y staff yno. Unwaith eto, gan ddychwelyd at rai o'r materion eraill rydym wedi eu trafod, nid yw gwella'n daith syml, un cam. Bydd yn wahanol i wahanol bobl. Rwy'n gyfarwydd â'r digwyddiad parkrun. Ni fyddaf yn ymuno â chi—fe ddywedaf hynny'n glir—ddydd Sadwrn, ond mae amrywiaeth o wahanol ffyrdd i gynorthwyo'r broses o wella, gwahanol ddiddordebau a gwahanol ddifyrion. Ond hefyd, mae'n ymwneud â gofalu am eich iechyd corfforol yn ystod y broses honno o wella. Felly, rwy'n cydnabod y gwaith hwnnw. Maent yn bartner gwerthfawr, a gomisiynwyd gan y byrddau cynllunio ardal sy'n darparu'r gwasanaethau hynny, ac maent yn fodel da o ran beth sy'n creu gwasanaeth llwyddiannus.
During the 21 November Welsh Government debate on tackling substance misuse, I noted that, despite the all-Wales substance misuse framework for residential rehabilitation, large numbers of people from Wales proportionately were still being referred to providers in England that weren't on the framework. I have since received concerns from the sector, saying that the pathway to residential rehabilitation in Wales is fractured, there's a postcode lottery in access to residential rehabilitation in Wales, and residential services are not commissioned in the true sense but spot-purchased. How, therefore, are you delivering, or going to deliver, on the Welsh Conservative amendment that was passed in that debate unanimously, including with support from your own party, calling on the Welsh Government to increase capacity in tier 4 in-patient detoxification and residential rehabilitation services, recognising that this is not an alternative to recovery-focused services within the community?
Yn ystod dadl Llywodraeth Cymru ar 21 Tachwedd ar fynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau, er gwaethaf fframwaith camddefnyddio sylweddau Cymru gyfan ar gyfer adsefydlu preswyl, nodais fod llawer iawn o bobl o Gymru, yn ôl cyfran, yn dal i gael eu cyfeirio at ddarparwyr yn Lloegr nad oeddent yn rhan o'r fframwaith. Yn y cyfamser, mynegwyd pryderon gan y sector sy'n dweud bod y llwybr tuag at adsefydlu preswyl yng Nghymru yn un toredig, fod mynediad at wasanaethau adsefydlu preswyl yng Nghymru yn loteri cod post, ac nad yw gwasanaethau preswyl yn cael eu comisiynu yng ngwir ystyr y gair ond yn cael eu prynu yn ôl y galw. Sut, felly, rydych yn cyflawni neu'n mynd i gyflawni gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig, a dderbyniwyd yn unfrydol yn y ddadl honno, gan gynnwys cefnogaeth o'ch plaid eich hun, yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu'r capasiti o ran gwasanaethau adsefydlu preswyl a dadwenwyno cleifion mewnol haen 4, gan gydnabod nad dewis amgen yw hwn yn lle gwasanaethau sy'n canolbwyntio ar wella yn y gymuned?
Well, it would be helpful if the Member could write to me with the detail that he's provided and I will happily look at it, because I do expect area planning boards to properly commission services and make sure that the need that we do have is properly met and, wherever possible, met within the most local setting. There may be times when specialist services are required outside of Wales, but I would expect our services that we commission and that we provide funding for are properly used, and used to their fullest extent.
Wel, byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Aelod ysgrifennu ataf gyda'r manylion a ddarparwyd ganddo a byddaf yn fwy na pharod i edrych arnynt, gan fy mod yn disgwyl i'r byrddau cynllunio ardal gomisiynu gwasanaethau yn briodol a sicrhau bod yr angen sydd gennym yn cael ei ddiwallu'n briodol, ac yn cael ei ddiwallu yn y lleoliad mwyaf lleol lle bo modd. Efallai y bydd adegau pan fydd angen gwasanaethau arbenigol y tu allan i Gymru, ond buaswn yn disgwyl i'r gwasanaethau rydym yn eu comisiynu ac yn darparu arian ar eu cyfer gael eu defnyddio'n briodol, a'u defnyddio i'r graddau mwyaf posibl.
5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am drosglwyddo cleifion y GIG at y lleoliad gofal mwyaf priodol? OAQ51906
5. Will the Cabinet Secretary make a statement on the transfer of NHS patients to the most appropriate care setting? OAQ51906
Yes. Effective collaboration between our NHS, local authorities and their partners is critical to achieving the transition of patients to settings that best meet their own ongoing care needs. The Welsh Government has issued guidance on managing that important process and recent trends suggest it is having a positive effect.
Gwnaf. Mae cydweithredu effeithiol rhwng ein GIG, awdurdodau lleol a'u partneriaid yn hanfodol er mwyn sicrhau bod cleifion yn cael eu trosglwyddo i'r lleoliadau sy'n diwallu eu hanghenion gofal yn y ffordd orau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi canllawiau ar reoli'r broses bwysig honno ac awgryma tueddiadau diweddar fod hynny'n cael effaith gadarnhaol.
Thank you, Minister. I recently visited a small, independent care home in my constituency, and the owner left me in no doubt about the importance of co-operation between local government, local health boards and others to ensure that all patients receive the care that they need. He also highlighted how the process of transferring a patient to a different care setting can impact on the patient and their families, causing additional stress at what is already a worrying time. The integrated care fund encourages partnership working between those supporting people due to be discharged from care and people at risk of unnecessary admission to hospital or residential care homes. With the former Minister Rebecca Evans, I visited a great example in my own constituency, in Malpas, the Parklands. Can the Minister set out how we can utilise the fund creatively to ensure that patients are in the most appropriate care setting for their needs?
Diolch, Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais â chartref gofal bach annibynnol yn fy etholaeth, ac fe'm hargyhoeddwyd gan y perchennog ynghylch pwysigrwydd cydweithredu rhwng llywodraeth leol, y byrddau iechyd lleol ac eraill er mwyn sicrhau bod pob claf yn derbyn y gofal angenrheidiol. Nododd hefyd sut y gall y broses o drosglwyddo cleifion i leoliad gofal gwahanol effeithio ar y claf a'u teuluoedd, gan achosi straen ychwanegol ar adeg sydd eisoes yn adeg anodd. Mae'r gronfa gofal integredig yn annog gweithio mewn partneriaeth rhwng pobl sy'n cefnogi pobl sydd ar fin gadael gofal a phobl sydd mewn perygl o fynd i ysbytai neu gartrefi gofal preswyl heb fod angen. Gyda'r cyn-Weinidog Rebecca Evans, ymwelais ag enghraifft wych yn fy etholaeth i, ym Malpas, sef Parklands. A all y Gweinidog amlinellu sut y gallwn ddefnyddio'r gronfa'n greadigol i sicrhau bod cleifion yn mynd i'r lleoliad gofal mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion?
Yes, and it's a critical point. In some ways, the intermediate care fund and the use of it to enable effective not only discharge, but to ease that transition to the right care setting for the individual, whether that's in their home with the wraparound care that they need to support independent living or, actually, to a care home itself and, again, with the appropriate support as well, is critical. The ICF fund has done so much on this, not only in the Gwent area, but also where it's enabled teams that I visited in Ysbyty Maelor, in Caerphilly, in the Vale of Glamorgan and elsewhere, who actually use the ICF funding and the flexibility it gives to ease that transition, to make the right choices. And it is, of course, fundamentally focused on collaborative working, not only between the local authority and our NHS, but also third sector partners on the ground—those people who really can react to the needs of the individual.
So, within the Gwent area itself, we have, for example, within the £60 million overall envelope of the ICF this year, £9 million allocated within the Gwent region. 'Taking Wales Forward', of course, committed to retaining this fund, because we can see that, in some ways, this presages where we should be going with health and social care and in terms of the parliamentary review that the Cabinet Secretary referred to: collaborative working, making the money go further, but delivering better outcomes. And we're seeing this more and more now, right across Wales.
Gallaf, ac mae'n bwynt hollbwysig. Mewn rhai ffyrdd, mae'r gronfa gofal canolraddol a'r defnydd ohoni, nid yn unig i alluogi cleifion i gael eu rhyddhau'n effeithiol, ond hefyd i hwyluso'r broses drosglwyddo honno i'r lleoliad gofal addas ar gyfer yr unigolyn, boed hynny yn eu cartref gyda'r gofal cofleidiol y mae arnynt ei angen i'w cynorthwyo i fyw'n annibynnol, neu mewn gwirionedd, mewn cartref gofal, a chyda'r cymorth priodol hefyd, yn hollbwysig. Mae'r gronfa gofal canolraddol wedi gwneud cymaint o waith ar hyn, nid yn unig yn ardal Gwent, ond hefyd lle mae wedi galluogi'r timau y bûm yn ymweld â hwy yn Ysbyty Maelor, yng Nghaerffili, ym Mro Morgannwg ac mewn mannau eraill, sy'n defnyddio cyllid y gronfa gofal canolraddol a'r hyblygrwydd y mae'n ei ddarparu i hwyluso'r broses drosglwyddo honno, i wneud y dewisiadau cywir. Ac wrth gwrs, mae'n canolbwyntio'n llwyr ar weithio ar y cyd, nid yn unig rhwng yr awdurdod lleol a'n GIG, ond hefyd partneriaid y trydydd sector ar lawr gwlad—y bobl sy'n gallu ymateb o ddifrif i anghenion yr unigolyn.
Felly, yn ardal Gwent, mae gennym, er enghraifft, o fewn y cyfanswm o £60 miliwn ar gyfer y gronfa gofal canolraddol eleni, £9 miliwn wedi'i ddyrannu yn rhanbarth Gwent. Roedd 'Symud Cymru Ymlaen', wrth gwrs, yn cynnwys ymrwymiad i gadw'r gronfa hon, oherwydd gallwn weld, mewn rhai ffyrdd, fod hyn yn rhagfynegi ble y dylem fynd mewn perthynas ag iechyd a gofal cymdeithasol ac o ran yr arolwg seneddol y cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet ato: gweithio ar y cyd, sicrhau bod yr arian yn mynd ymhellach, ond gan ddarparu gwell canlyniadau. Ac rydym yn gweld mwy a mwy o hyn bellach, ledled Cymru.
Cabinet Secretary, figures for the last year show that patients delayed on acute, community rehabilitation and other wards faced shorter delays in accessing the next stage of care than those delayed on mental health wards. Indeed, almost 80 per cent of patients delayed over 26 weeks are on mental health wards. What is the Welsh Government doing to tackle the problem of delayed transfers of care for mental health patients in Wales, please?
Ysgrifennydd y Cabinet, dengys ffigurau ar gyfer y flwyddyn ddiwethaf fod cleifion ar wardiau acíwt, adsefydlu cymunedol a wardiau eraill wedi wynebu llai o oedi cyn symud ymlaen at y cam nesaf o ofal na'r oedi a wynebwyd ar wardiau iechyd meddwl. Yn wir, mae bron i 80 y cant o'r cleifion sydd wedi wynebu dros 26 wythnos o oedi yn gleifion ar wardiau iechyd meddwl. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â phroblem oedi wrth drosglwyddo gofal ar gyfer cleifion iechyd meddwl yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Yes, indeed, absolutely. Delayed transfers of care are at the centre of this—managing this transition effectively. And, of course, the right care that I was referring to earlier includes the right mental health care as well, and treatment, in the right setting as well. The good news is that this is not flicking a switch and we've suddenly removed delayed transfers of care overnight to the appropriate setting, but the work that we have been doing has been having real progress. So, I can tell the Member in response to his question that the total number of delayed transfers last year, in 2017, was 750—that's 750 too many, but it's 13 per cent lower than it was the previous year, and it's the lowest full year recorded in the 12 years for which delayed transfers of care statistics have been collected. The all-Wales total of delayed transfers of care in the January 2018 census was 442. Now, we acknowledge that this was slightly up—it was 4 per cent up in comparison with December of the previous year—but it was still, despite those massive pressures we've had this year, the third lowest January in the 12 years we've collected data. So, we're clearly doing something right, but if the Member is happy I think I'll write to him with some detail on specifically what we're doing on mental health as well to clarify, as part of that approach, where we're dealing with making sure it's the right transition for those who also have mental health needs as well.FootnoteLink
Ie wir, yn hollol. Oedi wrth drosglwyddo gofal sydd wrth wraidd hyn—rheoli'r broses drosglwyddo hon yn effeithiol. Ac wrth gwrs, mae'r gofal cywir y cyfeiriais ato yn gynharach yn cynnwys y gofal iechyd meddwl cywir hefyd, yn ogystal â thriniaeth, yn y lleoliad cywir hefyd. Y newyddion da yw nad yw hyn yn gyfystyr a gwasgu botwm a dileu achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal dros nos i'r lleoliad priodol, ond rydym wedi gwneud cynnydd gwirioneddol o ran y gwaith rydym wedi'i wneud. Felly, gallaf ddweud wrth yr Aelod, i ateb ei gwestiwn, mai cyfanswm nifer yr achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal y llynedd, yn 2017, oedd 750—mae hynny 750 yn ormod, ond mae 13 y cant yn is na'r ffigur ar gyfer y flwyddyn flaenorol, a dyma'r nifer isaf dros flwyddyn lawn a gofnodwyd yn y 12 mlynedd ers dechrau cofnodi ystadegau ar gyfer oedi wrth drosglwyddo gofal. Y cyfanswm ar gyfer Cymru gyfan o achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal yng nghyfrifiad Ionawr 2018 oedd 442. Nawr, rydym yn cydnabod bod y ffigur hwn ychydig yn uwch—roedd 4 y cant yn uwch o gymharu â mis Rhagfyr y llynedd—ond er gwaethaf y pwysau enfawr rydym wedi ei wynebu eleni, dyma'r mis Ionawr isaf ond dau yn y 12 mlynedd ers inni ddechrau casglu data. Felly, mae'n amlwg ein bod yn gwneud rhywbeth yn iawn, ond os yw'r Aelod yn fodlon, rwy'n credu y byddaf yn ysgrifennu ato gyda rhai manylion penodol ynglŷn â beth rydym yn ei wneud mewn perthynas ag iechyd meddwl hefyd er mwyn egluro, fel rhan o'r dull hwnnw, lle rydym yn mynd i'r afael â sicrhau mai dyna'r newid cywir ar gyfer pobl sydd ag anghenion iechyd meddwl hefyd.FootnoteLink
6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys ym Mhowys? OAQ51885
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on ambulance response times in Powys? OAQ51885A
In January, 68.3 per cent of red calls in Powys received a response within eight minutes. The Welsh Ambulance Services NHS Trust continues to work with the health board, the voluntary sector and fire and rescue service partners to improve responsiveness in rural areas like Powys where it can be more difficult to predict the focus of demand.
Ym mis Ionawr, ymatebwyd i 68.3 y cant o alwadau coch ym Mhowys o fewn wyth munud. Mae Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru yn parhau i weithio gyda'r bwrdd iechyd, y sector gwirfoddol a phartneriaid yn y gwasanaethau tân ac achub i wella'r ymateb mewn ardaloedd gwledig fel Powys lle y gall fod yn anos rhagweld ffocws y galw.
Cabinet Secretary, can I thank you for your answer? I have to say, since November, I have received a significant increase in concerns reporting worrying delays in the time it takes for an ambulance to arrive following a 999 call. It seems, by the questions being put to you over the last couple of days, that that's increasing as well in terms of Members.
Now, I have to say, there's one incident of a constituent who fell over on the street in Newtown and waited an hour and a half on a cold pavement for the ambulance to arrive. In that time, the constituent's situation seriously deteriorated. I have to say, I wrote to the ambulance trust, and what they said to me was that this was unacceptable. But they also said it was unfortunate and unavoidable, and they went on to say to me that, of the nine emergency vehicles available in the Powys locality, seven were waiting outside hospitals to transfer patients to the care of hospital staff.
Now, this does seem to be an issue that specifically revolves around Wrexham Maelor, unfortunately, as well. I have to say, this weekend I had a further issue raised with me of a Welshpool resident waiting seven hours for an ambulance to arrive. I'm not expecting you to comment on these specific examples, but these are very distressing, of course, for the patient, distressing for those waiting with the patient, and very frustrating for the ambulance and paramedic staff who do a great job in supporting when they arrive there as well.
Can I ask you: I would be grateful if you could provide me with details about what you are doing to prevent the handover times at hospitals causing these delays? I'm sure you will agree that these incidents are unacceptable, and that these incidents are unfortunately increasing.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ddiolch i chi am eich ateb? Mae'n rhaid imi ddweud fy mod wedi gweld cynnydd sylweddol, ers mis Tachwedd, yn y pryderon a godwyd ynghylch oedi difrifol o ran yr amser y mae'n ei gymryd i ambiwlans gyrraedd yn dilyn galwad 999. Yn ôl y cwestiynau a ofynnwyd i chi dros yr ychydig ddyddiau diwethaf, mae'n ymddangos bod hynny'n cynyddu hefyd ymhlith yr Aelodau.
Nawr, mae'n rhaid imi ddweud, cafwyd un digwyddiad lle roedd etholwr wedi syrthio ar y stryd yn y Drenewydd ac arhosodd am awr a hanner ar balmant oer i'r ambiwlans gyrraedd. Yn yr amser hwnnw, gwaethygodd sefyllfa'r etholwr yn sylweddol. Mae'n rhaid imi ddweud, ysgrifennais at yr ymddiriedolaeth ambiwlans, a dywedwyd wrthyf fod hyn yn annerbyniol. Ond roeddent hefyd yn dweud bod hyn yn anffodus ac na ellid bod wedi ei osgoi, ac aethant yn eu blaenau i ddweud wrthyf, o'r naw cerbyd brys sydd ar gael yn ardal Powys, fod saith ohonynt yn aros y tu allan i ysbytai i drosglwyddo cleifion i ofal staff ysbyty.
Nawr, ymddengys i mi fod hon yn broblem sy'n ymwneud yn benodol ag Ysbyty Maelor Wrecsam, yn anffodus, hefyd. Mae'n rhaid imi ddweud, y penwythnos hwn, tynnwyd fy sylw at fater arall lle bu'n rhaid i un o drigolion y Trallwng aros saith awr am ambiwlans. Nid wyf yn disgwyl ichi wneud sylwadau ar yr enghreifftiau penodol hyn, ond mae'r rhain yn peri cryn drallod, wrth gwrs, i'r claf, trallod i'r bobl sy'n aros gyda'r claf, a chryn rwystredigaeth hefyd i staff yr ambiwlans a'r parafeddygon sy'n gwneud gwaith gwych yn cynorthwyo wedi iddynt gyrraedd.
A gaf fi ofyn i chi: buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi manylion i mi ynglŷn â beth rydych yn ei wneud i atal yr amseroedd trosglwyddo mewn ysbytai rhag achosi'r oedi hwn? Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod y digwyddiadau hyn yn annerbyniol, a'u bod yn digwydd yn amlach, yn anffodus.
Yes, I recognise the picture you're painting and the fact that, through this winter, we've had more people wait too long to receive a service, and I don't try to claim that that is acceptable at all. There's a challenge to understand what we need to do across our system to improve that, indeed including choices about capacity or not, but you highlight one of our challenges, which is lost hours and handover challenges in particular. Now, the guidance that has been given out in emergency departments actually looks to make sure that people are swiftly handed over from the ambulance into the emergency department, and there are challenges in different units around Wales about the ability to do so as rapidly as we see, for example, in Cwm Taf, which has always been—well, certainly in the last few winters—the exemplar of rapid handovers, and managing the risk within an emergency department rather than having an unmanaged risk within the community if ambulances are held up.
I recognise the distress for individual citizens and their families and also the frustration for staff. There is a programme of work going on within Wales about that. The clinical director for unscheduled care, Jo Mower, who is a consultant from the Heath, is looking to have that conversation with colleagues around the country about improving practice, but, of course, we now highlight the lost hours that are provided. It wasn't something that was initially put into the public domain. It is regularly, as a result of the new system we've introduced—. But your concern about Powys isn't a particular issue about Wrexham Maelor, because I have to say that the bulk of handover delays affecting Powys patients in the last two months are actually at the Royal Shrewsbury Hospital. There is a challenge in both Wrexham and Bronglais to be addressed, but the largest part of the challenge affecting your constituents is actually Shrewsbury.
Ydw, rwy'n cydnabod y darlun rydych yn ei baentio a'r ffaith bod mwy o bobl, dros y gaeaf hwn, wedi bod yn aros yn rhy hir o lawer am wasanaeth, ac nid wyf yn ceisio honni bod hynny'n dderbyniol o gwbl. Mae yna her yma i ni ddeall beth y mae angen inni ei wneud ar draws ein system i wella hynny, yn wir, gan gynnwys dewisiadau ynghylch capasiti neu beidio, ond rydych yn nodi un o'r heriau sy'n ein hwynebu, sef oriau coll a heriau wrth drosglwyddo yn benodol. Nawr, bwriad y canllawiau a ddarparwyd mewn adrannau achosion brys yw sicrhau bod pobl yn cael eu trosglwyddo'n gyflym o'r ambiwlans i'r adran achosion brys, a cheir heriau mewn gwahanol unedau ledled Cymru mewn perthynas â'r gallu i wneud hynny mor gyflym ag y gwelwn, er enghraifft, yng Nghwm Taf, sydd bob amser wedi bod—wel, yn sicr, dros yr ychydig aeafau diwethaf—yn esiampl dda o drosglwyddo cleifion yn gyflym, a rheoli risg o fewn adran achosion brys yn hytrach na pheri risg na ellir ei rheoli o fewn y gymuned os yw ambiwlansys yn gorfod aros.
Rwy'n cydnabod y trallod i unigolion a'u teuluoedd yn ogystal â rhwystredigaeth y staff. Mae rhaglen waith ar y gweill yng Nghymru mewn perthynas â hynny. Mae'r cyfarwyddwr clinigol ar gyfer gofal heb ei drefnu, Jo Mower, sy'n feddyg ymgynghorol yn ysbyty'r Mynydd Bychan, yn awyddus i gael y sgwrs honno gyda chydweithwyr ledled y wlad ynglŷn â gwella ymarfer, ond wrth gwrs, rydym bellach yn amlygu'r oriau coll a ddarperir. Nid oedd hynny'n rhywbeth a wnaethpwyd yn gyhoeddus i ddechrau. Yn rheolaidd, o ganlyniad i'r system newydd rydym wedi'i rhoi ar waith—. Ond nid yw eich pryder ynghylch Powys yn broblem benodol ynglŷn ag Ysbyty Maelor Wrecsam, oherwydd mae'n rhaid imi ddweud mai yn Ysbyty Brenhinol Amwythig y cafwyd y rhan fwyaf o'r achosion o oedi wrth drosglwyddo sydd wedi effeithio ar gleifion Powys dros y ddeufis diwethaf. Mae yna her i'w datrys yn Wrecsam ac ym Mronglais, ond y rhan fwyaf o'r her sy'n effeithio ar eich etholwyr, mewn gwirionedd, yw'r Amwythig.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am wasanaethau deintyddol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51902
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on dental services in Mid and West Wales? OAQ51902
Thank you. Access to NHS dental care has improved significantly in recent years, although difficulties do remain in some areas. Health boards have budgets and responsibility for the provision of dental services and are working to address gaps in service provision through their operational plans.
Diolch. Mae mynediad at ofal deintyddol y GIG wedi gwella'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf, er bod anawsterau o hyd mewn rhai meysydd. Mae gan y byrddau iechyd gyllidebau a chyfrifoldeb am ddarparu gwasanaethau deintyddol ac maent yn gweithio i fynd i'r afael â diffygion yn y ddarpariaeth drwy eu cynlluniau gweithredol.
Wel, Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n dweud bod pethau wedi gwella yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond yn sicr yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, o'r hyn rwyf wedi gweld o etholwyr yn dod ataf i, mae'r dirywiad wedi ei osod mewn ac yn dechrau gwaethygu. Felly, nid oes deintydd NHS bellach yn Aberystwyth. Nid oes modd i glaf newydd gael deintydd NHS yn nhref fwyaf canolbarth Cymru. Mae yna restr aros o dair blynedd o hyd ar gyfer orthodonteg yn Hywel Dda. Rwyf wedi codi hyn dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Nid oes gwella wedi bod yn y maes yma. Mae gen i glaf sy'n etholwr i fi yn ardal Betsi Cadwaladr sy'n dal i aros am implants hanfodol gan fod yr ymgynghorydd deintyddol a oedd wedi cael ei fewnforio dros dro i Betsi Cadwaladr bellach wedi dychwelyd i Birmingham, heb ddelio â chlaf sydd wedi bod yn aros dros flwyddyn.
Mae'r sefyllfa ddeintyddol yn gwaethygu erbyn hyn. Pa gamau penodol ydych chi'n mynd i gymryd, yn enwedig yn Betsi Cadwaladr, yr ydych chi'n gyfrifol yn uniongyrchol amdano, ond hefyd yn Hywel Dda, i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau yma nid yn unig yn peidio â dirywio ond yn dechrau gwella?
Well, Cabinet Secretary, you say that things have improved over the past few years, but certainly over the past year, from what I have seen from the constituents approaching me, there has been a decline, and that decline is getting worse. So, there is no NHS dentist now in Aberystwyth. There is no chance for new patients to register with a dentist in the largest town in mid Wales. There is a waiting list of three years for orthodontic services in Hywel Dda. I have raised this over the past two years. There has been no improvement in this area. I have a patient who is a constituent of mine in the Betsi Cadwaladr area who is still waiting for crucial implants because the dental consultant who was brought in temporarily to Betsi Cadwaladr has now returned to Birmingham without having dealt with a patient who has been waiting over a year.
The dental situation is deteriorating. What specific steps are you going to take, particularly in Betsi Cadwaladr, which you're directly responsible for, but also in Hywel Dda, to ensure that these services not only cease to decline but start to improve?
Over the last decade, we've actually seen 45,000 more NHS patients receiving NHS dental care in Hywel Dda. Our challenge is our ability to keep up with the pace of demand, and I do recognise there are real challenges, particularly around orthodontics, about which I know you've written to me on several occasions. I recognise that some people are waiting longer than they should, but we also need to examine what's actually taking place within the waiting lists, and when people are being referred, whether the appropriate referral is being made at the time. That's part of the need to look at the service.
But, positively, I have spoken to both health boards about their plans, because in the last year both health boards underspent on their ring-fenced dental budgets. So, there is a challenge about making sure they spend the resources they have for dental services. I expect to see improved plans for the year ahead and I give you great assurance about the level of detail in the Hywel Dda plan, because I do understand that they are looking at providing greater services. They've got a plan for the next three years. They're starting a tender process—sorry, there's a tender process under way, and that will include new services at 10 locations across the Hywel Dda health board area. I look for a similar level of confidence in the detail of the plan for north Wales, because I fully expect that you and other Members will continue to ask questions if your constituents continue to wait an unacceptable level of time for the service, or find that there isn't an NHS dentist within a reasonable travelling distance.
Dros y degawd diwethaf, rydym wedi gweld 45,000 yn ychwanegol o gleifion y GIG yn derbyn gofal deintyddol y GIG yn ardal Hywel Dda. Yr her sy'n ein hwynebu yw ein gallu i ateb cyflymder y galw, ac rwy'n cydnabod bod heriau gwirioneddol i'w cael, yn enwedig mewn perthynas ag orthodonteg, a gwn eich bod wedi ysgrifennu ataf parthed hynny ar sawl achlysur. Rwy'n cydnabod bod rhai pobl yn aros yn hwy nag y dylent, ond mae angen inni edrych hefyd ar yr hyn sy'n digwydd go iawn o fewn y rhestrau aros, a phan gaiff pobl eu cyfeirio, a wneir yr atgyfeiriad priodol ar y pryd. Mae hynny'n rhan o'r angen i edrych ar y gwasanaeth.
Ond, yn gadarnhaol, rwyf wedi siarad gyda'r ddau fwrdd iechyd ynglŷn â'u cynlluniau, oherwydd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae'r ddau fwrdd iechyd wedi tanwario ar eu cyllidebau deintyddol a glustnodwyd. Felly, mae yma her o ran sicrhau eu bod yn gwario'r adnoddau sydd ganddynt ar gyfer gwasanaethau deintyddol. Rwy'n disgwyl gweld cynlluniau gwell ar gyfer y flwyddyn sydd i ddod a rhoddaf sicrwydd llwyr i chi ynglŷn â lefel y manylion yng nghynllun Hywel Dda, gan fy mod yn deall eu bod yn awyddus i ddarparu rhagor o wasanaethau. Mae ganddynt gynllun ar gyfer y tair blynedd nesaf. Maent yn dechrau proses dendro—mae'n ddrwg gennyf, mae proses dendro eisoes ar waith, a bydd honno'n cynnwys gwasanaethau newydd mewn 10 lleoliad ar draws ardal bwrdd iechyd Hywel Dda. Hoffwn lefel debyg o hyder ym manylion y cynllun ar gyfer gogledd Cymru, gan fy mod yn llawn ddisgwyl y byddwch chi ac Aelodau eraill yn parhau i ofyn cwestiynau os yw eich etholwyr yn parhau i aros am gyfnodau annerbyniol o hir am y gwasanaeth, neu'n clywed nad oes deintydd GIG o fewn pellter teithio rhesymol.
8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru i'r gwasanaeth iechyd yn Sir Benfro ar gyfer y 12 mis nesaf? OAQ51880
8. Will the Cabinet Secretary outline the Welsh Government's priorities for the health service in Pembrokeshire for the next 12 months? OAQ51880
We will continue to work with Hywel Dda university health board to provide the people of Pembrokeshire with health services that deliver the best possible outcomes for patients. We will continue to be guided by the best and most up-to-date clinical evidence and advice to deliver that high-quality care.
Byddwn yn parhau i weithio gyda bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda i ddarparu'r gwasanaethau iechyd sy'n sicrhau'r canlyniadau gorau posibl ar gyfer cleifion yn sir Benfro. Byddwn yn parhau i gael ein harwain gan y dystiolaeth a'r cyngor clinigol gorau a mwyaf diweddar er mwyn darparu gofal o ansawdd uchel.
Cabinet Secretary, as you're already aware, Hywel Dda university health board will shortly be consulting on its proposals to transform services in west Wales. As you know, I strongly oppose any proposals that would result in services at Withybush hospital being downgraded, or the hospital being closed down completely, which as you know the health board has not ruled out.
In the circumstances, could you confirm for the record today that you've held discussions with the Hywel Dda university health board regarding this consultation? And could you also confirm that the Welsh Government has guaranteed that funding will be made available for whichever options the local health board decides to issue for consultation? Because if this is not the case, then what is the point of consulting on any options at all?
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch eisoes, bydd bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda yn ymgynghori cyn bo hir ar eu cynigion i drawsnewid gwasanaethau yng ngorllewin Cymru. Fel y gwyddoch, rwy'n gwrthwynebu unrhyw gynigion a fyddai'n arwain at israddio gwasanaethau yn Ysbyty Llwynhelyg, neu gau'r ysbyty'n gyfan gwbl, oherwydd, fel y gwyddoch, nid yw'r bwrdd iechyd wedi diystyru'r posibilrwydd hwnnw.
O dan yr amgylchiadau hyn, a allwch gadarnhau ar gyfer y cofnod heddiw eich bod wedi cynnal trafodaethau gyda bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda ynglŷn â'r ymgynghoriad hwn? Ac a allwch gadarnhau hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi sicrwydd y bydd arian yn cael ei ddarparu ar gyfer pa opsiynau bynnag y bydd y bwrdd iechyd lleol yn penderfynu eu cyhoeddi ar gyfer ymgynghori yn eu cylch? Oherwydd os nad yw hynny'n wir, pa ddiben ymgynghori ar unrhyw opsiynau o gwbl?
There are three points to make about your question. I understand the concern of Members of every party about any consultation on the future of health services within their area. On the specifics about what may or may not happen, I've had broad conversations with every health board, and on a national level as well. If you've had the pleasure or otherwise of listening to me make speeches over the last two years, you'll have heard me say regularly that we need to see deliberate planned reform within the service, rather than waiting for change to happen at a time of chaos or when the services fall over. That's the indication that I've given. It's also backed up by the parliamentary review saying we need to plan for the future, because our current model of service delivery is not fit for the future. So, I expect the health board to continue with their plans for a consultation on the future of healthcare services within mid and west Wales. I haven't gone into the detail of what that might be, because I may have a role as a decision maker in the process.
On the second point about when that will start to happen, my understanding is that from the April board there should then be a public consultation on the defined options. I have not had early sight or looked to approve those in any way. I think it's really important that I make sure that there is not just a licence or empowerment to have this conversation, but an expectation that health boards have this conversation with their staff and with their public, and set out very clearly what this means for them—what this means in terms of the quality of the service, what this means in terms of access and what this means for the future. We then have to have questions about an agreed vision on what future funding there is, because you should expect me not to give complete carte blanche to any health board to say that any plan they come up with will be funded on any basis. I expect to see options come forward, and I expect us to work with any and every health board on looking at how we are able to support them in delivering the future of healthcare delivery within their area.
I recognise you want me to give a level of detail to this, but I'm simply not in a position to do so, and it would not be appropriate for me to try and do so when I also, of course, will need to understand the future financial resources available to this Government and, indeed, to the health service area in particular.
Mae tri phwynt i'w gwneud ynglŷn â'ch cwestiwn. Rwy'n deall pryderon Aelodau o bob plaid ynghylch unrhyw ymgynghoriad ar ddyfodol y gwasanaethau iechyd yn eu hardal hwy. O ran y manylion ynghylch beth allai ddigwydd ai peidio, rwyf wedi cael sgyrsiau bras gyda phob bwrdd iechyd, ac ar lefel genedlaethol hefyd. Os ydych wedi cael y pleser, neu fel arall, o wrando arnaf yn gwneud areithiau dros y ddwy flynedd ddiwethaf, byddwch wedi fy nghlywed yn dweud yn gyson fod angen inni weld diwygio bwriadol wedi'i gynllunio o fewn y gwasanaeth, yn hytrach nag aros i newid ddigwydd ar adeg o anhrefn neu pan fo gwasanaethau'n methu. Dyna'r arwydd rwyf wedi'i roi. Ategir hynny hefyd gan yr arolwg seneddol sy'n dweud bod angen inni gynllunio ar gyfer y dyfodol, gan nad yw ein model presennol o ddarparu gwasanaethau yn addas ar gyfer y dyfodol. Felly, rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd barhau â'u cynlluniau ar gyfer ymgynghoriad ar ddyfodol gwasanaethau gofal iechyd yng nghanolbarth a gorllewin Cymru. Nid wyf wedi sôn am y manylion o ran beth allai hynny fod, oherwydd efallai y bydd gennyf rôl yn gwneud penderfyniadau yn y broses.
O ran yr ail bwynt ynglŷn â phryd y bydd hynny'n dechrau digwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, dylem weld ymgynghoriad cyhoeddus ar yr opsiynau a ddiffiniwyd yn dilyn cyfarfod y bwrdd ym mis Ebrill. Nid wyf wedi cael golwg gynnar arnynt nac wedi ystyried eu cymeradwyo mewn unrhyw ffordd. Credaf ei bod yn bwysig iawn i mi sicrhau nad yw'n fater o roi trwydded neu hawl i gael y sgwrs hon, ond bod disgwyl i'r byrddau iechyd gael y sgwrs gyda'u staff a chyda'r cyhoedd, a nodi'n glir beth y mae hyn yn ei olygu iddynt—beth y mae hyn yn ei olygu o ran ansawdd y gwasanaeth, beth y mae hyn yn ei olygu o ran mynediad a beth y mae hyn yn ei olygu ar gyfer y dyfodol. Mae'n rhaid inni gael cwestiynau wedyn ynghylch gweledigaeth y cytunir arni o ran pa gyllid a fydd ar gael yn y dyfodol, oherwydd dylech ddisgwyl imi beidio â rhoi penrhyddid llwyr i unrhyw fwrdd iechyd ddweud y bydd unrhyw gynllun a gynhyrchir ganddynt yn cael ei ariannu ar unrhyw sail. Rwy'n disgwyl gweld opsiynau yn cael eu cyflwyno, ac rwy'n disgwyl inni weithio gydag unrhyw fwrdd iechyd a phob bwrdd iechyd i edrych i weld sut y gallwn eu cynorthwyo yn y dyfodol i ddarparu gofal iechyd yn eu hardaloedd.
Rwy'n cydnabod eich bod yn awyddus imi ddarparu lefel o fanylder ar hyn, ond nid wyf mewn sefyllfa i wneud hynny, ac ni fyddai'n briodol i mi geisio gwneud hynny pan fydd angen i minnau hefyd, wrth gwrs, ddeall pa adnoddau ariannol a fydd ar gael i'r Llywodraeth hon yn y dyfodol, ac yn wir, i'r gwasanaeth iechyd yn benodol.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Y cwestiynau nesaf i'r Cwnsler Cyffredinol, a'r cwestiwn cyntaf—Mark Reckless.
We now move to questions to the Counsel General, and the first question is from Mark Reckless.
1. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o waith y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru? OAQ51888
1. What assessment has the Counsel General made of the work of the Commission on Justice in Wales? OAQ51888
The First Minister has established the Commission on Justice in Wales to provide an expert, independent, long-term view. It has started work and has issued a call for evidence. I urge everyone with an interest to contribute.
Mae'r Prif Weinidog wedi sefydlu'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru i ddarparu barn arbenigol, annibynnol a hirdymor. Mae wedi dechrau ar y gwaith ac mae wedi cyhoeddi galwad am dystiolaeth. Rwy'n annog pawb sydd â diddordeb i gyfrannu.
A month into his appointment as Lord Chief Justice, Lord Thomas gave a lecture in which he said that European lawyers looked at England and Wales with admiration of our legal system for its independence, for its professionalism and for the fact that it has been the essential underpinning of our democratic way of life, and our general prosperity for hundreds of years. While many of us recognise the logic of jurisdiction following legislature and know that our present position is anomalous, does the Counsel General agree that the commission offers the right approach to ensure careful consideration and a degree of caution before seeking to separate or distinguish ourselves from a shared jurisdiction as successful as Lord Thomas described?
Fis wedi iddo gael ei benodi'n Arglwydd Brif Ustus, rhoddodd yr Arglwydd Thomas ddarlith yn dweud bod cyfreithwyr Ewrop yn edmygu system gyfreithiol Cymru a Lloegr oherwydd ei hannibyniaeth, ei phroffesiynoldeb a'r ffaith ei bod wedi bod yn sylfaen hanfodol i'n ffordd ddemocrataidd o fyw, ac i'n ffyniant cyffredinol ers cannoedd o flynyddoedd. Er bod llawer ohonom yn gyfarwydd â rhesymeg awdurdodaeth yn dilyn deddfwrfa ac yn gwybod bod ein sefyllfa bresennol yn un anarferol, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno bod y comisiwn yn cynnig y dull cywir i sicrhau ystyriaeth ofalus a rhywfaint o bwyll cyn ceisio gwahanu neu neilltuo ein hunain oddi wrth awdurdodaeth a rennir sy'n gymaint o lwyddiant â'r un a ddisgrifiwyd gan yr Arglwydd Thomas?
The Member acknowledges that the issue isn't straightforward. There are divergent views on this issue. He will be aware of the Welsh Government's position, as set forth in the Government of Wales draft Bill that itself put in the public domain. It is perfectly evident that being the only legislature that we can think of that does not have its own jurisdiction poses very significant challenges, and very significant constraints on the exercise of the devolved powers that we have, and in fact has shaped the devolution settlement in a way that is not helpful to the people of Wales. Had we had different jurisdictional arrangements, then some of the limitations that we face would not be in place and we would be able to use our powers more broadly and, perhaps, more effectively in some areas. So, I think it has to be seen against that backdrop.
There are many ways of ensuring that we maintain the current dependability, reliability and reputation of the jurisdiction that we exercise here in Wales, as well as that exercised in England. None of that is imperilled by a distinct or separate jurisdiction, and I think part of the journey that we're on in this commission is to explain and consider that in a way that is expert and independent, and underpins a better understanding amongst people in Wales of the virtues of having a distinct and, in due course, a separate jurisdiction.
Mae'r Aelod yn cydnabod nad yw'r mater yn un syml. Ceir sawl safbwynt gwahanol ynglŷn â'r mater hwn. Fe fydd yn ymwybodol o safbwynt Llywodraeth Cymru, fel y'i nodir ym Mil drafft Llywodraeth Cymru sydd ar gael i'r cyhoedd. Fel yr unig ddeddfwrfa y gallwn feddwl amdani nad oes ganddi ei hawdurdodaeth ei hun, mae'n berffaith amlwg fod hynny'n peri heriau sylweddol iawn, a chyfyngiadau sylweddol iawn ar weithredu ein pwerau datganoledig, ac mewn gwirionedd mae hynny wedi siapio'r setliad datganoli mewn ffordd nad yw'n ddefnyddiol i bobl Cymru. Pe baem wedi cael trefniadau awdurdodaethol gwahanol, ni fyddai rhai o'r cyfyngiadau sy'n ein hwynebu yn bodoli, a byddai modd inni ddefnyddio ein pwerau'n fwy cyffredinol, ac efallai, yn fwy effeithiol mewn rhai meysydd. Felly, credaf fod angen ystyried hynny yn y cyd-destun hwn.
Mae sawl ffordd o sicrhau ein bod yn cynnal dibynadwyedd, sicrwydd ac enw da'r awdurdodaeth a weithredir gennym yma yng Nghymru, yn ogystal â'r hyn a weithredir yn Lloegr. Ni pheryglir dim o hynny gan awdurdodaeth neilltuol neu ar wahân, a chredaf mai rhan o'r daith rydym arni gyda'r comisiwn hwn yw esbonio ac ystyried hynny mewn ffordd sy'n arbenigol ac yn annibynnol, ac sy'n sail i well dealltwriaeth ymhlith pobl yng Nghymru o rinweddau awdurdodaeth neilltuol, ac awdurdodaeth ar wahân maes o law.
Mae'r Prif Weinidog wedi dweud ei fod e eisiau cael system droseddol wahanol i Gymru, mewn ateb yn yr wythnosau diwethaf, ond nid yw polisi y Llywodraeth hon yn glir iawn ynglŷn â charchardai newydd yma yng Nghymru. Mae'r Prif Weinidog yn dueddol o fod yn fwy parod i dderbyn hynny na'r Gweinidog newydd, Alun Davies. Pa drafodaethau mae'r comisiwn wedi eu cael yng nghyd-destun y ffaith, petasai yna garchar newydd yma yng Nghymru, a phe byddai yna fwy o ofyn am bobl o'r tu allan i Gymru i fynd i'r carchar hynny na phobl o Gymru ei hun, sut fyddai modd creu polisi cynhenid unigryw i Gymru yng nghyd-destun y ffaith bod pobl o wahanol ardaloedd o Brydain yn mynd i fod yn dod i garchardai yng Nghymru?
The First Minister has said that he wants a different justice system for Wales, in an answer given over the past few weeks, but the Government policy isn't clear on new prisons here in Wales. The First Minister tends to be more willing to accept that than the new Minister, Alun Davies. What discussions has the commission had in the context of the fact that, if there were to be a new prison here in Wales, and if there were to be more demand for more prisoners from outwith Wales to go to that prison rather than prisoners from Wales itself, how could we create a uniquely and inherently Welsh policy in the context of the fact that people from various different areas of Britain would be coming to prisons in Wales?
Fe wnes i nodi cynnwys y ddadl a ddaeth ymlaen yn enw Jenny Rathbone ar y testun hwn yn y dyddiau diwethaf, a chyfraniad yr Aelod yn y cyd-destun hwnnw. Mae'r comisiwn wedi galw am dystiolaeth wrth bobl yng nghyd-destun y system droseddol, felly byddwn i'n annog yr Aelod, ac eraill, i gyfrannu at y cwestiwn hwnnw. Gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet, yn ei ateb i'r ddadl, sôn am ba mor bwysig oedd hi i gael system droseddol a oedd yn gymwys i anghenion pobl yng Nghymru, ac i nodweddion penodol carcharorion yng Nghymru. Rhoddodd e'r enghraifft nad oes carchardai ar gyfer menywod yng Nghymru—bod angen polisi sydd yn lot fwy gwahanol yng Nghymru nag y mae'r Llywodraeth yn ei ddilyn yn San Steffan. Felly, rwy'n gobeithio y bydd datblygiadau yn y maes hwnnw, ac yn sicr, o safbwynt carchardai, fod angen polisi penodol yn yr hir dymor ar gyfer anghenion Cymru.
I noted the content of the debate that Jenny Rathbone brought forward in the past few days, and the Member's contribution to that debate in that context. The commission has sought evidence from people in the context of the criminal justice system, and I would urge the Member, and others, to contribute to that. The Cabinet Secretary, in his response to the debate, said how important it was to have a criminal justice system that suited the needs of the people of Wales, and to note the particular needs of prisoners in Wales. The example given was that there wasn't a women's prison in Wales, and that we needed a completely different policy for Wales, rather than the one being followed by the Government in Westminster. So, I hope that there will be developments in that field from that point of view, and certainly from the point of view of prisons, that we need a specific long-term policy for the needs of Wales.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â gweithredu deddfwriaeth llygredd aer? OAQ51883
2. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government in relation to the implementation of air pollution legislation? OAQ51883
I thank the Member for his question. Wales currently meets the legal limits for almost all air pollutants, but faces significant challenges in reducing levels of nitrogen dioxide. I fully support the Welsh Government’s commitment to improving air quality across Wales, including various initiatives to tackle air pollution to ensure compliance with the relevant statutory duties.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Ar hyn o bryd, mae Cymru'n bodloni'r terfynau cyfreithiol ar gyfer pob llygrydd aer, bron â bod, ond rydym yn wynebu heriau sylweddol o ran lleihau lefelau nitrogen deuocsid. Rwy'n llwyr gefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wella ansawdd aer ledled Cymru, gan gynnwys amrywiaeth o fentrau i fynd i'r afael â llygredd aer er mwyn sicrhau cydymffurfiaeth â'r dyletswyddau statudol perthnasol.
Thank you for that answer, Counsel General. According to guidance set out by the Department for Environment, Food and Rural Affairs and the Department for Transport, so-called charging authorities can establish clean-air zones under the Transport Act 2000. Now, as he will know, the Wales Act 2017 exempts only trunk road charging schemes and matters relating to the Traffic Management Act 2004 from its list of reserved transport powers. So, does the Counsel General, therefore, foresee any difficulties in establishing clean-air zones in Wales, especially when they include roads that are not trunk roads?
Diolch am eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Yn ôl y canllawiau a nodir gan Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a'r Adran Drafnidiaeth, gall awdurdodau codi tâl, fel y'u gelwir, sefydlu parthau aer glân o dan Ddeddf Trafnidiaeth 2000. Nawr, fel y gŵyr, dim ond y cynlluniau codi tâl ar gefnffyrdd a materion sy'n ymwneud â Deddf Rheoli Traffig 2004 a esemptir gan Ddeddf Cymru 2017 oddi ar ei rhestr o bwerau trafnidiaeth a gedwir yn ôl. Felly, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn rhagweld unrhyw anawsterau wrth sefydlu parthau aer glân yng Nghymru, yn enwedig pan fônt yn cynnwys ffyrdd nad ydynt yn gefnffyrdd?
Well, the Member will be aware that the Welsh Government intends to consult on a clean-air zone framework, by the end of April 2018, which will set out the principles for operating clean-air zones in Wales, and as a means of accelerating compliance where it's needed, and helping to reduce pollution more widely. I know from previous questions that he's asked that he's paid close attention to the High Court litigation recently, in relation to nitrogen dioxide levels generally. He'll know that an undertaking was given to the court to bring forward a plan to consult on clean-air zones by the end of April, and to introduce a framework by the end of July this year.
Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymgynghori ar fframwaith parth aer glân erbyn diwedd mis Ebrill 2018 a fydd yn nodi'r egwyddorion ar gyfer gweithredu parthau aer glân yng Nghymru, ac fel modd o sbarduno cydymffurfiaeth lle bo angen, a chynorthwyo i leihau llygredd yn fwy cyffredinol. Gwn o gwestiynau blaenorol a ofynnodd ei fod wedi rhoi cryn dipyn o sylw i ymgyfreitha'r Uchel Lys yn ddiweddar, mewn perthynas â lefelau nitrogen deuocsid yn gyffredinol. Bydd yn ymwybodol fod ymrwymiad wedi'i wneud gerbron y llys i gyflwyno cynllun i ymgynghori ar barthau aer glân erbyn diwedd mis Ebrill, ac i gyflwyno fframwaith erbyn diwedd mis Gorffennaf eleni.
3. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi’i roi ynglŷn â newid y gyfraith yng Nghymru i ganiatáu i fenywod gymryd tabledi erthylu yn eu cartrefi? OAQ51905
3. What legal advice has the Counsel General provided regarding changing the law in Wales to allow women to take abortion tablets in their homes? OAQ51905
Rwy’n ymwybodol o’r datganiad barn a gafodd ei gyflwyno yr wythnos diwethaf, yn enwau Jenny Rathbone a Julie Morgan, a bod yr Aelod wedi tanysgrifio i'r datganiad hwnnw. Ac roeddwn i yn y Siambr ddoe i glywed cwestiwn i'r Prif Weinidog ar y testun hwn hefyd. Yn yr Alban, mae menywod beichiog yn gallu cymryd ail gam erthyliad meddygol yn eu cartrefi, ond mae’r sefyllfa hon yn ddiweddar wedi cael ei herio gan SPUC, a byddwn ni yma yn cadw golwg ar y sefyllfa yn yr Alban.FootnoteLink
I am aware of the statement of opinion tabled last week in the names of Jenny Rathbone and Julie Morgan, and that the Member had subscribed to that statement. I was in the Chamber yesterday to hear a question posed to the First Minister on this topic also. In Scotland, pregnant women can take the second stage of a medical abortion at home. However, this position has recently been challenged by the Society for the Protection of Unborn Children, and we here will keep an eye on the position in Scotland.FootnoteLink
Diolch am yr ymateb, Cwnsler Cyffredinol. Rwyf i o'r farn, fel y mae e newydd ei amlinellu yn y datganiad barn, y dylid cymryd agwedd feddygol tuag at hyn, yn hytrach nag agwedd gyfreithiol sydd wedi ei seilio ar hen gyfraith yn deillio o rai o'r trafodaethau moesegol a oedd yn digwydd dros hanner canrif yn ôl. Erbyn hyn, rwy'n credu ein bod ni'n edrych ar hwn drwy bersbectif, a thrwy lygaid, meddygol, a beth sydd orau ar gyfer y fenyw, a beth sydd orau ar gyfer iechyd. Felly, fy nealltwriaeth i, fel sydd newydd gael ei grybwyll gan y Cwnsler Cyffredinol, yw bod yna amheuaeth gyfreithiol ynglŷn ag agwedd ar hyn, ac, os felly, a oes angen bod yn fwy eglur ynglŷn â'r sefyllfa gyfreithiol yma yng Nghymru, ac a oes gan y Llywodraeth fwriad i fynd i'r afael â'r broblem yna?
Thank you for that response, Counsel General. I am of the opinion, as is outlined in the statement of opinion, that we should take a medical approach to this issue, rather than a legal approach that is based on old law emerging from some of the ethical debates that were taking place over half a century ago. I think we are now looking at this through a medical lens, and what is best for the woman, and what is best for health. So, my understanding is, as has just been mentioned by the Counsel General, that there is some legal doubt as to some aspects of this, and, if so, do we need greater clarity on the legal position here in Wales, and does the Government have any intention to tackle that issue?
Wel, yn Neddf Erthylu 1967, mae'r Ddeddf honno'n rhoi pwerau i Weinidogion yn yr Alban i ddefnyddio'r pwerau hynny, ac i'r Gweinidogion yma yng Nghymru, i allu penodi categorïau o leoliadau fel llefydd sydd yn bosibl i'r ail gam erthyliad yma i gymryd lle. Yr hyn sydd wedi digwydd yn yr Alban, sydd yn gyd-destun i'r drafodaeth yma yng Nghymru, yw bod Gweinidogion wedi gwneud y penderfyniad yna fis Hydref diwethaf, ac wedi darparu canllawiau meddygol i'r gwasanaeth iechyd yn yr Alban yn y cyd-destun hwnnw. Ond, fel y gwnes i grybwyll, mae sialens gyfreithiol wedi dod yn sgil hynny. Nid yw'r sialens, nid wyf yn credu, yn gyhoeddus eto, ond mae e'n sialens sydd yn berthnasol i'r dadansoddiad cyfreithiol yn yr Alban fel mae e hefyd yma yng Nghymru, ac felly, mae'n bwysig inni gadw llygad ar ddatblygiad hynny cyn gallu bod yn sicr o'r sefyllfa gyfreithiol sydd yn berthnasol yma hefyd. Ond mae'r testun yn amlwg yn un pwysig iawn, ac mae'r testun yn amlwg yn un y dylem ni edrych arno drwy lens y presennol, fel mae'r Aelod yn crybwyll yn ei gwestiwn.
Well, the Abortion Act 1967 gave powers to Ministers in Scotland to use those powers, and to Ministers here in Wales, to be able to list categories of locations as places where it is possible to allow the second phase of an abortion to take place. What has happened in Scotland, which gives context to the discussion here in Wales, is that the Ministers took that decision last October and provided medical guidelines for the health service in Scotland in that context. But, as I just mentioned, a legal challenge has been set following that. That challenge is not in the public domain yet, I don't think, but it is relevant to the legal analysis in Scotland, as it is also here in Wales. So, it is important for us to keep that under review before we can be certain of the legal position that is relevant here too. But the subject is obviously extremely important and is one that we should actually look at through the current lens, as the Member mentioned in his question.
What you've just told us about the challenge to the Scottish decision is very interesting. It's difficult to understand in the context of what we're asking women to do is to take this pill and then go home on the bus and have the miscarriage on the bus, and I can't see how this in their best interests, or indeed prudent healthcare. So, I'd be very interested to know what action you think the Welsh Government might take in the light of this challenge, whether you're going to wait for this challenge to run its course, which could be many months, or whether you might be prepared to bite the bullet on what, as far as I understand it, is perfectly within the health Secretary or the Government's domain to extend the place where medical abortions can be carried out.
Mae'r hyn a ddywedoch wrthym ynglŷn â'r her i benderfyniad yr Alban yn ddiddorol iawn. Mae'n anodd deall hynny yn y cyd-destun mai'r hyn rydym yn gofyn i fenywod ei wneud yw cymryd y bilsen hon a wedyn mynd adref ar y bws a chael y camesgoriad ar y bws, ac ni allaf weld sut y gellir dweud mai hyn sydd orau i'w lles, neu'n wir, ei fod yn ofal iechyd darbodus. Felly, hoffwn wybod pa gamau y credwch y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd yng ngoleuni'r her hon, pa un a ydych yn mynd i aros hyd nes bod yr her wedi dod i ben, a allai gymryd sawl mis, neu a ydych yn barod i fynd amdani mewn perthynas â rhywbeth sydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn rhan o faes yr Ysgrifennydd iechyd neu'r Llywodraeth o ran ymestyn y mannau lle y gellir cyflawni erthyliadau meddygol.
Well, the issue that the Member identified is of course a critical issue about the safety of women and the supportive environment in which what is a medical process continues to the end of the process, if you like. And, so, that is obviously the live issue at the heart of this question. As I say, the legal framework is the same for Ministers in Wales as it is in Scotland. I think it's right that we should have regard to what the challenge contains, so that we understand what the potential outcomes are, but certainly, from the perspective of encouraging women to be safe when they are undertaking this procedure, clearly the concerns that the Member raises are absolutely paramount in that context.
Wel, mae'r mater a nodwyd gan yr Aelod yn fater hollbwysig wrth gwrs sy'n ymwneud â diogelwch menywod a'r amgylchedd cefnogol lle mae proses feddygol yn parhau hyd at ddiwedd y broses, os hoffwch. Ac felly, mae'n amlwg mai dyna'r mater perthnasol sydd wrth wraidd y cwestiwn hwn. Fel y dywedaf, mae'r fframwaith cyfreithiol yr un fath ar gyfer Gweinidogion yng Nghymru â'r hyn ydyw yn yr Alban. Credaf ei bod yn iawn i ni roi sylw i'r hyn y mae'r her yn ei gynnwys, fel y gallwn ddeall beth yw'r canlyniadau posibl, ond yn sicr, o ran annog menywod i fod yn ddiogel pan fyddant yn cael y driniaeth hon, mae'n amlwg fod y pryderon a godwyd gan yr Aelod yn hollbwysig yn y cyd-destun hwnnw.
4. Pa drafodaethau y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cynnal ynglŷn â gallu Llywodraeth Cymru i ddefnyddio adran 12 o Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006 i gyflwyno gwaharddiad ar anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau? OAQ51903
4. What discussions has the Counsel General held regarding the Welsh Government's ability to use section 12 of the Animal Welfare Act 2006 to introduce a ban on wild animals in circuses? OAQ51903
Rydym ni wedi clywed y ddadl ar y ddeiseb a gynhaliwyd yn y diwrnodau diwethaf, a arwyddwyd gan bron i 6,500 o aelodau'r cyhoedd. Mae Llywodraeth Cymru yn archwilio’r cyfleoedd i gyflwyno deddfwriaeth i wahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau yng Nghymru.
We listened to the debate on the petition that was held last week, and there were almost 6,500 signatories to that petition. Welsh Government is committed to exploring opportunities to bring forward legislation to ban the use of wild animals in circuses in Wales.
Diolch am yr ateb yna, sydd ddim yn ein symud ni ymlaen i ddeall beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud. Mae'n amlwg bod modd defnyddio'r adran yma, sydd yn rhoi pwerau eang iawn i Weinidogion, a dweud y gwir, i ymyrryd dros les anifeiliaid. Ac mae'n amlwg hefyd bod modd i ddefnyddio deddfwriaeth sylfaenol yn y lle yma—Bil a Mesur yn mynd drwyddo. Yn y gorffennol, rydych chi fel cwnsler, a chwnsleriaid blaenorol, wedi ffafrio ar y cyfan Biliau, achos maen nhw'n rhoi cyfle i roi cyd-destun, ac efallai i dacluso agweddau eraill o'r gyfraith hefyd. Ond mae'n amlwg bod y Cynulliad yn meddwl ac yn dymuno gweld gweithredu buan iawn yn yr adran yma. Mae Plaid Cymru o'r farn ei bod hi'n briodol defnyddio adran 12 o Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006 ac rwyf am weld lle mae meddwl y Llywodraeth bellach ynglŷn â defnyddio hon, gan fod cymaint o ddeddfwriaeth arall ar y gweill, yn deillio o Brexit a phethau eraill. Onid nawr yw'r amser i chi roi'r cyngor cyfreithiol priodol i alluogi Lesley Griffiths i fwrw ymlaen â'r mater yma?
Thank you for that response, which doesn't really help in assisting us to understand what the Welsh Government intends to do. Clearly, this section could be used, as it gives Ministers very broad powers to intervene in cases of animal welfare. It is clear too that we could use primary legislation in this place—a Bill and an Act going through this place. Now, in the past, you as counsel general and your predecessor counsels general have generally favoured Bills, because they do give an opportunity to provide some context and to tidy up some other aspects of the law too. But, it's clear that the Assembly wishes to see urgent action in this area. Plaid Cymru is of the view that it would be appropriate to use section 12 of the Animal Welfare Act 2006, and I would want to know where Government thinking is now on using this section because there is so much other legislation in the pipeline emerging from Brexit and other issues. Isn't now the time for you to give the appropriate legal advice to enable Lesley Griffiths to proceed on this issue?
Wel, gydag adran 12 o Ddeddf 2006, yr hyn sy'n bwysig yw bod tystiolaeth gref yn cefnogi'r ddadl dros lesiant yr anifeiliaid. Mae safbwynt Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi bod yn glir nad oes safbwynt digon cryf i hynny, ac mae mwy nag un adroddiad wedi dangos hynny. Wrth gwrs, gwnaeth Llywodraeth Cymru gomisiynu adroddiad wnaeth ddangos bod tystiolaeth yn cefnogi hynny i raddau, ond y risg o fewn y dadansoddiad llesiant yw nad yw hynny'n ddigon i allu gwrthsefyll unrhyw ymosodiad cyfreithiol yn y llysoedd. Mae trafodaeth wedi bod, fel y gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet grybwyll yn y ddadl yn ddiweddar. Bu trafodaethau gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ynglŷn â Bil ar y cyd, i sicrhau bod y ddeddfwriaeth honno yn gallu taclo'r sialens yma, ond bod hynny wedi cymryd amser. Mae trafodaethau neu ystyriaeth wedi bod i Ddeddf benodol i ddelio â hyn, ac mae'r pwerau a ddaw i ni dan y setliad newydd yn ehangach, wrth gwrs, a ddim yn ein cyfuno ni i edrych ar lesiant yn benodol. Gwnes i wrando ar sylwadau yr Aelodau a sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet yn y ddadl, ac ni allaf drafod cyngor cyfreithiol fan hyn, ond rwyf yn deall cryfder safbwyntiau pobl yn y cyd-destun hwnnw.
Well, with section 12 of the 2006 Act, what is important is that strong evidence supports the argument for animal welfare. The UK Government has been clear that there isn't a sufficiently robust basis for that, and more than one report has demonstrated that. The Welsh Government commissioned a report that demonstrated that there was evidence to support that to some extent, but the risk within the welfare analysis is that it won't be adequate to withstand any legal challenge in the courts. There has been discussion, as the Cabinet Secretary alluded to in a recent debate. There has been discussion with the UK Government on a joint Bill, so that we could actually tackle that challenge that jointly, but that will take time. Consideration has been given to a specific Act to deal with this, and the powers that will come to us under the new settlement are broader, of course, and won't restrict us just to looking at animal welfare specifically. I listened to the comments of both the Members and the Cabinet Secretary in that debate, and I cannot discuss legal advice here, but I understand the strength of people's standpoints in this context.
Can we just be clear, does section 12 give you the ability to ban wild animals in circuses or not?
A gawn ni fod yn glir, a yw adran 12 yn eich galluogi i wahardd anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau ai peidio?
Well, I'll just refer the Member to the discussion I've just had about that, which is about the availability of evidence supporting that. There is a question around that and as I've said, I'm not going to discuss legal advice that I'm giving on this particular point, but I've heard the discussion in the debate and the comments of the Cabinet Secretary in relation to that.
Wel, cyfeiriaf yr Aelod at y drafodaeth rwyf newydd ei chael ynglŷn â hynny, sy'n ymwneud ag argaeledd y dystiolaeth i gefnogi hynny. Mae cwestiwn yn codi ynglŷn â hynny ac fel rwyf wedi'i ddweud, nid wyf am drafod cyngor cyfreithiol rwy'n ei roi ar y pwynt penodol hwn, ond rwyf wedi clywed y drafodaeth yn y ddadl a sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet mewn perthynas â hynny.
5. Pa drafodaethau y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’u cynnal gyda swyddogion y gyfraith ynglŷn â sicrhau dinasyddiaeth Ewropeaidd i bobl yng Nghymru yn dilyn Brexit? OAQ51904
5. What discussions has the Counsel General held with law officers regarding securing European citizenship for people in Wales following Brexit? OAQ51904
We value the freedoms and access that come with EU citizenship. Our future prosperity is intrinsically linked with our ability to secure full and unfettered single market access, including Welsh citizens’ ability to work in Europe.
Rydym yn rhoi gwerth ar y rhyddid a'r mynediad sy'n gysylltiedig â dinasyddiaeth yr UE. Mae ein ffyniant yn y dyfodol yn gynhenid gysylltiedig â'n gallu i sicrhau mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, gan gynnwys gallu dinasyddion Cymru i weithio yn Ewrop.
Thank you for that. Does the Counsel General agree with me that under international law it is questionable whether, in fact, European citizenship can be stripped from an individual without their explicit consent, regardless of the UK's exit from the European Union? And, following the successful passage of a Plaid Cymru motion in the House of Commons last week, the Westminster Government must now respond within 12 weeks to outline their position on the future of European citizenship, so what pressure is he putting on his counterparts in London to make sure the option of continued European citizenship remains on the table?
Diolch. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi nad yw'n glir, o dan gyfraith ryngwladol, y gellir amddifadu unigolyn o'u dinasyddiaeth Ewropeaidd heb eu caniatâd diamwys, er gwaethaf ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd? Ac yn sgil derbyn cynnig Plaid Cymru yn Nhŷ'r Cyffredin yr wythnos diwethaf, mae'n rhaid i Lywodraeth San Steffan ymateb o fewn 12 wythnos yn awr i nodi eu safbwynt ar ddyfodol dinasyddiaeth Ewropeaidd, felly pa bwysau y mae'n ei roi ar ei swyddogion cyfatebol yn Llundain i sicrhau bod yr opsiwn o barhau i fod yn ddinasyddion Ewropeaidd yn dal i fod ar gael?
I think he's partly referring to the report commissioned by Jill Evans in this area, which I've had the opportunity of reading part of and there are many creative arguments in there for the continuation of European citizenship. When I was a member of the Brexit committee, the External Affairs and Additional Legislation Committee, we visited the European Parliament and met with Guy Verhofstadt there who has a very clear view on this area. Members may know that this morning, a matter of hours ago, the European Parliament passed a resolution at 544 votes in favour, 110 against, which supported the position in relation to ensuring that UK and EU citizens' rights should not be adversely affected by Brexit, which is a key issue for the Parliament's consent in due course. So, that has reinforced the argument about not damaging the rights of Welsh, UK or EU citizens in this regard.
I think it's an area where there's obviously disagreement between the UK Government and the EU 27. It's one where I think we need some creativity to resolve that issue. The Welsh Government's position, which it advocates for strongly with the UK Government, is to ensure that the rights of Welsh citizens as part of the UK are protected with regard to this. And that's consistent with having a migration system that is managed but flexible and gets us as close as possible to continued access—full and unfettered access—to the single market. It's really important though that the position's clarified as quickly as possible in the interests of Welsh citizens and in the interests of the rest of the EU, because these are not just academic discussions, these are not just legalistic discussions, these are the lives of individuals and decisions they're having to make every day in relation to their future residence.
Credaf ei fod yn cyfeirio'n rhannol at yr adroddiad a gomisiynwyd gan Jill Evans yn y maes hwn, a chefais gyfle i ddarllen rhan ohono ac mae'n cynnwys llawer o ddadleuon creadigol dros barhad dinasyddiaeth Ewropeaidd. Pan oeddwn yn aelod o'r pwyllgor Brexit, y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, buom yn ymweld â Senedd Ewrop a chyfarfuom â Guy Verhofstadt, sydd â barn glir iawn ar y mater hwn. Efallai y gŵyr yr Aelodau fod Senedd Ewrop y bore yma, oriau yn ôl yn unig, wedi derbyn cynnig, gyda 544 pleidlais o blaid a 110 yn erbyn, a gefnogai'r safbwynt mewn perthynas â sicrhau na ddylai hawliau dinasyddion y DU a'r UE gael eu heffeithio'n andwyol gan Brexit, sy'n fater allweddol ar gyfer cydsyniad y Senedd maes o law. Felly, mae hynny wedi atgyfnerthu'r ddadl am beidio â niweidio hawliau dinasyddion Cymru, y DU neu'r UE yn hyn o beth.
Credaf ei fod yn faes lle y ceir anghytuno amlwg rhwng Llywodraeth y DU a 27 yr UE. Mae'n fater lle y credaf fod arnom angen peth creadigrwydd i ddatrys y broblem honno. Safbwynt Llywodraeth Cymru, a'r un y mae'n dadlau'n gryf drosti gyda Llywodraeth y DU, yw sicrhau y diogelir hawliau dinasyddion Cymru fel rhan o'r DU mewn perthynas â hyn. Ac mae hynny'n gyson â chael system ymfudo a reolir ond sy'n hyblyg ac sy'n sicrhau ein bod mor agos â phosibl at fynediad parhaus—mynediad llawn a dilyffethair—at y farchnad sengl. Mae'n wirioneddol bwysig, fodd bynnag, fod y safbwynt yn cael ei egluro cyn gynted â phosibl er budd dinasyddion Cymru ac er budd gweddill yr UE, oherwydd nid trafodaethau academaidd yn unig yw'r rhain, nid trafodaethau deddfol yn unig yw'r rhain, mae a wnelo hyn â bywydau unigolion a phenderfyniadau sy'n rhaid iddynt eu gwneud bob dydd o ran ble y byddant yn byw yn y dyfodol.
I've raised related questions on previous occasions with the previous Counsel General about the impact of the Vienna convention, I think, of 1969 on vested treaty rights. But would the Counsel General agree with me that one of the problems, which the EU has at the moment, which is causing electorates all over the continent to become more and more restive is the indiscriminate granting of EU citizenship? Italy alone, this year, granted 850,000 people citizenship, largely because, as a result of Schengen, that gets them out of Italy and into other countries, and that, therefore, firm control over migration is just as important for the rest of the European Union as it is indeed for the United Kingdom.
Rwyf wedi gofyn cwestiynau cysylltiedig ar achlysuron blaenorol i'r Cwnsler Cyffredinol blaenorol ynghylch effaith confensiwn Vienna, yn 1969 rwy'n credu, ar hawliau cytuniad breintiedig. Ond a fyddai'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi mai un o'r problemau sydd gan yr UE ar hyn o bryd, ac sy'n aflonyddu fwyfwy ar nifer o etholaethau ledled y cyfandir, yw'r modd y rhoddir dinasyddiaeth yr UE i bobl yn ddiwahân? Eleni, caniataodd yr Eidal yn unig ddinasyddiaeth i 850,000 o bobl, i raddau helaeth oherwydd bod hynny, o ganlyniad i Schengen, yn eu cael allan o'r Eidal ac i wledydd eraill, ac felly, mae rheolaeth gadarn dros ymfudo yr un mor bwysig i weddill yr Undeb Ewropeaidd ag y mae i'r Deyrnas Unedig.
The Member's position on this is very clear and he repeats it at every possible opportunity. We have a fundamentally different view of what the nature is of being a citizen living in the EU in the twenty-first century. In common I think with most Members of this Chamber, I regard it as important that Welsh citizens, UK citizens, are able to move freely and are able to settle freely as far as possible in the future across the rest of the EU, and that, equally, Wales remains open and welcoming to citizens from other countries who make a significant contribution to our economy and our culture. And that remains my position and the position of Welsh Government.
Mae safbwynt yr Aelod ar hyn yn glir iawn ac mae'n ei ailadrodd bob cyfle posibl. Mae gennym safbwynt sylfaenol wahanol o ran beth yw natur bod yn ddinesydd sy'n byw yn yr UE yn yr unfed ganrif ar hugain. Fel y rhan fwyaf o Aelodau'r Siambr hon, credaf ei bod yn bwysig fod dinasyddion Cymru, dinasyddion y DU, yn cael symud yn rhydd ac yn gallu byw'n rhydd cyn belled â phosibl yn y dyfodol ledled gweddill yr UE, ac yn yr un modd, fod Cymru'n parhau i fod yn agored a chroesawgar i ddinasyddion o wledydd eraill sy'n gwneud cyfraniad sylweddol i'n heconomi ac i'n diwylliant. A dyna fy safbwynt i a safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd.
6. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o effaith cytundeb drafft y Comisiwn Ewropeaidd ar ymadael â'r Undeb Ewropeaidd ar Gymru? OAQ51908
6. What assessment has the Counsel General made of the impact of the European Commission’s draft EU withdrawal agreement on Wales? OAQ51908
We are studying the EU’s draft document carefully. Our priorities for transition are certainty, clarity and minimum disruption. It's essential that the transition period is agreed at the March council because the current uncertainty prevents proper planning, and that is unhelpful to say the least.
Rydym yn astudio dogfen ddrafft yr UE yn ofalus. Ein blaenoriaethau ar gyfer pontio yw sicrwydd, eglurder a chyn lleied o amharu â phosibl. Mae'n hanfodol fod y cyngor ym mis Mawrth yn cytuno ar y cyfnod pontio oherwydd mae'r ansicrwydd presennol yn rhwystro cynllunio priodol, ac nid yw hynny'n help a dweud y lleiaf.
Thank you for that answer, Counsel General. The publication of the draft codification of the withdrawal agreement arose following the December meeting of the Council of Ministers to ensure that they ratified the agreement that they came to. It covers six parts, two protocols, 165 articles, clearly focusing on the phase 1 agreement, but also on the transition period, and covers areas including citizen-acquired rights, which you mentioned in the previous question, but also the issues relating to perhaps intellectual property and other aspects of business and regulatory issues, particularly the transition period. What discussions have you had with other legal officers across the UK to ensure that Welsh interests are protected in this process?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Cyhoeddwyd dogfen godeiddio drafft y cytundeb ymadael yn dilyn cyfarfod mis Rhagfyr Cyngor y Gweinidogion er mwyn sicrhau eu bod yn cadarnhau'r cytundeb. Mae'n cynnwys chwe rhan, dau brotocol, 165 o erthyglau, gan ganolbwyntio'n glir ar gytundeb cyfnod 1, ond hefyd ar y cyfnod pontio, ac mae'n cwmpasu meysydd sy'n cynnwys hawliau a gaffaelwyd gan ddinasyddion, a grybwyllwyd gennych yn y cwestiwn blaenorol, ond hefyd y materion yn ymwneud ag eiddo deallusol, efallai, yn ogystal ag agweddau eraill ar faterion busnes a rheoleiddio, yn enwedig yn ystod y cyfnod pontio. Pa drafodaethau a gawsoch gyda swyddogion cyfreithiol eraill ar draws y DU i sicrhau bod buddiannau Cymru'n cael eu gwarchod yn ystod y broses hon?
I thank the Member for that question, which is absolutely crucial and refers back to the point that I just made about the absolute necessity of getting certainty, both for Welsh citizens and for businesses exporting to the rest of the EU. One of the most significant unknowns at the moment is the nature of the arrangements for implementing the withdrawal agreement. Dominic Grieve in the House of Commons brought forth a successful amendment and the UK Government will now bring forth a separate Bill. But we don't know in the Welsh Government when that will be introduced nor what it will say, nor what its relationship will be to the EU withdrawal Bill, for example. So, that's a clear example of the sort of uncertainty that we need to tackle straight away. We haven't been consulted by the UK Government on it and we don't know what devolution issues it raises in particular, which is obviously at the heart of this. We've seen, in the context of the discussions around the EU withdrawal Bill how absolutely essential those questions of devolution are, for us to protect our rights in this Chamber on behalf of the people of Wales. So, we need engagement from the UK Government on its proposed mechanism for implementing the withdrawal agreement as a matter of priority.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, sy'n gwbl allweddol ac yn cyfeirio'n ôl at y pwynt rwyf newydd ei wneud ynglŷn â'r angen pendant i gael sicrwydd, ar gyfer dinasyddion Cymru ac ar gyfer busnesau sy'n allforio i weddill yr UE. Un o'r pethau anhysbys mwyaf arwyddocaol ar hyn o bryd yw natur y trefniadau ar gyfer gweithredu'r cytundeb ymadael. Cyflwynodd Dominic Grieve welliant llwyddiannus yn Nhŷ'r Cyffredin a bydd Llywodraeth y DU yn cyflwyno Bil ar wahân yn awr. Ond nid ydym yn gwybod yn Llywodraeth Cymru pryd y bydd hwnnw'n cael ei gyflwyno na beth fydd yn ei ddweud, na'r berthynas rhyngddo a Bil ymadael â'r UE, er enghraifft. Felly, mae honno'n enghraifft glir o'r math o ansicrwydd y mae angen i ni fynd i'r afael ag ef yn syth. Nid yw Llywodraeth y DU wedi ymgynghori â ni ynglŷn â'r mater ac nid ydym yn gwybod pa faterion datganoli penodol a fydd yn codi ohono, sy'n amlwg yn ganolog i hyn. Rydym wedi gweld, yng nghyd-destun y trafodaethau ynghylch Bil ymadael â'r UE, pa mor wirioneddol hanfodol yw'r cwestiynau hynny mewn perthynas â datganoli, er mwyn i ni warchod ein hawliau yn y Siambr hon ar ran pobl Cymru. Felly, rydym angen i Lywodraeth y DU ymgysylltu â ni ar ei dull arfaethedig ar gyfer gweithredu'r cytundeb ymadael fel mater o flaenoriaeth.
Counsel General, the draft agreement proposes a common regulatory area on Ireland, and it rightly proposes the need to sustain the Good Friday agreement, the all-Ireland economy and the north-south co-operation. Because the UK wants to leave the single market and the customs union, that means that a hard border would have to be created in the Irish sea and at Welsh ports. My colleague Rhun ap Iorwerth has been raising this on many occasions, but, from your perspective, is there any way that the Welsh Government can influence or even participate in any of the discussions about the nature of the UK's border with Ireland?
Gwnsler Cyffredinol, mae'r cytundeb drafft yn argymell ardal reoleiddio gyffredin mewn perthynas ag Iwerddon, ac yn briodol, mae'n argymell y dylid cynnal cytundeb Dydd Gwener y Groglith, economi Iwerddon gyfan a chydweithrediad rhwng y gogledd a'r de. Mae'r ffaith bod y DU eisiau gadael y farchnad sengl a'r undeb tollau yn golygu y byddai'n rhaid creu ffin galed ym Môr Iwerddon ac ym mhorthladdoedd Cymru. Mae fy nghyd-Aelod Rhun ap Iorwerth wedi crybwyll hyn ar sawl achlysur, ond o'ch persbectif chi, a oes unrhyw ffordd y gall Llywodraeth Cymru ddylanwadu ar unrhyw drafodaethau sy'n ymwneud â natur ffin y DU ag Iwerddon, neu gymryd rhan ynddynt hyd yn oed?
The challenge in relation to what's proposed by the UK Government in relation to Ireland is the difficulty of envisaging the sort of specific solutions that they can in fact bring forward to ensure a soft border while maintaining separate customs and regulatory regimes in Northern Ireland to the EU. From our perspective, the most rational outcome would be for the whole of the UK to remain fully aligned to the single market and remain in a customs union. We're absolutely not convinced that the potential economic benefits of free trade deals would outweigh the economic costs of customs barriers between the UK and the EU. As a Government, we take every opportunity of restating that position to the UK Government.
Yr her mewn perthynas â'r hyn a gynigir gan Lywodraeth y DU yng nghyswllt Iwerddon yw pa mor anodd yw rhagweld y math o atebion penodol y gallant eu cyflwyno i sicrhau ffin feddal tra'n cynnal cyfundrefnau tollau a rheoleiddio yng Ngogledd Iwerddon sydd ar wahân i rai'r UE. O'n persbectif ni, y canlyniad mwyaf rhesymegol fyddai i'r DU gyfan barhau i fod wedi'i halinio'n llawn â'r farchnad sengl a pharhau mewn undeb tollau. Nid ydym yn argyhoeddedig o gwbl y byddai manteision economaidd posibl cytundebau masnach rydd yn gorbwyso costau economaidd rhwystrau tollau rhwng y DU a'r UE. Fel Llywodraeth, rydym yn bachu ar bob cyfle i ailddatgan y safbwynt hwnnw wrth Lywodraeth y DU.
Counsel General, yesterday I welcomed the law derived from the EU (Wales) Bill, with particular reference to section 7, which allows for EU derived Welsh law to be interpreted in line with the EU charter of fundamental rights, which is not being transposed into UK law by the EU withdrawal Bill. Do you agree that the charter is vital to the safeguarding of equality and human rights protection, and is section 7 of the Bill robust enough, given that if the EU withdrawal Bill goes ahead as it is, laws in areas previously within EU competence, such as consumer protection and workers' rights, will be at risk?
Gwnsler Cyffredinol, ddoe, croesewais y gyfraith sy'n deillio o Fil yr UE (Cymru), gan gyfeirio'n benodol at adran 7, sy'n caniatáu i gyfraith Cymru sy'n deillio o'r UE gael ei dehongli yn unol â siarter hawliau sylfaenol Ewrop, nad yw'n cael ei throsi i gyfraith y DU drwy Fil ymadael â'r UE. A ydych yn cytuno bod y siarter yn hanfodol i ddiogelu cydraddoldeb ac amddiffyniad hawliau dynol, ac a yw adran 7 y Bil yn ddigon cadarn, o gofio, os yw'r Bil ymadael â'r UE yn mynd rhagddo fel ag y mae, y bydd cyfreithiau mewn meysydd a oedd o fewn cymhwysedd yr UE yn y gorffennol, megis diogelwch i ddefnyddwyr a hawliau gweithwyr, mewn perygl?
Thank you for that question. It does indeed. It's an essential part of the toolkit that we have in Wales and the UK to protect human rights. The Welsh Government has been absolutely clear that it does not wish the UK withdrawal from the EU in any way to lead to a dilution in human rights protections, including the extended protections that are available under the charter, which Jane Hutt refers to in her question.
The Welsh Government supports the ongoing efforts to amend the EU withdrawal Bill in the House of Lords to ensure that the charter is fully incorporated into UK law after Brexit, and the UK Government has committed to look again at this issue and come back to the House of Lords at Report Stage with further proposals in relation to that.
It remains the Welsh Government's position that the best outcome for this is for the EU withdrawal Bill to include reference to the charter and to continue the application of the charter in the UK following Brexit. If that is not what is achieved, section 7 of our Bill, although it doesn't incorporate the charter in that sense, provides a good level of protection. We have to navigate in that Bill the complex issue of devolved competences in this area, and it's important to ensure that we have certainty that the provisions in the Bill are in competence. And in relation to that clause, we feel that including a reference to the charter in that way provides the opportunity of interpreting EU law in a way that is consistent with the charter and which continues in that sense the protections that we want to see sustained in Wales following Brexit.
Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Mae hynny'n wir. Mae amddiffyn hawliau dynol yn rhan hanfodol o'r pecyn cymorth sydd gennym yng Nghymru ac yn y DU. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwbl glir nad yw eisiau i'r ffaith bod y DU yn ymadael â'r UE wanhau amddiffyniadau hawliau dynol mewn unrhyw ffordd, gan gynnwys yr amddiffyniadau estynedig sydd ar gael o dan y siarter, y cyfeiriodd Jane Hutt atynt yn ei chwestiwn.
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r ymdrechion parhaus i ddiwygio'r Bil ymadael â'r UE yn Nhŷ'r Arglwyddi er mwyn sicrhau bod y siarter yn cael ei hymgorffori'n llwyr yng nghyfraith y DU yn dilyn Brexit, ac mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i edrych ar y mater hwn eto a dod yn ôl i Dŷ'r Arglwyddi yn ystod y Cyfnod Adrodd gyda chynigion pellach mewn perthynas â hynny.
Mae Llywodraeth Cymru yn credu o hyd mai'r canlyniad gorau i hyn yw i'r Bil ymadael â'r UE gynnwys cyfeiriad at y siarter a pharhau i weithredu'r siarter yn y DU yn dilyn Brexit. Os na chyflawnir hynny, mae adran 7 ein Bil, er nad yw'n ymgorffori'r siarter yn yr ystyr honno, yn darparu lefel dda o amddiffyniad. O fewn y Bil hwnnw, mae'n rhaid i ni lywio mater cymhleth cymwyseddau datganoledig yn y maes hwn, ac mae'n bwysig sicrhau ein bod yn sicr fod darpariaethau'r Bil yn gymwys. Ac mewn perthynas â'r cymal hwnnw, rydym yn teimlo bod cynnwys cyfeiriad at y siarter yn y ffordd honno'n rhoi cyfle i ddehongli cyfraith yr UE mewn ffordd sy'n gyson â'r siarter ac sy'n sicrhau yn yr ystyr honno yr amddiffyniadau rydym am eu gweld yn cael eu cynnal yng Nghymru yn dilyn Brexit.
7. Pa sylwadau cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'i chontract economaidd newydd? OAQ51909
7. What legal representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government in relation to its new economic contract? OAQ51909
I thank the Member for her question. I've had initial discussions with the Cabinet Secretary for Economy and Transport and will continue to engage as we develop and implement this flagship policy.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Rwyf wedi cael trafodaethau cychwynnol gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth a byddwn yn parhau i ymgysylltu wrth i ni ddatblygu a gweithredu'r polisi blaenllaw hwn.
Counsel General, it's welcome that the new economic contract will require businesses to do the right thing and deliver on Welsh Government priorities like fair work and decarbonisation. It is a legal relationship with these businesses, and they must be clear what is expected of them, and the Welsh Government must also be protected if these are not met. What steps are you taking to ensure that the Welsh Government is able to use these contracts to achieve its aims in developing the Welsh economy and make sure that Welsh Government financing is protected if they do not?
Gwnsler Cyffredinol, croesewir y ffaith bod y contract economaidd newydd yn ei gwneud yn ofynnol i fusnesau wneud y peth iawn a chyflawni blaenoriaethau Llywodraeth Cymru megis gwaith teg a datgarboneiddio. Mae'n berthynas gyfreithiol gyda'r busnesau hyn, ac mae'n rhaid iddynt ddeall yr hyn a ddisgwylir ganddynt, ac mae'n rhaid diogelu Llywodraeth Cymru hefyd os na chyflawnir hyn. Pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gallu defnyddio'r contractau hyn i gyflawni ei nodau ar gyfer datblygu economi Cymru a gwneud yn siŵr fod cyllid Llywodraeth Cymru yn cael ei ddiogelu os nad ydynt yn gwneud hynny?
Absolutely. The point of the economic contract, as the Cabinet Secretary himself has said on many occasions, is to ensure that the investment that the Welsh Government makes achieves the social purpose that the Government wants to see, and it's central in that sense to the economic action plan. It will require more of businesses, and it will also require changes in behaviour on the part of the Welsh Government in relation to the particular areas that it seeks to encourage around fair work, promotion of health and promoting the reduction of the carbon footprint, for example.
The economic contract, of course, as you say, has legal dimensions to it, and it's at the heart of the economic action plan. I had discussions with the Cabinet Secretary leading up to the economic action plan around this and since in relation to the legal architecture that supports that contract, and the Cabinet Secretary and I have agreed that, once the contract is up and running in a kind of skeleton form, from this financial year forward, I will work with him to look at innovative ways in which the contract could potentially be extended to other areas of Government, as indicated in the plan as well. So, there's potential for that in the time ahead.
Yn hollol. Pwynt y contract economaidd, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet ei hun wedi'i ddweud ar sawl achlysur, yw sicrhau bod y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn cyflawni'r diben cymdeithasol y mae'r Llywodraeth eisiau ei weld, ac mae'n ganolog, yn yr ystyr hwnnw, i'r cynllun gweithredu economaidd. Bydd angen mwy o fusnesau, a bydd angen hefyd i ymddygiad Llywodraeth Cymru newid mewn perthynas â'r meysydd penodol y mae'n ceisio eu hannog mewn perthynas â gwaith teg, hybu iechyd a hyrwyddo camau i leihau ôl troed carbon, er enghraifft.
Mae ochr gyfreithiol, wrth gwrs, fel y dywedwch, i'r contract economaidd, ac mae'n ganolog i'r cynllun gweithredu economaidd. Cefais drafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â hyn yn y cyfnod yn arwain at y cynllun gweithredu economaidd ac ers hynny mewn perthynas â'r bensaernïaeth gyfreithiol sy'n cefnogi'r contract hwnnw, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi cytuno, pan fydd y contract yn weithredol ar ffurf sgerbwd, o'r flwyddyn ariannol hon ymlaen, byddaf yn gweithio gydag ef i edrych ar ffyrdd arloesol y gellid, o bosibl, ymestyn y contract i feysydd eraill o fewn y Llywodraeth, fel y nodwyd yn y cynllun yn ogystal. Felly, mae potensial ar gyfer hynny yn y dyfodol.
Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
Yr eitem nesaf, felly, yw’r cwestiynau amserol. Bethan Sayed.
The next item, therefore, is topical questions. Bethan Sayed.
1. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â Islamoffobia a gwella cydlyniant cymunedol yn sgil y llythyrau yn annog pobl i gosbi Mwslimiaid sydd wedi dod i'r amlwg yn ddiweddar? 155
1. Will the Leader of the House make a statement on Welsh Government plans to tackle Islamophobia and improve community cohesion in light of the 'Punish a Muslim' letters that have come to light recently? 155
Yes, indeed. Our Muslim communities are valued in Wales, and we are standing with them in abhorrence of this absolutely appalling campaign. We've established structures in Wales to tackle all forms of extremism and hate crime. These come together under our CONTEST extremism board and the Hate Crime Criminal Justice Board.
Gwnaf, yn wir. Mae ein cymunedau Mwslimaidd yn cael eu gwerthfawrogi yng Nghymru, ac rydym yn rhannu eu hatgasedd tuag at yr ymgyrch gwbl warthus hon. Rydym wedi sefydlu strwythurau yng Nghymru i fynd i'r afael â phob math o eithafiaeth a throseddau casineb. Daw'r rhain ynghyd o dan ein bwrdd eithafiaeth CONTEST a Bwrdd Cyfiawnder Troseddol Cymru ar gyfer Troseddau Casineb.
Thank you for that response. It was tricky whether to ask this question, because, of course, you raise awareness of the fact that these people exist and that they have such hate in their souls. I think the best response has been the Love a Muslim day on 3 April, which has been promoted to oppose the Punish a Muslim day. In my response, I said that I love a Muslim every day as I recently married my long-standing partner. I think it's important that we get ourselves immersed in these cultures as opposed to paying them lip service.
What I want to ask you as a Government is how we can ensure that community cohesion is real and is genuine. I believe that there is much more that we can be doing. We had an open day at the mosques recently here in Wales, which was a good start, but I'm thinking that we need to really get to grips with the hatred that exists, mostly online, and in our communities, with misinformation being passed around about what it is to be Muslim, and how we can target this in Wales in the most positive possible way, because I think that, with positivity, we can ensure that this message gets across. Some people may say that these types of messages are patronising, but I don't think, if we genuinely believe as Assembly Members that we want to create a positive community cohesion strategy here in Wales, that that's something that we cannot do.
So, can you exemplify to us how you are going about that, how AMs in their everyday working lives can be positive in outlining that, and how we can get to grips with tackling these types of attitudes robustly to make sure that they are not said again and that they are not acceptable forms of abuse?
Diolch i chi am yr ymateb hwnnw. Roedd yn anodd gofyn y cwestiwn hwn, oherwydd, wrth gwrs, rydych yn codi ymwybyddiaeth o'r ffaith bod y bobl hyn yn bodoli a bod ganddynt y fath gasineb yn eu heneidiau. Credaf mai'r ymateb gorau yw'r diwrnod Caru Mwslim ar 3 Ebrill, sydd wedi cael ei hyrwyddo i wrthwynebu'r diwrnod Cosbi Mwslim. Yn fy ymateb, dywedais fy mod yn caru Mwslim bob dydd gan fy mod wedi priodi fy mhartner hirsefydlog yn ddiweddar. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn trwytho ein hunain yn y diwylliannau hyn yn hytrach nag esgus eu cefnogi.
Yr hyn rwyf eisiau ei ofyn i chi fel Llywodraeth yw sut y gallwn sicrhau bod cydlyniant cymunedol yn real ac yn ddilys. Credaf fod llawer mwy y gallem ei wneud. Cawsom ddiwrnod agored yn y mosgiau yma yng Nghymru yn ddiweddar, a oedd yn ddechrau da, ond rwy'n credu bod angen i ni fynd i'r afael â'r casineb sy'n bodoli, ar-lein yn bennaf, ac yn ein cymunedau, gyda gwybodaeth anghywir yn cael ei throsglwyddo ynglŷn â beth yw bod yn Fwslim, a sut y gallwn dargedu hyn yng Nghymru yn y ffordd fwyaf gadarnhaol sy'n bosibl, oherwydd gydag agwedd gadarnhaol, credaf y gallwn sicrhau bod y neges hon yn cael ei lledaenu. Efallai y bydd rhai pobl yn dweud bod y mathau hyn o negeseuon yn nawddoglyd, ond credaf eu bod yn negeseuon y mae'n rhaid i ni eu lledaenu os ydym yn gwirioneddol gredu fel Aelodau Cynulliad ein bod eisiau creu strategaeth gadarnhaol ar gyfer cydlyniant cymunedol yma yng Nghymru.
Felly, a allwch chi ddangos i ni sut rydych yn gwneud hynny, sut y gall ACau, yn eu gwaith o ddydd i ddydd, amlinellu hynny'n gadarnhaol, a sut y gallwn drechu'r mathau hyn o agweddau yn gadarn i wneud yn siŵr nad ydynt yn cael eu mynegi eto ac nad ydynt yn ffurfiau derbyniol ar gam-drin?
No, absolutely right, Bethan. You've made an enormous number of very good points there, and, as I said when I was answering a question on the business statement yesterday to Julie Morgan, we are encouraging people to make sure that they come forward and report the fact that they've received some of these really hateful letters. And we're actually encouraging people to try and do that in a way that doesn't damage any evidence that might be found on the envelope. So, the police are taking very seriously tracking down the people who've done this. So, that's the first thing to say in this very specific instance: to make sure that people do come forward, report it, with the envelope if possible and touching it as little as possible in order to preserve that evidence. We understand that they appear to have been sent from the Sheffield area of England and appear to have been targeted at random post boxes. It's particularly hateful and it's obviously designed to make people afraid.
You're absolutely right that that's not something we can tolerate in any way at all, and, in fact, we very much want to do the very positive things that you've been saying, and we do do a lot of those. So, a lot of our mosques had the open mosque day very recently, and the central mosque in Swansea's actually having another in a couple of weekends' time. They're very well attended, actually. It's really great to see how many different members of the community go along to the mosque and get familiar with it and get to meet a lot of people, which I thought was a great thing. There was some great food as well, actually, which is worth mentioning.
But we do do a lot of very formal things as well. It's important to have the community informality, if you like, of loving your neighbours, loving all of the people who you live with in your community, but the Government needs to do some very formal things about this as well. One of the things that we most want to do is make sure that we teach the right things in schools. So, we teach community cohesion, tolerance and respect for others in our schools. For example—this is just one example—we teach a challenging extremism module through the global citizenship challenge in the Welsh baccalaureate, and that's been very popular. I've been to a couple of very stimulating discussions where people are discussing exactly that.
We also fund a number of things around supporting people who have encountered hate crime. But, in the spirit that you asked the question, in terms of the positive things that we do, we encourage our faith communities forum to have dialogue between the Welsh Government and all of our faith communities, which, obviously includes various communities inside the Muslim religion as well. One of the myths, of course, is that somehow Muslims are a homogenous group of people who are all the same, and we all know that they are as diverse a faith as Christianity is diverse. So, it's very important to make sure that you reflect the diversity across different faith groups in our groups as well. We seek to do that, and we're very aware of that.
I'm aware that the UK Government has published today the integrated community strategy Green Paper for consultation, and the consultation ends on 5 June. So, we'll be looking carefully at that to make sure that the implications for Wales are well understood and that we can take them into account. But actually, to be honest, we make representations where they don't match up with our policy, so we will be looking at that very carefully as well. But as you can see from these letters coming from the Sheffield area of England, this isn't something we can tackle alone; this has got to have a pan-UK and, actually, I would argue, a pan-European element to it, where we make sure that people feel welcomed and respected inside our communities. I very much regret that recently we have had a hardening of attitudes around a lot of misunderstandings around, for example, refugees, asylum seekers and migrants and so on, which I think has not helped with the community cohesion agenda. But I am very heartened, when I go out to visit schools, to hear youngsters talking about it, because they speak very differently, and that's some of our policies coming into effect.
Having said all of those things, though, I would be more than happy to discuss with you any other ideas you have that you think we can implement because we're very open to implementing anything that we think will work, and different things work in different communities because they have to be matched to that community. So, we have got EYST—the Ethnic Youth Support Team—running a pan-Wales programme, and one of the lessons from that is how individual those programmes need to be, depending on the nature of the particular community that you're talking to. So, I'd be very happy to have that dialogue with you on an ongoing basis.
Na, rydych yn hollol iawn, Bethan. Rydych wedi gwneud nifer enfawr o bwyntiau da iawn yno, ac fel y dywedais pan oeddwn yn ateb cwestiwn Julie Morgan ar y datganiad busnes ddoe, rydym yn annog pobl i wneud yn siŵr eu bod yn rhoi gwybod eu bod wedi cael rhai o'r llythyrau gwirioneddol atgas hyn. Ac rydym yn annog pobl i geisio gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n difrodi unrhyw dystiolaeth y gellid cael hyd iddi ar yr amlen. Felly, mae'r heddlu yn mynd ati o ddifrif i ddod o hyd i'r bobl sydd wedi gwneud hyn. Felly, dyna'r peth cyntaf i'w ddweud yn yr achos penodol hwn: gwneud yn siŵr fod pobl yn rhoi gwybod amdano, gyda'r amlen os yn bosibl, a chan sicrhau eu bod yn ei chyffwrdd gyn lleied â phosibl er mwyn cadw'r dystiolaeth honno. Yn ôl yr hyn rydym yn ei ddeall, ymddengys eu bod wedi cael eu hanfon o ardal Sheffield yn Lloegr ac ymddengys eu bod wedi cael eu targedu at flychau post ar hap. Mae'n weithred arbennig o atgas a'r bwriad, yn amlwg, yw codi ofn ar bobl.
Rydych yn hollol gywir nad yw'n rhywbeth y gallwn ei oddef mewn unrhyw ffordd o gwbl, ac yn wir, rydym yn awyddus iawn i wneud y pethau cadarnhaol a grybwyllwyd gennych, ac rydym yn gwneud llawer o'r rheini. Felly, mae llawer o'n mosgiau wedi cynnal diwrnod agored yn ddiweddar iawn, ac mewn gwirionedd bydd mosg canolog Abertawe yn cynnal un arall ymhen ychydig benwythnosau. Mae nifer fawr yn eu mynychu mewn gwirionedd. Mae'n dda gweld cynifer o aelodau gwahanol o'r gymuned yn mynychu'r mosg ac yn ymgyfarwyddo ag ef ac yn cyfarfod â llawer o bobl, ac roeddwn yn credu bod hynny'n wych. Mae'n werth crybwyll bod bwyd blasus ar gael yno hefyd.
Ond rydym yn gwneud llawer o bethau ffurfiol iawn yn ogystal. Mae'n bwysig cael anffurfioldeb cymunedol, os mynnwch, o ran caru eich cymdogion, caru pob un o'r bobl sy'n byw yn eich cymuned, ond mae angen i'r Llywodraeth wneud rhai pethau ffurfiol iawn am hyn yn ogystal. Un o'r pethau rydym eisiau ei wneud fwyaf yw gwneud yn siŵr ein bod yn addysgu'r pethau cywir mewn ysgolion. Felly, rydym yn addysgu plant am gydlyniant cymunedol, goddefgarwch a pharch at eraill yn ein hysgolion. Er enghraifft—dim ond un enghraifft yw hon—rydym yn dysgu modiwl eithafiaeth heriol drwy'r her dinasyddiaeth fyd-eang ym magloriaeth Cymru, ac mae hwnnw wedi bod yn boblogaidd iawn. Rwyf wedi mynychu rhai trafodaethau ysbrydoledig iawn lle mae pobl yn trafod yr union beth hwnnw.
Rydym hefyd yn ariannu nifer o bethau sy'n cefnogi pobl sydd wedi dioddef troseddau casineb. Ond yn yr ysbryd y gofynnoch chi'r cwestiwn, o ran y pethau cadarnhaol a wnawn, rydym yn annog ein fforwm cymunedau ffydd i gynnal deialog rhwng Llywodraeth Cymru a phob un o'n cymunedau ffydd, sydd yn amlwg yn cynnwys cymunedau amrywiol o fewn y grefydd Fwslimaidd yn ogystal. Un o'r mythau, wrth gwrs, yw bod Mwslimiaid, rywsut, yn grŵp unffurf o bobl yr un fath â'i gilydd, ac mae pawb ohonom yn gwybod ei bod yn ffydd yr un mor amrywiol â Christnogaeth. Felly, mae'n bwysig iawn gwneud yn siŵr ein bod yn adlewyrchu'r amrywiaeth ar draws gwahanol grwpiau ffydd yn ein grwpiau ni yn ogystal. Rydym yn ceisio gwneud hynny, ac rydym yn ymwybodol iawn o hynny.
Rwy'n ymwybodol fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi Papur Gwyrdd y strategaeth gymunedol integredig ar gyfer ymgynghoriad heddiw, a daw'r ymgynghoriad i ben ar 5 Mehefin. Felly, byddwn yn edrych yn ofalus ar hwnnw i sicrhau ein bod yn deall y goblygiadau i Gymru yn dda a'n bod yn gallu eu hystyried. Ond mewn gwirionedd, a bod yn onest, rydym yn cyflwyno sylwadau lle nad ydynt yn cyd-fynd â'n polisi, felly byddwn yn edrych yn ofalus iawn ar hynny yn ogystal. Ond fel y gallwch weld o'r llythyrau hyn sy'n dod o ardal Sheffield yn Lloegr, nid yw hyn yn rhywbeth y gallwn fynd i'r afael ag ef ar ein pennau ein hunain; mae'n rhaid cael elfen DU gyfan, ac elfen Ewrop gyfan mewn gwirionedd, lle rydym yn sicrhau bod pobl yn cael eu croesawu a'u parchu yn ein cymunedau. Rwy'n gresynu at y ffaith ein bod wedi gweld agweddau llawer o bobl yn caledu'n ddiweddar o ganlyniad i gamddealltwriaeth mewn perthynas â ffoaduriaid, ceiswyr lloches ac ymfudwyr ac ati, er enghraifft, ac nid wyf yn credu bod hynny wedi helpu gyda'r agenda cydlyniant cymunedol. Ond caf fy nghalonogi, pan fyddaf yn ymweld ag ysgolion ac yn clywed pobl ifanc yn siarad am y peth, oherwydd maent yn siarad mewn ffordd wahanol iawn, ac effaith rhai o'n polisïau sy'n gyfrifol am hynny.
Wedi dweud yr holl bethau hynny, fodd bynnag, buaswn yn fwy na hapus i drafod unrhyw syniadau eraill sydd gennych y credwch y gallwn eu gweithredu oherwydd rydym yn agored iawn i weithredu unrhyw beth y credwn y bydd yn gweithio, ac mae gwahanol bethau'n gweithio mewn gwahanol gymunedau oherwydd mae'n rhaid iddynt gydweddu â'r gymuned honno. Felly, mae gennym y tîm cymorth ieuenctid ethnig yn cyflwyno rhaglen Cymru gyfan, ac un o'r gwersi a ddysgwyd ohoni yw pa mor wahanol y mae angen i'r rhaglenni hynny fod, yn dibynnu ar natur y gymuned benodol rydych yn siarad â hi. Felly, buaswn yn hapus iawn i gynnal y drafodaeth honno gyda chi ar sail barhaus.
Being a Muslim, I know what I'm going to say. This is—. Minister, this Islamaphobia is actually putting people—leading towards violence, marginalisation, exploitation, powerlessness. Islam is the second largest religion in the United Kingdom, and the people here are 99.999 per cent very peaceful and law-abiding citizens here, and contributing to the community and the country at the same time. The worst scenario is only a handful of people who acted wrongly—I accept that; Muslims in the name of Islam—like Europe and London and Manchester and everywhere. But the community at large should not be punished. That is—I think we politicians have failed. We need to understand. I know, since 1970—you're trying to do race relations rules and regulations and laws since 1974. Minister, have we achieved it? It's gone from bad to worse.
Islamaphobia is a minor thing. What we're saying is it's treated badly, insulted and even physically hurt the local people, our young. We are the fourth and fifth generation here. We are not the first generation coming from any third-world country or eastern Europe. Our grandchildren haven't seen our forefathers' land. They know this is their land. And when people tell them, being Muslim—your hijab being taken out, and a woman of a different colour is run over by a car and two young boys have been killed on the name of Islam in this country. It's totally, totally unacceptable.
I think the Government—. I know Welsh Government is doing a wonderful job, but the fact is, in the centre also, the whole United Kingdom must be united on this issue. We're not taking it bit by bit. We must make some rules, educate the media—the media is the worst part of this whole scenario. They are not making any articles. 2017 was the worst year in the history of the United Kingdom for hate crimes: 80,000, Presiding Officer, 82,000 nearly, hate crimes are recorded in this country. You imagine how many every week. So, are we really serving the community with the peace, love and affection that we preach, and political education to all of our communities? No. Where we are wrong—. We politicians have failed. We do not listen, we do not go in the right direction. We do not mix—. What we have done—. The Welsh Government alone cannot tackle this. We need all the communities to go side by side.
Only last month, which Bethan just mentioned, Muslim mosques in the United Kingdom opened their doors, in the severe weather, to the people who are homeless and without food. And those doors were open only for that particular reason, not for that—only for the sake of love as a human being. Forget religion here—not Islamaphobia, not anything else. So, we should go in the right direction. Muslims are trying their best. I was one of those who endorsed that, 'Yes. Open the doors of all mosques. Let the people in the streets go in the mosque in this severe weather', and I'm glad people did it. And they looked after them. We are trying our best, but I think you must go hand-in-hand with each other, shoulder-to-shoulder with each other. I think if there's anything that this country needs—. I'll be the first, and Muslims will be the first, to protect this country; I can assure you that. But media, as I said earlier, and other education systems, which Bethan earlier said—. We must educate the system and this is the time. Please do not wait too long, because it's nearly 50 years and we haven't achieved. We have to do something, Minister, in the next five years—at least in our lifetime. Thank you very much.
A minnau'n Fwslim, rwy'n gwybod beth rwyf am ei ddweud. Mae hyn—. Weinidog, mae'r Islamaffobia hwn yn rhoi pobl—yn arwain at drais, ymyleiddio, camfanteisio, diymadferthedd. Islam yw'r ail grefydd fwyaf yn y Deyrnas Unedig, ac mae 99.999 y cant o'r bobl yma yn ddinasyddion heddychlon iawn sy'n parchu'r gyfraith, ac yn cyfrannu at y gymuned a'r wlad ar yr un pryd. Y senario gwaethaf yw llond llaw o bobl yn unig sydd wedi gweithredu'n anghywir—rwy'n derbyn hynny; Mwslimiaid yn enw Islam—fel yn Ewrop a Llundain a Manceinion ac ym mhobman. Ond ni ddylid cosbi'r gymuned yn gyffredinol. Hynny yw—credaf ein bod ni wleidyddion wedi methu. Mae angen i ni ddeall. Rwy'n gwybod, ers 1970—rydych wedi bod yn ceisio creu rheolau a rheoliadau a deddfau cysylltiadau hiliol ers 1974. Weinidog, a ydym wedi cyflawni hynny? Mae pethau wedi mynd o ddrwg i waeth.
Peth bach yw Islamaffobia. Yr hyn rydym yn ei ddweud yw ei fod wedi cam-drin, sarhau a hyd yn oed gwneud niwed corfforol i'r bobl leol, ein plant a'n pobl ifanc. Ni yw'r bedwaredd a'r bumed genhedlaeth yma. Nid ydym yn genhedlaeth gyntaf sydd wedi dod o wlad yn y trydydd byd neu ddwyrain Ewrop. Nid yw ein hwyrion wedi gweld tir ein cyndadau. Maent yn gwybod mai hwn yw eu tir. A phan fydd pobl yn dweud wrthynt, wrth fod yn Fwslim—fod eich hijab yn cael ei dynnu, fod menyw o liw gwahanol yn cael ei tharo gan gar a bod dau fachgen ifanc wedi cael eu lladd yn enw Islam yn y wlad hon. Mae'n hollol hollol annerbyniol.
Credaf fod y Llywodraeth—. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn gwneud gwaith gwych, ond y ffaith yw, yn y canol hefyd, mae'n rhaid i'r Deyrnas Unedig gyfan fod yn unedig ar y mater hwn. Nid ydym yn gwneud pethau fesul tipyn. Mae'n rhaid i ni wneud rheolau, addysgu'r cyfryngau—y cyfryngau yw rhan waethaf yr holl senario. Nid ydynt yn gwneud unrhyw erthyglau. 2017 oedd y flwyddyn waethaf yn hanes y Deyrnas Unedig o ran troseddau casineb: mae 80,000, Lywydd, bron i 82,000, o droseddau casineb wedi'u cofnodi yn y wlad hon. Dychmygwch faint sydd yna bob wythnos. Felly, a ydym yn darparu'r heddwch, y cariad a'r anwyldeb rydym yn ei bregethu i'r gymuned mewn gwirionedd, ac yn rhoi addysg wleidyddol i bob un o'n cymunedau? Na. Lle rydym yn anghywir—. Rydym ni'r gwleidyddion wedi methu. Nid ydym yn gwrando, nid ydym yn mynd i'r cyfeiriad cywir. Nid ydym yn cymysgu—. Yr hyn rydym wedi'i wneud—. Ni all Llywodraeth Cymru fynd i'r afael â hyn ar ei phen ei hun. Rydym angen i'r holl gymunedau sefyll ochr yn ochr.
Fis diwethaf, fel y mae Bethan newydd ei grybwyll, agorodd mosgiau Mwslimaidd yn y Deyrnas Unedig eu drysau, yn y tywydd difrifol, i bobl ddigartref a phobl heb fwyd. Ac agorwyd y drysau hynny am y rheswm penodol hwnnw'n unig—oherwydd cariad at gyd-ddyn. Anghofiwch am grefydd yma—nid Islamaffobia, nid unrhyw beth arall. Felly, dylem fynd i'r cyfeiriad cywir. Mae Mwslimiaid yn ceisio eu gorau. Roeddwn yn un o'r rhai a gymeradwyodd hynny, 'Ie. Agorwch ddrysau bob mosg. Gadewch i bobl ar y strydoedd fynd i'r mosg yn y tywydd difrifol hwn', ac rwy'n falch fod pobl wedi gwneud hynny. Ac fe wnaethant ofalu amdanynt. Rydym yn ceisio ein gorau, ond credaf fod yn rhaid i chi fynd law yn llaw gyda'ch gilydd, ochr yn ochr â'ch gilydd. Rwy'n credu, os oes angen unrhyw beth ar y wlad hon—. Fi fydd y cyntaf, a Mwslimiaid fydd y cyntaf, i amddiffyn y wlad hon; gallaf eich sicrhau o hynny. Ond mae'r cyfryngau, fel y dywedais yn gynharach, a systemau addysg eraill, fel y dywedodd Bethan yn gynharach—. Mae'n rhaid i ni addysgu'r system a dyma'r amser i wneud hynny. Peidiwch ag aros yn rhy hir os gwelwch yn dda, oherwydd mae bron i 50 mlynedd wedi bod ac nid ydym wedi ei gyflawni. Mae'n rhaid i ni wneud rhywbeth, Weinidog, yn y pum mlynedd nesaf—o leiaf yn ystod ein hoes ni. Diolch yn fawr iawn.
Yes, well, there's nothing that I—. I really feel that there's not much to add to that. I couldn't agree more with everything that you said. We are doing a large number of things here in Wales. We work very closely with the four police forces and the hate crime criminal justice board to make sure that we do have robust systems and legislation in place to investigate the hate crimes that you've been highlighting, and, more importantly in some ways, to support the victims and to make sure that the perpetrators are brought to justice. But there is a much wider effect here, and, absolutely, the whole issue around people just perceiving themselves as people.
Of course, the vast majority of people of the Muslim faith are peaceful and nice neighbours, in the same way as the vast majority of people are nice neighbours. Every community has people in it of which that community is not proud, and every community has people in it of which the community is very proud. All communities have the same. I think you've heard me saying in this Chamber before—I spent a large part of my young life going all around the world with my father, who had terrible itchy feet and needed to move on a lot, and we were always overwhelmed by the acceptance with which we were received into different communities, different faiths, different cultures. There was never any kind of problem at all, and I don't see any reason at all why that can't be reciprocal here in Wales.
There are some real issues around some of the policies that we have. We are working very closely with the UK Government to make sure that the UK Government's current stance on immigration doesn't have any unintended consequences. So, I have a group of people with whom I meet very regularly, and we have a Home Office representative there, and we raise issues where a particular policy may be having an unintended consequence in terms of community cohesion, for example. So, we do have very open channels of communication between us and the UK Government around making sure that we don't do things that exacerbate the kind of myth that you rightly highlight.
But, Llywydd, I think it's very important for us to state very firmly that we think this is abhorrent and that we very much, like all of our communities, equally, here in Wales, want to ensure that all of those communities live together peacefully and without this kind of abhorrent campaign against them.
Ie, wel, nid oes unrhyw beth y gallaf—. Teimlaf nad oes llawer i'w ychwanegu at hynny mewn gwirionedd. Rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth a ddywedoch. Rydym yn gwneud nifer fawr o bethau yma yng Nghymru. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'r pedwar heddlu a'r bwrdd cyfiawnder troseddol ar gyfer troseddau casineb i wneud yn siŵr fod gennym systemau cadarn a deddfwriaeth ar waith i ymchwilio i'r troseddau casineb rydych wedi tynnu sylw atynt, ac yn bwysicach na hynny mewn rhai ffyrdd, i gefnogi'r dioddefwyr a gwneud yn siŵr ein bod yn dwyn troseddwyr o flaen eu gwell. Ond mae yna effaith ehangach o lawer yma, ac yn hollol, yr holl fater ynglŷn â phobl yn gweld eu hunain fel pobl.
Wrth gwrs, mae'r mwyafrif llethol o Fwslimiaid yn gymdogion braf a heddychlon, yn yr un modd ag y mae'r mwyafrif helaeth o bobl yn gymdogion braf. Mae gan bob cymuned bobl ynddynt nad yw'r cymunedau hynny'n falch ohonynt, ac mae gan bob cymuned bobl ynddynt y mae'r cymunedau hynny'n falch iawn ohonynt. Mae hi'r un fath ym mhob cymuned. Credaf eich bod wedi fy nghlywed yn dweud hyn yn y Siambr o'r blaen—treuliais ran fawr o fy mhlentyndod yn teithio ledled y byd gyda fy nhad a oedd yn meddu ar ysfa fawr i grwydro ac roedd angen inni symud o gwmpas yn aml, ac roeddem bob amser yn cael ein llorio gan y ffordd y caem ein derbyn gan wahanol gymunedau, gwahanol grefyddau, gwahanol ddiwylliannau. Ni fu unrhyw fath o broblem erioed, ac nid wyf yn gweld unrhyw reswm o gwbl pam na all hynny fod yn wir yma yng Nghymru.
Ceir rhai problemau go iawn gyda rhai o'r polisïau sydd gennym. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU i sicrhau nad oes unrhyw ganlyniadau anfwriadol yn deillio o safbwynt cyfredol Llywodraeth y DU ar fewnfudo. Felly, mae gennyf grŵp o bobl rwy'n cyfarfod â hwy'n rheolaidd iawn, ac mae gennym gynrychiolydd o'r Swyddfa Gartref yno, ac rydym yn trafod materion lle y gallai polisi penodol arwain at ganlyniad penodol o ran cydlyniant cymunedol, er enghraifft. Felly, mae gennym sianeli cyfathrebu agored iawn rhyngom a Llywodraeth y DU mewn perthynas â sicrhau nad ydym yn gwneud pethau sy'n gwaethygu'r math o fyth rydych, yn briodol, yn tynnu sylw ato.
Ond Lywydd, credaf ei bod yn bwysig iawn i ni ddatgan yn bendant iawn ein bod yn credu bod hyn yn wrthun a'n bod, fel pob un o'n cymunedau, yn yr un modd, yma yng Nghymru, yn awyddus i sicrhau bod y cymunedau hyn i gyd yn byw gyda'i gilydd mewn heddwch, heb ymgyrch wrthun o'r math hwn yn eu herbyn.
Can I also join in the condemnation about this despicable hate mail? It was clearly designed to stoke fear in the Muslim community and, to some extent, I'm afraid it has been successful in that, and I think it's absolutely right that we stand shoulder to shoulder with Muslims here in Wales and across the UK in demonstrating our love and care for them in their communities. We've got to be able to overcome the prejudice and hate, and it's wonderful that we have an ambassador for the Muslim community here in the Assembly in Mohammad Asghar, who is passionate about these issues.
You referred earlier on, leader of the house, to religious education in our schools, and the role of our schools in helping to educate the next generation about the merits of tolerance and respect here in society. One of the things that has been raised in this Chamber in the past is a concern about the new curriculum reforms that are taking place in Wales and the status that religious education might have within the new curriculum in order that it can actually help to deliver these appropriate messages within our schools. So, I wonder to what extent you've discussed the risks that the current consideration of the new curriculum might have to ensuring that some of the good work that's already taking place in our schools isn't diminished by the changes and that it's actually enhanced.
Can I put on record as well that I had a very good friend, a Christian friend, who I used to work for, and he used to have this mantra that Islam should spell for everybody, 'I sincerely love all Muslims'—the letters of Islam? I think that we would do well to listen to his call to love all of our neighbours, regardless of their faith. For me, I think that the best that we can all do in this Chamber is, yes, to join in the condemnation, but also to take some positive action to love those Muslims in our community, to recognise the tremendous contribution that Muslim congregations in their mosques make, as well, to society in Wales at large, and to use this hate mail as an opportunity for good, so that we can help to recognise their achievements.
A gaf fi hefyd ymuno â chi a chondemnio'r llythyrau casineb ffiaidd hyn? Mae'n amlwg eu bod wedi cael eu llunio i godi ofn ar y gymuned Fwslimaidd ac i ryw raddau, mae arnaf ofn eu bod wedi bod yn llwyddiannus yn hynny o beth, ac rwy'n cytuno y dylem sefyll ochr yn ochr â Mwslimiaid yma yng Nghymru a ledled y DU a dangos ein cariad a'n gofal drostynt yn eu cymunedau. Mae'n rhaid i ni allu goresgyn y rhagfarn a'r casineb, ac mae'n wych fod gennym lysgennad dros y gymuned Fwslimaidd yma yn y Cynulliad ym Mohammad Asghar, sy'n teimlo'n angerddol am y materion hyn.
Fe gyfeirioch chi'n gynharach, arweinydd y tŷ, at addysg grefyddol yn ein hysgolion, a rôl ein hysgolion yn helpu i addysgu'r genhedlaeth nesaf ynglŷn â rhinweddau goddefgarwch a pharch mewn cymdeithas. Un o'r pethau a nodwyd yn y Siambr yn y gorffennol yw pryder am y diwygiadau i'r cwricwlwm newydd sy'n digwydd yng Nghymru a'r statws a allai fod i addysg grefyddol yn y cwricwlwm newydd er mwyn iddi allu helpu i gyflwyno'r negeseuon priodol hyn yn ein hysgolion. Felly, tybed i ba raddau rydych wedi trafod y risgiau a allai godi wrth ystyried y cwricwlwm newydd ar hyn o bryd o ran sicrhau nad yw'r gwaith da sydd eisoes yn digwydd yn ein hysgolion yn cael ei leihau gan y newidiadau a'i fod yn cael ei wella mewn gwirionedd.
A gaf fi hefyd gofnodi fod gennyf ffrind da iawn, ffrind Cristnogol, yr oeddwn yn arfer gweithio iddo, ac roedd ganddo'r mantra hwn y dylai Islam sillafu 'I sincerely love all Muslims' i bawb—llythyrennau Islam? Credaf y byddai'n werth inni wrando ar ei alwad i garu pob un o'n cymdogion, ni waeth beth yw eu ffydd. I mi, credaf mai'r peth gorau y gallwn oll ei wneud yn y Siambr hon yw, ie, ymuno yn y condemniad, ond rhoi camau cadarnhaol ar waith hefyd i garu'r Mwslimiaid sydd yn ein cymunedau, cydnabod y cyfraniad aruthrol y mae cynulleidfaoedd Mwslimaidd yn eu mosgiau yn ei wneud hefyd i'r gymdeithas yng Nghymru yn gyffredinol, a defnyddio'r llythyrau casineb hyn fel cyfle i wneud lles, fel y gallwn helpu i gydnabod eu cyflawniadau.
Yes, indeed, and, again, I've nothing to really add to that. That's a very potent way of putting it. I think the thing I mentioned was actually a module in the Welsh baccalaureate that is called 'Challenging extremism' that we teach as part of the modules that you can select in the Welsh baccalaureate. I have had some discussions with the Cabinet Secretary for Education about the way that we teach citizenship and various other things. I have to say I've not had a specific conversation with her about religious education, although I'm very happy to do so. But we have had a number of conversations about the way that we teach citizenship and healthy relationships and tolerance and community cohesion, but I'm more than happy to include religious education in that conversation that I have very regularly with that Cabinet Secretary. The reason we have that very regularly is because we very much want to make sure that our children grow up in a spirit of tolerance and acceptance and good community relationships—good relationships with all of their neighbours.
To quote Jo Cox, the MP, 'We have more in common than that which divides us.' And, as I say, my own experience around the world has shown that, actually, all communities are very much the same. We all have myths around family relationships and so on, but, when you actually talk to somebody who appears to be from a very different culture to yours, you find that their myths are very similar, because actually very many human beings are all very similar. And, as I said in my earlier response, all communities have people of whom they are very proud, but also, I'm afraid, people that they are not so proud of. So, you're absolutely right. We need to stand shoulder to shoulder with anyone who has experienced fear and feels excluded because of this hateful campaign, and make sure that we both support the victims but also bring the perpetrators to justice.
Ie, yn wir, ac unwaith eto, nid oes gennyf unrhyw beth i'w ychwanegu at hynny mewn gwirionedd. Mae honno'n ffordd rymus iawn o roi pethau. Rwy'n credu mai'r hyn a grybwyllais mewn gwirionedd oedd modiwl ym magloriaeth Cymru o'r enw 'Herio eithafiaeth', yr ydym yn ei ddysgu fel rhan o'r modiwlau y gallwch eu dewis ym magloriaeth Cymru. Rwyf wedi cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ynglŷn â'r ffordd rydym yn addysgu dinasyddiaeth ac amryw o bethau eraill. Mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf wedi cael sgwrs benodol gyda hi am addysg grefyddol, er fy mod yn hapus iawn i wneud hynny. Ond rydym wedi cael nifer o sgyrsiau ynglŷn â'r ffordd rydym yn addysgu dinasyddiaeth a pherthnasoedd iach a goddefgarwch a chydlyniant cymunedol, ond rwy'n fwy na pharod i gynnwys addysg grefyddol yn y sgwrs honno rwy'n ei chael yn rheolaidd iawn gydag Ysgrifennydd y Cabinet. Y rheswm pam ein bod yn cael y sgwrs honno'n rheolaidd iawn yw oherwydd ein bod yn awyddus iawn i wneud yn siŵr fod ein plant yn tyfu mewn ysbryd o oddefgarwch a derbyniad a chysylltiadau cymunedol da—perthynas dda gyda phob un o'u cymdogion.
I ddyfynnu Jo Cox, yr AS, 'Mae gennym fwy yn gyffredin na'r hyn sy'n ein rhannu.' Ac fel y dywedaf, mae fy mhrofiad fy hun o amgylch y byd wedi dangos bod pob cymuned yr un fath mewn gwirionedd. Mae gennym oll ein mythau am berthnasoedd teuluol ac ati, ond pan fyddwch yn siarad â rhywun sy'n ymddangos fel pe bai'n dod o ddiwylliant gwahanol iawn i'ch un chi, fe welwch fod eu mythau'n debyg iawn, oherwydd mewn gwirionedd mae llawer iawn o fodau dynol yn debyg iawn. Ac fel y dywedais yn fy ateb yn gynharach, mae gan bob cymuned bobl y maent yn falch ohonynt, ond hefyd, mae arnaf ofn, mae gan bob cymuned bobl nad ydynt mor falch ohonynt. Felly, rydych yn berffaith gywir. Mae angen i ni sefyll ochr yn ochr ag unrhyw un sydd wedi profi ofn ac sy'n teimlo eu bod yn cael eu heithrio oherwydd yr ymgyrch atgas hon, a gwneud yn siŵr ein bod yn cefnogi'r dioddefwyr ond hefyd yn dod â'r troseddwyr o flaen eu gwell.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Datganiadau 90 eiliad sydd nesaf. David Rees.
Ninety-second statements next. David Rees.
Diolch, Llywydd. This week we celebrate National Science Week and what science offers society. However, as we use this week to promote science, today we have seen the loss of one of the UK's great scientists in Professor Stephen Hawking. I'm sure Members across the Chamber will join me in sending condolences to his family and his friends on their loss. Many wonderful comments have been made by people from all aspects of society—politicians, academics, people from the media—regarding his work in driving an understanding of how the universe exists, and on his humanity. We must also recognise the impact he has had in bringing science, and in particular physics, into the lives of people. His book A Brief History of Time sold 10 million copies, and I have been told it's actually back to the top of the Amazon book list today. He was one of the first to make science attractive to a wider audience, and that must never be lost. He even appeared on The Simpsons, to make sure that that message was going forward.
National Science Week gives us an opportunity to reflect upon how important science is to the Welsh economy. In one sector alone, the life sciences, we have 361 companies in Wales, listed over nine industries, with turnover estimated at £2 billion and with over 11,000 employees. Science truly underpins many industries within Wales, including the future of steel making in my constituency, and it's crucial that we continue to develop the future generations of scientists and engineers that will continue to drive that forward, and we address the gender imbalance that exists in science as well, and we remove the stereotype that exists, so we can then put out the appeal of the world of science to all young people and their parents.
In closing, Llywydd, as we remember Professor Hawking, let us all work to ensure his beliefs in the positivity of science permeate through all our actions.
Diolch, Lywydd. Yr wythnos hon rydym yn dathlu Wythnos Genedlaethol Gwyddoniaeth a'r hyn y mae gwyddoniaeth yn ei gynnig i gymdeithas. Fodd bynnag, wrth inni ddefnyddio'r wythnos hon i hyrwyddo gwyddoniaeth, rydym wedi colli un o wyddonwyr mwyaf y DU heddiw, yr Athro Stephen Hawking. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn ymuno â mi i gydymdeimlo â'i deulu a'i ffrindiau yn eu colled. Gwnaed llawer o sylwadau gwych gan bobl o bob rhan o gymdeithas—gwleidyddion, academyddion, pobl o fyd y cyfryngau—mewn perthynas â'i waith yn hybu dealltwriaeth o sut y mae'r bydysawd yn bodoli, ac ar ei ddyngarwch. Mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod yr effaith a gafodd yn cyflwyno gwyddoniaeth, a ffiseg yn arbennig, i fywydau pobl. Gwerthodd ei lyfr A Brief History of Time 10 miliwn o gopïau, ac rwyf wedi cael gwybod ei fod yn ôl ar frig rhestr lyfrau Amazon heddiw mewn gwirionedd. Roedd yn un o'r rhai cyntaf i wneud gwyddoniaeth yn ddeniadol i gynulleidfa ehangach, ac ni ddylid colli hynny byth. Ymddangosodd ar The Simpsons hyd yn oed, i wneud yn siŵr fod y neges honno'n cael ei lledaenu.
Mae Wythnos Genedlaethol Gwyddoniaeth yn rhoi cyfle i ni fyfyrio ar ba mor bwysig yw gwyddoniaeth i economi Cymru. Mewn un sector yn unig, y gwyddorau bywyd, mae gennym 361 o gwmnïau yng Nghymru, wedi'u rhestru dros naw o ddiwydiannau, gyda throsiant amcangyfrifedig o £2 biliwn a dros 11,000 o weithwyr. Mae gwyddoniaeth yn sail i lawer o ddiwydiannau yng Nghymru mewn gwirionedd, gan gynnwys dyfodol cynhyrchu dur yn fy etholaeth, ac mae'n hollbwysig ein bod yn parhau i ddatblygu cenedlaethau'r dyfodol o wyddonwyr a pheirianwyr a fydd yn parhau i fwrw hynny yn ei flaen, a'n bod yn mynd i'r afael â'r anghydbwysedd rhwng y rhywiau sy'n bodoli ym maes gwyddoniaeth yn ogystal, a'n bod yn cael gwared ar yr ystrydeb sy'n bodoli, fel y gallwn ymestyn atyniad byd gwyddoniaeth i'r holl bobl ifanc a'u rhieni.
I gloi, Lywydd, wrth i ni gofio'r Athro Hawking, gadewch i bawb ohonom weithio i sicrhau bod ei ffydd yn natur gadarnhaol gwyddoniaeth yn treiddio drwy ein holl weithredoedd.
Dawn Bowden.
Dawn Bowden.
Diolch, Llywydd. Last Friday, it was my great pleasure to join the community of Bedlinog, in my constituency, as they celebrated the opening of their community library. I've sat in this Chamber too often hearing about the loss of local services in so many communities in Wales, as we are unable to avoid the impact and the consequences of pressures caused by austerity and budget cuts. But, thankfully, in many cases, the response to these problems has been the initiative of local people who want to protect and improve their own community, and that is the story of Bedlinog community library. At a time when over 400 libraries across the country have closed, it is the effort of so many volunteers that has been a key part in securing, and now looking to expand, this local service—none more so than the school employee Ann Mills, who has driven this project with support from Bedlinog Community Council, the county borough council, and Welsh Government. The volunteering efforts provided the spark, not just for this library, but for taking the community at Bedlinog forwards, with many other activities and projects planned on the back of this. It's clear to me that this group of volunteers, with the well-being of Bedlinog at heart, now also holds a bigger vision for their village: a village in which this service and the school grows as a hub for supporting the life of the community. This is a venture worthy of acknowledgement in this place, because it's inspiring to see a community come together and respond to adverse circumstances in the way that Bedlinog has. So, well done and thank you to you all.
Diolch, Lywydd. Ddydd Gwener diwethaf, roedd yn bleser mawr ymuno â chymuned Bedlinog, yn fy etholaeth, wrth iddynt ddathlu agoriad eu llyfrgell gymunedol. Yn rhy aml, rwyf wedi eistedd yn y Siambr hon a chlywed am golli gwasanaethau lleol mewn cynifer o gymunedau yng Nghymru, oherwydd na allwn osgoi effaith a chanlyniadau'r pwysau a achoswyd gan gyni a thoriadau i'r gyllideb. Ond diolch byth, mewn llawer o achosion, yr ymateb i'r problemau hyn yw menter pobl leol sydd eisiau diogelu a gwella eu cymuned eu hunain, a dyna stori llyfrgell gymunedol Bedlinog. Ar adeg pan fo dros 400 o lyfrgelloedd ar draws y wlad wedi cau, mae ymdrech cynifer o wirfoddolwyr wedi chwarae rhan allweddol yn sicrhau, a bellach yn ystyried ehangu, y gwasanaeth lleol hwn—yn arbennig y gweithiwr ysgol, Ann Mills, sydd wedi gyrru'r prosiect gyda chefnogaeth gan Gyngor Cymuned Bedlinog, y cyngor bwrdeistref sirol, a Llywodraeth Cymru. Darparodd yr ymdrechion gwirfoddoli y wreichionen, nid yn unig ar gyfer y llyfrgell hon, ond ar gyfer datblygu cymuned Bedlinog, gyda llawer o weithgareddau a prosiectau eraill yn cael eu cynllunio o ganlyniad i hyn. Mae'n amlwg i mi fod gan y grŵp hwn o wirfoddolwyr, gyda llesiant Bedlinog yn ganolog i'w gwaith, weledigaeth ehangach ar gyfer eu pentref yn awr hefyd: pentref lle mae'r gwasanaeth hwn a'r ysgol yn tyfu fel canolbwynt ar gyfer cefnogi bywyd y gymuned. Dyma fenter sy'n haeddu cydnabyddiaeth yn y lle hwn, oherwydd mae gweld cymuned yn dod ynghyd ac yn ymateb i amgylchiadau anffafriol yn y ffordd y mae Bedlinog wedi'i wneud yn ysbrydoliaeth. Felly, da iawn a diolch i chi i gyd.
Nick Ramsay.
Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. I'm delighted to be welcoming to the National Assembly tomorrow the distinguished Salvadorian parliamentarian and former United Nations ambassador, Rubén Zamora. Mr Zamora's visit comes as part of the Romero festival, leading to Romero Day on 24 March. Mr Zamora's visit to Cardiff is one of a number of events organised by the Romero Trust, whose aim is to promote the life, ministry and martyrdom of Óscar Romero across the UK. Óscar Romero was Archbishop of San Salvador when he was assassinated on 24 March 1980 as he was celebrating mass. Thirty-five years later he was declared a martyr and beatified in 2015. Rubén Zamora will talk about Monseñor Romero and the current situation in El Salvador, and then answer questions from an assembled audience.
I'm really proud to be hosting Rubén Zamora here in Wales. He has a distinguished career as a diplomat and social democratic politician who was a passionate advocate for peace throughout the country's civil war until 1992. As a founding member of the political opposition front, the FDR, Zamora travelled the world to build up diplomatic support for peace negotiations, but was forced to spend some years in exile following threats to his family. Last year, Rubén Zamora stepped down as El Salvador's representative at the United Nations, having previously served as an ambassador to the United States and to India. I'm delighted to be part of Rubén's visit to the UK.
Diolch, Lywydd. Rwy'n falch iawn o gael croesawu'r seneddwr nodedig o El Salvador a chyn-lysgennad y Cenhedloedd Unedig, Rubén Zamora, i'r Cynulliad Cenedlaethol yfory. Mae ymweliad Mr Zamora yn rhan o ŵyl Romero, sy'n arwain at Ddiwrnod Romero ar 24 Mawrth. Mae ymweliad Mr Zamora â Chaerdydd yn un o nifer o ddigwyddiadau a drefnwyd gan Ymddiriedolaeth Romero, sy'n anelu i hyrwyddo bywyd, gweinyddiaeth a merthyrdod Óscar Romero ledled y DU. Óscar Romero oedd Archesgob San Salvador pan gafodd ei lofruddio ar 24 Mawrth 1980 tra oedd yn dathlu'r offeren. Cafodd ei ddatgan yn ferthyr a'i wynfydu 35 mlynedd yn ddiweddarach yn 2015. Bydd Rubén Zamora yn sôn am Monseñor Romero a'r sefyllfa bresennol yn El Salvador, ac yna'n ateb cwestiynau gan gynulleidfa a fydd wedi dod ynghyd.
Rwy'n falch iawn o groesawu Rubén Zamora i Gymru. Mae ganddo yrfa nodedig fel diplomydd a gwleidydd democrataidd cymdeithasol ac roedd yn ddadleuwr brwd dros heddwch drwy gydol rhyfel cartref y wlad tan 1992. Fel un o'r aelodau a sefydlodd yr wrthblaid wleidyddol, yr FDR, teithiodd Zamora y byd yn adeiladu cefnogaeth ddiplomyddol i drafodaethau heddwch, ond bu'n rhaid iddo dreulio rhai blynyddoedd yn alltud yn dilyn bygythiadau i'w deulu. Y llynedd, ymddiswyddodd Rubén Zamora o'i swydd fel cynrychiolydd El Salvador yn y Cenhedloedd Unedig, ar ôl gwasanaethu fel llysgennad i'r Unol Daleithiau ac i India cyn hynny. Rwy'n falch iawn o fod yn rhan o ymweliad Rubén â'r DU.
Russell George.
Russell George.
I would like to take this opportunity to urge the whole of Wales to get behind Newtown to make it Britain's best walking neighbourhood. Newtown is the only Welsh town to have been shortlisted in the top 10 towns in the UK, and voting closes at 11.59 p.m. today. We need as many votes as possible to win the Ramblers Association award. Both Powys County Council and Newtown Town Council have a common vision and ambition to develop an active travel network, which will see improved accessibility to services within the town.
I'd also like to congratulate the Ramblers Association on its first-ever Best Walking Neighbourhood competition. And I agree; it's good to celebrate more good walking neighbourhoods and the people that make them happen. So, please get behind Newtown and Wales, and vote now via the Ramblers Association website. I have e-mailed all Members to let them know the link, and I'd be grateful if you could spare a few seconds of your time. Thank you very much.
Hoffwn fachu ar y cyfle hwn i annog Cymru gyfan i gefnogi'r Drenewydd yng nghystadleuaeth cymdogaethau gorau Prydain i gerdded. Y Drenewydd yw'r unig dref yng Nghymru sydd wedi cael lle ar y rhestr fer fel un o'r 10 tref orau yn y DU, a daw'r pleidleisio i ben am 11.59 p.m. heddiw. Rydym angen cynifer o bleidleisiau ag y bo modd i ennill gwobr Cymdeithas y Cerddwyr. Mae gan Gyngor Sir Powys a Chyngor Tref y Drenewydd weledigaeth gyffredin ac uchelgais i ddatblygu rhwydwaith teithio llesol, a fydd yn sicrhau gwasanaethau mwy hygyrch yn y dref.
Hoffwn hefyd longyfarch Cymdeithas y Cerddwyr ar gynnal cystadleuaeth Cymdogaethau Gorau Prydain i Gerdded am y tro cyntaf erioed. Ac rwy'n cytuno; mae'n dda dathlu mwy o gymdogaethau da ar gyfer cerdded a'r bobl sy'n gwneud iddynt ddigwydd. Felly, os gwelwch yn dda, cefnogwch y Drenewydd a Chymru, a phleidleisiwch yn awr drwy wefan Cymdeithas y Cerddwyr. Rwyf wedi anfon y ddolen at bob Aelod mewn e-bost, a buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi ychydig eiliadau o'ch amser. Diolch yn fawr iawn.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 20 mewn perthynas â'r datganiad am gynigion y gyllideb ddrafft. Rydw i'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig.
The next item is the motion to amend Standing Order 20 in relation to the statement on the draft budget proposal. I call on a member of the Business Committee to move the motion.
Cynnig NDM6690 Elin Jones
Cynnig bod y Cynulliad Cenedlaethol, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Busnes, 'Diwygio Rheolau Sefydlog: Rheol Sefydlog 20—Datganiad am Gynigion y Gyllideb Ddrafft', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Mawrth 2018.
2. Yn cymeradwyo’r cynnig i adolygu Rheol Sefydlog 20, fel y nodir yn Atodiad B i Adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM6690 Elin Jones
To propose that the National Assembly, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the Report of the Business Committee, 'Amending Standing Orders: Standing Order 20—Statement on the Draft Budget Proposals', laid in the Table Office on 7 March 2018.
2. Approves the proposal to revise Standing Order 20, as set out in Annex B of the Report of the Business Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog 26, 26A a 26B mewn perthynas â'r gofyniad am asesiadau effaith ar gyfiawnder—adran 110A o'r Ddeddf. Rydw i'n galw eto ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig—Rhun ap Iorwerth.
The next item is the motion to amend Standing Orders 26, 26A and 26B in relation to the requirement for justice impact assessments—section 110A of the Act. I call on a member of the Business Committee to move the motion—Rhun ap Iorwerth.
Cynnig NDM6689 Elin Jones
Cynnig bod y Cynulliad Cenedlaethol, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Busnes, 'Diwygio Rheolau Sefydlog: Rheolau Sefydlog 26, 26A a 26B—Gofyniad am Asesiadau Effaith ar Gyfiawnder (adran 110A o'r Ddeddf)', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Mawrth 2018.
2. Yn cymeradwyo’r cynnig i adolygu Rheolau Sefydlog 26, 26A a 26B, fel y nodir yn Atodiad B i Adroddiad y Pwyllgor Busnes, i fod yn weithredol o 1 Ebrill 2018.
Motion NDM6689 Elin Jones
To propose that the National Assembly, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the Report of the Business Committee, 'Amending Standing Orders: Standing Orders 26, 26A and 26B—Requirement for Justice Impact Assessments (s110A of the Act)', laid in the Table Office on 7 March 2018.
2. Approves the proposal to revise Standing Orders 26, 26A and 26B, as set out in Annex B of the Report of the Business Committee, to take effect from the 1 April 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Cynnig yn ffurfiol.
Formally moved.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig.
The question is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw'r enwebiad o dan Reol Sefydlog 10.5 ar gyfer penodi Archwilydd Cyffredinol Cymru. Rydw i'n galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid i wneud y cynnig—Simon Thomas.
The next item is the nomination, under Standing Order 10.5, for the appointment of the Auditor General for Wales. I call on the Chair of the Finance Committee to move the motion—Simon Thomas.
Cynnig NDM6691 Simon Thomas
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 10.5:
1. Yn mynegi ei ddiolchgarwch am gyfraniad Huw Vaughan Thomas yn ystod ei dymor yn swydd Archwilydd Cyffredinol Cymru.
2. Gan weithredu o dan adran 2(2) o Ddeddf Archwilio Cyhoeddus (Cymru) 2013, ac ar ôl ymgynghori â chynrychiolwyr cyrff llywodraeth leol yng Nghymru yn unol ag adran 2(3), yn enwebu Adrian Crompton i’w benodi i swydd Archwilydd Cyffredinol Cymru gan Ei Mawrhydi am dymor o wyth mlynedd i ddechrau’n syth ar ôl i swydd Archwilydd Cyffredinol Cymru ddod yn wag.
Motion NDM6691 Simon Thomas
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 10.5:
1. Expresses its gratitude for the contribution of Huw Vaughan Thomas during his term of office as Auditor General for Wales.
2. Acting under section 2(2) of the Public Audit (Wales) Act 2013, and having consulted representatives of local government bodies in Wales in accordance with section 2(3), nominates Adrian Crompton for appointment by Her Majesty as Auditor General for Wales for a term of eight years to commence immediately after the current Auditor General for Wales ceases to hold office.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Fel y bydd Aelodau yn gwybod, mae'n siwr, penodiad y Goron yw Archwilydd Cyffredinol Cymru, yn dilyn enwebiad gan y Cynulliad cyfan o dan adran 2 o Ddeddf Archwilio Cyhoeddus (Cymru) 2013. Fel y pwyllgor sydd â chyfrifoldeb dirprwyedig dros oruchwylio trefniadau yn ymwneud â Swyddfa Archwilio Cymru ac Archwilydd Cyffredinol Cymru, mae’r Pwyllgor Cyllid wedi chwarae rhan lawn yn y broses o recriwtio archwilydd cyffredinol newydd. Mae manylion llawn y broses recriwtio yn adroddiad y pwyllgor. Rwyf yn falch, felly, o wneud y cynnig hwn heddiw, ar ran y Pwyllgor Cyllid, i enwebu Adrian Crompton i’w Mawrhydi ei benodi yn Archwilydd Cyffredinol Cymru.
Hoffwn ddiolch i’r archwilydd cyffredinol presennol, Huw Vaughan Thomas, am ei gyfraniad gwerthfawr yn ystod y saith mlynedd y mae wedi bod yn y swydd. Cafodd Huw ei benodi ar adeg anodd i Swyddfa Archwilio Cymru, ond mae wedi gweithio i wneud gwahaniaeth sylfaenol i ddiwylliant y sefydliad ac i adfer hyder y cyhoedd yn y swydd. Yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, mae gan yr archwilydd cyffredinol rôl hanfodol, gan sicrhau bod sefydliadau’n rheoli arian cyhoeddus mewn modd effeithlon a bod ganddynt drefniadau gweithredu cadarn ar waith i sicrhau eu bod o’r radd flaenaf o ran uniondeb a llywodraethu.
Fel yr amlinellwyd yn adroddiad y pwyllgor, roedd yn hanfodol bod y broses ar gyfer recriwtio archwilydd cyffredinol yn cael ei chynnal mewn modd a fyddai’n dileu yr awgrym lleiaf o ymyrraeth wleidyddol. Yn hynny o beth, gwnaethom sicrhau bod dwy blaid yn cael eu cynrychioli ar y panel penodi. Cynrychiolodd Nick Ramsay a minnau’r pwyllgorau yr ydym yn eu cadeirio, gyda chadeirydd bwrdd Swyddfa Archwilio Cymru ac Archwilydd Cyffredinol yr Alban hefyd ar y panel. Ar ôl y cyfweliadau, aeth yr ymgeisydd a ffafriwyd gerbron y Pwyllgor Cyllid trawsbleidiol ar gyfer gwrandawiad cyhoeddus cyn enwebu. Mae’r pwyllgor o’r farn bod gwrandawiad cyn enwebu yn sicrhau craffu agored a thryloyw ar yr ymgeisydd a ddetholwyd. Ddaeth Adrian Crompton, felly, gerbron gwrandawiad cyn enwebu y pwyllgor ar 31 Ionawr. Yn ystod y gwrandawiad, gwnaethom archwilio cymhwysedd proffesiynol Mr Crompton, sut y mae’n bwriadu ymgymryd â rôl yr archwilydd cyffredinol, a’r profiad a’r arbenigedd sydd ganddo a fydd yn berthnasol i’r swydd.
Felly, dyma ofyn i’r Cynulliad dderbyn y cynnig hwn i enwebu Adrian Crompton i’w Mawrhydi ei benodi’n Archwilydd Cyffredinol Cymru.
Thank you very much, Llywydd. As Members will be aware, I'm sure, the Auditor General for Wales is a Crown appointment made on the nomination of the whole of the Assembly under section 2 of the Public Audit (Wales) Act 2013. As the committee with delegated responsibility for overseeing arrangements relating to the Wales Audit Office and Auditor General for Wales, the Finance Committee has been fully involved throughout the process of recruiting a new auditor general. Full details of the recruitment process are outlined in the committee’s report. I am therefore pleased to move this motion today, on behalf of the Finance Committee, to nominate Adrian Crompton to Her Majesty for appointment as the Auditor General for Wales.
I would like to thank the current auditor general, Huw Vaughan Thomas, for his valuable contribution during the last seven years in post. Huw was appointed at a difficult time for the Wales Audit Office, but he has worked to make a fundamental difference to the organisational culture and to restore public confidence in the office. The role of auditor general is a vital one in the Welsh public sector, ensuring organisations operate efficiently in their management of public money and that they have robust operating arrangements in place to ensure the highest levels of integrity and governance.
As outlined in the committee’s report, it was vital that the process of recruiting an auditor general was conducted in a way that removes it from any suggestion of political interference. As such, we ensured that two parties were represented on the appointment panel. Nick Ramsay and myself represented the committees we chair, and we were joined by the chair of the Wales Audit Office board and the Auditor General for Scotland. Following the interviews, the preferred candidate attended a public pre-nomination hearing of the cross-party Finance Committee. The committee firmly believes that a pre-nomination hearing ensures open and transparent scrutiny of the candidate identified as the most suitable. Adrian Crompton therefore came before the committee on 31 January. During the hearing, we explored with Mr Crompton his professional competence, how he is planning to undertake the role of auditor general and the experience and expertise he would bring to the position.
I therefore ask the Assembly to agree the motion to nominate Adrian Crompton to Her Majesty for appointment as the Auditor General for Wales.
Can I say that I welcome this motion and the proposed nomination to Her Majesty the Queen? It has been my honour to work with Adrian Crompton for many years, most recently when I was Deputy Presiding Officer. He is a man of the highest integrity, clarity of thought, and of the deepest commitment to scrutiny in public life. Above all, Adrian Crompton has been a champion of the legislative branch of government. This background will make him an outstanding and innovative auditor general, in my view. We wish him well in this most important post. Could I also record my thanks to Huw Thomas, the outgoing auditor general, for all the great work that he has done? We are greatly helped in our role in scrutinising government and public agencies by the work of the auditor general, and there's much promise now with this new appointment.
A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'r cynnig hwn a'r enwebiad arfaethedig i'w Mawrhydi y Frenhines? Mae wedi bod yn anrhydedd gweithio gydag Adrian Crompton am flynyddoedd lawer, ac yn fwyaf diweddar yn ystod fy nghyfnod fel Dirprwy Lywydd. Mae'n ddyn sy'n meddu ar lefel uchel o onestrwydd, eglurder meddwl, a'r ymrwymiad dyfnaf i graffu mewn bywyd cyhoeddus. Yn anad dim, mae Adrian Crompton wedi bod yn hyrwyddo cangen ddeddfwriaethol y llywodraeth. Bydd y cefndir hwn yn ei wneud yn archwilydd cyffredinol rhagorol ac arloesol, yn fy marn i. Dymunwn yn dda iddo yn y swydd bwysig hon. A gaf fi hefyd gofnodi fy niolch i Huw Thomas, yr archwilydd cyffredinol sy'n gadael, am yr holl waith gwych y mae wedi'i wneud? Mae gwaith yr archwilydd cyffredinol yn gymorth mawr i ni yn ein rôl yn craffu ar waith y llywodraeth ac asiantaethau cyhoeddus, ac mae llawer o addewid yn awr gyda'r penodiad newydd hwn.
Can I concur with the sentiments of the Chair of the Finance Committee, and also with my colleague David Melding? It has been a privilege to work with Huw Vaughan Thomas as the Chair of the Public Accounts Committee during this Assembly, and I know that I speak for my predecessors in previous Assemblies in saying that—Darren Millar, David Melding, and also Jonathan Morgan. I'd like to thank Huw for his long and dedicated service to public life in Wales, and for his commitment in advising the Public Accounts Committee in fulfilling its role of holding the Welsh Government to account on its expenditure during that time. Huw should be commended for his notable leadership of the Wales Audit Office and overseeing a period of stability. He's brought a refreshing approach to audit work, shining a light on many important and significant financial and governance matters, which have resulted in protecting the public purse. It is now time to look to the future. I was pleased to play a part in the selection process for the new auditor general, and I look forward to working with Adrian Crompton and the strong team at the Wales Audit Office over the months to come. I'm happy to support this nomination.
A gaf fi gytuno â sylwadau Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, a hefyd fy nghyd-Aelod, David Melding? Bu'n fraint gweithio gyda Huw Vaughan Thomas fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ystod y Cynulliad hwn, a gwn fy mod yn siarad ar ran fy rhagflaenwyr mewn Cynulliadau blaenorol wrth ddweud hynny—Darren Millar, David Melding, a Jonathan Morgan hefyd. Hoffwn ddiolch i Huw am ei wasanaeth hir ac ymroddedig i fywyd cyhoeddus yng Nghymru, ac am ei ymrwymiad yn cynghori'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wrth gyflawni ei rôl o ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am ei gwariant yn ystod y cyfnod hwnnw. Dylid canmol Huw am ei arweinyddiaeth nodedig i Swyddfa Archwilio Cymru ac am oruchwylio dros gyfnod o sefydlogrwydd. Cyflwynodd ymagwedd newydd tuag at waith archwilio, gan daflu goleuni ar nifer o faterion ariannol a llywodraethu pwysig ac arwyddocaol, sydd wedi arwain at ddiogelu pwrs y wlad. Mae bellach yn bryd edrych tua'r dyfodol. Roeddwn yn falch o chwarae rhan yn y broses ddethol ar gyfer penodi'r archwilydd cyffredinol newydd, ac edrychaf ymlaen at weithio gydag Adam Crompton a'r tîm cryf yn Swyddfa Archwilio Cymru dros y misoedd i ddod. Rwy'n hapus i gefnogi'r enwebiad hwn.
Can I also put on record my thanks to the outgoing auditor general, Huw Vaughan Thomas? I had the privilege of being able to serve as Chair of the Public Accounts Committee for five years of his tenure, and, of course, he stepped into that office at a time that was very, very difficult for the Wales Audit Office, because of incidents that had taken place immediately prior to his appointment. But he did so in a way that brought that team together and has consistently, I think, produced very high quality reports, which have been of great benefit to the people of Wales and to this National Assembly in helping to hold the Government to account. He's been an auditor general who has not been afraid to pull any punches in his reports, and he quite rightly will be leaving this office with an excellent record, having served the people of Wales as auditor general for seven years. I think that it's also important to note, though, of course, that he does have this long pedigree of service in public life, including a period in Denbighshire County Council, where he was the chief executive. That was also another period of his public career in which he served the people of my own constituency very well, too. So, I do wish him all the very best, and, of course, I welcome the appointment of Adrian Crompton and look forward to engaging with him in the future.
A gaf fi hefyd gofnodi fy niolch i'r archwilydd cyffredinol sy'n gadael, Huw Vaughan Thomas? Cefais y fraint o allu gwasanaethu fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus am bum mlynedd o'i gyfnod yn y swydd, ac wrth gwrs, camodd i'r swydd honno ar adeg anodd tu hwnt i Swyddfa Archwilio Cymru, oherwydd digwyddiadau a oedd wedi digwydd yn syth cyn ei benodiad. Ond gwnaeth hynny mewn ffordd a ddaeth â'r tîm at ei gilydd ac mae wedi cynhyrchu adroddiadau o ansawdd uchel iawn yn gyson, rwy'n credu, adroddiadau sydd wedi bod o fudd mawr i bobl Cymru ac i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn gan helpu i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif. Bu'n archwilydd cyffredinol nad oedd yn ofni dweud ei farn yn glir yn ei adroddiadau, a bydd yn gadael y Swyddfa hon gyda record ragorol, a hynny'n briodol, ar ôl gwasanaethu pobl Cymru fel archwilydd cyffredinol am saith mlynedd. Credaf ei bod hefyd yn bwysig nodi, fodd bynnag, wrth gwrs, fod ganddo hanes hir o wasanaeth mewn bywyd cyhoeddus, gan gynnwys cyfnod yng Nghyngor Sir Ddinbych, lle roedd yn brif weithredwr. Roedd hwnnw'n gyfnod arall yn ei yrfa gyhoeddus pan fu'n gwasanaethu pobl fy etholaeth i'n dda iawn hefyd. Felly, rwy'n dymuno'n dda iawn iddo, ac wrth gwrs, rwy'n croesawu penodiad Adrian Crompton ac yn edrych ymlaen at ymwneud ag ef yn y dyfodol.
Cadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl—Simon Thomas.
Committee Chair to reply to the debate—Simon Thomas.
A gaf i ddiolch i'r Aelodau sydd wedi talu teyrnged i Huw Vaughan Thomas am y gwaith pwysig y mae wedi ei wneud i adfer rôl Archwilydd Cyffredinol Cymru? Mae pwysigrwydd y rôl yn cael ei adlewyrchu yn y ddeddfwriaeth sydd wedi ei phasio gan y Cynulliad, Deddf 2013, sydd yn sefydlu annibyniaeth Archwilydd Cyffredinol Cymru ac yn sicrhau bod y penodiad, er yn benodiad gan Ei Mawrhydi, yn un sy'n mynd drwy brosesau annibynnol y Pwyllgor Cyllid a phwyllgorau'r Cynulliad hwn, ac yn y pen draw yn dod gerbron y Cynulliad cyfan ar gyfer ei gymeradwyo er mwyn enwebu i'w Mawrhydi. Rydw i'n edrych ymlaen fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, ac mae'n siŵr bod pob Aelod yn edrych ymlaen, at weld archwilydd cyffredinol newydd gyda chymaint o brofiad, fel sydd wedi cael ei amlinellu gan David Melding. Annibyniaeth barn, rhyddid meddwl a hawl a chryfder i sefyll i fyny pan fo angen yn erbyn y Llywodraeth ac awdurdodau cyhoeddus yng Nghymru—dyna beth sydd angen ar archwilydd cyffredinol, ac rydw i'n falch o gael cefnogaeth y Cynulliad, rydw i'n meddwl, i'r penodiad a'r enwebiad sydd wedi cael ei wneud heddiw.
May I thank those Members who have paid tribute to Huw Vaughan Thomas for the important work that he has done in restoring the role of the Auditor General for Wales? The importance of the role is reflected in the legislation that has been passed by this Assembly, the 2013 Act, which establishes the independence of the Auditor General for Wales and ensures that the appointment, although an appointment by Her Majesty, does go through independent processes in the Finance Committee and other committees of this Assembly, and ultimately comes before the Assembly as a whole for approval for nomination to Her Majesty. I look forward as Chair of the Finance Committee, and I'm sure that all Members are also looking forward, to seeing a new auditor general with so much experience, as has already been outlined by David Melding. Independence of view, freedom of thought and the strength to stand up when necessary against governments and other public authorities in Wales—that's what an auditor general needs to do, and I'm pleased to seek the Assembly's support for this nomination made today.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, a galwaf ar Hefin David i wneud y cynnig.
The next item is a debate on a Member's legislative proposal, and I call on Hefin David to move the motion.
Cynnig NDM6681 Hefin David
Cefnogwyd gan David Rees, Mike Hedges, Vikki Howells
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r cynnig ar gyfer Bil ar reoleiddio cwmnïau rheoli ystadau.
2. Diben y Bil hwn fyddai:
a) rhoi hawliau sy'n cyfateb i hawliau llesddeiliaid i rydd-ddeiliaid sy'n talu'r ffioedd ar gyfer gwaith cynnal a chadw mewn mannau cymunedol a chyfleusterau ar ystâd breifat neu ddefnydd cymysg a fydd yn eu galluogi i herio rhesymoldeb taliadau gwasanaeth;
b) sicrhau, pan mae rhydd-ddeiliad yn talu tâl rhent, nad yw'r perchennog sy'n codi rhent yn gallu cymryd meddiant neu roi prydles ar yr eiddo os nad yw tâl rhent yn cael ei dalu am gyfnod byr o amser; ac
c) rhoi hawliau i rydd-ddeiliaid yng Nghymru sy'n cyfateb i hawliau rhydd-ddeliaid yn Lloegr o ganlyniad i newidiadau i reoleiddio cwmnïau rheoli ystadau a gynlluniwyd gan Lywodraeth y DU.
Motion NDM6681 Hefin David
Supported by David Rees, Mike Hedges, Vikki Howells
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes a proposal for a Bill on the regulation of estate management companies.
2. The purpose of this Bill would be to:
a) give freeholders who pay charges for the maintenance of communal areas and facilities on a private or mixed-use estate equivalent rights as leaseholders to challenge the reasonableness of service charges;
b) ensure that, where a freeholder pays a rent charge, the rent charge owner is not able to take possession or grant a lease on the property where the rent charge remains unpaid for a short period of time; and
c) give freeholders in Wales equivalent rights to those in England as a result of changes to the regulation of estate management companies planned by the UK Government.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
