National Assembly for Wales

Prynhawn da, bawb. Galwaf y Cynulliad i drefn, os gwelwch yn dda.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw eitem 1, sef cwestiynau i'r Prif Weinidog, a daw cwestiwn 1 gan Llyr Gruffydd.

Diolch. A gaf i ddechrau, os gallaf, drwy roi diolch i'r gwirfoddolwyr sydd wedi gweithio mor galed yn ystod y tywydd garw, y rheini, wrth gwrs, sydd wedi helpu i gael staff y gwasanaeth iechyd i'w gwaith, a hefyd, wrth gwrs, y rheini sydd wedi gweithio mor galed er mwyn sicrhau bod yna lai o bwysau ar y gwasanaeth iechyd, llywodraeth leol ac, wrth gwrs, y gwasanaethau argyfwng?

Rydym ni'n darparu cyllid llawn o £27 miliwn i’r awdurdodau lleol i’w galluogi i ddiwallu anghenion gofal a chymorth y rhai sy’n cael taliadau ar hyn o bryd oddi wrth grant byw’n annibynnol Cymru.

Mae pobl ag anableddau ac sy'n derbyn y grant byw'n annibynnol yn dweud wrthyf i mai eu pryder nhw yw colli'r elfen yna o annibyniaeth y mae'r grant yn ei roi iddyn nhw ar lefel bersonol. Maen nhw'n gwerthfawrogi'r annibyniaeth yn fwy nag unrhyw beth arall. Felly, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y byddan nhw'n parhau i fwynhau yr un annibyniaeth pan fydd eich Llywodraeth chi yn dirwyn y grant yna i ben?

Rydym ni wedi bod yn monitro beth mae'r awdurdodau lleol yn ei wneud, a bydd hynny'n parhau yn ystod y sefyllfa sydd gyda ni ar hyn o bryd, sef y cyfnod newid. O ddechrau'r cyfnod hwnnw ym mis Ebrill y llynedd i ddiwedd y cyfnod hwnnw, bydd beth mae awdurdodau lleol yn eu wneud yn cael ei fonitro. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, fod unigolion wedi cael eu hasesu hefyd yn ystod yr amser hynny. Rwy'n gwybod hefyd fod y Gweinidog yn gwybod bod eisiau monitro beth yw profiad unigolion ynglŷn â'r broses ar hyn o bryd, ac mae'r Gweinidog yn ystyried pa fath o ffordd ymlaen a ddylai ddigwydd nawr er mwyn sicrhau bod yna fwy o sicrwydd i'r rheini sydd yn derbyn y grant. 

Diolch am yr eglurhad rhannol yna. Diben y gronfa byw'n annibynnol, cyn datganoli, oedd rhoi dewis a rheolaeth i unigolion dros sut yr oeddent yn gwario eu harian, eu cronfa, i fyw'n annibynnol. Ar y cychwyn, dyna sut yr oedd grant byw'n annibynnol Cymru yn gweithio, ond, yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon sydd wedi datblygu eu modelau mewn partneriaeth â'r trydydd sector, rydych chi'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gyfarfod â phobl sy'n cael y grant i gytuno ar y cymorth sydd ei angen arnynt i wneud hyn. Mae ymgyrch Achub Grant Byw'n Annibynnol Cymru yn dweud bod byw'n annibynnol yn fater o hawliau a bod cau grant byw'n annibynnol Cymru yn bradychu pobl anabl, eu teuluoedd, eu ffrindiau, aelodau staff a'r gymuned gan ei fod yn cymryd eu llais, eu dewis, eu rheolaeth a'u hannibyniaeth oddi arnynt. Gwn fod arweinydd yr ymgyrch wedi cyfarfod â Huw Irranca-Davies ym mis Ionawr, a dywedodd arweinydd yr ymgyrch honno wedyn ei bod yn debygol mai hwn oedd cyfarfod pwysicaf ei fywyd. Dyna pa mor bwysig yw hyn. A wnewch chi, ar y pwynt terfynol hwn, wrando ar y gymuned hon os gwelwch yn dda, a chydnabod bod annibyniaeth yn golygu rhoi dewis a rheolaeth iddyn nhw, ac nid gorfod cytuno ar sut y dylen nhw wario eu harian gydag arbenigwyr â bwriadau da yn neuadd y sir pan mai nhw yw'r arbenigwyr gwirioneddol yn eu bywydau eu hunain?

O ran sut y daethom ni i'r sefyllfa bresennol, roedd grŵp cynghori, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, a argymhellodd ddarparu cymorth yn y dyfodol trwy wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol. Nawr, yr egwyddor y tu ôl i hynny oedd sicrhau bod yr holl bobl anabl yng Nghymru yn cael eu cynorthwyo i fyw yn yr un ffordd, ac i sicrhau bod y cyllid cyfyngedig—a drosglwyddwyd gan Lywodraeth y DU, gadewch i ni gofio—yn cael ei ddefnyddio'n uniongyrchol at y diben hwnnw ac nid ar gostau gweithredu trefniadau ar wahân ar gyfer rhai pobl anabl yn unig. Rydym ni wedi gwneud yn siŵr yng Nghymru bod pob ceiniog o'r arian hwnnw wedi mynd i dderbynwyr. Ni fu hynny'n wir mewn mannau eraill yn y DU.

Prif Weinidog, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi sydd hefyd yn bryderus am y ffordd y bydd y grant yn gweithio yn y dyfodol. Nid yw fy etholwyr yn hidio ynghylch o ble daw'r cyllid hwn, pa un a yw hynny gan Lywodraeth Cymru neu awdurdodau lleol. Y cwbl sydd o bwys iddyn nhw yw eu bod yn cael yr un lefel o gymorth. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i fonitro'r system newydd hon i sicrhau bod awdurdodau lleol yn parhau i ddarparu'r lefel honno o gymorth?

Wel, mae'r gwaith monitro hwnnw'n parhau. Rydym ni'n gwybod bod awdurdodau lleol wedi adolygu, neu wrthi'n adolygu anghenion cymorth ychydig dros 350 o gyn-dderbynwyr y gronfa byw'n annibynnol yng Nghymru yn y dyfodol. O'r rhain, roedd ychydig dros 30 eisoes wedi cytuno ac yn derbyn eu cymorth yn y dyfodol naill ai'n uniongyrchol gan yr awdurdod neu drwy dderbyn taliadau uniongyrchol er mwyn cael gafael ar eu cymorth eu hunain. Nawr, mae angen, wrth gwrs, parhau gyda'r trefniadau monitro, fel y soniais yn gynharach. Rydym ni eisiau monitro profiad derbynwyr o'r broses, a dyna'r hyn y mae'r Gweinidog yn ei ystyried ar hyn o bryd o ran sut y gellid bwrw ymlaen â hynny.

Prif Weinidog, mae'n ymddangos bod llawer o awdurdodau lleol yn cael anhawster o ran bodloni eu rhwymedigaethau o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Er enghraifft, mae llawer o ofalwyr ledled y wlad nad ydyn nhw wedi cael asesiadau gofalwyr. Mae diwedd y grant byw'n annibynnol yn rhoi pwysau ychwanegol ar wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol. Prif Weinidog, a allwch chi sicrhau y bydd y rheini sy'n cael y grant byw'n annibynnol yn derbyn cymorth sydd yr un fath neu'n well na'r cymorth y maen nhw'n ei gael ar hyn o bryd pan mai awdurdodau lleol fydd yn darparu'r cymorth hwnnw?

Wel, mae'r arian wedi ei drosglwyddo i awdurdodau lleol. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod lefel y gofal yn parhau i fod cystal ag y mae wedi bod yn y gorffennol o leiaf. Ac atgoffaf yr Aelod, wrth gwrs, fod y swm yr ydym ni'n ei wario ar wasanaethau cymdeithasol fesul pen yng Nghymru yn sylweddol uwch nag yn Lloegr.

Wel, cynhaliwyd ymgynghoriad gennym ar ostwng yr oedran pleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol yn ddiweddar. Bydd y newid hwnnw'n cael ei gyflwyno ar gyfer yr etholiadau nesaf, ac yn cael ei roi ar waith drwy'r Bil llywodraeth leol yn yr hydref. A gwn fod y Llywydd yn ymgynghori ar wahân o ran etholiadau'r Cynulliad.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Ceir dadleuon cryf dros ostwng yr oedran pleidleisio i 16, ond a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod cysondeb yn elfen bwysig yn y gyfraith hefyd, ac os yw rhywun yn ddigon aeddfed i allu cymryd rhan mewn dewis Llywodraeth y wlad yn 16 oed, y dylai gael gyrru car yn gyfreithlon, penderfynu drosto ei hun a ddylai gael tatŵ neu dwll yn ei gorff, y dylai gael prynu alcohol yn gyfreithlon, ni ddylai fod yn ddarostyngedig i unrhyw reolau ar sensoriaeth ffilmiau, ac yn y blaen? Os nad ydym ni'n mynd i gael unrhyw gysondeb ar draws ystod gyfan y gyfraith, pa gyfiawnhad posibl a allai fod?

Wel, nid oes unrhyw gysondeb yn hynny o beth nawr. Rwy'n credu bod y gallu gan bobl 16 oed i bleidleisio yn sicr. Maen nhw'n cael, er enghraifft, rhoi eu caniatâd ar gyfer triniaethau meddygol. Pam felly na ddylen nhw gael gwneud eu penderfyniadau eu hunain, ynghylch pwy i bleidleisio drosto? Ni chânt yrru tan eu bod yn 17 oed, ni chânt yfed alcohol tan eu bod yn 18 oed, ni chânt fod yn yrrwr cymwys tan eu bod yn 21 oed, ni chânt reidio unrhyw feic modur o unrhyw faint injan tan eu bod yn 24 oed. Ceir anghysondebau, wrth gwrs, ond, serch hynny, yn fy marn i, mae 16 yn oedran priodol, a dangosodd yr Albanwyr hyn yn eu refferendwm, pan gafodd pobl ifanc bleidleisio ynddo.

Prif Weinidog, efallai eich bod chi wedi sylwi, yn yr Alban, yn y refferendwm ar annibyniaeth i'r Alban, bod 75 y cant o bobl 16 a 17 oed wedi pleidleisio. Mae hynny'n cymharu â 54 y cant ar gyfer y grŵp oedran yn uniongyrchol ar ôl hynny—18 i 24—ac roedd gwahaniaeth tebyg iawn yn bodoli yn etholiadau lleol yr Alban yn 2017. A ydych chi'n cytuno â mi fod greddfu arfer o bleidleisio yn gynnar yn cynnig budd mawr i gymdeithas ac yn caniatáu i ni ganolbwyntio ar gyfrifoldebau dinasyddiaeth, ond hefyd ein gallu i ddylanwadu ar yr hyn sy'n digwydd o'n cwmpas yn y byd yr ydym ni'n byw ynddo?

Yn sicr. 'Pleidleisiwch yn gynnar, pleidleisiwch yn aml' oedd y slogan yng Ngogledd Iwerddon flynyddoedd lawer yn ôl. Mae angen i ni adael yr ail ran ohono allan, rwy'n amau. Ond mae'r ffigurau yn siarad drostynt eu hunain. Mae'r ffaith fod pobl 16 i 18 oed wedi pleidleisio ar gyfradd uwch o lawer na'r rheini yn y grŵp oedran uniongyrchol nesaf yn dangos pa mor frwdfrydig ydyn nhw, faint o gysylltiad sydd ganddyn nhw â'r broses wleidyddol, a pha mor bwysig yw hi bod y synnwyr hwnnw o gysylltiad yn parhau wrth iddynt fynd yn hŷn.

Mae Plaid Cymru yn cefnogi estyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 ac 17 yn sicr, ond rydym ni'n moyn cael pobl i bleidleisio mewn niferoedd mwy o bob oedran, wrth gwrs. Mae'n rhaid rhoi rheswm da iddyn nhw i bleidleisio ac allwch chi ddim jest disgwyl i bobl bleidleisio oherwydd eich bod chi wedi rhoi'r hawl iddyn nhw. Felly, yn eich cynigion ar gyfer gwella pleidleisio ar gyfer awdurdodau lleol, ble ydych chi'n rhoi'r flaenoriaeth? Ai drwy wneud pob pleidlais i gyfrif drwy system bleidleisio gyfranogol, er enghraifft, drwy newid y dull pleidleisio, gwahanol ddiwrnodau, pleidleisio electronig, pleidleisio mewn gwahanol ddulliau? Lle ydych chi'n meddwl y byddwch chi nid yn unig yn cael y bobl ifanc â'r hawl i bleidleisio, ond yn eu hannog nhw i bleidleisio yn ogystal?

Mae yna sgôp i ystyried y ffyrdd y mae pobl yn pleidleisio. Er enghraifft, nid oes dim rheswm pam y dylai pob etholiad fod ar ddydd Iau. Pam na allwn ni gael etholiadau ar y penwythnos? Mae hynny'n digwydd mewn sawl gwlad arall, wrth gwrs. Mae dydd Sul, wrth gwrs, yn hanesyddol, yn mynd i fod yn anodd yng Nghymru, ond mae dydd Sul yn cael ei ddefnyddio mewn sawl gwlad, lle mae mwy o bobl yn gallu mynd mas i bleidleisio. Mewn amser, rwyf i'n credu y gwelwn ni amser lle mae pobl yn gallu pleidleisio mewn ffordd electronig. Mae yna gwestiynau, wrth gwrs, ynglŷn â diogelwch, ond rwyf i'n siwr, ymhen amser, y byddai hynny'n cael ei ddatrys. Ond beth sy'n hollbwysig yw sicrhau bod pobl eisiau pleidleisio, eu bod nhw'n gwybod sut mae'r system yn gweithio, eu bod nhw eisiau pleidleisio, ac wedyn, wrth gwrs, ystyried ym mha ffyrdd yn y dyfodol y bydd modd ei wneud e'n rhwyddach iddyn nhw wneud hynny. 

Prif Weinidog, cafodd y cynigion a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Ionawr i ostwng yr oedran pleidleisio i 16 mewn etholiadau cyngor lleol gefnogaeth drawsbleidiol eang, ac, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus wedi ei ddatgan,

'Mae democratiaeth leol yn dibynnu'n llwyr ar y rhai sy'n cymryd rhan.'

Prif Weinidog, mae'n ddyletswydd arnom i sicrhau bod yr hawliau gwleidyddol yr ydym ni'n eu rhoi i'n holl blant wedi eu hategu gan weithgaredd a llythrennedd gwleidyddol cymesur. Pa gamau, felly, all Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru, ble bynnag y mae wedi ei eni a'i addysgu yng Nghymru, yn cael mynediad at addysg ddinesig gynhwysfawr a chyffredinol a bod hynny wrth wraidd ei addysg i sicrhau ei fod yn wleidyddol llythrennog ynghylch llywodraethiad Cymru a'r Deyrnas Unedig?

Wel, rydym ni'n datblygu cwricwlwm newydd i Gymru, ac un o bedwar diben y cwricwlwm newydd yw bod pobl ifanc yn gadael addysg fel dinasyddion moesegol a gwybodus sy'n gallu deall ac arfer eu cyfrifoldebau a'u hawliau dynol a democrataidd. Wrth gwrs, bydd gwneud yn siŵr bod hynny'n digwydd mewn gwirionedd yn rhan bwysig o'r cwricwlwm, oherwydd rydym ni'n gwybod bod addysg yn ymwneud â chymwysterau, ydy, ond mae'n ymwneud hefyd â datblygu'r unigolyn cyfan a gwybodaeth yr unigolyn cyfan am y gymdeithas o'i gwmpas.

Trown nawr at arweinwyr y pleidiau i holi'r Prif Weinidog, ac arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood, sydd gyntaf heddiw.

Diolch yn fawr iawn. Prif Weinidog, mae'r cyfryngau wedi adrodd heddiw fod o leiaf 271 o gleifion iechyd meddwl agored iawn i niwed wedi marw dros y chwe blynedd diwethaf yn dilyn methiannau yng ngofal y GIG, a bod 136 o gyrff y GIG wedi cael rhybuddion cyfreithiol gan grwneriaid. Fel sy'n aml yn wir, mae'r adroddiad yn cyfeirio at gleifion yng Nghymru a Lloegr. A allwch chi ddweud wrthym pa un a oes unrhyw gorff GIG yng Nghymru wedi bod yn destun rhybudd cyfreithiol gan grwneriaid ynghylch marwolaeth claf iechyd meddwl?

Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw un, ond byddaf yn ysgrifennu at arweinydd Plaid Cymru gyda mwy o wybodaeth am hynny.

Iawn, diolch am hynny.

Bu llawer o alwadau am ymchwiliad i'r marwolaethau hyn, gan gynnwys galwadau gan eich plaid eich hun. Nawr, rydym ni'n gwybod y bu methiannau ym maes gofal iechyd meddwl yng Nghymru. Rydym ni i gyd yn gallu cofio sgandal Tawel Fan. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw le i laesu dwylo o ran y cwestiwn hwn. Mae cyfraddau hunanladdiad yn uwch yng Nghymru nag y maen nhw yn yr Alban a Lloegr, ac eto rydym ni hefyd yn gwybod bod lleiafrif o bobl sy'n colli eu bywydau wedi bod mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y flwyddyn cyn eu marwolaeth. Mae hyn yn awgrymu nad yw anghenion iechyd meddwl pawb, ond pobl ifanc yn enwedig o bosibl, yn cael eu diwallu. A all ein gwasanaethau cyhoeddus fod yn fwy rhagweithiol o ran nodi a chynorthwyo pobl sy'n dioddef argyfyngau iechyd meddwl i gael cymorth yn gynharach, ac a oes gennych chi broblem mynediad gyda'ch gwasanaethau iechyd meddwl?

Rwy'n credu bod problemau gyda rhannau penodol o'r boblogaeth nad ydynt yn cael gafael ar wasanaethau, sydd ddim eisiau neu ddim yn cydnabod y gallai fod ganddyn nhw symptomau sy'n awgrymu cyflwr iechyd meddwl negyddol. Wrth gwrs, drwy'r ysgolion, mae gennym ni system gymorth erbyn hyn sy'n helpu pobl ifanc, a byddem yn annog meddygon teulu, gan eu bod nhw'n siarad â phobl sy'n dod i'w gweld gydag anhwylderau corfforol efallai, i geisio canfod pa un a oes rhywbeth dyfnach sy'n effeithio ar gyflwr iechyd cyffredinol rhywun.

Rwy'n credu y gallwch chi wneud llawer mwy na hynny, Prif Weinidog. Rydym ni'n gwybod bod 10 mlynedd ar gyfartaledd yn mynd heibio rhwng yr adeg y bydd plant a phobl ifanc ag anawsterau iechyd meddwl yn mynd yn sâl gyntaf a'r adeg y byddant yn cael cymorth. A bydd gan lawer ohonom ni yma yn yr ystafell hon, rwy'n siŵr, waith achos cleifion sydd wedi gorfod brwydro i gael unrhyw gymorth o gwbl.

Nawr, mae gen i reswm i gredu y bydd nifer y bobl a gedwir gan yr heddlu o dan adran 136 i sicrhau eu diogelwch eu hunain, a fydd yn cael ei gyhoeddi'n fuan, wedi cynyddu'n aruthrol. Fe'm hysbyswyd hefyd, gan nad ystyrir bod rhai cleifion mewn perygl uniongyrchol, er iddynt gael eu cadw o dan y gyfraith, y gallant fod yn aros diwrnodau am gael eu trosglwyddo. Mae capasiti'r gwasanaeth yn amlwg yn annigonol i ymdrin ag argyfwng, ac mae'n rhaid i leihau'r defnydd o adran 136 fod yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth chi erbyn hyn.

Byddaf yn dychwelyd at y mater hwn pan fydd y ffigurau hynny'n cael eu cyhoeddi, ond oni fyddech chi'n cytuno â mi nawr ei bod hi'n amser da i gael ymchwiliad ehangach i'n system iechyd meddwl brys i nodi'r methiannau hyn? Onid yw'n amser rhoi'r gorau i esgus bod popeth yn iawn, pan fod y ffigurau hyn yn dangos yn eglur nad yw popeth yn iawn?

Mae'n bwysig i ni aros i weld beth mae'r ffigurau hynny yn ei ddangos mewn gwirionedd, ac yna, ar sail yr hyn a welwn, gweld pa gamau sydd angen eu cymryd. O ran iechyd meddwl yng Nghymru, rydym ni wedi gweld y ddarpariaeth i blant a phobl ifanc yn gwella'n sylweddol gyda'r arian ychwanegol—£8 miliwn, os cofiaf—a aeth i mewn i'r gwasanaethau hynny, ac, wrth gwrs, yr hyn sy'n cael ei wneud mewn ysgolion i gynorthwyo pobl ifanc hefyd. Mae hi'n sôn am y ffigurau nad ydynt wedi eu cyhoeddi eto. Rwy'n credu ei bod yn bwysig aros tan i'r ffigurau hynny gael eu cyhoeddi ac yna gwneud asesiad o beth arall sydd angen ei wneud i ostwng y ffigur—y rheini sy'n destun gorchmynion adran 136 ac, wrth gwrs, y rheini sydd, yn drasig, yn lladd eu hunain.

Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, ymunaf â chi yn eich sylwadau yn gynharach, wrth ateb cwestiwn 1, ar ymdrechion arwrol y gwasanaethau brys a phawb yn ystod y tywydd gaeafol a gawsom ddydd Iau diwethaf. Bu rhai hanesion arwrol, ond rhai calonogol hefyd. Ond hefyd, hanfod hyn yw'r ffaith mai'r hyn y mae awdurdodau lleol, byrddau iechyd a chyrff cyhoeddus eraill yn ei wynebu ar ôl cwblhau'r gwaith glanhau yw bil ariannol braidd yn fawr a fydd yn cyrraedd adrannau trysoryddion ar hyd a lled awdurdodau lleol ledled Cymru. Pa drafodaethau, os o gwbl, ar yr adeg gynnar iawn hon, mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda chyrff sector cyhoeddus—byrddau iechyd ac awdurdodau lleol—i'w helpu i dalu'r bil ariannol hwn, nad oeddent yn ei ddisgwyl mor hwyr â hyn yn y gaeaf?

Cafwyd trafodaethau gydag awdurdodau lleol. Ar hyn o bryd, rydym ni wedi gofyn i awdurdodau lleol roi syniad o beth allai'r pwysau ychwanegol fod fel y gallwn ddeall y sefyllfa yn well.

Rwy'n deall felly y bydd cymorth gan Lywodraeth Cymru yn cael ei roi i awdurdodau lleol, Prif Weinidog, yn enwedig rhai o'r rheini yma yn y de, y mae'n ymddangos y disgynnodd y rhan fwyaf o'r eira arnynt.

Ond hoffwn ofyn cwestiwn i chi am y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, yr edrychodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus arno ddoe ac y mae'r archwilydd cyffredinol wedi amlygu ei fod yn werth arbennig o wael am arian am y bunt Gymreig. Pan gafodd ei gyflwyno gyntaf, dywedodd Ysgrifennydd cyllid Llywodraeth Cymru ar y pryd bod hwn yn mynd i fod yn fodel cydweithredol i gyflawni arbedion o ran caffael cyhoeddus—mae gwerth £4 biliwn o gaffael cyhoeddus yn digwydd yma yng Nghymru. Bwriad y swm cychwynnol a ddyrannwyd oedd ceisio arbed arian—gwerth tua £1 biliwn o gaffael cyhoeddus ar gostau trydan a chostau eraill a delir. Ystyriwyd ei bod yn

ffordd Gymreig iawn o ddiwallu anghenion busnes Cymru ond hefyd gwerth am arian am y bunt Gymreig.

Wel, mae'n ymddangos ei fod wedi methu ei dargedau ar bob agwedd bron. Beth ydych chi'n ei wneud, Prif Weinidog, fel Llywodraeth, i naill ai wneud i'r system hon weithio'n well neu ei diwygio'n llwyr fel y gallwn ni gael gwell gwerth am y bunt Gymreig?

Yn gyntaf oll, mae'n rhaid dweud nad yw'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi colli arian. Nid yw wedi cyrraedd y pwynt eto lle y gall dalu amdano ei hun o gyfraniadau ardoll, ond mae'r gwasanaeth ar y trywydd iawn i sicrhau'r gwasanaethau prynu cyhoeddus a ragwelwyd, ac mae hynny oddeutu £40 miliwn hyd yma. Mae'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn eiddo i'r 73 o aelodau ar draws y gwasanaeth cyhoeddus mewn gwirionedd. Caiff ei lywodraethu gan fwrdd dan gadeiryddiaeth annibynnol, sy'n cynnwys cynrychiolwyr o blith yr aelodaeth. Rydym ni wedi cynnal y gwasanaeth ac wedi ei gynorthwyo'n ariannol, ond nid ydym ni'n berchen ar y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar ein pennau ein hunain.

Gallaf ddweud bod y nifer sy'n manteisio ar fframweithiau'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi cynyddu'n gyson ers iddo ddod yn gwbl weithredol yn 2015, ac mae'n dal i gynyddu. £234 miliwn oedd y ffigur dangosol ar gyfer gwariant yn 2016, cynnydd o dros 50 y cant o'r flwyddyn flaenorol, ac mae hynny'n golygu arbedion dangosol o £14.8 miliwn. Felly, rydym ni'n gwybod bod y gwasanaeth yn tyfu. Ni fyddai'n wir dweud ei fod wedi colli arian, ond nid yw mewn sefyllfa eto lle mae ei gyfraniadau ardoll yn talu ei gostau.

Prif Weinidog, nid yw'n gallu talu'r cyfalaf cychwynnol o £6 miliwn a roesoch chi ar gael iddo, na'i gostau rhedeg blynyddol o £2.5 miliwn. Yn ei flwyddyn gyntaf, llwyddodd i ddenu dim ond £330,000 o arian ardoll, fel yr ydych chi'n ei ddweud. Mae wedi methu bron bob targed a bennwyd ar ei gyfer yn ei flwyddyn gyntaf—mae ym mlwyddyn 3 erbyn hyn. Ar sail unrhyw fesuriad, mae'r hyn a allasai fod wedi bod yn Wasanaeth Caffael Cenedlaethol cyffrous, ac yn cynnig gwerth gwirioneddol yn ôl i'r trethdalwr, wedi methu â chyrraedd ei nodau. Os edrychwch chi ar gaffael Llywodraeth Cymru, dim ond 32 y cant o'i gaffael ei hun sy'n lleol yma yng Nghymru. Yn eich dogfen 'Ffyniant i Bawb', rydych chi'n trafod ad-dalu mwy i gymunedau ar hyd a lled Cymru. Wel, gan ddefnyddio'r gwasanaeth caffael, rydych chi wedi methu yn ystod ei dair blynedd cyntaf. Sut ydych chi'n mynd i gyflawni'r fenter polisi sydd yn eich dogfen 'Ffyniant i Bawb' mewn gwirionedd gan, yn amlwg, ddarparu'r bunt Gymreig honno yn ôl i fusnesau?

Rydym ni'n ffyddiog bod y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar y trywydd iawn. Yr hyn y mae angen i'r gwasanaeth ei ystyried yw pa un a ddylid cynyddu'r cyfraniad er mwyn darparu mwy o refeniw i'w hun i dalu'r costau hynny yn y dyfodol. Ond rydym ni'n ffyddiog ei fod ar y trywydd iawn i gyrraedd ei darged ac, fel y dywedais, rydym ni'n credu y byddwn yn bodloni'r arbedion prynu cyhoeddus a ragwelwyd yn rhan o'r targed hwnnw. Yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw bod tua £40 miliwn wedi cael ei arbed hyd yma drwy'r gwasanaeth caffael.

Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r holl Aelodau, rwy'n siŵr, yn falch, er i wahanol raddau, o weld y Prif Weinidog yn dychwelyd yn ddiogel o Unol Daleithiau America. Darllenais y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd y bore yma gan Lywodraeth Cymru ar yr hyn a wnaeth ar ei daith yno, a chefais fy synnu braidd o weld nad oedd unrhyw sôn am unrhyw gyfarfodydd ag aelodau gweinyddiaeth Llywodraeth yr Unol Daleithiau. Ac ar yr union ddiwrnod y cyhoeddodd yr Arlywydd Trump ei fod yn bwriadu cyflwyno tariffau ar ddur o bob rhan o'r byd, roedd y Prif Weinidog yn cyfarfod y sawl a gollodd i'r Arlywydd Trump yn yr etholiad arlywyddol, Hillary Clinton. Oni ddylai fod gan y Prif Weinidog fwy o ddiddordeb mewn chwarae gwleidyddiaeth bŵer na gwleidyddiaeth analluedd?

Nid wyf i'n siŵr a yw arweinydd UKIP yn credu y dylwn i fod wedi torri drws y Tŷ Gwyn i lawr er mwyn mynnu cyfarfod gydag Arlywydd yr Unol Daleithiau. Nid yw'n gweithio felly, gallaf ei sicrhau. Ond, wrth gwrs, mae mater y tariffau ar ddur yn rhoi twll mawr iawn yn ei safbwynt o'r byd, byd ar ôl Brexit, oherwydd fe'n hysbyswyd ganddo ef a chan eraill bod y ffordd yn agored bellach i ni ddod i gytundeb, cytundeb masnach rydd, gyda'r Unol Daleithiau, ac eto un o'r pethau cyntaf y mae'r Unol Daleithiau wedi ei wneud yw cyflwyno tariffau ar ddur yr ydym ni'n ei allforio i'r Unol Daleithiau. Nid yw'n gam cyfeillgar iawn, yw e'?

Mae'r Prif Weinidog yn gwybod nad yw pryder yr Unol Daleithiau am allforion dur i'r Unol Daleithiau yn ymwneud â Phrydain, oherwydd bu gostyngiad o 11 y cant i gyfanswm a gwerth dur sy'n cael ei allforio o'r DU i'r Unol Daleithiau yn ystod y ddwy flynedd diwethaf. Mae'r ddadl gyda gwledydd fel Tsieina, sy'n cynhyrchu hanner dur y byd a lle ceir capasiti dros ben enfawr sy'n cyfateb i'r holl ddefnydd o ddur yn yr Unol Daleithiau mewn blwyddyn, a gwledydd fel Fiet-nam a Chanada, sy'n allforio 10 gwaith gymaint o ddur i'r Unol Daleithiau ag yr ydym ni. Mae'r Arlywydd yn poeni am effaith cytundeb masnach rydd Gogledd America gyda Chanada a Mecsico. Rydym ni'n digwydd bod wedi ein dal yng nghysgod hyn i gyd. Mae ymateb yr Undeb Ewropeaidd i gyhoeddiad yr Arlywydd yn debygol o fod yn drychinebus tra ein bod ni yn yr undeb tollau, gan fod y Comisiwn Ewropeaidd yn dweud nawr ei fod eisiau dial trwy gyflwyno tariffau ar geir, efallai, a nwyddau eraill a weithgynhyrchir, a allai gael effaith enfawr ar swyddi gweithwyr Prydain a swyddi gweithwyr yng Nghymru mewn sawl rhan o'r wlad. Pe byddai gennym ni bolisi masnach annibynnol y tu allan i undeb tollau yr UE, efallai y byddem ni'n gallu cytuno ein cytundebau ein hunain gyda gwledydd eraill, yn enwedig yr Unol Daleithiau, sef ein partner masnachu unigol mwyaf heblaw am 27 gwlad yr UE.

Gadewch i mi geisio ei addysgu. Yn gyntaf oll, mae busnesau'r Unol Daleithiau eisiau gweld masnach rydd. Mae cymaint â hynny'n wir. Nid yw Llywodraeth yr Unol Daleithiau eisiau gweld hynny. Dyw hi ddim. Mae'r tariffau dur hyn yn cael eu gosod ar bob gwlad. Efallai ei fod yn iawn wrth ddweud mai Tsieina a gwledydd eraill yw'r prif darged, ond mae hwn yn erfyn di-awch sy'n cael ei ddefnyddio yn erbyn pawb. Does neb wedi dweud yng ngweinyddiaeth yr Unol Daleithiau y bydd y DU wedi ei heithrio mewn rhyw ffordd, neu y bydd yr UE wedi ei eithrio mewn rhyw ffordd. Mae hwn yn dariff yn erbyn pawb. Mae wedyn yn beirniadu'r Undeb Ewropeaidd am awgrymu y bydd dial. Beth mae e'n ei ddisgwyl? A yw e'n dweud pe na byddai'r DU yn yr UE, na fyddai unrhyw gamau gan Lywodraeth y DU? Oherwydd os mai diffiniad o analluedd y mae ef ei eisiau, mae ef newydd ei roi.

Y cwestiwn yw a ddylem ni geisio datrys y problemau hyn trwy ddiplomyddiaeth a siarad synhwyrol a phartïon eraill, neu gymryd rhan yn y math o gwerylgarwch megaffon a glywyd o Frwsel yn y dyddiau diwethaf. Mae materion difrifol iawn yn y fantol yn y fan yma. Mae gwledydd eraill fel yr Almaen a Sbaen yn allforio llawer mwy o ddur i'r Unol Daleithiau nag y mae Prydain. Felly, nid Prydain yw achos y problemau a'r pryderon presennol yn yr Unol Daleithiau. Er ei bod hi'n wir bod y cyhoeddiad a wnaed hyd yma ar sail y ffaith y bydd y tariff hwn yn berthnasol yn gyffredinol ledled y byd, nid yw manylion yr hyn a gynigir wedi eu cyhoeddi eto, wrth gwrs, ac mae'r rheini i'w trafod. Mae ysgrifennydd masnach yr Unol Daleithiau wedi dweud hynny.

Felly, trof yn ôl at y cwestiwn cyntaf a ofynnais i'r Prif Weinidog: onid yw'n credu byddai wedi bod yn synhwyrol agor rhai sianelau cyfathrebu, hyd yn oed os nad oedd ar lefel Arlywydd yr Unol Daleithiau ei hun, sy'n sicr o blaid Prydain—mae'n amlwg o'r pethau y mae wedi eu dweud yn ystod y cyfnod y mae wedi bod yn y swydd—[Torri ar draws.] Wel, gall yr Aelodau chwerthin, ond mae'r Unol Daleithiau yn ddylanwad aruthrol o bwysig ar yr economi yn fyd-eang, ac yn enwedig ar swyddi a bywoliaeth pobl yn y wlad hon. Does bosib na ddylem ni fod eisiau cyd-dynnu cystal ag y gallwn gydag arweinydd y byd rhydd a chydag un o'n partneriaid masnachu pwysicaf.

Wel, mae'n sôn am gwerylgarwch megaffon heb unrhyw synnwyr o eironi ac yn rho'r bai ar Frwsel am hynny. Mae'n rhaid imi ddweud, y realiti yw bod Llywodraeth bresennol yr Unol Daleithiau—nid wyf yn credu bod hon yn farn a rennir gan fusnesau'r Unol Daleithiau o gwbl, na'r rheini sy'n buddsoddi yng Nghymru—eisiau cyflwyno tariffau o 24 y cant ar ddur o'r DU. Rwy'n cytuno ag ef; nid y DU yw'r prif darged ar gyfer y tariffau hyn, ond mae'n rhan ohonynt beth bynnag. Nawr, mae Prif Weinidog y DU ei hun wedi siarad â'r Arlywydd, heb unrhyw effaith o gwbl, o ran dileu'r tariffau hyn. Nawr, a yw ef wir yn dweud os bydd yr Unol Daleithiau yn cyflwyno tariffau ar nwyddau sy'n dod i mewn i'r Unol Daleithiau, na ddylai'r DU a'r UE wneud dim byd o gwbl mewn ymateb? Mae gen i ofn nad dyna'r ffordd y mae'r byd yn gweithio.

Byddai'n well gen i weld sefyllfa lle mae gan yr Unol Daleithiau fasnach fwy rhydd gyda'r UE a, thrwy ddiffiniad, y DU, ond efallai nad yw wedi sylwi bod gan yr Unol Daleithiau y Llywodraeth fwyaf ddiffyndollol y bu ganddynt ers degawdau lawer iawn. Nid oes ganddi ddiddordeb mewn cytundebau masnach rydd nad ydynt yn gyfan gwbl o fudd i'r Unol Daleithiau. Pan oeddwn i yn yr Unol Daleithiau, un o'r themâu a ddaeth i'r amlwg oedd bod y trafodaethau NAFTA wedi eu seilio ar yr Unol Daleithiau yn mynnu popeth i'w hun a dim hyblygrwydd cyn belled ag y mae Canada a Mecsico yn y cwestiwn. Ni allwch fod yn Llywodraeth ddiffyndollol ar y naill law ac yna dweud eich bod chi eisiau cael masnach rydd ar y llall. Rwy'n gresynu'n fawr y cyhoeddiad a wnaed gan Arlywydd yr Unol Daleithiau o ran tariffau dur. Efallai y bydd yn cael effaith ar ddiwydiant dur Cymru, ond eistedd yn ôl a gwneud dim yw'r ymateb mwyaf analluog y gellir ei ddychmygu.

Diolch. Symudwn yn ôl at gwestiynau ar y papur trefn nawr. Cwestiwn 3, Mark Reckless.

Gwnaf. Cyfeiriaf yr Aelod at fy natganiad ysgrifenedig, a gyhoeddwyd yn gynharach heddiw.

Aeth y Prif Weinidog i'r Unol Daleithiau i hyrwyddo cytundeb masnach rydd rhwng y DU a'r Unol Daleithiau. Daeth yn ôl yn dweud wrthym fod yn rhaid i ni ei adael i'r UE. Onid y gwir yw bod ei bolisi o undeb tollau newydd gyda'r UE yn cynnig y gwaethaf o'r ddau fyd, o'r safbwynt na fyddai gennym ni bolisi masnach annibynnol ac eto ni fyddai gennym ni unrhyw ddylanwad a dim pleidlais dros bolisi masnach yr UE? Yn yr un modd â Thwrci, yr UE fyddai'n pennu ein polisi masnach ac ni fyddai gennym unrhyw ddylanwad. Gallai'r Unol Daleithiau neu Rwsia dargedu allforion y DU yn benodol ac ni fyddai gennym unrhyw rym i ymateb. Sut ar y ddaear fyddai hynny o fudd i ni?

Wel, mae maint a màs yn bwysig. Dim ond 60 miliwn yw'r DU. Mae'r UE yn llawer, llawer mwy. Mae'r Unol Daleithiau yn llawer, llawer mwy. Does bosib nad ydym ni mewn sefyllfa well pan fyddwn ni'n gweithio gyda gwledydd eraill i ddatblygu nod cyffredin. Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n synnwyr cyffredin perffaith. Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrtho—. Mae'n sôn am yr undeb tollau. Dywedaf unwaith eto yn y Siambr hon: cynigwch ddewis arall gwell yn hytrach nag undeb tollau—nid oes yr un wedi ei gynnig—ac yn ail, dewch o hyd i ateb ar gyfer Iwerddon. Sawl gwaith wyf i wedi ei ddweud? Roeddwn i'n ei ddweud dair blynedd yn ôl yn y Siambr hon, bod Iwerddon wrth wraidd y broblem pan ddaw i gytundeb rhwng y DU a'r UE. Does neb wedi cynnig unrhyw awgrym sy'n cynnwys y posibilrwydd o ffin agored rhwng y gogledd a'r de yn Iwerddon ac eto bod y DU y tu allan i'r undeb tollau, a'r weriniaeth y tu mewn i'r undeb tollau. Byddai hynny'n creu sefyllfa lle byddai smyglo yn rhemp, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Dyna yw'r cwestiwn na chafodd erioed ei ateb yn y refferendwm, ac na chafwyd ateb iddo o hyd ac nad oes datrysiad iddo o hyd, ac eithrio'r datrysiad amlwg, sef aros yn yr undeb tollau.

Yn eich cyfarfod gyda chynrychiolwyr o Lywodraeth Quebec yr wythnos diwethaf, a oeddech chi wedi cael cyfle i drafod y feto sydd ganddyn nhw yn Quebec dros gytundebau masnach rhyngwladol? Rŷch chi, yn eich sylwadau hyd yma, wedi dweud eich bod chi eisiau i Gymru gael dylanwad, ond nid y math o feto sydd gan daleithiau yng Nghanada, er enghraifft, ac, a dweud y gwir, ranbarthau Ewropeaidd fel Fflandrys a Wallonie hefyd. A ydych chi wedi newid eich barn yn sgil yr ymweliad?

Wel, gwnaethom ni ddim ei godi fe yn ystod y trafodaethau. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Quebec yn Llywodraeth sydd yn credu yn undod Canada, ond nid ydyn nhw’n gweld hyn fel unrhyw fath o broblem. Ond, wrth gwrs, un o’r pethau y gwnes i ei drafod gyda nhw oedd y system o sofraniaeth sydd wedi cael ei rhannu sydd yn bodoli yng Nghanada. Ac mae honno’n system, yn fy marn i, y dylem ni ei hystyried yn y Deyrnas Unedig.

Prif Weinidog, mae arweinydd grŵp UKIP eisoes wedi codi'r mater bod yr Arlywydd Trump wedi trydar am y tariffau masnach ar ddur. Yn wahanol iddo fe, mae gen i a'm hetholwyr—mae llawer ohonynt yn weithwyr dur—bryderon dwys ynghylch cynnwys y trydariad hwnnw a'r goblygiadau sydd ganddo i'r diwydiant dur. A wnewch chi godi fel Llywodraeth gyda Llywodraeth y DU gymaint â phosibl y camau sydd i'w cymryd o fewn y DU i amddiffyn y diwydiant dur oherwydd mae'r gost i ddiwydiant dur y DU yn annerbyniol? Efallai mai 10 y cant sy'n mynd allan i'r Unol Daleithiau oherwydd Tata, ond mae'r 10 y cant hwnnw yn arwain at oblygiadau ariannol mawr i ddur a goblygiadau i Bort Talbot. A wnewch chi felly amddiffyn y diwydiant dur cymaint ag y gallwch a gwneud yn siŵr bod Llywodraeth y DU yn gwneud hynny ac yn gweithio gyda'r UE y tro hwn, yn hytrach na'i rwystro, i fynd i'r afael â'r mater hwn?

Yn sicr. Gwn fod llythyr wedi ei anfon gan UK Steel i Lywodraeth y DU yn pwysleisio'r pwynt hwn, gan wneud y pwynt amlwg y bydd unrhyw beth nad oes modd ei allforio yn ceisio dod o hyd i farchnad yn yr UE, a bydd hynny yn anochel yn golygu gostyngiad i bris dur, a bydd hynny'n cael effaith ar holl wneuthurwyr dur Ewrop, gan gynnwys, wrth gwrs, y rhai yng Nghymru.

Rwy'n gresynu'n fawr y cyflwyniad diseremoni o dariffau gan Lywodraeth yr Unol Daleithiau. Edrychwch, rwyf i wedi dadlau dros dariffau yn y gorffennol yn erbyn dur o Tsieina. Rwyf i wedi ei ddweud yn y Siambr hon. Ond yr holl bwynt yw eich bod chi'n ceisio dewis a dethol i wneud yn siŵr eich bod chi'n amddiffyn eich diwydiannau rhag y cynhyrchion hynny sy'n peri'r risg fwyaf. Nid yw dur Cymru yn achosi perygl i ddur yr Unol Daleithiau. Nid yw'n achosi perygl i ddiogelwch America, nid yw'n achosi perygl i ddiwydiant dur yr Unol Daleithiau gan ein bod ni'n creu cynhyrchion nad ydynt, ar y cyfan, yn cael eu cynhyrchu yn yr Unol Daleithiau, ac eto mae gennym ni Lywodraeth yr Unol Daleithiau yn ceisio defnyddio'r erfyn di-awch o dariff yn erbyn yr holl nwyddau sy'n dod i mewn i'r Unol Daleithiau, ac mae hwnnw'n bwynt yr ydym ni wedi ei wneud i Lywodraeth y DU, sef bod hynny'n rhywbeth nad yw'n dderbyniol. Er tegwch, mae Llywodraeth y DU wedi derbyn y pwynt hwnnw. Rydym ni'n gwybod bod Prif Weinidog y DU wedi siarad ag Arlywydd yr Unol Daleithiau yn mynegi ei phryder difrifol am yr hyn sy'n cael ei gynnig.

Rydym ni'n disgwyl i wasanaeth ambiwlans Cymru weithio gyda phartneriaid i ddarparu gwasanaeth ambiwlans wrth gefn digonol i sicrhau bod pob claf sydd angen ymateb brys yn cael hynny mewn amser sy'n gymesur â'i angen clinigol.

Wel, diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ond a yw'n teimlo ei bod hi'n annerbyniol y bu'n rhaid i un o'm hetholwyr oedrannus, ar ôl dioddef codwm, aros dros 10 awr i ambiwlans gyrraedd? Roedd hyn cyn y tywydd garw diweddar. Yn ystod y cyfnod hwn, fe'i cynghorwyd gan staff ymateb i beidio â symud rhag ofn iddi waethygu ei hanafiadau. Yn ufudd, gorweddodd ar lawr yr ystafell ymolchi tan i'r ambiwlans gyrraedd. Hoffwn ddweud yn y fan yma fod y gofal a gafodd gan griw'r ambiwlans ar ôl iddyn nhw gyrraedd yn rhagorol ym mhob ffordd. Serch hynny, onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi ei bod hi'n gwbl annerbyniol, yng Nghymru yr unfed ganrif ar hugain, bod yn rhaid i glaf aros 10 awr am ymateb ambiwlans?

Mae'n anodd iawn cynnig ateb i'r sefyllfa y mae'r Aelod wedi ei disgrifio gan nad wyf i'n gyfarwydd â'r holl ffeithiau. Fodd bynnag, byddwn yn fwy na pharod i ymchwilio i hyn iddo, pe byddech chi'n ysgrifennu ataf gyda mwy o fanylion, i weld beth ddigwyddodd yn—. Nid oes gen i unrhyw reswm i amau'r hyn y mae'n ei ddweud, wrth gwrs, ond er mwyn i mi roi ateb llawn iddo ac ateb llawn i'w etholwr, pe byddai'n ysgrifennu ataf, byddaf yn rhoi'r ateb hwnnw.

Cwestiwn yn benodol ynglŷn ag amseroedd aros yn ystod y tywydd garw—rydym ni yn ymwybodol o’r straen ychwanegol sydd wedi cael ei roi ar y gwasanaeth ambiwlans oherwydd yr eira. Rydw i wedi clywed un adroddiad arbennig o bryderus ynglŷn ag effaith aros yn hir iawn ar un claf yn arbennig. Nid ydy eira mawr yn rhywbeth sy’n digwydd yn wythnosol, ond nid ydy o chwaith yn rhywbeth cwbl eithriadol. A all y Prif Weinidog ein cyfeirio ni at wybodaeth all roi sicrwydd i ni fod y gwasanaeth ambiwlans yn cynllunio gymaint ag y gall o i allu ymdopi pan ydym ni yn cael sefyllfaoedd o dywydd eithriadol fel y cawsom ni'r wythnos diwethaf?

Fe wnaf i roi peth o’r cefndir ac wedyn mynd ymlaen at beth yn gwmws a ddigwyddodd yn ystod y tywydd garw. Yn gyntaf, roedd yna gynnydd yn nifer y galwadau, fel y byddai Aelodau yn ei ddisgwyl. Roedd yna 103 galwad coch ar ddydd Sul, ac mae hynny amboutu 20 y cant yn fwy nag yn yr wythnos cyn hynny, felly roedd yna fwy o alw, fel y byddai pobl yn ei erfyn. Beth felly a wnaeth y gwasanaeth ambiwlans? Fe wnaethant weithio’n agos gyda byrddau iechyd a phartneriaid yn y gwasanaethau argyfwng, trwy’r gold command, achos dyna’r ffordd y mae hwn yn cael ei ddatrys a’i weithredu, er mwyn sicrhau bod pob adnodd yn cael ei ddefnyddio er mwyn eu helpu nhw. Beth mae hynny’n ei feddwl yn ymarferol? Wel, cerbyd 4x4, a hefyd, wrth gwrs, yr ambiwlans awyr, sef yr hofrennydd, er mwyn eu bod nhw'n gallu mynd at bobl a oedd eisiau cael triniaeth argyfwng yn ystod yr wythnos diwethaf.

Felly, beth sy'n digwydd yw bod yr ymateb yn cael ei weithredu trwy'r gold command er mwyn sicrhau bod pob gwasanaeth argyfwng ar gael i helpu ei gilydd ac, wrth gwrs, i helpu'r cyhoedd.

Diolch. Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i'n gwrando ar ddiwedd y cyfieithiad, a oedd ychydig y tu ôl i chi. Cwestiwn 5, Mike Hedges.

Trwy eu gweithgareddau addysgu ac ymchwil, mae prifysgolion Cymru yn cyfrannu at ffyniant a llesiant ehangach Cymru, yn codi proffil y wlad yn rhyngwladol ac yn denu buddsoddiad. Ac, wrth gwrs, mae ganddyn nhw ran bwysig i'w chwarae o ran darparu ein cynllun gweithredu economaidd.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? Ledled Ewrop, Gogledd America a rhannau o Loegr, mae prifysgolion yn gweithredu fel ysgogwyr pwysig o ddatblygiad economaidd ac nid yn unig fel cyflogwyr mawr. Er enghraifft, ceir Canolfan Entrepreneuriaeth ac Arloesedd Mannheim yn Mannheim ac mae'n cynnig llwyfan sylfaenydd a deori i fyfyrwyr, entrepreneuriaid ifanc a buddsoddwyr. Mae gan Aarhus, fel Caergrawnt, barc ymchwil sy'n meithrin arloesedd a chyflogaeth. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynigion i efelychu'r ddwy ddinas Ewropeaidd lwyddiannus hynny yn nwy ddinas-ranbarth Cymru?

Wel, byddwn yn dadlau, wrth gwrs, eu bod ar waith eisoes, i raddau helaeth, ac yn cael eu datblygu. Os edrychwn ni, er enghraifft, ar ddatblygiad parc gwyddoniaeth Menai o amgylch Prifysgol Bangor, mae'n un enghraifft o gydweithio rhwng y Llywodraeth, diwydiant a Phrifysgol Bangor ei hun. Enghreifftiau eraill? Wel, ail gampws arloesedd Prifysgol Abertawe, wrth gwrs—un o'r datblygiadau economi gwybodaeth mwyaf yn y DU, sydd, mi wn, cyn i'r Aelod dros Aberafan dynnu fy sylw at y ffaith, yn ei etholaeth ef, ond serch hynny, wrth gwrs, mae'n ysgogwr pwysig i etholaethau cyfagos a thu hwnt.

Mae gennym ni ardal arloesedd SA1 y Drindod Dewi Sant ac amcangyfrifir y bydd honno'n cyfrannu mwy na £3 biliwn at yr economi ranbarthol dros y 10 mlynedd nesaf. Mae gennym ni SPECIFIC sydd wedi ei leoli, wrth gwrs, ym Mhrifysgol Abertawe, gan gydweithio gyda Tata Steel, gyda NSG Pilkington ac AkzoNobel, ac mae hwnnw'n canolbwyntio ar gynhyrchu, storio a rhyddhau ynni sy'n gysylltiedig ag adeiladau, ac, wrth gwrs, yn fwy eang, seilwaith clwstwr lled-ddargludo cyfansawdd rhwng Prifysgol Caerdydd ac IQE a champws arloesedd a menter Aberystwyth. Felly, rydym ni'n gweld nawr y datblygiad o arloesedd mewn nifer o brifysgolion ac—yr enghraifft yr wyf i wedi ei rhoi ym Mangor—parciau gwyddoniaeth er mwyn troi eiddo deallusol ac ymchwil i mewn i swyddi.

Mae’r dull gweithredu o ran cryfhau llywodraeth leol yn cael ei ystyried ar hyn o bryd. Caiff cynigion eu hamlinellu maes o law.

Diolch yn fawr. Yn fan hyn, yr wythnos diwethaf, fe gadarnhaodd eich Ysgrifennydd Cabinet dros lywodraeth leol na fydd yn cario ymlaen efo'r cynigion cynharaf i ranbartholi, a hynny ar sail fandadol, ac felly, i bob pwrpas, mae cynigion ei ragflaenydd yn mynd i'r bin, hyd y gwelaf i. A oes cytundeb yn eich Cabinet chi am y newid cyfeiriad sylfaenol yma?

Wel, nid yw'r sefyllfa wedi newid ynglŷn â'r ffordd ymlaen. Beth mae pawb yn derbyn, wrth gwrs, rwy'n siŵr, yw bod yn rhaid ystyried y ffordd y mae llywodraeth leol yn gweithio. Nid oes neb yn dadlau bod y system bresennol yn un sy'n gweithio'n dda, ac, wrth gwrs, rŷm ni'n moyn gweithio gyda phleidiau eraill er mwyn sicrhau bod y strwythur yn fwy cynaliadwy yn y pen draw.

Gwnaf. Mae hwn yn un o'r meysydd y bydd y Gweinidog dros Dai ac Adfywio yn eu hystyried yn rhan o adolygiad ehangach o faterion lesddaliad a ffioedd gwasanaeth.

Hoffwn achub ar y cyfle i ganmol y Gweinidog dros Dai ac Adfywio am y gwaith a wnaed i sicrhau bod y contract lesddaliad cyn lleied â phosibl. Ceir un maes lle mae gan lesddeiliaid fwy o hawliau na rhydd-ddeiliaid mewn gwirionedd, sef lle gall lesddeiliaid herio'r hyn y maen nhw'n ei ystyried yn ffioedd gwasanaeth afresymol gan gwmnïau rheoli ystadau. Mae hawliau rhydd-ddeiliaid yn hyn o beth yn llawer mwy cyfyngedig. Yn wir, pan anfonodd etholwr sy'n rhydd-ddeiliad yn fy etholaeth i e-bost at gwmni rheoli ystadau i wneud cwyn, cafodd e-bost yn ôl gan gyfarwyddwr cwmni y cwmni rheoli ystadau gyda'r ateb sarhaus 'get a life'.

Rwy'n cyflwyno cynnig deddfwriaethol Aelod yn y Siambr hon yr wythnos nesaf i wella'r broses o reoleiddio cwmnïau rheoli ystadau ac i gryfhau hawliau rhydd-ddeiliad. Nid wyf yn disgwyl i'r Prif Weinidog ymrwymo Llywodraeth Cymru i'w gefnogi nawr, ond a fyddai'r Prif Weinidog yn fodlon cyfarfod â mi a'r Gweinidog Tai ac Adfywio i drafod hyn cyn yr wythnos nesaf?

Ie, mae'r mater y mae'n ei godi yn un pwysig, oherwydd, yn gynyddol, yr hyn yr wyf i'n ei weld yw bod ystadau tai newydd yn cael eu hadeiladu ac yn hytrach na'r awdurdod lleol yn mabwysiadu nid yn unig y ffyrdd ond yr amgylchedd, mae ffi gwasanaeth yn cael ei chodi ar yr holl drigolion, er eu bod yn berchen ar eu tai fel rhydd-ddaliad, y mae'n rhaid iddyn nhw ei thalu. Nawr, nid yw'n eglur, wrth gwrs, pa fecanweithiau cyflafareddu sydd ar waith i wneud yn siŵr bod y swm a delir yn rhesymol. Bydd rhai datblygwyr yn cynnwys yn y contract gwerthu y bydd cynnydd penodol i'r lefel a bennir bob ychydig o flynyddoedd, ond nid yw hwnnw'n arfer cyffredinol. Felly, rwy'n credu bod yr Aelod wedi nodi pwynt pwysig yn y fan yma. Fel rheol, rydym ni'n tybio bod gan rydd-ddeiliaid fwy o hawliau na lesddeiliaid, ond mae hwn yn un maes lle nad yw hynny'n digwydd. Os ydym ni'n mynd i weld sefyllfa yn y dyfodol lle mae mwy a mwy o ddatblygwyr tai yn datblygu tai ar y sail eu bod nhw'n dweud wrth awdurdodau lleol, 'Edrychwch, nid oes unrhyw gost i chi', yna mae'r mater yn fwy difrifol, a byddwn yn fwy na hapus, wrth gwrs, i drafodaethau gael eu cynnal ag ef i weld sut y gellir bwrw ymlaen â hyn.

Rydym ni'n symud ymlaen â'n gweledigaeth uchelgeisiol i ail-lunio seilwaith a gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys gwasanaethau bws lleol, ar ôl eu datganoli, gwasanaethau rheilffyrdd trwy fasnachfraint nesaf Cymru a'r gororau, ac, wrth gwrs, prosiectau metro y de-ddwyrain a'r gogledd.

Diolch. Prif Weinidog, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae'r A55 wedi bod ar gau 55 o weithiau erbyn hyn. Mae hynny, wrth gwrs, yn arwain at oediadau enfawr i'n gwasanaethau bysiau, ein cymudwyr ac, yn gyffredinol, mae'n cael effaith wirioneddol ar fusnes, ein diwydiant twristiaeth a phopeth. A allwch chi roi diweddariad ar y gwaith i ddilyn astudiaeth cydnerthedd yr A55 a chadarnhau faint o'r enillion cyflym a nodwyd fydd yn cael eu cyflawni gan eich Llywodraeth?

Yn gyntaf oll, adeiladwyd yr A55 i safon is na'r safon y byddai'n cael ei hadeiladu nawr. Ond mae hi yno, ac mae'n rhaid i ni ymdrin â hi fel ag y mae hi. Beth allwn ni ei wneud, felly, i wella llif y traffig ar hyd yr A55? Wel, ceir dau brosiect penodol y byddwn yn cyfeirio'r Aelod atynt: yn gyntaf, cael gwared ar y cylchfannau yn Llanfairfechan a Phenmaenmawr. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo, o ran y cam dylunio. Bydd hynny'n helpu i symud traffig yn gyflymach. Ac, wrth gwrs, y gwaith sy'n cael ei wneud i ystyried trydedd croesfan dros y Fenai a fyddai'n troi'r A55 yn ffordd ddeuol go iawn, yn hytrach na bod ag un rhan lle mae wedi ei chyfyngu i un lôn i'r ddau gyfeiriad.

Cyflwynwyd dull cydlynol gennym yng nghyd-destun Bil Cymru, ond ni dderbyniwyd y dadleuon hynny gan Lywodraeth y DU. Dyna pam yr wyf i wedi sefydlu'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru i gynnig barn arbenigol, annibynnol a hirdymor.

Diolch am yr ateb yna. Fel y dywedwch, mae'r system cyfiawnder troseddol yn fwy nag un darn yn unig; ceir gwahanol elfennau iddi, a'r gwasanaeth carchardai yw un o'r elfennau hynny, ac mae hynny'n rhywbeth a ddylai gael ei ddatganoli i Gymru yn fy marn i.

Y casgliad o'r gwaith ymchwil i faint carchardai yw bod gwell canlyniadau mewn carchardai llai na rhai mwy o faint, i garcharorion ac i gymunedau. Yn aml iawn, mae carchardai bach yn cael eu rhedeg yn fwy effeithiol, mae ganddynt lefelau is o drais, gwell perthynas rhwng y staff a'r carcharorion, mwy o bwyslais ar adsefydlu ac yn hwyluso cyswllt rhwng carcharorion a'u teuluoedd yn well. Mewn geiriau eraill, maen nhw'n well na'r carchardai mwy ym mhob ffordd. Ac mae hynny'n cael ei gefnogi gan y profiadau yr ydym ni'n eu gweld yng Ngharchar Ei Mawrhydi Berwyn ar hyn o bryd, a agorodd y llynedd, fel y gwyddoch, yn Wrecsam. Mae wedi wynebu problemau sylweddol, er gwaethaf y ffaith ei fod yn dal llai na hanner y carcharorion a ddylai fod yno ar hyn o bryd: 15 o danau, nid oes modd defnyddio 46 o gelloedd oherwydd difrod, a chafwyd tair galwad i'r grŵp ymateb tactegol cenedlaethol. Yn amlwg, nid yw uwch-garchardai yn gweithio. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi nad oes gan uwch-garchardai unrhyw ddyfodol yng Nghymru ac y dylai'r cynigion gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar gyfer yr un ym Maglan gael eu tynnu'n ôl ac y dylid defnyddio'r tir ar gyfer twf economaidd gwirioneddol, yn union fel y mae'r cyfamod arno yn ei ddweud?

Wel, mae safbwyntiau'r Aelod ar hyn wedi bod yn gryf iawn, ac mae'n fater nad yw wedi ei ddatganoli, ond byddaf yn ceisio ateb rhai o'r cwestiynau y mae'n eu gofyn. Pan agorwyd carchar y Parc ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yn y ward gyngor yr oeddwn i'n ei chynrychioli, nid oedd yn gweithio'n dda. Ni weithiodd yn dda am yr ychydig flynyddoedd cyntaf. Cafwyd nifer o ddigwyddiadau difrifol yn y carchar. Roedd y carchar yn newid llywodraethwr yn arbennig o aml. Llwyddodd un carcharor i ddianc trwy hongian o dan lori ac ni ddaethpwyd o hyd iddo byth, a bu'n rhaid dod â staff o Abertawe a Chaerdydd i mewn i ymdrin ag anniddigrwydd yn y carchar. Mae hynny'n rhywbeth, yn amlwg, nad oes neb eisiau ei weld. Ond mae e'n codi pwynt pwysig, sef hwn: os byddwn ni'n cyrraedd y pwynt lle'r ydym ni'n ystyried datganoli cyfiawnder troseddol, yna mae angen i ni ddatblygu polisi cosbi i Gymru. Rwyf i wedi dadlau erioed y gallwch chi ddatganoli'r heddlu ar wahân, ond os cymerwch chi'r llysoedd, yna mae gennych chi'r gwasanaeth prawf, mae gennych chi'r gwasanaeth carchardai, mae gennych chi bolisi dedfrydu, Gwasanaeth Erlyn y Goron—mae'r cwbl yn gysylltiedig â'i gilydd; mae'r cwbl yn rhan o'r system gyfiawnder. Mae'n amser, rwy'n credu, fel y mae ef yn ei nodi'n briodol, i ni ddechrau'r ddadl ar sut y gallai polisi cosbi Cymru edrych os bydd cyfiawnder troseddol yn cael ei ddatganoli. Mae'n dadlau'r achos dros garchardai llai. Nid oes gen i unrhyw reswm i amau'r hyn y mae'n ei gynnig, ond rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig ei fod wedi cychwyn trafodaeth ar sut y byddai polisi Cymru yn edrych pe byddai cyfiawnder troseddol yn cael ei ddatganoli.

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Diolch. Diolch.

Eitem 2 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James.

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael yn electronig i'r Aelodau.

Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru, gobeithio gan yr Ysgrifennydd iechyd, ar sganio MRI amlbarametrig—neu mp—ar gyfer cleifion GIG Cymru y mae amheuaeth bod canser y brostad arnynt. Pan ysgrifennais at yr Ysgrifennydd iechyd ynghylch y mater hwn, ysgrifennodd yn ôl ataf yr wythnos diwethaf yn dweud nad yw'r canllawiau presennol gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal—neu NICE—yn argymell mpMRI cyn biopsi, ac nad oes unrhyw gonsensws clinigol ar y cynllun gorau posibl ar gyfer llwybr canser y brostad sy'n cynnwys hyn.

Pan ysgrifennodd cyngor iechyd cymuned gogledd Cymru ato, yn croesawu ei ymrwymiad i ddisgwyl bod byrddau iechyd yn adolygu eu llwybrau diagnostig i ymgorffori'r sganiau hyn, pe byddai NICE yn argymell hynny mewn canllawiau diwygiedig ar ôl mis Ebrill 2019, mynegwyd pryder hefyd y byddai hyn yn rhy hwyr, y bydd cleifion yn y gogledd yn parhau i gael eu gadael ar ôl, ac mae eu trafodaethau â niwrolegwyr yn y gogledd yn awgrymu bod angen inni ddatblygu'r gwasanaeth yn awr er mwyn paratoi ar gyfer achrediad NICE. Yr ateb y tro hwn oedd,

'Pan fydd y manteision clinigol wedi eu hasesu, ac os caiff y canllawiau eu diweddaru, byddwn i'n disgwyl i fyrddau iechyd adolygu eu llwybrau diagnostig.'

Fodd bynnag, mae'r canllawiau presennol yn dweud bod y blaenoriaethau gweithredu allweddol o ran diagnosis a rheoli canser y brostad, gan NICE, yn cynnwys:

'Ystyried MRI amlbarametrig...ar gyfer dynion â biopsi craidd 10-12 uwchsain trawsrectol negyddol i benderfynu ar ba un a oes angen biopsi arall.'

Wel, ddydd Gwener diwethaf, cwrddais i ag etholwyr—cleifion—sydd wedi gorfod gwario symiau mawr o arian ar ôl i ymgynghorydd yn Wrecsam ddilyn y canllawiau hynny, ond nid oedd y GIG yn y gogledd yn fodlon ariannu'r sganiau hanfodol a gawsant dros y ffin yn Lloegr, yn y pen draw. Dywedodd un wrthyf ei fod wedi gwario £1,020. Dywedodd wrthyf hefyd fod y sganiau hyn fwy na ddwywaith yn fwy cywir na'r rhai sydd ar gael ar hyn o bryd. Roedd y gŵr bonheddig hwnnw o Sir y Fflint. Dywedodd un arall wrthyf—gŵr bonheddig o Langollen—mai cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw hyn oherwydd mai nhw roddodd y Bwrdd Iechyd mewn mesurau arbennig, a'i fod yn un o naw o ddynion o'r gogledd sydd wedi gorfod talu am hyn er ei fod ar gael yn Lloegr ac yn y de. Maen nhw eisiau cwrdd â'r Gweinidog. Maen nhw'n dweud eu bod eisiau iddo dderbyn y dylai'r un peth fod yn digwydd yn y gogledd, ac maen nhw'n gofyn pam nad yw pobl fel fe yn cael eu had-dalu pan fu'n rhaid iddyn nhw dalu eu hunain am y weithdrefn hon a allai achub eu bywydau.

Nid yw'n ddigon da aros tan 2019, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae bywydau'r dynion hyn mewn perygl. Mae ar gael mewn rhannau o Gymru. Rydych chi'n dweud eich bod chi'n credu mewn un GIG Cymru. Wel, cyflawnwch ar hynny nawr os gwelwch yn dda.

Wel, nid wyf yn gwbl sicr beth yw'r cwestiwn a ofynnwyd i mi, ond roedd Ysgrifennydd y Cabinet yma i wrando ar lwyth achosion etholaeth yr Aelod, ac mae'n amlwg yn cyfathrebu ag Ysgrifennydd y Cabinet, a bydd hynny, rwy'n tybio, yn parhau.

A gaf i ddweud hyn wrth y rheolwr busnes? Rwy'n nodi o'r datganiad busnes nad yw'r Llywodraeth wedi datgan pryd y bydd yn gwneud datganiad ac yn cyhoeddi adroddiad ar gyfrifoldeb cynhyrchwyr o ran deunydd pecynnu ac ailgylchu, a addawyd gan y Prif Weinidog ym mis Chwefror. Felly, a wnaiff y rheolwr busnes gadarnhau pryd y bydd hyn yn digwydd?

Ddoe es i gyda Kirsty Williams i ymweld â Natural Weigh yng Nghrucywel, sef y siop ddiwastraff gyntaf yng Nghymru a menter breifat a groesewir yn fawr. Ond mae'n annhebygol y bydd siopau fel Natural Weigh yn llwyddo oherwydd caiff yr archfarchnadoedd becynnu yr hyn maen nhw eisiau ei werthu i ni ym mha fodd bynnag maen nhw'n dymuno ei wneud ar hyn o bryd, a'r trethdalwr sy'n talu am ei ailgylchu, gobeithio, ond mewn llawer o achosion, wrth gwrs, nid yw'n cael ei ailgylchu, mae'n mynd yn hytrach i'r gwastraff cyffredinol. Felly, mae'r adroddiad allweddol ar gyfrifoldeb cynhyrchwyr yn datgloi rhan o'r gallu i siopau fel Natural Weigh yng Nghrucywel bellach i wneud eu ffordd a llwyddo, ac wrth gwrs rwy'n dymuno'r gorau iddyn nhw.

Yn ail, a gaf i ofyn am ddadl amserol ar y problemau difrifol a gafwyd gyda'r gwasanaeth rheilffordd rhwng y de a'r gogledd yr wythnos diwethaf? Fe wnaeth y tywydd garw iawn, a fyddai wedi arwain at ganslo'r gwasanaeth beth bynnag, rwy'n cyfaddef, guddio, mewn gwirionedd, yn fy marn i, y methiant cynnal a chadw mwyaf difrifol ar fasnachfraint Cymru a'r Gororau y gallaf i ei gofio yn sicr. Ddydd Mawrth diwethaf canfuwyd nam ar olwyn trên, a arweiniodd erbyn diwedd y dydd at dynnu 27 o unedau trên yn ôl ac atal y gwasanaeth o'r de i Fanceinion, sy'n gyswllt hanfodol ar gyfer y rhai hynny sy'n teithio o'r gogledd a'r canolbarth, ac i'r gwrthwyneb, wrth gwrs. Cymerodd tan ddydd Llun yr wythnos hon—chwe diwrnod cyfan yn ddiweddarach—i ddatrys hyn. Mae'n ymddangos bod nam ar y cledrau ym Maendy, Casnewydd yn niweidio olwynion y trenau.

Nawr, wrth feddwl am y peth, mae hyn mewn gwirionedd yn gwbl warthus. A allwch chi ddychmygu'r ymateb pe byddai prif reilffordd arfordir dwyrain Lloegr yn methu â gweithredu am chwe diwrnod? Nid wyf yn gwybod pwy sy'n gyfrifol, er, gan mai nam ar y cledrau ydoedd, mae gan Network Rail lawer o waith esbonio i'w wneud. Rwyf yn gwybod, fodd bynnag, ei bod yn gywilyddus bod yn rhaid i ni ddioddef gwasanaeth mor eilradd mewn economi fodern.

Dyma'r pris yr ydym yn ei dalu am y tanfuddsoddiad echrydus yn ein seilwaith rheilffyrdd, sy'n £1 biliwn o leiaf ar hyn o bryd. Dyma sy'n digwydd pan fo gennych 5 y cant o'r seilwaith rheilffyrdd ond 1.5 y cant o'r buddsoddiad. Ac wrth i ni weld buddsoddiadau enfawr yn Crossrail a rheilffyrdd cyflym yn Lloegr, mae gennym ni reilffordd sydd, mewn gwirionedd, yn niweidio trenau ac yn arwain at atal y gwasanaeth am wythnos. Mae'n sefyllfa warthus, felly a gawn ni gyfle yn fuan iawn am ddadl ar y materion hyn? Rwy'n gwerthfawrogi bod datganiadau wedi'u hysgrifennu gan Ysgrifennydd y Cabinet, ond os cawn ni ddadl ar y materion hyn, gallwn ni hefyd archwilio'r goblygiadau posibl ar gyfer y fasnachfraint newydd, er nad yw proffil y buddsoddiad ariannol ar gael yn gyhoeddus eto hyd y gwn i. Efallai y gallem ni hefyd geisio atebion o ran pa iawndal a allai fod ar gael.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, ar bwnc gwahanol iawn, a gaf i ddweud y gofynnwyd i mi arwain cyfarfod o bobl Gwrdaidd sy'n byw yng Nghymru yr wythnos diwethaf, a oedd yn canolbwyntio ar ymosodiad Twrci yn Afrin a'r cyffiniau yng ngogledd Syria? Roedd ganddynt straeon dirdynnol a grymus iawn ac, fel dinasyddion Cymru, mae'n iawn ein bod yn clywed eu hanesion a'u profiadau yn ein Senedd. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gyfleu eu pryderon fel dinasyddion Cymru yn uniongyrchol i awdurdodau'r DU a gwneud datganiad ar hynny i'r Cynulliad? Mae'n atgas gweld cynghreiriad NATO yn ymosod ar ein cynghreiriaid yn erbyn Isis, a'r rhai hynny sy'n gweithio ar ran democratiaeth seciwlar yn Syria ac Irac, sy'n flodyn bregus iawn yn wir. Byddai'n dda i Lywodraeth Cymru godi llais dros ein dinasyddion Cymru o Kurdistan.

Mae'r Aelod yn codi tri phwynt pwysig a gwahanol iawn. Ynghylch cyfrifoldebau cynhyrchwyr, mae'r Gweinidog yn arwyddo i mi ei bod hi yn trafod â sefydliadau cynhyrchu yng Nghymru ac y bydd yn cyflwyno datganiad pan fydd y trafodaethau hynny wedi'u cwblhau. Hoffwn i ddweud fy mod i yn rhannu rhwystredigaeth yr Aelod o ran rhai o'r deunyddiau pecynnu gan gynhyrchwyr sydd gennym, ac mewn rhai ffyrdd mae ein ffordd gyfoes, ddigidol o fyw wedi gwaethygu hynny, oherwydd wrth i ni archebu pethau dros y rhyngrwyd maen nhw'n cael eu danfon wedi'u pecynnu mewn modd braidd yn hurt. Maddeuwch imi, Llywydd, am eiliad, archebais i gebl bach ar gyfer fy ffôn—nid wyf am ddweud beth yw gwneuthuriad fy ffôn—a daeth mewn blwch mor fawr â hyn, ac roedd cryn dipyn o ddeunyddiau pecynnu na ellir eu hailgylchu o gwbl ynddo, a byddai hynny wedi bod yn ddealladwy pe byddai'n cynnwys llestr bregus efallai, ond darn o gebl plastig oedd hwn. Rwyf wedi ysgrifennu at y cwmni dan sylw, mewn gwirionedd, yn cwyno, a gyda llawer o ffotograffau i ddweud, 'Beth ar y ddaear oedd diben hyn?' Felly, rwy'n rhannu ei rwystredigaeth, a gwn fod y Gweinidog yn rhannu ei rwystredigaeth hefyd, felly rwy'n sicr y bydd yn cyflwyno'r datganiad hwnnw pan fydd y trafodaethau hynny wedi'u cwblhau.

Mae fy nghyd-Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a thrafnidiaeth yn nodi y byddai ef yn fwy na hapus i gael dadl y Llywodraeth ar destun methiant y gwasanaeth, ac, yn wir, am y fasnachfraint yn ei chyfanrwydd a'n dyheadau, os mynnwch chi, am y math o reolaeth y dylai fod gennym, ac yn wir, galwadau i ddatganoli rhai rhannau o'r rhwydwaith ymhellach. Rwy'n credu bod y gwasanaeth dan sylw yn un o'r meysydd hynny nad wyf i'n hollol sicr pwy sy'n gyfrifol amdanynt. Rwy'n rhannu rhywfaint o'r rhwystredigaeth honno gan fy mod i'n dod o Abertawe ac mae gennym ni broblem y Great Western hefyd. Felly, rwy'n credu ein bod yn dweud y byddai dadl yn amser y Llywodraeth yn ffordd dda iawn o edrych ar rai o'r materion hynny a gweld pa lefel o gonsensws a welir ar draws y Siambr ynglŷn â hynny.

Ac o ran ein dinasyddion Cymreig sydd â chysylltiadau Cwrdaidd, rwyf innau hefyd yn rhannu ei dristwch a gofid ynglŷn â rhai o'r pethau sy'n digwydd. Rwy'n fwy na pharod i fynegi ei bryderon, a phryderon y Siambr hon, i'r Prif Weinidog, ac rwy'n sicr y bydd ef yn gweithredu'n unol â hynny.

Roedd gen i ddau bwynt yr oeddwn i'n dymuno eu codi gydag arweinydd y tŷ. Rwy'n falch iawn ein bod yn cael dadl unigol yfory ar garchardai ac rwy'n gobeithio defnyddio'r cyfle hwnnw i siarad am fenywod sy'n garcharorion, ond roeddwn i'n awyddus i dynnu sylw arweinydd y tŷ at weithgareddau yr Ymddiriedolaeth Koestler, sef elusen ar gyfer celfyddydau yn y carchar. Yr wythnos hon, rwy'n disgwyl i ddarlun gael ei osod ar wal fy swyddfa sydd wedi'i beintio gan garcharor sy'n fenyw, a'i fwriad yw nodi wythnos Diwrnod Rhyngwladol y Merched. Felly, roeddwn i'n meddwl bod cymaint o werth i'r fenter hon, a tybed a fyddai'n bosibl rywbryd i gael datganiad ar fentrau fel hyn yng Nghymru sydd, yn ogystal â gwerth cynhenid y darluniau eu hunain, yn ffordd o adsefydlu. Felly, tybed a oes rhywbeth y gallem ni roi ystyriaeth iddo yn hynny o beth.

Yn ail, wythnos yn ôl, daeth llu o fenywod i glwb rygbi yr Eglwys Newydd yn fy etholaeth i. Roedd tagfeydd ar y ffyrdd ac roedd yr ystafell a oedd wedi'i neilltuo dan ei sang. Roedd hyn ar gyfer cyfarfod a drefnwyd gan ein AS, Anna McMorrin, ac anerchiadau gan Carolyn Harris AS a minnau, ac roedd hyn i gyd yn ymwneud â'r dicter llwyr ynghylch beth sydd wedi digwydd i'w pensiynau—y menywod WASPI fel y'u gelwir. Roedd yn ymddangos yn fater o bryder enfawr i gynifer o fenywod, a chymaint o fenywod ledled Cymru, ac roeddwn i'n meddwl tybed a oedd unrhyw beth o gwbl y gallem ei wneud drwy ein busnes yma yn y Cynulliad i edrych ar y mater hwn ac edrych ar y goblygiadau enfawr y mae'n eu cael ar fenywod wrth iddynt gynllunio eu bywydau, fel a ydynt yn rhoi'r gorau i'w swydd ai peidio, sy'n effeithio ar eu swyddogaeth fel gofalwyr—yr holl bethau sydd yn amharu ar ein cyfrifoldebau datganoledig, er nad yw'r mater ei hun wedi'i ddatganoli wrth gwrs.

Yn wir. Wel, dau bwynt pwysig iawn yn wir. O ran y prosiect celf, rwyf wrth fy modd yn clywed bod darlun yn cael ei osod ar wal ei swyddfa; edrychaf ymlaen at gael golwg arno. Wrth gwrs, nid yw wedi'i ddatganoli i ni, ond mae'n amharu ar lawer o wasanaethau Llywodraeth sydd wedi'u datganoli: cyflogadwyedd, gwasanaethau cymdeithasol, gofal, ac ati. Felly, yr hyn a wnaf yw cael sgwrs ag amryw o gyd-aelodau'r Cabinet i weld beth y gallwn ni ei wneud o ran ymateb trawslywodraethol i hynny, a byddwn i'n fwy na hapus i ddod i edrych ar y darlun a chael trafodaeth bellach â hi ynghylch yr hyn y gellir ei wneud. Mae'n ymddangos fel prosiect da iawn yn wir. Rwy'n siŵr y gallwn ni wneud rhywbeth gydag ef.

O ran y menywod WASPI, fel y'u gelwir, mae'n rhaid imi ddatgan buddiant ar y pwynt hwn, Llywydd, gan ddweud fy mod i mewn gwirionedd yn un o'r menywod WASPI. Rwyf yng ngrŵp oedran y menywod y mae'r symud pensiynau wedi effeithio arnynt. Mae fy un i wedi'i symud saith mlynedd. Ac mae hynny'n iawn os ydych chi'n dal i gael eich cyflogi mewn gwirionedd, ond nid yw'n iawn os nad ydych chi'n dal i fod mewn cyflogaeth, neu os oedd eich cyfrifoldeb teulu cyfan wedi'i seilio ar eich gallu i ymddeol ar adeg benodol mewn amser. Nid yw'r broblem yn ymwneud â'r ffaith nad oes cydraddoldeb i ni yn y pensiwn, sef y cwestiwn a gaiff ei ofyn i ni yn aml. Nid dyna'r broblem. Y broblem yw faint o amser sydd gennych chi i baratoi a chynllunio ar gyfer faint o incwm y bydd gennych. Felly, nid yw'n ymwneud â symud tuag at gydraddoldeb rhwng y rhywiau; mae'n ymwneud â pha mor hir oedd gennych i gynllunio ar gyfer hynny a faint y byddech wedi gorfod ei gynilo er mwyn gwneud yn siŵr bod eich cynlluniau yn parhau i fod yn bosibl. Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig i wneud y pwynt hwnnw, oherwydd y broblem yn y fan yma yw nad oedd hynny'n ddigon hir i bobl nad ydynt yn ddigon ffodus i aros mewn cyflogaeth ar ôl eu pen-blwydd yn 60 allu paratoi'r cynlluniau hynny. Ac o ganlyniad i hynny, mae nifer fawr iawn o bobl mewn gwirionedd yn dioddef caledi difrifol o ganlyniad i beidio â chael eu pensiwn am y blynyddoedd hynny. Felly, nid yw'n fater sydd wedi'i ddatganoli, ond mae'n effeithio ar ein gwasanaethau yn fawr iawn, iawn. Gwn fod fy nghyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth wedi mynegi a lledaenu ein barn ar yr effaith ar economi Cymru yn gyffredinol. Rwy'n fwy na pharod, fel y Gweinidog cydraddoldeb, i wneud y pwynt hwnnw eto yn rymus i Lywodraeth y DU.

Arweinydd y tŷ, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar gymorth i fusnesau yr effeithiwyd arnynt gan ffordd liniaru arfaethedig yr M4. Mae cwmni gweithgynhyrchu yng Nghasnewydd wedi cysylltu â mi gan ddweud y byddai'n dioddef colled sylweddol i'w fusnes na ellir ei hadennill, yn ogystal â mynd i gostau adleoli, oherwydd gorfod cau ei safle presennol yng Nghasnewydd. Er bod y cwmni hwn wedi bod yn cysylltu â Llywodraeth Cymru ers 2016, maen nhw'n teimlo rhwystredigaeth fawr ynghylch y diffyg eglurdeb o ran y lefel o gymorth ymarferol ac ariannol y gallant ddisgwyl ei derbyn i'w galluogi i barhau i weithredu yng Nghymru. Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn ichi am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y mater hwn cyn gynted â phosibl? Diolch.

Ie. Mae Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi dweud y bydd dadl ar lawr y tŷ ynglŷn â'r M4 a'r holl oblygiadau cyn gynted ag y byddwn yn gwybod canlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus. Felly, rwy'n siŵr y bydd honno'n agwedd—busnesau a ddadleolir gan y cynigion, pa ganlyniadau bynnag a geir o'r ymchwiliad cyhoeddus, yr wyf yn siŵr y bydd rhan o'r ddadl honno.

Hoffwn ofyn i arweinydd y tŷ am ddatganiad Llywodraeth gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol os yw'n bosibl, ac, yn wir, am arweiniad pellach ar y rhwymedigaethau ar awdurdodau lleol o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol bod y ganolfan hamdden yn ein cymuned ym Mhontllanfraith dan fygythiad o gau. Mae wedi'i harbed ar y funud olaf dros dro oherwydd gwaith caled y bobl leol sy'n ymgyrchu i gadw'r ased hwnnw. Mae yn gwella lles pobl. Y mae wedi cofnodi'r nifer mwyaf o ddefnyddwyr erioed yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, ond mae'r awdurdod lleol, fel pob un arall, wedi'i ddal yn y sefyllfa hon, oherwydd polisïau cyllidol y wladwriaeth Brydeinig, o ymdrechu'n daer i godi arian, a byddent yn hoffi gwerthu tir y ganolfan hamdden a'i werthu i ddatblygwyr i wneud arian i dalu am wasanaethau. Ac mae cyngor Caerffili bellach yn cynnal adolygiad cyffredinol o hamdden a lles, ac rwy'n credu, yn rhan o'r adolygiad hwnnw, byddai cael mwy o eglurder ynghylch eu rhwymedigaeth o dan y Ddeddf llesiant yn gwella'r adolygiad hwnnw, ac yn datgan eu rhwymedigaethau iddynt yn glir iawn, a, gobeithio, yn arwain at ganlyniad lle gall dinasyddion barhau i fwynhau'r cyfleusterau rhagorol ym Mhontllanfraith ac mewn mannau eraill yn y dyfodol.

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Mae'n un o effeithiau enbyd iawn yr agenda cyni yn gyffredinol, ac er bod cynghorau yng Nghymru wedi'u diogelu gan y Llywodraeth hon mewn ffordd na fu'n bosibl i gynghorau yn Lloegr, serch hynny, mae'r agenda cyni yn achosi cryn broblemau. Ac mae'n gwneud hynny fwyaf ar rai o'n cyfleusterau cymunedol agosaf at ein calonnau y mae pobl wedi brwydro'n galed i'w cael. Ac mae hynny'n digwydd ledled Cymru gyfan, ac mae llawer o gynghorau yn wir yn gweld hynny'n anodd. Ac mae'n benbleth wirioneddol rhwng cefnogi gwasanaethau statudol y mae'n rhaid i gynghorau eu cynnal a'r gwasanaethau dewisol fel y'u gelwir, ond rhai sy'n gwbl hanfodol serch hynny, fel y mae'r Aelod yn ei nodi.

Nid ein lle ni yw rhagweld penderfyniadau unigol y gwahanol gynghorau ac ati, ond gwn fod fy nghyd Ysgrifennydd y Cabinet yn trafod yn gyson â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac â chynghorau unigol ynghylch eu dyletswyddau llesiant, ac rwy'n siŵr y byddai'n fwy na pharod i ysgrifennu atynt eto yn mynegi natur strategol trosfwaol eu dyletswyddau o dan y Ddeddf, er y byddwn i'n pwysleisio bod penderfyniadau unigol yn sicr yn fater i'r sefydliad democrataidd lleol.

A allaf ddiolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad, a mynd ar ôl agwedd sydd yn bwysig yn gyfoes rŵan? Mae llygredd awyr yn parhau i fod yn broblem sy'n wynebu llawer o bobl yn fy rhanbarth i, fel rŷch chi'n ymwybodol, yn dod o Abertawe eich hunan. Yn yr Hafod yn Abertawe, yn Nhreforys, a hefyd ym Mhort Talbot, mae llygredd awyr yn achosi afiechyd a marwolaethau dianghenraid. Pan gymerodd ClientEarth y Llywodraeth hon i'r llys, cyfaddefwyd bod diffyg gweithredu'r Llywodraeth ar lygredd aer yn anghyfreithlon. Rydym ni nawr yn disgwyl i gynllun awyr glân i Gymru a'r parthau awyr glân gael eu lansio. A allaf felly ofyn am ddadl a diweddariad cyn gynted ag y bo modd ar y cynllun yma, a hefyd ofyn pryd y gall y Cynulliad ddisgwyl gwybodaeth bellach ar y parthau awyr glân? Diolch yn fawr.

Mae'r Gweinidog yn gwrando ar eich sylwadau, ac rwy'n sicr ei bod yn cytuno â nhw, a bydd hi'n cyflwyno datganiad er mwyn i'r tŷ ei ystyried cyn bo hir. Fodd bynnag, hoffwn i hefyd ddweud bod mater o gydraddoldeb yn y fan yma hefyd yn sicr. Un o'r pethau diddorol, os oes gan Aelodau fynediad at astudiaethau prifysgol ar aer glân, yw, yn Abertawe er enghraifft, bod llawer o'r llygredd o ganlyniad i geir ar lan y môr yn Abertawe, o rannau cyfoethog iawn y ddinas, yn llifo mewn gwirionedd i fyny'r rhiw mewn storm berffaith i rannau tlotach y ddinas ar y brig. Felly, mae'r llygredd a gynhyrchir gan rannau cyfoethog y ddinas yn effeithio fwyaf ar rannau tlotaf y ddinas mewn gwirionedd. Felly, nid wyf yn sicr bod pawb yn hollol ymwybodol o sut yn union y mae llif yr aer yn gweithio yn y ffordd honno, a chymhlethdod rheoli cyflymder traffig amrywiol mewn gwirionedd, er enghraifft, er mwyn lleihau y ffordd y mae llif yr aer hwnnw yn digwydd mewn gwirionedd, o gofio'r amodau hinsoddol arbennig. Ni wnaethom ddioddef yn arbennig o'r eira yn Abertawe dros y penwythnos, ond cawsom wynt difrifol, ac achosodd hynny broblemau llygredd difrifol iawn mewn rhannau o'r ddinas, gan ei fod wedi effeithio ar agweddau penodol ar y ddinas. Ac mae Prifysgol Abertawe wedi bod yn rhagweithiol iawn wrth fynd ar drywydd y mater. A gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o'r materion hyn, ac y bydd yn rhoi ystyriaeth i hynny pan fydd yn cyflwyno ei datganiad.

Diolch i ysgrifennydd y tŷ.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar werthfawrogi gweithlu'r gwasanaeth iechyd. Ac rydw i'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Vaughan Gething, i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.

Diolch ichi, Llywydd.

Mae datganiad ynglŷn â gweithlu'r GIG wrth gwrs, yn amserol, yn enwedig o ystyried y tywydd eithriadol dros yr wythnos diwethaf. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i ategu'r Prif Weinidog drwy fynegi fy niolch a'm gwerthfawrogiad o ran y ffordd yr ymatebodd gweithwyr y gwasanaeth cyhoeddus yn llywodraeth Leol, y gwasanaeth iechyd gwladol, gwasanaethau brys, y trydydd sector, ac, wrth gwrs, am ymateb y cyhoedd ehangach. Mae'r ymrwymiad anhygoel a ddangoswyd gan staff y GIG a welwyd gan bob un ohonom yn yr ychydig ddyddiau diwethaf yn un enghraifft arall o pam y maent mor fawr eu parch gan y Llywodraeth hon ac, wrth gwrs, gan bobl Cymru.

Rwyf eisiau tynnu sylw at y gwaith sydd eisoes ar y gweill i gefnogi, datblygu ac ehangu'r gweithlu, yn awr ac yn y dyfodol. Rydym yn trafod yn rheolaidd yr heriau recriwtio sy'n wynebu'r gwasanaethau iechyd cenedlaethol. Mae'r heriau yn rhai go iawn, ac, wrth gwrs, rwy'n disgwyl y bydd craffu ar hyn. Fodd bynnag, mae'n ffaith ddiymwad bod dewisiadau ariannol anodd a wnaed gan Lywodraeth bresennol Cymru er gwaethaf wyth mlynedd o gyni dan law Llywodraeth y DU, wedi gweld gweithlu'r GIG yn tyfu i'r mwyaf y bu erioed. Mae ystadegau swyddogol yn dangos bod gennym y nifer mwyaf erioed o staff yn gweithio yn GIG Cymru. Mae gennym y nifer mwyaf erioed o nyrsys a bydwragedd cymwys, ymgynghorwyr ysbytai a staff y gwasanaeth ambiwlans.

Ac mae'r Llywodraeth hon yn parhau i weithredu'n gadarnhaol, drwy ein menter 'Hyfforddi. Gweithio. Byw', i gynorthwyo sefydliadau'r GIG i hyfforddi a recriwtio'r gweithlu sydd eu hangen arnyn nhw a ninnau. Eisoes mae ein hadenillion ar fuddsoddiad wedi bod yn sylweddol, yn enwedig o ran nifer y meddygon sy'n dewis Cymru ar gyfer ymgymryd â'u hyfforddiant meddyg teulu. Ym mis Mai, byddaf yn Belfast ar gyfer lansio blwyddyn dau yr ymgyrch nyrsio 'Hyfforddi. Gweithio. Byw'. Ac, yn ddiweddarach yn yr haf, bydd 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' yn ehangu i gynnwys gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, gan ganolbwyntio ar gynyddu'r gymysgedd o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ym maes gofal sylfaenol.

Yn ogystal â mentrau recriwtio, mae'r buddsoddiad parhaus y mae'r Llywodraeth hon wedi dewis ei wneud mewn addysg a hyfforddiant gweithlu'r GIG presennol ac yn y dyfodol yn hollbwysig. Bydd yr Aelodau'n gwybod bod y gyllideb ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol anfeddygol wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ym mis Rhagfyr y llynedd, cyhoeddais becyn cymorth £107 miliwn ar gyfer 2018-19, ac mae hynny'n gynydd o £12 miliwn ar y flwyddyn flaenorol. 

Ac mae'r buddsoddiad parhaus hwn yn ystod y pum mlynedd diwethaf yn golygu bod cynnydd parhaus mewn lleoedd hyfforddi yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys, dros y cyfnod hwnnw, 68 y cant yn fwy o nyrsys dan hyfforddiant, mae lleoedd hyfforddiant ar gyfer ymwelwyr iechyd wedi mwy na dyblu, bu cynnydd o 42 y cant mewn lleoedd hyfforddi bydwreigiaeth, 51 y cant o leoedd hyfforddi therapi galwedigaethol ychwanegol, a chynnydd o 53 y cant yn y lleoedd hyfforddi ffisiotherapi. Rydym wedi buddsoddi, a byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn hyfforddiant ar gyfer gwyddonwyr gofal iechyd, therapyddion a hylenyddion deintyddol, ac mewn meysydd allweddol sy'n amlwg eu hunain megis hyfforddiant mewn geneteg.

Mae swyddogaeth y parafeddyg yn newid, a bydd yn parhau i ddatblygu o fewn amrywiaeth eang o leoliadau gofal. Bydd mwy o bwyslais yn dal i fod ar benderfyniadau, trin a rheoli critigol yn hytrach na ffocws hanesyddol ar gludo cleifion i adrannau damweiniau ac achosion brys ac rydym yn cefnogi'r newidiadau hynny yn swyddogaeth y parafeddygon, ac, ers 2014, cynyddodd nifer y lleoedd hyfforddi parafeddygon yng Nghymru gan 139 y cant.

Yn wahanol i rannau eraill o'r DU, mae'r Llywodraeth hon yn cydnabod pa mor bwysig yw cefnogi ein myfyrwyr gofal iechyd yn ystod eu cyfnod astudio. Dyna pam yr ydym wedi cadw bwrsariaeth y GIG. Y llynedd, cyhoeddais y byddem yn ymgynghori ar gynlluniau ar gyfer cymorth ariannol mwy hirdymor ar gyfer myfyrwyr gofal iechyd yn y dyfodol. Bydd yr ymgynghoriad hwnnw yn dechrau yn ystod yr wythnosau nesaf, ac edrychaf ymlaen at dderbyn amrywiaeth eang o safbwyntiau gan sefydliadau ac unigolion er mwyn helpu i osod sylfaen ar gyfer trefniadau yn y dyfodol ac yn y tymor hir.

Fel y gŵyr Aelodau wrth gwrs, bu cryn ddiddordeb mewn faint o leoedd myfyrwyr meddygol sydd ar gael yng Nghymru. Ac yn y gogledd mae'r ddadl am ysgol feddygol newydd wrth gwrs, wedi parhau. Ac rwyf wedi egluro safbwynt y Llywodraeth. Ein barn ni yw y gall ac y bydd Prifysgol Bangor, gan weithio gydag ysgolion meddygol Caerdydd ac Abertawe, yn darparu mwy o gyfleoedd ar gyfer addysg a hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru. Rwy'n gwybod bod cryn dipyn o waith wedi'i wneud eisoes i lunio cynigion ar gyfer y dyfodol.

Gobeithiaf fod mewn sefyllfa i ddweud mwy am y cynigion hynny yn ystod yr wythnosau nesaf. Ond rwyf am wneud yn siŵr bod gennym ni gynllun ymarferol a chynaliadwy, a chynllun sy'n rhoi'r modd i fyfyrwyr astudio a chwblhau eu rhaglenni gradd meddygol yn y gogledd. Er y bu llawer o bwyslais ar y gogledd, mae llawer o'r heriau a wynebwn yn y gogledd hefyd yn bod mewn rhannau eraill o'r wlad, yn enwedig yn y gorllewin, ac rwyf eisiau sicrhau ein bod hefyd yn ymdrin â hynny fel rhan o gynllun cydlynol ar gyfer Cymru.

Er gwaethaf y ffigurau staff gorau erioed, rydym yn gwybod bod galw yn parhau i gynyddu. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam mae angen inni ddiwygio gwasanaethau iechyd a gofal. Mae angen mwy o staff arnom ni mewn proffesiynau ac arbenigeddau penodol, ond gwyddom mai dim ond rhan o'r ateb yw hynny. Mae'r ffaith bod yr heriau sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd yn digwydd yng nghyd-destun y niferoedd gorau erioed o staff yn dangos hyn. Mae'n ddyletswydd arnom ni i wneud hyn nid yn unig i ddinasyddion Cymru, ond i weithlu ein GIG hefyd. Mae angen inni greu system sy'n caniatáu iddyn nhw allu darparu'r gofal gorau posibl. Dyna pam, wrth drafod ein gweithlu, na allwn ni ei wahanu o ddiwygio go iawn ac ystyrlon, gan gynnwys, wrth gwrs, yr angen am fodelau gofal newydd a ddaeth i'r amlwg yn yr arolwg seneddol.

Rhan o ddiwygiad y system yr ydym yn ymrwymedig iddi, wrth gwrs, yn benodol o safbwynt y gweithlu, yw sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Mae hwn yn newid mawr a sylweddol. Mae'n dangos ymrwymiad y Llywodraeth hon i ymdrin â'n gwasanaethau iechyd mewn ffordd newydd, amlddisgyblaethol. Nid dim ond newid strwythurol yw AaGIC. Mae'n ffordd newydd, strategol o roi sylw i ddyfodol tymor hir y gweithlu iechyd. Roeddwn yn falch bod yr arolwg seneddol diweddar yn cydnabod, mewn nifer o ffyrdd arwyddocaol, sut y gellid manteisio ar greu AaGIG i gyflawni'r weledigaeth o gael iechyd a gofal di-dor yng Nghymru. Adnabu'r adolygiad hefyd y cyfle i AaGIC a Gofal Cymdeithasol Cymru arwain y ffordd ar gyfer partneriaeth ar draws y system gofal ac iechyd cymdeithasol. Disgwyliaf i'r ddau gorff hynny weithio fel un i ymrafael â llawer o'r heriau fydd yn wynebu ein gweithlu gofal yn y blynyddoedd i ddod.

Fel pob un o weithluoedd y sector cyhoeddus, mae staff GIG Cymru wedi dioddef dan law cyni Llywodraeth y DU. Dyna pam yr ydym ni wedi galw dro ar ôl tro ar i Lywodraeth y DU roi terfyn ar y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus a rhoi codiad cyflog haeddiannol i weithwyr ledled y DU, a'n barn o hyd yw bod yn rhaid i'r codiad cyflog gael ei ariannu yn llawn gan Lywodraeth y DU. Un o'r cryfderau yng Nghymru yw ein hymrwymiad i bartneriaeth gymdeithasol a chydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, y GIG a'r undebau llafur. Mae'r cryfder hwn yn rhywbeth y byddwn yn adeiladu arno wrth symud ymlaen unwaith y byddwn wedi derbyn argymhellion y corff adolygu cyflog ym mis Mai i gytuno ar ddyfarniad cyflog teg a fforddiadwy.

Mae ein GIG yn edrych ymlaen at ei ben-blwydd yn 70 eleni. Mae'n dal yn gyflawniad gwirioneddol ragorol o ewyllys gwleidyddol a gwerthoedd cymunedol i greu a chynnal ein gwasanaeth iechyd gwladol. Stori ein staff yw'r GIG yr ydym yn ei ddathlu, wrth gwrs: pobl sy'n hannu o bob cymuned ac yn dod o bob cwr o'r byd. Rwy'n hynod falch o'r bobl sy'n ffurfio ein gwasanaeth iechyd gwladol ac edrychaf ymlaen at barhau i'w gwasanaethu wrth i ni ailgynllunio dyfodol iechyd yma yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn, iawn am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Ymddiheuriadau nad Angela Burns ydw i i chi heddiw. A gaf i ategu eich sylwadau yn diolch i staff y GIG am eu gwaith, yn enwedig yn ystod yr wythnos diwethaf? Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi synnu ac yn falch iawn mewn rhai ffyrdd gan y lluniau o bobl yn straffaglu drwy'r eira er mwyn cyflawni'r hyn y maent yn ystyried yw eu dyletswyddau i boblogaeth Cymru.

Credaf mai un ffordd amlwg efallai i gydnabod yr ymrwymiad hwnnw fyddai blaenoriaethu staff yn y GIG pan fo angen gwasanaethau'r GIG arnyn nhw, nid lleiaf fel y gallan nhw gael y driniaeth neu'r sylw cyflymaf sydd ei angen arnyn nhw, ond oherwydd effaith bosib hynny yn gwneud iddyn nhw allu dod yn ôl i'r gweithlu cyn gynted â phosib er mwyn cynnig eu gwasanaethau, ac efallai, wrth wneud hynny, leihau straen a phwysau ar y byrddau iechyd pan fyddant yn gorfod ystyried defnyddio staff asiantaeth. Gwyddom fod 330,000 diwrnod wedi'u colli i anhwylderau sy'n gysylltiedig â straen y llynedd yn unig, 2016-17, a, pe gellid bod wedi gwneud rhywbeth ynghylch hynny ychydig yn gynt, efallai y byddai wedi bod yn gynt neu'n haws i'r aelodau hynny o staff ddod yn ôl i'r gweithlu a pharhau i gynnig y gofal rhagorol i bobl Cymru. Credaf fod staff asiantaeth wedi costio £178.8 miliwn y llynedd. Mae hynny'n arbediad eithaf mawr, os gallwch chi gael pobl yn ôl i'r gwaith mor gyflym ag y byddent yn hoffi. Ac, os ydych chi'n poeni o gwbl fod hyn yn swnio fel triniaeth ffafriol, gofynnaf i chi ystyried yr effaith o wneud hyn, oherwydd mae'n golygu bod staff y GIG yn ôl yn y gwaith yn gynt ac yn cynnig eu gwasanaethau i bobl sydd eu hangen.

Fe wnaethom ni sôn hefyd am—. Rwy'n sylweddoli mai datganiad ynglŷn â gweithlu'r GIG yw hwn, ond, yn dilyn yr arolwg seneddol, rwy'n meddwl ei bod hi bellach ychydig yn llai ystyrlon, os caf ei fynegi yn y geiriau hynny, i siarad am weithlu'r GIG ar wahân i'r gweithlu gofal cymdeithasol. Rwy'n sicr yn croesawu'r buddsoddiad yn y lleoedd hyfforddi ar gyfer y proffesiynau atal ac adsefydlu, ac i'r sawl sy'n hyfforddi mewn gofal meddygol, ond os ydych chi'n bwriadu cynnig gwasanaeth di-dor—a grybwyllwyd gennych yn eich datganiad—credaf fod yn rhaid i'r mathau hyn o ddatganiadau ddechrau sôn yn awr am effaith a llwybrau gyrfa'r rheini mewn gofal anfeddygol. Felly, tybed a allem ni gael datganiad tebyg yn weddol fuan ynglŷn â'r gweithlu gofal cymdeithasol, nid dim ond gweithlu'r GIG.

Rwy'n falch iawn o glywed am y twf yng ngweithlu'r GIG, ond a allwch chi roi syniad o ble mae'r twf hwnnw wedi ei ganolbwyntio yn ddaearyddol? Ble mae'r staff mewn rhai disgyblaethau, ac a yw ad-drefnu a pheth o'r anhrefn a welsom ni yn weddol ddiweddar, yn enwedig gyda Hywel Dda, eisoes yn ymddangos i gael effaith ar ble mae pobl yn ymddiddori mewn gweithio, yn enwedig mewn ysbytai ond nid yn benodol?

Oes, yn sicr mae angen mwy o staff mewn proffesiynau ac arbenigeddau penodol. Mae swyddogaeth y ddeoniaeth wedi codi droeon mewn dadleuon ar hyn yn y gorffennol, ac rwy'n meddwl tybed a allwch roi inni ryw syniad a oes mater penodol—byddaf yn ei alw'n hynny, gan nad oes problem o reidrwydd—gyda'r ddeoniaeth yn hybu rhai o'r arbenigeddau hynny sydd eu hangen arnom ni ar hyn o bryd.

Dim ond dau beth arall, os allwch chi fod yn amyneddgar â mi, os gwelwch yn dda, Llywydd. Yn amlwg, rwy'n falch iawn o weld bod mwy o bobl yn gwneud eu hyfforddiant meddygon teulu yng Nghymru. Allwch chi ddweud wrthym ni faint o'r bobl hynny sydd mewn gwirionedd o Gymru a beth ydym yn ei wneud i'w cadw ar ôl iddyn nhw gael eu hyfforddi yma?

Yna, yn olaf, hyfforddiant parafeddygon—roeddwn yn falch iawn o weld hynny. A allwch chi gadarnhau a yw'r codiad cyflog a gynigiwyd i barafeddygon yn ddiweddar, os mynnwch chi, yn amodol mewn unrhyw ffordd ar yr hyfforddiant penodol yr ydych wedi cyfeirio ato? A yw'n godiad cyflog cyffredinol neu benodol yn gysylltiedig â'r hyfforddiant newydd hwn a grybwyllwyd gennych chi yn eich datganiad? Diolch.

Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Unwaith eto, credaf fod yr ymrwymiad staff yr ydym i gyd wedi'i weld—straeon am bobl yn cerdded milltiroedd drwy'r eira i gyrraedd eu gwaith—a chefnogaeth aruthrol y cyhoedd, gyda phobl yn rhoi lifft ac yn tramwyo ffyrdd i roi lifft i staff wrth iddynt eu gweld yn mynd i'w gwaith, mewn gwirionedd yn hynod galonogol, sydd, unwaith eto, yn atgyfnerthu'r gwerth cyhoeddus a roddir ar y gwasanaeth.

Rwy'n mynd i ymdrin â'r amrywiaeth o bwyntiau. Ynglŷn â'ch pwynt ynghylch a allem ni flaenoriaethu staff y GIG, mae darn o waith eisoes yn rhoi sylw i hyn yn dilyn sylwadau blaenorol a wnaed yn y Siambr. Rwy'n meddwl bod angen inni ymbwyllo ynglŷn â hyn, oherwydd os ydym yn penderfynu rhoi mantais i grwpiau o staff, o ble bynnag y maen nhw—p'un a ydyn nhw yn y GIG, neu yw y gwasanaethau brys, gofalwyr neu bwy bynnag—ac os ydym yn dweud nad eu hangen clinigol ond i bwy maen nhw'n gweithio fydd yn eu gweld yn cael mantais yn y system, rwy'n credu bod angen inni feddwl yn ofalus iawn am yr hyn y mae hynny'n ei olygu.

Felly, yn sicr ni fyddwn yn sefyll yn y Siambr heddiw a dweud y bydd gweithlu'r GIG yn cael blaenoriaeth dros bobl eraill, ond mae heriau am y GIG fel cyflogwr beth bynnag. Dylai unrhyw gyflogwr gefnogi eu gweithwyr gyda chymorth iechyd galwedigaethol da naill ai i'w cadw mewn gwaith neu i'w helpu i ddychwelyd i'r gwaith os nad ydyn nhw yn y gwaith, ac i ddeall y rhesymau dros hynny yn ogystal. Mae hynny'n bwynt gwahanol, o bosib, i'w gweld yn cael blaenoriaeth dros ddinasyddion eraill y wlad ar gyfer triniaeth.

O ran y gweithlu gofal cymdeithasol, mewn gwirionedd, gwnaeth Rebecca Evans, yn ei swyddogaeth flaenorol, nifer o ddatganiadau ynglŷn â hyrwyddo'r gweithlu gofal cymdeithasol a llwybr gyrfa ar eu cyfer. Byddwch yn clywed mwy gan Huw Irranca-Davies ynghylch y pwyntiau hynny yn y misoedd nesaf yn ogystal. Hefyd, bydd hynny yn gysylltiedig ag ymrwymiadau a wnaed gan y Llywodraeth yn 'Ffyniant i bawb', bod y sector gofal cymdeithasol yn sector blaenoriaeth yn rhan o'r economi sylfaenol. Felly, byddwch yn clywed mwy am y gweithlu gofal cymdeithasol yn unigol yn ogystal â gyda'i gilydd, fel yr wyf wedi dangos yn fy natganiad ynghylch datblygu sgiliau ar gyfer a chyda'r gweithlu hwnnw sydd, yn ddealladwy, yn integredig, a bydd yn fwy felly, gyda'r gwasanaeth iechyd gwladol.

O ran y twf daearyddol yn nifer y staff, mae rhai o'n hardaloedd mewn gwirionedd wedi gwneud yn dda iawn yn hyn o beth. O ran recriwtio nyrsys, er enghraifft, mae Hywel Dda wedi gwneud yn dda iawn mewn gwirionedd o ran recriwtio rhagor o nyrsys yn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf. Rhan o'r her ar gyfer gwahanol raddau o staff yw y gall fod yn anodd recriwtio mewn gwahanol rannau o'r wlad—dyna pam y cynlluniwyd 'Hyfforddi. Gweithio. Byw', oherwydd gallwch gael bywyd gwych yn byw yn rhannau gorllewinol Cymru, boed y gogledd, y canolbarth neu'r de, ac mae'n ymwneud â sut yr ydych chi'n sicrhau bod y cyfleoedd hynny ar gael ac yna yn deall beth y mae hynny'n ei olygu i staff gofal iechyd a'u teuluoedd i symud yno a gwneud y dewis cadarnhaol o fyw yn neu ger y rhan honno o'r wlad.

Mae rhywfaint o hynny hefyd, fodd bynnag, yn mynd yn ôl at y pwyntiau a wneuthum yn fy natganiad am y modelau gofal a ddarperir, oherwydd mae a wnelo hyn i raddau â dealltwriaeth ac ystyried yr heriau a nododd yr arolwg seneddol ar gyfer pob un ohonom ni os ydym yn dymuno rhedeg ein modelau gofal presennol, yna ni fyddan nhw'n gweithio—ni fyddan nhw'n gweithio ar gyfer y staff na'r cyhoedd. Felly, nid yw ein ffordd bresennol o redeg y gwasanaeth cyfan yn addas ar gyfer y dyfodol, ac mae newid hynny yn bwysig mewn gwirionedd. Ac rwyf wedi sôn o'r blaen yn y gorffennol am fodelau gofal sydd wedi newid sydd wedi gwneud recriwtio yn haws. Mae gofal strôc yng Ngwent yn enghraifft dda o ble mae newid yn y ffordd y cyflwynir gofal yn ei gwneud hi'n haws recriwtio'r staff cywir i ddarparu'r gofal hwnnw o ansawdd gwell.

Ni allaf ddweud wrthych beth yw'r ganran o hyfforddeion meddyg teulu sy'n hanu o Gymru, ond byddaf yn ymchwilio i weld os gallaf roi ffigur ystyrlon ac yn ysgrifennu at yr Aelodau ynghylch hynny. Ac ynglŷn â band 6 a pharafeddygon, byddwch wedi gweld bod Lloegr wedi cyhoeddi statws parafeddygon band 6 beth amser yn ôl. Maen nhw eto i gytuno ar sut i gyflawni hynny, serch hynny, felly dyw hynny ddim ar waith yno. Fe wnaethom ni hynny, ac, unwaith eto, mewn partneriaeth gymdeithasol cawsom sgwrs â chyflogwyr, gydag undebau llafur yn ogystal, ac fe wnaethom ni gytuno nid yn unig ar gynllun ar gyfer band 6—felly, beth ddylai hynny ei olygu—ond, mewn gwirionedd, sut i gyflawni hynny hefyd, oherwydd mae'n ymwneud â sgiliau newydd a'r sgiliau hynny'n cael eu defnyddio'n gyson i gael y cyflog band 6 sy'n gysylltiedig â hynny. Ni fydd pob parafeddyg yn dymuno gwneud hynny. Bydd swyddogaeth yn dal i fod ar gyfer parafeddygon ym mand 5 yn y gwasanaeth. Felly, rydym mewn sefyllfa dda, ac arian ar gyfer diwygio a gwella yw hwnnw. Mae'n dda ar gyfer y gweithlu i wneud gwaith y maent yn ei chael yn ddiddorol ac i feithrin y sgiliau y byddwn oll yn elwa arnyn nhw yn y byd cyhoeddus yn gyffredinol. Rydym ni wedi gwneud dewis anodd i fuddsoddi arian wrth wneud hynny, ac mae hynny'n golygu bod arian yr ydym wedi'i fuddsoddi yn yr agwedd honno nad yw ar gael mewn rhannau eraill o'n gweithlu, ond dyna'r dewis a wnaethom ni, unwaith eto, ar gyfer dyfodol y GIG a'r bobl y mae'n eu gwasanaethu. 

Credaf fod y straeon yr ydym ni wedi'u clywed am bob rhan o'r GIG yn yr amodau tywydd eithafol diweddar yn dangos ymroddiad anhygoel y staff i ddarparu gofal ar gyfer eu cleifion, a gobeithiaf y byddant yn clywed ein diolch am eu hymrwymiad i'w gwaith a'r gwasanaeth y maen nhw'n ei ddarparu.

Diolch yn fawr iawn, i holl staff yr NHS, am eich ymroddiad chi.

Mae nifer o gwestiynau gen i i'w gofyn. Mi fyddai rhywun yn gallu taeru bod popeth yn iawn o ran lefelau staffio yn y gwasanaeth iechyd o wrando ar y datganiad yma, ond mae gen i nifer o bethau rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig i'w pwysleisio a thynnu sylw atyn nhw yn fan hyn. Yr honiad yma bod yna record o nifer o staff yn gweithio yn yr NHS. Mae gennym ni'n dal lai o GPs, er enghraifft, yn gweithio yn yr NHS yng Nghymru nag oedd gennym ni yn 2013. Nid yw StatsWales wedi cyhoeddi ffigurau ar gyfer nifer cyfatebol o swyddi llawn amser ers tair blynedd, tra eu bod nhw'n edrych ar safon y data. Mae gennym ni lai o feddygon ysbytai nag yn 2014 unwaith yr ydych chi'n tynnu'r categori 'general practice doctors in training' allan o'r ffigurau—rhywbeth a gafodd ei ychwanegu o rywle at y ffigurau yn 2015.   

Mae'n wir i ddweud bod ffigurau swyddogol yn dangos bod mwy o bobl yn gweithio mewn roles nyrsio, bydwreigiaeth ac ymwelwyr iechyd. Nid yw hi, serch hynny, o'ch datganiad chi y prynhawn yma, yn glir faint o nyrsys wedi eu cymhwyso sydd yn gweithio—hynny ydy, wedi eu cymhwyso'n llawn—o fewn ein gwasanaeth iechyd ni. Ac rydym ni'n gwybod o gais rhyddid gwybodaeth gan y Daily Post yn ddiweddar fod yna 750 yn llai o nyrsys wedi cymhwyso yn llawn ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr nag oedd gennym ni bum mlynedd yn ôl.  

Ac ychwanegwch at hyn bryderon ynglŷn â Brexit, ac nid ydym wedi gweld effaith hynny eto, er bod yna dystiolaeth anecdotaidd, yn sicr, ynglŷn â'r effaith negyddol. Ond a fyddech chi'n cyfaddef bod y darlun gawsom ni gennych chi yn y datganiad yn un anghyflawn? A wnewch chi gyfaddef hefyd fod rhaid i ni roi ystyriaeth wastad i'r darlun cyflawn, yn cynnwys yr elfennau negyddol—y problemau o ran cynllunio gweithlu—yn hytrach na'r elfennau positif sydd yna, heb gwestiwn, neu allwn ni ddim mynd i'r afael â datrys rhai o'r problemau hynny. 

O ran lleoedd hyfforddiant wedyn, unwaith eto rydych chi'n sôn am leoedd hyfforddiant nyrsio, parafeddygon a gweithwyr iechyd eraill. Rwy'n dathlu unrhyw gynnydd sydd yna mewn niferoedd hyfforddiant, ond allwn ni ddim osgoi y cwestiwn anodd sydd yna ynglŷn â hyfforddiant meddygon a GPs yn benodol. Rwy'n eiddgar iawn i weld y Llywodraeth yma'n dod â ffigur i ni—faint o feddygon ydych chi'n gobeithio y gallwn ni weld yn cael eu hyfforddi yng Nghymru yn y blynyddoedd i ddod, ble bynnag y mae'r rheini? Hynny ydy, beth ydy ein hallbwn ni i fod o ran nifer y meddygon sy'n cael eu hyfforddi yma?

Mae hynny'n dod â ni ymlaen at y cynlluniau ar gyfer canolfan feddygol ym Mangor. Rydych chi'n hollol iawn, gyda llaw, fod y gorllewin hefyd yn bwysig iawn o ran cynyddu niferoedd pobl sy'n cael eu hyfforddi, ond, o ran Bangor, rwy'n falch iawn bellach fod sôn am hyfforddi meddygon ym Mangor yn rhan ganolog o unrhyw ddatganiad ar gynllunio ar gyfer y gweithlu. Rydw i a Siân Gwenllian yn sicr yn falch iawn i weld ein bod ni'n ennill tir yn fan hyn. Rwy'n hyderus iawn ar ôl trafodaethau efo Prifysgol Bangor ein bod ni'n mynd i'r cyfeiriad iawn, ond mi wnaf i, fel rwy'n ei wneud bob tro, ofyn i chi am ychydig llai o amwyster. Rydych chi'n sôn am gyfleon hyfforddi. Dywedwch wrthym ni rŵan eto y bydd hyfforddiant llawn yn digwydd ym Mangor o flwyddyn 1 i 5, achos dyna'r cyfeiriad rydym ni angen mynd iddo fo ac rydw i'n hyderus ein bod ni yn mynd i'r cyfeiriad hwnnw. Hefyd, mae'n bosib bod aderyn mewn llaw yn werth dau mewn llwyn, ac mae'n bosib na ddylwn i ganolbwyntio dim ond ar y meddygon, ond rwy'n dweud wrthych chi fod yna bwysau yn barod i gynnwys hyfforddiant deintyddol yn y ganolfan newydd ym Mangor. Rydw i eto, yr wythnos diwethaf, wedi cael pwysau i gyflwyno elfen o hyfforddiant fferyllol yn y ganolfan ym Mangor. Hynny ydy, nid dim ond meddygon yr ydym ni'n sôn amdanyn nhw ond yr holl ystod o weithwyr proffesiynol ar draws y gwasanaeth iechyd. 

Yn fyr iawn, o ran nyrsio, a allwch chi roi sylw i ni ynglŷn â datblygiad proffesiynol parhaus ar gyfer nyrsys yn benodol? Rwy'n gwybod ei fod o'n rhywbeth y mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn bryderus ynglŷn ag o, sef fod yna ddiffyg amser a sylw yn cael eu rhoi i CPD. Hefyd, nid oedd dim cyfeiriad yn y datganiad at ddarparu ar gyfer y Bil lefelau staffio diogel. A oes yna ddatganiad ynglŷn â ble yr ydym ni arni? 

Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Byddaf yn ceisio ymdrin â nhw mewn trefn synhwyrol. Rwyf am ddechrau yn y dechrau drwy ddweud nad wyf yn meddwl bod fy natganiad yn osgoi realiti rhai o'r heriau a wynebwn. Rwy'n bendant iawn am yr heriau hynny yn y datganiad hwn yn ogystal. Yn sicr nid oes unrhyw awydd ar fy rhan i beidio â rhoi'r darlun llawn. Pe byddech yn dymuno cael darlun cyflawn a manwl, byddwn yn dal ar fy nhraed am beth amser, efallai y byddwn i'n hapus i fod ond efallai na fyddai Aelodau eraill. Ond, mae'n ffaith ddiymwad, nid honiad—mae'n ffaith ddiymwad—bod gennym y nifer mwyaf erioed o staff yn y GIG. Mae hon yn ffaith ddiymwad. Ond, o fewn hynny, rydym yn cydnabod bod heriau o fewn gwahanol grwpiau o staff, a hefyd sut y cawn ein grwpiau staff i weithio mewn ffordd wahanol yn awr ac yn y dyfodol. Dyna lawer o'r hyn y mae'n rhaid i ni dreulio ein hamser arno.

Byddaf yn ceisio ymdrin â'ch cwestiynau am recriwtio meddygon ar y pwynt hwn hefyd, a hyfforddiant. Nid wyf yn credu mewn gwirionedd y buom ni'n amwys am ein disgwyliad ar gyfer y gogledd. Rwyf wedi bod yn glir fy mod am weld cymaint o hyfforddiant meddygol ac addysg â phosib yn digwydd yn y gogledd. Rwyf yn fwriadol heb ymrwymo i ddweud yn hollol beth fyddai hynny oherwydd does gen i ddim cynllun o'm blaen i wneud hynny, ac mae angen imi ddeall y dystiolaeth o'r hyn sy'n bosib, y trafodaethau yr wyf wedi nodi yn fy natganiad sy'n mynd rhagddyn nhw, ac yna fe fydd cynllun wedi'i gymeradwyo. Bryd hynny, bydd mwy o fanylion.

Nid dim ond hynny, ond o glywed Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn ymyrryd, mae pwynt difrifol am y gwaith y mae'n rhaid inni ei wneud gyda'n gilydd—y mae'n rhaid inni barhau i'w wneud gyda'n gilydd—ynglŷn ag ariannu, oherwydd mae pwysau yn y gyllideb, fel y bydd pawb yn yr ystafell hon yn gwybod. Felly, nid yw'n ymwneud yn unig â chael cynllun sy'n edrych ac yn swnio'n dda iawn, ond mewn gwirionedd mae'n rhaid i ni ei ariannu. Os ydym yn mynd i ariannu cynllun i wneud hynny, ynghylch pwy a ddisgwyliwn i lenwi'r lleoedd hynny, ac mewn gwirionedd wedyn i weld budd inni yn ei chyfanrwydd a gweld mwy o feddygon o Gymru yn gallu hyfforddi, gweithio a byw yng Nghymru, ond hefyd mwy o feddygon wedyn yn aros yng Nghymru, o ble bynnag y dônt, ar ddiwedd eu cyfnod astudio, ni allwn ni osgoi'r trafodaethau gwirioneddol ac ymarferol iawn hyn y mae angen inni eu cael. Mae a wnelo hyn â mwy na fi yn cyhoeddi safbwynt polisi gwych ac yna'n dweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, 'Mae angen i chi dalu amdano yn awr.' Nid yw mor syml â hynny ac ni ddylai fod.

Ynglŷn â'r agwedd fwy cyffredinol ynglŷn â dyfodol y gweithlu, dyna pam yr wyf wedi cyfeirio at Addysg a Gwella Iechyd Cymru, ac mewn gwirionedd beth a ddaw o hynny a'r cynllun tymor hir ar gyfer iechyd a gofal yng Nghymru. Bydd angen i ni ddeall, er mwyn creu'r gweithlu hwnnw ar gyfer y dyfodol, y modelau gofal y byddwn yn dymuno eu cael a'r staff y bydd eu hangen arnom i allu cyflawni hynny yn ogystal. Rwyf am wneud y pwynt hwn am—. Fe wnaethoch chi sôn am heriau meddygon teulu; wel, dyna pam fod cam cyntaf 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' gyda meddygon teulu wedi bod mor llwyddiannus ac yn newyddion mor dda inni fel ein bod wedi gorlenwi ein lleoedd fel gwlad. Ond mae hefyd yn werth nodi pan fyddwn yn sôn am niferoedd meddygon teulu nad yw mwyafrif helaeth y meddygon teulu yn cael eu cyflogi gan y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Maent yn llunio contract gyda'r gwasanaeth iechyd gwladol i ddarparu gwasanaethau, a rhan o'n her wrth gyflenwi gweithlu'r GIG yn y dyfodol yw cael modelau cyflogaeth sy'n caniatáu inni wneud hynny.

Byddaf yn ymdrin â'ch cwestiynau am recriwtio nyrsys yn ogystal. Mae gennym ni'r nifer mwyaf erioed o nyrsys cymwys yn y gwasanaeth iechyd gwladol. Mae hynny yn amrywio i raddau o un bwrdd iechyd i'r llall. Rwy'n cydnabod mai cyfeirio at y gogledd yr ydych chi, ond rwy'n glir iawn bod hyn ynghylch nyrsys cymwys, ac mae hyn yn mynd yn ôl at y pwynt ynghylch Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016, a fydd yn cychwyn ym mis Ebrill. Nid oes oedi ynglŷn â chychwyn hynny, a disgwyliaf allu sôn yn y dyfodol yn y lle hwn ynglŷn â'r camau cynnar o wneud hynny i weld effaith hynny ac i weld a ydym yn gweld gwelliannau yn ansawdd y gofal o ganlyniad i hynny, oherwydd dyna oedd diben y Ddeddf. Mae'n gwneud yn siŵr ein bod yn gweld gwelliannau yn ansawdd y gofal a ddarperir. Ond mae a wnelo hyn i raddau â dweud y bydd y rhain yn nyrsys cymwys, felly nid ydym yn troedio'r llwybr y buont yn ei droedio yn Lloegr o ran gweithlu'r GIG lle maen nhw'n cyflwyno cymdeithion nyrsio. Mae'r Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth wedi cytuno i'w rheoleiddio, ond rwyf yn wirioneddol bryderus, fel yn wir y mae prif swyddogion nyrsio Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a yw hyn mewn gwirionedd ynglŷn â chyfnewid swyddogaethau ac mewn gwirionedd am yr arbediad ariannol yn hytrach na chael staff wedi'u cymhwyso'n briodol i wneud y swyddi cywir a sicrhau'r ansawdd cywir o ofal.

Fe wnaf i un sylw terfynol, oherwydd fe wnaethoch chi gyfeirio at Brexit. Mae gennym ni heriau gwirioneddol o ran recriwtio nyrsys yng Nghymru a ledled y DU ac yn y byd gorllewinol yn fwy cyffredinol. Gwyddom y bydd angen mwy o nyrsys. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam ein bod yn parhau i fuddsoddi mwy o arian mewn hyfforddi nyrsys—oherwydd gwyddom fod angen i ni feithrin llawer mwy o'n rhai ein hunain. Ond hefyd, er mwyn cynnal y gwasanaeth, mae angen inni barhau i recriwtio staff o rannau eraill o'r byd. Dyna hefyd pam yr wyf yn ei gwneud hi'n glir bod y gwasanaeth iechyd gwladol bob amser wedi dibynnu ar staff o bob cymuned, ond hefyd o bob gwlad ledled y byd yn ogystal. Mae'n rhan o'n llwyddiant mewn gwirionedd bod y gwasanaeth iechyd gwladol wedi gwneud y wlad yn fwy cosmopolitan ac amlddiwylliannol. Os edrychwch chi ar y bobl sy'n bodoli yng Nghymru yn awr mewn gwahanol gymunedau, maen nhw yma oherwydd y gwasanaeth iechyd gwladol.

Dyna pam fy mod i wir yn gobeithio ar ryw adeg cael ffrwydrad o synnwyr cyffredin ynglŷn â Brexit a'r safbwynt y byddwn yn ei chymryd mewn gwirionedd ar gael cyfatebiaeth yn y ddwy safon, boed hynny yn faterion fferyllol neu'n ymwneud â chymwysterau, a'n gallu i recriwtio staff o'r Undeb Ewropeaidd a hefyd llawer pellach na hyn. Pur anaml fy mod i'n dweud pethau dymunol am Jeremy Hunt yn gyhoeddus, ond mewn gwirionedd, credaf, ynglŷn â'r her o recriwtio staff o'r tu allan i'r Undeb Ewropeaidd a'r byd ehangach, credaf fod Jeremy Hunt eisiau gallu gwneud hynny mewn ffordd synhwyrol. Yr her yw, yn Llywodraeth y DU, bod y Swyddfa Gartref yn parhau i fod yn rhwystr rhag gwneud hynny. Mae hynny'n her i bob un ohonom ni. Mewn gwirionedd rwy'n gobeithio y bydd ffrwydrad o synnwyr cyffredin yn Llywodraeth y DU i'r Swyddfa Gartref symud o'r ffordd fel y gellir recriwtio'r math cywir o staff gofal iechyd ar gyfer pob rhan o'r gwasanaeth iechyd gwladol ym mhob un o bedair gwlad y DU.

Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Dangosodd y penwythnos diwethaf pobl mor rhyfeddol sydd gennym ni'n gweithio yn ein GIG a'r sector iechyd a gofal cymdeithasol ehangach: meddygon a nyrsys yn gweithio shifftiau dwbl, meddygon teulu yn cysgu yn eu meddygfeydd, staff yn cerdded milltiroedd mewn storm eira, er mwyn sicrhau bod cleifion yn parhau i dderbyn gofal o'r radd flaenaf, er gwaethaf tymheredd o dan y rhewbwynt a lluwchfeydd. Felly, fe hoffwn i ddiolch ar goedd i holl staff ein GIG am y gwaith rhyfeddol y maent yn ei wneud, ddydd ar ôl dydd, waeth beth fo'r amodau a'r pwysau sydd arnynt. Efallai y byddaf yn anghytuno gyda chi o dro i dro ar bolisi, ond byddaf bob amser yn sefyll ysgwydd yn ysgwydd â chi wrth amddiffyn staff y GIG.

Yr unig broblem gyda gweithlu ein GIG yw nad oes digon ohonynt. Ysgrifennydd y Cabinet, croesawaf y buddsoddiad ychwanegol a wnaeth eich Llywodraeth mewn gweithwyr proffesiynol gofal iechyd anfeddygol a'r cynnydd mewn lleoedd hyfforddiant yng Nghymru. Fodd bynnag, ceir prinder cynyddol mewn rhai meysydd yn ein GIG. Wrth i'n GIG ddatblygu, bydd y gofynion staff yn newid. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, sut fydd y byrddau iechyd lleol ac Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i ystyried cynllunio gweithlu yn ein GIG mewn modd mwy strategol? Mae cynllunio yn hanfodol i fanteisio ar y newidiadau sydd ar y gorwel. A fydd AaGIC yn cynnal archwiliad o'r staff ym mhob arbenigedd er mwyn ymdrin ag unrhyw ddiffygion? Pan edrychwn ar staff diagnostig, mae Cancer Research UK yn dweud wrthym nad oes unrhyw ddata ynglŷn â faint o swyddi gwag sy'n bodoli ym maes endosgopi. Os ydym am fanteisio i'r eithaf ar effaith y prawf imiwnocemegol carthion ar ganser y coluddyn, rhaid inni sicrhau bod nifer digonol o staff sy'n gallu cynnal colonosgopi. Ysgrifennydd y Cabinet, a oes gennych chi neu AaGIC unrhyw gynlluniau i greu rhaglen hyfforddiant endoscopi anfeddygol o fewn GIG Cymru ?

Wrth gwrs, mae ymwneud y rhan fwyaf o gleifion gyda'r GIG yn digwydd ym meddygfa'r meddyg teulu, er gwaethaf y ffaith bod meddygfeydd cyffredinol yn derbyn ychydig dros 7 y cant o gyllideb y GIG. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cefnogi galwad Coleg Brenhinol Meddygon Teulu i gynyddu gwariant ar feddygfeydd teulu i 11 y cant o leiaf? Mae'r coleg brenhinol hefyd yn datgan bod angen tua 200 o leoedd y flwyddyn ar gyfer hyfforddi meddygon teulu. Rydych chi wedi gwneud cynnydd wrth gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi yn y blynyddoedd diweddar, ond a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i gynyddu hyn ymhellach?

Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, mae NHS England wedi cyhoeddi cynllun indemniad a gefnogir gan y wladwriaeth ar gyfer meddygon teulu dros y ffin. Felly, a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i gyflwyno cynllun tebyg ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru? Wrth i ni ddathlu pen-blwydd y GIG yn 70, mae'n bwysig pwysleisio na fyddai'n bodoli heb ein staff ardderchog, a rhaid inni wneud popeth a allwn ni i ddangos i staff y GIG cymaint yw ein gwerthfawrogiad ohonyn nhw, mewn termau ariannol a hefyd o ran cynyddu staff.

Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Byddaf yn dechrau gyda'ch pwynt cyntaf ynglŷn â, 'Nid oes gennym ddigon o staff'. Wel, mae gennym y nifer mwyaf erioed o staff. Mae angen inni wastad fod yn meddwl ynglŷn â sut y mae'r staff wedi'u trefnu yn y ffordd orau i ddarparu'r gofal gorau posib, waeth beth fo'r darlun ariannol neu fel arall. Mae gennym ni gyfrifoldeb bob amser i wneud hynny, ond mai hi'n wyth mlynedd ers dechrau cyni, a daw'r dewisiadau yr ydym yn eu gwneud i roi mwy o arian i'r gwasanaeth iechyd gwladol ar gost real i bob rhan arall o'r gwasanaethau cyhoeddus a gwariant cyhoeddus yng Nghymru. Pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar ei thraed, byddai'n sôn wrthyf am bwysau gwirioneddol, a phe byddai'r Ysgrifennydd Llywodraeth Leol ar ei draed, byddai'n dweud wrthych am y pwysau yn y sectorau hynny hefyd a thu hwnt. Felly, gadewch inni beidio ag esgus bod hwn yn fater o ewyllys gwleidyddol; mae a wnelo hyn â'n cyllideb yn cael ei lleihau yn fwriadol. Wyddoch chi, pleidleisiodd pobl dros Lywodraeth a addawodd weithredu polisi o gyni mewn tri etholiad cyffredinol olynol, a byddai'n well gen i na fydden nhw wedi gwneud hynny, ond dyna'r dewis a wnaeth pobl ac rwy'n wirioneddol gredu bod angen i'r bobl sydd wedi mynd ati ac ymgyrchu i'r Llywodraeth wneud hynny dros dri etholiad cyffredinol olynol gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb yn y rhannau hynny o'r wlad yng Nghymru lle maent yn awr yn wynebu gorfod gwneud dewisiadau sydd yn ganlyniad uniongyrchol i gyni Llywodraeth y Deyrnas Unedig.

O ran Addysg a Gwella Iechyd Cymru, diben hyn yw gwella gwaith cynllunio strategol y gweithlu. Dyna'r hyn y byddant yn ei wneud. Wrth iddynt symud i ffurf gysgodol ar gyfer y chwe mis cyntaf, bydd gennyf fwy i'w ddweud yn benodol am hynny, felly yn hytrach na dilyn yr ysgyfarnog honno yn awr byddaf yn dod yn ôl, rwy'n siŵr, yn y dyfodol gyda mwy i'w ddweud amdanynt ac am eu ffordd o weithio.

Dim ond yn fyr ynglŷn â'ch pwynt am endoscopyddion anfeddygol, mae gennym eisoes rhai yn ein system. Rydw i wedi cyfarfod nyrs endoscopydd ym Mhowys. Credaf mewn gwirionedd mai yn etholaeth Russell George roedd hynny. Felly, mae'r bobl hynny yn bodoli a'n her yw sut y gallwn ni lunio llwybr gyrfa iddynt barhau i wneud hynny, yn hytrach na bod y person hwnnw yn eithriad.

Ynglŷn â'ch pwynt am y ganran ar gyfer gofal sylfaenol, rwyf wedi sefyll ar fy nhraed yn y Siambr hon fwy nag unwaith yn y gorffennol, a sôn am y ganran o wariant y GIG sy'n mynd i faes gofal sylfaenol—mae mewn gwirionedd yn fwy nag 11 y cant. Yr ymateb rheolaidd a geir wedyn yw hwnnw gan Goleg Brenhinol Meddygon Teulu, sydd mewn gwirionedd yn sôn am hynny o safbwynt gwasanaethau meddygol cyffredinol, felly rhan benodol o ofal sylfaenol, nid gofal sylfaenol yn ei grynswth. Ond byddwch wedi gweld yr uchelgeisiau a nodir gan y Llywodraeth hon, ond hefyd o fewn yr arolwg seneddol, i gael nid yn unig lefel gynyddol o weithgarwch o fewn gofal iechyd lleol, ond mewn gwirionedd i wneud yn siŵr bod adnoddau yn deillio o hynny a bod gennym ni gynllun i gyflawni mwy o adnoddau mewn gofal iechyd lleol lle bydd mwy o weithgarwch. 

Ynglŷn â'ch pwynt olaf ynglŷn â meddygon teulu, hoffwn ddychwelyd at y pwyntiau a wneuthum ynghylch o ble y daw ein gweithlu. Mae llawer o'n meddygon teulu, ers sefydlu ein gwasanaeth iechyd gwladol, yn dod o rannau eraill o'r byd. Rwyf i a llawer o bobl eraill yn cwrdd â BAPIO, Cymdeithas Brydeinig y Ffisigwyr o Darddiad Indiaidd—rhan enfawr o hanes y gwasanaeth iechyd gwladol a'i ddyfodol. Maent hefyd yn pryderu, fel y mae pob meddyg teulu, am indemniad. Mae'r cynllun mae'r wladwriaeth yn ei gefnogi ac a gyhoeddwyd fel hoff ddewis Llywodraeth y DU yn Lloegr yn dal yn rhywbeth nad oes gennym eglurder yn ei gylch o ran beth mae'n ei olygu a sut y caiff ei weithredu. Dywedaf eto: os bydd cynllun sy'n cael ei negodi gyda Chymdeithas Feddygol Prydain ac eraill i gefnogi meddygon teulu yn Lloegr, a bod Llywodraeth y DU a'r Trysorlys y DU yn ei gefnogi, byddwn yn disgwyl i delerau yr un mor ffafriol fod ar gael i feddygon teulu ym mhob rhan arall o'r Deyrnas Unedig. Ond nid yw'r trafodaethau hynny wedi'u cwblhau. Felly, nid wyf mewn sefyllfa i ddweud wrthych chi, oherwydd rwy'n gwybod nad yw Gweinidog Llywodraeth y DU mewn sefyllfa i ddweud wrth neb arall a oes cytundeb ynglŷn â sut beth fydd hynny. Ond cydnabyddir bod indemniad yn her fawr y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hi.

Fel pobl eraill, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i hefyd ymuno â chi i ddiolch i staff iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ymatebwyr brys, gweithwyr y gwasanaethau cyhoeddus a'r gwirfoddolwyr, wrth gwrs, am eu hymdrechion dros y gaeaf hwn ac yn enwedig dros yr ychydig ddyddiau diwethaf?

Yn fy swyddogaeth flaenorol—efallai fy mod wedi crybwyll hyn unwaith neu ddwy—roeddwn yn swyddog undeb llafur, a oedd yn cynrychioli staff y GIG. Mae'n arbennig o braf, mi gredaf, i weld y parafeddyg band 6 yn dod i fodolaeth. Roeddwn yno ar ddechrau'r trafodaethau hynny, ac mae gweld hynny'n dwyn ffrwyth yn braf iawn ac rwy'n falch bod hynny'n digwydd bellach. Pan oeddwn yn y swyddogaeth honno, roeddwn yn ymwybodol yn feunyddiol o'r math o ymdrechion arwrol y gwelsom gan staff y GIG dros yr ychydig ddyddiau diwethaf. Efallai y buont yn fwy amlwg yn y newyddion, mae wedi bod yn fwy cyhoeddus dros yr ychydig ddyddiau diwethaf, ond mewn gwirionedd, os ydych yn y gwasanaeth, rydych yn gweld pobl yn mynd gam ymhellach nag y mae angen iddynt bob dydd o bob wythnos. Cofiaf yn glir iawn orfod siarad â rhai gwleidyddion a phleidiau gwleidyddol am yr angen i fod yn ofalus ynghylch eu beirniadaethau o'r GIG, oherwydd cânt eu gweld, yn fwriadol neu beidio, fel beirniadaeth ar y staff sy'n darparu ein gwasanaeth, a daw effaith dorcalonnus yn sgil hynny wedyn, effaith sydd yn parhau.

Felly, yn sicr rwyf yn adleisio eich barn, Ysgrifennydd y Cabinet, os yw'r Ceidwadwyr yn benodol mor awyddus i gefnogi a diolch i'n gweithwyr yn y GIG am y gwaith ardderchog a wnânt wythnos ar ôl wythnos, yna'r hyn y dylen nhw ei wneud yn sicr yw codi'r cap cyflog a gwneud yn siŵr bod holl staff y GIG yn cael y codiad cyflog y maent yn ei haeddu. A byddwn yn sicr hefyd yn adleisio eich barn nad yw galw am staff ychwanegol mewn gwagle yn mynd i fynd â ni ddim pellach ymlaen pan ydym ni wedi gweld, fel rydych chi wedi dweud, wyth mlynedd o gyni yr ymddengys bod un blaid benodol yn y Siambr hon yn parhau i eiriol o'i blaid.

Ond fy nghwestiynau i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw: er gwaethaf y nifer fwyaf erioed o staff, a does dim amau hynny, mae'r pwysau yn dal yn enfawr am yr holl resymau yr ydych chi wedi'u nodi, ac o ystyried y mathau hynny o bwysau, yn benodol, yr ydym ni newydd eu gweld, a fyddech chi'n cytuno bod yn rhaid i les staff fod yn flaenoriaeth uchel iawn ac y bydd pobl bellach angen rhywfaint o amser a lle i ddod dros y pwysau diweddar hwn fel y gallwn gynnal y gwasanaethau dros y tymor canolig a mwy hir dymor? A gaf i ofyn ichi beth yn rhagor yn eich barn chi allwn ni ei wneud i helpu i reoli'r pwysau hwnnw ar y staff hynny sy'n gweithio'n galed, ym meysydd iechyd a gofal cymdeithasol fel ei gilydd?

Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rydych chi'n iawn am y sgwrs band 6; rwy'n eich cofio mewn swyddogaeth wahanol pan ddechreuodd y sgyrsiau hynny, ac rwy'n gweld eich bod yn gwisgo porffor Unsain a'r swffragétiaid heddiw yn ogystal. Rwy'n cydnabod bod a wnelo hyn ag ewyllys da ac ymroddiad y staff. Mae'n rhan reolaidd o beth sy'n cadw'r gwasanaeth i fynd, oherwydd nid yw staff y GIG yn gweithio i lythyren eu disgrifiad swydd; maent yn mynd y tu hwnt i hynny yn rheolaidd. Pe byddai hynny'n dod i ben, yna ni fyddai rhannau helaeth o'n gwasanaeth yn gweithio yn y ffordd y maent ar hyn o bryd. 

Ynglŷn â'r pwynt am y drafodaeth negyddol yn gyhoeddus a gwleidyddol, mae yn effeithio ar staff. Cofiaf gyfarfod, pan oeddwn yn Ddirprwy Weinidog iechyd ar y pryd, â pharafeddygon, ac roeddent yn arbennig o ddigalon am y ffordd yr oeddent yn teimlo y siaradwyd amdanynt. Nid oeddent yn teimlo mai'r Llywodraeth oedd yn cael ei thrafod bob mis pan gyhoeddwyd amseroedd ymateb ambiwlans, ac roedd yn effeithio ar eu morâl mewn ffordd real a sylweddol. Mae a wnelo hyn yn rhannol â'r drafodaeth gyhoeddus ehangach ac effaith hynny ar y gweithlu presennol, ond hefyd, o bosibl, y gweithlu yn y dyfodol, oherwydd mae rhai pobl sy'n dewis peidio â dilyn gyrfa mewn meddygaeth neu yn y gwasanaeth iechyd oherwydd y ffordd y siaredir yn rheolaidd am y GIG. Maent yn gweld hynny ar ychydig dudalennau cyntaf papurau newydd yn rheolaidd—a pha mor bell a pha mor gyflym y mae'r newyddion negyddol yn teithio am y gwasanaeth iechyd gwladol. Felly, dyna pam rwy'n ceisio manteisio ar bob cyfle i ddiolch ac i ganmol staff y GIG am eu gwaith.

O ran eich pwynt am y cap cyflog, rwy'n gwybod bod hynny'n bwysig hefyd, ac mae'n gysylltiedig yn rhannol â'r gwerth y mae pobl yn teimlo a roddir arnynt yn ogystal. Ar ôl gweld y cap cyflog yn parhau ar 1 y cant i athrawon, ac ar ôl gweld y cap cyflog yn parhau ar gyfer gweithwyr yn y gwasanaethau cyhoeddus eraill, bydd yr hyn sy'n digwydd nesaf gydag adroddiadau'r corff adolygu cyflogau a'r telerau ar gyfer cynnig unrhyw godiad cyflog, yn bwysig iawn i weithlu heddiw ac yfory hefyd. Rwy'n mawr obeithio bod Llywodraeth y DU yn cydnabod eu cyfrifoldebau ac yn gwneud y peth iawn drwy roi codiad cyflog gweddus, a'i ariannu'n llawn.

Ynglŷn â'ch sylw am les staff, rwy'n gyfarwydd iawn â hyn. Ar gyfer y staff hynny sy'n gweithio'n galed iawn, ni allwch ddal ati, ar 100 milltir yr awr bob dydd, oherwydd ar ryw bwynt mae pobl yn y pen draw yn torri. Felly, mae angen iddynt gael amser i adfer a'r lle i wneud hynny. Dyna pam fod gennym ni delerau ac amodau gweddus ar gyfer staff y GIG, ond dyna hefyd pam ei bod hi'n bwysig edrych eto ar yr hyn a ddywedodd yr arolwg seneddol am les staff. Rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol ddiddorol eu cynnig am y pwyslais y dylem ni ei roi ar les ein staff a sut y cawn nhw eu trin a'u rheoli, ac, mewn gwirionedd, sut maen nhw'n teimlo wedi eu grymuso yng ngwir ystyr y gair i wneud dewisiadau ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth oherwydd mae hynny'n bwysig hefyd. Felly, mae amrywiaeth o bethau.

Daw hyn yn ôl at fy mhwynt am y GIG fel cyflogwr, yn cyflogi dros 90,000 o unigolion yn y wlad, ac mae angen iddo wneud yn siŵr ei fod yn gyflogwr da ac edrych yn feirniadol ar ei hun a'r ffordd y mae'n trin ei holl staff ac yn gallu adnabod cyfleoedd ar gyfer gwella. Nid wyf erioed wedi dweud bod y GIG yn gyflogwr perffaith oherwydd nid yw, ac mae hynny'n rhywbeth y bydd angen i ni roi ystyriaeth barhaus iddo ac a fydd yn bendant yn ffurfio rhan o'n hymateb i'r adolygiad seneddol. 

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad ynglŷn â gwerthfawrogi gweithlu'r GIG? Yn dilyn sylw Dawn Bowden am les staff, roeddwn yn mynd i ganolbwyntio ar feddygon iau mewn ysbytai a'u lles parhaus, a gofyn yn benodol i Ysgrifennydd y Cabinet beth y mae'n ei wneud i fynd i'r afael â phryderon meddygon iau mewn ysbytai yng Nghymru heddiw ac i archwilio'r diwylliant o sut y rheolir eu hamseroedd gweithio yn ein hysbytai.

Yn amlwg, bu sôn bod eleni yn 70 mlynedd ers sefydlu'r GIG, ac mae rhai ohonom ni wedi bod yn gweithio yn y GIG am fwy na hanner yr amser hwnnw, erbyn hyn, rwy'n arswydo wrth feddwl nôl. Ond beth bynnag, yn y gorffennol, fel meddygon iau mewn ysbytai, roeddem yn gweithio mewn timau penodol—ymgynghorydd, uwch gofrestrydd, cofrestrydd, uwch-swyddog preswyl neu SHO a swyddog preswyl. Roedd yn benodol, roeddech yn cael yr un tîm ddydd ar ôl dydd, a'r un tîm ydoedd am chwe mis. Nid oedd problem gyda rotâu; roeddem yn gweithio'n galed iawn—dros 100 awr yr wythnos. Nid oedd problem cael amser o'r gwaith ar gyfer astudiaethau neu arholiadau ac nid oedd problem cael amser o'r gwaith i briodi. Roedd hyd yn oed y gweinyddwyr yno bob awr o'r dydd ar nos, yn ein helpu i gyd—un teulu mawr hapus. O wibio ymlaen i heddiw ac mae ein meddygon iau yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi'n ddigonol ac nad oes neb yn hidio amdanynt. Nid ydynt bellach yn gweithio mewn timau penodol. Mae moderneiddio gyrfaoedd meddygol wedi difetha hynny ac mae'r meddygon iau bellach yn gweithio gyda gwahanol bobl bob dydd; dydyn nhw ddim mewn tîm sefydlog. Mae ymgyfreitha wedi codi, maent yn cael eu beio, fel gwallau unigol, am fethiannau systemig, pan fo bylchau yn y rota yn golygu bod yn rhaid ymdrin â dwy neu dair ac weithiau bedair neu bum ward pan fyddan nhw'n gweithio. Os bydd rhywbeth yn digwydd, nhw sydd ar fai yn awtomatig ac nid y ffaith nad oedd digon o feddygon o gwmpas a'u bod yn gorfod ymdrin â wardiau lluosog.

Ceir hollt rhwng gweinyddwyr ysbyty, yn enwedig y rhai sy'n trefnu rotâu—nid ydynt mwyach yn rhan o'r tîm, felly erbyn hyn mae meddygon iau yn gorfod brwydro i gael amser i ffwrdd ar gyfer gwyliau, amser i ffwrdd ar gyfer seibiant i astudio, amser o'r gwaith i astudio ar gyfer yr arholiadau sydd eu hangen arnyn nhw i symud ymlaen yn eu gyrfaoedd, a hyd yn oed gorfod brwydro am amser i ffwrdd i briodi a chael mis mêl a phethau. Nawr, nid felly yr oedd pethau; bu newid cynnil mewn diwylliant. Mae meddygon iau yn teimlo eu bod yn cael eu herlid, eu bwlio a'u hecsbloetio, a dyna pam maen nhw'n gadael. Felly, o ran gwerthfawrogi gweithlu'r GIG, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn beth yr ydych yn ei wneud yn benodol i fynd i'r afael â phryderon meddygon iau mewn ysbytai yng Nghymru heddiw? Diolch yn fawr.

Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Credaf ei bod hi'n adlewyrchiad o'r ffaith ynglŷn â faint mae'r GIG wedi datblygu o ran lefel y gweithgarwch sy'n digwydd yn awr—lefel y galw a ddaw drwy ddrysau'r gwasanaeth iechyd gwladol mewn gofal iechyd lleol ac mewn ysbytai a gallu'r gwasanaeth iechyd gwladol i wneud mwy. Mae hyn yn rhan o'n her. Mae hefyd yn gysylltiedig, wrth gwrs, â'r cynnydd demograffig a'r ffaith bod mwy ohonom yn byw yn hirach—rhywbeth i'w ddathlu, ie, ond mae hefyd yn her i'r gwasanaeth iechyd. Ond hefyd y ffaith nad yw iechyd y genedl wedi gwella ym mhob agwedd. Mae rhan o'r heriau yr ydym yn eu gweld yn dod drwy ein drysau yn ganlyniad i iechyd gwael ymhlith y boblogaeth. 

Cytunaf â chi fod staff unigol, yn arbennig—a dyma bron bob amser ble mae hynny'n digwydd—. Af yn ôl i gyfnod blaenorol yn fy mywyd pan oeddwn, ar un adeg, yn cynrychioli rhai o aelodau Dawn Bowden ac eraill o ran gwasanaethau gofal iechyd ac agweddau cysylltiedig, mewn gwrandawiadau Cyngor Proffesiynau Iechyd a Gofal a Chyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth a gwrandawiadau addasrwydd i ymarfer, ac, mewn gwirionedd, rydych yn tueddu i weld mwy o staff iau yn cael y bai am fethiannau yn y system unigol ac rydych yn tueddu i beidio â gweld uwch gofrestryddion yn cael gwŷs ar gyfer y gwrandawiadau rheoleiddio hynny. Nid wyf yn meddwl bod hynny'n iawn ac mae angen inni feddwl eto am y diwylliant y byddwn yn ei greu a'r amgylchedd rheoleiddiol sy'n cydnabod cyfrifoldeb unigol a chyfunol wrth wneud hynny.

Rwyf hefyd yn cydnabod mai rhan o'r rheswm pam bod meddygon iau yn teimlo y cymerir mantais arnynt yn arbennig—. Nid wyf yn meddwl y gallwch synied yn rhy isel am hyn mewn gwirionedd, ond rwy'n dal i synnu, hyd yn oed yng Nghymru, gan y dicter a deimlir am anghydfod a streic y meddygon iau. Er bod llawer o'r meddygon iau yn dweud eu bod yn teimlo'n ddiolchgar am y ffaith eu bod yng Nghymru ac nid yn Lloegr ar y pryd, mae'n wir wedi gwenwyno'r ffynnon o ran sut y mae meddygon iau yn teimlo am y gwasanaeth iechyd cyfan a'u parodrwydd nid yn unig i hyfforddi yma ond wedyn i ymrwymo i aros o fewn y DU yn ogystal. Mae'r contract hwnnw yn rhan o ble'r ydym ni arni yn ein sgwrs gyda meddygon iau. Felly, rwy'n cyfarfod â Chymdeithas Feddygol Prydain yn rheolaidd ac maent yn rheolaidd yn dod â chadeirydd eu pwyllgor meddygon iau i hwnnw, yn rhannol oherwydd ei bod hi'n bryd i ni gael sgwrs am y contract a'r anghydfod, ond mae'n fwy ynglŷn â'r hyn a wnawn wedyn, oherwydd rotâu—mae hynny i gyd yn rhan o'r sgwrs a gawn. Felly, rwy'n dal i gael sgwrs agored ac adeiladol gyda Chymdeithas Feddygol Prydain, ac rwy'n disgwyl parhau i weld cynrychiolwyr eu meddygon iau, oherwydd mae arnom ni angen deall yr heriau penodol y maent yn eu hwynebu, yn arbennig oherwydd, wedi'r cyfan, maent yn rhan o ddyfodol y gwasanaeth.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad heddiw, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig inni atgoffa ein hunain o bwysigrwydd y gweithlu yn y GIG. A gaf i ymuno â chi ac eraill ar draws y Siambr—ac rwy'n sicr fy mod yn siarad ar ran pawb na fyddant hyd yn oed yn siarad heddiw efallai am y cymorth a roddwn i staff y GIG, y gwerthfawrogiad sydd gennym o'u hymrwymiad, yn enwedig yn ystod y dyddiau diwethaf a'r anhawster o ran teithio? Hyd yn oed ar adegau pan fydd yr heddlu wedi dweud na ddylid ond teithio os yw'n hanfodol, mae staff y GIG a gofal yn credu bod eu presenoldeb i ofalu am gleifion a chleientiaid yn hanfodol, ac maen nhw wedi gwneud yr ymdrech honno. Roeddwn yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot fore Gwener—ni chawsom ein heffeithio mor ddrwg—yn gollwng fy ngwraig i fynd i'r gwaith, ond gwelais staff yn dod â bagiau dros nos, oherwydd roeddent yn dod o ardaloedd yr effeithiwyd arnynt ac roeddent yn gwybod bod angen iddynt fod yn y man gwaith hwnnw i ddarparu'r gofal i gleifion. Dylem werthfawrogi hynny bob amser a byth anghofio hynny.

Roeddech hefyd yn pwysleisio heddiw, yn amlwg, fod y niferoedd mwyaf erioed o staff yn y gweithlu. Cytunaf yn llwyr. Mae mwy o staff nag erioed o'r blaen yn y gweithlu. Ond rhaid inni hefyd gydnabod nad ydym bellach yn gyffredinolwyr, mae gennym lawer mwy o arbenigwyr mewn gwahanol feysydd ac, felly, mae gennym nifer fawr o staff, ond mae rhai ohonynt bellach yn arbenigo mewn meysydd a oedd yn llawer mwy cyffredinol cyn hyn. Byddaf yn cymryd maes fy ngwraig fel enghraifft. Mewn radiograffeg, mae gennym uwchsain, MRI, CT— tomograffeg gyfrifiadurol, meddygaeth niwclear, diagnosteg ychwanegol arferol, radiotherapi—[Anghlywadwy.] Mae cymaint o arbenigeddau yn yr un maes hwnnw fel y gallem ni gael mwy o radiograffyddion, fel y cyfryw, ond efallai llai fesul meysydd unigol. Felly, rwyf hefyd yn falch o weld y datganiad o fwriad ddoe sy'n tynnu sylw at y gwaith a wneir yn y maes delweddu penodol hwnnw, sydd yn newyddion da, yn ogystal. Mae yn rhaid inni gydnabod mai ystyr hynny yw y bydd prinder mewn mannau eraill.

Soniodd Dai Lloyd am feddygon iau, ond gadewch inni beidio ag anghofio'r meddygon teulu y tu allan i oriau, sydd hefyd yn fater o bwys y mae angen inni fynd i'r afael ag e, oherwydd rydym yn wynebu heriau gyda meddygon teulu y tu allan i oriau. Nid nifer y meddygon teulu yw hynny o reidrwydd, dim ond bod rhai pobl yn gallu cael amser i wneud gwaith y tu allan i oriau heb deimlo dan gymaint o straen yn eu gwaith bob dydd arferol. Mae hynny'n rhan o'r broblem y mae angen inni edrych arni.

Ond rhaid inni hefyd gydnabod bod hyfforddiant yn wych, ond mae'n cymryd blynyddoedd. Nid yw'n digwydd dros nos. Mae yna sawl blwyddyn o hyfforddiant ac yna y mae arnynt angen profiad, ac, weithiau, mae arnom angen y cyflenwi nawr. Felly, af ymlaen at un o'r materion ar gyfer nyrsio, er enghraifft. Mae cronfa nyrsys yn fater y credaf fod angen inni edrych yn ofalus iawn arno ym mhob bwrdd iechyd i sicrhau bod y gronfa yn gyson. Rwyf wedi cyfarfod ag undebau llafur sydd â phryderon bod—y ceir terfyn ar gronfa, neu os ydych chi'n mynd i wneud cronfa, rydych mewn gwirionedd yn gwneud contract newydd, fel na thelir goramser i chi. Felly, mae gwerth staff y GIG—gwnewch iddynt deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi drwy beidio â dweud wrthyn nhw, 'Ni allwch gael tâl goramser, mae gennych eich contract gwahanol eich hunan ac felly rydych yn cael cyflog cyfradd safonol ar gyfer gweithio 70 awr mewn wythnos efallai.' Mae angen inni ystyried creu cronfa i sicrhau ei fod yn gyson ledled Cymru a'i fod yn gwobrwyo staff, oherwydd ei bod yn rhatach na chael staff asiantaeth. Mae llawer o bobl nawr sy'n dewis peidio â chael cronfa, ac rydych yn defnyddio asiantaethau, ac mae hynny'n costio llawer mwy o arian i chi. Felly, os gwelwch yn dda ystyriwch siarad â byrddau iechyd i fynd i'r afael â'r mater hwn ynglŷn â chronfeydd. 

Fe wnaethoch chi sôn hefyd am barafeddygon—newyddion gwych am barafeddygon, ond rydym hefyd yn gweld ystod ehangach o barafeddygon bellach—maent yn cael eu defnyddio mewn meddygfeydd teulu yn ogystal. Felly, fel yr ydym yn hyfforddi mwy, maent yn cael eu gwasgaru'n fwy eang mewn meysydd gwahanol. Felly, credaf fod angen inni gynyddu nifer y parafeddygon sy'n cael eu hyfforddi.

Yn yr un modd, fel y crybwyllwyd gan Suzy Davies, y ddeoniaeth—. Mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â rhai o'r materion y soniodd y ddeoniaeth amdanynt, i gynyddu nifer y meddygon sy'n cael eu hyfforddi i fod yn feddygon teulu. Rhaid i'r niferoedd gynyddu i'r terfyn o 170 yr oedd trafodaeth yn ei gylch. Nawr, rwy'n deall—. Allwn ni lenwi'r 170? Dyna'r cwestiwn, ond os nad ydym yn nodi nifer, fyddwn ni byth yn gwybod. Felly, credaf y dylem ni roi sylw i hynny yn ogystal.

Llywydd, terfynnaf ar hynny, oherwydd gwelaf fy mod yn brin o amser. Ond credaf fod hyn yn ymwneud â materion o werthfawrogi staff, nid dim ond dweud y geiriau, ond gweithredu ar y gwerthfawrogiad sydd gennym ni tuag at ein staff. 

Diolch. Mae hwnnw'n bwynt defnyddiol iawn am y gwerthfawrogiad a'r gwerth a roddwn ar y staff, nid yn unig ar adegau eithriadol, ond, fel y crybwyllwyd gan Dawn Bowden, drwy gydol y flwyddyn, a'r gwasanaeth rhyfeddol yr ydym yn freintiedig i'w gael yn y wlad hon. Rwy'n cydnabod eich pwynt am y cydbwysedd o ran y swyddogaethau cyffredinol ac arbenigol i weld—[Anghlywadwy.]—am ffurf o hyfforddiant yn y maes meddygol, ond mae'n rhan o'r hyn sydd angen i ni ei ddeall, a rhan o'r gwaith y bydd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yno i'w ddeall ac i helpu'r system i ddeall wrth iddo gynllunio'r gwahanol lefelau o staff a'r gwahanol niferoedd o staff a sut wedyn y disgwyliwn iddynt weithio gyda'i gilydd.

Rwy'n falch o'ch clywed yn cydnabod y datganiad o fwriad am ddelweddu. Credaf mai chi yw'r unig Aelod sydd wedi crybwyll hynny, ond mae'n gam pwysig ymlaen, ac mae wedi cael ei drefnu gyda staff yn y maes yn ogystal er mwyn cael gweledigaeth gydlynol ar gyfer y staff hynny o'r gwasanaeth y gwyddom y bydd angen iddynt ei gyflawni. Mae hyn yn effeithio ar ystod eang o'r gwasanaeth iechyd gwladol.

Ynglŷn â'r trefniadau cronfeydd, rwy'n cydnabod bod her i ni yma, a her go iawn am y cyfraddau cyflog, sut y caiff ei drefnu, pa mor gyfleus yw, a chredaf ei fod yn gysylltiedig ag e-amserlennu yn ogystal—sut y gallwn ni wneud iddo weithio ar gyfer staff i ymgymryd â shifftiau sy'n gweithio iddyn nhw ac i'r gwasanaeth. Mae gwaith eisoes ar y gweill ar y meysydd hynny. Felly, yn y misoedd nesaf, disgwyliaf allu adrodd yn ôl ynglŷn â'r rheini i chi beth bynnag.

O ran niferoedd hyfforddi meddygon teulu, rydych yn iawn—mae gennyf ddiddordeb mewn gweld sut hwyl gawn ni eleni, ac os ydym eto yn llenwi neu'n gorlenwi, yna bydd gennym wahanol sgwrs am y seilwaith sydd gennym ar gyfer faint o leoedd hyfforddi y gallem ni ddarparu ar eu cyfer, yn ogystal â dealltwriaeth o faint mwy o bobl y gallwn eu cael mewn gwirionedd i gynnal niferoedd hyfforddiant meddygon teulu yma yng Nghymru, ac, wrth gwrs, y sgwrs am y gyllideb i gefnogi'r bobl hynny yn ogystal.

Gorffennaf gyda'r pwynt am barafeddygon. Unwaith eto, bydd sylwadau am y nifer o barafeddygon y mae angen i ni eu hyfforddi. Mae parafeddygon eu hunain yn adnodd dymunol iawn, a llawer o bobl yn ceisio eu recriwtio y tu allan i system Cymru yn ogystal. Ond hefyd y swyddogaethau—ac rydych chi'n iawn, mae swyddogaethau yn newid, fel y gwneuthum gydnabod yn fy natganiad. Mae a wnelo hyn hefyd â'r rotâu a sut yr ydym yn disgwyl iddynt weithio. Oherwydd os cymerwch barafeddyg allan o'r gwasanaeth ambiwlans brys, ac yr ydych yn rhoi'r parafeddyg mewn gofal sylfaenol, os ydyn nhw yno am gyfnod hir o amser, efallai na fyddant yn gallu symud yn ôl yn hawdd i'r gwasanaethau brys, ac mae potensial i'w dad-sgilio ar gyfer pob rhan o'u swyddogaeth. Mae'n ymwneud yn rhannol â deall sut mae parafeddygon profiadol, yn benodol, yn cael rota a disgrifiad swydd, ac amlinelliad o'u swyddogaeth sy'n caniatáu iddynt symud i rannau gwahanol o'r gwasanaeth ac i barhau i ychwanegu gwerth at y rhannau hynny o'r gwasanaeth. Os yw'n ymwneud â chylchdroi rheolaidd mewn gwahanol rannau o'r gwasanaeth, gallwn yn wir weld mwy o werth o ran darparu, ond hefyd i'r person hwnnw ddal i deimlo bod gwerth iddynt a bod ganddynt swydd y maent am ei gwneud ac nad ydyn nhw'n cael eu gorweithio gan un rhan ohoni neu'r llall.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

Eitem 4 ar yr agenda yw datganiad gan arweinydd y tŷ ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod. Rwy'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Caiff Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, ar 8 Mawrth, ei gydnabod ledled y byd. Mae'n ddiwrnod i gydnabod a dathlu llwyddiannau menywod a merched ym mhob man. Y thema eleni yw Pwyso am Gynnydd. Hoffwn i achub ar y cyfle hwn i dynnu sylw at y cynnydd yr ydym yn ei wneud yng Nghymru a'r heriau yr ydym ni'n parhau i'w hwynebu.

Mae stereoteipio ar sail rhyw yn achos ac yn ganlyniad i anghydraddoldeb rhwng y rhywiau. Yn rhy aml o lawer, dydy menywod a merched ddim yn cael cyfleoedd i wireddu eu potensial o hyd. Rydym ni'n gweithio'n galed i newid a herio hyn mewn sawl maes. Mae ein gwaith ar STEM—gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg—yn enghraifft o sut yr ydym ni'n gweithio ar draws Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw. Rydym ni'n hyfforddi athrawon ffiseg ledled Cymru ynghylch dulliau addysgu cynhwysol o ran rhywedd. Rydym yn ariannu dosbarthiadau codio cyfrifiadur, gan gynnwys gweithdai penodol i ennyn diddordeb ac ysgogi merched. Mae tegwch rhwng y rhywiau yn cael sylw yn ein holl drefniadau cyllido sy'n gysylltiedig â STEM. Mae hefyd yn cael ei godi drwy'r rhwydweithiau cenedlaethol o ragoriaeth mewn gwyddoniaeth a thechnoleg a mathemateg. Nod ein rhaglen STEM Cymru 2 yw annog mwy o fenywod ifanc i symud ymlaen i yrfaoedd peirianneg. Hyd yma, mae dros 3,000 o fenywod ifanc wedi ymgysylltu â'r rhaglen.

Rydym wedi ymrwymo i ddarparu 100,000 o brentisiaethau ar gyfer pobl o bob oed. Mae mynd i'r afael â rhagfarn ar sail rhyw yn flaenllaw yn ein hymagwedd tuag at brentisiaethau, ac rydym wedi cyflogi hyrwyddwr cydraddoldeb i ddatblygu'r gwaith hwn.

Eleni, mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn cyd-daro â'r Wythnos Prentisiaethau Genedlaethol. Mae nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal gan ein rhwydwaith o ddarparwyr hyfforddiant i annog menywod i ystyried llwybrau anhraddodiadol.

Mae angen mwy o fenywod arnom ar bob lefel rheoli yn ein busnesau sector preifat. Nod benodol y prosiect Cenedl Hyblyg 2 yw datblygu menywod i ymgymryd â swyddi rheoli. Caiff ei gefnogir gan £8 miliwn o arian Ewropeaidd. Drwy'r prosiect hwn, rydym ni wedi gweld bod y cyfuniad cywir o hyfforddiant arweinyddiaeth, cefnogaeth ac anogaeth unigol yn gallu talu ar ei ganfed mewn gwirionedd a helpu menywod i gael swyddi gwell, dyrchafiadau neu godiadau cyflog. Rydym ni hefyd wedi gweld sut y gall menywod, pan fyddant yn cyrraedd y lefelau uchaf o reoli, helpu i arwain newid sefydliadol i hyrwyddo cydraddoldeb ar gyfer eu gweithlu cyfan, fel cyflwyno trefniadau gweithio hyblyg.

Mae angen mwy o amrywiaeth arnom hefyd mewn rolau lle gwneir penderfyniadau ac mewn bywyd cyhoeddus, ond rydym ni yn gwneud cynnydd. Yn 2016-17, roedd 47.8 y cant o'r bobl a benodwyd i swyddi cyhoeddus newydd a 50 y cant o'r ailbenodiadau yn fenywod. Yn dilyn etholiadau lleol mis Mai 2017, mae pedwar cyngor bellach yn cael eu harwain gan fenywod. Rydym yn disgwyl yn ffyddiog gweld mwy yn y dyfodol.

Mae'r holl sefydliadau a ariennir drwy ein rhaglen cydraddoldeb a chynhwysiant wedi ymrwymo i ddarparu cronfa fwy amrywiol o benderfynwyr. Yn rhan o'r gwaith hwn, mae Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru wedi lansio rhaglen fentora ar gyfer menywod, sy'n dechrau yn ddiweddarach y mis hwn. Fel llawer ohonoch chi, rwyf wedi ymrwymo i fod yn fentor ac rwy'n edrych ymlaen at gefnogi'r cyfranogwyr i ddod yn arweinwyr y dyfodol.

Mae Llywodraeth Cymru wedi addo ei hymrwymiad i 50:50 erbyn ymgyrch 2020. Mae bod yn rhan o'r ymgyrch yn dangos ymrwymiad cyhoeddus cyflogwyr i weithio tuag at gynrychiolaeth gyfartal rhwng y rhywiau mewn swyddi sy'n penderfynu ac yn dylanwadu yng Nghymru. Rydym hefyd wedi addo ein hymrwymiad i ymgyrch Working Forward y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau nad yw merched yn wynebu gwahaniaethu yn y gweithle yn gysylltiedig â beichiogrwydd neu famolaeth. Credaf y gall y sector cyhoeddus yng Nghymru arwain y ffordd a bod yn esiampl wrth arddangos arferion da a thrwy hyrwyddo manteision gweithleoedd heb wahaniaethu.

Rydym ni hefyd yn gweithio'n galed i gefnogi menywod sy'n wynebu rhwystrau wrth geisio cael hyfforddiant a chyflogaeth. Rydym ni'n cydnabod mai ailgyflogi yw'r llwybr gorau allan o dlodi, a'n prif bwyslais yw sicrhau bod pobl mor gyflogadwy â phosibl. Mae'r rhaglen Cymunedau dros Waith yn rhoi cefnogaeth bwrpasol i'r rhai hynny sy'n wynebu rhwystrau sylweddol a chymhleth, yn aml, sy'n eu hatal rhag dilyn hyfforddiant neu gael cyflogaeth. Bydd yn darparu dros £70 miliwn mewn gwasanaethau cymorth cyflogaeth yn y cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru tan 2020. Erbyn mis Ionawr, roedd 5,730 o fenywod wedi cael cymorth gan y rhaglen.

Nod y rhaglen Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth yw cefnogi rhieni i fod yn fwy cyflogadwy ac i gael gwaith mewn achosion pan mai gofal plant yw eu prif rwystr rhag cael addysg, hyfforddiant neu gyflogaeth. Mae dros 95 y cant o gyfranogwyr PaCE yn fenywod, a thros 84 y cant o'r cyfranogwyr yn unig rieni hefyd. Rydym ni'n gwybod y bydd sicrhau bod gofal plant fforddiadwy a hygyrch ar gael yn rhoi mwy o ddewisiadau cyflogaeth i rieni, yn galluogi rhieni i weithio, ac yn cefnogi ein hymgyrch i gynyddu twf economaidd, trechu tlodi a lleihau anghydraddoldebau. Dyna pam yr ydym wedi ymrwymo i ddarparu 30 awr o addysg gynnar a gofal plant a ariennir gan y Llywodraeth i rieni sy'n gweithio sydd â phlant tair a phedair blwydd oed, a hynny am hyd at 48 wythnos y flwyddyn.

Mae'n rhaid inni hefyd sicrhau bod plant yn cael eu dysgu am berthynas iach ag eraill o oedran ifanc. Mae'r cwricwlwm newydd ar gyfer Cymru yn cynnwys, fel un o'i bedwar o ddibenion, y dylai pob person ifanc adael ein system addysg yn unigolion iach, hyderus sy'n gallu meithrin perthynas gadarnhaol ag eraill, yn seiliedig ar ymddiriedaeth a pharch at ei gilydd. Mae dysgu am berthynas iach ag eraill yn ifanc yn gam pwysig wrth fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw nawr ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Ac, yn olaf, hoffwn dynnu sylw at y gwaith pwysig iawn sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae ystadegau'n dangos bod menywod yn fwy tebygol na dynion o fod wedi profi pob math o gam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae hyn yn cynnwys priodasau dan orfod, troseddau a gyflawnir er anrhydedd, ac anffurfio organau cenhedlu benywod. Yn dilyn Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) yn 2015, a oedd yn gam pwysig, cyhoeddwyd y fframwaith hyfforddi cenedlaethol yn 2016. Mae mwy na 70,000 o weithwyr proffesiynol wedi'u hyfforddi drwy'r fframwaith hwn hyd yma. Mae hynny'n 70,000 o weithwyr proffesiynol mwy hyderus, mwy ymwybodol a mwy gwybodus sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus.

Ym mis Ionawr, lansiwyd ymgyrch Dyma Fi i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw ac i annog pobl i fyw heb ofni cyfyngiadau ar sail rhyw a normau ar sail rhyw. Yn y pedair wythnos ar ôl ei lansio, mae wedi ei weld dros 200,000 o weithiau a gwelwyd cynnydd o bron i 2,000 y cant yn y defnydd o wefan Byw Heb Ofn. Byddaf yn gwneud cyhoeddiad ddydd Iau, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod ei hun, gan dynnu sylw at y cam nesaf yn ein gwaith i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae'n bwysig bod y bobl hynny y gwnaethpwyd y polisi hwn ar eu cyfer yn gallu dylanwadu a llywio'r polisi hwnnw a rhannu'r hyn sy'n gweithio iddyn nhw. Y cam nesaf fydd gwneud cynigion ynghylch sut yr ydym yn gwneud hyn.

Yn y pen draw, rydym yn bwriadu adeiladu cymdeithas nad yw'n goddef trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig neu drais rhywiol. Ond i ddod yn ôl at y pwyslais heddiw, mae'n ymwneud â dathlu menywod Cymru a'u cyfraniad i bob maes o fywyd Cymru. Ein swyddogaeth ni fel Llywodraeth yw pwyso am gynnydd a sicrhau bod gan fenywod a merched yr un cyfleoedd i wireddu eu potensial. Rydym ni'n pwyso am gynnydd, ac rydym yn gwneud y cynnydd hwnnw, ond nid ydym yn hunanfodlon. Mae llawer mwy i'w wneud. Mae gennym ni i gyd ddyletswydd i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw, yn ei holl ffurfiau, i sicrhau nad yw'r cenedlaethau presennol a chenedlaethau'r dyfodol yn destun iddo, yn cael eu cyfyngu ganddo neu eu niweidio ganddo, i greu Cymru lle gall pawb ddyheu a chyflawni a bod y bobl y bwriadwyd iddynt fod. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, iawn arweinydd y tŷ, am eich datganiad heddiw. Mae'n anodd iawn i feirniadu unrhyw beth yn y fan honno, a dydw i ddim yn bwriadu gwneud hynny. Ac yn sicr, rwy'n croesawu'r rhestr o weithgareddau y mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd rhan ynddynt, a nifer y menywod sydd wedi cael eu hannog i gymryd rhan yn y gweithgareddau hynny. Does dim amheuaeth gen i y byddan nhw'n elwa ar hynny ac yn bwrw ymlaen yn dda â'r uchelgeisiau hynny yn eu bywydau. Ond meddwl ydw i tybed a oes unrhyw ffordd—neu hyd yn oed a yw'n briodol, mewn gwirionedd—y gallem ni fonitro cynnydd y menywod, a'r merched iau yn arbennig, sydd wedi cymryd rhan yn y rhaglenni hynny. Dydw i, yn sicr, ddim eisiau ysbïo arnyn nhw, ac wrth gwrs eu dewisiadau nhw yw eu dewisiadau nhw, ond os gallwn ni gael tystiolaeth gref—dydw i ddim yn gwybod, hyd yn oed ymhen 10 mlynedd—i brofi bod y rhain wedi bod yn weithgareddau hynod werth chweil, mewn gwirionedd, y gellid eu hailadrodd, yna rwy'n credu bod hynny'n beth da i bob un ohonom ni.

Rwy'n falch iawn o weld bod pwyslais ar brentisiaethau yn y datganiad a wnaethoch chi heddiw. Hoffwn i sôn yn gyflym am Goleg Penybont, sydd newydd ennill gwobr darparwr prentisiaethau y flwyddyn—rwyf wedi gwneud fy nyletswydd i'm hetholwyr yn y fan yna.

Ond mae yna wybodaeth sy'n achosi pryder mawr am stereoteipio ar sail rhyw o hyd, ac rwy'n cyfeirio yn benodol at ddarn o waith a wnaethpwyd gan The Careers and Enterprise Company yn ddiweddar, a ganfu fod gan bobl ifanc safbwyntiau mwy, nid llai ceidwadol am y rhywiau yn y byd nag oedd gan eu rhieni. Mae 56 y cant o fenywod ifanc rhwng 17 ac 19 oed yn credu bod eu rhyw yn cyfyngu ar eu dewisiadau gyrfa—dim ond 37 y cant o ddynion ifanc a oedd o'r farn honno. Ac aeth yr ymchwil ymlaen i gadarnhau bod dyheadau gyrfa yn dangos gwahaniaethau penodol rhwng y rhywiau, a 18 y cant yn fwy o ddynion ifanc na menywod eisiau bod yn beirianwyr ac yn weithwyr TG proffesiynol—efallai nad yw hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n synnu o'i glywed yn y fan hon. Ond roedd yn dangos bod y rhagfarnau hynny yn cael eu rhoi i eraill gan bobl ifanc eu hunain, felly cyfoedion, mewn un ffordd, sydd wedi annog menywod ifanc yn arbennig i fynd i'r gyrfaoedd yr aethant iddynt, efallai. Ac rwy'n credu bod y ffaith bod y ffigurau newydd hyn yn dangos nad yw cydraddoldeb rhwng y rhywiau, os mynnwch chi, yn fater o drefn, rwy'n credu bod hynny'n rheswm da pam mae'r dadleuon hyn, a'r datganiadau hyn yr ydych chi'n eu gwneud, Gweinidog, yn dal yn hanfodol. Byddwn i wrth fy modd yn dweud bod y gwaith ar ben, ond rydyn ni'n ymhell iawn o hynny, o farnu yn ôl y ffigurau hyn.

Yn ogystal â phrentisiaethau, tybed a yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi rhywfaint o ystyriaeth i ddychweliaethau hefyd—dydw i ddim yn gwybod a yw hwnnw'n air y gallaf ei ddefnyddio. Mae Llywodraeth y DU newydd gyhoeddi rhywfaint o arian i gefnogi pobl yn y sector preifat i fynd yn ôl ar ôl cael amser i ffwrdd at ddibenion gofalu. O'r bobl hynny, menywod yw 90 y cant ohonyn nhw—efallai nad yw hynny eto yn syndod mawr. Ac mae hyn yn ddiddorol os ydym ni'n gofyn i fenywod yn benodol i fynd yn ôl i yrfa, yn hytrach na swyddi, oherwydd yn sicr pan fyddwch chi'n ystyried yr ystadegau diweddar a gawsom o 'Pwy sy'n rhedeg Cymru? 2017', er gwaethaf y gwaith da yr ydym ni'n ei wneud yn y fan yma, dim ond 6 y cant o'r prif weithredwyr yn y 100 busnes uchaf sy'n fenywod—a mae hynny yn y sector preifat. Siawns y gallwn ni fod yn gwneud yn well na hynny. Felly, os oes ffrwd waith benodol yma yr ydych chi'n credu y gallai fod gennych chi ddiddordeb yn ei datblygu, byddem ni yn sicr yn hapus i'ch cefnogi chi yn hynny o beth.

O ran gofal plant, yn amlwg rydym ni eisiau i hyn weithio. Ac rwy'n meddwl tybed a allaf i dim ond tynnu sylw at y cynllun treialu ar ofal plant yn fy ardal i—sef, wrth gwrs, eich ardal chi hefyd—lle mae'n ymddangos nad yw nanis wedi eu cynnwys yn y cynllun, am resymau sy'n ymwneud â chofrestru; rwy'n deall yn iawn pam nad ydyn nhw. Ond byddai'n hawdd neidio i'r casgliad bod nanis dim ond ar gyfer teuluoedd sy'n gallu eu fforddio, yn hytrach na, ar adegau, bod lles y plentyn yn galw am hynny. A'r rheswm yr wyf yn ei godi yw oherwydd, ar wahân i leihau, o bosibl, nifer y swyddi sydd ar gael i nanis, sy'n tueddu i fod yn fenywod, mae perygl mai'r menywod yn y teuluoedd hynny a fydd yn dewis aros gartref i ofalu am y plant, yn hytrach na mynd allan i'r gweithle, oherwydd anghenion y plentyn penodol hwnnw. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny yn rhywbeth—rwy'n credu ei fod yn un o ganlyniadau anfwriadol y polisi—y gellid ei ystyried efallai.

Ac yna hoffwn i groesawu eich sylwadau pwysig iawn ar drais yn gyffredinol. Rwy'n falch iawn o weld cymaint o hyfforddiant a wneir gan weithwyr proffesiynol, y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw. Ond dim ond os byddwch yn gwneud yr elfen perthynas iach ag eraill o hyn yn iawn y bydd hynny'n talu ar ei ganfed. Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud y bydd y cwricwlwm yn cynnwys hynny bellach, ond mae gennym ni'r math o fwlch cyn-Donaldson, ac rwyf i o'r farn—efallai na fyddwch chi'n gallu rhoi gwybodaeth i mi heddiwi—bod angen i ni gael rhywfaint o wybodaeth, yn enwedig ar lefel ysgolion uwchradd, lle mae dynion a menywod ifanc wedi colli'r cyfle i hyn fod wedi'i normaleiddio ar lefel ysgol gynradd. Felly, os ydych chi'n gallu rhannu unrhyw wybodaeth ar hynny, byddai hynny'n wych. Diolch.

Wel, gan ddechrau â'r olaf yn gyntaf, oherwydd mae'r un olaf yna yn bwysig iawn, rwy'n credu bod addysgu am berthynas iach ag eraill yn fater pwysig iawn, yng nghyd-destun stereoteipio ar sail rhyw, a rhai o'r pethau diwylliannol sy'n digwydd yn ein cymdeithas heddiw. Rydym ni'n rhedeg sawl cynllun ledled Cymru, mewn gwirionedd, cyn-Donaldson, fel yr ydych chi'n ei ddweud, ac es i i weld un sy'n cael ei redeg gan Hafan Cymru yn ddiweddar iawn. Ac roedd y ferch ifanc a oedd yn ei redeg yn anhygoel, mae'n rhaid i mi ddweud; cefais y fraint o eistedd drwy un o'r sesiynau. Ond dywedodd hi wrthyf, Dirprwy Lywydd, rywbeth sy'n torri calonnau pob un ohonom mewn gwirionedd. Cyn y sesiwn—ac roedd y sesiwn hon ar gyfer disgyblion blwyddyn 5 a blwyddyn 6—gofynnodd i grŵp cymysg o ran rhywedd a oedd bechgyn neu ferched yn well, ac ni fydd neb yn synnu i glywed bod y bechgyn yn credu bod y bechgyn yn well a'r merched yn credu bod y merched yn well, oherwydd dyna fel ag y mae hi. Ond wedyn gofynnodd i'r bechgyn pam yr oedden nhw o'r farn eu bod nhw yn well, a gwnaethon nhw ddweud bod bechgyn yn well oherwydd eu bod nhw'n gryfach ac yn well am wneud chwaraeon. Ac yna gofynnodd i'r merched pam yr oedden nhw'n meddwl bod merched yn well, ac ni allen nhw feddwl am unrhyw beth, sy'n ofnadwy, on'd yw e'?

Cefais y fraint o fod yno, felly gofynnais iddyn nhw os oedden nhw wedi clywed am Jessica Ennis, a digwydd bod, roedd gen i lun ohoni hi ar fy ffôn, gan fy mod i wedi bod mewn digwyddiad gwahanol. Ac roedden nhw wedi clywed am Jessica Ennis, a gofynnais iddyn nhw a oedden nhw'n meddwl ei bod hi'n gryf ac yn dda am wneud chwaraeon ac roedden nhw'n cytuno ei bod hi. Felly, cawsom drafodaeth eithaf diddorol ynghylch beth oedd y stereoteip rhywedd hwnnw. Ond roedd yn eithaf brawychus i mi bod y menywod ifanc hynny eisiau iddyn nhw fod yn well—os 'gwell' yw'r gair cywir—ond doedden nhw ddim yn gallu meddwl am unrhyw beth, mewn gwirionedd, oherwydd eu bod nhw eisoes, hyd yn oed ar yr oedran ifanc hwnnw, wedi bod yn destun cymaint o stereoteipio ar sail rhyw, eu bod yn ei chael hi'n anodd nodi un nodwedd sy'n gysylltiedig â bod yn fenyw sy'n 'well'.

Nid oes a wnelo hyn â bod yn well, mae hyn yn ymwneud â galluogi pob un bod dynol i fod y person gorau y gallan nhw ei fod, er gwaethaf popeth. Nid yw'n ymwneud â'ch rhyw. Rwyf i'n digwydd fod yn hoffi chwarae o gwmpas â cheir. Mae fy mab yn hoffi coginio. Mae hynny yn ôl pob tebyg, yn erbyn y stereoteip rhywedd. Wel, roedd hynny'n newyddion i mi pan oeddwn i'n tyfu i fyny ac mae'n newyddion iddo fe hefyd. A dyna'r pwynt, ynte?

Felly, rydym ni yn y Llywodraeth yn cefnogi nifer fawr o'r cynlluniau hyn. Rydym ni'n cefnogi'r ymgyrch Let Toys be Toys, er enghraifft, lle nad ydym ni'n annog pobl i ddefnyddio stereoteip rhyw o ran eu teganau. Os ydych chi, yn eich siop, eisiau gwahanu eich teganau i'w gwneud yn fwy hwylus i siopa, yna gwnewch hynny yn ôl oedran priodol. Rwy'n siŵr eich bod chi i gyd yn gwybod fy hanesyn am stopio mewn siop leol yn Abertawe, a dweud y drefn wrth y rheolwr a gofyn iddo beth oedd yn y rhes o deganau i fechgyn a theganau i ferched a dweud wrtho ei fod ef a minnau yn mynd i orfod mynd y tu allan os oedd yna deganau peirianneg mewn un rhes ac offer domestig yn y llall. Estynnodd wahoddodd i mi gael cwpanaid o de, tra yr aeth ef i edrych a datrys y mater. Felly, nid oedd ef yn rhy siŵr ei hun, a dyna'r pwynt. A bod yn deg, pan es i yn ôl i'r siop honno yr wythnos nesaf, roedden nhw wedi eu trefnu yn ôl oedran, felly, derbyniodd y pwynt ar unwaith. Roeddwn i'n ddiolchgar iawn am hynny. Ond mae'n dangos pa mor dreiddiol yw hyn a pha mor ddinistriol yw hyn o ran perthnasoedd. Rydym ni'n gwybod bod trais yn y cartref yn cael ei ysgogi gan rywfaint o'r stereoteipio ar sail rhyw hyn wrth i bobl geisio byw yn unol â rôl nad yw'n addas ar eu cyfer, mewn gwirionedd, ac maen nhw'n teimlo'r straen drwy geisio gwneud hynny. Mae'n rhan bwysig iawn o hynny.

O ran rhai o'r pethau penodol a ddywedodd, roeddwn i'n falch o weld bod Coleg Penybont wedi ennill y wobr, ac mae'n haeddiannol iawn. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn i gynnwys rhywfaint o ymwybyddiaeth o stereoteipio ar sail rhyw a chydraddoldeb yn rhai o'r pethau prentisiaeth ac mae gennym ni fentrau sy'n annog bechgyn a merched i gymryd rhan mewn dysgu drwy brofiad ar draws y rhaniad rhwng y rhywiau—felly, rhaglennu robot, plethu gwallt, cynllunio gweithgareddau gofal plant—ar gyfer y ddau ryw ar yr un pryd er gwaethaf popeth, oherwydd, pam lai? Ac mae hynny wedi ei dderbyn yn dda iawn ac mae llawer yn manteisio ar hynny.

O ran dychweliaethau, mae'n werth sôn am y cynllun Sêr Cymru ar y pwynt hwn, sydd bellach yn cael ei gopïo gan Lywodraeth y DU—rwyf i bob amser yn falch iawn pan fyddan nhw'n gwneud hynny. Un rhan fawr iawn o raglen Sêr Cymru fu annog ymchwilwyr sydd wedi gadael y maes ymchwil—fel arfer oherwydd seibiant gyrfa, ond weithiau dim ond oherwydd eu bod wedi mynd rywle arall—i ddod yn ôl yn i'r maes gwyddoniaeth. Fe fyddech chi'n synnu i ddarganfod bod tua 95 y cant o'r rhai hynny sy'n dychwelyd yn fenywod, oherwydd eu bod wedi cymryd seibiant gyrfa a'u bod yn dod yn ôl. Felly, rydym yn gwneud hynny, ond rwy'n credu nad oes amheuaeth bod llawer mwy i'w wneud, yn anffodus, cyn inni gyflawni unrhyw beth tebyg i gydraddoldeb rhwng y rhywiau.

Bob blwyddyn, mi ydym yn nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Rydym ni'n cofio llwyddiannau'r menywod a aeth o'n blaenau ac yn addo y gwnawn ni bopeth yn ein gallu i wneud pethau'n well i'r menywod a fydd yn ein dilyn ni. Rydw i'n meddwl bod eleni'n teimlo'n wahanol. Yn sgil y sgandalau yn y diwydiant ffilm a theledu, mewn gwleidyddiaeth, newyddiaduraeth ac mewn llawer maes arall o fywyd, mae yna sgwrs newydd wedi cychwyn, ac rydw i'n credu bod mudiad Me Too wedi creu ymwybyddiaeth newydd am ymddygiad a oedd gynt yn cael ei weld yn dderbyniol. Mae menywod ifanc a dynion ifanc yn herio stereoteipiau ac yn galw am derfyn ar anghydraddoldeb, rhywiaeth, aflonyddu rhywiol a thrais yn seiliedig ar rywedd. Mae yna newid yn y gwynt, ac ni wnawn bellach dderbyn aflonyddu rhywiol fel elfen o fywyd na ellir ei hosgoi. Nid wyf yn credu y gallwn osgoi cael y sgwrs honno yng Nghymru chwaith. 

Mi ddylem ni, mewn gwirionedd, fod ar flaen y gad wrth fwrw ymlaen â'r cynnydd, sydd wedi cael ei gyflymu yn wir gan Me Too. Felly, hoffwn i wybod, arweinydd y tŷ, pa waith sydd wedi cael ei wneud i ddeall yn well profiadau menywod yng Nghymru o gamwahaniaethu, ac, yn benodol, am aflonyddu. Mae angen i ni ddysgu mwy am y ffordd orau i newid ymddygiad amhriodol fel unigolion, ac ar y cyd fel cymdeithas. Felly, un syniad rydw i'n ceisio ymchwilio iddo fo'r prynhawn yma: a fyddai'r Llywodraeth yn ystyried cynnal arolwg cenedlaethol fel ffordd o gychwyn y sgwrs genedlaethol sydd ei hangen, ac yn benodol o gwmpas aflonyddu rhywiol?

Gwaetha'r modd, mae trais yn erbyn menywod a cham-drin yn y cartref yn dal yn rhan o fywydau gormod o bobl, ac rydw i'n gwybod eich bod chi'n rhannu'r un dyhead â mi i weld hyn yn cael ei ddileu, ond, yn anffodus, mae'n cynyddu. Mae dros un o bob pedwar o fenywod yng Nghymru a Lloegr yn ddioddef cam-drin domestig yn ystod eu bywydau—13 y cant o ddynion. I newid ymddygiad, mae angen i ni gychwyn o'r oedran cynnar, gan ddysgu plant a phobl ifanc am berthynas iach, a darparu addysg rhyw gynhwysfawr. Rydych chi newydd ddisgrifio'r broblem yna oherwydd bod yna ddiffyg o'r math yna o addysg, ond rydw i'n chwilio am ddatrysiad. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru rhoi'r gorau i fod yn chwit-chwat ac ymrwymo i gyflwyno addysg orfodol a chynhwysfawr am ryw a pherthynas iach yn ein hysgolion cyn gynted ag y bo modd?

Nid oes yn rhaid i'r newidiadau i'r cwricwlwm Cymreig ddod i rym. Mae angen i ni symud ar hwn, a symud yn gyflym. Rydym ni hefyd angen mynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n atal menywod ifanc rhag manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd addysgol sydd ganddyn nhw. Gall rhywbeth mor syml i'w unioni â chael trafferth fforddio cynhyrchion iechydol ar gyfer mislif gael effaith enfawr ar hyder a lles merched. A wnewch chi, felly, ymuno â mi i ddiolch i'r Cynghorydd Elyn Stephens am ei hymgyrch yn y Rhondda i gyflwyno polisi o ddarparu cynhyrchion iechydol am ddim mewn ysgolion? Mi fydd ei gwaith hi yn helpu menywod ifanc sy'n dioddef tlodi mislif, ac yn mynd i'r afael â'r cywilydd sy'n dal i ddal merched yn ôl yn y maes yma. A wnewch chi fel Llywodraeth asesu'r sefyllfa hon, ac asesu hefyd cyflwyno polisi cyffelyb i'r hon sydd ar y gweill yn y Rhondda, a hynny ar draws Cymru?

Yn olaf, mae angen i ni gymryd camau cadarnhaol i greu cynrychiolaeth gyfartal rhwng menywod a dynion fel cynrychiolwyr etholedig. Sut yn y byd gallai fod yn iawn fod hanner y boblogaeth wedi'u tangynrychioli mor enbyd mewn bywyd cyhoeddus? Dim ond 27 y cant o gynghorwyr sy'n fenywod, er enghraifft, ac mi ddylem ni fod yn gosod esiampl o gydraddoldeb, byddai wedyn yn helpu i greu newid mewn meysydd eraill o fywyd. Felly, a ydych chi yn cytuno bod angen gwahaniaethu cadarnhaol os ydym ni'n mynd i wneud i ffwrdd â chenedlaethau o anghydbwysedd rhwng y rhywiau?

Ie, rwy'n cytuno i raddau helaeth â phopeth a ddywedasoch chi, Siân Gwenllian. Mae yna gysgodion o wahaniaeth, ond dydy'r cysgodion ddim yn bwysig iawn. Rwy'n mynd i neidio dros y lle dim ond oherwydd dyna'r drefn y mae fy mhapurau penodol yn digwydd bod ynddi ond, er enghraifft, yn y rhaglen democratiaeth ac amrywiaeth, gwnaethom ni gynnal y rhaglen honno ac rydym ni wedi cadw mewn cysylltiad â'r mentoreion—dylwn i fod wedi dweud hynny wrth Suzy Davies, mewn gwirionedd—oherwydd maen nhw eisiau cadw mewn cysylltiad â ni o'u gwirfodd, ac rydym ni'n gwybod bod nifer fawr o'r rhai hynny wedi sefyll etholiad yn 2017, ac etholwyd pedwar ohonyn nhw ac roeddyn nhw i gyd yn fenywod. Mae'r rhaglenni hynny yn gweithio, felly rydym ni'n mynd i fynd ar drywydd y rhai hynny, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni i gyd yn cymryd rhan yn y rhaglen fentora, dynion yn ogystal â menywod, oherwydd mewn gwirionedd, po fwyaf o fenywod ifanc y gallwn ni wneud iddyn nhw ddeall beth yw swyddi cyhoeddus, y mwyaf tebygol ydynt o gyflwyno eu hunain ar eu cyfer.

Rwyf hefyd wedi gofyn i Chwarae Teg adnewyddu darn o waith a wnaeth o dan y Gweinidog blaenorol ynghylch cydraddoldeb a bywyd cyhoeddus i mi, a dylen nhw fod yn cyflwyno hynny cyn bo hir fel y gallwn ni gyflymu'r cynnydd o ran cydraddoldeb mewn bywyd cyhoeddus. Rydym ni wedi gwneud yn eithaf da, ond rwyf am wneud yn well nag eithaf da. Rwyf i eisiau bod yn gyfartal. Felly, dydw i ddim yn gweld unrhyw reswm pam, yn nhymor y Cynulliad hwn, na ddylem ni gyrraedd 50:50 ar bob corff cyhoeddus a noddir gan y Llywodraeth hon, ac mae Chwarae Teg yn mynd i gyflwyno rhai cynigion imi eu hystyried i weld sut y gallem ni reoli hynny, ac mae hynny'n bwysig iawn.

O ran tlodi mislif, mae gen i swyddogion yn gweithio'n galed iawn ar yr hyn y gallwn ni ei wneud yn y fan yma, ochr yn ochr â swyddogion addysg. Rydym ni'n edrych yn agos ar Rondda Cynon Taf; maen nhw wedi gwneud rhywbeth sy'n ddiddorol iawn, ac rydym ni wedi bod yn cael sgyrsiau hir gyda'r Ymddiriedolaeth Trussell—mae hwnnw'n anodd ei ddweud, yr Ymddiriedolaeth Trussell—ynghylch lle y maen nhw o ran gwaith gyda menywod ifanc ddigartref hefyd, ond rwy'n benderfynol o wneud rhywbeth yn fuan iawn ynghylch hynny. Felly, cyn gynted ag y bydd gen i rywfaint o ddata wedi'u casglu at ei gilydd, byddaf yn cyhoeddi rhai cynlluniau y gallwn ni fwrw ymlaen â nhw i weld beth sy'n gweithio orau. Hyd yn oed os ydym ni'n darparu cynhyrchion mislif yn rhad ac am ddim i bob menyw sydd eu hangen yng Nghymru, nid yw hynny'n llawer o bobl. Mae hwn yn rhywbeth yr wyf i'n benderfynol o fwrw ymlaen ag ef mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Felly, mae hyn yn ymwneud â'r ffordd orau o wneud hynny, a dyna'r sefyllfa yr ydym ynddi ar hyn o bryd.

O ran addysg rhyw—rydych chi yn llygad eich lle, mae angen i ni wneud rhywbeth. Rydym ni newydd gael adroddiad y panel addysg rhyw a pherthnasoedd, ac roedd yn adroddiad da iawn yn fy marn i. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a minnau wedi bod yn ystyried hynny ers ychydig bach o amser. Bydd hi'n ymateb yn ffurfiol iddo cyn hir, ond dydw i ddim yn meddwl fy mod yn cyhoeddi o flaen amser gormod drwy ddweud bod y ddwy ohonom ni yn credu ei fod yn adroddiad da iawn yn wir. Ac, fel y dywedais i, rydym ni'n noddi rhai sefydliadau eisoes i fwrw ymlaen â rhywfaint o'r gwaith hwnnw ar berthynas iach ag eraill. Byddwn ni'n ystyried beth yw'r ffordd orau o gynnwys hynny yn y system addysg, ac mae'n ddigon posibl y byddwn yn newid y Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 ei hun, neu y byddwn yn ei chynnwys yn y diwygiadau cwricwlwm y byddwn yn eu harwain drwy'r Cynulliad cyn bo hir. Mae nifer o ffyrdd o wneud hynny, ond byddwn ni'n gwneud hynny mor gyflym â phosib.

Dim ond dweud wedyn ar y diwedd, oherwydd gwyddom—mae'r holl waith ymchwil yn dangos i ni—y mater stereoteipio sydd wrth wraidd hyn i gyd, mewn gwirionedd. Caiff pobl eu haddysgu o'r eiliad y maen nhw'n agor eu llygaid fod eu rhyw yn bwysig, ac mewn gwirionedd nid yw'n bwysig—oni bai eich bod yn ffurfio teulu a chael perthynas rywiol gydag unigolyn, pam ar y ddaear y mae hynny'n bwysig? Dydw i ddim, mewn gwirionedd, yn deall pam y mae babanod pum diwrnod oed ac ati yn cael eu gwahaniaethu wrth ei gilydd ar sail rhyw. Mae'n rhaid inni weithio'n galed iawn fel cymdeithas i atal hynny rhag digwydd. Mae angen inni wneud yn siŵr nad yw'r un o'n prosesau yn y Llywodraeth, mewn unrhyw ffordd, yn tybio bod hynny'n beth da i'w wneud, a'n bod yn rhoi cyfle cyfartal yn gyffredinol. Ond nid wyf mewn unrhyw ffordd yn hunanfodlon; mae gennym ffordd bell i fynd eto.

Diolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r datganiad hwn heddiw. Gyda chaniatâd, hoffwn i roi ar y cofnod ein bod, bedwar mis yn ôl i heddiw, wedi colli gwir eiriolwr dros hawliau menywod a rhywun a safodd dros fenywod sy'n dioddef cam-drin domestig a thrais rhywiol. Dydw i ddim yn meddwl nad oes yr un o siwtiau fy nhad nad oes arni fathodyn pin rhuban gwyn arni, ac rwy'n falch iawn o fod yn sefyll yma heddiw yn y Siambr yn gwisgo fy un i.

Mae gen i dri chwestiwn i arweinydd y tŷ. Yn gyntaf, rydym ni'n gwybod bod fy nhad yn cefnogi'r ymgyrch Rhuban Gwyn, a bod fy nghyd-Aelod Joyce Watson wedi bod â rhan hollbwysig yn hynny o beth, gyda ei digwyddiad blynyddol. A wnaiff y Llywodraeth ymuno â mi yn fy ymgyrch i sicrhau bod yr holl ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, fel yr heddlu, fel y gwasanaeth tân, yn dilyn heddlu a gwasanaeth tân de Cymru ac arweiniad Gwent o fod â rhubanau gwyn ar eu cerbydau drwy gydol y flwyddyn?

Yn ail, hoffwn i hefyd dalu teyrnged i gyngor Rhondda Cynon Taf a'r holl ymgyrchwyr sydd wedi gwneud y cyhoeddiad y gallai cynhyrchion mislif rhad ac am ddim fod ar gael i bob merch ysgol o bosibl. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone yn y fan yma wedi eirioli mewn modd allweddol yn hynny o beth hefyd, ac roedd hi'n gweithio'n agos gyda fy nhad ar y mater hwn. Felly, roeddwn i eisiau gwybod hefyd a wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i sicrhau bod hyn yn cael ei adlewyrchu ledled Cymru a helpu i sicrhau bod hynny'n digwydd.

Yn olaf, hoffwn i orffen gyda hyn: a gaf i annog arweinydd y tŷ a'r holl Aelodau a'r staff sy'n gweithio yn y Cynulliad i ddarllen llyfr newydd Rachel Williams, The Devil at Home? Mae stori Rachel, un sydd wedi goroesi cam-drin domestig, yn ofnadwy ond mae'n gwbl gwbl ysbrydoledig. Mae ei stori hi o obaith yn dweud wrth bob un ohonom sut y gallwch chi bob amser ddod o hyd i olau, hyd yn oed ar adegau tywyll iawn, iawn. Mae hi wir yn ysbrydoliaeth, ac rwy'n eich annog chi, bob un ohonoch, i ddarllen y llyfr yn eich amser hamdden. Diolch i chi, arweinydd y tŷ.

Cewch siŵr. Doeddwn i ddim wedi sylweddoli, mewn gwirionedd, fod pedwar mis wedi mynd heibio, ond rydym ni i gyd yn cofio'n iawn gyfraniadau eich tad yma yn y Senedd. Llwyddodd i fod yn ddoniol ac yn ddi-lol ac yn dosturiol hefyd ac roedd wedi ymrwymo i bwnc a oedd yn amlwg yn bwysig iddo, ac rwy'n falch iawn o fod wedi etifeddu rhan o'i bortffolio ac i allu, mewn rhyw ffordd fach, gamu i'w esgidiau a bwrw ymlaen â hynny. Mae gennyf lun gwych ohono, mewn gwirionedd—a sôn am stereoteipiau rhyw—yn gwisgo'r sodlau uchel coch gwaethaf yr ydych chi erioed wedi'u gweld. Roedd yn rhaid i mi ddal ei bwysau ar fy ysgwyddau wrth i ni geisio cerdded milltir—doedd hi ddim yn filltir, tua pum cam—yn esgidiau rhywun arall. [Chwerthin.] Dydw i ddim yn rhy siŵr a oeddwn i yn waeth am sefyll mewn sodlau uchel nag yr oedd ef, ond doeddem ni ddim—doedd hi ddim yn olygfa wych, ond roedd yn ddoniol. Felly, mae'n deyrnged briodol, a doeddwn i heb sylweddoli hynny.

O ran ymgyrch y Rhuban Gwyn, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda'r ymatebwyr cyntaf a gwasanaethau cyhoeddus eraill ar hyn, ac rwy'n siŵr y bydd ef yn bwrw ymlaen â hyn. Rydym ni'n falch iawn o'r heddlu am fod wedi gwneud yr hyn y maen nhw wedi'i wneud a'r gwaith aml-asiantaeth y maen nhw'n ei wneud, ac y maen nhw'n gwbl ymrwymedig i fwrw ymlaen â hynny cyn gynted â phosibl. Mae'n symbol pwysig iawn, mewn gwirionedd—nid yn unig am yr ymgyrch; mae'n symbol pwysig iawn o ymrwymiad gwasanaethau cyhoeddus i'r math hwnnw o gydraddoldeb, ac, wrth gwrs, dim ond i atgoffa ein hunain—mae Joyce wedi gweithio'n ddiddiwedd ar hyn hefyd—o'r addewid hwnnw am beidio byth â chyflawni trais na'i oddef na bod yn dawel yn wyneb trais. Mae'r rhuban gwyn yn symbol cyhoeddus iawn i'n hatgoffa o'r addewid hwnnw, sy'n bwysig iawn i'w gael, yn enwedig i ymatebwyr cyntaf, sy'n aml yn mynd i mewn i sefyllfaoedd lle mae trais domestig yn broblem.

O ran tlodi mislif, fel y dywedais wrth Siân Gwenllian, rydym ni'n ei ystyried yn ofalus iawn. Rwy'n gwbl ymrwymedig i wneud rhywbeth. Nid wyf eto yn argyhoeddedig bod un cynllun yn addas i bob un fenyw yng Nghymru, felly mae'n fater o geisio ei deilwra fel ein bod yn gwneud hyn yn iawn ac i argyhoeddi Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid y gall fforddio rhywfaint ohono. Rwy'n siŵr ei fod—. Edrychwch—nid yw'n gwrthwynebu. [Chwerthin.] Ond rydym ni wedi ymrwymo i wneud hynny—yn gwbl ymrwymedig i wneud hynny.

O ran llyfr Rachel Williams, nid wyf wedi darllen y llyfr i gyd, ond rwyf wedi darllen darnau ohono. Un o'r pethau sy'n gwbl blaen yn ein polisi o ran mynd i'r afael â phob math o drais yn y cartref a thrais rhywiol yw bod llais y goroeswr yno yng nghanol y polisi, fel y gallwn ni ddeall yr effaith y mae'n ei chael yn ystod ac ar ôl y cyfnod adfer, i bawb sy'n dioddef y math hwnnw o drais yn y cartref. Felly, rwy'n sicr yn gobeithio ei ddarllen pan gaf i rywfaint o amser hamdden—nid wyf yn rhy siŵr pryd fydd hynny yn union—ond rwyf wedi darllen darnau ohono, ac rwyf wedi clywed Rachel yn siarad, mewn gwirionedd, ac mae hi'n llais pwerus iawn. Rydym ni'n awyddus iawn bod ein polisi ni yn ystyried llais y goroeswr, ac, yn wir, Carl Sargeant, eich tad, oedd y cyntaf i gynnwys hynny wrth wraidd ein polisi, a byddaf i yn sicr yn parhau ar y trywydd da hwnnw.

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad, arweinydd y tŷ. Rwyf i'n sicr yn croesawu y gwaith a wneir i annog merched i ymuno â phroffesiynau nad ydynt yn draddodiadol, i astudio pynciau STEM ac i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a stereoteipio. Rwy'n nodi'r cynllun STEM Cymru 2 a hoffwn ofyn: allan o'r 3,000 o fenywod ifanc sydd wedi ymgysylltu â'r cynllun, faint o'r rheini sydd wedi mynd ymlaen i ddewis gyrfa mewn peirianneg? Rwyf wir yn croesawu'r ymdrechion hyn, ond mae angen i ferched fod â'r hyder mewn mathemateg cyn iddyn nhw allu rhagori mewn pynciau fel ffiseg, ac mae'n hanfodol inni gael y pethau sylfaenol yn iawn.

Po fwyaf o ferched sy'n gadael yr ysgol gynradd ac yn mynd i'r ysgol uwchradd yn ffyddiog yn eu gallu i wneud mathemateg, a pho fwyaf sy'n cael eu hannog i feddwl am astudio ar gyfer pynciau STEM ac i fynd ymlaen i astudio pynciau STEM, y mwyaf o fenywod y byddwn ni'n eu gweld ym maes peirianneg ac yn y proffesiynau gwyddonol. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mawr, mawr i wybod sut ydych chi'n monitro effeithiolrwydd y rhaglenni yr ydych chi wedi'u cyflwyno. Rwy'n credu bod ganddynt y potensial i fod yn rhaglenni da iawn, ond mae angen inni wybod pa mor effeithiol ydyn nhw a, gobeithio, y bydd newyddion da iawn yn hynny o beth.

Yr hyn sy'n fy mhoeni i, ac rwy'n siŵr eich bod chithau hefyd yn pryderu am hyn, yw bod mwy na 40 mlynedd ers dyfodiad Deddf Cyflog Cyfartal 1970, ac mae menywod yn dal i ennill dim ond 80 y cant o gyflog dynion. Tua 20 mlynedd yn ôl, roedd menywod yn ennill 75 y cant o enillion dynion, sy'n golygu bod cau'r bwlch gan oddeutu 5 y cant dros 20 mlynedd yn gynnydd o fath, ond os awn ni ymlaen fel hyn mae'n mynd i gymryd 80 mlynedd arall i gael gwared ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Gallai sector cyhoeddus Cymru arwain y ffordd yn hyn o beth a grymuso menywod sy'n gweithio yn y sector cyhoeddus drwy gyflwyno tryloywder cyflog, felly byddai gennyf ddiddordeb mewn cael gwybod beth yw eich barn chi ar hynny.

Rwy'n croesawu'r rhaglenni y mae Llywodraeth Cymru wedi eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw, ond byddwn i'n awgrymu bod angen mynd i'r afael â llawer o stereoteipio ar sail rhyw, yn llawer, llawer cynharach, ac mae'n debyg eich bod yn cytuno â mi yn hynny o beth. Mae merched a bechgyn yn amsugno normau rhyw ynghyd â'r holl normau a gwerthoedd eraill y maen nhw'n eu dysgu oddi wrth y bobl o'u cwmpas nhw, ac mae'r broses hon yn dechrau ar adeg eu geni. Felly, sut mae staff mewn meithrinfeydd ac ysgolion babanod, yn ogystal ag oedolion sy'n gweithio gyda phlant hŷn, yn cael eu hyfforddi i sylwi ar stereoteipio ar sail rhyw a sut i osgoi hynny?

Rwy'n croesawu'r ymdrechion a wnaed gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thrais yn y cartref, ac mae hyfforddi gweithwyr proffesiynol yn gam da iawn. A wnaiff arweinydd y tŷ roi diweddariad inni ar gynnydd y cynlluniau hynny maes o law? Rwy'n sylweddoli na fyddwch yn gallu rhoi diweddariad manwl ar hyn o bryd.

Ond i ddod at fater pwysig arall, nid oes unrhyw arfer yn fwy o enghraifft o ddarostyngiad a cham-drin menywod nag anffurfio organau cenhedlu benywod, ac eto ni fu unrhyw erlyniadau ystyrlon. Felly, a wnaiff arweinydd y tŷ ddweud wrthyf beth yw polisi Llywodraeth Cymru ynglŷn â chyfeirio achosion o anffurfio organau cenhedlu benywod i'w hymchwilio gan yr heddlu os gwelwch yn dda? Ac a wnaiff hi ddweud wrthym hefyd beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i herio'n uniongyrchol diwylliannau patriarchaidd y cymunedau y mae anffurfio organau cenhedlu benywod yn digwydd ynddynt, ac sy'n arwain at anffurfio organau cenhedlu benywod? Diolch.

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn—mae'r pwynt olaf, yn arbennig, yn bwynt pwysig iawn. Rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn mewn amrywiaeth o feysydd i wneud yn siŵr bod troseddau'n cael eu hadrodd a'u herlyn. Maent yn tueddu i fod yn achosion cymhleth iawn i'w herlyn ac, mewn gwirionedd, mae atal yn well nag erlyn beth bynnag. Felly, rydym ni wedi bod yn cyflwyno ein hyfforddiant i weithwyr proffesiynol sy'n dod i gysylltiad â merched ifanc, yn arbennig merched ifanc sydd yn y categori mewn perygl, felly ychydig cyn oed aeddfedrwydd, er mwyn iddynt allu gweld arwyddion bod merch ifanc mewn perygl, a dechrau'r rhaglen amddiffyn mor gynnar ag sy'n bosibl. Ond hefyd, rydym wedi bod yn gweithio'n ofalus gyda'r awdurdodau cyfiawnder troseddol ledled y DU i wneud yn siŵr ein bod yn cynnig yr hyfforddiant cywir, er mwyn sicrhau bod yr heddlu ac ymatebwyr cyntaf hefyd yn adnabod yr arwyddion. Rydym hefyd yn gweithio o fewn y cymunedau, fel bod y cymunedau eu hunain yn dechrau plismona'u hunain. Felly, mae hyn yn gymhleth dros ben, ond byddwn yn gweld mwy o erlyniadau cyn bo hir. Rwy'n credu bod a wnelo hyn â mwy nag erlyn yn unig. Mae'n ymwneud yn llawer mwy â newid diwylliant—y diwylliant batriarchaidd fel yr ydych chi'n ei ddweud—mewn rhai, mewn gwirionedd, mewn nifer fawr o'r diwylliannau hynny, y menywod eu hunain sy'n ymwneud ag ef. Felly, ceir problem ddiwylliannol anferth yma y mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol iawn ohoni ac mae'n rhaid inni weithio'n galed iawn i'w newid. Dyna'n rhannol pam yr ydym ni'n mabwysiadu dull y gymdeithas gyfan o fynd i'r afael â stereoteipio yn ôl rhyw, oherwydd dyna, yn ei hanfod, yw sail hyn i gyd.

O ran rhai o'r manylion y gofynasoch i mi amdanynt—o ran ffiseg, er enghraifft—dywedodd un o'r cyfranwyr i seremoni dadorchuddio'r plac Val Feld sydd newydd ei chynnal y tu allan i'r Senedd rywbeth sy'n taro tant gyda mi. Dywedodd ei bod hi'n edrych ymlaen at y diwrnod pan fyddai'r bobl sy'n siarad â menywod ifanc am eu ffigurau, yn golygu eu cyfraniadau mewn mathemateg neu ddatblygiadau gwyddonol, yn hytrach na sut y maent yn edrych heb ddillad. Byddwn innau hefyd yn eilio hynny. Rwy'n gobeithio eich bod chi i gyd wedi gweld y ffilm Hidden Figures, a oedd yn dangos yn dda iawn y cyfraniad y mae menywod wedi'i wneud drwy gydol hanes gwyddonol, sydd wedyn wedi'i gelu'n llwyr. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn gwbl anymwybodol o gyfraniad menywod du i'r rhaglen ofod hyd nes i mi ddarllen y llyfr a gweld y ffilm.

Dyna beth oedd dadorchuddio'r plac hwnnw yn ymwneud ag ef. Mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr bod menywod ifanc ledled Cymru yn deall y cyfraniad y mae menywod wedi'i wneud yn y meysydd hynny, ac yna'n ceisio gwneud cyfraniad tebyg eu hunain. Oherwydd, os nad ydych chi wedi ei weld, sut y gallwch chi ymgeisio tuag ato? Felly, rwy'n credu bod y plac yn gam cyntaf da iawn. Fy ngham nesaf, Dirprwy Lywydd, yw gwneud yn siŵr bod gennym un o'r codau QR hynny oddi tano, felly pan fyddwch chi'n defnyddio'ch ffôn i ddarllen y cod, bydd yn rhoi bywgraffiad i chi o'r fenyw sy'n cael ei hanrhydeddu yn y ffordd honno, fel bod gan fenywod ifanc ledled Cymru esiamplau cadarnhaol a fydd yn rhoi hwb iddynt i lwyddo.

Ond o ran sut y byddwn ni'n gwybod ein bod ni'n llwyddo, pan fydd nifer y menywod yng Nghymru sy'n sefyll arholiadau safon uwch mewn ffiseg yn codi'n uwch nag 20 y cant, bydd honno'n sefyllfa safonol iawn. Nid yw'r ganran honno wedi newid ers 40 mlynedd, felly rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd y mesurau yr ydym ni'n eu rhoi ar waith nawr yn arwain at newid hynny yn y pum mlynedd nesaf.

Diolch. Mae gennym ni naw munud ar ôl ar y datganiad hwn ac mae gennym ni bum siaradwr, felly rwy'n gadael i chi wneud y mathemateg ar hynny. Rwy'n gofyn nawr felly: a gawn ni gyfraniadau byr ac atebion byr? Drwy wneud hynny, bydd modd i bawb cael cyfle i siarad. Dawn Bowden.

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd, a byddaf yn ceisio bod yn gryno, ond mae gennyf ychydig o bwyntiau yr wyf eisiau eu gwneud. Yn gyntaf, a gaf i ddiolch ichi am eich datganiad ac am y camau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru, yn amlwg, wedi eu cymryd eisoes? Ac a gaf i ddweud bod heddiw, yn arbennig, wedi bod yn hollol wych, wrth i ni weld y plac porffor i Val Feld yn cael ei ddadorchuddio, a'r ymgyrch honno i ddarparu placiau porffor eraill ledled Cymru ar gyfer menywod arbennig? Hoffwn longyfarch Chwarae Teg am ddatblygu'r ymgyrch honno.

Gan barhau â'r thema o gydnabod menywod rhyfeddol ledled Cymru, hoffwn i ofyn i chi, arweinydd y tŷ, i ymuno â mi i alw am weithredu dros fenywod ledled Cymru, i mi, yn arbennig menywod ym Merthyr Tudful a Rhymni, yn amlwg, ond ledled Cymru gyfan, i ddathlu cyfraniad menywod i bob un o'n cymunedau lleol. Yn fy etholaeth i, er enghraifft, efallai y gallem ystyried menywod o'r gorffennol fel Mary Rose Crawshay, a oedd yn swffragét, neu fenywod a wasanaethodd fywyd cyhoeddus fel cynghorwyr, meiri ac arweinwyr. Gallem ddathlu cyfraniad menywod fel Laura Ashley, eto yn fy etholaeth i, at y byd dylunio a ffasiwn; Marion Jones, sy'n arwain y frwydr dros gyflog cyfartal yn Hoover; Winifred Agnes, a oedd yn llywydd rhyngwladol ar gyfer cydffederasiwn y bydwragedd, gwragedd anhygoel Aberfan, ac, wrth gwrs, y menywod rhyfeddol hynny a gefnogodd y glowyr yn ystod y streic, drwy'r ymgyrch Menywod yn erbyn Cau'r Pyllau Glo. Y gwir amdani yw nad ydym ni wedi rhoi fawr ddim cydnabyddiaeth i lawer o fenywod anhygoel sydd wedi gadael eu hôl ar fy etholaeth i dros y blynyddoedd.

Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod 2018, a gaf i ofyn ichi ymuno â mi i wneud yr alwad honno i'r wlad gyfan weithio gyda'i gilydd i ddathlu cyfraniad menywod yn ein cymunedau lleol, fel ein bod ni'n gweld placiau porffor a mathau eraill o gydnabyddiaeth ym mhob un o'n cymunedau ym mhob cwr o Gymru?

Yn wir. Yn gyflym iawn, Dirprwy Lywydd, byddwn yn dweud fy mod i'n cytuno i'r carn â hynny. Mae rhestr hir ym mhob etholaeth o fenywod sydd wedi bod yn gwbl allweddol wrth ddatblygu pob agwedd ar fywyd yng Nghymru. Rwy'n edrych ymlaen at yr ymgyrch 100 o fenywod nodedig y bydd WEN Cymru yn ei chyflwyno ac rydym eisoes wedi dweud y byddwn ni'n defnyddio arian y Llywodraeth i gefnogi'r ymgyrch plac porffor, er mwyn cael cymaint o'r placiau porffor hynny ag y gallwn ni, a bydd yna apêl gyhoeddus i wneud hynny hefyd. Rwy'n benderfynol o gael y codau QR hynny hefyd, nid dim ond yr enw a'r ffaith eu bod wedi byw yno. Rwyf eisiau i rywun ddeall mewn gwirionedd beth yn union wnaeth y fenyw honno, a beth y gallwch chi, felly, ymgyrraedd ato ym mhob un o'n cymunedau ledled Cymru. 

Rwy'n meddwl mai'r peth arbennig am ddadorchuddio'r plac heddiw, i mi, oedd brwdfrydedd wyresau Val Feld wrth iddynt gymryd rhan yn y seremoni—mae hynny'n hollol wych.

Beth bynnag, gan symud yn ôl i dlodi mislif. Does dim amheuaeth gen i fod yna bobl sydd ymhlith y mwyaf difreintiedig yn y gymdeithas sy'n gorfod defnyddio sanau a chadachau a deunyddiau eraill er mwyn ymdopi â'u mislif. Yn y chweched economi fwyaf yn y byd, mae hynny'n gwbl annerbyniol. Rwy'n falch iawn o glywed eich bod chi'n gweithio ar hynny gydag  Ymddiriedolaeth Trussell. Darllenais adroddiad Rhondda Cynon Taf gyda diddordeb mawr, a oedd yn cynnwys sylwadau gan y cyn-athrawes Jayne Brencher, sy'n amlwg yn wybodus iawn am y mater o dlodi mislif ac ysgolion. Credaf fod nifer o bethau i'w hystyried yn yr adroddiad. Un o'r rheini yw nad wyf wedi fy argyhoeddi mai tlodi mislif sy'n cadw rhai disgyblion i ffwrdd o'r ysgol yn ystod eu mislif; rwy'n credu ei bod yn ymwneud yn llawer mwy ag urddas a phobl yn teimlo'n dda amdanynt eu hunain ac yn hyderus. Felly, gwn fod Rhondda Cynon Taf wedi dyrannu £50,000 ar gyfer y cyfnod treialu mewn ysgolion a hyd at £98,000, ond mae'r rhan fwyaf ohono yn ymwneud â gwneud yn siŵr bod biniau ar gyfer gwaredu padiau mislif a thyweli mewn ysgolion, a byddai rhywun yn disgwyl gweld y biniau hynny fel mater o drefn.

Credaf ei bod yn ddiddorol iawn clywed gan y merched eu hunain. Fe wnaeth bron i 800 o ddisgyblion gymryd rhan ac roedd gen i ddiddordeb mawr mewn gweld bod 15 y cant wedi dweud y byddent yn dymuno i Mooncups fod ar gael, sef yr ateb mwyaf cynaliadwy yn amlwg, oherwydd fel arall rydych chi'n ychwanegu at y mynydd sbwriel, sy'n gorfod mynd i safleoedd tirlenwi neu cael ei losgi. Felly, byddwn yn gobeithio y gallech chi edrych ar hynny fel ateb cynaliadwy ar gyfer sicrhau bod gan bawb fodd o ymdopi â'u mislif. Ond, yn amlwg, os ydych chi'n mynd i gael Mooncups mewn ysgolion, bydd yn rhaid cael cyfleusterau golchi dwylo yn y toiled. Felly, mae'n fater cymhleth. Yr oeddwn yn synnu'n fawr, fodd bynnag, o weld er bod y rhan fwyaf o'r ysgolion yn darparu tyweli, neu damponau mewn rhai achosion, a'r rhan fwyaf ohonynt am ddim, nid oedd mwy nag oddeutu £100 ar gael yn y gyllideb ar gyfer hyn, mewn rhai achosion. Roedd staff naill ai'n eu prynu nhw eu hunain i sicrhau nad oedd merched yn gorfod dioddef cywilydd, neu roeddent yn cael yr arian o'r pot arian parod. A nododd 17 y cant o benaethiaid nad ydynt yn darparu biniau hylendid ar gyfer cael gwared ar dyweli a thamponau, sy'n ffordd dda o sicrhau bod y draeniau'n blocio, a dweud y gwir.

Rwy'n credu ei fod yn fater diddorol iawn. Rwy'n credu ei bod yn wych ein bod ni'n gallu siarad am y peth heddiw yng ngoleuni Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, oherwydd mae'n rhaid inni gofio, o amgylch y byd, nad yw merched yn cael cymryd rhan mewn gweddi, nid ydyn nhw'n cael cymryd rhan yn yr ysgol. Mewn rhai diwylliannau, cânt eu taflu allan o'u tŷ yn ystod eu mislif oherwydd ystyrir nad ydynt yn lân. Mae'n rhaid i ni, yn hytrach, ddathlu mislif fel arwydd o ffrwythlondeb menywod, sef yr hyn ydyw. Felly, mae'n bwysig iawn bod pawb yn deall pwysigrwydd y mislif a'i fod yn broses naturiol. Nid oes angen i ferched golli'r ysgol oherwydd hynny. Mae angen rhoi'r adnoddau a'r cyfleusterau iddynt a all sicrhau eu hurddas yn ystod eu mislif.