Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
06/03/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Good afternoon, everybody. I call the Assembly to order, please.
Prynhawn da, bawb. Galwaf y Cynulliad i drefn, os gwelwch yn dda.
The first item on our agenda this afternoon is item 1, which is questions to the First Minister, and question 1 is Llyr Gruffydd.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw eitem 1, sef cwestiynau i'r Prif Weinidog, a daw cwestiwn 1 gan Llyr Gruffydd.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth i hawlwyr grant byw'n annibynol Cymru yn dilyn dirwyn y grant i ben? OAQ51831
1. Will the First Minister make a statement on support for claimants of the Welsh independent living grant following its cessation? OAQ51831
Diolch. A gaf i ddechrau, os gallaf, drwy roi diolch i'r gwirfoddolwyr sydd wedi gweithio mor galed yn ystod y tywydd garw, y rheini, wrth gwrs, sydd wedi helpu i gael staff y gwasanaeth iechyd i'w gwaith, a hefyd, wrth gwrs, y rheini sydd wedi gweithio mor galed er mwyn sicrhau bod yna lai o bwysau ar y gwasanaeth iechyd, llywodraeth leol ac, wrth gwrs, y gwasanaethau argyfwng?
Rydym ni'n darparu cyllid llawn o £27 miliwn i’r awdurdodau lleol i’w galluogi i ddiwallu anghenion gofal a chymorth y rhai sy’n cael taliadau ar hyn o bryd oddi wrth grant byw’n annibynnol Cymru.
Thank you. May I begin by thanking those volunteers who’ve worked so hard during the very inclement weather, and especially those who have helped to transport health service staff to their places of work, and those who have worked so hard to ensure that there is less pressure on the NHS, local government and, of course, the emergency services?
We are providing full funding of £27 million to local authorities to enable them to meet the care and support needs of those who currently receive payments from the Welsh independent living grant.
Mae pobl ag anableddau ac sy'n derbyn y grant byw'n annibynnol yn dweud wrthyf i mai eu pryder nhw yw colli'r elfen yna o annibyniaeth y mae'r grant yn ei roi iddyn nhw ar lefel bersonol. Maen nhw'n gwerthfawrogi'r annibyniaeth yn fwy nag unrhyw beth arall. Felly, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y byddan nhw'n parhau i fwynhau yr un annibyniaeth pan fydd eich Llywodraeth chi yn dirwyn y grant yna i ben?
People with disabilities who are in receipt of this grant tell me that their greatest concern is losing that element of independence that the grant provides them on a personal level. They appreciate the independence more than anything else. So, what assurance can you give that they will continue to enjoy the same independence when that grant is brought to an end by your Government?
Rydym ni wedi bod yn monitro beth mae'r awdurdodau lleol yn ei wneud, a bydd hynny'n parhau yn ystod y sefyllfa sydd gyda ni ar hyn o bryd, sef y cyfnod newid. O ddechrau'r cyfnod hwnnw ym mis Ebrill y llynedd i ddiwedd y cyfnod hwnnw, bydd beth mae awdurdodau lleol yn eu wneud yn cael ei fonitro. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, fod unigolion wedi cael eu hasesu hefyd yn ystod yr amser hynny. Rwy'n gwybod hefyd fod y Gweinidog yn gwybod bod eisiau monitro beth yw profiad unigolion ynglŷn â'r broses ar hyn o bryd, ac mae'r Gweinidog yn ystyried pa fath o ffordd ymlaen a ddylai ddigwydd nawr er mwyn sicrhau bod yna fwy o sicrwydd i'r rheini sydd yn derbyn y grant.
We’ve been monitoring what the local authorities have been doing, and that monitoring will continue in the current situation, namely the transition period. From the beginning of that period in April of last year to the end of that period, we will be monitoring the actions of local government. We know, of course, that individuals have been assessed during that same period. I know that the Minister is aware of the need to monitor the experience of individuals as regards the process at present, and the Minister is considering the way forward in order to ensure that there is assurance for those in receipt of the grant.
Thanks for that partial clarification. The independent living fund, pre-devolution, was about giving individuals choice and control over how they spent their money, their fund, to live independently. Initially, the Welsh independent living grant worked that way, but, unlike Scotland and Northern Ireland that have developed their models in partnership with the third sector, you're requiring local authorities to meet with people receiving the grant to agree the support they need to do this. The Save the Welsh Independent Living Grant campaign says that independent living is a rights issue and closing the Welsh independent living grant is a betrayal of disabled people, their families, friends, staff and community because it takes their voice, choice, control and independence away from them. I know that the leader of the campaign met Huw Irranca-Davies in January, and the leader of that campaign subsequently said that this was probably the most important meeting of his life. That's how important this is. Will you, at this final point, please listen to this community and recognise that independence means giving them choice and control, and not having to agree how they should spend their money with well-meaning experts in county hall when they are the real experts in their own lives?
Diolch am yr eglurhad rhannol yna. Diben y gronfa byw'n annibynnol, cyn datganoli, oedd rhoi dewis a rheolaeth i unigolion dros sut yr oeddent yn gwario eu harian, eu cronfa, i fyw'n annibynnol. Ar y cychwyn, dyna sut yr oedd grant byw'n annibynnol Cymru yn gweithio, ond, yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon sydd wedi datblygu eu modelau mewn partneriaeth â'r trydydd sector, rydych chi'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gyfarfod â phobl sy'n cael y grant i gytuno ar y cymorth sydd ei angen arnynt i wneud hyn. Mae ymgyrch Achub Grant Byw'n Annibynnol Cymru yn dweud bod byw'n annibynnol yn fater o hawliau a bod cau grant byw'n annibynnol Cymru yn bradychu pobl anabl, eu teuluoedd, eu ffrindiau, aelodau staff a'r gymuned gan ei fod yn cymryd eu llais, eu dewis, eu rheolaeth a'u hannibyniaeth oddi arnynt. Gwn fod arweinydd yr ymgyrch wedi cyfarfod â Huw Irranca-Davies ym mis Ionawr, a dywedodd arweinydd yr ymgyrch honno wedyn ei bod yn debygol mai hwn oedd cyfarfod pwysicaf ei fywyd. Dyna pa mor bwysig yw hyn. A wnewch chi, ar y pwynt terfynol hwn, wrando ar y gymuned hon os gwelwch yn dda, a chydnabod bod annibyniaeth yn golygu rhoi dewis a rheolaeth iddyn nhw, ac nid gorfod cytuno ar sut y dylen nhw wario eu harian gydag arbenigwyr â bwriadau da yn neuadd y sir pan mai nhw yw'r arbenigwyr gwirioneddol yn eu bywydau eu hunain?
In terms of how we got to where we are, there was an advisory group, as the Member will know, which recommended providing future support through local authorities' social services. Now, the principle behind that was to ensure that all disabled people in Wales were supported to live in the same way, and to ensure that the finite funding—let's remember that transferred from the UK Government—is used directly for that purpose and not on the operating costs of separate arrangements for only some disabled people. We've made sure in Wales that every penny of that money has gone to recipients. That has not been the case elsewhere in the UK.
O ran sut y daethom ni i'r sefyllfa bresennol, roedd grŵp cynghori, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, a argymhellodd ddarparu cymorth yn y dyfodol trwy wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol. Nawr, yr egwyddor y tu ôl i hynny oedd sicrhau bod yr holl bobl anabl yng Nghymru yn cael eu cynorthwyo i fyw yn yr un ffordd, ac i sicrhau bod y cyllid cyfyngedig—a drosglwyddwyd gan Lywodraeth y DU, gadewch i ni gofio—yn cael ei ddefnyddio'n uniongyrchol at y diben hwnnw ac nid ar gostau gweithredu trefniadau ar wahân ar gyfer rhai pobl anabl yn unig. Rydym ni wedi gwneud yn siŵr yng Nghymru bod pob ceiniog o'r arian hwnnw wedi mynd i dderbynwyr. Ni fu hynny'n wir mewn mannau eraill yn y DU.
First Minister, I've been contacted by a number of constituents who are also concerned about the future working of the grant. My constituents are not concerned as to where this funding comes from, whether it's Welsh Government or local authorities. All that concerns them is that they will be given the same level of support. So, what can the Welsh Government do to monitor this new system to ensure that local authorities continue to provide that level of support?
Prif Weinidog, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi sydd hefyd yn bryderus am y ffordd y bydd y grant yn gweithio yn y dyfodol. Nid yw fy etholwyr yn hidio ynghylch o ble daw'r cyllid hwn, pa un a yw hynny gan Lywodraeth Cymru neu awdurdodau lleol. Y cwbl sydd o bwys iddyn nhw yw eu bod yn cael yr un lefel o gymorth. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i fonitro'r system newydd hon i sicrhau bod awdurdodau lleol yn parhau i ddarparu'r lefel honno o gymorth?
Well, that monitoring is continuing. We know that local authorities had reviewed, or were in the process of reviewing, the future support needs of just over 350 of the former ILF recipients in Wales. Out of these, just over 30 had already agreed and were receiving their future support either direct from the authority or by receiving direct payments in order to obtain their support themselves. Now, there is a need, of course, to continue with the monitoring arrangements, as I mentioned earlier on. We want to monitor recipients' experience of the process, and that is what the Minister is considering at the moment in terms of how that might be taken forward.
Wel, mae'r gwaith monitro hwnnw'n parhau. Rydym ni'n gwybod bod awdurdodau lleol wedi adolygu, neu wrthi'n adolygu anghenion cymorth ychydig dros 350 o gyn-dderbynwyr y gronfa byw'n annibynnol yng Nghymru yn y dyfodol. O'r rhain, roedd ychydig dros 30 eisoes wedi cytuno ac yn derbyn eu cymorth yn y dyfodol naill ai'n uniongyrchol gan yr awdurdod neu drwy dderbyn taliadau uniongyrchol er mwyn cael gafael ar eu cymorth eu hunain. Nawr, mae angen, wrth gwrs, parhau gyda'r trefniadau monitro, fel y soniais yn gynharach. Rydym ni eisiau monitro profiad derbynwyr o'r broses, a dyna'r hyn y mae'r Gweinidog yn ei ystyried ar hyn o bryd o ran sut y gellid bwrw ymlaen â hynny.
First Minister, many local authorities appear to be struggling to meet their obligations under the Social Services and Well-being Act (Wales) 2014. For example, many carers across the country have not received carer assessments. The end of the independent living grant places additional pressures on local authority social services. First Minister, can you guarantee that those in receipt of the independent living grant will receive support that is equal to or better than the support they currently receive once local authorities have to provide that support?
Prif Weinidog, mae'n ymddangos bod llawer o awdurdodau lleol yn cael anhawster o ran bodloni eu rhwymedigaethau o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Er enghraifft, mae llawer o ofalwyr ledled y wlad nad ydyn nhw wedi cael asesiadau gofalwyr. Mae diwedd y grant byw'n annibynnol yn rhoi pwysau ychwanegol ar wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol. Prif Weinidog, a allwch chi sicrhau y bydd y rheini sy'n cael y grant byw'n annibynnol yn derbyn cymorth sydd yr un fath neu'n well na'r cymorth y maen nhw'n ei gael ar hyn o bryd pan mai awdurdodau lleol fydd yn darparu'r cymorth hwnnw?
Well, the money has been transferred to local authorities. We want to make sure that the level of care remains at least as good as it has been in the past. And I remind the Member, of course, that the amount we spend on social services per head in Wales is significantly higher than in England.
Wel, mae'r arian wedi ei drosglwyddo i awdurdodau lleol. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod lefel y gofal yn parhau i fod cystal ag y mae wedi bod yn y gorffennol o leiaf. Ac atgoffaf yr Aelod, wrth gwrs, fod y swm yr ydym ni'n ei wario ar wasanaethau cymdeithasol fesul pen yng Nghymru yn sylweddol uwch nag yn Lloegr.
2. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed o ran gostwng yr oed pleidleisio ar gyfer etholiadau yng Nghymru? OAQ51871
2. Will the First Minister provide an update on progress to lower the minimum age for voting in elections in Wales? OAQ51871
Well, we consulted on lowering the voting age for local government elections recently. That change will be implemented for the next elections, given effect through the local government Bill in the autumn. And I know the Llywydd is consulting separately in respect of elections to the Assembly.
Wel, cynhaliwyd ymgynghoriad gennym ar ostwng yr oedran pleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol yn ddiweddar. Bydd y newid hwnnw'n cael ei gyflwyno ar gyfer yr etholiadau nesaf, ac yn cael ei roi ar waith drwy'r Bil llywodraeth leol yn yr hydref. A gwn fod y Llywydd yn ymgynghori ar wahân o ran etholiadau'r Cynulliad.
I thank the First Minister for that reply. There are strong arguments for reducing the voting age to 16, but would the First Minister agree with me that consistency is also an important element in the law, and if somebody is adult enough to be able to participate in choosing the Government of the country at the age of 16, they should be able to drive a car lawfully, to decide for themselves whether to get their bodies tattooed or pierced, they should be able to buy alcohol lawfully, they shouldn't be subject to any rules on film censorship, and so on and so forth? If we are not to have any consistency across the whole range of the law, what possible justification could there be?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Ceir dadleuon cryf dros ostwng yr oedran pleidleisio i 16, ond a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod cysondeb yn elfen bwysig yn y gyfraith hefyd, ac os yw rhywun yn ddigon aeddfed i allu cymryd rhan mewn dewis Llywodraeth y wlad yn 16 oed, y dylai gael gyrru car yn gyfreithlon, penderfynu drosto ei hun a ddylai gael tatŵ neu dwll yn ei gorff, y dylai gael prynu alcohol yn gyfreithlon, ni ddylai fod yn ddarostyngedig i unrhyw reolau ar sensoriaeth ffilmiau, ac yn y blaen? Os nad ydym ni'n mynd i gael unrhyw gysondeb ar draws ystod gyfan y gyfraith, pa gyfiawnhad posibl a allai fod?
Well, there's no consistency in that case now. I believe that 16-year-olds are well able to vote. They're able, for example, to give their consent for medical procedures. Why then should they not be able to form their own minds, make up their own minds, in terms of who to vote for? They can't drive until they're 17, they can't consume alcohol until they're 18, they can't be a competent driver until they're 21, they can't ride any motorcycle of any engine size until they're 24. There are inconsistencies, of course, but, nevertheless, to my mind, 16 is an appropriate age, and the Scots showed this in their referendum, for young people to be able to vote at.
Wel, nid oes unrhyw gysondeb yn hynny o beth nawr. Rwy'n credu bod y gallu gan bobl 16 oed i bleidleisio yn sicr. Maen nhw'n cael, er enghraifft, rhoi eu caniatâd ar gyfer triniaethau meddygol. Pam felly na ddylen nhw gael gwneud eu penderfyniadau eu hunain, ynghylch pwy i bleidleisio drosto? Ni chânt yrru tan eu bod yn 17 oed, ni chânt yfed alcohol tan eu bod yn 18 oed, ni chânt fod yn yrrwr cymwys tan eu bod yn 21 oed, ni chânt reidio unrhyw feic modur o unrhyw faint injan tan eu bod yn 24 oed. Ceir anghysondebau, wrth gwrs, ond, serch hynny, yn fy marn i, mae 16 yn oedran priodol, a dangosodd yr Albanwyr hyn yn eu refferendwm, pan gafodd pobl ifanc bleidleisio ynddo.
First Minister, perhaps you've noted that, in Scotland, in the referendum on Scottish independence, the number of 16 and 17-year-olds who voted was 75 per cent. That compares to 54 per cent for the age group just after that—18 to 24—and a very similar differential was present in the 2017 Scottish local elections. Do you agree with me that engraining a habit to vote early offers great benefit to society and allows us to focus on the responsibilities of citizenship, but also our ability to influence what goes on around us in the world in which we live?
Prif Weinidog, efallai eich bod chi wedi sylwi, yn yr Alban, yn y refferendwm ar annibyniaeth i'r Alban, bod 75 y cant o bobl 16 a 17 oed wedi pleidleisio. Mae hynny'n cymharu â 54 y cant ar gyfer y grŵp oedran yn uniongyrchol ar ôl hynny—18 i 24—ac roedd gwahaniaeth tebyg iawn yn bodoli yn etholiadau lleol yr Alban yn 2017. A ydych chi'n cytuno â mi fod greddfu arfer o bleidleisio yn gynnar yn cynnig budd mawr i gymdeithas ac yn caniatáu i ni ganolbwyntio ar gyfrifoldebau dinasyddiaeth, ond hefyd ein gallu i ddylanwadu ar yr hyn sy'n digwydd o'n cwmpas yn y byd yr ydym ni'n byw ynddo?
Absolutely. In Northern Ireland, in many years gone by, the slogan was, 'Vote early, vote often'. The second bit of it, I suspect, we need to leave out. But the figures speak for themselves. The fact that 16 to 18-year-olds turned out at a far higher rate than those in the immediate age group beyond shows how enthusiastic they are, how engaged they are with the political process, and how important it is that that sense of engagement continues as they get older.
Yn sicr. 'Pleidleisiwch yn gynnar, pleidleisiwch yn aml' oedd y slogan yng Ngogledd Iwerddon flynyddoedd lawer yn ôl. Mae angen i ni adael yr ail ran ohono allan, rwy'n amau. Ond mae'r ffigurau yn siarad drostynt eu hunain. Mae'r ffaith fod pobl 16 i 18 oed wedi pleidleisio ar gyfradd uwch o lawer na'r rheini yn y grŵp oedran uniongyrchol nesaf yn dangos pa mor frwdfrydig ydyn nhw, faint o gysylltiad sydd ganddyn nhw â'r broses wleidyddol, a pha mor bwysig yw hi bod y synnwyr hwnnw o gysylltiad yn parhau wrth iddynt fynd yn hŷn.
Mae Plaid Cymru yn cefnogi estyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 ac 17 yn sicr, ond rydym ni'n moyn cael pobl i bleidleisio mewn niferoedd mwy o bob oedran, wrth gwrs. Mae'n rhaid rhoi rheswm da iddyn nhw i bleidleisio ac allwch chi ddim jest disgwyl i bobl bleidleisio oherwydd eich bod chi wedi rhoi'r hawl iddyn nhw. Felly, yn eich cynigion ar gyfer gwella pleidleisio ar gyfer awdurdodau lleol, ble ydych chi'n rhoi'r flaenoriaeth? Ai drwy wneud pob pleidlais i gyfrif drwy system bleidleisio gyfranogol, er enghraifft, drwy newid y dull pleidleisio, gwahanol ddiwrnodau, pleidleisio electronig, pleidleisio mewn gwahanol ddulliau? Lle ydych chi'n meddwl y byddwch chi nid yn unig yn cael y bobl ifanc â'r hawl i bleidleisio, ond yn eu hannog nhw i bleidleisio yn ogystal?
Plaid Cymru supports extending the franchise to young people at 16 and 17-years-old, certainly, but we want to encourage people of all ages to vote in higher numbers, and, to do that, we need to give them good reasons to vote, and you can’t just expect people to vote because you’ve given them the right to do so. So, in your proposals for reforming local authority elections, where are you putting the priority? Is it by ensuring that all votes count via a proportional system, by changing the voting system, elections on different days, electronic voting, voting using different methods? Where do you think you will not only get young people to have the right to vote, but how you will encourage them to vote, too?
Mae yna sgôp i ystyried y ffyrdd y mae pobl yn pleidleisio. Er enghraifft, nid oes dim rheswm pam y dylai pob etholiad fod ar ddydd Iau. Pam na allwn ni gael etholiadau ar y penwythnos? Mae hynny'n digwydd mewn sawl gwlad arall, wrth gwrs. Mae dydd Sul, wrth gwrs, yn hanesyddol, yn mynd i fod yn anodd yng Nghymru, ond mae dydd Sul yn cael ei ddefnyddio mewn sawl gwlad, lle mae mwy o bobl yn gallu mynd mas i bleidleisio. Mewn amser, rwyf i'n credu y gwelwn ni amser lle mae pobl yn gallu pleidleisio mewn ffordd electronig. Mae yna gwestiynau, wrth gwrs, ynglŷn â diogelwch, ond rwyf i'n siwr, ymhen amser, y byddai hynny'n cael ei ddatrys. Ond beth sy'n hollbwysig yw sicrhau bod pobl eisiau pleidleisio, eu bod nhw'n gwybod sut mae'r system yn gweithio, eu bod nhw eisiau pleidleisio, ac wedyn, wrth gwrs, ystyried ym mha ffyrdd yn y dyfodol y bydd modd ei wneud e'n rhwyddach iddyn nhw wneud hynny.
Well, there is scope to consider the methods that people use to vote. For example, there’s no reason why every election has to be on a Thursday. Why can’t we have elections on the weekend? That happens in a number of other countries. Historically, Sunday would be difficult in Wales, but voting happens on the weekend in a number of countries, where more people can go out to vote. In time, I’m sure we will see people being able to vote electronically. Of course, there are issues regarding the security of doing that, but I’m sure they will be resolved. What is crucial is that we ensure that people want to vote, that they understand how the system works, that they have a desire to vote, and then, of course, consider how we could facilitate that further.
First Minister, the proposals announced by the Welsh Government in January to lower the voting age to 16 in local council elections achieved wide cross-party support, and, as the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services has stated,
'Local democracy is all about participation.'
First Minister, it is our duty to ensure the political rights that we bestow on all our children are allied with commensurate political activity and literacy. What actions, therefore, can the Welsh Government take to ensure that every Welsh child, wherever they are born and educated in Wales, has access to comprehensive and universal civic education at the heart of their education to ensure that they are politically literate on the governance of Wales and the United Kingdom?
Prif Weinidog, cafodd y cynigion a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Ionawr i ostwng yr oedran pleidleisio i 16 mewn etholiadau cyngor lleol gefnogaeth drawsbleidiol eang, ac, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus wedi ei ddatgan,
'Mae democratiaeth leol yn dibynnu'n llwyr ar y rhai sy'n cymryd rhan.'
Prif Weinidog, mae'n ddyletswydd arnom i sicrhau bod yr hawliau gwleidyddol yr ydym ni'n eu rhoi i'n holl blant wedi eu hategu gan weithgaredd a llythrennedd gwleidyddol cymesur. Pa gamau, felly, all Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru, ble bynnag y mae wedi ei eni a'i addysgu yng Nghymru, yn cael mynediad at addysg ddinesig gynhwysfawr a chyffredinol a bod hynny wrth wraidd ei addysg i sicrhau ei fod yn wleidyddol llythrennog ynghylch llywodraethiad Cymru a'r Deyrnas Unedig?
Well, we are developing a new curriculum for Wales and one of the four purposes of the new curriculum is that young people leave education as ethical, informed citizens who are able to understand and exercise their human and democratic responsibilities and rights. Of course, making sure that happens in practice will be an important part of the curriculum, because we know that education is about qualifications, yes, but it's also about developing the whole person and the whole person's knowledge of society around them.
Wel, rydym ni'n datblygu cwricwlwm newydd i Gymru, ac un o bedwar diben y cwricwlwm newydd yw bod pobl ifanc yn gadael addysg fel dinasyddion moesegol a gwybodus sy'n gallu deall ac arfer eu cyfrifoldebau a'u hawliau dynol a democrataidd. Wrth gwrs, bydd gwneud yn siŵr bod hynny'n digwydd mewn gwirionedd yn rhan bwysig o'r cwricwlwm, oherwydd rydym ni'n gwybod bod addysg yn ymwneud â chymwysterau, ydy, ond mae'n ymwneud hefyd â datblygu'r unigolyn cyfan a gwybodaeth yr unigolyn cyfan am y gymdeithas o'i gwmpas.
We'll now turn to the party leaders to question the First Minister, and the first up today is the leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Trown nawr at arweinwyr y pleidiau i holi'r Prif Weinidog, ac arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood, sydd gyntaf heddiw.
Diolch yn fawr iawn. First Minister, the media has reported today that at least 271 highly vulnerable mental health patients have died over the last six years after failings in NHS care, and that 136 NHS bodies have been given legal warnings by coroners. As is often the case, the report refers to patients in England and Wales. Can you tell us whether any Welsh NHS body has been subject to a legal warning by coroners regarding the death of a mental health patient?
Diolch yn fawr iawn. Prif Weinidog, mae'r cyfryngau wedi adrodd heddiw fod o leiaf 271 o gleifion iechyd meddwl agored iawn i niwed wedi marw dros y chwe blynedd diwethaf yn dilyn methiannau yng ngofal y GIG, a bod 136 o gyrff y GIG wedi cael rhybuddion cyfreithiol gan grwneriaid. Fel sy'n aml yn wir, mae'r adroddiad yn cyfeirio at gleifion yng Nghymru a Lloegr. A allwch chi ddweud wrthym pa un a oes unrhyw gorff GIG yng Nghymru wedi bod yn destun rhybudd cyfreithiol gan grwneriaid ynghylch marwolaeth claf iechyd meddwl?
I'm not aware of one, but I will write to the leader of Plaid Cymru with more information on that.
Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw un, ond byddaf yn ysgrifennu at arweinydd Plaid Cymru gyda mwy o wybodaeth am hynny.
Okay, thank you for that.
There have been many calls for an inquiry into these deaths, including calls from your own party. Now, we know that there have been failings in mental health care in Wales. We can all remember the Tawel Fan scandal. So, I don't think there's any room for complacency on this question. Suicide rates are higher in Wales than they are in Scotland and England, yet we also know that a minority of people who lose their lives have had contact with mental health services in the year prior to their death. This suggests that the mental health needs of all, but possibly young people in particular, are not being met. Can our public services be more proactive in identifying and supporting people who are experiencing mental health crises to get help earlier, and do you have an access problem with your mental health services?
Iawn, diolch am hynny.
Bu llawer o alwadau am ymchwiliad i'r marwolaethau hyn, gan gynnwys galwadau gan eich plaid eich hun. Nawr, rydym ni'n gwybod y bu methiannau ym maes gofal iechyd meddwl yng Nghymru. Rydym ni i gyd yn gallu cofio sgandal Tawel Fan. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw le i laesu dwylo o ran y cwestiwn hwn. Mae cyfraddau hunanladdiad yn uwch yng Nghymru nag y maen nhw yn yr Alban a Lloegr, ac eto rydym ni hefyd yn gwybod bod lleiafrif o bobl sy'n colli eu bywydau wedi bod mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y flwyddyn cyn eu marwolaeth. Mae hyn yn awgrymu nad yw anghenion iechyd meddwl pawb, ond pobl ifanc yn enwedig o bosibl, yn cael eu diwallu. A all ein gwasanaethau cyhoeddus fod yn fwy rhagweithiol o ran nodi a chynorthwyo pobl sy'n dioddef argyfyngau iechyd meddwl i gael cymorth yn gynharach, ac a oes gennych chi broblem mynediad gyda'ch gwasanaethau iechyd meddwl?
I think there are issues with certain sections of the population not accessing services, not wanting to or not recognising where they may have symptoms that imply a negative state of mental health. Of course, through the schools, we have a support system now that helps young people, and we would encourage GPs, as they talk to people who come to see them perhaps with physical ailments, to actually try to identify whether there is something deeper that is affecting a person's overall state of health.
Rwy'n credu bod problemau gyda rhannau penodol o'r boblogaeth nad ydynt yn cael gafael ar wasanaethau, sydd ddim eisiau neu ddim yn cydnabod y gallai fod ganddyn nhw symptomau sy'n awgrymu cyflwr iechyd meddwl negyddol. Wrth gwrs, drwy'r ysgolion, mae gennym ni system gymorth erbyn hyn sy'n helpu pobl ifanc, a byddem yn annog meddygon teulu, gan eu bod nhw'n siarad â phobl sy'n dod i'w gweld gydag anhwylderau corfforol efallai, i geisio canfod pa un a oes rhywbeth dyfnach sy'n effeithio ar gyflwr iechyd cyffredinol rhywun.
I think you can do much more than that, First Minister. We know that children and young people with mental health difficulties go an average of 10 years between first becoming unwell and getting any help. And many of us here in this room, I'm sure, will have casework of patients who have had to fight to get any support at all.
Now, I've got reason to believe that the number of people detained by the police under section 136 for their own safety, which is due to be published soon, will have gone up dramatically. I've also been informed that because some patients are not deemed to be at immediate risk, despite having been sectioned, they can be waiting days for transfer. Service capacity is clearly inadequate to deal with crisis, and reducing the usage of section 136 has to now be a priority for your Government.
I will come back to this issue when those figures are published, but wouldn't you agree with me now that it's a good time to have a wider inquiry into our emergency mental health system to identify these failings? Isn't it time to stop pretending that everything is fine, when clearly these figures demonstrate that it's not?
Rwy'n credu y gallwch chi wneud llawer mwy na hynny, Prif Weinidog. Rydym ni'n gwybod bod 10 mlynedd ar gyfartaledd yn mynd heibio rhwng yr adeg y bydd plant a phobl ifanc ag anawsterau iechyd meddwl yn mynd yn sâl gyntaf a'r adeg y byddant yn cael cymorth. A bydd gan lawer ohonom ni yma yn yr ystafell hon, rwy'n siŵr, waith achos cleifion sydd wedi gorfod brwydro i gael unrhyw gymorth o gwbl.
Nawr, mae gen i reswm i gredu y bydd nifer y bobl a gedwir gan yr heddlu o dan adran 136 i sicrhau eu diogelwch eu hunain, a fydd yn cael ei gyhoeddi'n fuan, wedi cynyddu'n aruthrol. Fe'm hysbyswyd hefyd, gan nad ystyrir bod rhai cleifion mewn perygl uniongyrchol, er iddynt gael eu cadw o dan y gyfraith, y gallant fod yn aros diwrnodau am gael eu trosglwyddo. Mae capasiti'r gwasanaeth yn amlwg yn annigonol i ymdrin ag argyfwng, ac mae'n rhaid i leihau'r defnydd o adran 136 fod yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth chi erbyn hyn.
Byddaf yn dychwelyd at y mater hwn pan fydd y ffigurau hynny'n cael eu cyhoeddi, ond oni fyddech chi'n cytuno â mi nawr ei bod hi'n amser da i gael ymchwiliad ehangach i'n system iechyd meddwl brys i nodi'r methiannau hyn? Onid yw'n amser rhoi'r gorau i esgus bod popeth yn iawn, pan fod y ffigurau hyn yn dangos yn eglur nad yw popeth yn iawn?
I think it's important to wait to see what those figures actually show, and then, on the basis of what we find, to see what action needs to be taken. In terms of mental health in Wales, we've seen the provision for children and young people improve substantially with the extra money—£8 million, if I remember—that went into those services, and, of course, what is being done in schools to assist young people as well. She mentions figures that are yet to come out. I think it's important to wait until those figures are out and then make an assessment of what more needs to be done in order to bring the figure down—those who are subject to section 136 orders and, of course, those who, tragically, take their own lives.
Mae'n bwysig i ni aros i weld beth mae'r ffigurau hynny yn ei ddangos mewn gwirionedd, ac yna, ar sail yr hyn a welwn, gweld pa gamau sydd angen eu cymryd. O ran iechyd meddwl yng Nghymru, rydym ni wedi gweld y ddarpariaeth i blant a phobl ifanc yn gwella'n sylweddol gyda'r arian ychwanegol—£8 miliwn, os cofiaf—a aeth i mewn i'r gwasanaethau hynny, ac, wrth gwrs, yr hyn sy'n cael ei wneud mewn ysgolion i gynorthwyo pobl ifanc hefyd. Mae hi'n sôn am y ffigurau nad ydynt wedi eu cyhoeddi eto. Rwy'n credu ei bod yn bwysig aros tan i'r ffigurau hynny gael eu cyhoeddi ac yna gwneud asesiad o beth arall sydd angen ei wneud i ostwng y ffigur—y rheini sy'n destun gorchmynion adran 136 ac, wrth gwrs, y rheini sydd, yn drasig, yn lladd eu hunain.
The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, I join you in your comments earlier, when you answered question 1, on the heroic efforts of the emergency services and everyone over the winter weather that we had back last Thursday. There have been some heroic stories, but also some heart-warming ones as well. Equally, it boils down to the fact that what local authorities, health boards and other public bodies are facing once the clean-up operation is complete is a rather large financial bill that will land in treasurers' departments the length and breadth of local authorities across Wales. What discussions, if any, at this very early stage, has the Welsh Government had with public sector bodies—health boards and local authorities—in helping them meet this financial bill, which they weren't expecting this late in the winter?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, ymunaf â chi yn eich sylwadau yn gynharach, wrth ateb cwestiwn 1, ar ymdrechion arwrol y gwasanaethau brys a phawb yn ystod y tywydd gaeafol a gawsom ddydd Iau diwethaf. Bu rhai hanesion arwrol, ond rhai calonogol hefyd. Ond hefyd, hanfod hyn yw'r ffaith mai'r hyn y mae awdurdodau lleol, byrddau iechyd a chyrff cyhoeddus eraill yn ei wynebu ar ôl cwblhau'r gwaith glanhau yw bil ariannol braidd yn fawr a fydd yn cyrraedd adrannau trysoryddion ar hyd a lled awdurdodau lleol ledled Cymru. Pa drafodaethau, os o gwbl, ar yr adeg gynnar iawn hon, mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda chyrff sector cyhoeddus—byrddau iechyd ac awdurdodau lleol—i'w helpu i dalu'r bil ariannol hwn, nad oeddent yn ei ddisgwyl mor hwyr â hyn yn y gaeaf?
There have been discussions with local authorities. At this moment in time, we have asked local authorities to quantify what the extra pressures might be in order for us to better understand the situation.
Cafwyd trafodaethau gydag awdurdodau lleol. Ar hyn o bryd, rydym ni wedi gofyn i awdurdodau lleol roi syniad o beth allai'r pwysau ychwanegol fod fel y gallwn ddeall y sefyllfa yn well.
I take it from that that there will be Welsh Government support coming forward for local authorities, First Minister, in particular some of the ones here in the south, which seem to have had the biggest quantity of snow dropped on them.
But I would like to ask you a question about the National Procurement Service, which the Public Accounts Committee looked at yesterday and which the auditor general has highlighted as being particularly poor value for money for the Welsh pound. When it was first brought forward, the then finance Secretary to the Welsh Government said that this was going to be a collaborative model to actually deliver savings in public procurement—£4 billion of public procurement goes on here in Wales. The initial sum allocated was to try to save money—around £1 billion of public procurement on electricity costs and other costs that are met. It was deemed a
'very Welsh way to meet Welsh business needs but also value for money for the Welsh pound'.
Well, virtually on all counts it seems to have missed its goals. What are you doing, First Minister, as a Government, to either make this system work better or actually reform it totally so we can get better value for the Welsh pound?
Rwy'n deall felly y bydd cymorth gan Lywodraeth Cymru yn cael ei roi i awdurdodau lleol, Prif Weinidog, yn enwedig rhai o'r rheini yma yn y de, y mae'n ymddangos y disgynnodd y rhan fwyaf o'r eira arnynt.
Ond hoffwn ofyn cwestiwn i chi am y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, yr edrychodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus arno ddoe ac y mae'r archwilydd cyffredinol wedi amlygu ei fod yn werth arbennig o wael am arian am y bunt Gymreig. Pan gafodd ei gyflwyno gyntaf, dywedodd Ysgrifennydd cyllid Llywodraeth Cymru ar y pryd bod hwn yn mynd i fod yn fodel cydweithredol i gyflawni arbedion o ran caffael cyhoeddus—mae gwerth £4 biliwn o gaffael cyhoeddus yn digwydd yma yng Nghymru. Bwriad y swm cychwynnol a ddyrannwyd oedd ceisio arbed arian—gwerth tua £1 biliwn o gaffael cyhoeddus ar gostau trydan a chostau eraill a delir. Ystyriwyd ei bod yn
ffordd Gymreig iawn o ddiwallu anghenion busnes Cymru ond hefyd gwerth am arian am y bunt Gymreig.
Wel, mae'n ymddangos ei fod wedi methu ei dargedau ar bob agwedd bron. Beth ydych chi'n ei wneud, Prif Weinidog, fel Llywodraeth, i naill ai wneud i'r system hon weithio'n well neu ei diwygio'n llwyr fel y gallwn ni gael gwell gwerth am y bunt Gymreig?
First of all, it has to be said that the NPS hasn't lost money. It's not yet at the point where it can pay for itself from levy subscriptions, but the service is on target to secure the public purchasing services envisaged, and that's about £40 million so far. The NPS actually belongs to its 73 members across the public service. It is governed by an independently chaired board, comprised of representatives of the membership. We have hosted the service and we have supported it financially, but we don't actually own the NPS alone.
I can say that uptake of NPS frameworks has increased steadily since it became fully operational in 2015, and it's still increasing. An indicative figure for spend for 2016 was £234 million, an increase of over 50 per cent on the previous year, and that means indicative savings of £14.8 million. So, we know that the service is growing. It wouldn't be the case to say that it has lost money, but it's not yet in a position where its levy subscriptions are covering its costs.
Yn gyntaf oll, mae'n rhaid dweud nad yw'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi colli arian. Nid yw wedi cyrraedd y pwynt eto lle y gall dalu amdano ei hun o gyfraniadau ardoll, ond mae'r gwasanaeth ar y trywydd iawn i sicrhau'r gwasanaethau prynu cyhoeddus a ragwelwyd, ac mae hynny oddeutu £40 miliwn hyd yma. Mae'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn eiddo i'r 73 o aelodau ar draws y gwasanaeth cyhoeddus mewn gwirionedd. Caiff ei lywodraethu gan fwrdd dan gadeiryddiaeth annibynnol, sy'n cynnwys cynrychiolwyr o blith yr aelodaeth. Rydym ni wedi cynnal y gwasanaeth ac wedi ei gynorthwyo'n ariannol, ond nid ydym ni'n berchen ar y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar ein pennau ein hunain.
Gallaf ddweud bod y nifer sy'n manteisio ar fframweithiau'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi cynyddu'n gyson ers iddo ddod yn gwbl weithredol yn 2015, ac mae'n dal i gynyddu. £234 miliwn oedd y ffigur dangosol ar gyfer gwariant yn 2016, cynnydd o dros 50 y cant o'r flwyddyn flaenorol, ac mae hynny'n golygu arbedion dangosol o £14.8 miliwn. Felly, rydym ni'n gwybod bod y gwasanaeth yn tyfu. Ni fyddai'n wir dweud ei fod wedi colli arian, ond nid yw mewn sefyllfa eto lle mae ei gyfraniadau ardoll yn talu ei gostau.
First Minister, it's unable to pay the initial capital that you made available to it of £6 million, or its annual running costs of £2.5 million. In its first year, it was only able to attract £330,000 of levy money, as you put it. It has missed virtually every target that was set in its first year—it's now in year 3. By any measure, what could have been an exciting National Procurement Service, actually delivering real value back to the taxpayer, has failed to achieve its goals. If you look at Welsh Government procurement, only 32 per cent of its own procurement is localised here in Wales. With your document 'Prosperity for All', you talk about delivering greater payback to communities across the length and breadth of Wales. Well, using the procurement service, you've failed in its first three years. How are you going to actually meet the policy initiative that is in your 'Prosperity for All' document with, obviously, delivering that Welsh pound back to businesses?
Prif Weinidog, nid yw'n gallu talu'r cyfalaf cychwynnol o £6 miliwn a roesoch chi ar gael iddo, na'i gostau rhedeg blynyddol o £2.5 miliwn. Yn ei flwyddyn gyntaf, llwyddodd i ddenu dim ond £330,000 o arian ardoll, fel yr ydych chi'n ei ddweud. Mae wedi methu bron bob targed a bennwyd ar ei gyfer yn ei flwyddyn gyntaf—mae ym mlwyddyn 3 erbyn hyn. Ar sail unrhyw fesuriad, mae'r hyn a allasai fod wedi bod yn Wasanaeth Caffael Cenedlaethol cyffrous, ac yn cynnig gwerth gwirioneddol yn ôl i'r trethdalwr, wedi methu â chyrraedd ei nodau. Os edrychwch chi ar gaffael Llywodraeth Cymru, dim ond 32 y cant o'i gaffael ei hun sy'n lleol yma yng Nghymru. Yn eich dogfen 'Ffyniant i Bawb', rydych chi'n trafod ad-dalu mwy i gymunedau ar hyd a lled Cymru. Wel, gan ddefnyddio'r gwasanaeth caffael, rydych chi wedi methu yn ystod ei dair blynedd cyntaf. Sut ydych chi'n mynd i gyflawni'r fenter polisi sydd yn eich dogfen 'Ffyniant i Bawb' mewn gwirionedd gan, yn amlwg, ddarparu'r bunt Gymreig honno yn ôl i fusnesau?
We're confident that the NPS is on target. What the NPS needs to consider is whether to increase the subscription in order to provide more revenue for itself to cover those costs in the future. But we're confident that it's on course to meet its target and, as I say, the public purchasing savings that are envisaged as part of that target we believe we will meet. What we do know is that around £40 million has been saved so far through the procurement service.
Rydym ni'n ffyddiog bod y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar y trywydd iawn. Yr hyn y mae angen i'r gwasanaeth ei ystyried yw pa un a ddylid cynyddu'r cyfraniad er mwyn darparu mwy o refeniw i'w hun i dalu'r costau hynny yn y dyfodol. Ond rydym ni'n ffyddiog ei fod ar y trywydd iawn i gyrraedd ei darged ac, fel y dywedais, rydym ni'n credu y byddwn yn bodloni'r arbedion prynu cyhoeddus a ragwelwyd yn rhan o'r targed hwnnw. Yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw bod tua £40 miliwn wedi cael ei arbed hyd yma drwy'r gwasanaeth caffael.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Thank you, Deputy Presiding Officer. All Members, I'm sure, are pleased, albeit in varying degrees, to see the return safely of the First Minister from the United States of America. I read the written statement that was published this morning by the Welsh Government of what he did on his trip there, and I was quite surprised to see that there was no mention of any meetings with members of the United States Government administration. And on the very day President Trump announced that he was intending to see tariffs introduced on steel from all parts of the world, the First Minister was meeting the person who lost to President Trump in the presidential election, Hillary Clinton. Shouldn't the First Minister be more interested in playing power politics than the politics of impotence?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r holl Aelodau, rwy'n siŵr, yn falch, er i wahanol raddau, o weld y Prif Weinidog yn dychwelyd yn ddiogel o Unol Daleithiau America. Darllenais y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd y bore yma gan Lywodraeth Cymru ar yr hyn a wnaeth ar ei daith yno, a chefais fy synnu braidd o weld nad oedd unrhyw sôn am unrhyw gyfarfodydd ag aelodau gweinyddiaeth Llywodraeth yr Unol Daleithiau. Ac ar yr union ddiwrnod y cyhoeddodd yr Arlywydd Trump ei fod yn bwriadu cyflwyno tariffau ar ddur o bob rhan o'r byd, roedd y Prif Weinidog yn cyfarfod y sawl a gollodd i'r Arlywydd Trump yn yr etholiad arlywyddol, Hillary Clinton. Oni ddylai fod gan y Prif Weinidog fwy o ddiddordeb mewn chwarae gwleidyddiaeth bŵer na gwleidyddiaeth analluedd?
I'm not sure whether the leader of UKIP thinks I should have broken down the door of the White House in order to demand a meeting with the President of the US. It doesn't work that way, I can assure him. But, of course, the issue of steel tariffs puts a very big hole in his view of the world, a post-Brexit world, because we were told by him and by others that the way was now open for us to do a deal, a free trade agreement, with the US, and yet one of the first things the US has done is impose tariffs on steel that we actually export to the US. It's not a very friendly action, is it?
Nid wyf i'n siŵr a yw arweinydd UKIP yn credu y dylwn i fod wedi torri drws y Tŷ Gwyn i lawr er mwyn mynnu cyfarfod gydag Arlywydd yr Unol Daleithiau. Nid yw'n gweithio felly, gallaf ei sicrhau. Ond, wrth gwrs, mae mater y tariffau ar ddur yn rhoi twll mawr iawn yn ei safbwynt o'r byd, byd ar ôl Brexit, oherwydd fe'n hysbyswyd ganddo ef a chan eraill bod y ffordd yn agored bellach i ni ddod i gytundeb, cytundeb masnach rydd, gyda'r Unol Daleithiau, ac eto un o'r pethau cyntaf y mae'r Unol Daleithiau wedi ei wneud yw cyflwyno tariffau ar ddur yr ydym ni'n ei allforio i'r Unol Daleithiau. Nid yw'n gam cyfeillgar iawn, yw e'?
The First Minister knows that the United States' concern about steel exports to the United States is not with Britain, because actually there's been an 11 per cent reduction in the volume and value of steel that is exported from the UK to the US in the last two years. The quarrel is with countries like China, which produces half the world's steel and where there's massive excess capacity equivalent to the entire consumption of steel in the United States over one year, and countries like Vietnam and Canada, which export to the United States 10 times as much steel as we do. The President is concerned about the effect of the North American free trade agreement with Canada and Mexico. We happen to be caught up in the slipstream of all this. The response of the European Union to the President's announcement is likely to be disastrous whilst we are within the customs union, because the European Commission now says it wants to retaliate by introducing tariffs on cars, perhaps, and other manufactured goods, which could have massive impacts upon British workers' jobs and Welsh workers' jobs over many parts of the country. If we had an independent trade policy outside the customs union of the EU, we would perhaps be able to strike our own deals with other countries, in particular the United States, which is our biggest single trading partner apart from the 27 countries of the EU.
Mae'r Prif Weinidog yn gwybod nad yw pryder yr Unol Daleithiau am allforion dur i'r Unol Daleithiau yn ymwneud â Phrydain, oherwydd bu gostyngiad o 11 y cant i gyfanswm a gwerth dur sy'n cael ei allforio o'r DU i'r Unol Daleithiau yn ystod y ddwy flynedd diwethaf. Mae'r ddadl gyda gwledydd fel Tsieina, sy'n cynhyrchu hanner dur y byd a lle ceir capasiti dros ben enfawr sy'n cyfateb i'r holl ddefnydd o ddur yn yr Unol Daleithiau mewn blwyddyn, a gwledydd fel Fiet-nam a Chanada, sy'n allforio 10 gwaith gymaint o ddur i'r Unol Daleithiau ag yr ydym ni. Mae'r Arlywydd yn poeni am effaith cytundeb masnach rydd Gogledd America gyda Chanada a Mecsico. Rydym ni'n digwydd bod wedi ein dal yng nghysgod hyn i gyd. Mae ymateb yr Undeb Ewropeaidd i gyhoeddiad yr Arlywydd yn debygol o fod yn drychinebus tra ein bod ni yn yr undeb tollau, gan fod y Comisiwn Ewropeaidd yn dweud nawr ei fod eisiau dial trwy gyflwyno tariffau ar geir, efallai, a nwyddau eraill a weithgynhyrchir, a allai gael effaith enfawr ar swyddi gweithwyr Prydain a swyddi gweithwyr yng Nghymru mewn sawl rhan o'r wlad. Pe byddai gennym ni bolisi masnach annibynnol y tu allan i undeb tollau yr UE, efallai y byddem ni'n gallu cytuno ein cytundebau ein hunain gyda gwledydd eraill, yn enwedig yr Unol Daleithiau, sef ein partner masnachu unigol mwyaf heblaw am 27 gwlad yr UE.
Let me try and educate him. First of all, US businesses want to see free trade. That much is true. The US Government does not. It does not. These steel tariffs are being imposed on all countries. He may be right in saying that China and other countries are the main target, but this is a blunt instrument that's being used against all. No-one has said in the US administration that the UK will be exempt in some way, or the EU will be exempt in some way. This is a tariff against all. He then criticises the European Union for suggesting that there may be retaliation. What does he expect? Is he saying that if the UK was not in the EU, there would be no action by the UK Government? Because if he wants a definition of impotence, he's just given it.
Gadewch i mi geisio ei addysgu. Yn gyntaf oll, mae busnesau'r Unol Daleithiau eisiau gweld masnach rydd. Mae cymaint â hynny'n wir. Nid yw Llywodraeth yr Unol Daleithiau eisiau gweld hynny. Dyw hi ddim. Mae'r tariffau dur hyn yn cael eu gosod ar bob gwlad. Efallai ei fod yn iawn wrth ddweud mai Tsieina a gwledydd eraill yw'r prif darged, ond mae hwn yn erfyn di-awch sy'n cael ei ddefnyddio yn erbyn pawb. Does neb wedi dweud yng ngweinyddiaeth yr Unol Daleithiau y bydd y DU wedi ei heithrio mewn rhyw ffordd, neu y bydd yr UE wedi ei eithrio mewn rhyw ffordd. Mae hwn yn dariff yn erbyn pawb. Mae wedyn yn beirniadu'r Undeb Ewropeaidd am awgrymu y bydd dial. Beth mae e'n ei ddisgwyl? A yw e'n dweud pe na byddai'r DU yn yr UE, na fyddai unrhyw gamau gan Lywodraeth y DU? Oherwydd os mai diffiniad o analluedd y mae ef ei eisiau, mae ef newydd ei roi.
The question is whether we should attempt to solve these problems by diplomacy and sensible talking to other parties, or engage in the kind of megaphone bellicosity that has come out of Brussels in the last few days. There are very serious issues at stake her. Other countries like Germany and Spain export far more steel to the United States than Britain does. So, Britain is not the cause of the current problems and concerns in the United States. Whilst it's true the announcement that's been made so far is on the basis of this tariff applying universally throughout the world, the details of what's proposed are not yet published, of course, and those are up for negotiation. The US commerce secretary has said as much.
So, I revert to the first question I asked the First Minister: does he not think it would have been sensible to open some channels of communication, even if it wasn't at the level of the President of the United States himself, who is very pro-British—it's obvious from the things that he's said in the time that he's been in office—[Interruption.] Well, Members can laugh, but the United States is globally a vastly important influence upon the economy and in particular on jobs and the livelihoods of people in this country. We should surely want to get on as well as we could with the leader of the free world and with one of our most important trading partners.
Y cwestiwn yw a ddylem ni geisio datrys y problemau hyn trwy ddiplomyddiaeth a siarad synhwyrol a phartïon eraill, neu gymryd rhan yn y math o gwerylgarwch megaffon a glywyd o Frwsel yn y dyddiau diwethaf. Mae materion difrifol iawn yn y fantol yn y fan yma. Mae gwledydd eraill fel yr Almaen a Sbaen yn allforio llawer mwy o ddur i'r Unol Daleithiau nag y mae Prydain. Felly, nid Prydain yw achos y problemau a'r pryderon presennol yn yr Unol Daleithiau. Er ei bod hi'n wir bod y cyhoeddiad a wnaed hyd yma ar sail y ffaith y bydd y tariff hwn yn berthnasol yn gyffredinol ledled y byd, nid yw manylion yr hyn a gynigir wedi eu cyhoeddi eto, wrth gwrs, ac mae'r rheini i'w trafod. Mae ysgrifennydd masnach yr Unol Daleithiau wedi dweud hynny.
Felly, trof yn ôl at y cwestiwn cyntaf a ofynnais i'r Prif Weinidog: onid yw'n credu byddai wedi bod yn synhwyrol agor rhai sianelau cyfathrebu, hyd yn oed os nad oedd ar lefel Arlywydd yr Unol Daleithiau ei hun, sy'n sicr o blaid Prydain—mae'n amlwg o'r pethau y mae wedi eu dweud yn ystod y cyfnod y mae wedi bod yn y swydd—[Torri ar draws.] Wel, gall yr Aelodau chwerthin, ond mae'r Unol Daleithiau yn ddylanwad aruthrol o bwysig ar yr economi yn fyd-eang, ac yn enwedig ar swyddi a bywoliaeth pobl yn y wlad hon. Does bosib na ddylem ni fod eisiau cyd-dynnu cystal ag y gallwn gydag arweinydd y byd rhydd a chydag un o'n partneriaid masnachu pwysicaf.
Well, he talks about megaphone bellicosity without any sense of irony and blames Brussels for it. I have to say, the reality is that the current US Government—I don't believe this is a view shared by US businesses at all, nor those who invest in Wales—wants to impose 24 per cent tariffs on steel from the UK. I agree with him; the UK is not the main target for these tariffs, but is caught up in it anyway. Now, the Prime Minister herself has spoken to the President, to no effect at all, in terms of these tariffs being lifted. Now, is he really saying that if the US imposes tariffs on goods coming into the US, that the UK and the EU should do nothing at all in response? I'm afraid that's not the way the world works.
I'd prefer to see a situation where the US has freer trade with the EU and, by definition, the UK, but it may have escaped his attention that the US has the most protectionist Government it has had for many, many decades. It is not interested in free trade deals that are not wholly of benefit to the US. When I was in the US, one of the themes that emerged was that the NAFTA negotiations are based on the US demanding everything for itself and no flexibility as far as Canada and Mexico are both concerned. You cannot be a protectionist Government on the one hand and then say you want to have free trade on the other. I very much regret the announcement that was made by the US President in terms of steel tariffs. It may have an effect on the Welsh steel industry, but to sit back and do nothing is the most impotent response imaginable.
Wel, mae'n sôn am gwerylgarwch megaffon heb unrhyw synnwyr o eironi ac yn rho'r bai ar Frwsel am hynny. Mae'n rhaid imi ddweud, y realiti yw bod Llywodraeth bresennol yr Unol Daleithiau—nid wyf yn credu bod hon yn farn a rennir gan fusnesau'r Unol Daleithiau o gwbl, na'r rheini sy'n buddsoddi yng Nghymru—eisiau cyflwyno tariffau o 24 y cant ar ddur o'r DU. Rwy'n cytuno ag ef; nid y DU yw'r prif darged ar gyfer y tariffau hyn, ond mae'n rhan ohonynt beth bynnag. Nawr, mae Prif Weinidog y DU ei hun wedi siarad â'r Arlywydd, heb unrhyw effaith o gwbl, o ran dileu'r tariffau hyn. Nawr, a yw ef wir yn dweud os bydd yr Unol Daleithiau yn cyflwyno tariffau ar nwyddau sy'n dod i mewn i'r Unol Daleithiau, na ddylai'r DU a'r UE wneud dim byd o gwbl mewn ymateb? Mae gen i ofn nad dyna'r ffordd y mae'r byd yn gweithio.
Byddai'n well gen i weld sefyllfa lle mae gan yr Unol Daleithiau fasnach fwy rhydd gyda'r UE a, thrwy ddiffiniad, y DU, ond efallai nad yw wedi sylwi bod gan yr Unol Daleithiau y Llywodraeth fwyaf ddiffyndollol y bu ganddynt ers degawdau lawer iawn. Nid oes ganddi ddiddordeb mewn cytundebau masnach rydd nad ydynt yn gyfan gwbl o fudd i'r Unol Daleithiau. Pan oeddwn i yn yr Unol Daleithiau, un o'r themâu a ddaeth i'r amlwg oedd bod y trafodaethau NAFTA wedi eu seilio ar yr Unol Daleithiau yn mynnu popeth i'w hun a dim hyblygrwydd cyn belled ag y mae Canada a Mecsico yn y cwestiwn. Ni allwch fod yn Llywodraeth ddiffyndollol ar y naill law ac yna dweud eich bod chi eisiau cael masnach rydd ar y llall. Rwy'n gresynu'n fawr y cyhoeddiad a wnaed gan Arlywydd yr Unol Daleithiau o ran tariffau dur. Efallai y bydd yn cael effaith ar ddiwydiant dur Cymru, ond eistedd yn ôl a gwneud dim yw'r ymateb mwyaf analluog y gellir ei ddychmygu.
Thank you. We now move back to questions on the order paper. Question 3, Mark Reckless.
Diolch. Symudwn yn ôl at gwestiynau ar y papur trefn nawr. Cwestiwn 3, Mark Reckless.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynnydd a wnaed o ran hyrwyddo masnach Cymru ag Unol Daleithiau America? OAQ51877
3. Will the First Minister make a statement on progress made in promoting Welsh trade with the United States of America? OAQ51877
Yes. I refer the Member to my written statement, which was issued earlier today.
Gwnaf. Cyfeiriaf yr Aelod at fy natganiad ysgrifenedig, a gyhoeddwyd yn gynharach heddiw.
The First Minister went to the United States promoting a free trade deal between the UK and the United States. He came back saying we have to leave it to the EU. Isn't the truth that his policy of a new customs union with the EU is the worst of all worlds, in that we would have no independent trade policy yet we would have no say and no vote over the EU's trade policy? As with Turkey, the EU would set our trade policy and we would have no say. The US or Russia could specifically target UK exports and we would have no power to respond. How on earth would that be in our interests?
Aeth y Prif Weinidog i'r Unol Daleithiau i hyrwyddo cytundeb masnach rydd rhwng y DU a'r Unol Daleithiau. Daeth yn ôl yn dweud wrthym fod yn rhaid i ni ei adael i'r UE. Onid y gwir yw bod ei bolisi o undeb tollau newydd gyda'r UE yn cynnig y gwaethaf o'r ddau fyd, o'r safbwynt na fyddai gennym ni bolisi masnach annibynnol ac eto ni fyddai gennym ni unrhyw ddylanwad a dim pleidlais dros bolisi masnach yr UE? Yn yr un modd â Thwrci, yr UE fyddai'n pennu ein polisi masnach ac ni fyddai gennym unrhyw ddylanwad. Gallai'r Unol Daleithiau neu Rwsia dargedu allforion y DU yn benodol ac ni fyddai gennym unrhyw rym i ymateb. Sut ar y ddaear fyddai hynny o fudd i ni?
Well, size and mass are important. The UK is just 60 million. The EU is far, far bigger. The US is far, far bigger. We are surely in a better position when we work with other countries in order to develop a common goal. That seems to me to be perfect common sense. But I have to say to him—. He mentions the customs union. Once again I say in this Chamber: offer a better alternative to the customs union—none has been offered—and secondly, solve Ireland. How many times have I said it? I was saying it three years ago in this Chamber, that Ireland was at the heart of the problem when it came to a deal between the UK and the EU. Nobody has come forward with any suggestion that involves the possibility of an open border between the north and south in Ireland and yet still have the UK out of the customs union and the republic inside the customs union. That would create a situation where smuggling would be rife, there's no question about that. That is the question that was never answered in the referendum, hasn't been answered now and still has no solution, apart from the obvious solution which is to stay in the customs union.
Wel, mae maint a màs yn bwysig. Dim ond 60 miliwn yw'r DU. Mae'r UE yn llawer, llawer mwy. Mae'r Unol Daleithiau yn llawer, llawer mwy. Does bosib nad ydym ni mewn sefyllfa well pan fyddwn ni'n gweithio gyda gwledydd eraill i ddatblygu nod cyffredin. Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n synnwyr cyffredin perffaith. Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrtho—. Mae'n sôn am yr undeb tollau. Dywedaf unwaith eto yn y Siambr hon: cynigwch ddewis arall gwell yn hytrach nag undeb tollau—nid oes yr un wedi ei gynnig—ac yn ail, dewch o hyd i ateb ar gyfer Iwerddon. Sawl gwaith wyf i wedi ei ddweud? Roeddwn i'n ei ddweud dair blynedd yn ôl yn y Siambr hon, bod Iwerddon wrth wraidd y broblem pan ddaw i gytundeb rhwng y DU a'r UE. Does neb wedi cynnig unrhyw awgrym sy'n cynnwys y posibilrwydd o ffin agored rhwng y gogledd a'r de yn Iwerddon ac eto bod y DU y tu allan i'r undeb tollau, a'r weriniaeth y tu mewn i'r undeb tollau. Byddai hynny'n creu sefyllfa lle byddai smyglo yn rhemp, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Dyna yw'r cwestiwn na chafodd erioed ei ateb yn y refferendwm, ac na chafwyd ateb iddo o hyd ac nad oes datrysiad iddo o hyd, ac eithrio'r datrysiad amlwg, sef aros yn yr undeb tollau.
Yn eich cyfarfod gyda chynrychiolwyr o Lywodraeth Quebec yr wythnos diwethaf, a oeddech chi wedi cael cyfle i drafod y feto sydd ganddyn nhw yn Quebec dros gytundebau masnach rhyngwladol? Rŷch chi, yn eich sylwadau hyd yma, wedi dweud eich bod chi eisiau i Gymru gael dylanwad, ond nid y math o feto sydd gan daleithiau yng Nghanada, er enghraifft, ac, a dweud y gwir, ranbarthau Ewropeaidd fel Fflandrys a Wallonie hefyd. A ydych chi wedi newid eich barn yn sgil yr ymweliad?
During your meetings with representatives of the Government of Quebec last week, did you have an opportunity to discuss the veto that they have in Quebec over international trade deals? You, in your comments to date, have said that you want Wales to have an influence, but not the kind of veto that territories of Canada, for example, and, truth be told, European regions such as Flanders and Wallonie have. Have you changed your view given your visit?
Wel, gwnaethom ni ddim ei godi fe yn ystod y trafodaethau. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Quebec yn Llywodraeth sydd yn credu yn undod Canada, ond nid ydyn nhw’n gweld hyn fel unrhyw fath o broblem. Ond, wrth gwrs, un o’r pethau y gwnes i ei drafod gyda nhw oedd y system o sofraniaeth sydd wedi cael ei rhannu sydd yn bodoli yng Nghanada. Ac mae honno’n system, yn fy marn i, y dylem ni ei hystyried yn y Deyrnas Unedig.
Well, it wasn't raised during the discussions. Of course, the Quebec Government is one that believes in the unity of Canada, but they don't view it as any kind of a problem. But, of course, one of the things I did discuss with them was the system of shared sovereignty that exists in Canada. And that is a system that, in my view, should be considered in the United Kingdom.
First Minister, the leader of the UKIP group has already raised the issue that President Trump tweeted about the trade tariffs on steel. Unlike him, I and my constituents—many are steelworkers—have deep concerns about the content of that tweet and the implications it has for the steel industry. Will you raise as a Government with the UK Government as much as possible the actions to be taken within the UK to protect the steel industry because the cost to the UK steel industry is unacceptable? It might be 10 per cent going out to the United States because of Tata, but that 10 per cent has major financial implications for steel and implications for Port Talbot. Will you therefore protect the steel industry as much as you can and make sure the UK Government does so and works with the EU this time, rather than hinders it, in actually addressing this issue?
Prif Weinidog, mae arweinydd grŵp UKIP eisoes wedi codi'r mater bod yr Arlywydd Trump wedi trydar am y tariffau masnach ar ddur. Yn wahanol iddo fe, mae gen i a'm hetholwyr—mae llawer ohonynt yn weithwyr dur—bryderon dwys ynghylch cynnwys y trydariad hwnnw a'r goblygiadau sydd ganddo i'r diwydiant dur. A wnewch chi godi fel Llywodraeth gyda Llywodraeth y DU gymaint â phosibl y camau sydd i'w cymryd o fewn y DU i amddiffyn y diwydiant dur oherwydd mae'r gost i ddiwydiant dur y DU yn annerbyniol? Efallai mai 10 y cant sy'n mynd allan i'r Unol Daleithiau oherwydd Tata, ond mae'r 10 y cant hwnnw yn arwain at oblygiadau ariannol mawr i ddur a goblygiadau i Bort Talbot. A wnewch chi felly amddiffyn y diwydiant dur cymaint ag y gallwch a gwneud yn siŵr bod Llywodraeth y DU yn gwneud hynny ac yn gweithio gyda'r UE y tro hwn, yn hytrach na'i rwystro, i fynd i'r afael â'r mater hwn?
Absolutely. I know that a letter has gone from UK Steel to the UK Government emphasising this point, saying the obvious point that whatever is not able to be exported will seek to find a market within the EU, and that will inevitably mean a depression in the price of steel, and that will have an effect on all European steelmakers, including, of course, those in Wales.
I very much regret the blunt imposition of tariffs that has been imposed by the US Government. Look, I have argued for tariffs in the past against steel from China. I've said it in this Chamber. But the whole point is that you look to be selective in order to make sure that you protect your industries against those products that carry the greatest risk. Welsh steel is not a risk to US steel. It's not a risk to American security, it's not a risk to the US steel industry because we produce products that, by and large, are not manufactured in the US, and yet here we have the US Government trying to use the blunt instrument of a tariff against all goods coming into the US, and that is a point that we have made to the UK Government, that this is something that's not acceptable. In fairness, the UK Government has accepted that point. We know that the Prime Minister has spoken to the President of the US expressing her grave concern at what's being proposed.
Yn sicr. Gwn fod llythyr wedi ei anfon gan UK Steel i Lywodraeth y DU yn pwysleisio'r pwynt hwn, gan wneud y pwynt amlwg y bydd unrhyw beth nad oes modd ei allforio yn ceisio dod o hyd i farchnad yn yr UE, a bydd hynny yn anochel yn golygu gostyngiad i bris dur, a bydd hynny'n cael effaith ar holl wneuthurwyr dur Ewrop, gan gynnwys, wrth gwrs, y rhai yng Nghymru.
Rwy'n gresynu'n fawr y cyflwyniad diseremoni o dariffau gan Lywodraeth yr Unol Daleithiau. Edrychwch, rwyf i wedi dadlau dros dariffau yn y gorffennol yn erbyn dur o Tsieina. Rwyf i wedi ei ddweud yn y Siambr hon. Ond yr holl bwynt yw eich bod chi'n ceisio dewis a dethol i wneud yn siŵr eich bod chi'n amddiffyn eich diwydiannau rhag y cynhyrchion hynny sy'n peri'r risg fwyaf. Nid yw dur Cymru yn achosi perygl i ddur yr Unol Daleithiau. Nid yw'n achosi perygl i ddiogelwch America, nid yw'n achosi perygl i ddiwydiant dur yr Unol Daleithiau gan ein bod ni'n creu cynhyrchion nad ydynt, ar y cyfan, yn cael eu cynhyrchu yn yr Unol Daleithiau, ac eto mae gennym ni Lywodraeth yr Unol Daleithiau yn ceisio defnyddio'r erfyn di-awch o dariff yn erbyn yr holl nwyddau sy'n dod i mewn i'r Unol Daleithiau, ac mae hwnnw'n bwynt yr ydym ni wedi ei wneud i Lywodraeth y DU, sef bod hynny'n rhywbeth nad yw'n dderbyniol. Er tegwch, mae Llywodraeth y DU wedi derbyn y pwynt hwnnw. Rydym ni'n gwybod bod Prif Weinidog y DU wedi siarad ag Arlywydd yr Unol Daleithiau yn mynegi ei phryder difrifol am yr hyn sy'n cael ei gynnig.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys ledled Cymru? OAQ51837
4. Will the First Minister make a statement on ambulance response times across Wales? OAQ51837
We expect the Welsh ambulance service to work with partners to deliver sufficient emergency ambulance cover to ensure all patients who require an emergency response receive that in a time commensurate to their clinical need.
Rydym ni'n disgwyl i wasanaeth ambiwlans Cymru weithio gyda phartneriaid i ddarparu gwasanaeth ambiwlans wrth gefn digonol i sicrhau bod pob claf sydd angen ymateb brys yn cael hynny mewn amser sy'n gymesur â'i angen clinigol.
Well, I thank the First Minister for that answer, but does he feel that it is unacceptable that one of my elderly constituents, after suffering a fall, had to wait over 10 hours for an ambulance to arrive? This was before the recent inclement weather. During this time, she was advised by response staff not to move in case she exacerbated her injuries. Dutifully, she lay on the bathroom floor until the ambulance arrived. I would like to state here that the care she received from the ambulance crew once they attended was excellent in all respects. Nevertheless, does the First Minister not agree with me that it is totally unacceptable that, in twenty-first century Wales, a patient has to wait 10 hours for an ambulance response?
Wel, diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ond a yw'n teimlo ei bod hi'n annerbyniol y bu'n rhaid i un o'm hetholwyr oedrannus, ar ôl dioddef codwm, aros dros 10 awr i ambiwlans gyrraedd? Roedd hyn cyn y tywydd garw diweddar. Yn ystod y cyfnod hwn, fe'i cynghorwyd gan staff ymateb i beidio â symud rhag ofn iddi waethygu ei hanafiadau. Yn ufudd, gorweddodd ar lawr yr ystafell ymolchi tan i'r ambiwlans gyrraedd. Hoffwn ddweud yn y fan yma fod y gofal a gafodd gan griw'r ambiwlans ar ôl iddyn nhw gyrraedd yn rhagorol ym mhob ffordd. Serch hynny, onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi ei bod hi'n gwbl annerbyniol, yng Nghymru yr unfed ganrif ar hugain, bod yn rhaid i glaf aros 10 awr am ymateb ambiwlans?
It's very difficult to offer an answer to the scenario that the Member has posed because I'm not familiar with all the facts. However, I'd be more than happy to investigate this for him, if you were to write to me with further details, to see what happened in this—. I've got no reason to doubt what he's saying, of course, but in order for me to give him a full answer and his constituent a full answer, if he were to write to me, I will provide that answer.
Mae'n anodd iawn cynnig ateb i'r sefyllfa y mae'r Aelod wedi ei disgrifio gan nad wyf i'n gyfarwydd â'r holl ffeithiau. Fodd bynnag, byddwn yn fwy na pharod i ymchwilio i hyn iddo, pe byddech chi'n ysgrifennu ataf gyda mwy o fanylion, i weld beth ddigwyddodd yn—. Nid oes gen i unrhyw reswm i amau'r hyn y mae'n ei ddweud, wrth gwrs, ond er mwyn i mi roi ateb llawn iddo ac ateb llawn i'w etholwr, pe byddai'n ysgrifennu ataf, byddaf yn rhoi'r ateb hwnnw.
Cwestiwn yn benodol ynglŷn ag amseroedd aros yn ystod y tywydd garw—rydym ni yn ymwybodol o’r straen ychwanegol sydd wedi cael ei roi ar y gwasanaeth ambiwlans oherwydd yr eira. Rydw i wedi clywed un adroddiad arbennig o bryderus ynglŷn ag effaith aros yn hir iawn ar un claf yn arbennig. Nid ydy eira mawr yn rhywbeth sy’n digwydd yn wythnosol, ond nid ydy o chwaith yn rhywbeth cwbl eithriadol. A all y Prif Weinidog ein cyfeirio ni at wybodaeth all roi sicrwydd i ni fod y gwasanaeth ambiwlans yn cynllunio gymaint ag y gall o i allu ymdopi pan ydym ni yn cael sefyllfaoedd o dywydd eithriadol fel y cawsom ni'r wythnos diwethaf?
A specific question on waiting times during the bad weather that we've just experienced—we are aware of the particular pressures put on the ambulance service because of the snow. I've heard one particularly concerning report about the impact of waiting a very long time on a specific patient. Heavy snow isn't something that happens on a weekly basis, but neither is it something that's entirely exceptional. Can the First Minister refer us to information that will provide us with assurances that the ambulance service does plan as much as possible in order to cope when we do experience circumstances of extreme weather as we had last week?
Fe wnaf i roi peth o’r cefndir ac wedyn mynd ymlaen at beth yn gwmws a ddigwyddodd yn ystod y tywydd garw. Yn gyntaf, roedd yna gynnydd yn nifer y galwadau, fel y byddai Aelodau yn ei ddisgwyl. Roedd yna 103 galwad coch ar ddydd Sul, ac mae hynny amboutu 20 y cant yn fwy nag yn yr wythnos cyn hynny, felly roedd yna fwy o alw, fel y byddai pobl yn ei erfyn. Beth felly a wnaeth y gwasanaeth ambiwlans? Fe wnaethant weithio’n agos gyda byrddau iechyd a phartneriaid yn y gwasanaethau argyfwng, trwy’r gold command, achos dyna’r ffordd y mae hwn yn cael ei ddatrys a’i weithredu, er mwyn sicrhau bod pob adnodd yn cael ei ddefnyddio er mwyn eu helpu nhw. Beth mae hynny’n ei feddwl yn ymarferol? Wel, cerbyd 4x4, a hefyd, wrth gwrs, yr ambiwlans awyr, sef yr hofrennydd, er mwyn eu bod nhw'n gallu mynd at bobl a oedd eisiau cael triniaeth argyfwng yn ystod yr wythnos diwethaf.
Felly, beth sy'n digwydd yw bod yr ymateb yn cael ei weithredu trwy'r gold command er mwyn sicrhau bod pob gwasanaeth argyfwng ar gael i helpu ei gilydd ac, wrth gwrs, i helpu'r cyhoedd.
I will give you some of the background and then go on to say what actually happened during the bad weather. First, there was an increase in the number of calls, as Members would expect. There were 103 red alert calls on the Sunday, which was 20 per cent higher than the previous week, so there was an increase in calls, as people would expect. What, then, did the ambulance service do? They worked very closely with the health boards and their emergency service partners, through the gold command, because that is how it is resolved and co-ordinated, in order to ensure that every resource is used to support them. What does that mean practically? Well, a 4x4 vehicle and also, of course, the air ambulance helicopter to ensure that they could reach people who needed emergency treatment during the last week.
So, what happens is that the response is co-ordinated through gold command to ensure that all the emergency services work together to help each other and, of course, to help the public.
Thank you. Sorry, I was just listening to the end of the translation, which was slightly behind you. Question 5, Mike Hedges.
Diolch. Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i'n gwrando ar ddiwedd y cyfieithiad, a oedd ychydig y tu ôl i chi. Cwestiwn 5, Mike Hedges.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl prifysgolion yng Nghymru fel gyrwyr economaidd? OAQ51829
5. Will the First Minister make a statement on the role of universities in Wales as economic drivers? OAQ51829
Through their teaching and research activities, Welsh universities are contributing to the wider prosperity and well-being of Wales, raising the country’s profile internationally and attracting investment. And, of course, they have an important role to play in delivering our economic action plan.
Trwy eu gweithgareddau addysgu ac ymchwil, mae prifysgolion Cymru yn cyfrannu at ffyniant a llesiant ehangach Cymru, yn codi proffil y wlad yn rhyngwladol ac yn denu buddsoddiad. Ac, wrth gwrs, mae ganddyn nhw ran bwysig i'w chwarae o ran darparu ein cynllun gweithredu economaidd.
Can I thank the First Minister for that response? Across Europe, North America and parts of England, universities act as major drivers of economic development and not just as major employers. For example, Mannheim has the Mannheim Center for Entrepreneurship and Innovation and provides a founder and incubator platform for students, young entrepreneurs and investors. Aarhus has, like Cambridge, a research park fostering innovation and employment. Does the Welsh Government have any proposals to emulate those two successful European cities within the two city regions of Wales?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? Ledled Ewrop, Gogledd America a rhannau o Loegr, mae prifysgolion yn gweithredu fel ysgogwyr pwysig o ddatblygiad economaidd ac nid yn unig fel cyflogwyr mawr. Er enghraifft, ceir Canolfan Entrepreneuriaeth ac Arloesedd Mannheim yn Mannheim ac mae'n cynnig llwyfan sylfaenydd a deori i fyfyrwyr, entrepreneuriaid ifanc a buddsoddwyr. Mae gan Aarhus, fel Caergrawnt, barc ymchwil sy'n meithrin arloesedd a chyflogaeth. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynigion i efelychu'r ddwy ddinas Ewropeaidd lwyddiannus hynny yn nwy ddinas-ranbarth Cymru?
Well, I would argue, of course, that they are already in place, to a great extent, and are being developed. If we look, for example, at the Menai science park development around Bangor University, it's one example of collaboration between Government, industry and Bangor University itself. Other examples? Well, Swansea University's second innovation campus, of course—one of the largest knowledge economy developments in the UK, which, I know, before the Member for Aberavon points out to me, is in his constituency, but nevertheless, of course, it's an important driver for both neighbouring constituencies and beyond.
We have the Trinity Saint David SA1 innovation quarter and that is estimated to contribute more than £3 billion to the regional economy over the next 10 years. We have SPECIFIC, based, of course, at Swansea University, collaborating with Tata Steel, with NSG Pilkington and AkzoNobel, and that focuses on the generation storage and release of energy related to buildings, and, of course, more widely, a compound semiconductor cluster infrastructure between Cardiff University and IQE and Aberystwyth's innovation and enterprise campus. So, we are seeing now the development in a number of universities of innovation and—the example I've given in Bangor—science parks in order to turn intellectual property and research into jobs.
Wel, byddwn yn dadlau, wrth gwrs, eu bod ar waith eisoes, i raddau helaeth, ac yn cael eu datblygu. Os edrychwn ni, er enghraifft, ar ddatblygiad parc gwyddoniaeth Menai o amgylch Prifysgol Bangor, mae'n un enghraifft o gydweithio rhwng y Llywodraeth, diwydiant a Phrifysgol Bangor ei hun. Enghreifftiau eraill? Wel, ail gampws arloesedd Prifysgol Abertawe, wrth gwrs—un o'r datblygiadau economi gwybodaeth mwyaf yn y DU, sydd, mi wn, cyn i'r Aelod dros Aberafan dynnu fy sylw at y ffaith, yn ei etholaeth ef, ond serch hynny, wrth gwrs, mae'n ysgogwr pwysig i etholaethau cyfagos a thu hwnt.
Mae gennym ni ardal arloesedd SA1 y Drindod Dewi Sant ac amcangyfrifir y bydd honno'n cyfrannu mwy na £3 biliwn at yr economi ranbarthol dros y 10 mlynedd nesaf. Mae gennym ni SPECIFIC sydd wedi ei leoli, wrth gwrs, ym Mhrifysgol Abertawe, gan gydweithio gyda Tata Steel, gyda NSG Pilkington ac AkzoNobel, ac mae hwnnw'n canolbwyntio ar gynhyrchu, storio a rhyddhau ynni sy'n gysylltiedig ag adeiladau, ac, wrth gwrs, yn fwy eang, seilwaith clwstwr lled-ddargludo cyfansawdd rhwng Prifysgol Caerdydd ac IQE a champws arloesedd a menter Aberystwyth. Felly, rydym ni'n gweld nawr y datblygiad o arloesedd mewn nifer o brifysgolion ac—yr enghraifft yr wyf i wedi ei rhoi ym Mangor—parciau gwyddoniaeth er mwyn troi eiddo deallusol ac ymchwil i mewn i swyddi.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddiwygio llywodraeth leol? OAQ51870
6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's plans for local government reform? OAQ51870
Mae’r dull gweithredu o ran cryfhau llywodraeth leol yn cael ei ystyried ar hyn o bryd. Caiff cynigion eu hamlinellu maes o law.
The approach to strengthening local government is under consideration at present. Proposals will be set out in due course.
Diolch yn fawr. Yn fan hyn, yr wythnos diwethaf, fe gadarnhaodd eich Ysgrifennydd Cabinet dros lywodraeth leol na fydd yn cario ymlaen efo'r cynigion cynharaf i ranbartholi, a hynny ar sail fandadol, ac felly, i bob pwrpas, mae cynigion ei ragflaenydd yn mynd i'r bin, hyd y gwelaf i. A oes cytundeb yn eich Cabinet chi am y newid cyfeiriad sylfaenol yma?
Thank you. Here, last week, your Cabinet Secretary for local government confirmed that he will not proceed with the earlier proposals made to regionalise on a mandatory basis, and therefore, to all intents and purposes, his predecessor’s proposals are going to be binned, as far as I can see. Is there an agreement within your Cabinet on this fundamental change of direction?
Wel, nid yw'r sefyllfa wedi newid ynglŷn â'r ffordd ymlaen. Beth mae pawb yn derbyn, wrth gwrs, rwy'n siŵr, yw bod yn rhaid ystyried y ffordd y mae llywodraeth leol yn gweithio. Nid oes neb yn dadlau bod y system bresennol yn un sy'n gweithio'n dda, ac, wrth gwrs, rŷm ni'n moyn gweithio gyda phleidiau eraill er mwyn sicrhau bod y strwythur yn fwy cynaliadwy yn y pen draw.
Well, the situation hasn’t changed with regard to the way forward. What everybody accepts, I’m sure, is that we must consider the way in which local government works. Nobody’s arguing that the current system is one that works well, and, of course, we want to work with other parties to ensure that the structure is more sustainable ultimately.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am reoleiddio cwmnïau rheoli ystadau ar ystadau tai sydd heb eu mabwysiadu? OAQ51876
7. Will the First Minister make a statement on the regulation of estate management companies on unadopted housing estates? OAQ51876
Yes. This is one of the areas the Minister for Housing and Regeneration will be looking at as part of a wider review of leasehold and service charge issues.
Gwnaf. Mae hwn yn un o'r meysydd y bydd y Gweinidog dros Dai ac Adfywio yn eu hystyried yn rhan o adolygiad ehangach o faterion lesddaliad a ffioedd gwasanaeth.
I'd like to take the opportunity to commend the Minister for Housing and Regeneration on the work done to minimise the leasehold contract. There is one area where leaseholders actually have more rights than freeholders and that is where leaseholders can challenge what they see as unreasonable service charges by estate management companies. Freeholders' rights in this regard are much more limited. Indeed, when a freeholder constituent in my constituency e-mailed an estate management company to complain, they had an e-mail back from the company director of the estate management company telling them to get a life.
I'm introducing a Member's legislative proposal in this Chamber next week to enhance the regulation of estate management companies and to strengthen freeholder rights. I don't expect the First Minister to commit the Welsh Government to support it now, but would the First Minister be willing to meet with me and the Minister for Housing and Regeneration to discuss this in advance of next week?
Hoffwn achub ar y cyfle i ganmol y Gweinidog dros Dai ac Adfywio am y gwaith a wnaed i sicrhau bod y contract lesddaliad cyn lleied â phosibl. Ceir un maes lle mae gan lesddeiliaid fwy o hawliau na rhydd-ddeiliaid mewn gwirionedd, sef lle gall lesddeiliaid herio'r hyn y maen nhw'n ei ystyried yn ffioedd gwasanaeth afresymol gan gwmnïau rheoli ystadau. Mae hawliau rhydd-ddeiliaid yn hyn o beth yn llawer mwy cyfyngedig. Yn wir, pan anfonodd etholwr sy'n rhydd-ddeiliad yn fy etholaeth i e-bost at gwmni rheoli ystadau i wneud cwyn, cafodd e-bost yn ôl gan gyfarwyddwr cwmni y cwmni rheoli ystadau gyda'r ateb sarhaus 'get a life'.
Rwy'n cyflwyno cynnig deddfwriaethol Aelod yn y Siambr hon yr wythnos nesaf i wella'r broses o reoleiddio cwmnïau rheoli ystadau ac i gryfhau hawliau rhydd-ddeiliad. Nid wyf yn disgwyl i'r Prif Weinidog ymrwymo Llywodraeth Cymru i'w gefnogi nawr, ond a fyddai'r Prif Weinidog yn fodlon cyfarfod â mi a'r Gweinidog Tai ac Adfywio i drafod hyn cyn yr wythnos nesaf?
Yes, the issue he raises is an important one, because, increasingly, what I'm seeing is that new housing estates are built and instead of the local authority adopting not just the roads but the environment, a service charge is imposed on all residents, even though they own their house as a freehold, which they have to pay. Now, it's not clear, of course, what arbitration mechanisms are in place in order to make sure that the amount paid is reasonable. Some developers will insert in the contract of sale that there will be a particular increase in the level specified every few years or so, but that's not universal practice. So, I think the Member has identified an important point here. Usually, we assume that freeholders have greater rights than leaseholders, but this is one area where that doesn't happen. If we are to see a situation in the future where more and more housing developers develop houses on the basis that they say to local authorities, 'Look, there's no cost to you', then the issue becomes more acute, and I'd be more than happy, of course, for discussions to take place with him in order to see how this can be taken forward.
Ie, mae'r mater y mae'n ei godi yn un pwysig, oherwydd, yn gynyddol, yr hyn yr wyf i'n ei weld yw bod ystadau tai newydd yn cael eu hadeiladu ac yn hytrach na'r awdurdod lleol yn mabwysiadu nid yn unig y ffyrdd ond yr amgylchedd, mae ffi gwasanaeth yn cael ei chodi ar yr holl drigolion, er eu bod yn berchen ar eu tai fel rhydd-ddaliad, y mae'n rhaid iddyn nhw ei thalu. Nawr, nid yw'n eglur, wrth gwrs, pa fecanweithiau cyflafareddu sydd ar waith i wneud yn siŵr bod y swm a delir yn rhesymol. Bydd rhai datblygwyr yn cynnwys yn y contract gwerthu y bydd cynnydd penodol i'r lefel a bennir bob ychydig o flynyddoedd, ond nid yw hwnnw'n arfer cyffredinol. Felly, rwy'n credu bod yr Aelod wedi nodi pwynt pwysig yn y fan yma. Fel rheol, rydym ni'n tybio bod gan rydd-ddeiliaid fwy o hawliau na lesddeiliaid, ond mae hwn yn un maes lle nad yw hynny'n digwydd. Os ydym ni'n mynd i weld sefyllfa yn y dyfodol lle mae mwy a mwy o ddatblygwyr tai yn datblygu tai ar y sail eu bod nhw'n dweud wrth awdurdodau lleol, 'Edrychwch, nid oes unrhyw gost i chi', yna mae'r mater yn fwy difrifol, a byddwn yn fwy na hapus, wrth gwrs, i drafodaethau gael eu cynnal ag ef i weld sut y gellir bwrw ymlaen â hyn.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru? OAQ51874
8. What steps is the Welsh Government taking to improve public transport services in Wales? OAQ51874
We are moving forward with our ambitious vision to reshape public transport infrastructure and services across Wales, including local bus services, following their devolution, rail services through the next Wales and borders franchise, and, of course, the south-east and north Wales metro projects.
Rydym ni'n symud ymlaen â'n gweledigaeth uchelgeisiol i ail-lunio seilwaith a gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys gwasanaethau bws lleol, ar ôl eu datganoli, gwasanaethau rheilffyrdd trwy fasnachfraint nesaf Cymru a'r gororau, ac, wrth gwrs, prosiectau metro y de-ddwyrain a'r gogledd.
Thank you. First Minister, in the past 12 months, the A55 has now been closed 55 times. That, of course, brings about huge delays for our bus services, our commuters and, generally, really affects business, our tourism industry and everything. Can you provide an update on the works to follow the A55 resilience study and confirm how many of the quick wins that have been identified will be carried out by your Government?
Diolch. Prif Weinidog, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae'r A55 wedi bod ar gau 55 o weithiau erbyn hyn. Mae hynny, wrth gwrs, yn arwain at oediadau enfawr i'n gwasanaethau bysiau, ein cymudwyr ac, yn gyffredinol, mae'n cael effaith wirioneddol ar fusnes, ein diwydiant twristiaeth a phopeth. A allwch chi roi diweddariad ar y gwaith i ddilyn astudiaeth cydnerthedd yr A55 a chadarnhau faint o'r enillion cyflym a nodwyd fydd yn cael eu cyflawni gan eich Llywodraeth?
First of all, the A55 was built to a standard below the standard that would be build to now. But it's there, and we have to deal with it as it is. What can we do, then, to improve the flow of traffic along the A55? Well, there are two specific projects that I'd refer the Member to: firstly, the removal of the roundabouts in Llanfairfechan and Penmaenmawr. That work is ongoing, in terms of the design stage. That will help to move traffic more quickly. And, of course, the work that's being done to look at a third Menai crossing that would turn the A55 into a proper dual carriageway, rather than having one section where it's reduced to one lane either way.
Yn gyntaf oll, adeiladwyd yr A55 i safon is na'r safon y byddai'n cael ei hadeiladu nawr. Ond mae hi yno, ac mae'n rhaid i ni ymdrin â hi fel ag y mae hi. Beth allwn ni ei wneud, felly, i wella llif y traffig ar hyd yr A55? Wel, ceir dau brosiect penodol y byddwn yn cyfeirio'r Aelod atynt: yn gyntaf, cael gwared ar y cylchfannau yn Llanfairfechan a Phenmaenmawr. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo, o ran y cam dylunio. Bydd hynny'n helpu i symud traffig yn gyflymach. Ac, wrth gwrs, y gwaith sy'n cael ei wneud i ystyried trydedd croesfan dros y Fenai a fyddai'n troi'r A55 yn ffordd ddeuol go iawn, yn hytrach na bod ag un rhan lle mae wedi ei chyfyngu i un lôn i'r ddau gyfeiriad.
9. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU am ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol i Gymru? OAQ51873
9. What discussions has the First Minister had with the UK Government on the devolution of the criminal justice system to Wales? OAQ51873
We set forward a coherent approach in the context of the Wales Bill, but the UK Government didn't accept those arguments. It's why I have established the Commission on Justice in Wales to provide an expert, independent, long-term view.
Cyflwynwyd dull cydlynol gennym yng nghyd-destun Bil Cymru, ond ni dderbyniwyd y dadleuon hynny gan Lywodraeth y DU. Dyna pam yr wyf i wedi sefydlu'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru i gynnig barn arbenigol, annibynnol a hirdymor.
Thank you for that answer. As you say, the criminal justice system is more than just one piece; it's made up of various elements, and one of those elements actually is the prison service and that's something that I believe should be devolved to Wales.
The conclusion from the research into the size of prisons is that smaller prisons have better outcomes than larger ones, both for prisoners and communities. Small prisons are very often more effectively run, have lower levels of violence, better staff-prisoner relationships, greater focus on resettlement and better facilitate contact between prisoners and their families. In other words, they're totally better than the larger prisons. And that's supported by the experiences we are seeing in HMP Berwyn at the moment, which opened last year, as you know, in Wrexham. It's faced substantial problems, despite currently holding fewer than half the prisoners it should hold: 15 fires, 46 cells have ended up out of use due to damage, and three call-outs to the national tactical response group. Clearly, superprisons do not work. Therefore, do you agree with me that superprisons have no future in Wales and that the proposals by the Ministry of Justice for the one in Baglan should be withdrawn and the land used for real economic growth, just as the covenant on it says?
Diolch am yr ateb yna. Fel y dywedwch, mae'r system cyfiawnder troseddol yn fwy nag un darn yn unig; ceir gwahanol elfennau iddi, a'r gwasanaeth carchardai yw un o'r elfennau hynny, ac mae hynny'n rhywbeth a ddylai gael ei ddatganoli i Gymru yn fy marn i.
Y casgliad o'r gwaith ymchwil i faint carchardai yw bod gwell canlyniadau mewn carchardai llai na rhai mwy o faint, i garcharorion ac i gymunedau. Yn aml iawn, mae carchardai bach yn cael eu rhedeg yn fwy effeithiol, mae ganddynt lefelau is o drais, gwell perthynas rhwng y staff a'r carcharorion, mwy o bwyslais ar adsefydlu ac yn hwyluso cyswllt rhwng carcharorion a'u teuluoedd yn well. Mewn geiriau eraill, maen nhw'n well na'r carchardai mwy ym mhob ffordd. Ac mae hynny'n cael ei gefnogi gan y profiadau yr ydym ni'n eu gweld yng Ngharchar Ei Mawrhydi Berwyn ar hyn o bryd, a agorodd y llynedd, fel y gwyddoch, yn Wrecsam. Mae wedi wynebu problemau sylweddol, er gwaethaf y ffaith ei fod yn dal llai na hanner y carcharorion a ddylai fod yno ar hyn o bryd: 15 o danau, nid oes modd defnyddio 46 o gelloedd oherwydd difrod, a chafwyd tair galwad i'r grŵp ymateb tactegol cenedlaethol. Yn amlwg, nid yw uwch-garchardai yn gweithio. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi nad oes gan uwch-garchardai unrhyw ddyfodol yng Nghymru ac y dylai'r cynigion gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar gyfer yr un ym Maglan gael eu tynnu'n ôl ac y dylid defnyddio'r tir ar gyfer twf economaidd gwirioneddol, yn union fel y mae'r cyfamod arno yn ei ddweud?
Well, the Member has been extremely strong in his view on this, and it is a matter that's not devolved, but I will seek to answer some of the questions that he poses. When the Parc prison was opened in Bridgend, in the council ward that I represented, it did not work well. It did not work well for its first few years. There were a number of serious incidents within the prison. It went through prison governors at the rate of knots. One prisoner escaped by hanging onto the underside of a lorry and was never found, and staff from Swansea and Cardiff had to be brought in to deal with unrest within the prison. That is something, clearly, that nobody wants to see. But he raises an important point, and it's this: if we get to the point where we are looking to devolve criminal justice, then we need to develop a Welsh penal policy. I've always argued that you can devolve the police separately, but if you take the courts, then you have the probation service, you have the prison service, you have sentencing policy, the Crown Prosecution Service—it all hangs together; it's all part of the justice system. It is time, I think, as he rightly points out, for us to start the debate on what a Welsh penal policy might look like if criminal justice is devolved. He makes the case for smaller prisons. I've got no reason to doubt what he is putting forward, but I think it's hugely important that he has started a debate on what Welsh policy would look like in the event of criminal justice being devolved.
Wel, mae safbwyntiau'r Aelod ar hyn wedi bod yn gryf iawn, ac mae'n fater nad yw wedi ei ddatganoli, ond byddaf yn ceisio ateb rhai o'r cwestiynau y mae'n eu gofyn. Pan agorwyd carchar y Parc ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yn y ward gyngor yr oeddwn i'n ei chynrychioli, nid oedd yn gweithio'n dda. Ni weithiodd yn dda am yr ychydig flynyddoedd cyntaf. Cafwyd nifer o ddigwyddiadau difrifol yn y carchar. Roedd y carchar yn newid llywodraethwr yn arbennig o aml. Llwyddodd un carcharor i ddianc trwy hongian o dan lori ac ni ddaethpwyd o hyd iddo byth, a bu'n rhaid dod â staff o Abertawe a Chaerdydd i mewn i ymdrin ag anniddigrwydd yn y carchar. Mae hynny'n rhywbeth, yn amlwg, nad oes neb eisiau ei weld. Ond mae e'n codi pwynt pwysig, sef hwn: os byddwn ni'n cyrraedd y pwynt lle'r ydym ni'n ystyried datganoli cyfiawnder troseddol, yna mae angen i ni ddatblygu polisi cosbi i Gymru. Rwyf i wedi dadlau erioed y gallwch chi ddatganoli'r heddlu ar wahân, ond os cymerwch chi'r llysoedd, yna mae gennych chi'r gwasanaeth prawf, mae gennych chi'r gwasanaeth carchardai, mae gennych chi bolisi dedfrydu, Gwasanaeth Erlyn y Goron—mae'r cwbl yn gysylltiedig â'i gilydd; mae'r cwbl yn rhan o'r system gyfiawnder. Mae'n amser, rwy'n credu, fel y mae ef yn ei nodi'n briodol, i ni ddechrau'r ddadl ar sut y gallai polisi cosbi Cymru edrych os bydd cyfiawnder troseddol yn cael ei ddatganoli. Mae'n dadlau'r achos dros garchardai llai. Nid oes gen i unrhyw reswm i amau'r hyn y mae'n ei gynnig, ond rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig ei fod wedi cychwyn trafodaeth ar sut y byddai polisi Cymru yn edrych pe byddai cyfiawnder troseddol yn cael ei ddatganoli.
Thank you very much, First Minister. Thank you. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Diolch. Diolch.
Item 2 on our agenda this afternoon is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James.
Eitem 2 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer. There are no changes to this week's business. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael yn electronig i'r Aelodau.
I call for a single Welsh Government statement, hopefully from the health Secretary, on multiparametric—or mp—MRI scans for suspected prostate cancer patients from NHS Wales. When I wrote to the health Secretary regarding this, he wrote back to me last week saying that the current guideline from the National Institute for Health and Care Excellence—or NICE—doesn't recommend pre-biopsy mpMRI, and there's no clinical consensus on the optimum design of a prostate cancer pathway including this.
When the community health council for north Wales wrote to him, welcoming his commitment to expect health boards to revise their diagnostic pathways to incorporate these scans, if recommended by NICE in revised guidelines after April 2019, they also expressed concern that this would be too late, that patients in north Wales will continue to be left behind, and their discussions with neurologists in north Wales suggest that we need to be developing the service now in preparation for NICE accreditation. The reply on this occasion was,
'Once the clinical benefits have been assessed, and if the guidance is updated, I would expect health boards to revise their diagnostic pathways.'
However, the current guidance says that the key priorities for implementation in the prostate cancer diagnosis and management, from NICE, includes:
'Consider multiparametric MRI...for men with a negative transrectal ultrasound 10–12 core biopsy to determine whether another biopsy is needed.'
Well, last Friday, I met constituents—patients—who have had to spend large sums of money after that guidance was followed by a consultant in Wrexham, but the NHS in north Wales would not fund the essential scans that they ultimately received across the border in England. One told me he'd spent £1,020. He also told me that these scans were more than twice as accurate as those currently available. That gentleman was from Flintshire. Another one told me—a gentleman from Llangollen—that the buck stops with the Welsh Government because they put the the health board into special measures, and that he is amongst nine men from north Wales who have now had to pay for this despite it being available in England and south Wales. They want to meet the Minister. They say that they want him to accept that the same should be happening in north Wales, and they ask why people like him aren't being refunded when they've had to pay for this potentially life-saving procedure themselves.
Waiting for 2019 is not good enough, Cabinet Secretary. These men's lives are at risk. It's available in parts of Wales. You say you believe in a single NHS Wales. Well, please deliver on that now.
Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru, gobeithio gan yr Ysgrifennydd iechyd, ar sganio MRI amlbarametrig—neu mp—ar gyfer cleifion GIG Cymru y mae amheuaeth bod canser y brostad arnynt. Pan ysgrifennais at yr Ysgrifennydd iechyd ynghylch y mater hwn, ysgrifennodd yn ôl ataf yr wythnos diwethaf yn dweud nad yw'r canllawiau presennol gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal—neu NICE—yn argymell mpMRI cyn biopsi, ac nad oes unrhyw gonsensws clinigol ar y cynllun gorau posibl ar gyfer llwybr canser y brostad sy'n cynnwys hyn.
Pan ysgrifennodd cyngor iechyd cymuned gogledd Cymru ato, yn croesawu ei ymrwymiad i ddisgwyl bod byrddau iechyd yn adolygu eu llwybrau diagnostig i ymgorffori'r sganiau hyn, pe byddai NICE yn argymell hynny mewn canllawiau diwygiedig ar ôl mis Ebrill 2019, mynegwyd pryder hefyd y byddai hyn yn rhy hwyr, y bydd cleifion yn y gogledd yn parhau i gael eu gadael ar ôl, ac mae eu trafodaethau â niwrolegwyr yn y gogledd yn awgrymu bod angen inni ddatblygu'r gwasanaeth yn awr er mwyn paratoi ar gyfer achrediad NICE. Yr ateb y tro hwn oedd,
'Pan fydd y manteision clinigol wedi eu hasesu, ac os caiff y canllawiau eu diweddaru, byddwn i'n disgwyl i fyrddau iechyd adolygu eu llwybrau diagnostig.'
Fodd bynnag, mae'r canllawiau presennol yn dweud bod y blaenoriaethau gweithredu allweddol o ran diagnosis a rheoli canser y brostad, gan NICE, yn cynnwys:
'Ystyried MRI amlbarametrig...ar gyfer dynion â biopsi craidd 10-12 uwchsain trawsrectol negyddol i benderfynu ar ba un a oes angen biopsi arall.'
Wel, ddydd Gwener diwethaf, cwrddais i ag etholwyr—cleifion—sydd wedi gorfod gwario symiau mawr o arian ar ôl i ymgynghorydd yn Wrecsam ddilyn y canllawiau hynny, ond nid oedd y GIG yn y gogledd yn fodlon ariannu'r sganiau hanfodol a gawsant dros y ffin yn Lloegr, yn y pen draw. Dywedodd un wrthyf ei fod wedi gwario £1,020. Dywedodd wrthyf hefyd fod y sganiau hyn fwy na ddwywaith yn fwy cywir na'r rhai sydd ar gael ar hyn o bryd. Roedd y gŵr bonheddig hwnnw o Sir y Fflint. Dywedodd un arall wrthyf—gŵr bonheddig o Langollen—mai cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw hyn oherwydd mai nhw roddodd y Bwrdd Iechyd mewn mesurau arbennig, a'i fod yn un o naw o ddynion o'r gogledd sydd wedi gorfod talu am hyn er ei fod ar gael yn Lloegr ac yn y de. Maen nhw eisiau cwrdd â'r Gweinidog. Maen nhw'n dweud eu bod eisiau iddo dderbyn y dylai'r un peth fod yn digwydd yn y gogledd, ac maen nhw'n gofyn pam nad yw pobl fel fe yn cael eu had-dalu pan fu'n rhaid iddyn nhw dalu eu hunain am y weithdrefn hon a allai achub eu bywydau.
Nid yw'n ddigon da aros tan 2019, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae bywydau'r dynion hyn mewn perygl. Mae ar gael mewn rhannau o Gymru. Rydych chi'n dweud eich bod chi'n credu mewn un GIG Cymru. Wel, cyflawnwch ar hynny nawr os gwelwch yn dda.
Well, I'm not entirely certain what I was being asked, but the Cabinet Secretary was here to listen to the Member's constituency case load, and he's obviously in correspondence with the Cabinet Secretary, which, I imagine, will continue.
Wel, nid wyf yn gwbl sicr beth yw'r cwestiwn a ofynnwyd i mi, ond roedd Ysgrifennydd y Cabinet yma i wrando ar lwyth achosion etholaeth yr Aelod, ac mae'n amlwg yn cyfathrebu ag Ysgrifennydd y Cabinet, a bydd hynny, rwy'n tybio, yn parhau.
Can I just say this to the business manager? I note from the business statement that the Government has still not stated when it will make a statement and publish the report on producer responsibility as regards packaging and recycling, which was promised by the First Minister in February. So, can the business manager confirm when this will be?
Yesterday I visited Natural Weigh in Crickhowell along with Kirsty Williams, which is the first zero-waste shop in Wales, and a very welcome private initiative. But the odds are stacked against shops like Natural Weigh because the supermarkets at the moment can package what they sell us in whatever they want and it's the taxpayer that picks up the tab for paying for it to be recycled, hopefully, but in many cases, of course, not recycled but disposed of in general waste. So, the key report on producer responsibility unlocks some of the ability for shops like Natural Weigh in Crickhowell now to make their way and be successful, and of course I wish them all the best.
Secondly, can I request a timely debate on the serious problems experienced with the north-south rail service last week? The very bad weather, which I admit would have led to service cancellations anyway, did obscure what, in fact, I think, was the most serious maintenance failure on the Wales and borders franchise that I can certainly recall. Last Tuesday a fault was found in a train wheel, which led by the end of the day to the withdrawal of 27 train units and the suspension of the south Wales to Manchester service, which is a vital link for those travelling from north and mid Wales, and vice versa, of course. It took until Monday this week—six full days later—for this to be resolved. It seems a fault at the track at Maindee, Newport was damaging train wheels.
Now, when you think about it, this is actually an absolute disgrace. Can you imagine what would have been the reaction had the east coast main line in England been out of action for six days? I don't know who's responsible, though as it was a track fault, Network Rail have some serious explaining to do. I do know, however, that it's shameful that we have to put up with such a sub-standard service in a modern economy.
This is the price we pay for an atrocious under-investment in our rail infrastructure, running at at least £1 billion. It's what you get with 5 per cent of the rail infrastructure but 1.5 per cent of the investment. And as we see huge investments in England in Crossrail and high-speed rail, we're left with track that actually damages trains and no service for a week. It's an appalling state of affairs, so can we have an opportunity very soon to debate these issues? I appreciate there have been written statements from the Cabinet Secretary, but if we debate these issues, we can also explore the possible ramifications for the new franchise, the financial investment profile of which I still think has yet to be made publicly available. We may also seek answers as to what compensation may also be available.
Finally, Deputy Presiding Officer, on a very different topic, can I say I was moved to host a meeting of Kurds living in Wales last week, focusing on the attack by Turkey in and around Afrin in northern Syria? They had moving and very powerful stories to tell and, as citizens of Wales, it is right that their stories and experiences are heard in our Parliament. So, would the First Minister please convey their concerns as Welsh citizens directly to the UK authorities and make a statement on that to the Assembly? To see a NATO ally attacking our allies against Isis, and those working for a secular democracy in Syria and Iraq, which is a very fragile flower indeed, is an abomination. It would serve the Welsh Government well to speak out for our Welsh citizens from Kurdistan.
A gaf i ddweud hyn wrth y rheolwr busnes? Rwy'n nodi o'r datganiad busnes nad yw'r Llywodraeth wedi datgan pryd y bydd yn gwneud datganiad ac yn cyhoeddi adroddiad ar gyfrifoldeb cynhyrchwyr o ran deunydd pecynnu ac ailgylchu, a addawyd gan y Prif Weinidog ym mis Chwefror. Felly, a wnaiff y rheolwr busnes gadarnhau pryd y bydd hyn yn digwydd?
Ddoe es i gyda Kirsty Williams i ymweld â Natural Weigh yng Nghrucywel, sef y siop ddiwastraff gyntaf yng Nghymru a menter breifat a groesewir yn fawr. Ond mae'n annhebygol y bydd siopau fel Natural Weigh yn llwyddo oherwydd caiff yr archfarchnadoedd becynnu yr hyn maen nhw eisiau ei werthu i ni ym mha fodd bynnag maen nhw'n dymuno ei wneud ar hyn o bryd, a'r trethdalwr sy'n talu am ei ailgylchu, gobeithio, ond mewn llawer o achosion, wrth gwrs, nid yw'n cael ei ailgylchu, mae'n mynd yn hytrach i'r gwastraff cyffredinol. Felly, mae'r adroddiad allweddol ar gyfrifoldeb cynhyrchwyr yn datgloi rhan o'r gallu i siopau fel Natural Weigh yng Nghrucywel bellach i wneud eu ffordd a llwyddo, ac wrth gwrs rwy'n dymuno'r gorau iddyn nhw.
Yn ail, a gaf i ofyn am ddadl amserol ar y problemau difrifol a gafwyd gyda'r gwasanaeth rheilffordd rhwng y de a'r gogledd yr wythnos diwethaf? Fe wnaeth y tywydd garw iawn, a fyddai wedi arwain at ganslo'r gwasanaeth beth bynnag, rwy'n cyfaddef, guddio, mewn gwirionedd, yn fy marn i, y methiant cynnal a chadw mwyaf difrifol ar fasnachfraint Cymru a'r Gororau y gallaf i ei gofio yn sicr. Ddydd Mawrth diwethaf canfuwyd nam ar olwyn trên, a arweiniodd erbyn diwedd y dydd at dynnu 27 o unedau trên yn ôl ac atal y gwasanaeth o'r de i Fanceinion, sy'n gyswllt hanfodol ar gyfer y rhai hynny sy'n teithio o'r gogledd a'r canolbarth, ac i'r gwrthwyneb, wrth gwrs. Cymerodd tan ddydd Llun yr wythnos hon—chwe diwrnod cyfan yn ddiweddarach—i ddatrys hyn. Mae'n ymddangos bod nam ar y cledrau ym Maendy, Casnewydd yn niweidio olwynion y trenau.
Nawr, wrth feddwl am y peth, mae hyn mewn gwirionedd yn gwbl warthus. A allwch chi ddychmygu'r ymateb pe byddai prif reilffordd arfordir dwyrain Lloegr yn methu â gweithredu am chwe diwrnod? Nid wyf yn gwybod pwy sy'n gyfrifol, er, gan mai nam ar y cledrau ydoedd, mae gan Network Rail lawer o waith esbonio i'w wneud. Rwyf yn gwybod, fodd bynnag, ei bod yn gywilyddus bod yn rhaid i ni ddioddef gwasanaeth mor eilradd mewn economi fodern.
Dyma'r pris yr ydym yn ei dalu am y tanfuddsoddiad echrydus yn ein seilwaith rheilffyrdd, sy'n £1 biliwn o leiaf ar hyn o bryd. Dyma sy'n digwydd pan fo gennych 5 y cant o'r seilwaith rheilffyrdd ond 1.5 y cant o'r buddsoddiad. Ac wrth i ni weld buddsoddiadau enfawr yn Crossrail a rheilffyrdd cyflym yn Lloegr, mae gennym ni reilffordd sydd, mewn gwirionedd, yn niweidio trenau ac yn arwain at atal y gwasanaeth am wythnos. Mae'n sefyllfa warthus, felly a gawn ni gyfle yn fuan iawn am ddadl ar y materion hyn? Rwy'n gwerthfawrogi bod datganiadau wedi'u hysgrifennu gan Ysgrifennydd y Cabinet, ond os cawn ni ddadl ar y materion hyn, gallwn ni hefyd archwilio'r goblygiadau posibl ar gyfer y fasnachfraint newydd, er nad yw proffil y buddsoddiad ariannol ar gael yn gyhoeddus eto hyd y gwn i. Efallai y gallem ni hefyd geisio atebion o ran pa iawndal a allai fod ar gael.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, ar bwnc gwahanol iawn, a gaf i ddweud y gofynnwyd i mi arwain cyfarfod o bobl Gwrdaidd sy'n byw yng Nghymru yr wythnos diwethaf, a oedd yn canolbwyntio ar ymosodiad Twrci yn Afrin a'r cyffiniau yng ngogledd Syria? Roedd ganddynt straeon dirdynnol a grymus iawn ac, fel dinasyddion Cymru, mae'n iawn ein bod yn clywed eu hanesion a'u profiadau yn ein Senedd. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gyfleu eu pryderon fel dinasyddion Cymru yn uniongyrchol i awdurdodau'r DU a gwneud datganiad ar hynny i'r Cynulliad? Mae'n atgas gweld cynghreiriad NATO yn ymosod ar ein cynghreiriaid yn erbyn Isis, a'r rhai hynny sy'n gweithio ar ran democratiaeth seciwlar yn Syria ac Irac, sy'n flodyn bregus iawn yn wir. Byddai'n dda i Lywodraeth Cymru godi llais dros ein dinasyddion Cymru o Kurdistan.
The Member raises three very important and very diverse points. On the producer responsibilities, the Minister is indicating to me that she's in negotiation with producer organisations in Wales and will be bringing a statement forward once those negotiations are complete. I would like to just say that I do share the Member's frustration at some of the producer packaging that we have, and in some ways our modern, digital way of living has made that worse, because when we order things over the internet they do come rather ludicrously packaged. If you'll forgive me, Presiding Officer, just for one moment, I ordered a small lead for my phone—I won't mention the make of my phone—and it came in a box this big, and it had quite a lot of completely unrecyclable packaging inside it that, if it had contained a fragile piece of china, might have been understandable, but it was a piece of plastic lead. I've actually written to the company in question, complaining, and with lots of photographs to say, 'What on earth was the purpose of this?' So, I share his frustration, and I know the Minister shares his frustration as well, so I'm sure she will be bringing forward that statement once those discussions are complete.
My Cabinet Secretary colleague for economy and transport is indicating that he'd be more than happy to have a Government debate on the subject of the service failure, and in fact the franchise in its entirety and our aspirations, if you like, for what sort of control we should have, and indeed some calls for further devolution of some parts of the network. I think the service in question is one of the areas in which it's not entirely certain whose responsibility it is. I share some frustrations of that as I'm from Swansea and we have the Great Western issue as well. So, I think we are saying that a debate in Government time would be a very good way of exploring some of those issues and seeing what level of consensus there is across the Chamber on that.
And in terms of our Welsh citizens who have Kurdish links, I also share his sorrow and regret at some of the things that are going on. I'm more than happy to pass on his concerns and the concerns of this Chamber to the First Minister, who I'm sure will act accordingly.
Mae'r Aelod yn codi tri phwynt pwysig a gwahanol iawn. Ynghylch cyfrifoldebau cynhyrchwyr, mae'r Gweinidog yn arwyddo i mi ei bod hi yn trafod â sefydliadau cynhyrchu yng Nghymru ac y bydd yn cyflwyno datganiad pan fydd y trafodaethau hynny wedi'u cwblhau. Hoffwn i ddweud fy mod i yn rhannu rhwystredigaeth yr Aelod o ran rhai o'r deunyddiau pecynnu gan gynhyrchwyr sydd gennym, ac mewn rhai ffyrdd mae ein ffordd gyfoes, ddigidol o fyw wedi gwaethygu hynny, oherwydd wrth i ni archebu pethau dros y rhyngrwyd maen nhw'n cael eu danfon wedi'u pecynnu mewn modd braidd yn hurt. Maddeuwch imi, Llywydd, am eiliad, archebais i gebl bach ar gyfer fy ffôn—nid wyf am ddweud beth yw gwneuthuriad fy ffôn—a daeth mewn blwch mor fawr â hyn, ac roedd cryn dipyn o ddeunyddiau pecynnu na ellir eu hailgylchu o gwbl ynddo, a byddai hynny wedi bod yn ddealladwy pe byddai'n cynnwys llestr bregus efallai, ond darn o gebl plastig oedd hwn. Rwyf wedi ysgrifennu at y cwmni dan sylw, mewn gwirionedd, yn cwyno, a gyda llawer o ffotograffau i ddweud, 'Beth ar y ddaear oedd diben hyn?' Felly, rwy'n rhannu ei rwystredigaeth, a gwn fod y Gweinidog yn rhannu ei rwystredigaeth hefyd, felly rwy'n sicr y bydd yn cyflwyno'r datganiad hwnnw pan fydd y trafodaethau hynny wedi'u cwblhau.
Mae fy nghyd-Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a thrafnidiaeth yn nodi y byddai ef yn fwy na hapus i gael dadl y Llywodraeth ar destun methiant y gwasanaeth, ac, yn wir, am y fasnachfraint yn ei chyfanrwydd a'n dyheadau, os mynnwch chi, am y math o reolaeth y dylai fod gennym, ac yn wir, galwadau i ddatganoli rhai rhannau o'r rhwydwaith ymhellach. Rwy'n credu bod y gwasanaeth dan sylw yn un o'r meysydd hynny nad wyf i'n hollol sicr pwy sy'n gyfrifol amdanynt. Rwy'n rhannu rhywfaint o'r rhwystredigaeth honno gan fy mod i'n dod o Abertawe ac mae gennym ni broblem y Great Western hefyd. Felly, rwy'n credu ein bod yn dweud y byddai dadl yn amser y Llywodraeth yn ffordd dda iawn o edrych ar rai o'r materion hynny a gweld pa lefel o gonsensws a welir ar draws y Siambr ynglŷn â hynny.
Ac o ran ein dinasyddion Cymreig sydd â chysylltiadau Cwrdaidd, rwyf innau hefyd yn rhannu ei dristwch a gofid ynglŷn â rhai o'r pethau sy'n digwydd. Rwy'n fwy na pharod i fynegi ei bryderon, a phryderon y Siambr hon, i'r Prif Weinidog, ac rwy'n sicr y bydd ef yn gweithredu'n unol â hynny.
I had two points I wanted to bring up with the leader of the house. I'm very pleased we're having an individual debate tomorrow on prisons and I'm hoping to use that opportunity to talk about women prisoners, but I wanted to draw to the attention of the leader of the house the activities of the Koestler Trust, which is a prison arts charity. This week, I'm expecting a painting to go up in my office that has been painted by a woman prisoner, and is there to mark International Women's Day week. So, I thought this initiative has got such worth that I wondered if it would be possible at some point to have a statement about initiatives like this in Wales, which as well as the intrinsic merit of the paintings themselves, are a form of rehabilitation. So, I wondered if there was something we could look at there.
Secondly, a week ago, hordes of women descended on the Whitchurch rugby club in my consistency. The roads were blocked and they weren't able to get into the room that had been set aside. This was for a meeting organised by our MP, Anna McMorrin, addressed by Carolyn Harris MP and myself, and this was all to do with the absolute fury about what's happened to their pensions—the so-called WASPI women. It did seem to be such a matter of such huge concern to so many women, and I know so many women throughout Wales, that I was wondering whether there was anything at all that we could do through our business here in the Assembly to look at this issue and to look at the huge implications it's having for women in the planning of their lives, such as whether they give up a job or not, affecting their roles as carers—all things that do impinge on our devolved responsibilities, although of course the issue itself is non-devolved.
Roedd gen i ddau bwynt yr oeddwn i'n dymuno eu codi gydag arweinydd y tŷ. Rwy'n falch iawn ein bod yn cael dadl unigol yfory ar garchardai ac rwy'n gobeithio defnyddio'r cyfle hwnnw i siarad am fenywod sy'n garcharorion, ond roeddwn i'n awyddus i dynnu sylw arweinydd y tŷ at weithgareddau yr Ymddiriedolaeth Koestler, sef elusen ar gyfer celfyddydau yn y carchar. Yr wythnos hon, rwy'n disgwyl i ddarlun gael ei osod ar wal fy swyddfa sydd wedi'i beintio gan garcharor sy'n fenyw, a'i fwriad yw nodi wythnos Diwrnod Rhyngwladol y Merched. Felly, roeddwn i'n meddwl bod cymaint o werth i'r fenter hon, a tybed a fyddai'n bosibl rywbryd i gael datganiad ar fentrau fel hyn yng Nghymru sydd, yn ogystal â gwerth cynhenid y darluniau eu hunain, yn ffordd o adsefydlu. Felly, tybed a oes rhywbeth y gallem ni roi ystyriaeth iddo yn hynny o beth.
Yn ail, wythnos yn ôl, daeth llu o fenywod i glwb rygbi yr Eglwys Newydd yn fy etholaeth i. Roedd tagfeydd ar y ffyrdd ac roedd yr ystafell a oedd wedi'i neilltuo dan ei sang. Roedd hyn ar gyfer cyfarfod a drefnwyd gan ein AS, Anna McMorrin, ac anerchiadau gan Carolyn Harris AS a minnau, ac roedd hyn i gyd yn ymwneud â'r dicter llwyr ynghylch beth sydd wedi digwydd i'w pensiynau—y menywod WASPI fel y'u gelwir. Roedd yn ymddangos yn fater o bryder enfawr i gynifer o fenywod, a chymaint o fenywod ledled Cymru, ac roeddwn i'n meddwl tybed a oedd unrhyw beth o gwbl y gallem ei wneud drwy ein busnes yma yn y Cynulliad i edrych ar y mater hwn ac edrych ar y goblygiadau enfawr y mae'n eu cael ar fenywod wrth iddynt gynllunio eu bywydau, fel a ydynt yn rhoi'r gorau i'w swydd ai peidio, sy'n effeithio ar eu swyddogaeth fel gofalwyr—yr holl bethau sydd yn amharu ar ein cyfrifoldebau datganoledig, er nad yw'r mater ei hun wedi'i ddatganoli wrth gwrs.
Indeed. Well, two very important points indeed. In terms of the art project, I'm delighted to hear that there's a painting going up in her office; I look forward to having a look at it. Of course, it isn't devolved to us, but it impinges on a lot of devolved Government services: employability, social services, caring, and so on. So, what I'll do is I'll have a conversation with various Cabinet colleagues to see what we can do in terms of a cross-Government response to that, and I'd be more than happy to come and look at the painting and have a further discussion with her about what can be done. It seems like a very good project indeed. I'm sure we can do something with it.
In terms of the WASPI women, as they're called, I must declare an interest at this point, Presiding Officer, to say that I'm actually one of the WASPI women. I'm in the age group of the women who've had their pensions moved. Mine's been moved by seven years. And that's fine if you're actually still in employment, but not if you're not still in employment, or your whole family responsibility was predicated on your being able to retire at a particular point in time. The issue isn't that we don't have pension parity, which is what we're often asked. That's not the issue. The issue is the amount of time with which you have to prepare and plan for the amount of income that you'll have. So, it's not the move to parity across the genders; the issue is how long you had to plan for that and how much you would have had to save in order to make sure that your plans stayed in place. I think it's really important to make that point, because the issue here is that was not long enough for people who are not fortunate enough to stay in employment past their sixtieth birthday to be able to put those plans into preparation. And as a result of that, a very large number of people are actually suffering severe hardship as a result of not getting their pension for those years. So, it isn't a devolved matter, but it does impact on our services very, very much. I know that my colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport has made our views on the impact on the Welsh economy overall well known. I'm more than happy, as the equalities Minister, to make that point again forcibly to the UK Government.
Yn wir. Wel, dau bwynt pwysig iawn yn wir. O ran y prosiect celf, rwyf wrth fy modd yn clywed bod darlun yn cael ei osod ar wal ei swyddfa; edrychaf ymlaen at gael golwg arno. Wrth gwrs, nid yw wedi'i ddatganoli i ni, ond mae'n amharu ar lawer o wasanaethau Llywodraeth sydd wedi'u datganoli: cyflogadwyedd, gwasanaethau cymdeithasol, gofal, ac ati. Felly, yr hyn a wnaf yw cael sgwrs ag amryw o gyd-aelodau'r Cabinet i weld beth y gallwn ni ei wneud o ran ymateb trawslywodraethol i hynny, a byddwn i'n fwy na hapus i ddod i edrych ar y darlun a chael trafodaeth bellach â hi ynghylch yr hyn y gellir ei wneud. Mae'n ymddangos fel prosiect da iawn yn wir. Rwy'n siŵr y gallwn ni wneud rhywbeth gydag ef.
O ran y menywod WASPI, fel y'u gelwir, mae'n rhaid imi ddatgan buddiant ar y pwynt hwn, Llywydd, gan ddweud fy mod i mewn gwirionedd yn un o'r menywod WASPI. Rwyf yng ngrŵp oedran y menywod y mae'r symud pensiynau wedi effeithio arnynt. Mae fy un i wedi'i symud saith mlynedd. Ac mae hynny'n iawn os ydych chi'n dal i gael eich cyflogi mewn gwirionedd, ond nid yw'n iawn os nad ydych chi'n dal i fod mewn cyflogaeth, neu os oedd eich cyfrifoldeb teulu cyfan wedi'i seilio ar eich gallu i ymddeol ar adeg benodol mewn amser. Nid yw'r broblem yn ymwneud â'r ffaith nad oes cydraddoldeb i ni yn y pensiwn, sef y cwestiwn a gaiff ei ofyn i ni yn aml. Nid dyna'r broblem. Y broblem yw faint o amser sydd gennych chi i baratoi a chynllunio ar gyfer faint o incwm y bydd gennych. Felly, nid yw'n ymwneud â symud tuag at gydraddoldeb rhwng y rhywiau; mae'n ymwneud â pha mor hir oedd gennych i gynllunio ar gyfer hynny a faint y byddech wedi gorfod ei gynilo er mwyn gwneud yn siŵr bod eich cynlluniau yn parhau i fod yn bosibl. Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig i wneud y pwynt hwnnw, oherwydd y broblem yn y fan yma yw nad oedd hynny'n ddigon hir i bobl nad ydynt yn ddigon ffodus i aros mewn cyflogaeth ar ôl eu pen-blwydd yn 60 allu paratoi'r cynlluniau hynny. Ac o ganlyniad i hynny, mae nifer fawr iawn o bobl mewn gwirionedd yn dioddef caledi difrifol o ganlyniad i beidio â chael eu pensiwn am y blynyddoedd hynny. Felly, nid yw'n fater sydd wedi'i ddatganoli, ond mae'n effeithio ar ein gwasanaethau yn fawr iawn, iawn. Gwn fod fy nghyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth wedi mynegi a lledaenu ein barn ar yr effaith ar economi Cymru yn gyffredinol. Rwy'n fwy na pharod, fel y Gweinidog cydraddoldeb, i wneud y pwynt hwnnw eto yn rymus i Lywodraeth y DU.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Leader of the house, I would like to ask for a statement from the Cabinet Secretary for Economy and Transport on support for businesses affected by the proposed M4 relief road. I have been contacted by a manufacturing company in Newport that would suffer considerable and irrecoverable loss of business, as well as incurring relocation costs, due to the forced closure of their existing site in Newport. Although this company has been in contact with the Welsh Government since 2016, they are deeply frustrated about the lack of clarity with regard to the level of practical and financial support they can expect to receive to enable them to continue to operate in Wales. Leader of the house, could I ask you for a statement by the Cabinet Secretary on this matter as soon as possible? Thank you.
Arweinydd y tŷ, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar gymorth i fusnesau yr effeithiwyd arnynt gan ffordd liniaru arfaethedig yr M4. Mae cwmni gweithgynhyrchu yng Nghasnewydd wedi cysylltu â mi gan ddweud y byddai'n dioddef colled sylweddol i'w fusnes na ellir ei hadennill, yn ogystal â mynd i gostau adleoli, oherwydd gorfod cau ei safle presennol yng Nghasnewydd. Er bod y cwmni hwn wedi bod yn cysylltu â Llywodraeth Cymru ers 2016, maen nhw'n teimlo rhwystredigaeth fawr ynghylch y diffyg eglurdeb o ran y lefel o gymorth ymarferol ac ariannol y gallant ddisgwyl ei derbyn i'w galluogi i barhau i weithredu yng Nghymru. Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn ichi am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y mater hwn cyn gynted â phosibl? Diolch.
Yes. The Cabinet Secretary has already said that there will be a debate on the floor of the house about the M4 and all of its ramifications as soon as the outcome of the public inquiry is known. So, I'm sure that that is an aspect—businesses displaced by the proposals, whatever they might be as a result of the public inquiry, I'm sure will form part of that debate.
Ie. Mae Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi dweud y bydd dadl ar lawr y tŷ ynglŷn â'r M4 a'r holl oblygiadau cyn gynted ag y byddwn yn gwybod canlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus. Felly, rwy'n siŵr y bydd honno'n agwedd—busnesau a ddadleolir gan y cynigion, pa ganlyniadau bynnag a geir o'r ymchwiliad cyhoeddus, yr wyf yn siŵr y bydd rhan o'r ddadl honno.
I'd like to ask the leader of the house for a Government statement from the Cabinet Secretary for local government if possible, and, indeed, for further guidance on the obligations on local authorities under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. I'm sure the Cabinet Secretary will be aware that in our community the leisure centre at Pontllanfraith is under threat of closure. It's had a last-minute reprieve temporarily because of the hard work of local people campaigning to save that asset. It does enhance people's well-being. It's had record numbers of users in the last financial year, but the local authority, like every other, is caught in this position, due to the fiscal policies of the British state, of desperately trying to raise money, and they would like to sell off the land for the leisure centre in order to sell to developers to make money to pay for services. And Caerphilly council is now having an overall leisure and well-being review, and I think, as part of that review, having greater clarity on their obligation under the well-being Act would enhance that review, and would make it very clear to them their obligations, and, hopefully, will lead to an outcome where citizens can continue to enjoy the outstanding facilities at Pontllanfraith and elsewhere for the future.
Hoffwn ofyn i arweinydd y tŷ am ddatganiad Llywodraeth gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol os yw'n bosibl, ac, yn wir, am arweiniad pellach ar y rhwymedigaethau ar awdurdodau lleol o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol bod y ganolfan hamdden yn ein cymuned ym Mhontllanfraith dan fygythiad o gau. Mae wedi'i harbed ar y funud olaf dros dro oherwydd gwaith caled y bobl leol sy'n ymgyrchu i gadw'r ased hwnnw. Mae yn gwella lles pobl. Y mae wedi cofnodi'r nifer mwyaf o ddefnyddwyr erioed yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, ond mae'r awdurdod lleol, fel pob un arall, wedi'i ddal yn y sefyllfa hon, oherwydd polisïau cyllidol y wladwriaeth Brydeinig, o ymdrechu'n daer i godi arian, a byddent yn hoffi gwerthu tir y ganolfan hamdden a'i werthu i ddatblygwyr i wneud arian i dalu am wasanaethau. Ac mae cyngor Caerffili bellach yn cynnal adolygiad cyffredinol o hamdden a lles, ac rwy'n credu, yn rhan o'r adolygiad hwnnw, byddai cael mwy o eglurder ynghylch eu rhwymedigaeth o dan y Ddeddf llesiant yn gwella'r adolygiad hwnnw, ac yn datgan eu rhwymedigaethau iddynt yn glir iawn, a, gobeithio, yn arwain at ganlyniad lle gall dinasyddion barhau i fwynhau'r cyfleusterau rhagorol ym Mhontllanfraith ac mewn mannau eraill yn y dyfodol.
The Member makes a very important point. It's one of the very desperate effects of the austerity agenda overall, and although councils in Wales have been protected by this Government in a way that hasn't been possible for councils in England, nevertheless the austerity agenda bites hard. And it bites hardest on some of our hard-fought-for and much-loved community facilities. And that's happening right across Wales, and lots of councils are indeed struggling with that. And it's a real dilemma between supporting statutory services that councils must maintain and the so-called discretionary, but nevertheless absolutely essential, services that the Member points out.
It's not for us to second-guess the individual decisions of different councils and so on, but I know that my Cabinet Secretary colleague is in constant dialogue with the Welsh Local Government Association and with individual councils about their well-being duties, and I'm sure that he'd be more than happy to write out again to them expressing the overarching strategic nature of their duties under the Act, although I would emphasise that individual decisions are very much a matter for the local democratic institution.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Mae'n un o effeithiau enbyd iawn yr agenda cyni yn gyffredinol, ac er bod cynghorau yng Nghymru wedi'u diogelu gan y Llywodraeth hon mewn ffordd na fu'n bosibl i gynghorau yn Lloegr, serch hynny, mae'r agenda cyni yn achosi cryn broblemau. Ac mae'n gwneud hynny fwyaf ar rai o'n cyfleusterau cymunedol agosaf at ein calonnau y mae pobl wedi brwydro'n galed i'w cael. Ac mae hynny'n digwydd ledled Cymru gyfan, ac mae llawer o gynghorau yn wir yn gweld hynny'n anodd. Ac mae'n benbleth wirioneddol rhwng cefnogi gwasanaethau statudol y mae'n rhaid i gynghorau eu cynnal a'r gwasanaethau dewisol fel y'u gelwir, ond rhai sy'n gwbl hanfodol serch hynny, fel y mae'r Aelod yn ei nodi.
Nid ein lle ni yw rhagweld penderfyniadau unigol y gwahanol gynghorau ac ati, ond gwn fod fy nghyd Ysgrifennydd y Cabinet yn trafod yn gyson â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac â chynghorau unigol ynghylch eu dyletswyddau llesiant, ac rwy'n siŵr y byddai'n fwy na pharod i ysgrifennu atynt eto yn mynegi natur strategol trosfwaol eu dyletswyddau o dan y Ddeddf, er y byddwn i'n pwysleisio bod penderfyniadau unigol yn sicr yn fater i'r sefydliad democrataidd lleol.
A allaf ddiolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad, a mynd ar ôl agwedd sydd yn bwysig yn gyfoes rŵan? Mae llygredd awyr yn parhau i fod yn broblem sy'n wynebu llawer o bobl yn fy rhanbarth i, fel rŷch chi'n ymwybodol, yn dod o Abertawe eich hunan. Yn yr Hafod yn Abertawe, yn Nhreforys, a hefyd ym Mhort Talbot, mae llygredd awyr yn achosi afiechyd a marwolaethau dianghenraid. Pan gymerodd ClientEarth y Llywodraeth hon i'r llys, cyfaddefwyd bod diffyg gweithredu'r Llywodraeth ar lygredd aer yn anghyfreithlon. Rydym ni nawr yn disgwyl i gynllun awyr glân i Gymru a'r parthau awyr glân gael eu lansio. A allaf felly ofyn am ddadl a diweddariad cyn gynted ag y bo modd ar y cynllun yma, a hefyd ofyn pryd y gall y Cynulliad ddisgwyl gwybodaeth bellach ar y parthau awyr glân? Diolch yn fawr.
May I thank the leader of the house for her statement and pursue an issue that is important these days? Air pollution continues to be a problem facing many people in my region, as you will know, coming from Swansea yourself. In Hafod in Swansea, in Morriston and in Port Talbot, air pollution causes ill health and unnecessary deaths. Now, when ClientEarth took this Government to court, it was admitted that the Government’s lack of action on air pollution was unlawful. We are now waiting for the clean air plan for Wales and the clean air zones to be launched. Can I ask you, therefore, for a debate and an update as soon as possible on this plan, and ask when this Assembly can expect further information on the clean air zones? Thank you.
The Minister's listening to your remarks, which I'm sure she concurs with, and she will be bringing forward a statement for the house to consider shortly. I would like also to say, though, that there's very much an equalities issue here as well. One of the interesting things, if Members have access to university studies about clean air, is that, in Swansea for example, much of the pollution generated by the cars on the seafront in Swansea, from the very wealthy parts of the city, actually flows up the hill in a perfect storm to the poorer part of the cities at the top. So, the pollution generated by the wealthy parts of the city actually impacts heaviest on the poorer parts of the city. So, I'm not sure that everybody is entirely aware of quite how air flows work in that way, and the complexity of actually managing variable traffic speeds, for example, in order to reduce the way that air flow actually happens, given particular climatic conditions. We didn't suffer from the snow in Swansea particularly over the weekend, but we had severe wind, and that caused some very serious pollution issues in the city in pockets, as it pocketed in particular aspects of the city. And Swansea University has been very proactive in its pursuit of that as an issue. And I know the Minister is very well aware of these issues, and she will be taking those into account when she brings her statement forward.
Mae'r Gweinidog yn gwrando ar eich sylwadau, ac rwy'n sicr ei bod yn cytuno â nhw, a bydd hi'n cyflwyno datganiad er mwyn i'r tŷ ei ystyried cyn bo hir. Fodd bynnag, hoffwn i hefyd ddweud bod mater o gydraddoldeb yn y fan yma hefyd yn sicr. Un o'r pethau diddorol, os oes gan Aelodau fynediad at astudiaethau prifysgol ar aer glân, yw, yn Abertawe er enghraifft, bod llawer o'r llygredd o ganlyniad i geir ar lan y môr yn Abertawe, o rannau cyfoethog iawn y ddinas, yn llifo mewn gwirionedd i fyny'r rhiw mewn storm berffaith i rannau tlotach y ddinas ar y brig. Felly, mae'r llygredd a gynhyrchir gan rannau cyfoethog y ddinas yn effeithio fwyaf ar rannau tlotaf y ddinas mewn gwirionedd. Felly, nid wyf yn sicr bod pawb yn hollol ymwybodol o sut yn union y mae llif yr aer yn gweithio yn y ffordd honno, a chymhlethdod rheoli cyflymder traffig amrywiol mewn gwirionedd, er enghraifft, er mwyn lleihau y ffordd y mae llif yr aer hwnnw yn digwydd mewn gwirionedd, o gofio'r amodau hinsoddol arbennig. Ni wnaethom ddioddef yn arbennig o'r eira yn Abertawe dros y penwythnos, ond cawsom wynt difrifol, ac achosodd hynny broblemau llygredd difrifol iawn mewn rhannau o'r ddinas, gan ei fod wedi effeithio ar agweddau penodol ar y ddinas. Ac mae Prifysgol Abertawe wedi bod yn rhagweithiol iawn wrth fynd ar drywydd y mater. A gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o'r materion hyn, ac y bydd yn rhoi ystyriaeth i hynny pan fydd yn cyflwyno ei datganiad.
Diolch i ysgrifennydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar werthfawrogi gweithlu'r gwasanaeth iechyd. Ac rydw i'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Vaughan Gething, i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.
The next item, therefore, is the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on valuing the NHS workforce. And I call on the Cabinet Secretary, Vaughan Gething, to make his statement. Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd.
A statement on the NHS workforce is, of course, timely, particularly given the extraordinary weather experience over the last week. I am grateful for the opportunity to join the First Minister in placing on record my gratitude and appreciation for the response of public service workers across local government, the national health service, emergency services, the third sector, and, of course, the wider public. The extraordinary commitment shown by NHS staff that we have all seen in the past few days is just another example of why they are held in such high regard by this Government and, of course, the people of Wales.
I want to highlight the work already under way to support, develop and expand the workforce, both now and in the future. We regularly discuss the recruitment challenges facing the national health services. The challenges are real, and, of course, I expect scrutiny. However, it is an undeniable fact that, despite eight years of austerity at the hands of the UK Government, tough financial choices made by this Welsh Government have seen the NHS workforce grow to record levels. Official statistics show that we have a record number of total staff working in NHS Wales. We have record numbers of qualified nurses and midwives, hospital consultants, and ambulance staff.
And this Government continues to take positive action, through our 'Train. Work. Live.' initiative, to support NHS organisations to train and recruit the workforce that they and we need. Already our return on investment has been significant, particularly in terms of the number of doctors choosing Wales to undertake their GP training. This May, I will be in Belfast for the launch of year two of the nurse 'Train. Work. Live.' campaign. And, later in the summer, 'Train. Work. Live.' will expand to include allied health professionals, with a focus on increasing the mix of healthcare professionals in primary care.
As well as recruitment initiatives, the continued investment that this Government has chosen to make in the education and training of the current and future NHS workforce is critical. Members will know that the budget for non-medical healthcare professionals has grown year on year. In December last year, I announced a £107 million package of support for 2018-19, and that is a £12 million increase on the year before.
And this continued investment during the past five years means that there has been a sustained increase in training places in Wales. This includes, over that time, 68 per cent more nurses in training, health visitor training places have more than doubled, an increase of 42 per cent in midwifery training places, 51 per cent extra occupational therapy training places, and an increase of 53 per cent in physiotherapy training places. We have invested and will continue to invest in training for healthcare scientists, dental hygienists and therapists, and in key emerging areas like training in genetics.
The role of the paramedic is changing, and will continue to evolve within a wide variety of care settings. There will continue to be a greater emphasis on critical decision making, treatment and management, rather than the historic focus on transporting patients to accident and emergency. And we are supporting those changes in the paramedics' role, and, since 2014, the number of paramedic training places available in Wales has increased by 139 per cent.
Unlike some other parts of the UK, this Welsh Government recognises how important it is to support our healthcare students during their study. That's why we have kept the NHS bursary. Last year, I announced that we would consult on future plans for the longer term financial support for healthcare students. That consultation will begin in the coming weeks, and I look forward to receiving a wide range of views from organisations and individuals to help inform future arrangements on a long-term basis.
As Members will of course be aware, there has been significant interest in the level of medical student places available in Wales. And in north Wales the debate around a new medical school has, of course, continued. And I have made the Government’s position clear. Our view is that Bangor University, working with Cardiff and Swansea medical schools, can and will deliver increased opportunities for medical education and training in north Wales. I know there has been a significant amount of work already undertaken to inform proposals for the future.
I hope to be in a position to say more about those proposals in the coming weeks. But I want to make sure that we have a plan that is both deliverable and sustainable, and a plan that delivers the ability for students to undertake and complete their medical degree programmes in north Wales. While much of the focus has been on north Wales, many of the challenges we face in the north are also present in other parts of the country, particularly in west Wales, and I want to ensure that we also address those as part of a coherent plan for Wales.
Despite the record staff figures, we know that demand continues to grow. That is part of the reason for our need to reform health and care services. We need more staff in certain professions and specialties, but we know that is only part of the answer. The fact that the challenges we currently face are taking place within the context of record numbers of staff demonstrates this. We owe it not only to the citizens of Wales, but to our NHS workforce too, to do this. We need to create a system that allows them to succeed in delivering the best possible care. That is why, when discussing our workforce, we cannot separate it from real and meaningful reform, including, of course, the need for new models of care that were highlighted in the parliamentary review.
Part of the system reform we're committed to, of course, specifically in relation to the workforce, is the establishment of Health Education and Improvement Wales. This is a major and significant change. It demonstrates this Government’s commitment to a new, multidisciplinary approach to our health services. HEIW is not simply a structural change. It is a new, strategic approach to the long-term future of the health workforce. I was pleased that the recent parliamentary review recognised, in a number of significant ways, how the creation of HEIW could be harnessed to deliver the vision of seamless health and care in Wales. The review also identified the opportunity for HEIW and Social Care Wales to lead the way for partnership across the health and social care system. I expect those two bodies to be working as one across many of the challenges that will face our care workforce in the years ahead.
Like all of the public sector workforce, staff in NHS Wales have suffered at the hands of UK Government austerity. That is why we have repeatedly called on the UK Government to end the cap on public sector pay and give workers across the UK a much deserved pay rise, and it remains our view that that pay rise must be fully funded by the UK Government. One of the strengths in Wales is our commitment to social partnership and collaboration between the Welsh Government, the NHS and trade unions. This strength is something we will build on in moving forward once we have received the pay review body's recommendations in May to agree on a fair and affordable pay award.
Our NHS looks forward to its seventieth birthday this year. It remains a truly great achievement of political will and community values to create and sustain our national health service. The NHS that we celebrate is, of course, the story of our staff: people drawn from all communities and all corners of the globe. I am tremendously proud of the people who make up our national health service and I look forward to continuing to serve them as we redesign the future for health here in Wales.
Diolch ichi, Llywydd.
Mae datganiad ynglŷn â gweithlu'r GIG wrth gwrs, yn amserol, yn enwedig o ystyried y tywydd eithriadol dros yr wythnos diwethaf. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i ategu'r Prif Weinidog drwy fynegi fy niolch a'm gwerthfawrogiad o ran y ffordd yr ymatebodd gweithwyr y gwasanaeth cyhoeddus yn llywodraeth Leol, y gwasanaeth iechyd gwladol, gwasanaethau brys, y trydydd sector, ac, wrth gwrs, am ymateb y cyhoedd ehangach. Mae'r ymrwymiad anhygoel a ddangoswyd gan staff y GIG a welwyd gan bob un ohonom yn yr ychydig ddyddiau diwethaf yn un enghraifft arall o pam y maent mor fawr eu parch gan y Llywodraeth hon ac, wrth gwrs, gan bobl Cymru.
Rwyf eisiau tynnu sylw at y gwaith sydd eisoes ar y gweill i gefnogi, datblygu ac ehangu'r gweithlu, yn awr ac yn y dyfodol. Rydym yn trafod yn rheolaidd yr heriau recriwtio sy'n wynebu'r gwasanaethau iechyd cenedlaethol. Mae'r heriau yn rhai go iawn, ac, wrth gwrs, rwy'n disgwyl y bydd craffu ar hyn. Fodd bynnag, mae'n ffaith ddiymwad bod dewisiadau ariannol anodd a wnaed gan Lywodraeth bresennol Cymru er gwaethaf wyth mlynedd o gyni dan law Llywodraeth y DU, wedi gweld gweithlu'r GIG yn tyfu i'r mwyaf y bu erioed. Mae ystadegau swyddogol yn dangos bod gennym y nifer mwyaf erioed o staff yn gweithio yn GIG Cymru. Mae gennym y nifer mwyaf erioed o nyrsys a bydwragedd cymwys, ymgynghorwyr ysbytai a staff y gwasanaeth ambiwlans.
Ac mae'r Llywodraeth hon yn parhau i weithredu'n gadarnhaol, drwy ein menter 'Hyfforddi. Gweithio. Byw', i gynorthwyo sefydliadau'r GIG i hyfforddi a recriwtio'r gweithlu sydd eu hangen arnyn nhw a ninnau. Eisoes mae ein hadenillion ar fuddsoddiad wedi bod yn sylweddol, yn enwedig o ran nifer y meddygon sy'n dewis Cymru ar gyfer ymgymryd â'u hyfforddiant meddyg teulu. Ym mis Mai, byddaf yn Belfast ar gyfer lansio blwyddyn dau yr ymgyrch nyrsio 'Hyfforddi. Gweithio. Byw'. Ac, yn ddiweddarach yn yr haf, bydd 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' yn ehangu i gynnwys gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, gan ganolbwyntio ar gynyddu'r gymysgedd o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ym maes gofal sylfaenol.
Yn ogystal â mentrau recriwtio, mae'r buddsoddiad parhaus y mae'r Llywodraeth hon wedi dewis ei wneud mewn addysg a hyfforddiant gweithlu'r GIG presennol ac yn y dyfodol yn hollbwysig. Bydd yr Aelodau'n gwybod bod y gyllideb ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol anfeddygol wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ym mis Rhagfyr y llynedd, cyhoeddais becyn cymorth £107 miliwn ar gyfer 2018-19, ac mae hynny'n gynydd o £12 miliwn ar y flwyddyn flaenorol.
Ac mae'r buddsoddiad parhaus hwn yn ystod y pum mlynedd diwethaf yn golygu bod cynnydd parhaus mewn lleoedd hyfforddi yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys, dros y cyfnod hwnnw, 68 y cant yn fwy o nyrsys dan hyfforddiant, mae lleoedd hyfforddiant ar gyfer ymwelwyr iechyd wedi mwy na dyblu, bu cynnydd o 42 y cant mewn lleoedd hyfforddi bydwreigiaeth, 51 y cant o leoedd hyfforddi therapi galwedigaethol ychwanegol, a chynnydd o 53 y cant yn y lleoedd hyfforddi ffisiotherapi. Rydym wedi buddsoddi, a byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn hyfforddiant ar gyfer gwyddonwyr gofal iechyd, therapyddion a hylenyddion deintyddol, ac mewn meysydd allweddol sy'n amlwg eu hunain megis hyfforddiant mewn geneteg.
Mae swyddogaeth y parafeddyg yn newid, a bydd yn parhau i ddatblygu o fewn amrywiaeth eang o leoliadau gofal. Bydd mwy o bwyslais yn dal i fod ar benderfyniadau, trin a rheoli critigol yn hytrach na ffocws hanesyddol ar gludo cleifion i adrannau damweiniau ac achosion brys ac rydym yn cefnogi'r newidiadau hynny yn swyddogaeth y parafeddygon, ac, ers 2014, cynyddodd nifer y lleoedd hyfforddi parafeddygon yng Nghymru gan 139 y cant.
Yn wahanol i rannau eraill o'r DU, mae'r Llywodraeth hon yn cydnabod pa mor bwysig yw cefnogi ein myfyrwyr gofal iechyd yn ystod eu cyfnod astudio. Dyna pam yr ydym wedi cadw bwrsariaeth y GIG. Y llynedd, cyhoeddais y byddem yn ymgynghori ar gynlluniau ar gyfer cymorth ariannol mwy hirdymor ar gyfer myfyrwyr gofal iechyd yn y dyfodol. Bydd yr ymgynghoriad hwnnw yn dechrau yn ystod yr wythnosau nesaf, ac edrychaf ymlaen at dderbyn amrywiaeth eang o safbwyntiau gan sefydliadau ac unigolion er mwyn helpu i osod sylfaen ar gyfer trefniadau yn y dyfodol ac yn y tymor hir.
Fel y gŵyr Aelodau wrth gwrs, bu cryn ddiddordeb mewn faint o leoedd myfyrwyr meddygol sydd ar gael yng Nghymru. Ac yn y gogledd mae'r ddadl am ysgol feddygol newydd wrth gwrs, wedi parhau. Ac rwyf wedi egluro safbwynt y Llywodraeth. Ein barn ni yw y gall ac y bydd Prifysgol Bangor, gan weithio gydag ysgolion meddygol Caerdydd ac Abertawe, yn darparu mwy o gyfleoedd ar gyfer addysg a hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru. Rwy'n gwybod bod cryn dipyn o waith wedi'i wneud eisoes i lunio cynigion ar gyfer y dyfodol.
Gobeithiaf fod mewn sefyllfa i ddweud mwy am y cynigion hynny yn ystod yr wythnosau nesaf. Ond rwyf am wneud yn siŵr bod gennym ni gynllun ymarferol a chynaliadwy, a chynllun sy'n rhoi'r modd i fyfyrwyr astudio a chwblhau eu rhaglenni gradd meddygol yn y gogledd. Er y bu llawer o bwyslais ar y gogledd, mae llawer o'r heriau a wynebwn yn y gogledd hefyd yn bod mewn rhannau eraill o'r wlad, yn enwedig yn y gorllewin, ac rwyf eisiau sicrhau ein bod hefyd yn ymdrin â hynny fel rhan o gynllun cydlynol ar gyfer Cymru.
Er gwaethaf y ffigurau staff gorau erioed, rydym yn gwybod bod galw yn parhau i gynyddu. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam mae angen inni ddiwygio gwasanaethau iechyd a gofal. Mae angen mwy o staff arnom ni mewn proffesiynau ac arbenigeddau penodol, ond gwyddom mai dim ond rhan o'r ateb yw hynny. Mae'r ffaith bod yr heriau sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd yn digwydd yng nghyd-destun y niferoedd gorau erioed o staff yn dangos hyn. Mae'n ddyletswydd arnom ni i wneud hyn nid yn unig i ddinasyddion Cymru, ond i weithlu ein GIG hefyd. Mae angen inni greu system sy'n caniatáu iddyn nhw allu darparu'r gofal gorau posibl. Dyna pam, wrth drafod ein gweithlu, na allwn ni ei wahanu o ddiwygio go iawn ac ystyrlon, gan gynnwys, wrth gwrs, yr angen am fodelau gofal newydd a ddaeth i'r amlwg yn yr arolwg seneddol.
Rhan o ddiwygiad y system yr ydym yn ymrwymedig iddi, wrth gwrs, yn benodol o safbwynt y gweithlu, yw sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Mae hwn yn newid mawr a sylweddol. Mae'n dangos ymrwymiad y Llywodraeth hon i ymdrin â'n gwasanaethau iechyd mewn ffordd newydd, amlddisgyblaethol. Nid dim ond newid strwythurol yw AaGIC. Mae'n ffordd newydd, strategol o roi sylw i ddyfodol tymor hir y gweithlu iechyd. Roeddwn yn falch bod yr arolwg seneddol diweddar yn cydnabod, mewn nifer o ffyrdd arwyddocaol, sut y gellid manteisio ar greu AaGIG i gyflawni'r weledigaeth o gael iechyd a gofal di-dor yng Nghymru. Adnabu'r adolygiad hefyd y cyfle i AaGIC a Gofal Cymdeithasol Cymru arwain y ffordd ar gyfer partneriaeth ar draws y system gofal ac iechyd cymdeithasol. Disgwyliaf i'r ddau gorff hynny weithio fel un i ymrafael â llawer o'r heriau fydd yn wynebu ein gweithlu gofal yn y blynyddoedd i ddod.
Fel pob un o weithluoedd y sector cyhoeddus, mae staff GIG Cymru wedi dioddef dan law cyni Llywodraeth y DU. Dyna pam yr ydym ni wedi galw dro ar ôl tro ar i Lywodraeth y DU roi terfyn ar y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus a rhoi codiad cyflog haeddiannol i weithwyr ledled y DU, a'n barn o hyd yw bod yn rhaid i'r codiad cyflog gael ei ariannu yn llawn gan Lywodraeth y DU. Un o'r cryfderau yng Nghymru yw ein hymrwymiad i bartneriaeth gymdeithasol a chydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, y GIG a'r undebau llafur. Mae'r cryfder hwn yn rhywbeth y byddwn yn adeiladu arno wrth symud ymlaen unwaith y byddwn wedi derbyn argymhellion y corff adolygu cyflog ym mis Mai i gytuno ar ddyfarniad cyflog teg a fforddiadwy.
Mae ein GIG yn edrych ymlaen at ei ben-blwydd yn 70 eleni. Mae'n dal yn gyflawniad gwirioneddol ragorol o ewyllys gwleidyddol a gwerthoedd cymunedol i greu a chynnal ein gwasanaeth iechyd gwladol. Stori ein staff yw'r GIG yr ydym yn ei ddathlu, wrth gwrs: pobl sy'n hannu o bob cymuned ac yn dod o bob cwr o'r byd. Rwy'n hynod falch o'r bobl sy'n ffurfio ein gwasanaeth iechyd gwladol ac edrychaf ymlaen at barhau i'w gwasanaethu wrth i ni ailgynllunio dyfodol iechyd yma yng Nghymru.
Thank you very, very much for your statement, Cabinet Secretary. Apologies that I'm not Angela Burns for you today. Can I just associate myself with your remarks thanking the NHS staff for their work, particularly during this last week? I think we've all been surprised and delighted in some ways by the pictures of people stumbling through the snow in order to fulfil what they think are their duties to the population of Wales.
I think one obvious way perhaps to recognise that commitment would be to fast track the staff in the NHS when they need the services of the NHS, not least so that they can get the quickest treatment or attention that they need for themselves, but because of the potential effect of that in making them able to come back into the workforce as soon as possible in order to offer their services, perhaps, in so doing, reducing the strain and stress on health boards when they're having to consider taking on agency staff. We know that 330,000 days were lost to stress-related conditions only last year, 2016-17, and, if those could have been acted on a little bit sooner, perhaps it would have been quicker or easier for those members of staff to come back into the workforce and continue offering the exemplary care to the people of Wales. I think agency staff cost £178.8 million last year. That's quite a big saving, if you can get people back into work as quickly as they would like. And, if you're worried at all that this sounds like preferential treatment, I'd ask you to consider the effect of behaving in this particular way, because it means that those NHS staff are back in work sooner and offering their services to the people who need them.
We also talked about—. I appreciate that this is a statement on the NHS workforce here, but, following the parliamentary review, I think it's become a little bit less meaningful, if I can put it like that, to talk about the NHS workforce in isolation from the social care workforce. I certainly welcome the investment in the training places for the prevention and rehabilitation professions, and for those training in medical care, but if you're looking at a seamless service—you mentioned it in your statement—I think these kinds of statements need to start talking also now about the impact and career paths of those in non-medical care. So, I was wondering whether we might have a similar statement fairly soon on the social care workforce, not just the NHS workforce.
I'm very, very pleased to hear about the growth in the NHS workforce, but could you give us an indication of where that growth has been concentrated geographically? Where are the staff in certain disciplines, and has reconfiguration and some of the noises off that we've heard fairly recently, not least with Hywel Dda, already been seen to have an effect on where people are interested in working, particularly in the hospital setting but not specifically?
Yes, we certainly do need more staff in certain professions and specialities. The role of the deanery has come up several times in arguments on this in the past, and I'm wondering whether you can give us some indication of whether there's a specific issue—I'll call it that, as there's not necessarily a problem—with the deanery promoting those specialisms that we need at the moment.
Just two more, if you'll bear with me, please, Llywydd. Obviously, I'm very pleased to see that more people are doing their GP training in Wales. Can you tell us how many of those people are actually from Wales and what we're doing to keep them once they've been trained here?
Then, finally, paramedic training—I was very pleased to see that. Can you confirm whether the pay rise that paramedics have recently been proffered, if you like, is conditional in any way on the particular training that you've referred to? Is it a generic pay rise or is it specifically allied to this new training that you mentioned in your statement? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, iawn am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Ymddiheuriadau nad Angela Burns ydw i i chi heddiw. A gaf i ategu eich sylwadau yn diolch i staff y GIG am eu gwaith, yn enwedig yn ystod yr wythnos diwethaf? Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi synnu ac yn falch iawn mewn rhai ffyrdd gan y lluniau o bobl yn straffaglu drwy'r eira er mwyn cyflawni'r hyn y maent yn ystyried yw eu dyletswyddau i boblogaeth Cymru.
Credaf mai un ffordd amlwg efallai i gydnabod yr ymrwymiad hwnnw fyddai blaenoriaethu staff yn y GIG pan fo angen gwasanaethau'r GIG arnyn nhw, nid lleiaf fel y gallan nhw gael y driniaeth neu'r sylw cyflymaf sydd ei angen arnyn nhw, ond oherwydd effaith bosib hynny yn gwneud iddyn nhw allu dod yn ôl i'r gweithlu cyn gynted â phosib er mwyn cynnig eu gwasanaethau, ac efallai, wrth wneud hynny, leihau straen a phwysau ar y byrddau iechyd pan fyddant yn gorfod ystyried defnyddio staff asiantaeth. Gwyddom fod 330,000 diwrnod wedi'u colli i anhwylderau sy'n gysylltiedig â straen y llynedd yn unig, 2016-17, a, pe gellid bod wedi gwneud rhywbeth ynghylch hynny ychydig yn gynt, efallai y byddai wedi bod yn gynt neu'n haws i'r aelodau hynny o staff ddod yn ôl i'r gweithlu a pharhau i gynnig y gofal rhagorol i bobl Cymru. Credaf fod staff asiantaeth wedi costio £178.8 miliwn y llynedd. Mae hynny'n arbediad eithaf mawr, os gallwch chi gael pobl yn ôl i'r gwaith mor gyflym ag y byddent yn hoffi. Ac, os ydych chi'n poeni o gwbl fod hyn yn swnio fel triniaeth ffafriol, gofynnaf i chi ystyried yr effaith o wneud hyn, oherwydd mae'n golygu bod staff y GIG yn ôl yn y gwaith yn gynt ac yn cynnig eu gwasanaethau i bobl sydd eu hangen.
Fe wnaethom ni sôn hefyd am—. Rwy'n sylweddoli mai datganiad ynglŷn â gweithlu'r GIG yw hwn, ond, yn dilyn yr arolwg seneddol, rwy'n meddwl ei bod hi bellach ychydig yn llai ystyrlon, os caf ei fynegi yn y geiriau hynny, i siarad am weithlu'r GIG ar wahân i'r gweithlu gofal cymdeithasol. Rwy'n sicr yn croesawu'r buddsoddiad yn y lleoedd hyfforddi ar gyfer y proffesiynau atal ac adsefydlu, ac i'r sawl sy'n hyfforddi mewn gofal meddygol, ond os ydych chi'n bwriadu cynnig gwasanaeth di-dor—a grybwyllwyd gennych yn eich datganiad—credaf fod yn rhaid i'r mathau hyn o ddatganiadau ddechrau sôn yn awr am effaith a llwybrau gyrfa'r rheini mewn gofal anfeddygol. Felly, tybed a allem ni gael datganiad tebyg yn weddol fuan ynglŷn â'r gweithlu gofal cymdeithasol, nid dim ond gweithlu'r GIG.
Rwy'n falch iawn o glywed am y twf yng ngweithlu'r GIG, ond a allwch chi roi syniad o ble mae'r twf hwnnw wedi ei ganolbwyntio yn ddaearyddol? Ble mae'r staff mewn rhai disgyblaethau, ac a yw ad-drefnu a pheth o'r anhrefn a welsom ni yn weddol ddiweddar, yn enwedig gyda Hywel Dda, eisoes yn ymddangos i gael effaith ar ble mae pobl yn ymddiddori mewn gweithio, yn enwedig mewn ysbytai ond nid yn benodol?
Oes, yn sicr mae angen mwy o staff mewn proffesiynau ac arbenigeddau penodol. Mae swyddogaeth y ddeoniaeth wedi codi droeon mewn dadleuon ar hyn yn y gorffennol, ac rwy'n meddwl tybed a allwch roi inni ryw syniad a oes mater penodol—byddaf yn ei alw'n hynny, gan nad oes problem o reidrwydd—gyda'r ddeoniaeth yn hybu rhai o'r arbenigeddau hynny sydd eu hangen arnom ni ar hyn o bryd.
Dim ond dau beth arall, os allwch chi fod yn amyneddgar â mi, os gwelwch yn dda, Llywydd. Yn amlwg, rwy'n falch iawn o weld bod mwy o bobl yn gwneud eu hyfforddiant meddygon teulu yng Nghymru. Allwch chi ddweud wrthym ni faint o'r bobl hynny sydd mewn gwirionedd o Gymru a beth ydym yn ei wneud i'w cadw ar ôl iddyn nhw gael eu hyfforddi yma?
Yna, yn olaf, hyfforddiant parafeddygon—roeddwn yn falch iawn o weld hynny. A allwch chi gadarnhau a yw'r codiad cyflog a gynigiwyd i barafeddygon yn ddiweddar, os mynnwch chi, yn amodol mewn unrhyw ffordd ar yr hyfforddiant penodol yr ydych wedi cyfeirio ato? A yw'n godiad cyflog cyffredinol neu benodol yn gysylltiedig â'r hyfforddiant newydd hwn a grybwyllwyd gennych chi yn eich datganiad? Diolch.
Thank you for that series of questions. Again, I think the commitment of staff that we've all seen—stories of people walking miles and miles through the snow to get in—and the tremendous support of the public, with people giving lifts and going up and down roads to give staff lifts as they've seen them coming in, really is tremendously heart-warming, which, again, reinforces the public value that is placed on the service.
I'm going to deal with the range of points. On your point about whether we could fast-track treatment for NHS staff, there's a piece of work already looking at this following previous comments made in the Chamber. I do think that we need to add a note of caution about this, because if we decide to advantage groups of staff, wherever they're from—whether it's the NHS, or whether it's the emergency services, carers or whoever it may be—and if we say that it won't be their clinical need but who they work for that will see them advantaged in the system, I think we need to think very carefully about what that means.
So, I certainly wouldn't stand up in the Chamber today and say that the NHS workforce will get prioritised over and above other people, but there are challenges about the NHS as an employer in any event. Any employer should support their employees with good occupational health support either to keep them in work or to help them return to work if they're out of work, and to understand the reasons for that as well. That's a different point to, potentially, seeing them leapfrog other citizens of the country for treatment.
On the social care workforce, actually, Rebecca Evans, in her previous role, made a number of statements about promoting the social care workforce and a career path for them. You'll hear more from Huw Irranca-Davies on those points in the coming months as well. Also, that will be linked into the commitments that the Government has made in 'Prosperity for All', about the social care sector being a priority sector as part of the foundational economy. So, you will hear more about the social care workforce individually as well as together, as I've indicated in my statement about the development of skills for and with that workforce that is, understandably, integrated, and will be more so, with the national health service.
On the geographical growth in numbers of staff, some of our areas have actually done particularly well with this. In nurse recruitment, for example, Hywel Dda have done particularly well on actually recruiting more nurses in the last year or two. Part of the challenge in different grades of staff is that it can be difficult recruiting in different parts of the country—that's why 'Train. Work. Live' was designed, because you can actually have a great life living in the western parts of Wales, whether north, mid or south, and it's about how you make those opportunities available and then understand what that means for those healthcare staff and their families to move there and to make a positive choice to live in or near that part of the country.
Some of that also, though, goes back to the points that I made in my statement about the models of care that are provided, because there's something about understanding and taking on board the challenges the parliamentary review set out for all of us that if we want to try and run our current models of care, then they won't work—they won't work for the staff or the public. So, our current way of running the whole service isn't fit for the future, and changing that really does matter. And I've given previous indications in the past of models of care that have changed that have made recruitment easier. Stroke care in Gwent is a good example of where change in the way care is delivered has made it easier to recruit the right staff to deliver that improved quality of care.
I can't tell you what the percentage of Welsh-domiciled GP trainees is, but I'll investigate to see if I can give a meaningful figure and write back to Members on that. And on band 6 and paramedics, you'll have seen that England announced a band 6 paramedic status some time ago. They've yet to agree how to get there, though, so that isn't in place there. We went through that, and, again, in social partnership we had a conversation with employers, with trade unions as well, and we not only agreed a road map for band 6—so, what that should mean—but, actually, how to get there too, because it is about new skills and those skills being consistently applied to have the band 6 pay that goes with it. Not every paramedic will want to do that. There will still be a role for band 5 paramedics within the service. So, we're in a good place, and that is money for reform and improvement. It's good for the workforce to do a job they will find interesting and the skills we will all benefit from in the public at large. We made a difficult choice to invest money in doing so, and that means there is money that we've invested there that isn't available in other parts of our workforce, but that is a choice we have made, again, for the future of the NHS and the people that it serves.
Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Unwaith eto, credaf fod yr ymrwymiad staff yr ydym i gyd wedi'i weld—straeon am bobl yn cerdded milltiroedd drwy'r eira i gyrraedd eu gwaith—a chefnogaeth aruthrol y cyhoedd, gyda phobl yn rhoi lifft ac yn tramwyo ffyrdd i roi lifft i staff wrth iddynt eu gweld yn mynd i'w gwaith, mewn gwirionedd yn hynod galonogol, sydd, unwaith eto, yn atgyfnerthu'r gwerth cyhoeddus a roddir ar y gwasanaeth.
Rwy'n mynd i ymdrin â'r amrywiaeth o bwyntiau. Ynglŷn â'ch pwynt ynghylch a allem ni flaenoriaethu staff y GIG, mae darn o waith eisoes yn rhoi sylw i hyn yn dilyn sylwadau blaenorol a wnaed yn y Siambr. Rwy'n meddwl bod angen inni ymbwyllo ynglŷn â hyn, oherwydd os ydym yn penderfynu rhoi mantais i grwpiau o staff, o ble bynnag y maen nhw—p'un a ydyn nhw yn y GIG, neu yw y gwasanaethau brys, gofalwyr neu bwy bynnag—ac os ydym yn dweud nad eu hangen clinigol ond i bwy maen nhw'n gweithio fydd yn eu gweld yn cael mantais yn y system, rwy'n credu bod angen inni feddwl yn ofalus iawn am yr hyn y mae hynny'n ei olygu.
Felly, yn sicr ni fyddwn yn sefyll yn y Siambr heddiw a dweud y bydd gweithlu'r GIG yn cael blaenoriaeth dros bobl eraill, ond mae heriau am y GIG fel cyflogwr beth bynnag. Dylai unrhyw gyflogwr gefnogi eu gweithwyr gyda chymorth iechyd galwedigaethol da naill ai i'w cadw mewn gwaith neu i'w helpu i ddychwelyd i'r gwaith os nad ydyn nhw yn y gwaith, ac i ddeall y rhesymau dros hynny yn ogystal. Mae hynny'n bwynt gwahanol, o bosib, i'w gweld yn cael blaenoriaeth dros ddinasyddion eraill y wlad ar gyfer triniaeth.
O ran y gweithlu gofal cymdeithasol, mewn gwirionedd, gwnaeth Rebecca Evans, yn ei swyddogaeth flaenorol, nifer o ddatganiadau ynglŷn â hyrwyddo'r gweithlu gofal cymdeithasol a llwybr gyrfa ar eu cyfer. Byddwch yn clywed mwy gan Huw Irranca-Davies ynghylch y pwyntiau hynny yn y misoedd nesaf yn ogystal. Hefyd, bydd hynny yn gysylltiedig ag ymrwymiadau a wnaed gan y Llywodraeth yn 'Ffyniant i bawb', bod y sector gofal cymdeithasol yn sector blaenoriaeth yn rhan o'r economi sylfaenol. Felly, byddwch yn clywed mwy am y gweithlu gofal cymdeithasol yn unigol yn ogystal â gyda'i gilydd, fel yr wyf wedi dangos yn fy natganiad ynghylch datblygu sgiliau ar gyfer a chyda'r gweithlu hwnnw sydd, yn ddealladwy, yn integredig, a bydd yn fwy felly, gyda'r gwasanaeth iechyd gwladol.
O ran y twf daearyddol yn nifer y staff, mae rhai o'n hardaloedd mewn gwirionedd wedi gwneud yn dda iawn yn hyn o beth. O ran recriwtio nyrsys, er enghraifft, mae Hywel Dda wedi gwneud yn dda iawn mewn gwirionedd o ran recriwtio rhagor o nyrsys yn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf. Rhan o'r her ar gyfer gwahanol raddau o staff yw y gall fod yn anodd recriwtio mewn gwahanol rannau o'r wlad—dyna pam y cynlluniwyd 'Hyfforddi. Gweithio. Byw', oherwydd gallwch gael bywyd gwych yn byw yn rhannau gorllewinol Cymru, boed y gogledd, y canolbarth neu'r de, ac mae'n ymwneud â sut yr ydych chi'n sicrhau bod y cyfleoedd hynny ar gael ac yna yn deall beth y mae hynny'n ei olygu i staff gofal iechyd a'u teuluoedd i symud yno a gwneud y dewis cadarnhaol o fyw yn neu ger y rhan honno o'r wlad.
Mae rhywfaint o hynny hefyd, fodd bynnag, yn mynd yn ôl at y pwyntiau a wneuthum yn fy natganiad am y modelau gofal a ddarperir, oherwydd mae a wnelo hyn i raddau â dealltwriaeth ac ystyried yr heriau a nododd yr arolwg seneddol ar gyfer pob un ohonom ni os ydym yn dymuno rhedeg ein modelau gofal presennol, yna ni fyddan nhw'n gweithio—ni fyddan nhw'n gweithio ar gyfer y staff na'r cyhoedd. Felly, nid yw ein ffordd bresennol o redeg y gwasanaeth cyfan yn addas ar gyfer y dyfodol, ac mae newid hynny yn bwysig mewn gwirionedd. Ac rwyf wedi sôn o'r blaen yn y gorffennol am fodelau gofal sydd wedi newid sydd wedi gwneud recriwtio yn haws. Mae gofal strôc yng Ngwent yn enghraifft dda o ble mae newid yn y ffordd y cyflwynir gofal yn ei gwneud hi'n haws recriwtio'r staff cywir i ddarparu'r gofal hwnnw o ansawdd gwell.
Ni allaf ddweud wrthych beth yw'r ganran o hyfforddeion meddyg teulu sy'n hanu o Gymru, ond byddaf yn ymchwilio i weld os gallaf roi ffigur ystyrlon ac yn ysgrifennu at yr Aelodau ynghylch hynny. Ac ynglŷn â band 6 a pharafeddygon, byddwch wedi gweld bod Lloegr wedi cyhoeddi statws parafeddygon band 6 beth amser yn ôl. Maen nhw eto i gytuno ar sut i gyflawni hynny, serch hynny, felly dyw hynny ddim ar waith yno. Fe wnaethom ni hynny, ac, unwaith eto, mewn partneriaeth gymdeithasol cawsom sgwrs â chyflogwyr, gydag undebau llafur yn ogystal, ac fe wnaethom ni gytuno nid yn unig ar gynllun ar gyfer band 6—felly, beth ddylai hynny ei olygu—ond, mewn gwirionedd, sut i gyflawni hynny hefyd, oherwydd mae'n ymwneud â sgiliau newydd a'r sgiliau hynny'n cael eu defnyddio'n gyson i gael y cyflog band 6 sy'n gysylltiedig â hynny. Ni fydd pob parafeddyg yn dymuno gwneud hynny. Bydd swyddogaeth yn dal i fod ar gyfer parafeddygon ym mand 5 yn y gwasanaeth. Felly, rydym mewn sefyllfa dda, ac arian ar gyfer diwygio a gwella yw hwnnw. Mae'n dda ar gyfer y gweithlu i wneud gwaith y maent yn ei chael yn ddiddorol ac i feithrin y sgiliau y byddwn oll yn elwa arnyn nhw yn y byd cyhoeddus yn gyffredinol. Rydym ni wedi gwneud dewis anodd i fuddsoddi arian wrth wneud hynny, ac mae hynny'n golygu bod arian yr ydym wedi'i fuddsoddi yn yr agwedd honno nad yw ar gael mewn rhannau eraill o'n gweithlu, ond dyna'r dewis a wnaethom ni, unwaith eto, ar gyfer dyfodol y GIG a'r bobl y mae'n eu gwasanaethu.
I think the stories that we've heard from across the NHS in the recent extreme weather conditions show the extreme dedication of staff to provide care for their patients, and I hope that they hear our gratitude for their commitment to their work and the service they provide.
Credaf fod y straeon yr ydym ni wedi'u clywed am bob rhan o'r GIG yn yr amodau tywydd eithafol diweddar yn dangos ymroddiad anhygoel y staff i ddarparu gofal ar gyfer eu cleifion, a gobeithiaf y byddant yn clywed ein diolch am eu hymrwymiad i'w gwaith a'r gwasanaeth y maen nhw'n ei ddarparu.
Diolch yn fawr iawn, i holl staff yr NHS, am eich ymroddiad chi.
Mae nifer o gwestiynau gen i i'w gofyn. Mi fyddai rhywun yn gallu taeru bod popeth yn iawn o ran lefelau staffio yn y gwasanaeth iechyd o wrando ar y datganiad yma, ond mae gen i nifer o bethau rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig i'w pwysleisio a thynnu sylw atyn nhw yn fan hyn. Yr honiad yma bod yna record o nifer o staff yn gweithio yn yr NHS. Mae gennym ni'n dal lai o GPs, er enghraifft, yn gweithio yn yr NHS yng Nghymru nag oedd gennym ni yn 2013. Nid yw StatsWales wedi cyhoeddi ffigurau ar gyfer nifer cyfatebol o swyddi llawn amser ers tair blynedd, tra eu bod nhw'n edrych ar safon y data. Mae gennym ni lai o feddygon ysbytai nag yn 2014 unwaith yr ydych chi'n tynnu'r categori 'general practice doctors in training' allan o'r ffigurau—rhywbeth a gafodd ei ychwanegu o rywle at y ffigurau yn 2015.
Mae'n wir i ddweud bod ffigurau swyddogol yn dangos bod mwy o bobl yn gweithio mewn roles nyrsio, bydwreigiaeth ac ymwelwyr iechyd. Nid yw hi, serch hynny, o'ch datganiad chi y prynhawn yma, yn glir faint o nyrsys wedi eu cymhwyso sydd yn gweithio—hynny ydy, wedi eu cymhwyso'n llawn—o fewn ein gwasanaeth iechyd ni. Ac rydym ni'n gwybod o gais rhyddid gwybodaeth gan y Daily Post yn ddiweddar fod yna 750 yn llai o nyrsys wedi cymhwyso yn llawn ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr nag oedd gennym ni bum mlynedd yn ôl.
Ac ychwanegwch at hyn bryderon ynglŷn â Brexit, ac nid ydym wedi gweld effaith hynny eto, er bod yna dystiolaeth anecdotaidd, yn sicr, ynglŷn â'r effaith negyddol. Ond a fyddech chi'n cyfaddef bod y darlun gawsom ni gennych chi yn y datganiad yn un anghyflawn? A wnewch chi gyfaddef hefyd fod rhaid i ni roi ystyriaeth wastad i'r darlun cyflawn, yn cynnwys yr elfennau negyddol—y problemau o ran cynllunio gweithlu—yn hytrach na'r elfennau positif sydd yna, heb gwestiwn, neu allwn ni ddim mynd i'r afael â datrys rhai o'r problemau hynny.
O ran lleoedd hyfforddiant wedyn, unwaith eto rydych chi'n sôn am leoedd hyfforddiant nyrsio, parafeddygon a gweithwyr iechyd eraill. Rwy'n dathlu unrhyw gynnydd sydd yna mewn niferoedd hyfforddiant, ond allwn ni ddim osgoi y cwestiwn anodd sydd yna ynglŷn â hyfforddiant meddygon a GPs yn benodol. Rwy'n eiddgar iawn i weld y Llywodraeth yma'n dod â ffigur i ni—faint o feddygon ydych chi'n gobeithio y gallwn ni weld yn cael eu hyfforddi yng Nghymru yn y blynyddoedd i ddod, ble bynnag y mae'r rheini? Hynny ydy, beth ydy ein hallbwn ni i fod o ran nifer y meddygon sy'n cael eu hyfforddi yma?
Mae hynny'n dod â ni ymlaen at y cynlluniau ar gyfer canolfan feddygol ym Mangor. Rydych chi'n hollol iawn, gyda llaw, fod y gorllewin hefyd yn bwysig iawn o ran cynyddu niferoedd pobl sy'n cael eu hyfforddi, ond, o ran Bangor, rwy'n falch iawn bellach fod sôn am hyfforddi meddygon ym Mangor yn rhan ganolog o unrhyw ddatganiad ar gynllunio ar gyfer y gweithlu. Rydw i a Siân Gwenllian yn sicr yn falch iawn i weld ein bod ni'n ennill tir yn fan hyn. Rwy'n hyderus iawn ar ôl trafodaethau efo Prifysgol Bangor ein bod ni'n mynd i'r cyfeiriad iawn, ond mi wnaf i, fel rwy'n ei wneud bob tro, ofyn i chi am ychydig llai o amwyster. Rydych chi'n sôn am gyfleon hyfforddi. Dywedwch wrthym ni rŵan eto y bydd hyfforddiant llawn yn digwydd ym Mangor o flwyddyn 1 i 5, achos dyna'r cyfeiriad rydym ni angen mynd iddo fo ac rydw i'n hyderus ein bod ni yn mynd i'r cyfeiriad hwnnw. Hefyd, mae'n bosib bod aderyn mewn llaw yn werth dau mewn llwyn, ac mae'n bosib na ddylwn i ganolbwyntio dim ond ar y meddygon, ond rwy'n dweud wrthych chi fod yna bwysau yn barod i gynnwys hyfforddiant deintyddol yn y ganolfan newydd ym Mangor. Rydw i eto, yr wythnos diwethaf, wedi cael pwysau i gyflwyno elfen o hyfforddiant fferyllol yn y ganolfan ym Mangor. Hynny ydy, nid dim ond meddygon yr ydym ni'n sôn amdanyn nhw ond yr holl ystod o weithwyr proffesiynol ar draws y gwasanaeth iechyd.
Yn fyr iawn, o ran nyrsio, a allwch chi roi sylw i ni ynglŷn â datblygiad proffesiynol parhaus ar gyfer nyrsys yn benodol? Rwy'n gwybod ei fod o'n rhywbeth y mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn bryderus ynglŷn ag o, sef fod yna ddiffyg amser a sylw yn cael eu rhoi i CPD. Hefyd, nid oedd dim cyfeiriad yn y datganiad at ddarparu ar gyfer y Bil lefelau staffio diogel. A oes yna ddatganiad ynglŷn â ble yr ydym ni arni?
Thank you, to all the NHS staff, for your commitment.
I have a number of questions to ask. One could insist that everything was fine in terms of staffing levels in the NHS in listening to this statement, but I do have a number of issues that I think are important to emphasise and to highlight here. This claim that there’s a record number of staff working in the NHS. We still have fewer GPs working in the NHS in Wales than we had in 2013. StatsWales hasn’t published figures for corresponding numbers of full-time posts for three years, whilst they are looking at the quality of the data. We have fewer hospital doctors than we had in 2014 once you remove that 'general practice doctors in training' category from the figures—something that was added from somewhere to the figures in 2015.
It’s true to say that official figures do show that there are more people working in nursing, midwifery and health visitor roles. It isn’t clear, however, from your statement this afternoon, how many qualified nurses are working—that is to say, fully qualified nurses—within our national health service. And we know from a freedom of information request from the Daily Post recently that 750 fewer nurses are fully qualified in the Betsi Cadwaladr health board than we had five years ago.
And add to that concerns about Brexit, and we haven’t felt the impact of that as of yet, although there is anecdotal evidence about the negative impact it will have. But would you admit that the picture that you painted in your statement is incomplete? Would you also admit that we must give consideration to the full picture, including those negative elements—the problems in terms of workforce planning—rather than just looking at the positives that there undoubtedly are, or we can’t truly get to grips and resolve some of those problems?
In terms of training places, once again you refer to paramedics, nurses and other health professionals in relation to training places. I celebrate any increase in training places, but we can't avoid the difficult question on GP and doctor training specifically. I am very eager to see this Government bringing us a figure as to how many doctors you hope to see trained in Wales in ensuing years, wherever they may be. What is our output to be in terms of the number of doctors trained here?
And that brings us on to plans for a medical centre in Bangor. You’re entirely right in saying that the west is also very important in terms of increasing the numbers trained, but, in terms of Bangor, I’m very pleased now that talk of medical training in Bangor is a central part of any statement on NHS workforce planning. Siân Gwenllian and I are certainly pleased to see that we are gaining ground here, and I’m very confident, having had discussions with Bangor University, that we are moving in the right direction. But, as I always do, I will ask you for a little less ambiguity. You talk about training opportunities; tell us once again that full training will be available in Bangor from year 1 to year 5, because that’s the direction we need to travel in—and I’m confident that we are going in that direction. Also, a bird in the hand may be worth two in the bush, and perhaps I should not just focus on doctors, because I can tell you that there is pressure already to include dental training in the new centre in Bangor. Again, last week, I was asked about introducing an element of pharmaceutical training in Bangor. So, it’s not just doctors that we’re talking about here, but the whole range of professionals across the health service.
And just very briefly in terms of nursing, can you comment on continuing professional development for nurses specifically? I know it’s something that the RCN is concerned about, namely the lack of time and attention given to CPD. Also, there was no reference in the statement to provisions for the safe staffing levels Bill. Is there a statement on where we are with that?
Thank you for that series of questions. I'll try and take them in a sensible order. I want to start at the outset by saying that I don't think my statement does avoid the reality of some of the challenges we face. I'm very explicit about those challenges in this statement as well. It's certainly not any desire on my part not to paint the full picture. If you wanted a complete, detailed picture, I'd still be on my feet for some time, which I might be happy to be but other Members may not be so. But, it is an undeniable fact, not a claim—it is an undeniable fact—that we do have record numbers of NHS staff. That is an undeniable fact. But, within that, we recognise there are challenges within different staff groups and also how we get our staff groups to work in a different way now and in the future. That's so much of what we have to spend our time upon.
I'll try and deal with your questions about doctor recruitment at this point as well, and training. I don't think we have really been ambiguous about our expectation for north Wales. I've been clear that I wanted to see as much medical training and education as possible taking place within north Wales. I've deliberately not committed to saying absolutely what that would be because I don't have a plan in front of me to do so, and I need to understand the evidence of what is possible, the discussions that I've indicated in my statement that are taking place, and then there will be a signed-off plan. At that point, there'll be more detail.
Not only that though, but hearing the Cabinet Secretary for Education intervene, there's a serious point about the work that we have to do together—that we have to continue to do together—on funding, because there are pressures in the budget, as everyone in this room will know. So, it's not just about having a plan that looks and sounds great, but actually we have to fund it. If we're going to fund a plan to do that, about who we expect to take up those places, and really then see a benefit for us as a whole and actually see more doctors from Wales being able to train, work and live within Wales, but also more doctors then staying in Wales, wherever they come from, at the end of their period of study, we can't avoid these very real and practical discussions that we need to have and it can't simply be that I announce a great policy position and I then say to the Cabinet Secretary for Education, 'You now need to pay for it.' It's not as simple as that and nor should it be.
On the broader point about the future of the workforce, that's why I made reference to Health Education and Improvement Wales, and actually what will come from that and the long-term plan for health and care in Wales. We'll need to understand, for that future workforce, the models of care we want to have and the staff we'll need to be able to deliver that too. I just want to make this point about—. You mentioned GP challenges; well, that's why the first phase of ‘Train. Work. Live.’ with GPs has been so successful and such good news for us that we overfilled our places as a country. But it's also worth pointing out when we talk about GP numbers that the great majority of GPs are not employed by the national health service. They contract with the national health service to provide services, and part of our challenge in delivering a future NHS workforce is having models of employment that allow us to do that.
I'll deal with your questions about nurse recruitment as well. We do have a record number of qualified nurses right across the national health service. Some of that varies from one health board to another. I recognise that you were making points about north Wales, but I'm really clear that this is about qualified nurses, and this goes back to the point about the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016, which will be commenced in April. Commencement is not being delayed, and I expect to report in the future to this place on the early stages of doing that to see the impact of that and to see whether we are seeing improvements in the quality of care as a result, because that was the point of the Act. It is to make sure that we see improvements in the quality of care delivered. But there's something about saying that those will be qualified nurses, so we're not moving down the track with the NHS workforce that they've been taking in England where they're introducing nurse associates. The Nursing and Midwifery Council have agreed to regulate them, but I am genuinely concerned, as are indeed the chief nursing officers of Wales, Scotland and Northern Ireland, about whether this is really about role substitution and really about the financial saving rather than having appropriately qualified staff to do the right jobs and deliver the right quality of care.
I'll make one final point, because you mentioned Brexit. We have real challenges in nurse recruitment in Wales and across the UK and across the wider western world. We know that we'll need more nurses. It's part of the reason why we continue to invest more money in nurse training—because we know we need to grow lots more of our own. But also, to keep the service running, we need to continue to recruit staff from other parts of the world. That's also why I made it explicitly clear that the national health service has always relied on staff from every community but also from every country around the world as well. It's part of our success story that the national health service has actually made the country more cosmopolitan and multicultural. If you look at the people who exist within Wales now in different communities, they're here because of the national health service.
That's why I really do hope at some point for an outbreak of common sense on Brexit and the position we will take on actually having equivalence in both standards, whether it's pharmaceutical issues or about qualifications, and our ability to recruit staff from within the European Union and also much further afield than this. I don't often say pleasant things about Jeremy Hunt in public, but I actually think that, on the challenge of recruiting staff from outside the European Union and the wider world, I think Jeremy Hunt wants to be able to do that in a way that's sensible. The challenge is that, within the UK Government, the Home Office continue to stand in the way of doing that. That is a challenge for all of us. I really do hope there'll be an outbreak of common sense within the UK Government for the Home Office to get out of the way of recruiting the right sort of healthcare staff for every part of the national health service in all four nations of the UK.
Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Byddaf yn ceisio ymdrin â nhw mewn trefn synhwyrol. Rwyf am ddechrau yn y dechrau drwy ddweud nad wyf yn meddwl bod fy natganiad yn osgoi realiti rhai o'r heriau a wynebwn. Rwy'n bendant iawn am yr heriau hynny yn y datganiad hwn yn ogystal. Yn sicr nid oes unrhyw awydd ar fy rhan i beidio â rhoi'r darlun llawn. Pe byddech yn dymuno cael darlun cyflawn a manwl, byddwn yn dal ar fy nhraed am beth amser, efallai y byddwn i'n hapus i fod ond efallai na fyddai Aelodau eraill. Ond, mae'n ffaith ddiymwad, nid honiad—mae'n ffaith ddiymwad—bod gennym y nifer mwyaf erioed o staff yn y GIG. Mae hon yn ffaith ddiymwad. Ond, o fewn hynny, rydym yn cydnabod bod heriau o fewn gwahanol grwpiau o staff, a hefyd sut y cawn ein grwpiau staff i weithio mewn ffordd wahanol yn awr ac yn y dyfodol. Dyna lawer o'r hyn y mae'n rhaid i ni dreulio ein hamser arno.
Byddaf yn ceisio ymdrin â'ch cwestiynau am recriwtio meddygon ar y pwynt hwn hefyd, a hyfforddiant. Nid wyf yn credu mewn gwirionedd y buom ni'n amwys am ein disgwyliad ar gyfer y gogledd. Rwyf wedi bod yn glir fy mod am weld cymaint o hyfforddiant meddygol ac addysg â phosib yn digwydd yn y gogledd. Rwyf yn fwriadol heb ymrwymo i ddweud yn hollol beth fyddai hynny oherwydd does gen i ddim cynllun o'm blaen i wneud hynny, ac mae angen imi ddeall y dystiolaeth o'r hyn sy'n bosib, y trafodaethau yr wyf wedi nodi yn fy natganiad sy'n mynd rhagddyn nhw, ac yna fe fydd cynllun wedi'i gymeradwyo. Bryd hynny, bydd mwy o fanylion.
Nid dim ond hynny, ond o glywed Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn ymyrryd, mae pwynt difrifol am y gwaith y mae'n rhaid inni ei wneud gyda'n gilydd—y mae'n rhaid inni barhau i'w wneud gyda'n gilydd—ynglŷn ag ariannu, oherwydd mae pwysau yn y gyllideb, fel y bydd pawb yn yr ystafell hon yn gwybod. Felly, nid yw'n ymwneud yn unig â chael cynllun sy'n edrych ac yn swnio'n dda iawn, ond mewn gwirionedd mae'n rhaid i ni ei ariannu. Os ydym yn mynd i ariannu cynllun i wneud hynny, ynghylch pwy a ddisgwyliwn i lenwi'r lleoedd hynny, ac mewn gwirionedd wedyn i weld budd inni yn ei chyfanrwydd a gweld mwy o feddygon o Gymru yn gallu hyfforddi, gweithio a byw yng Nghymru, ond hefyd mwy o feddygon wedyn yn aros yng Nghymru, o ble bynnag y dônt, ar ddiwedd eu cyfnod astudio, ni allwn ni osgoi'r trafodaethau gwirioneddol ac ymarferol iawn hyn y mae angen inni eu cael. Mae a wnelo hyn â mwy na fi yn cyhoeddi safbwynt polisi gwych ac yna'n dweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, 'Mae angen i chi dalu amdano yn awr.' Nid yw mor syml â hynny ac ni ddylai fod.
Ynglŷn â'r agwedd fwy cyffredinol ynglŷn â dyfodol y gweithlu, dyna pam yr wyf wedi cyfeirio at Addysg a Gwella Iechyd Cymru, ac mewn gwirionedd beth a ddaw o hynny a'r cynllun tymor hir ar gyfer iechyd a gofal yng Nghymru. Bydd angen i ni ddeall, er mwyn creu'r gweithlu hwnnw ar gyfer y dyfodol, y modelau gofal y byddwn yn dymuno eu cael a'r staff y bydd eu hangen arnom i allu cyflawni hynny yn ogystal. Rwyf am wneud y pwynt hwn am—. Fe wnaethoch chi sôn am heriau meddygon teulu; wel, dyna pam fod cam cyntaf 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' gyda meddygon teulu wedi bod mor llwyddiannus ac yn newyddion mor dda inni fel ein bod wedi gorlenwi ein lleoedd fel gwlad. Ond mae hefyd yn werth nodi pan fyddwn yn sôn am niferoedd meddygon teulu nad yw mwyafrif helaeth y meddygon teulu yn cael eu cyflogi gan y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Maent yn llunio contract gyda'r gwasanaeth iechyd gwladol i ddarparu gwasanaethau, a rhan o'n her wrth gyflenwi gweithlu'r GIG yn y dyfodol yw cael modelau cyflogaeth sy'n caniatáu inni wneud hynny.
Byddaf yn ymdrin â'ch cwestiynau am recriwtio nyrsys yn ogystal. Mae gennym ni'r nifer mwyaf erioed o nyrsys cymwys yn y gwasanaeth iechyd gwladol. Mae hynny yn amrywio i raddau o un bwrdd iechyd i'r llall. Rwy'n cydnabod mai cyfeirio at y gogledd yr ydych chi, ond rwy'n glir iawn bod hyn ynghylch nyrsys cymwys, ac mae hyn yn mynd yn ôl at y pwynt ynghylch Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016, a fydd yn cychwyn ym mis Ebrill. Nid oes oedi ynglŷn â chychwyn hynny, a disgwyliaf allu sôn yn y dyfodol yn y lle hwn ynglŷn â'r camau cynnar o wneud hynny i weld effaith hynny ac i weld a ydym yn gweld gwelliannau yn ansawdd y gofal o ganlyniad i hynny, oherwydd dyna oedd diben y Ddeddf. Mae'n gwneud yn siŵr ein bod yn gweld gwelliannau yn ansawdd y gofal a ddarperir. Ond mae a wnelo hyn i raddau â dweud y bydd y rhain yn nyrsys cymwys, felly nid ydym yn troedio'r llwybr y buont yn ei droedio yn Lloegr o ran gweithlu'r GIG lle maen nhw'n cyflwyno cymdeithion nyrsio. Mae'r Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth wedi cytuno i'w rheoleiddio, ond rwyf yn wirioneddol bryderus, fel yn wir y mae prif swyddogion nyrsio Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a yw hyn mewn gwirionedd ynglŷn â chyfnewid swyddogaethau ac mewn gwirionedd am yr arbediad ariannol yn hytrach na chael staff wedi'u cymhwyso'n briodol i wneud y swyddi cywir a sicrhau'r ansawdd cywir o ofal.
Fe wnaf i un sylw terfynol, oherwydd fe wnaethoch chi gyfeirio at Brexit. Mae gennym ni heriau gwirioneddol o ran recriwtio nyrsys yng Nghymru a ledled y DU ac yn y byd gorllewinol yn fwy cyffredinol. Gwyddom y bydd angen mwy o nyrsys. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam ein bod yn parhau i fuddsoddi mwy o arian mewn hyfforddi nyrsys—oherwydd gwyddom fod angen i ni feithrin llawer mwy o'n rhai ein hunain. Ond hefyd, er mwyn cynnal y gwasanaeth, mae angen inni barhau i recriwtio staff o rannau eraill o'r byd. Dyna hefyd pam yr wyf yn ei gwneud hi'n glir bod y gwasanaeth iechyd gwladol bob amser wedi dibynnu ar staff o bob cymuned, ond hefyd o bob gwlad ledled y byd yn ogystal. Mae'n rhan o'n llwyddiant mewn gwirionedd bod y gwasanaeth iechyd gwladol wedi gwneud y wlad yn fwy cosmopolitan ac amlddiwylliannol. Os edrychwch chi ar y bobl sy'n bodoli yng Nghymru yn awr mewn gwahanol gymunedau, maen nhw yma oherwydd y gwasanaeth iechyd gwladol.
Dyna pam fy mod i wir yn gobeithio ar ryw adeg cael ffrwydrad o synnwyr cyffredin ynglŷn â Brexit a'r safbwynt y byddwn yn ei chymryd mewn gwirionedd ar gael cyfatebiaeth yn y ddwy safon, boed hynny yn faterion fferyllol neu'n ymwneud â chymwysterau, a'n gallu i recriwtio staff o'r Undeb Ewropeaidd a hefyd llawer pellach na hyn. Pur anaml fy mod i'n dweud pethau dymunol am Jeremy Hunt yn gyhoeddus, ond mewn gwirionedd, credaf, ynglŷn â'r her o recriwtio staff o'r tu allan i'r Undeb Ewropeaidd a'r byd ehangach, credaf fod Jeremy Hunt eisiau gallu gwneud hynny mewn ffordd synhwyrol. Yr her yw, yn Llywodraeth y DU, bod y Swyddfa Gartref yn parhau i fod yn rhwystr rhag gwneud hynny. Mae hynny'n her i bob un ohonom ni. Mewn gwirionedd rwy'n gobeithio y bydd ffrwydrad o synnwyr cyffredin yn Llywodraeth y DU i'r Swyddfa Gartref symud o'r ffordd fel y gellir recriwtio'r math cywir o staff gofal iechyd ar gyfer pob rhan o'r gwasanaeth iechyd gwladol ym mhob un o bedair gwlad y DU.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. The past weekend highlighted just what amazing people we have working in our NHS and the wider health and social care sector: doctors and nurses doing double shifts, GPs sleeping in their surgeries, staff walking miles in blizzard conditions, all to ensure that patients continued to receive world-class care, despite sub-zero temperatures and snowdrifts. Therefore, I wish to place on record my thanks to all our NHS staff for the amazing job they do, day in, day out, whatever the conditions and the pressures they are put under. I may disagree with you from time to time on policy, but I will always stand shoulder to shoulder with you in defending our NHS staff.
The only problem with our NHS workforce is that there aren't enough of them. Cabinet Secretary, I welcome the additional investment your Government has made in non-medical healthcare professionals and the increase in training places in Wales. However, there are increasing shortages in some areas of our NHS. As our NHS evolves, the staff requirements will change. Therefore, Cabinet Secretary, how will the LHBs and Health Education and Improvement Wales work together to take a more strategic approach to workforce planning in our NHS? Planning is essential to embrace the changes ahead. Will HEIW be undertaking an audit of staff within each speciality in order to address any shortfalls? When we look at diagnostic staff, Cancer Research UK tell us that there is no data on vacancy levels within endoscopy. If we are to maximise the effect of the faecal immunochemical test on bowel cancer, we must ensure that there are sufficient numbers of staff able to conduct colonoscopies. Cabinet Secretary, do you or HEIW have any plans to create a non-medical endoscopist training programme within NHS Wales?
Of course, the majority of patient interaction within the NHS comes at the GP surgery, despite the fact that general practice receives just over 7 per cent of the NHS budget. Cabinet Secretary, do you support the Royal College of General Practitioners's call to increase the spending on general practice to at least 11 per cent? The royal college have also stated that GP training places need to be around 200 per year. You have made progress in increasing the number of training places in recent years, but do you have any plans to increase this further?
Finally, Cabinet Secretary, NHS England have announced a state-backed indemnity scheme for GPs over the border. Therefore, do you have any plans to introduce a similar scheme for Welsh GPs? As we celebrate the NHS’s seventieth birthday, it is important to highlight that it wouldn’t exist without our excellent staff, and we must do all we can to show our NHS staff how much we value them, both in monetary terms and also in terms of increasing staff.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Dangosodd y penwythnos diwethaf pobl mor rhyfeddol sydd gennym ni'n gweithio yn ein GIG a'r sector iechyd a gofal cymdeithasol ehangach: meddygon a nyrsys yn gweithio shifftiau dwbl, meddygon teulu yn cysgu yn eu meddygfeydd, staff yn cerdded milltiroedd mewn storm eira, er mwyn sicrhau bod cleifion yn parhau i dderbyn gofal o'r radd flaenaf, er gwaethaf tymheredd o dan y rhewbwynt a lluwchfeydd. Felly, fe hoffwn i ddiolch ar goedd i holl staff ein GIG am y gwaith rhyfeddol y maent yn ei wneud, ddydd ar ôl dydd, waeth beth fo'r amodau a'r pwysau sydd arnynt. Efallai y byddaf yn anghytuno gyda chi o dro i dro ar bolisi, ond byddaf bob amser yn sefyll ysgwydd yn ysgwydd â chi wrth amddiffyn staff y GIG.
Yr unig broblem gyda gweithlu ein GIG yw nad oes digon ohonynt. Ysgrifennydd y Cabinet, croesawaf y buddsoddiad ychwanegol a wnaeth eich Llywodraeth mewn gweithwyr proffesiynol gofal iechyd anfeddygol a'r cynnydd mewn lleoedd hyfforddiant yng Nghymru. Fodd bynnag, ceir prinder cynyddol mewn rhai meysydd yn ein GIG. Wrth i'n GIG ddatblygu, bydd y gofynion staff yn newid. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, sut fydd y byrddau iechyd lleol ac Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i ystyried cynllunio gweithlu yn ein GIG mewn modd mwy strategol? Mae cynllunio yn hanfodol i fanteisio ar y newidiadau sydd ar y gorwel. A fydd AaGIC yn cynnal archwiliad o'r staff ym mhob arbenigedd er mwyn ymdrin ag unrhyw ddiffygion? Pan edrychwn ar staff diagnostig, mae Cancer Research UK yn dweud wrthym nad oes unrhyw ddata ynglŷn â faint o swyddi gwag sy'n bodoli ym maes endosgopi. Os ydym am fanteisio i'r eithaf ar effaith y prawf imiwnocemegol carthion ar ganser y coluddyn, rhaid inni sicrhau bod nifer digonol o staff sy'n gallu cynnal colonosgopi. Ysgrifennydd y Cabinet, a oes gennych chi neu AaGIC unrhyw gynlluniau i greu rhaglen hyfforddiant endoscopi anfeddygol o fewn GIG Cymru ?
Wrth gwrs, mae ymwneud y rhan fwyaf o gleifion gyda'r GIG yn digwydd ym meddygfa'r meddyg teulu, er gwaethaf y ffaith bod meddygfeydd cyffredinol yn derbyn ychydig dros 7 y cant o gyllideb y GIG. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cefnogi galwad Coleg Brenhinol Meddygon Teulu i gynyddu gwariant ar feddygfeydd teulu i 11 y cant o leiaf? Mae'r coleg brenhinol hefyd yn datgan bod angen tua 200 o leoedd y flwyddyn ar gyfer hyfforddi meddygon teulu. Rydych chi wedi gwneud cynnydd wrth gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi yn y blynyddoedd diweddar, ond a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i gynyddu hyn ymhellach?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, mae NHS England wedi cyhoeddi cynllun indemniad a gefnogir gan y wladwriaeth ar gyfer meddygon teulu dros y ffin. Felly, a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i gyflwyno cynllun tebyg ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru? Wrth i ni ddathlu pen-blwydd y GIG yn 70, mae'n bwysig pwysleisio na fyddai'n bodoli heb ein staff ardderchog, a rhaid inni wneud popeth a allwn ni i ddangos i staff y GIG cymaint yw ein gwerthfawrogiad ohonyn nhw, mewn termau ariannol a hefyd o ran cynyddu staff.
Thank you for the comments and questions. I'll start with your first point about, 'We don't have enough staff'. Well, we have record numbers of staff. We will always need to be thinking about how we have those staff organised in the best way to deliver the best possible care, regardless of the financial picture or otherwise. We always have a responsibility to do that, but we are eight years into austerity, and the choices that we are making to put more money into the national health service come at a real cost to every other part of public services and public spending in Wales. If the Cabinet Secretary for Education were on her feet, she would tell me about real pressures, and if the local government Secretary were on his feet, he would tell you about pressures in those sectors as well and beyond. So, let's not pretend that this is simply a matter of political will; this is a matter of our budget being reduced deliberately. You know, people voted for a Government that promised to impose austerity in three successive general elections, and I wish they had not, but that is the choice that people made and I really do think that people who have stood up and campaigned for a Government to do that over three successive general elections need to take some responsibility in those parts of the country in Wales where they are now faced with having to make choices that are as a direct consequence of United Kingdom Government austerity.
On Health Education and Improvement Wales, the purpose of this is to improve strategic planning of the workforce. That's what they will do. As they move into the shadow form for the first six months, I will have more to say specifically about that, so rather than talking off piste now I'll come back, I'm sure, in the future with more to say about them and their way of working.
Just briefly on your point about non-medical endoscopists, we already have some within our system already. I've met a nurse endoscopist within Powys. I think it was actually in Russell George's constituency. So, those people do exist and our challenge is how we have a route for them to continue to do that, as opposed to that person being a one-off.
On your point about the percentage for primary care, I've stood on my feet in this Chamber more than once in the past and talked about the percentage of NHS spend that goes into primary care—it's actually more than 11 per cent. The regular response then back is from the Royal College of GPs, who are actually talking about the general medical services side of it, so a specific part of primary care, not primary care in total. But you will have seen the ambitions that are set out by this Government, but also within the Parliamentary review, to have not just an increasing level of activity within local healthcare, but to actually make sure that resources follow that and we have a plan to deliver more resources in local healthcare where more activity will take place.
On your final point about GPs, I just want to go back to the points that I've made about where our workforce comes from. Many of our GPs, from the implementation of the national health service, have come from other parts of the world. Myself and many other people meet BAPIO, the British Association of Physicians of Indian Origin—a huge part of the history of the national health service and of its future. They too are concerned, as are all GPs, about indemnity. The state-backed scheme that was announced as a preferred option for the UK Government in England is still something we don't have clarity on in terms of what it means and its application. I say again: if there is to be a scheme that is negotiated with the British Medical Association and others to support GPs in England, and the UK Government and the UK Treasury stand behind that, I would expect no less favourable terms to be made available to GPs in every other part of the United Kingdom. But those discussions are not complete. So, I'm not in a position to tell you, because I know that the UK Government Minister is not in a position to tell anybody else whether there's agreement on what that will look like. But there is recognition that indemnity is a real mischief for us to conquer.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Byddaf yn dechrau gyda'ch pwynt cyntaf ynglŷn â, 'Nid oes gennym ddigon o staff'. Wel, mae gennym y nifer mwyaf erioed o staff. Mae angen inni wastad fod yn meddwl ynglŷn â sut y mae'r staff wedi'u trefnu yn y ffordd orau i ddarparu'r gofal gorau posib, waeth beth fo'r darlun ariannol neu fel arall. Mae gennym ni gyfrifoldeb bob amser i wneud hynny, ond mai hi'n wyth mlynedd ers dechrau cyni, a daw'r dewisiadau yr ydym yn eu gwneud i roi mwy o arian i'r gwasanaeth iechyd gwladol ar gost real i bob rhan arall o'r gwasanaethau cyhoeddus a gwariant cyhoeddus yng Nghymru. Pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar ei thraed, byddai'n sôn wrthyf am bwysau gwirioneddol, a phe byddai'r Ysgrifennydd Llywodraeth Leol ar ei draed, byddai'n dweud wrthych am y pwysau yn y sectorau hynny hefyd a thu hwnt. Felly, gadewch inni beidio ag esgus bod hwn yn fater o ewyllys gwleidyddol; mae a wnelo hyn â'n cyllideb yn cael ei lleihau yn fwriadol. Wyddoch chi, pleidleisiodd pobl dros Lywodraeth a addawodd weithredu polisi o gyni mewn tri etholiad cyffredinol olynol, a byddai'n well gen i na fydden nhw wedi gwneud hynny, ond dyna'r dewis a wnaeth pobl ac rwy'n wirioneddol gredu bod angen i'r bobl sydd wedi mynd ati ac ymgyrchu i'r Llywodraeth wneud hynny dros dri etholiad cyffredinol olynol gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb yn y rhannau hynny o'r wlad yng Nghymru lle maent yn awr yn wynebu gorfod gwneud dewisiadau sydd yn ganlyniad uniongyrchol i gyni Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
O ran Addysg a Gwella Iechyd Cymru, diben hyn yw gwella gwaith cynllunio strategol y gweithlu. Dyna'r hyn y byddant yn ei wneud. Wrth iddynt symud i ffurf gysgodol ar gyfer y chwe mis cyntaf, bydd gennyf fwy i'w ddweud yn benodol am hynny, felly yn hytrach na dilyn yr ysgyfarnog honno yn awr byddaf yn dod yn ôl, rwy'n siŵr, yn y dyfodol gyda mwy i'w ddweud amdanynt ac am eu ffordd o weithio.
Dim ond yn fyr ynglŷn â'ch pwynt am endoscopyddion anfeddygol, mae gennym eisoes rhai yn ein system. Rydw i wedi cyfarfod nyrs endoscopydd ym Mhowys. Credaf mewn gwirionedd mai yn etholaeth Russell George roedd hynny. Felly, mae'r bobl hynny yn bodoli a'n her yw sut y gallwn ni lunio llwybr gyrfa iddynt barhau i wneud hynny, yn hytrach na bod y person hwnnw yn eithriad.
Ynglŷn â'ch pwynt am y ganran ar gyfer gofal sylfaenol, rwyf wedi sefyll ar fy nhraed yn y Siambr hon fwy nag unwaith yn y gorffennol, a sôn am y ganran o wariant y GIG sy'n mynd i faes gofal sylfaenol—mae mewn gwirionedd yn fwy nag 11 y cant. Yr ymateb rheolaidd a geir wedyn yw hwnnw gan Goleg Brenhinol Meddygon Teulu, sydd mewn gwirionedd yn sôn am hynny o safbwynt gwasanaethau meddygol cyffredinol, felly rhan benodol o ofal sylfaenol, nid gofal sylfaenol yn ei grynswth. Ond byddwch wedi gweld yr uchelgeisiau a nodir gan y Llywodraeth hon, ond hefyd o fewn yr arolwg seneddol, i gael nid yn unig lefel gynyddol o weithgarwch o fewn gofal iechyd lleol, ond mewn gwirionedd i wneud yn siŵr bod adnoddau yn deillio o hynny a bod gennym ni gynllun i gyflawni mwy o adnoddau mewn gofal iechyd lleol lle bydd mwy o weithgarwch.
Ynglŷn â'ch pwynt olaf ynglŷn â meddygon teulu, hoffwn ddychwelyd at y pwyntiau a wneuthum ynghylch o ble y daw ein gweithlu. Mae llawer o'n meddygon teulu, ers sefydlu ein gwasanaeth iechyd gwladol, yn dod o rannau eraill o'r byd. Rwyf i a llawer o bobl eraill yn cwrdd â BAPIO, Cymdeithas Brydeinig y Ffisigwyr o Darddiad Indiaidd—rhan enfawr o hanes y gwasanaeth iechyd gwladol a'i ddyfodol. Maent hefyd yn pryderu, fel y mae pob meddyg teulu, am indemniad. Mae'r cynllun mae'r wladwriaeth yn ei gefnogi ac a gyhoeddwyd fel hoff ddewis Llywodraeth y DU yn Lloegr yn dal yn rhywbeth nad oes gennym eglurder yn ei gylch o ran beth mae'n ei olygu a sut y caiff ei weithredu. Dywedaf eto: os bydd cynllun sy'n cael ei negodi gyda Chymdeithas Feddygol Prydain ac eraill i gefnogi meddygon teulu yn Lloegr, a bod Llywodraeth y DU a'r Trysorlys y DU yn ei gefnogi, byddwn yn disgwyl i delerau yr un mor ffafriol fod ar gael i feddygon teulu ym mhob rhan arall o'r Deyrnas Unedig. Ond nid yw'r trafodaethau hynny wedi'u cwblhau. Felly, nid wyf mewn sefyllfa i ddweud wrthych chi, oherwydd rwy'n gwybod nad yw Gweinidog Llywodraeth y DU mewn sefyllfa i ddweud wrth neb arall a oes cytundeb ynglŷn â sut beth fydd hynny. Ond cydnabyddir bod indemniad yn her fawr y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hi.
Like others, Cabinet Secretary, can I also join you in thanking the health and social services staff, emergency responders, public service workers and volunteers, of course, in the efforts that they've shown over this winter and especially over the last few days?
In my former role—I may have mentioned this once or twice—I was a trade union official, and I did represent NHS staff. It's particularly pleasing, I think, to see the paramedic band 6 coming to fruition. I was there at the outset of those negotiations, and seeing that come to fruition is really quite pleasing, and I'm glad that's now happening. When I was in that role, I was aware on a daily basis of the kind of heroic efforts that we saw NHS staff performing over the last few days. It has perhaps been more in the news, it has been more public over the last few days, but actually, if you're in the service, you see people going a step further than they need to every day of every week. I remember very clearly having to talk to some politicians and political parties about the need to be careful in their criticisms of the NHS, which play out, intentional or not, as criticisms of the staff who deliver our service, and the demoralising impact that that had then and continues to have.
So, I'd certainly echo your views, Cabinet Secretary, that if the Conservatives in particular are so keen on supporting and thanking our NHS workers for the terrific job they do week in and week out, then their move certainly should be to lift the pay cap and make sure that all of our NHS staff get the pay rise they so richly deserve. And I'd certainly also echo your views that just calling for extra staff in a vacuum is not going to take us any further forward when we are, as you've said, eight years into a period of austerity that one particular party in this Chamber seem to continue to advocate.
But my questions to you, Cabinet Secretary, are: despite the undoubted record numbers of staff, the pressures are still huge for all the reasons that you've set out, and given those types of pressures, specifically, that we've just witnessed, would you agree that staff well-being has to be a very high priority and that people will need now some time and space to recover from these recent pressures so that we can sustain the services over the medium to long term? And can I ask you what more you think we can do to help manage those pressures on those hard-working staff, both in health and social care?
Fel pobl eraill, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i hefyd ymuno â chi i ddiolch i staff iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ymatebwyr brys, gweithwyr y gwasanaethau cyhoeddus a'r gwirfoddolwyr, wrth gwrs, am eu hymdrechion dros y gaeaf hwn ac yn enwedig dros yr ychydig ddyddiau diwethaf?
Yn fy swyddogaeth flaenorol—efallai fy mod wedi crybwyll hyn unwaith neu ddwy—roeddwn yn swyddog undeb llafur, a oedd yn cynrychioli staff y GIG. Mae'n arbennig o braf, mi gredaf, i weld y parafeddyg band 6 yn dod i fodolaeth. Roeddwn yno ar ddechrau'r trafodaethau hynny, ac mae gweld hynny'n dwyn ffrwyth yn braf iawn ac rwy'n falch bod hynny'n digwydd bellach. Pan oeddwn yn y swyddogaeth honno, roeddwn yn ymwybodol yn feunyddiol o'r math o ymdrechion arwrol y gwelsom gan staff y GIG dros yr ychydig ddyddiau diwethaf. Efallai y buont yn fwy amlwg yn y newyddion, mae wedi bod yn fwy cyhoeddus dros yr ychydig ddyddiau diwethaf, ond mewn gwirionedd, os ydych yn y gwasanaeth, rydych yn gweld pobl yn mynd gam ymhellach nag y mae angen iddynt bob dydd o bob wythnos. Cofiaf yn glir iawn orfod siarad â rhai gwleidyddion a phleidiau gwleidyddol am yr angen i fod yn ofalus ynghylch eu beirniadaethau o'r GIG, oherwydd cânt eu gweld, yn fwriadol neu beidio, fel beirniadaeth ar y staff sy'n darparu ein gwasanaeth, a daw effaith dorcalonnus yn sgil hynny wedyn, effaith sydd yn parhau.
Felly, yn sicr rwyf yn adleisio eich barn, Ysgrifennydd y Cabinet, os yw'r Ceidwadwyr yn benodol mor awyddus i gefnogi a diolch i'n gweithwyr yn y GIG am y gwaith ardderchog a wnânt wythnos ar ôl wythnos, yna'r hyn y dylen nhw ei wneud yn sicr yw codi'r cap cyflog a gwneud yn siŵr bod holl staff y GIG yn cael y codiad cyflog y maent yn ei haeddu. A byddwn yn sicr hefyd yn adleisio eich barn nad yw galw am staff ychwanegol mewn gwagle yn mynd i fynd â ni ddim pellach ymlaen pan ydym ni wedi gweld, fel rydych chi wedi dweud, wyth mlynedd o gyni yr ymddengys bod un blaid benodol yn y Siambr hon yn parhau i eiriol o'i blaid.
Ond fy nghwestiynau i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw: er gwaethaf y nifer fwyaf erioed o staff, a does dim amau hynny, mae'r pwysau yn dal yn enfawr am yr holl resymau yr ydych chi wedi'u nodi, ac o ystyried y mathau hynny o bwysau, yn benodol, yr ydym ni newydd eu gweld, a fyddech chi'n cytuno bod yn rhaid i les staff fod yn flaenoriaeth uchel iawn ac y bydd pobl bellach angen rhywfaint o amser a lle i ddod dros y pwysau diweddar hwn fel y gallwn gynnal y gwasanaethau dros y tymor canolig a mwy hir dymor? A gaf i ofyn ichi beth yn rhagor yn eich barn chi allwn ni ei wneud i helpu i reoli'r pwysau hwnnw ar y staff hynny sy'n gweithio'n galed, ym meysydd iechyd a gofal cymdeithasol fel ei gilydd?
Thank you for the comments and questions. You're right about the band 6 conversation; I remember you in a different role when those conversations started, and I recognise you are in Unison and suffragette purple today as well. I do recognise there's something about the good will and the commitment of staff. It's a regular part of what keeps the service going, because NHS staff do not work to the letter of their job description; they go above and beyond it on a regular basis. If that stopped, then large parts of our service wouldn't take place in the way that they do.
On the point about the negative public and political debate, it does impact on staff. I remember meeting, as the then Deputy Minister for health, paramedics, and they were particularly downcast for the way that they felt they were talked about. They didn't feel it was the Government that was being talked about every month when ambulance response times were published, and it did affect their morale in a real and material way. There's something about the wider public debate and the impact it has on the current workforce, but also, potentially, the workforce of the future, because there are some people who are opting not to pursue a career in medicine or in the health service because of the way the NHS is regularly talked about. They see that on the first few pages of newspapers on a regular basis—and the distance and the speed at which the negative news travels about the national health service. So, that's why I try to take every opportunity to thank and praise NHS staff for what they do.
On your point about the pay cap, I know that matters too, and there's something about the value that people feel placed upon them as well. Having seen teachers having the continuation of a 1 per cent pay cap and having seen other public service workers having that pay cap continue, what next happens with the pay review body's reporting, and the terms on which any pay rise is offered, will matter a great deal to today and tomorrow's workforce as well. I sincerely hope the UK Government recognise their responsibilities and do the right thing in providing a fully-funded, decent pay rise.
On your point about staff well-being, I recognise this all too well. For those staff who work really hard, you can't keep going at 100 mph every single day, because at some point people end up breaking. So, they need to have time to recover and the space to do so. That's why we have decent terms and conditions for NHS staff, but it's also why it's important to look again at what the parliamentary review said about staff well-being. I think it's really interesting their proposal about the emphasis that we should have on the well-being of our staff and how they're treated and managed, and, actually, how they feel genuinely empowered to make choices about the future of the service because that matters too. So, there's a range of things.
It comes back to my point about the NHS as an employer, employing over 90,000 individuals in the country, and it needs to make sure that it's a good employer and looks critically at itself and the way it treats all of its staff and recognises opportunities for improvement. I've never said the NHS is a perfect employer because it is not, and that is something we will always continually need to look at and that will definitely form part of our response to the parliamentary review.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rydych chi'n iawn am y sgwrs band 6; rwy'n eich cofio mewn swyddogaeth wahanol pan ddechreuodd y sgyrsiau hynny, ac rwy'n gweld eich bod yn gwisgo porffor Unsain a'r swffragétiaid heddiw yn ogystal. Rwy'n cydnabod bod a wnelo hyn ag ewyllys da ac ymroddiad y staff. Mae'n rhan reolaidd o beth sy'n cadw'r gwasanaeth i fynd, oherwydd nid yw staff y GIG yn gweithio i lythyren eu disgrifiad swydd; maent yn mynd y tu hwnt i hynny yn rheolaidd. Pe byddai hynny'n dod i ben, yna ni fyddai rhannau helaeth o'n gwasanaeth yn gweithio yn y ffordd y maent ar hyn o bryd.
Ynglŷn â'r pwynt am y drafodaeth negyddol yn gyhoeddus a gwleidyddol, mae yn effeithio ar staff. Cofiaf gyfarfod, pan oeddwn yn Ddirprwy Weinidog iechyd ar y pryd, â pharafeddygon, ac roeddent yn arbennig o ddigalon am y ffordd yr oeddent yn teimlo y siaradwyd amdanynt. Nid oeddent yn teimlo mai'r Llywodraeth oedd yn cael ei thrafod bob mis pan gyhoeddwyd amseroedd ymateb ambiwlans, ac roedd yn effeithio ar eu morâl mewn ffordd real a sylweddol. Mae a wnelo hyn yn rhannol â'r drafodaeth gyhoeddus ehangach ac effaith hynny ar y gweithlu presennol, ond hefyd, o bosibl, y gweithlu yn y dyfodol, oherwydd mae rhai pobl sy'n dewis peidio â dilyn gyrfa mewn meddygaeth neu yn y gwasanaeth iechyd oherwydd y ffordd y siaredir yn rheolaidd am y GIG. Maent yn gweld hynny ar ychydig dudalennau cyntaf papurau newydd yn rheolaidd—a pha mor bell a pha mor gyflym y mae'r newyddion negyddol yn teithio am y gwasanaeth iechyd gwladol. Felly, dyna pam rwy'n ceisio manteisio ar bob cyfle i ddiolch ac i ganmol staff y GIG am eu gwaith.
O ran eich pwynt am y cap cyflog, rwy'n gwybod bod hynny'n bwysig hefyd, ac mae'n gysylltiedig yn rhannol â'r gwerth y mae pobl yn teimlo a roddir arnynt yn ogystal. Ar ôl gweld y cap cyflog yn parhau ar 1 y cant i athrawon, ac ar ôl gweld y cap cyflog yn parhau ar gyfer gweithwyr yn y gwasanaethau cyhoeddus eraill, bydd yr hyn sy'n digwydd nesaf gydag adroddiadau'r corff adolygu cyflogau a'r telerau ar gyfer cynnig unrhyw godiad cyflog, yn bwysig iawn i weithlu heddiw ac yfory hefyd. Rwy'n mawr obeithio bod Llywodraeth y DU yn cydnabod eu cyfrifoldebau ac yn gwneud y peth iawn drwy roi codiad cyflog gweddus, a'i ariannu'n llawn.
Ynglŷn â'ch sylw am les staff, rwy'n gyfarwydd iawn â hyn. Ar gyfer y staff hynny sy'n gweithio'n galed iawn, ni allwch ddal ati, ar 100 milltir yr awr bob dydd, oherwydd ar ryw bwynt mae pobl yn y pen draw yn torri. Felly, mae angen iddynt gael amser i adfer a'r lle i wneud hynny. Dyna pam fod gennym ni delerau ac amodau gweddus ar gyfer staff y GIG, ond dyna hefyd pam ei bod hi'n bwysig edrych eto ar yr hyn a ddywedodd yr arolwg seneddol am les staff. Rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol ddiddorol eu cynnig am y pwyslais y dylem ni ei roi ar les ein staff a sut y cawn nhw eu trin a'u rheoli, ac, mewn gwirionedd, sut maen nhw'n teimlo wedi eu grymuso yng ngwir ystyr y gair i wneud dewisiadau ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth oherwydd mae hynny'n bwysig hefyd. Felly, mae amrywiaeth o bethau.
Daw hyn yn ôl at fy mhwynt am y GIG fel cyflogwr, yn cyflogi dros 90,000 o unigolion yn y wlad, ac mae angen iddo wneud yn siŵr ei fod yn gyflogwr da ac edrych yn feirniadol ar ei hun a'r ffordd y mae'n trin ei holl staff ac yn gallu adnabod cyfleoedd ar gyfer gwella. Nid wyf erioed wedi dweud bod y GIG yn gyflogwr perffaith oherwydd nid yw, ac mae hynny'n rhywbeth y bydd angen i ni roi ystyriaeth barhaus iddo ac a fydd yn bendant yn ffurfio rhan o'n hymateb i'r adolygiad seneddol.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement on valuing the NHS workforce? Following on from Dawn Bowden about staff well-being, I was going to concentrate on junior hospital doctors and their continuing well-being, and ask specifically of the Cabinet Secretary what he is doing to address the concerns of junior hospital doctors in Wales today and to explore the culture of how their rotas are managed within our hospitals.
Obviously, there's been mention of 70 years of the NHS this year, and some of us have been working in the NHS for more than half that time, now, I shudder to think back. But anyway, back in the day, as junior hospital doctors, we worked in fixed firms—consultant, senior registrar, registrar, senior house officer or SHO and house officer. It was fixed, you had the same team day in, day out, and it was the same team for six months. There was no problem with rotas; we worked very hard—over 100 hours a week. There was no problem getting time off for study or exams and there was no problem getting time off to get married. Even the administrators were there all hours, helping us all out—one big happy family. Fast-forward to today and our juniors feel undervalued and unloved. They no longer work in fixed teams. Modernising medical careers has wrecked that firm and juniors now work with different people every day; they're not in a fixed team. Litigation has risen, they're held to blame, as individual errors, for systemic failures, when the gaps in the rota mean that they have to cover two or three and sometimes four or five wards on call. If something happens, it is automatically their fault and not the fact that there just weren't enough doctors around and they were having to cover multiple wards.
There is a schism between hospital administrators, particularly the ones who arrange the rotas—they're no longer part of the team, so juniors now have to battle to get time off for holidays, time off for study leave, time off to study for the exams that they need to progress in their careers, and even have to battle for time off to get married and have a honeymoon and things. Now, that wasn't the way it was; there's been a subtle change in culture. Juniors feel harassed, bullied and exploited and that's why they're leaving. So, in terms of valuing the NHS workforce, Cabinet Secretary, can I ask what you're doing specifically to address the concerns of junior hospital doctors in Wales today? Diolch yn fawr.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad ynglŷn â gwerthfawrogi gweithlu'r GIG? Yn dilyn sylw Dawn Bowden am les staff, roeddwn yn mynd i ganolbwyntio ar feddygon iau mewn ysbytai a'u lles parhaus, a gofyn yn benodol i Ysgrifennydd y Cabinet beth y mae'n ei wneud i fynd i'r afael â phryderon meddygon iau mewn ysbytai yng Nghymru heddiw ac i archwilio'r diwylliant o sut y rheolir eu hamseroedd gweithio yn ein hysbytai.
Yn amlwg, bu sôn bod eleni yn 70 mlynedd ers sefydlu'r GIG, ac mae rhai ohonom ni wedi bod yn gweithio yn y GIG am fwy na hanner yr amser hwnnw, erbyn hyn, rwy'n arswydo wrth feddwl nôl. Ond beth bynnag, yn y gorffennol, fel meddygon iau mewn ysbytai, roeddem yn gweithio mewn timau penodol—ymgynghorydd, uwch gofrestrydd, cofrestrydd, uwch-swyddog preswyl neu SHO a swyddog preswyl. Roedd yn benodol, roeddech yn cael yr un tîm ddydd ar ôl dydd, a'r un tîm ydoedd am chwe mis. Nid oedd problem gyda rotâu; roeddem yn gweithio'n galed iawn—dros 100 awr yr wythnos. Nid oedd problem cael amser o'r gwaith ar gyfer astudiaethau neu arholiadau ac nid oedd problem cael amser o'r gwaith i briodi. Roedd hyd yn oed y gweinyddwyr yno bob awr o'r dydd ar nos, yn ein helpu i gyd—un teulu mawr hapus. O wibio ymlaen i heddiw ac mae ein meddygon iau yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi'n ddigonol ac nad oes neb yn hidio amdanynt. Nid ydynt bellach yn gweithio mewn timau penodol. Mae moderneiddio gyrfaoedd meddygol wedi difetha hynny ac mae'r meddygon iau bellach yn gweithio gyda gwahanol bobl bob dydd; dydyn nhw ddim mewn tîm sefydlog. Mae ymgyfreitha wedi codi, maent yn cael eu beio, fel gwallau unigol, am fethiannau systemig, pan fo bylchau yn y rota yn golygu bod yn rhaid ymdrin â dwy neu dair ac weithiau bedair neu bum ward pan fyddan nhw'n gweithio. Os bydd rhywbeth yn digwydd, nhw sydd ar fai yn awtomatig ac nid y ffaith nad oedd digon o feddygon o gwmpas a'u bod yn gorfod ymdrin â wardiau lluosog.
Ceir hollt rhwng gweinyddwyr ysbyty, yn enwedig y rhai sy'n trefnu rotâu—nid ydynt mwyach yn rhan o'r tîm, felly erbyn hyn mae meddygon iau yn gorfod brwydro i gael amser i ffwrdd ar gyfer gwyliau, amser i ffwrdd ar gyfer seibiant i astudio, amser o'r gwaith i astudio ar gyfer yr arholiadau sydd eu hangen arnyn nhw i symud ymlaen yn eu gyrfaoedd, a hyd yn oed gorfod brwydro am amser i ffwrdd i briodi a chael mis mêl a phethau. Nawr, nid felly yr oedd pethau; bu newid cynnil mewn diwylliant. Mae meddygon iau yn teimlo eu bod yn cael eu herlid, eu bwlio a'u hecsbloetio, a dyna pam maen nhw'n gadael. Felly, o ran gwerthfawrogi gweithlu'r GIG, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn beth yr ydych yn ei wneud yn benodol i fynd i'r afael â phryderon meddygon iau mewn ysbytai yng Nghymru heddiw? Diolch yn fawr.
Thank you for the comments and questions. I think it's a reflection of the fact about how much the NHS has progressed in terms of the level of activity that now takes place—the level of demand that comes through the doors of the national health service in local healthcare and in hospital settings and the ability of the national health service to do more. This is part of our challenge. It also goes along, of course, together with the demographic rise and the fact that more of us live longer—a celebration, yes, but also a challenge for the health service. But also the fact that the health of the nation has not improved in every single aspect. Part of the challenges we see coming through our doors are driven by poor population health outcomes.
I agree with you that individual staff, particularly—and this is almost always where it happens— . I go back to my previous life when I, at one point, represented some of Dawn Bowden's members and others in and around healthcare services, in Health and Care Professions Council and Nursing and Midwifery Council hearings and fitness-to-practice hearings, and, actually, you tend to see more junior staff carrying the can for individual system failures and you tend not to see senior registrars being brought for those regulatory hearings. I don't think that's right and we need to think again about the culture we create and the regulatory environment that recognises individual and collective responsibility in doing so.
I also recognise that part of the reason why juniors feel particularly put upon—. I don't think you can really underestimate this, but I'm still struck, even in Wales, by the anger that exists about the junior doctors' dispute and strike. Even though lots of juniors said they felt grateful for the fact they were in Wales and not in England at the time, it really has poisoned the well in terms of how juniors feel about the whole health service and their willingness to not just train here but then to commit to remaining within the UK as well. That contract is part of where we are in our conversation with junior doctors. So, I meet the British Medical Association on a regular basis and they regularly bring the chair of their junior doctors committee to that, partly because it's time we had a conversation about the contract and the dispute, but it's more about what we then do, because rotas—that's all part of the conversation that we have. So, I continue to have an open and constructive conversation with the British Medical Association, and I expect to continue to see representatives from their junior doctors, because we need to particularly understand the particular challenges they face, because, after all, they're part of the future of the service.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Credaf ei bod hi'n adlewyrchiad o'r ffaith ynglŷn â faint mae'r GIG wedi datblygu o ran lefel y gweithgarwch sy'n digwydd yn awr—lefel y galw a ddaw drwy ddrysau'r gwasanaeth iechyd gwladol mewn gofal iechyd lleol ac mewn ysbytai a gallu'r gwasanaeth iechyd gwladol i wneud mwy. Mae hyn yn rhan o'n her. Mae hefyd yn gysylltiedig, wrth gwrs, â'r cynnydd demograffig a'r ffaith bod mwy ohonom yn byw yn hirach—rhywbeth i'w ddathlu, ie, ond mae hefyd yn her i'r gwasanaeth iechyd. Ond hefyd y ffaith nad yw iechyd y genedl wedi gwella ym mhob agwedd. Mae rhan o'r heriau yr ydym yn eu gweld yn dod drwy ein drysau yn ganlyniad i iechyd gwael ymhlith y boblogaeth.
Cytunaf â chi fod staff unigol, yn arbennig—a dyma bron bob amser ble mae hynny'n digwydd—. Af yn ôl i gyfnod blaenorol yn fy mywyd pan oeddwn, ar un adeg, yn cynrychioli rhai o aelodau Dawn Bowden ac eraill o ran gwasanaethau gofal iechyd ac agweddau cysylltiedig, mewn gwrandawiadau Cyngor Proffesiynau Iechyd a Gofal a Chyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth a gwrandawiadau addasrwydd i ymarfer, ac, mewn gwirionedd, rydych yn tueddu i weld mwy o staff iau yn cael y bai am fethiannau yn y system unigol ac rydych yn tueddu i beidio â gweld uwch gofrestryddion yn cael gwŷs ar gyfer y gwrandawiadau rheoleiddio hynny. Nid wyf yn meddwl bod hynny'n iawn ac mae angen inni feddwl eto am y diwylliant y byddwn yn ei greu a'r amgylchedd rheoleiddiol sy'n cydnabod cyfrifoldeb unigol a chyfunol wrth wneud hynny.
Rwyf hefyd yn cydnabod mai rhan o'r rheswm pam bod meddygon iau yn teimlo y cymerir mantais arnynt yn arbennig—. Nid wyf yn meddwl y gallwch synied yn rhy isel am hyn mewn gwirionedd, ond rwy'n dal i synnu, hyd yn oed yng Nghymru, gan y dicter a deimlir am anghydfod a streic y meddygon iau. Er bod llawer o'r meddygon iau yn dweud eu bod yn teimlo'n ddiolchgar am y ffaith eu bod yng Nghymru ac nid yn Lloegr ar y pryd, mae'n wir wedi gwenwyno'r ffynnon o ran sut y mae meddygon iau yn teimlo am y gwasanaeth iechyd cyfan a'u parodrwydd nid yn unig i hyfforddi yma ond wedyn i ymrwymo i aros o fewn y DU yn ogystal. Mae'r contract hwnnw yn rhan o ble'r ydym ni arni yn ein sgwrs gyda meddygon iau. Felly, rwy'n cyfarfod â Chymdeithas Feddygol Prydain yn rheolaidd ac maent yn rheolaidd yn dod â chadeirydd eu pwyllgor meddygon iau i hwnnw, yn rhannol oherwydd ei bod hi'n bryd i ni gael sgwrs am y contract a'r anghydfod, ond mae'n fwy ynglŷn â'r hyn a wnawn wedyn, oherwydd rotâu—mae hynny i gyd yn rhan o'r sgwrs a gawn. Felly, rwy'n dal i gael sgwrs agored ac adeiladol gyda Chymdeithas Feddygol Prydain, ac rwy'n disgwyl parhau i weld cynrychiolwyr eu meddygon iau, oherwydd mae arnom ni angen deall yr heriau penodol y maent yn eu hwynebu, yn arbennig oherwydd, wedi'r cyfan, maent yn rhan o ddyfodol y gwasanaeth.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today, and I think it's important that we remind ourselves of the importance of the workforce in the NHS. Can I join you and others across the Chamber—and I'm sure I'm speaking for everybody who might not even speak today about the support we give to the NHS staff, the appreciation we have for their commitment, particularly during recent days and the difficulty in travelling? Even at times when police have said only to travel if it's essential, NHS and care staff believe their attendance to look after patients and clients is essential, and they've made that effort. I was at Neath Port Talbot Hospital on Friday morning—we weren't as badly affected—dropping my wife off to get into work, but I saw staff bringing in overnight bags, because they'd come from areas that were affected and they knew that they needed to be at that place of work to deliver the care for the patients. We should always appreciate that and never forget that.
You also highlight today that, clearly, there are record levels of staff in the workforce. I totally agree. There are record levels of staff in the workforce. But we also have to recognise that we're no longer generalists, we have a lot more specialists in different areas and, therefore, we have large numbers of staff, but some of them now specialise in areas that were far more general before. I will take my wife's area as an example. In radiography, we've got ultrasound, MRI, CT—computerised tomography, nuclear medicine, ordinary extra diagnostics, radiotherapy—[Inaudible.] There are so many specialisms in that one area that we might have more radiographers, per se, but perhaps less per different area. So, I'm also pleased to see the intent statement yesterday that highlights the work being done in that particular imaging area, which is good news, as well. We do have to recognise that that means there are going to be shortages elsewhere.
Dai Lloyd mentioned junior doctors, but let's not forget the out-of-hours GPs, which are also a big issue we have to address, because we are facing challenges with out-of-hours GPs. That's not necessarily the number of GPs, that's just some people being able to have time to do out-of-hours work and not feeling so stressed in their normal day work. That's part of the problem we need to look at.
But we also have to recognise that training is great, but it takes years. It doesn't happen overnight. There are several years of training and then they need experience, and, sometimes, we need the cover now. So, I'll go on to one of the issues for nursing, for example. Banking is an issue I think we need to look at very carefully across all health boards to ensure banking is consistent. I have met with trade unions that have concerns that—there is a limit on banking, or if you're going to do banking, you actually take out a new contract, so you're not being paid overtime. Therefore, the value of NHS staff—make them feel valued by simply not saying to them, 'You can't have overtime, you've got your own different contract and therefore you're getting flat-rate pay for maybe working 70 hours in a week.' We need to look at banking to ensure it's consistent across Wales and it rewards staff, because it's cheaper than having agency staff. Many people don't do banking now, and you get agencies in, and that costs you a lot more money. So, please will you look at talking to the boards to address this issue on banking?
You also talked about paramedics—fantastic news about paramedics, but we are also seeing a wider range of paramedics now—they're being used in GP practices as well. So, as we train more, they are being spread across areas more. So, I think we need to increase the numbers of paramedics being trained.
Similarly, as has been mentioned by Suzy Davies, the deanery—. The Welsh Government need to address some of the issues the deanery raised, to increase the number of doctors being trained to be GPs. The numbers have to go up to the limits of 170 that were being talked about. Now, I understand—. Can we fill the 170? That's the question, but if we don't put the number there, we'll never know. So, I think we should be addressing that as well.
Llywydd, I'll stay at that, because I see I'm out of time. But I think it's issues of valuing staff, not just simply saying the words, but putting into action the value we have for our staff.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad heddiw, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig inni atgoffa ein hunain o bwysigrwydd y gweithlu yn y GIG. A gaf i ymuno â chi ac eraill ar draws y Siambr—ac rwy'n sicr fy mod yn siarad ar ran pawb na fyddant hyd yn oed yn siarad heddiw efallai am y cymorth a roddwn i staff y GIG, y gwerthfawrogiad sydd gennym o'u hymrwymiad, yn enwedig yn ystod y dyddiau diwethaf a'r anhawster o ran teithio? Hyd yn oed ar adegau pan fydd yr heddlu wedi dweud na ddylid ond teithio os yw'n hanfodol, mae staff y GIG a gofal yn credu bod eu presenoldeb i ofalu am gleifion a chleientiaid yn hanfodol, ac maen nhw wedi gwneud yr ymdrech honno. Roeddwn yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot fore Gwener—ni chawsom ein heffeithio mor ddrwg—yn gollwng fy ngwraig i fynd i'r gwaith, ond gwelais staff yn dod â bagiau dros nos, oherwydd roeddent yn dod o ardaloedd yr effeithiwyd arnynt ac roeddent yn gwybod bod angen iddynt fod yn y man gwaith hwnnw i ddarparu'r gofal i gleifion. Dylem werthfawrogi hynny bob amser a byth anghofio hynny.
Roeddech hefyd yn pwysleisio heddiw, yn amlwg, fod y niferoedd mwyaf erioed o staff yn y gweithlu. Cytunaf yn llwyr. Mae mwy o staff nag erioed o'r blaen yn y gweithlu. Ond rhaid inni hefyd gydnabod nad ydym bellach yn gyffredinolwyr, mae gennym lawer mwy o arbenigwyr mewn gwahanol feysydd ac, felly, mae gennym nifer fawr o staff, ond mae rhai ohonynt bellach yn arbenigo mewn meysydd a oedd yn llawer mwy cyffredinol cyn hyn. Byddaf yn cymryd maes fy ngwraig fel enghraifft. Mewn radiograffeg, mae gennym uwchsain, MRI, CT— tomograffeg gyfrifiadurol, meddygaeth niwclear, diagnosteg ychwanegol arferol, radiotherapi—[Anghlywadwy.] Mae cymaint o arbenigeddau yn yr un maes hwnnw fel y gallem ni gael mwy o radiograffyddion, fel y cyfryw, ond efallai llai fesul meysydd unigol. Felly, rwyf hefyd yn falch o weld y datganiad o fwriad ddoe sy'n tynnu sylw at y gwaith a wneir yn y maes delweddu penodol hwnnw, sydd yn newyddion da, yn ogystal. Mae yn rhaid inni gydnabod mai ystyr hynny yw y bydd prinder mewn mannau eraill.
Soniodd Dai Lloyd am feddygon iau, ond gadewch inni beidio ag anghofio'r meddygon teulu y tu allan i oriau, sydd hefyd yn fater o bwys y mae angen inni fynd i'r afael ag e, oherwydd rydym yn wynebu heriau gyda meddygon teulu y tu allan i oriau. Nid nifer y meddygon teulu yw hynny o reidrwydd, dim ond bod rhai pobl yn gallu cael amser i wneud gwaith y tu allan i oriau heb deimlo dan gymaint o straen yn eu gwaith bob dydd arferol. Mae hynny'n rhan o'r broblem y mae angen inni edrych arni.
Ond rhaid inni hefyd gydnabod bod hyfforddiant yn wych, ond mae'n cymryd blynyddoedd. Nid yw'n digwydd dros nos. Mae yna sawl blwyddyn o hyfforddiant ac yna y mae arnynt angen profiad, ac, weithiau, mae arnom angen y cyflenwi nawr. Felly, af ymlaen at un o'r materion ar gyfer nyrsio, er enghraifft. Mae cronfa nyrsys yn fater y credaf fod angen inni edrych yn ofalus iawn arno ym mhob bwrdd iechyd i sicrhau bod y gronfa yn gyson. Rwyf wedi cyfarfod ag undebau llafur sydd â phryderon bod—y ceir terfyn ar gronfa, neu os ydych chi'n mynd i wneud cronfa, rydych mewn gwirionedd yn gwneud contract newydd, fel na thelir goramser i chi. Felly, mae gwerth staff y GIG—gwnewch iddynt deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi drwy beidio â dweud wrthyn nhw, 'Ni allwch gael tâl goramser, mae gennych eich contract gwahanol eich hunan ac felly rydych yn cael cyflog cyfradd safonol ar gyfer gweithio 70 awr mewn wythnos efallai.' Mae angen inni ystyried creu cronfa i sicrhau ei fod yn gyson ledled Cymru a'i fod yn gwobrwyo staff, oherwydd ei bod yn rhatach na chael staff asiantaeth. Mae llawer o bobl nawr sy'n dewis peidio â chael cronfa, ac rydych yn defnyddio asiantaethau, ac mae hynny'n costio llawer mwy o arian i chi. Felly, os gwelwch yn dda ystyriwch siarad â byrddau iechyd i fynd i'r afael â'r mater hwn ynglŷn â chronfeydd.
Fe wnaethoch chi sôn hefyd am barafeddygon—newyddion gwych am barafeddygon, ond rydym hefyd yn gweld ystod ehangach o barafeddygon bellach—maent yn cael eu defnyddio mewn meddygfeydd teulu yn ogystal. Felly, fel yr ydym yn hyfforddi mwy, maent yn cael eu gwasgaru'n fwy eang mewn meysydd gwahanol. Felly, credaf fod angen inni gynyddu nifer y parafeddygon sy'n cael eu hyfforddi.
Yn yr un modd, fel y crybwyllwyd gan Suzy Davies, y ddeoniaeth—. Mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â rhai o'r materion y soniodd y ddeoniaeth amdanynt, i gynyddu nifer y meddygon sy'n cael eu hyfforddi i fod yn feddygon teulu. Rhaid i'r niferoedd gynyddu i'r terfyn o 170 yr oedd trafodaeth yn ei gylch. Nawr, rwy'n deall—. Allwn ni lenwi'r 170? Dyna'r cwestiwn, ond os nad ydym yn nodi nifer, fyddwn ni byth yn gwybod. Felly, credaf y dylem ni roi sylw i hynny yn ogystal.
Llywydd, terfynnaf ar hynny, oherwydd gwelaf fy mod yn brin o amser. Ond credaf fod hyn yn ymwneud â materion o werthfawrogi staff, nid dim ond dweud y geiriau, ond gweithredu ar y gwerthfawrogiad sydd gennym ni tuag at ein staff.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you. That's a really helpful point about the appreciation and the value that we do place on the staff, not just at extraordinary times, but, as Dawn Bowden has mentioned, all throughout the year, and the remarkable service that we are privileged to have within this country. I recognise your point about the balance of generalists and specialists to see—[Inaudible.]—about the shape of training in the medical field, but it's a part of what we need to understand and part of the work that Healthcare Inspectorate Wales will be there to understand and help the system to understand as it plans the different levels of staff and the different numbers of staff and how we then expect them to work together.
I'm pleased to hear you recognise the imaging statement of intent. I think you're the only Member to have mentioned that, but it is an important step forward, and it's been worked through with staff in the field as well to have a coherent vision for those staff in the service that we know that we'll need them to deliver. This impacts on a wide range of the national health service.
On the bank arrangements, I recognise there's a challenge for us here, and a real challenge about the rates of pay, how it's organised, how convenient it is, and I think there's a link to e-rostering as well—how we can make it work for staff to undertake shifts that work for them and for the service. There is a piece of work already under way on those areas. So, in the coming months I expect to be able to report back on those for you in any event.
On GP training numbers, you're right—I'm interested in seeing how we go this year, and if we again fill or overfill, we'll then have a different conversation about the infrastructure we have for how many training places we could accommodate, as well as an understanding of how many more people we think we can actually have to undertake GP training numbers here within Wales, and, of course, that conversation about the budget to support those people as well.
I'll finish with the point about paramedics. Again, there'll be comments about the numbers of paramedics we need to train. Paramedics themselves are a highly desirable commodity, and lots of people look to recruit them outside the Welsh system as well. But also the roles—and you're right, the roles are changing, as I recognised in my statement. There's something also about the rotas and how we expect them to work. Because if you take a paramedic out of the emergency ambulance service and you place that paramedic into primary care, if they're there for a long period of time, they may not be able to easily move back into the emergency service, and there's a potential to de-skill them for all parts of their role. There's something about understanding how experienced paramedics, in particular, have a rota and a job description, and a role map that allows them to move into different parts of the service and to continue to add value to those parts of the service. If it's about a regular rotation in different parts of the service, we may well see greater value both in terms of the delivery, but also for that person still feeling valued and having a job that they want to do and not being burned out by one part of it or the other.
Diolch. Mae hwnnw'n bwynt defnyddiol iawn am y gwerthfawrogiad a'r gwerth a roddwn ar y staff, nid yn unig ar adegau eithriadol, ond, fel y crybwyllwyd gan Dawn Bowden, drwy gydol y flwyddyn, a'r gwasanaeth rhyfeddol yr ydym yn freintiedig i'w gael yn y wlad hon. Rwy'n cydnabod eich pwynt am y cydbwysedd o ran y swyddogaethau cyffredinol ac arbenigol i weld—[Anghlywadwy.]—am ffurf o hyfforddiant yn y maes meddygol, ond mae'n rhan o'r hyn sydd angen i ni ei ddeall, a rhan o'r gwaith y bydd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yno i'w ddeall ac i helpu'r system i ddeall wrth iddo gynllunio'r gwahanol lefelau o staff a'r gwahanol niferoedd o staff a sut wedyn y disgwyliwn iddynt weithio gyda'i gilydd.
Rwy'n falch o'ch clywed yn cydnabod y datganiad o fwriad am ddelweddu. Credaf mai chi yw'r unig Aelod sydd wedi crybwyll hynny, ond mae'n gam pwysig ymlaen, ac mae wedi cael ei drefnu gyda staff yn y maes yn ogystal er mwyn cael gweledigaeth gydlynol ar gyfer y staff hynny o'r gwasanaeth y gwyddom y bydd angen iddynt ei gyflawni. Mae hyn yn effeithio ar ystod eang o'r gwasanaeth iechyd gwladol.
Ynglŷn â'r trefniadau cronfeydd, rwy'n cydnabod bod her i ni yma, a her go iawn am y cyfraddau cyflog, sut y caiff ei drefnu, pa mor gyfleus yw, a chredaf ei fod yn gysylltiedig ag e-amserlennu yn ogystal—sut y gallwn ni wneud iddo weithio ar gyfer staff i ymgymryd â shifftiau sy'n gweithio iddyn nhw ac i'r gwasanaeth. Mae gwaith eisoes ar y gweill ar y meysydd hynny. Felly, yn y misoedd nesaf, disgwyliaf allu adrodd yn ôl ynglŷn â'r rheini i chi beth bynnag.
O ran niferoedd hyfforddi meddygon teulu, rydych yn iawn—mae gennyf ddiddordeb mewn gweld sut hwyl gawn ni eleni, ac os ydym eto yn llenwi neu'n gorlenwi, yna bydd gennym wahanol sgwrs am y seilwaith sydd gennym ar gyfer faint o leoedd hyfforddi y gallem ni ddarparu ar eu cyfer, yn ogystal â dealltwriaeth o faint mwy o bobl y gallwn eu cael mewn gwirionedd i gynnal niferoedd hyfforddiant meddygon teulu yma yng Nghymru, ac, wrth gwrs, y sgwrs am y gyllideb i gefnogi'r bobl hynny yn ogystal.
Gorffennaf gyda'r pwynt am barafeddygon. Unwaith eto, bydd sylwadau am y nifer o barafeddygon y mae angen i ni eu hyfforddi. Mae parafeddygon eu hunain yn adnodd dymunol iawn, a llawer o bobl yn ceisio eu recriwtio y tu allan i system Cymru yn ogystal. Ond hefyd y swyddogaethau—ac rydych chi'n iawn, mae swyddogaethau yn newid, fel y gwneuthum gydnabod yn fy natganiad. Mae a wnelo hyn hefyd â'r rotâu a sut yr ydym yn disgwyl iddynt weithio. Oherwydd os cymerwch barafeddyg allan o'r gwasanaeth ambiwlans brys, ac yr ydych yn rhoi'r parafeddyg mewn gofal sylfaenol, os ydyn nhw yno am gyfnod hir o amser, efallai na fyddant yn gallu symud yn ôl yn hawdd i'r gwasanaethau brys, ac mae potensial i'w dad-sgilio ar gyfer pob rhan o'u swyddogaeth. Mae'n ymwneud yn rhannol â deall sut mae parafeddygon profiadol, yn benodol, yn cael rota a disgrifiad swydd, ac amlinelliad o'u swyddogaeth sy'n caniatáu iddynt symud i rannau gwahanol o'r gwasanaeth ac i barhau i ychwanegu gwerth at y rhannau hynny o'r gwasanaeth. Os yw'n ymwneud â chylchdroi rheolaidd mewn gwahanol rannau o'r gwasanaeth, gallwn yn wir weld mwy o werth o ran darparu, ond hefyd i'r person hwnnw ddal i deimlo bod gwerth iddynt a bod ganddynt swydd y maent am ei gwneud ac nad ydyn nhw'n cael eu gorweithio gan un rhan ohoni neu'r llall.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 on the agenda is a statement by the leader of the house on International Women's Day. I call on the leader of the house, Julie James.
Eitem 4 ar yr agenda yw datganiad gan arweinydd y tŷ ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod. Rwy'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer. International Women’s Day, 8 March, is recognised around the world. It is a day to acknowledge and celebrate the achievements of women and girls everywhere. This year’s theme is Press for Progress. I want to take this opportunity to highlight the progress we are making in Wales and the challenges we continue to face.
Gender stereotyping is both a cause and consequence of gender inequality. All too often, women and girls are still not given the opportunities to fulfil their potential. We are working hard to change and challenge this on many fronts. Our work around STEM—science, technology, engineering and mathematics—is an example of how we are working across the Welsh Government to tackle gender stereotyping. We are training physics teachers across Wales in gender-inclusive teaching methods. We fund computer coding classes, including specific workshops to engage and motivate girls. Gender equity is now being addressed in all our STEM-related funding. It's also being raised through the national networks of excellence in science and technology and maths. Our STEM Cymru 2 programme aims to encourage more young women to progress into engineering careers. To date, over 3,000 young women have engaged with the programme.
We are committed to delivering 100,000 all-age apprenticeships. Tackling gender bias is at the forefront of our approach to apprenticeships, and we have employed an equality champion to take this work forward.
This year, International Women’s Day coincides with the National Apprenticeship Week. Our network of training providers have a number of events taking place to encourage women to consider non-traditional routes.
We need more women at all levels of management in our private sector businesses. The Agile Nation 2 project aims specifically to develop women to take on management roles. It is supported by £8 million of European funding. Through this project we have seen that the right combination of leadership training, one-to-one support and encouragement can really pay dividends and help women to obtain a better job, a promotion or a pay rise. We've also seen how women, when they reach the top levels of management, can help lead organisational change to promote equality for their whole workforce, such as introducing flexible working arrangements.
We also need more diversity in decision-making roles and in public life, but progress is being made. In 2016-17, 47.8 per cent of new public appointments and 50 per cent of reappointments were female. Following the May 2017 local elections, four councils are now being led by women. We confidently expect to see more in the future.
All the organisations funded through our equality and inclusion programme have committed to delivering a more diverse pool of decision makers. As a part of this work, the Women’s Equality Network Wales has launched a mentoring programme for women, which begins later this month. Like many of you, I have signed up to be a mentor and look forward to supporting the participants to become the leaders of the future.
The Welsh Government has pledged its commitment to the 50:50 by 2020 campaign. Signing up to the campaign shows employers’ public commitment to working towards equal gender representation in decision-making and influencing roles in Wales. We have also pledged our commitment to the Equality and Human Rights Commission’s Working Forward campaign. We are committed to ensuring women do not face discrimination in the workplace in relation to pregnancy or maternity. I believe the public sector in Wales can lead the way and be an exemplar in showcasing good practice and by promoting the benefits of discrimination-free workplaces.
We are also working hard to support the women who face barriers when trying to access training and employment. We recognise re-employment is the best route out of poverty, and our key focus is on maximising people’s employability. The Communities for Work programme provides bespoke support to those who face significant and often complex barriers that prevent them taking up training or employment. It will provide over £70 million in employment support services in the most deprived communities in Wales until 2020. As of January, 5,730 women had received support from the programme.
The Parents, Childcare and Employment programme aims to support parents become more employable and to move into work when childcare is their main barrier to accessing education, training or employment. Over 95 per cent of PaCE participants are female, and over 84 per cent of the participants are lone parents as well. We know that affordable, available and accessible childcare will give parents greater employment choices, enable parents to work, and support our drive to increase economic growth, tackle poverty and reduce inequalities. This is why we have committed to provide 30 hours of Government-funded early education and childcare to working parents of three and four-year-olds for up to 48 weeks a year.
We must also ensure that children are taught about healthy relationships from a young age. The new curriculum for Wales includes, as one of its four purposes, that all young people should leave our education system as healthy, confident individuals who can form positive relationships based on trust and mutual respect. Learning about healthy relationships at a young age is an important step in tackling gender stereotyping now and for future generations.
And, finally, I want to highlight the very important work being undertaken to tackle violence against women, domestic abuse and sexual violence. Statistics show that women are more likely than men to have experienced all forms of domestic abuse and sexual violence. This includes forced marriage, crimes committed in the name of honour, and female genital mutilation. Following on from the landmark Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act in 2015, the national training framework was published in 2016. Over 70,000 professionals have been trained through the framework so far. That’s 70,000 more confident, more aware and more knowledgeable professionals working in our public services.
In January, the This is Me campaign was launched to tackle gender stereotyping and to encourage people to live fear free from gender constraints and gender norms. In the four weeks following its launch, it has been viewed over 200,000 times and use of the Live Fear Free website has increased by nearly 2,000 per cent. I will be making an announcement on Thursday, on International Women’s Day itself, highlighting the next step in our work to tackle violence against women, domestic abuse and sexual violence. It is important that those for whom this policy is made are able to influence and guide that policy and share what works for them. The next step will be to make proposals about how we do this. Ultimately, we intend to build a society that does not tolerate violence against women, domestic abuse or sexual violence.
But to come back to the focus of today, it is about celebrating the women of Wales and their contribution to all areas of Welsh life. Our role as a Government is to press for progress and to ensure that women and girls have the same opportunities to fulfil their potential. We are pressing for progress, and we are making that progress, but we are not complacent. There is much more to be done. We all have a duty to tackle gender stereotyping, in all its forms, to ensure that current and future generations are not subjected to it, limited by it or harmed by it, to create a Wales where everyone can aspire and achieve and be the person they were intended to be. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Caiff Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, ar 8 Mawrth, ei gydnabod ledled y byd. Mae'n ddiwrnod i gydnabod a dathlu llwyddiannau menywod a merched ym mhob man. Y thema eleni yw Pwyso am Gynnydd. Hoffwn i achub ar y cyfle hwn i dynnu sylw at y cynnydd yr ydym yn ei wneud yng Nghymru a'r heriau yr ydym ni'n parhau i'w hwynebu.
Mae stereoteipio ar sail rhyw yn achos ac yn ganlyniad i anghydraddoldeb rhwng y rhywiau. Yn rhy aml o lawer, dydy menywod a merched ddim yn cael cyfleoedd i wireddu eu potensial o hyd. Rydym ni'n gweithio'n galed i newid a herio hyn mewn sawl maes. Mae ein gwaith ar STEM—gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg—yn enghraifft o sut yr ydym ni'n gweithio ar draws Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw. Rydym ni'n hyfforddi athrawon ffiseg ledled Cymru ynghylch dulliau addysgu cynhwysol o ran rhywedd. Rydym yn ariannu dosbarthiadau codio cyfrifiadur, gan gynnwys gweithdai penodol i ennyn diddordeb ac ysgogi merched. Mae tegwch rhwng y rhywiau yn cael sylw yn ein holl drefniadau cyllido sy'n gysylltiedig â STEM. Mae hefyd yn cael ei godi drwy'r rhwydweithiau cenedlaethol o ragoriaeth mewn gwyddoniaeth a thechnoleg a mathemateg. Nod ein rhaglen STEM Cymru 2 yw annog mwy o fenywod ifanc i symud ymlaen i yrfaoedd peirianneg. Hyd yma, mae dros 3,000 o fenywod ifanc wedi ymgysylltu â'r rhaglen.
Rydym wedi ymrwymo i ddarparu 100,000 o brentisiaethau ar gyfer pobl o bob oed. Mae mynd i'r afael â rhagfarn ar sail rhyw yn flaenllaw yn ein hymagwedd tuag at brentisiaethau, ac rydym wedi cyflogi hyrwyddwr cydraddoldeb i ddatblygu'r gwaith hwn.
Eleni, mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn cyd-daro â'r Wythnos Prentisiaethau Genedlaethol. Mae nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal gan ein rhwydwaith o ddarparwyr hyfforddiant i annog menywod i ystyried llwybrau anhraddodiadol.
Mae angen mwy o fenywod arnom ar bob lefel rheoli yn ein busnesau sector preifat. Nod benodol y prosiect Cenedl Hyblyg 2 yw datblygu menywod i ymgymryd â swyddi rheoli. Caiff ei gefnogir gan £8 miliwn o arian Ewropeaidd. Drwy'r prosiect hwn, rydym ni wedi gweld bod y cyfuniad cywir o hyfforddiant arweinyddiaeth, cefnogaeth ac anogaeth unigol yn gallu talu ar ei ganfed mewn gwirionedd a helpu menywod i gael swyddi gwell, dyrchafiadau neu godiadau cyflog. Rydym ni hefyd wedi gweld sut y gall menywod, pan fyddant yn cyrraedd y lefelau uchaf o reoli, helpu i arwain newid sefydliadol i hyrwyddo cydraddoldeb ar gyfer eu gweithlu cyfan, fel cyflwyno trefniadau gweithio hyblyg.
Mae angen mwy o amrywiaeth arnom hefyd mewn rolau lle gwneir penderfyniadau ac mewn bywyd cyhoeddus, ond rydym ni yn gwneud cynnydd. Yn 2016-17, roedd 47.8 y cant o'r bobl a benodwyd i swyddi cyhoeddus newydd a 50 y cant o'r ailbenodiadau yn fenywod. Yn dilyn etholiadau lleol mis Mai 2017, mae pedwar cyngor bellach yn cael eu harwain gan fenywod. Rydym yn disgwyl yn ffyddiog gweld mwy yn y dyfodol.
Mae'r holl sefydliadau a ariennir drwy ein rhaglen cydraddoldeb a chynhwysiant wedi ymrwymo i ddarparu cronfa fwy amrywiol o benderfynwyr. Yn rhan o'r gwaith hwn, mae Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru wedi lansio rhaglen fentora ar gyfer menywod, sy'n dechrau yn ddiweddarach y mis hwn. Fel llawer ohonoch chi, rwyf wedi ymrwymo i fod yn fentor ac rwy'n edrych ymlaen at gefnogi'r cyfranogwyr i ddod yn arweinwyr y dyfodol.
Mae Llywodraeth Cymru wedi addo ei hymrwymiad i 50:50 erbyn ymgyrch 2020. Mae bod yn rhan o'r ymgyrch yn dangos ymrwymiad cyhoeddus cyflogwyr i weithio tuag at gynrychiolaeth gyfartal rhwng y rhywiau mewn swyddi sy'n penderfynu ac yn dylanwadu yng Nghymru. Rydym hefyd wedi addo ein hymrwymiad i ymgyrch Working Forward y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau nad yw merched yn wynebu gwahaniaethu yn y gweithle yn gysylltiedig â beichiogrwydd neu famolaeth. Credaf y gall y sector cyhoeddus yng Nghymru arwain y ffordd a bod yn esiampl wrth arddangos arferion da a thrwy hyrwyddo manteision gweithleoedd heb wahaniaethu.
Rydym ni hefyd yn gweithio'n galed i gefnogi menywod sy'n wynebu rhwystrau wrth geisio cael hyfforddiant a chyflogaeth. Rydym ni'n cydnabod mai ailgyflogi yw'r llwybr gorau allan o dlodi, a'n prif bwyslais yw sicrhau bod pobl mor gyflogadwy â phosibl. Mae'r rhaglen Cymunedau dros Waith yn rhoi cefnogaeth bwrpasol i'r rhai hynny sy'n wynebu rhwystrau sylweddol a chymhleth, yn aml, sy'n eu hatal rhag dilyn hyfforddiant neu gael cyflogaeth. Bydd yn darparu dros £70 miliwn mewn gwasanaethau cymorth cyflogaeth yn y cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru tan 2020. Erbyn mis Ionawr, roedd 5,730 o fenywod wedi cael cymorth gan y rhaglen.
Nod y rhaglen Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth yw cefnogi rhieni i fod yn fwy cyflogadwy ac i gael gwaith mewn achosion pan mai gofal plant yw eu prif rwystr rhag cael addysg, hyfforddiant neu gyflogaeth. Mae dros 95 y cant o gyfranogwyr PaCE yn fenywod, a thros 84 y cant o'r cyfranogwyr yn unig rieni hefyd. Rydym ni'n gwybod y bydd sicrhau bod gofal plant fforddiadwy a hygyrch ar gael yn rhoi mwy o ddewisiadau cyflogaeth i rieni, yn galluogi rhieni i weithio, ac yn cefnogi ein hymgyrch i gynyddu twf economaidd, trechu tlodi a lleihau anghydraddoldebau. Dyna pam yr ydym wedi ymrwymo i ddarparu 30 awr o addysg gynnar a gofal plant a ariennir gan y Llywodraeth i rieni sy'n gweithio sydd â phlant tair a phedair blwydd oed, a hynny am hyd at 48 wythnos y flwyddyn.
Mae'n rhaid inni hefyd sicrhau bod plant yn cael eu dysgu am berthynas iach ag eraill o oedran ifanc. Mae'r cwricwlwm newydd ar gyfer Cymru yn cynnwys, fel un o'i bedwar o ddibenion, y dylai pob person ifanc adael ein system addysg yn unigolion iach, hyderus sy'n gallu meithrin perthynas gadarnhaol ag eraill, yn seiliedig ar ymddiriedaeth a pharch at ei gilydd. Mae dysgu am berthynas iach ag eraill yn ifanc yn gam pwysig wrth fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw nawr ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Ac, yn olaf, hoffwn dynnu sylw at y gwaith pwysig iawn sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae ystadegau'n dangos bod menywod yn fwy tebygol na dynion o fod wedi profi pob math o gam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae hyn yn cynnwys priodasau dan orfod, troseddau a gyflawnir er anrhydedd, ac anffurfio organau cenhedlu benywod. Yn dilyn Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) yn 2015, a oedd yn gam pwysig, cyhoeddwyd y fframwaith hyfforddi cenedlaethol yn 2016. Mae mwy na 70,000 o weithwyr proffesiynol wedi'u hyfforddi drwy'r fframwaith hwn hyd yma. Mae hynny'n 70,000 o weithwyr proffesiynol mwy hyderus, mwy ymwybodol a mwy gwybodus sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus.
Ym mis Ionawr, lansiwyd ymgyrch Dyma Fi i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw ac i annog pobl i fyw heb ofni cyfyngiadau ar sail rhyw a normau ar sail rhyw. Yn y pedair wythnos ar ôl ei lansio, mae wedi ei weld dros 200,000 o weithiau a gwelwyd cynnydd o bron i 2,000 y cant yn y defnydd o wefan Byw Heb Ofn. Byddaf yn gwneud cyhoeddiad ddydd Iau, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod ei hun, gan dynnu sylw at y cam nesaf yn ein gwaith i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae'n bwysig bod y bobl hynny y gwnaethpwyd y polisi hwn ar eu cyfer yn gallu dylanwadu a llywio'r polisi hwnnw a rhannu'r hyn sy'n gweithio iddyn nhw. Y cam nesaf fydd gwneud cynigion ynghylch sut yr ydym yn gwneud hyn.
Yn y pen draw, rydym yn bwriadu adeiladu cymdeithas nad yw'n goddef trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig neu drais rhywiol. Ond i ddod yn ôl at y pwyslais heddiw, mae'n ymwneud â dathlu menywod Cymru a'u cyfraniad i bob maes o fywyd Cymru. Ein swyddogaeth ni fel Llywodraeth yw pwyso am gynnydd a sicrhau bod gan fenywod a merched yr un cyfleoedd i wireddu eu potensial. Rydym ni'n pwyso am gynnydd, ac rydym yn gwneud y cynnydd hwnnw, ond nid ydym yn hunanfodlon. Mae llawer mwy i'w wneud. Mae gennym ni i gyd ddyletswydd i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw, yn ei holl ffurfiau, i sicrhau nad yw'r cenedlaethau presennol a chenedlaethau'r dyfodol yn destun iddo, yn cael eu cyfyngu ganddo neu eu niweidio ganddo, i greu Cymru lle gall pawb ddyheu a chyflawni a bod y bobl y bwriadwyd iddynt fod. Diolch.
Thank you very, very much, leader of the house, for your statement today. It's very difficult to criticise anything in there, and I don't intend to do so. And I certainly welcome the list of activities that the Welsh Government has been involved in, and the number of women that have been encouraged to take part in those activities. I've no doubt that they will feel the benefits of that and progress well with those ambitions in their lives. But I'm wondering if there's any way—or even whether it's appropriate, actually—that we could monitor the progress of the women, and particularly the younger women, who have been involved in those programmes. I certainly don't want to spy on them, and of course their choices are their choices, but if we can come up with strong evidence—I don't know, even in 10 years' time—to prove that these have been really, really worthwhile and repeatable activities, then I think that that's good for all of us.
I'm really pleased to see that there's a focus on apprenticeships in the statement you've made today. I'd like to do a quick shout-out for Bridgend College, which has just won the apprenticeship provider of the year award—I've done my duty to my constituents there.
But there's still some very concerning information out there about gender stereotyping, and I refer in particular to a piece of work done by the Careers and Enterprise Company very recently, which found that young people have more, not less, gender-conservative views of the world than their parents did. Fifty-six per cent of young women aged between 17 and 19 believe that their gender limits their career options—only 37 per cent of young men felt that. And the research went on to confirm that career aspirations showed particular gender disparity, with 18 per cent more young men than women wanting to be engineers and IT professionals—perhaps not something we're surprised to hear here. But it showed that those biases are projected onto others by young people themselves, so that it's peers, in one way, who are encouraging young women in particular to go into careers that perhaps they went into. And the fact that gender equality, if you like, isn't a given, I think, is demonstrated in these brand-new figures, and a good reason why these debates, and these statements that you make, Minister, are still essential. I'd love to say that the job is done, but we're miles away from it, judging by these new figures.
As well as apprenticeships, I wonder if the Welsh Government has given some consideration to returnships as well—I don't know if that's a word I can use. The UK Government's just announced some money to support people back into the private sector after time off for caring. Of those people, 90 per cent are women—perhaps again no huge surprise. And I find this interesting if we're asking women in particular to go back into careers, rather than jobs, as certainly when you consider the recent statistics we had from 'Who Runs Wales? 2017', despite the good work that we're doing here, only 6 per cent of chief executives in the top 100 per cent businesses are women—that's in the private sector. Surely, we can be doing better than that. So, if there is a particular work stream here that you think you might be interested in developing, we'd be certainly happy to support you in that.
On childcare, obviously we want this to work. And I'm wondering if I could just draw attention to the pilot on childcare in my area—which, of course, is yours as well—where it seems that nannies aren't included in the scheme, for reasons of registration; I completely get why they're not. But it would be easy to jump to the conclusion that nannies are just for families who can afford them, rather than, on occasion, it is the welfare of the child that demands it. And the reason I'm raising it is because, apart from potentially reducing the number of jobs available to nannies, who tend to be women, there's a risk that it's the women in those families who will choose to stay at home to look after the children, rather than going out into the workplace, because of the needs of that particular child. So, I'm hoping that's something—I believe that it's an unintended consequence of the policy—that could perhaps be looked at.
And then I just want to welcome your very important comments on violence generally. I'm very pleased to see the level of training taken up by professionals, which you referred to. But even that's only going to pay dividends if you get the healthy relationships part of this right. I appreciate what you say that the curriculum will now involve that, but we do have the sort of pre-Donaldson gap, which I think—you may not be able to give me information today—we need to have some information on, particularly at secondary school level, where both young men and young women will have missed the opportunity for this to be very normalised at primary school level. So, if you're able to share any information on that, that would be great. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, iawn arweinydd y tŷ, am eich datganiad heddiw. Mae'n anodd iawn i feirniadu unrhyw beth yn y fan honno, a dydw i ddim yn bwriadu gwneud hynny. Ac yn sicr, rwy'n croesawu'r rhestr o weithgareddau y mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd rhan ynddynt, a nifer y menywod sydd wedi cael eu hannog i gymryd rhan yn y gweithgareddau hynny. Does dim amheuaeth gen i y byddan nhw'n elwa ar hynny ac yn bwrw ymlaen yn dda â'r uchelgeisiau hynny yn eu bywydau. Ond meddwl ydw i tybed a oes unrhyw ffordd—neu hyd yn oed a yw'n briodol, mewn gwirionedd—y gallem ni fonitro cynnydd y menywod, a'r merched iau yn arbennig, sydd wedi cymryd rhan yn y rhaglenni hynny. Dydw i, yn sicr, ddim eisiau ysbïo arnyn nhw, ac wrth gwrs eu dewisiadau nhw yw eu dewisiadau nhw, ond os gallwn ni gael tystiolaeth gref—dydw i ddim yn gwybod, hyd yn oed ymhen 10 mlynedd—i brofi bod y rhain wedi bod yn weithgareddau hynod werth chweil, mewn gwirionedd, y gellid eu hailadrodd, yna rwy'n credu bod hynny'n beth da i bob un ohonom ni.
Rwy'n falch iawn o weld bod pwyslais ar brentisiaethau yn y datganiad a wnaethoch chi heddiw. Hoffwn i sôn yn gyflym am Goleg Penybont, sydd newydd ennill gwobr darparwr prentisiaethau y flwyddyn—rwyf wedi gwneud fy nyletswydd i'm hetholwyr yn y fan yna.
Ond mae yna wybodaeth sy'n achosi pryder mawr am stereoteipio ar sail rhyw o hyd, ac rwy'n cyfeirio yn benodol at ddarn o waith a wnaethpwyd gan The Careers and Enterprise Company yn ddiweddar, a ganfu fod gan bobl ifanc safbwyntiau mwy, nid llai ceidwadol am y rhywiau yn y byd nag oedd gan eu rhieni. Mae 56 y cant o fenywod ifanc rhwng 17 ac 19 oed yn credu bod eu rhyw yn cyfyngu ar eu dewisiadau gyrfa—dim ond 37 y cant o ddynion ifanc a oedd o'r farn honno. Ac aeth yr ymchwil ymlaen i gadarnhau bod dyheadau gyrfa yn dangos gwahaniaethau penodol rhwng y rhywiau, a 18 y cant yn fwy o ddynion ifanc na menywod eisiau bod yn beirianwyr ac yn weithwyr TG proffesiynol—efallai nad yw hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n synnu o'i glywed yn y fan hon. Ond roedd yn dangos bod y rhagfarnau hynny yn cael eu rhoi i eraill gan bobl ifanc eu hunain, felly cyfoedion, mewn un ffordd, sydd wedi annog menywod ifanc yn arbennig i fynd i'r gyrfaoedd yr aethant iddynt, efallai. Ac rwy'n credu bod y ffaith bod y ffigurau newydd hyn yn dangos nad yw cydraddoldeb rhwng y rhywiau, os mynnwch chi, yn fater o drefn, rwy'n credu bod hynny'n rheswm da pam mae'r dadleuon hyn, a'r datganiadau hyn yr ydych chi'n eu gwneud, Gweinidog, yn dal yn hanfodol. Byddwn i wrth fy modd yn dweud bod y gwaith ar ben, ond rydyn ni'n ymhell iawn o hynny, o farnu yn ôl y ffigurau hyn.
Yn ogystal â phrentisiaethau, tybed a yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi rhywfaint o ystyriaeth i ddychweliaethau hefyd—dydw i ddim yn gwybod a yw hwnnw'n air y gallaf ei ddefnyddio. Mae Llywodraeth y DU newydd gyhoeddi rhywfaint o arian i gefnogi pobl yn y sector preifat i fynd yn ôl ar ôl cael amser i ffwrdd at ddibenion gofalu. O'r bobl hynny, menywod yw 90 y cant ohonyn nhw—efallai nad yw hynny eto yn syndod mawr. Ac mae hyn yn ddiddorol os ydym ni'n gofyn i fenywod yn benodol i fynd yn ôl i yrfa, yn hytrach na swyddi, oherwydd yn sicr pan fyddwch chi'n ystyried yr ystadegau diweddar a gawsom o 'Pwy sy'n rhedeg Cymru? 2017', er gwaethaf y gwaith da yr ydym ni'n ei wneud yn y fan yma, dim ond 6 y cant o'r prif weithredwyr yn y 100 busnes uchaf sy'n fenywod—a mae hynny yn y sector preifat. Siawns y gallwn ni fod yn gwneud yn well na hynny. Felly, os oes ffrwd waith benodol yma yr ydych chi'n credu y gallai fod gennych chi ddiddordeb yn ei datblygu, byddem ni yn sicr yn hapus i'ch cefnogi chi yn hynny o beth.
O ran gofal plant, yn amlwg rydym ni eisiau i hyn weithio. Ac rwy'n meddwl tybed a allaf i dim ond tynnu sylw at y cynllun treialu ar ofal plant yn fy ardal i—sef, wrth gwrs, eich ardal chi hefyd—lle mae'n ymddangos nad yw nanis wedi eu cynnwys yn y cynllun, am resymau sy'n ymwneud â chofrestru; rwy'n deall yn iawn pam nad ydyn nhw. Ond byddai'n hawdd neidio i'r casgliad bod nanis dim ond ar gyfer teuluoedd sy'n gallu eu fforddio, yn hytrach na, ar adegau, bod lles y plentyn yn galw am hynny. A'r rheswm yr wyf yn ei godi yw oherwydd, ar wahân i leihau, o bosibl, nifer y swyddi sydd ar gael i nanis, sy'n tueddu i fod yn fenywod, mae perygl mai'r menywod yn y teuluoedd hynny a fydd yn dewis aros gartref i ofalu am y plant, yn hytrach na mynd allan i'r gweithle, oherwydd anghenion y plentyn penodol hwnnw. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny yn rhywbeth—rwy'n credu ei fod yn un o ganlyniadau anfwriadol y polisi—y gellid ei ystyried efallai.
Ac yna hoffwn i groesawu eich sylwadau pwysig iawn ar drais yn gyffredinol. Rwy'n falch iawn o weld cymaint o hyfforddiant a wneir gan weithwyr proffesiynol, y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw. Ond dim ond os byddwch yn gwneud yr elfen perthynas iach ag eraill o hyn yn iawn y bydd hynny'n talu ar ei ganfed. Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud y bydd y cwricwlwm yn cynnwys hynny bellach, ond mae gennym ni'r math o fwlch cyn-Donaldson, ac rwyf i o'r farn—efallai na fyddwch chi'n gallu rhoi gwybodaeth i mi heddiwi—bod angen i ni gael rhywfaint o wybodaeth, yn enwedig ar lefel ysgolion uwchradd, lle mae dynion a menywod ifanc wedi colli'r cyfle i hyn fod wedi'i normaleiddio ar lefel ysgol gynradd. Felly, os ydych chi'n gallu rhannu unrhyw wybodaeth ar hynny, byddai hynny'n wych. Diolch.
Well, going in reverse order, because that last one is very important indeed, I do think there's a real issue about teaching healthy relationships, in the context of gender stereotyping, and some of the cultural things that are going on in our society today. We are running several schemes across Wales, actually, pre-Donaldson, as you put it, and I went to see one run by Hafan Cymru only very recently. And the young woman running it was amazing, I have to say; I had the privilege of sitting through one of the sessions. But she told me, Deputy Presiding Officer, something that really cuts to every one of our hearts. Before the session—and this was for year 5 and year 6 students—she asked a mixed gender group whether boys or girls were better, and it will be no shock to anyone to know that the boys thought the boys were better and the girls thought the girls were better, because that's what you do. But then she asked the boys why they thought they were better, and they said that they thought that boys were better because they were stronger and better at sport. And then she asked the girls why they thought girls were better, and they couldn't come up with anything, which is really horrible, isn't it?
I had the privilege of being there, so I asked them if they'd heard of Jessica Ennis, and I happened to have a photograph of her on my phone, because I'd been at a different event. And they had heard of Jessica Ennis, and I asked them if they thought she was both strong and good at sport and they agreed that she was. So, we had quite an interesting discussion about what that gender stereotype was about. But it was quite shocking to me that those young women wanted themselves to be better—if 'better' is the right word—but they couldn't actually come up with anything, because already at that young age they'd been subjected to such gender stereotyping that they struggled to say a characteristic that is associated with femaledom that is 'better'.
This is not about being better, this is about every single human being being able to be the best person that they can be regardless. It's nothing to do with your gender. I happen to like mucking about with cars. My son happens to like cooking. Apparently, that's against the gender stereotype. Well, that was news to me when I was growing up and it's news to him as well. And that's the point, isn't it?
So, we support in the Government a large number of these schemes. We support the campaign Let Toys be Toys, for example, where we don't encourage people to gender stereotype their toys. If you want, in your shop, to segregate your toys for ease of shopping, then do it by age appropriateness. I'm sure you all know my anecdote about stopping in a local shop in Swansea, and having a go at the manager and asking him what was in the aisle of boys' toys and girls' toys and telling him that he and I were going to have to go outside if there were engineering toys in one aisle and domestic appliances in the other. And he cordially invited me to have a cup of tea, while he checked and sorted it out. So, he wasn't too sure himself, is the point. In fairness, when I went back to that shop the next week, they'd organised it back into age, so, he took the point straight away. I was very grateful for that. But it shows you how pervasive this stuff is and how destructive it is of relationships. We know that domestic violence is driven by some of this gender stereotyping as people try to live in to roles that actually don't suit them and they are stressed by trying to do that. It's a very important part of that.
In terms of some of the specific things she said, I was delighted to see that Bridgend College had won the award, and it is very well deserved. We have worked very hard to put some equality gender stereotyping awareness into some of the apprenticeship things and we have initiatives that encourage both boys and girls to take part in experiential learning across the gender divide—so, programming a robot, plaiting hair, planning childcare activities—for both genders simultaneously regardless, because, why not? And that's been very well received and very well taken up.
Just in terms of returnships, it is worth mentioning the Sêr Cymru scheme at this point, which is now being copied by the UK Government—I'm always delighted when they do that for Wales. One very large part of the Sêr Cymru programme has been to encourage researchers who have gone out of research—usually because of a career break, but sometimes just because they've gone some place else—to come back in to science. And you'd be amazed to discover that about 95 per cent of those returnships are female, because they've taken career breaks and are coming back. So, we are on that, but I think there is undoubtedly a great deal more to do before we get anywhere near, unfortunately, gender equality.
Wel, gan ddechrau â'r olaf yn gyntaf, oherwydd mae'r un olaf yna yn bwysig iawn, rwy'n credu bod addysgu am berthynas iach ag eraill yn fater pwysig iawn, yng nghyd-destun stereoteipio ar sail rhyw, a rhai o'r pethau diwylliannol sy'n digwydd yn ein cymdeithas heddiw. Rydym ni'n rhedeg sawl cynllun ledled Cymru, mewn gwirionedd, cyn-Donaldson, fel yr ydych chi'n ei ddweud, ac es i i weld un sy'n cael ei redeg gan Hafan Cymru yn ddiweddar iawn. Ac roedd y ferch ifanc a oedd yn ei redeg yn anhygoel, mae'n rhaid i mi ddweud; cefais y fraint o eistedd drwy un o'r sesiynau. Ond dywedodd hi wrthyf, Dirprwy Lywydd, rywbeth sy'n torri calonnau pob un ohonom mewn gwirionedd. Cyn y sesiwn—ac roedd y sesiwn hon ar gyfer disgyblion blwyddyn 5 a blwyddyn 6—gofynnodd i grŵp cymysg o ran rhywedd a oedd bechgyn neu ferched yn well, ac ni fydd neb yn synnu i glywed bod y bechgyn yn credu bod y bechgyn yn well a'r merched yn credu bod y merched yn well, oherwydd dyna fel ag y mae hi. Ond wedyn gofynnodd i'r bechgyn pam yr oedden nhw o'r farn eu bod nhw yn well, a gwnaethon nhw ddweud bod bechgyn yn well oherwydd eu bod nhw'n gryfach ac yn well am wneud chwaraeon. Ac yna gofynnodd i'r merched pam yr oedden nhw'n meddwl bod merched yn well, ac ni allen nhw feddwl am unrhyw beth, sy'n ofnadwy, on'd yw e'?
Cefais y fraint o fod yno, felly gofynnais iddyn nhw os oedden nhw wedi clywed am Jessica Ennis, a digwydd bod, roedd gen i lun ohoni hi ar fy ffôn, gan fy mod i wedi bod mewn digwyddiad gwahanol. Ac roedden nhw wedi clywed am Jessica Ennis, a gofynnais iddyn nhw a oedden nhw'n meddwl ei bod hi'n gryf ac yn dda am wneud chwaraeon ac roedden nhw'n cytuno ei bod hi. Felly, cawsom drafodaeth eithaf diddorol ynghylch beth oedd y stereoteip rhywedd hwnnw. Ond roedd yn eithaf brawychus i mi bod y menywod ifanc hynny eisiau iddyn nhw fod yn well—os 'gwell' yw'r gair cywir—ond doedden nhw ddim yn gallu meddwl am unrhyw beth, mewn gwirionedd, oherwydd eu bod nhw eisoes, hyd yn oed ar yr oedran ifanc hwnnw, wedi bod yn destun cymaint o stereoteipio ar sail rhyw, eu bod yn ei chael hi'n anodd nodi un nodwedd sy'n gysylltiedig â bod yn fenyw sy'n 'well'.
Nid oes a wnelo hyn â bod yn well, mae hyn yn ymwneud â galluogi pob un bod dynol i fod y person gorau y gallan nhw ei fod, er gwaethaf popeth. Nid yw'n ymwneud â'ch rhyw. Rwyf i'n digwydd fod yn hoffi chwarae o gwmpas â cheir. Mae fy mab yn hoffi coginio. Mae hynny yn ôl pob tebyg, yn erbyn y stereoteip rhywedd. Wel, roedd hynny'n newyddion i mi pan oeddwn i'n tyfu i fyny ac mae'n newyddion iddo fe hefyd. A dyna'r pwynt, ynte?
Felly, rydym ni yn y Llywodraeth yn cefnogi nifer fawr o'r cynlluniau hyn. Rydym ni'n cefnogi'r ymgyrch Let Toys be Toys, er enghraifft, lle nad ydym ni'n annog pobl i ddefnyddio stereoteip rhyw o ran eu teganau. Os ydych chi, yn eich siop, eisiau gwahanu eich teganau i'w gwneud yn fwy hwylus i siopa, yna gwnewch hynny yn ôl oedran priodol. Rwy'n siŵr eich bod chi i gyd yn gwybod fy hanesyn am stopio mewn siop leol yn Abertawe, a dweud y drefn wrth y rheolwr a gofyn iddo beth oedd yn y rhes o deganau i fechgyn a theganau i ferched a dweud wrtho ei fod ef a minnau yn mynd i orfod mynd y tu allan os oedd yna deganau peirianneg mewn un rhes ac offer domestig yn y llall. Estynnodd wahoddodd i mi gael cwpanaid o de, tra yr aeth ef i edrych a datrys y mater. Felly, nid oedd ef yn rhy siŵr ei hun, a dyna'r pwynt. A bod yn deg, pan es i yn ôl i'r siop honno yr wythnos nesaf, roedden nhw wedi eu trefnu yn ôl oedran, felly, derbyniodd y pwynt ar unwaith. Roeddwn i'n ddiolchgar iawn am hynny. Ond mae'n dangos pa mor dreiddiol yw hyn a pha mor ddinistriol yw hyn o ran perthnasoedd. Rydym ni'n gwybod bod trais yn y cartref yn cael ei ysgogi gan rywfaint o'r stereoteipio ar sail rhyw hyn wrth i bobl geisio byw yn unol â rôl nad yw'n addas ar eu cyfer, mewn gwirionedd, ac maen nhw'n teimlo'r straen drwy geisio gwneud hynny. Mae'n rhan bwysig iawn o hynny.
O ran rhai o'r pethau penodol a ddywedodd, roeddwn i'n falch o weld bod Coleg Penybont wedi ennill y wobr, ac mae'n haeddiannol iawn. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn i gynnwys rhywfaint o ymwybyddiaeth o stereoteipio ar sail rhyw a chydraddoldeb yn rhai o'r pethau prentisiaeth ac mae gennym ni fentrau sy'n annog bechgyn a merched i gymryd rhan mewn dysgu drwy brofiad ar draws y rhaniad rhwng y rhywiau—felly, rhaglennu robot, plethu gwallt, cynllunio gweithgareddau gofal plant—ar gyfer y ddau ryw ar yr un pryd er gwaethaf popeth, oherwydd, pam lai? Ac mae hynny wedi ei dderbyn yn dda iawn ac mae llawer yn manteisio ar hynny.
O ran dychweliaethau, mae'n werth sôn am y cynllun Sêr Cymru ar y pwynt hwn, sydd bellach yn cael ei gopïo gan Lywodraeth y DU—rwyf i bob amser yn falch iawn pan fyddan nhw'n gwneud hynny. Un rhan fawr iawn o raglen Sêr Cymru fu annog ymchwilwyr sydd wedi gadael y maes ymchwil—fel arfer oherwydd seibiant gyrfa, ond weithiau dim ond oherwydd eu bod wedi mynd rywle arall—i ddod yn ôl yn i'r maes gwyddoniaeth. Fe fyddech chi'n synnu i ddarganfod bod tua 95 y cant o'r rhai hynny sy'n dychwelyd yn fenywod, oherwydd eu bod wedi cymryd seibiant gyrfa a'u bod yn dod yn ôl. Felly, rydym yn gwneud hynny, ond rwy'n credu nad oes amheuaeth bod llawer mwy i'w wneud, yn anffodus, cyn inni gyflawni unrhyw beth tebyg i gydraddoldeb rhwng y rhywiau.
Bob blwyddyn, mi ydym yn nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Rydym ni'n cofio llwyddiannau'r menywod a aeth o'n blaenau ac yn addo y gwnawn ni bopeth yn ein gallu i wneud pethau'n well i'r menywod a fydd yn ein dilyn ni. Rydw i'n meddwl bod eleni'n teimlo'n wahanol. Yn sgil y sgandalau yn y diwydiant ffilm a theledu, mewn gwleidyddiaeth, newyddiaduraeth ac mewn llawer maes arall o fywyd, mae yna sgwrs newydd wedi cychwyn, ac rydw i'n credu bod mudiad Me Too wedi creu ymwybyddiaeth newydd am ymddygiad a oedd gynt yn cael ei weld yn dderbyniol. Mae menywod ifanc a dynion ifanc yn herio stereoteipiau ac yn galw am derfyn ar anghydraddoldeb, rhywiaeth, aflonyddu rhywiol a thrais yn seiliedig ar rywedd. Mae yna newid yn y gwynt, ac ni wnawn bellach dderbyn aflonyddu rhywiol fel elfen o fywyd na ellir ei hosgoi. Nid wyf yn credu y gallwn osgoi cael y sgwrs honno yng Nghymru chwaith.
Mi ddylem ni, mewn gwirionedd, fod ar flaen y gad wrth fwrw ymlaen â'r cynnydd, sydd wedi ca