Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
06/02/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Cyn cychwyn ar y cwestiynau, rwy'n galw ar y Prif Weinidog.
Before we move to questions, I call on the First Minister.
Diolch, Llywydd. Following the exchange in First Minister's questions last week, I want to apologise to the Member for Carmarthen East and Dinefwr for the answer I gave to him. He will know that we have both received apologies too from the health board in relation to the incorrect information on which our exchange was based. I do believe that information was passed to my office in good conscience, and was subsequently passed on to me equally in good faith. I should also make clear that this was not information personally requested by me in any way, shape or form, but it was information that I chose to use, and, on reflection, I don't think that last week was worthy of the exchanges we should promote in this, our Welsh Parliament, and I apologise for my part in that.
Diolch, Llywydd. Yn dilyn y ddadl yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, hoffwn ymddiheuro i'r Aelod dros Ddwyrain Caerfyrddin a Dinefwr am yr ateb a roddais iddo. Bydd yn gwybod bod y ddau ohonom ni wedi derbyn ymddiheuriadau hefyd gan y bwrdd iechyd o ran yr wybodaeth anghywir yr oedd ein dadl wedi ei seilio arni. Rwyf yn credu bod gwybodaeth wedi ei rhannu gyda'm swyddfa gydag ewyllys da, a'i bod wedi cael ei rhannu gyda mi gyda'r un ewyllys da yn ddiweddarach. Dylwn hefyd ei gwneud yn glir nad oedd hon yn wybodaeth y gofynnwyd amdani gennyf i yn bersonol mewn unrhyw ffordd, ond yn wybodaeth y dewisais ei defnyddio, ac, wedi meddwl, nid wyf yn credu bod y ddadl yr wythnos diwethaf yn deilwng o'r dadleuon y dylem ni eu hyrwyddo yn y fan yma, yn Senedd Cymru, ac ymddiheuraf am fy rhan i yn hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Cwestiynau nawr i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Rhun ap Iorwerth.
Questions now to the First Minister, and the first question is from Rhun ap Iorwerth.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys yn Ynys Môn? OAQ51736
1. Will the First Minister make a statement on ambulance response times on Ynys Môn? OAQ51736
Rydym ni’n disgwyl i bobl sydd ag angen clinigol am ambiwlans brys dderbyn ymateb cyn gynted â phosib, pryd bynnag y bo angen. Er gwaetha’r cynnydd yn y galw dros y misoedd diwethaf, mae gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi parhau i gyrraedd y targed yn ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr.
We expect citizens who have a clinical need for an emergency ambulance response to receive one as quickly as possible, whenever required. Despite increased demand in recent months, the Welsh ambulance service has continued to meet the target in the Betsi Cadwaladr health board area.
Diolch am yr ymateb yna. Ar ochr ambiwlansys y gogledd-orllewin, yn Ynys Môn, ac ar draws y gogledd, rwy'n siŵr, mae sticer mawr ymgyrch FAST, sef ymgyrch y Gymdeithas Strôc sy'n annog pobl i ffonio 999 os oes arwyddion o strôc, a'r slogan ydy 'when strokes strike, act FAST'. Yn anffodus, nid yw ffonio'n gyflym yn arwain at ambiwlans yn cyrraedd yn gyflym. Dyma i chi ddwy enghraifft ddiweddar: porthladd Caergybi yn ffonio am ambiwlans i glaf oedd ofn ei fod e wedi cael strôc ond gorfod i rywun fynd â'r claf ei hunan i Ysbyty Gwynedd yn y pen draw, a gweld wyth ambiwlans wedi'u parcio yno. Enghraifft arall diweddar iawn: dynes 88 oed—etholwraig i mi—pryder ei bod hi wedi cael strôc, yn aros chwech awr am ambiwlans ac yn aros dwy awr arall y tu allan i'r ysbyty wedyn i gael ei throsglwyddo i A&E. Mi fu hi farw rai oriau yn ddiweddarach. Rydym ni'n gwybod bod strôc yn alwad categori melyn bellach. Yr wythnos diwethaf, mi ddywedodd uwch-swyddog meddygol yn y gogledd wrthyf i ei bod hi yn anghytuno'n bryderus ynglŷn â'r categoreiddio yno. Mae parafeddygon yn dweud wrthyf i'n gyson eu bod nhw'n bryderus am gategoreiddio galwadau strôc fel categori melyn. Pa bryd mae'r Llywodraeth am edrych ar hyn, oherwydd mae bywydau wirioneddol yn y fantol?
Thank you for that response. Ambulances in the north-west, in Anglesey and across north Wales, I'm sure, have on their sides a large sticker for the FAST campaign, which relates to the Stroke Association campaign encouraging people to phone 999. The slogan is 'when strokes strike, act FAST'. Unfortunately, phoning quickly doesn’t lead to an ambulance arriving quickly. There are two recent examples. The port of Holyhead called for an ambulance for a patient who feared that he’d suffered a stroke and they eventually had to take the patient themselves to Ysbyty Gwynedd and saw eight ambulances parked there. Another recent example is that of an 88-year-old woman—a constituent of mine—who was concerned that she’d had a stroke, waited six hours for an ambulance and then waited another two hours outside the hospital to be transferred to A&E. She passed away some hours later. We know that stroke is now an amber category call. Last week, a senior medical officer in north Wales told me that she was concerned about the categorisation there. Paramedics tell me regularly that they are concerned about categorising stroke calls as amber. So, when will the Government look at this, because lives truly are at stake?
Mae'n wir i ddweud bod y model ei hunan wedi cael ei gynllunio gan bobl glinigol, felly nhw oedd yn ystyried ym mha ffordd y dylem ni wneud hyn. Nid rhywbeth a gafodd ei wneud gan wleidyddion oedd hyn. Mae'n wir i ddweud bod 65.8 y cant o alwadau coch ar Ynys Môn wedi cael ymateb o fewn wyth munud, ond mae'r Aelod wedi codi dau beth yn y Siambr hon, sydd, wrth gwrs, yn bwysig dros ben, a gofynnaf iddo ysgrifennu ataf er mwyn i mi allu ystyried unwaith eto beth ddigwyddodd ynglŷn â'r bobl hyn.
I have to say that the model itself was drawn up by clinical professionals, and therefore it was they who considered the way in which we should do this. It wasn’t something that was done by politicians. It’s true to say that 65 per cent of red calls in Anglesey were responded to within eight minutes, but the Member has raised two issues in this Chamber, which of course are very important, and I would ask him to write to me so that I can consider once again what happened in those cases.
Six years ago, in February 2012, it was reported that a patient had to wait in an ambulance for more than seven hours outside of Ysbyty Gwynedd because of a hospital bed shortage. Last December, Betsi Cadwaladr University Local Health Board released figures showing that 1,010 patients had faced handovers of more than an hour outside their hospitals in October. Last month, with ambulances queuing outside Ysbyty Gwynedd's accident and emergency department, we saw coverage of a pensioner waiting 13 hours for an ambulance after her hip gave way. We know that December figures show that 17,400 patients waited more than the four-hour target time in A&E, with the highest portion—27 per cent—in Betsi Cadwaladr, and 1,460 waiting longer than 12 hours. When will your Government acknowledge that a 30 per cent cut in beds to 10,935 over the last two decades has rendered paramedics unable to offload patients quickly, causing ambulances to be delayed and therefore the next distress calls being unable to be responded to promptly, and will you reverse those bed cuts not only in the district general hospitals, but also in our communities, as called for increasingly by our general practitioners?
Chwe blynedd yn ôl, ym mis Chwefror 2012, adroddwyd y bu'n rhaid i glaf aros mewn ambiwlans am fwy na saith awr y tu allan i Ysbyty Gwynedd oherwydd prinder gwelyau ysbyty. Fis Rhagfyr diwethaf, cyhoeddodd Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr ffigurau yn dangos bod 1,010 o gleifion wedi wynebu amseroedd trosglwyddo o fwy nag awr y tu allan i'w hysbytai ym mis Hydref. Y mis diwethaf, gydag ambiwlansys yn ciwio y tu allan i adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Gwynedd, gwelsom hanes pensiynwr yn aros 13 awr am ambiwlans ar ôl i'w chlun roi oddi tani. Rydym ni'n gwybod bod ffigurau mis Rhagfyr yn dangos bod 17,400 o gleifion wedi aros mwy na'r amser targed o bedair awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, gyda'r gyfran uchaf—27 y cant—yn Betsi Cadwaladr, a 1,460 yn aros yn hwy na 12 awr. Pryd wnaiff eich Llywodraeth gydnabod bod toriad o 30 y cant i welyau i 10,935 dros y ddau ddegawd diwethaf wedi golygu na all parafeddygon ollwng cleifion yn gyflym, gan achosi ambiwlansys i gael eu hoedi a methu felly ag ymateb yn brydlon i'r galwadau brys nesaf, ac a wnewch chi wrthdroi'r toriadau hynny i welyau nid yn unig yn yr ysbytai cyffredinol dosbarth, ond hefyd yn ein cymunedau, fel y mae ein meddygon teulu yn galw'n gynyddol amdano?
What I've said several times in the Chamber is that it's hugely important to ensure that we have a social care system that can get people out of hospital when it is timely for them to do so. And that is, of course, the reason why we have not cut social care spending in the way that England has. Health and social care run together. What I can say in terms of emergency calls, in the Betsi Cadwaladr health board area alone, the ambulance service received 11,232 emergency calls in December 2017, which is an average of 362 calls per day. That's 14 per cent up on the daily average for November 2017, and 9 per cent up on the daily average for December 2016. Despite that rise in demand, the national target for red calls was achieved in all seven health board areas in December. And we of course expect health boards to have plans in place to ensure as smooth a transition, and as swift a transition, as possible between ambulance and hospital.
Yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud sawl gwaith yn y Siambr yw ei bod hi'n hynod bwysig sicrhau bod gennym ni system gofal cymdeithasol sy'n gallu cael pobl allan o'r ysbyty pan ei bod hi'n amserol iddyn nhw wneud hynny. A dyna, wrth gwrs, yw'r rheswm pam nad ydym ni wedi torri gwariant ar ofal cymdeithasol yn y ffordd y mae Lloegr wedi ei wneud. Mae iechyd a gofal cymdeithasol yn cyd-redeg. Yr hyn y gallaf ei ddweud o ran galwadau brys, yn ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn unig, cafodd y gwasanaeth ambiwlans 11,232 o alwadau brys ym mis Rhagfyr 2017, sy'n 362 o alwadau y dydd ar gyfartaledd. Mae hynny 14 y cant yn uwch na'r cyfartaledd dyddiol ar gyfer mis Tachwedd 2017, a 9 y cant yn uwch na'r cyfartaledd dyddiol ar gyfer mis Rhagfyr 2016. Er gwaethaf y cynnydd hwnnw mewn galw, bodlonwyd y targed cenedlaethol ar gyfer galwadau coch ym mhob un o'r saith ardal bwrdd iechyd ym mis Rhagfyr. Ac wrth gwrs rydym ni'n disgwyl bod gan fyrddau iechyd gynlluniau ar waith i sicrhau trosglwyddiad mor ddidrafferth, a throsglwyddiad mor gyflym â phosibl rhwng yr ambiwlans a'r ysbyty.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cymorth ariannol sydd wedi cael ei ddarparu i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OAQ51731
2. Will the First Minister make a statement on the financial support that has been provided to Betsi Cadwaladr University Health Board? OAQ51731
Yes. The Welsh Government revenue allocation to Betsi Cadwaladr health board is over £1.3 billion in the current financial year.
Gwnaf. Mae dyraniad refeniw Llywodraeth Cymru i fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr dros £1.3 biliwn yn y flwyddyn ariannol gyfredol.
Well, I thank the First Minister for that succinct reply. The health Secretary said recently, in effect, that things have got worse in 2017-18 for Betsi Cadwaladr, despite special measures. He said in particular it's been disheartening and unacceptable that, during 2017-18, issues have escalated in relation to the financial position and some key areas of performance. Betsi Cadwaladr has now been unable to clear its surgery backlog for at least eight years, and, whilst £13 million extra, as announced recently, is very, very welcome, it's clear that maybe up to £50 million is what's needed to bring waiting lists down to within their 36-week target. There's a highly critical report that has been published by Deloitte, much of which has been suppressed by the health board and not made available for public reading. In this it says that there is limited insight regarding how the health board is ultimately going to recover its financial position. Can the First Minister tell us when we will be able—[Interruption.] Yes, I will ask this. Why is the Welsh Government failing in its duty to the people of north Wales, to provide them with the sort of modern health service that a country like Britain ought to deserve?
Wel, diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb cryno yna. Dywedodd yr Ysgrifennydd dros iechyd yn ddiweddar bod pethau wedi gwaethygu i Betsi Cadwaladr yn 2017-18 i bob pwrpas, er gwaethaf mesurau arbennig. Dywedodd yn benodol ei bod wedi bod yn dorcalonnus ac yn annerbyniol bod problemau wedi gwaethygu yn ystod 2017-18 o ran y sefyllfa ariannol a rhai meysydd allweddol o berfformiad. Nid yw Betsi Cadwaladr wedi gallu clirio ei ôl-groniad llawdriniaeth ers o leiaf wyth mlynedd erbyn hyn, ac, er bod y £13 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd yn ddiweddar i'w groesawu'n fawr iawn, mae'n eglur efallai fod angen hyd at £50 miliwn i dynnu'r rhestrau aros i lawr o fewn eu targed 36 wythnos. Ceir adroddiad hynod feirniadol a gyhoeddwyd gan Deloitte, llawer ohono wedi ei atal gan y bwrdd iechyd ac na roddwyd ar gael i'r cyhoedd ei ddarllen. Mae'n dweud yn hwn mai prin yw'r wybodaeth am sut y mae'r bwrdd iechyd yn mynd i adfer ei sefyllfa ariannol yn y pen draw. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pryd y byddwn ni'n gallu—[Torri ar draws.] Ie, fe wnaf i ofyn hyn. Pam mae Llywodraeth Cymru yn methu yn ei dyletswydd i bobl y gogledd, i roi iddynt y math o wasanaeth iechyd modern y dylai gwlad fel Prydain ei haeddu?
Well, I am being lectured by a member of UKIP on proper funding of the health service, when his own party leader at one point said there shouldn't be a publicly funded health service at all. Can I say, in terms of answering his question—[Interruption.]
Wel, rwy'n cael pregeth gan aelod o UKIP ar ariannu'r gwasanaeth iechyd yn briodol, pan fo arweinydd ei blaid ei hun wedi dweud ar un adeg na ddylai fod unrhyw wasanaeth iechyd a ariennir yn gyhoeddus o gwbl. A gaf i ddweud, o ran ateb ei gwestiwn—[Torri ar draws.]
I'll have my apology next week, shall I, at the start of questions? [Interruption.]
Fe gaf i fy ymddiheuriad yr wythnos nesaf, gaf i, ar ddechrau cwestiynau? [Torri ar draws.]
Allow the First Minister to continue in his answer, please.
Gadewch i'r Prif Weinidog barhau â'i ateb, os gwelwch yn dda.
He has made reference to a £13.1 million allocation to Betsi Cadwaladr and the support for developing sustainable unscheduled care—£1.5 million over two years. What does that mean? Well, our expectations are, by April 2018, that there should be a reduction of referral-to-treatment waiting times by around 50 per cent in the numbers waiting over 36 weeks, and progress to continue into 2018 and 2019, and financial recovery actions to result in the health board meeting the £36 million revised forecast at year end, and improving into 2018 to 2019.
Mae ef wedi cyfeirio at ddyraniad o £13.1 miliwn i Betsi Cadwaladr a'r cymorth ar gyfer datblygu gofal heb ei drefnu cynaliadwy—£1.5 miliwn dros ddwy flynedd. Beth mae hynny'n ei olygu? Wel, ein disgwyliadau, erbyn mis Ebrill 2018, yw y dylai fod gostyngiad i amseroedd atgyfeirio i driniaeth o tua 50 y cant yn y niferoedd sy'n aros dros 36 wythnos, a chynnydd i barhau i mewn i 2018 a 2019, a chamau adfer ariannol a fydd yn arwain at y bwrdd iechyd yn bodloni'r rhagolwg diwygiedig o £36 miliwn ar ddiwedd y flwyddyn, ac yn gwella i mewn i 2018 i 2019.
Latest data for Betsi board shows that 9,526 patients requiring treatment have now been waiting over 36 weeks from referral. That figure has more than doubled from when the board was taken into special measures, and 41 per cent of these are orthopaedic and trauma cases. In December, your Cabinet Secretary pledged to halve that number by March this year, and last week, of course, we had the further pledge of immediate action and the allocation of £13.1 million to improve waiting times and £1.5 million for an unscheduled care programme. But he also admitted that mental health care in this board needed urgent attention. As our First Minister, what action will you take to ensure that none of these pledges are broken, and will you also ensure that this latest funding will actually reach the front-line patients and help for positive outcomes within this beleaguered health board?
Mae'r data diweddaraf ar gyfer bwrdd Betsi yn dangos bod 9,526 o gleifion sydd angen triniaeth wedi bod yn aros dros 36 wythnos erbyn hyn, o'u hatgyfeiriad. Mae'r ffigur hwnnw wedi mwy na dyblu o'r adeg y gwnaed y bwrdd yn destun mesurau arbennig, ac mae 41 y cant o'r rhain yn achosion orthopedig a thrawma. Ym mis Rhagfyr, addawodd eich Ysgrifennydd y Cabinet i haneru'r nifer honno erbyn mis Mawrth eleni, ac yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, cawsom addewid pellach o gamau gweithredu ar unwaith a'r dyraniad o £13.1 miliwn i wella amseroedd aros ac £1.5 miliwn ar gyfer rhaglen gofal heb ei drefnu. Ond cyfaddefodd hefyd fod angen rhoi sylw brys i ofal iechyd meddwl yn y bwrdd hwn. Fel ein Prif Weinidog, pa gamau y byddwch chi yn eu cymryd i sicrhau nad oes yr un o'r addewidion hyn yn cael eu torri, ac a wnewch chi sicrhau hefyd y bydd y cyllid diweddaraf hwn yn cyrraedd y cleifion rheng flaen mewn gwirionedd, ac yn helpu ar gyfer canlyniadau cadarnhaol yn y bwrdd iechyd hwn sydd dan warchae?
Well, I think I've given the answer to the previous question, in terms of how the money will be spent.
Wel, rwy'n credu fy mod i wedi rhoi'r ateb i'r cwestiwn blaenorol, o ran sut y bydd yr arian yn cael ei wario.
Additional funding to improve waiting times, of course, is very welcome, but it isn't sustainable, clearly. It doesn't address the underlying capacity issues that we have in the health service in north Wales—not enough doctors, not enough nurses, and your Government clearly not doing enough to get to grips with some of those basic challenges. And what does it say about Labour's running of the national health service that, two years after taking direct control, your Government seemingly now has taken Betsi Cadwaladr from special measures into something that looks a bit like extra-special measures?
Mae cyllid ychwanegol i wella amseroedd aros i'w groesawu'n fawr, wrth gwrs, ond nid yw'n gynaliadwy, yn amlwg. Nid yw'n mynd i'r afael â'r problemau capasiti sylfaenol sydd gennym ni yn y gwasanaeth iechyd yn y gogledd—dim digon o feddygon, dim digon o nyrsys, a'ch Llywodraeth chi yn amlwg ddim yn gwneud digon i fynd i'r afael â rhai o'r heriau sylfaenol hynny. A beth mae hyn yn ei ddweud am waith y Blaid Lafur o redeg y gwasanaeth iechyd gwladol ei bod yn ymddangos bod eich Llywodraeth, ddwy flynedd ar ôl cymryd rheolaeth uniongyrchol, wedi cymryd Betsi Cadwaladr o'r categori mesurau arbennig i rywbeth sy'n edrych braidd fel mesurau arbennig iawn?
No, it's a noticeable way of de-escalating maternity services. It demonstrates what can be achieved with focused action and support. There are still significant challenges that the health board faces and further progress and action are required urgently to transform mental health services. The Cabinet Secretary, along with the director general, are holding monthly accountability meetings with the chair and chief executive of Betsi Cadwaladr UHB. We'll be setting out a revised framework for Betsi Cadwaladr to cover the next 12 to 18 months, with milestones and expectations set out, clearly agreed with Healthcare Inspectorate Wales, the Wales Audit Office and BCU itself.
Na, mae'n ffordd amlwg o atal gwasanaethau mamolaeth rhag gwaethygu. Mae'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni gyda gweithredu a chymorth wedi'i dargedu. Ceir heriau sylweddol o hyd y mae'r bwrdd iechyd yn eu hwynebu ac mae angen rhagor o gynnydd a gweithredu ar frys i weddnewid gwasanaethau iechyd meddwl. Mae Ysgrifennydd y Cabinet, ynghyd â'r cyfarwyddwr cyffredinol, yn cynnal cyfarfodydd atebolrwydd misol gyda chadeirydd a phrif weithredwr BIP Betsi Cadwaladr. Byddwn yn cyflwyno fframwaith diwygiedig ar gyfer Betsi Cadwaladr dros y 12 i 18 mis nesaf, gyda cherrig milltir a disgwyliadau wedi eu nodi, ac wedi eu cytuno'n amlwg gydag Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, Swyddfa Archwilio Cymru a'r BIP ei hun.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch Llywydd. It was right that you today acknowledged the wrongdoing in relation to Adam Price's personal data. We will return to the issue of confidentiality of Members' correspondence at another time, but I'll put that to one side for now. I want to ask you about Brexit. The UK Government reiterated yesterday that they want us out of the customs union. Now, as well as damaging the Welsh economy, this will affect our open border with Ireland through our ports. A hard border is coming. Six months ago, the inquiry into the effects of Brexit on Welsh ports made a recommendation for the Welsh Government to set out, and I quote:
'how it intends to address the lack of physical capacity to accommodate new borders and customs checks at Welsh ports, and develop a highways management contingency plan to manage potential congestion resulting from delays in ports.'
Six months later, can you tell us what work has been done on that, please?
Diolch Llywydd. Roedd hi'n iawn eich bod chi wedi cydnabod heddiw y camweddau o ran data personol Adam Price. Byddwn yn dychwelyd at y mater o gyfrinachedd gohebiaeth Aelodau rywbryd eto, ond rhoddaf hynny o'r neilltu am y tro. Hoffwn eich holi am Brexit. Ailbwysleisiodd Llywodraeth y DU ddoe eu bod nhw eisiau i ni fod allan o'r undeb tollau. Nawr, yn ogystal â niweidio economi Cymru, bydd hyn yn effeithio ar ein ffin agored gydag Iwerddon drwy ein porthladdoedd. Mae ffin galed yn dod. Chwe mis yn ôl, gwnaeth yr ymchwiliad i effeithiau Brexit ar borthladdoedd Cymru argymhelliad i Lywodraeth Cymru nodi, a dyfynnaf:
sut y mae'n bwriadu rhoi sylw i'r diffyg gallu ffisegol i gynnig lle ar gyfer archwiliadau ffin a thollau newydd ym mhorthladdoedd Cymru, a datblygu cynllun rheoli priffyrdd wrth gefn i reoli tagfeydd posibl yn deillio o oediadau mewn porthladdoedd.
Chwe mis yn ddiweddarach, a allwch chi ddweud wrthym ni pa waith sydd wedi ei wneud ar hynny, os gwelwch yn dda?
Well, the issue of physical infrastructure at the ports to deal with issues such as customs are matters for the UK Government, not for us. It's for them to spend the money if that kind of Brexit is what they want. However, it's right to say that nobody argues for there to be a hard border between the UK and the Republic of Ireland, and we expect the UK Government to deliver that. It's not clear how they'll do it, but I expect them to deliver that.
It is right to say that there are some in the Conservative Party who argue for a hard Brexit. There have been calls to expel them from their own party this morning, in fact. I think that's probably going a little bit too far, even by their Stalinist standards, but the serious point here is this: we have—she and I—never argued for any kind of Brexit that even looks like a hard Brexit. There is no mitigating that. There is no making it better. It can only mean that things get worse, which is why she and I have always, I believe, been in the same position of saying that Brexit has to work for Wales, that we have to make sure that we have full and unfettered access to the single market and that also we should stay in the customs union.
Wel, mater i Lywodraeth y DU yw seilwaith ffisegol yn y porthladdoedd i ymdrin â materion fel tollau, nid i ni. Eu cyfrifoldeb nhw yw gwario'r arian os mai'r math hwnnw o Brexit y maen nhw ei eisiau. Fodd bynnag, mae'n iawn i ddweud nad oes neb yn dadlau y dylid cael ffin galed rhwng y DU a Gweriniaeth Iwerddon, ac rydym ni'n disgwyl i Lywodraeth y DU sichrau hynny. Nid yw'n eglur sut y byddant yn ei wneud, ond rwy'n disgwyl iddyn nhw sicrhau hynny.
Mae'n iawn i ddweud bod rhai yn y Blaid Geidwadol sy'n dadlau dros Brexit caled. Bu galwadau i'w diarddel o'u plaid eu hunain y bore yma, a dweud y gwir. Rwy'n meddwl ei bod hi'n debyg bod hynny'n mynd ychydig yn rhy bell, hyd yn oed yn ôl eu safonau Stalinaidd nhw, ond y pwynt difrifol yn y fan yma yw hyn: nid ydym ni—hi a minnau—erioed wedi dadlau o blaid unrhyw fath o Brexit sy'n edrych fel Brexit caled. Nid oes modd lliniaru hynny. Nid oes modd ei wneud yn well. Y cwbl y gall ei olygu yw bod pethau'n gwaethygu, a dyna pam mae hi a minnau wedi bod o'r un safbwynt erioed, rwy'n credu, o ddweud bod yn rhaid i Brexit weithio i Gymru, bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr bod gennym ni fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl ac y dylem ni aros yn yr undeb tollau hefyd.
But First Minister, that was a specific recommendation—a call for action on your Government, not the UK Government.
I move on to the customs union question now. If we pull out of the customs union, the UK will have to negotiate its own free trade agreements. Trade deals outside of the EU and the customs union could have a major impact on our economy. I'm sure you would agree with that. You were asked yesterday whether you believed that Wales should have a veto on such trade deals like the Parliament in Wallonia of Belgium, and in answer to that question you said 'no'—no not only to a veto, but no to finding an agreement with the rest of the UK. You said that we should be consulted. First Minister, it's your duty to protect the Welsh economy from an extreme Tory Brexit. Why are you against giving this Assembly a say on trade deals?
Ond Prif Weinidog, roedd hwnnw'n argymhelliad penodol—galwad am weithredu gan eich Llywodraeth chi, nid Llywodraeth y DU.
Symudaf ymlaen at gwestiwn yr undeb tollau nawr. Os byddwn ni'n tynnu allan o'r undeb tollau, bydd yn rhaid i'r DU negodi ei chytundebau masnach rydd ei hun. Gallai cytundebau masnach y tu allan i'r UE a'r undeb tollau gael effaith sylweddol ar ein heconomi. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â hynny. Gofynnwyd i chi ddoe a oeddech chi'n credu y dylai Cymru gael feto ar gytundebau masnach o'r fath fel y Senedd yn Wallonia yng Ngwlad Belg, ac wrth ateb y cwestiwn hwnnw, dywedasoch 'na ddylai'—nid yn unig o ran feto, ond na ddylid dod i gytundeb gyda gweddill y DU. Dywedasoch y dylid ymgynghori â ni. Prif Weinidog, eich dyletswydd chi yw amddiffyn economi Cymru rhag Brexit Dorïaidd eithafol. Pam ydych chi'n gwrthwynebu rhoi llais i'r Cynulliad hwn o ran cytundebau masnach?
Well, this is a reserved matter for the UK Government, but I do take the view that for any free trade deal to be robust it has to have buy-in from all the different nations of the UK. I expect there to be full consultation in order for people to understand what effect a free trade agreement might have. I have never believed that free trade agreements are some kind of panacea. A free trade agreement can work with an economy that is similar to yours, and Europe is a prime example of that, where a free trade deal, enhanced as it is through the customs union and the single market, works well, but I do not believe it's in the interests of Wales to have a free trade agreement, for example, with New Zealand or Australia that allows the free flow of agricultural produce into Wales; that would destroy Welsh farming. I do not believe that a free trade agreement with any country where steel is produced far more cheaply is in the interests of the Welsh steel industry, and that I can promise I'll fight tooth and nail.
Wel, mae hwn yn fater a gadwyd yn ôl i Lywodraeth y DU, ond rwyf i o'r farn, er mwyn i unrhyw gytundeb masnach rydd fod yn gadarn, bod yn rhaid i holl wahanol wledydd y DU gyd-fynd â hynny. Rwy'n disgwyl y bydd ymgynghoriad llawn er mwyn i bobl ddeall pa effaith y gallai cytundeb masnach rydd ei chael. Nid wyf erioed wedi credu bod cytundebau masnach rydd yn rhyw fath o ateb i bob problem. Gall cytundeb masnach rydd weithio gydag economi sy'n debyg i'ch un chi, ac mae Ewrop yn enghraifft wych o hynny, lle mae cytundeb masnach rydd, wedi ei wella fel y mae trwy'r undeb tollau a'r farchnad sengl, yn gweithio'n dda, ond nid wyf yn credu ei bod o fudd i Gymru gael cytundeb masnach rydd, er enghraifft, gyda Seland Newydd neu Awstralia sy'n caniatáu llif rhydd o gynnyrch amaethyddol i Gymru; byddai hynny'n dinistrio ffermio Cymru. Nid wyf yn credu bod cytundeb masnach rydd gydag unrhyw wlad lle cynhyrchir dur yn llawer rhatach o fudd i ddiwydiant dur Cymru, a gallaf addo y byddaf yn brwydro i'r eithaf yn erbyn hynny.
But asking for consultation is weak. Why don't you go for the strongest option of demanding a veto? First Minister, on 17 October last year, I proposed that you should have a plan for all Brexit scenarios, including the prospect of leaving the European Union without a deal. You said then, and I quote—and you've just said it again:
'there is no mitigation for no deal. There is nothing literally we can do in the short term if we find there’s no deal.'
The External Affairs and Additional Legislation Committee has published a report saying that the Welsh Government should be preparing for a 'no deal' scenario. They say that Governments, national and regional, have preparations in place for such an outcome—why not Wales? First Minister, those three words sum it up: why not Wales? There's a strong recommendation for you to start that work and report back in six months' time. Have you reviewed that answer you gave me last October? Are you going to draw up a contingency plan for a 'no deal' scenario, or are you going to leave the fate of Wales in the hands of the hard-right Tories in Westminster?
Ond mae gofyn am ymgynghoriad yn wan. Pam na wnewch chi ddewis yr opsiwn cryfaf, sef mynnu feto? Prif Weinidog, ar 17 Hydref y llynedd, cynigiais y dylai fod gennych gynllun ar gyfer pob sefyllfa Brexit, gan gynnwys y posibilrwydd o adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Dywedasoch bryd hynny, a dyfynnaf—ac rydych chi newydd ei ddweud eto:
'nid oes unrhyw liniaru rhag dim cytundeb. Nid oes unrhyw beth yn llythrennol y gallwn ni ei wneud yn y tymor byr os gwelwn nad oes unrhyw gytundeb.'
Mae'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol wedi cyhoeddi adroddiad yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru fod yn paratoi ar gyfer sefyllfa 'dim cytundeb'. Maen nhw'n dweud bod gan Lywodraethau, cenedlaethol a rhanbarthol, baratoadau ar gyfer canlyniad o'r fath—pam nad Cymru? Prif Weinidog, mae'r tri gair yna'n crynhoi'r sefyllfa: pam nad Cymru? Ceir argymhelliad cryf i chi ddechrau'r gwaith hwnnw ac adrodd yn ôl ymhen chwe mis. A ydych chi wedi adolygu'r ateb hwnnw a roesoch i mi fis Hydref diwethaf? A ydych chi'n mynd i lunio cynllun wrth gefn ar gyfer sefyllfa 'dim cytundeb', neu a ydych chi'n mynd i adael tynged Cymru yn nwylo'r Torïaid adain dde galed yn San Steffan?
The UK Government itself has no idea how to deal with this. I don't think the Scottish Government has a plan in place to deal with a hard Brexit, and as far as we are concerned—[Interruption.] Well, I think we've got to be careful here, because I don't want to give the impression, and nor does she, that, somehow, a 'no deal' Brexit is similar to any other kind of Brexit. It isn't; it's far, far worse than that. There is no way of mitigating the effect of the loss of a market to our farmers. There is no way of doing that. There is no market that will replace that. There is no way of mitigating the effect on the aerospace and automotive industries of losing their links with their European operations on the continent. There is no way of doing that.
So, my argument is not: 'Let's see what we can do to mitigate it', but 'Let's fight it.' Let's fight it. Let's fight it, tooth and nail. Let's say to the UK Government that a hard Brexit, building walls around the UK, turning our backs on our biggest market in Europe is not acceptable to the people of Wales and nor, I believe, to her party nor mine.
Nid oes gan Lywodraeth y DU ei hun unrhyw syniad sut i ymdrin â hyn. Nid wyf i'n credu bod gan Lywodraeth yr Alban gynllun ar waith i ymdrin â Brexit caled, ac o'n safbwynt ni—[Torri ar draws.] Wel, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ofalus yn y fan yma, oherwydd nid wyf eisiau rhoi'r argraff, ac nid yw hithau chwaith, bod Brexit 'dim cytundeb' yn debyg, rywsut, i unrhyw fath arall o Brexit. Nid ydyw; mae'n llawer, llawer gwaeth na hynny. Nid oes unrhyw ffordd o liniaru effaith colli marchnad ar ein ffermwyr. Nid oes unrhyw ffordd o wneud hynny. Nid oes unrhyw farchnad a fydd yn cymryd lle honno. Nid oes unrhyw ffordd o liniaru'r effaith ar y diwydiannau awyrofod a modurol o golli eu cysylltiadau â'u gweithrediadau Ewropeaidd ar y cyfandir. Nid oes unrhyw ffordd o wneud hynny.
Felly, nid fy nadl i yw: 'Gadewch i ni weld beth y gallwn ni ei wneud i'w liniaru', ond 'Gadewch i ni ei ymladd.' Gadewch i ni ei ymladd. Gadewch i ni ymladd, i'r eithaf. Gadewch i ni ddweud wrth Lywodraeth y DU nad yw Brexit caled, adeiladu waliau o amgylch y DU, troi ein cefnau ar ein marchnad fwyaf yn Ewrop yn dderbyniol i bobl Cymru nac ychwaith, rwy'n credu, i'w phlaid hi na fy un innau.
Have a word with your leader, then.
Mynnwch air gyda'ch arweinydd, 'te.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, I asked you about the Permanent Secretary's inquiry into media speculation around the reshuffle. When I got back to my office last week, I had a written Assembly question come back from you acknowledging that you do, on certain occasions, use a private e-mail address to deal with diary issues and clearing urgent press lines. I'd be appreciative to know if these e-mails were made available to the Permanent Secretary's inquiry, and if this e-mail address was used at all to instruct or to brief staff as to press lines in relation to the reshuffle.
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, gofynnais i chi am ymchwiliad yr Ysgrifennydd Parhaol i straeon yn y cyfryngau ynghylch yr ad-drefnu. Pan ddychwelais i'm swyddfa yr wythnos diwethaf, cefais gwestiwn Cynulliad ysgrifenedig yn ôl gennych chi yn cydnabod eich bod chi, ar rai achlysuron, yn defnyddio cyfeiriad e-bost preifat i ymdrin â materion dyddiadur a chlirio llinellau brys i'r wasg. Byddwn yn falch o gael gwybod a roddwyd y negeseuon e-bost hyn ar gael i ymchwiliad yr Ysgrifennydd Parhaol, ac a ddefnyddiwyd y cyfeiriad e-bost hwn o gwbl i gyfarwyddo neu i friffio staff ynghylch llinellau'r wasg o ran yr ad-drefnu.
No. And, the answer to the first question is that all relevant evidence was made available to the inquiry.
Naddo. A'r ateb i'r cwestiwn cyntaf yw y rhoddwyd yr holl dystiolaeth berthnasol ar gael i'r ymchwiliad.
Well, I'd be grateful if you could be explicit by confirming that your personal e-mail accounts were made available to the Permanent Secretary's inquiry, so that they could've been assessed by the person she appointed who, I believe, was the Welsh Government's head of security, I think, who undertook the inquiry. Can you confirm that access was given to that individual to your personal e-mail addresses that you do use for Government business, which you've acknowledged in your written answer to me?
Wel, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi fod yn fwy eglur trwy gadarnhau bod eich cyfrifon e-bost personol wedi cael eu rhoi ar gael i ymchwiliad yr Ysgrifennydd Parhaol, fel y gallent fod wedi cael eu hasesu gan y person a benodwyd ganddi sef, rwy'n credu, pennaeth diogelwch Llywodraeth Cymru, rwy'n meddwl, a gynhaliodd yr ymchwiliad. A allwch chi gadarnhau y rhoddwyd mynediad i'r unigolyn hwnnw at eich cyfeiriadau e-bost personol yr ydych chi'n eu defnyddio ar gyfer busnes y Llywodraeth, yr ydych chi wedi ei gydnabod yn eich ateb ysgrifenedig i mi?
I can't comment on what the evidence looked like. All I can say is that all relevant evidence was submitted to the inquiry.
Ni allaf wneud sylw ar natur y dystiolaeth. Y cwbl y gallaf i ei ddweud yw y cyflwynwyd yr holl dystiolaeth berthnasol i'r ymchwiliad.
I have to say, First Minister, I'm deducing that the person who headed up the inquiry did not have access to your e-mails that you acknowledge that you do use for clearing urgent press lines. Now, people would assume that any activity around a Cabinet reshuffle most probably would be urgent press activity, and it's not unreasonable to assume that, if there's an inquiry into leaks from Government, then all correspondence would've been made available to the person carrying out the inquiry.
Why is it so difficult for you just to say 'yes' or 'no', whether that information was given to the individual undertaking the inquiry? I would be grateful for clarity—crystal clear clarity—as to whether the inspector did have the ability to look into your e-mails. And if he didn't, will you be making those e-mails available so that they can, on merit, decide whether they want to enquire more into these matters?
Mae'n rhaid i mi ddweud, Prif Weinidog, rwy'n dod i'r casgliad nad oedd gan y sawl a arweiniodd yr ymchwiliad fynediad at eich e-byst yr ydych chi'n cydnabod eich bod chi'n eu defnyddio ar gyfer clirio llinellau brys i'r wasg. Nawr, byddai pobl yn tybio bod unrhyw weithgarwch yn ymwneud ag ad-drefnu'r Cabinet yn ôl pob tebyg yn weithgarwch y wasg brys, ac nid yw'n afresymol tybio, os oes ymchwiliad i ddatgeliadau o'r Llywodraeth, y byddai'r holl ohebiaeth wedi cael ei rhoi ar gael i'r sawl sy'n cynnal yr ymchwiliad.
Pam mae hi mor anodd i chi ddweud 'do' neu 'naddo', pa un a roddwyd y wybodaeth honno i'r unigolyn a oedd yn cynnal yr ymchwiliad ai peidio? Byddwn yn ddiolchgar at ddibenion eglurder—eglurder llwyr—pa un a oedd gan yr arolygydd y gallu i edrych ar eich negeseuon e-bost. Ac os nad oedd ganddo, a fyddwch chi'n rhoi'r negeseuon e-bost hynny ar gael fel y gallant, ar sail teilyngdod, benderfynu a ydyn nhw eisiau ymchwilio mwy i'r materion hyn?
Firstly, it is a matter for the head of security to decide what he regards as relevant evidence. Secondly, any e-mail that is sent to me to my personal e-mail, which, in any event, is only accessed from a Government machine, is recorded. Any e-mail is recorded in that fashion. So, we know from the Gove judgment that any e-mail that's sent to a Government machine is subject to a freedom of information request anyway. And that is something that I know, but as I say, all relevant information was provided to the inquiry.
Yn gyntaf, mater i'r pennaeth diogelwch yw penderfynu ar yr hyn sy'n dystiolaeth berthnasol yn ei farn ef. Yn ail, mae unrhyw e-bost a anfonir ataf i at fy e-bost personol, y ceir mynediad ato trwy beiriant Llywodraeth yn unig beth bynnag, yn cael ei gofnodi. Cofnodir unrhyw e-bost yn y modd hwnnw. Felly, rydym ni'n gwybod o ddyfarniad Gove bod unrhyw e-bost a anfonir i beiriant Llywodraeth yn destun cais rhyddid gwybodaeth beth bynnag. Ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n ei wybod, ond fel y dywedaf, darparwyd yr holl wybodaeth berthnasol i'r ymchwiliad.
So, you haven't made it available.
Felly dydych chi ddim wedi ei roi ar gael.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'd like to follow up the last question that was asked by the leader of Plaid Cymru a moment ago. She referred to this excellent report from the external affairs committee on how the Welsh Government is preparing for Brexit. In the Chairman's introduction to the report, as she said, there is a need for the Welsh Government to be doing more in terms of scenario planning, including a 'no deal' to prepare for Wales. Governments, national and regional and elsewhere in the EU, and the European Commission itself, have preparations in place for such an outcome. Why not Wales? If they can do it, why can't the Welsh Government?
Diolch yn fawr, Llywydd. Hoffwn fynd ar drywydd y cwestiwn diwethaf a ofynnwyd gan arweinydd Plaid Cymru funud yn ôl. Cyfeiriodd at yr adroddiad rhagorol hwn gan y pwyllgor materion allanol ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn paratoi ar gyfer Brexit. Yng nghyflwyniad y Cadeirydd i'r adroddiad, fel y dywedodd, mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn gwneud mwy o ran cynllunio sefyllfaoedd, gan gynnwys 'dim cytundeb' i baratoi ar gyfer Cymru. Mae gan lywodraethau, cenedlaethol a rhanbarthol ac mewn mannau eraill yn yr UE, a'r Comisiwn Ewropeaidd ei hun, baratoadau ar waith ar gyfer canlyniadau o'r fath. Pam nad Cymru? Os gallan nhw ei wneud, pam na all Llywodraeth Cymru?
I have to say the leader of UKIP comes from a position of saying, 'It doesn't matter if there's a hard Brexit. These things are not important. Tariffs, non-tariff barriers are not important.' He suffers from the same misguided view as the leader of the Welsh Conservatives, namely that these things are not important. Well, they are important for Welsh farmers, because the Welsh Conservatives have never said how they will protect Welsh farmers if there are tariffs placed on their produce sent to the European Union. They have never said how the markets of the food and drink industry—90 per cent of which are exported to the European single market—will be protected. Our position is based on evidence, evidence that has been produced, for example, by Cardiff Business School and others, and not on wishful thinking.
Mae'n rhaid i mi ddweud bod arweinydd UKIP yn dod o safbwynt o ddweud, 'Nid oes ots os bydd Brexit caled. Nid yw'r pethau hyn yn bwysig. Nid yw tariffau, rhwystrau dim tariff yn bwysig.' Mae'n dioddef o'r un farn gyfeiliornus ag arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, sef nad yw'r pethau hyn yn bwysig. Wel, maen nhw'n bwysig i ffermwyr Cymru, oherwydd nid yw'r Ceidwadwyr Cymreig erioed wedi dweud sut y byddan nhw'n diogelu ffermwyr Cymru os bydd tariffau yn cael eu cyflwyno ar eu cynnyrch a anfonir i'r Undeb Ewropeaidd. Nid ydyn nhw erioed wedi dweud sut y bydd marchnadoedd y diwydiant bwyd a diod—y mae 90 y cant ohonynt yn cael eu hallforio i'r farchnad sengl Ewropeaidd—yn cael eu diogelu. Mae ein safbwynt ni yn seiliedig ar dystiolaeth, tystiolaeth a gynhyrchwyd, er enghraifft, gan Ysgol Busnes Caerdydd ac eraill, ac nid ar sail breuddwyd gwrach.
But the First Minister is still fighting the referendum campaign. My question was a practical one—that other Governments and regional Assemblies are doing something to prepare for the possibility of a 'no deal' Brexit. That will not come about, if it comes about at all, because of what the UK Government wants; it will come about because the EU will irrationally decide to cut off its nose to spite its face. But, the question I asked was a simple one. If there's a 'no deal' Brexit, obviously, there will be certain consequences that would differ from doing a deal of some kind, depending on the nature of that deal. There will always be problems of transition on leaving the EU, just as there were problems of transition, as I remember very well, when we joined the EU. So, it's not that it doesn't matter at all, it's just that, in the long term, economies adjust. I revert to my question, though: if other Assemblies of this kind and Governments throughout the rest of the European Union—[Interruption.] If his Members will stop chuntering, and the chunterer-in-chief in particular over there, then perhaps I can get to my question. I'm sorry to be doing your job, Llywydd; I didn't mean to.
Ond mae'r Prif Weinidog yn dal i ymladd ymgyrch y refferendwm. Roedd fy nghwestiwn yn un ymarferol—bod Llywodraethau a Chynulliadau rhanbarthol eraill yn gwneud rhywbeth i baratoi ar gyfer y posibilrwydd o Brexit 'dim cytundeb'. Ni fydd hynny'n digwydd, os bydd yn digwydd o gwbl, oherwydd yr hyn y mae Llywodraeth y DU ei eisiau; bydd yn digwydd gan y bydd yr UE yn gwneud penderfyniad afresymol i dorri ei drwyn i ddial ar ei wyneb. Ond roedd y cwestiwn a ofynnais yn un syml. Os oes Brexit 'dim cytundeb', yn amlwg, bydd canlyniadau penodol a fyddai'n wahanol i ddod i gytundeb o ryw fath, yn dibynnu ar natur y cytundeb hwnnw. Bydd problemau o ran pontio ar ôl gadael yr UE bob amser, yn union fel yr oedd problemau pontio, fel y cofiaf yn iawn, pan ymunasom â'r UE. Felly, nid y ffaith nad oes ots o gwbl yw hi, dim ond bod economïau yn addasu yn yr hirdymor. Ond rwy'n dychwelyd at fy nghwestiwn: os oes Cynulliadau eraill o'r math hwn a Llywodraethau ar draws gweddill yr Undeb Ewropeaidd—[Torri ar draws.] Os gwnaiff ei Aelodau roi'r gorau i rwgnach, a'r prif rwgnachwr yn y fan yna yn arbennig, yna efallai y gallaf i ddod i'm cwestiwn. Mae'n ddrwg gen i wneud eich gwaith chi, Llywydd; nid oeddwn i'n bwriadu gwneud hynny.
No, you carry on with your job, which is asking the question.
Na, parhewch gyda'ch gwaith eich hun, sef gofyn y cwestiwn.
Thank you. Exactly. Why is the Welsh Government not doing anything at all, so far as I can tell, to prepare for the possibility of a 'no deal' Brexit, to help Welsh businesses to cope with the transition period that is inevitable, whatever the outcome?
Diolch. Yn union. Pam nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud unrhyw beth o gwbl, cyn belled ag y gallaf ddweud, i baratoi ar gyfer y posibilrwydd o Brexit 'dim cytundeb', i helpu busnesau Cymru i ymdopi â'r cyfnod pontio sy'n anochel, beth bynnag fo'r canlyniad?
There it is: the word 'cope' is used. 'Cope'—that's the whole point. A hard Brexit is a disaster. Sixty per cent of our exports go to that single market, 90 per cent of our food and drink exports go to the single market. The parties of the right try to ignore that: 'It doesn't matter'—wishful thinking—'we'll find other markets.' There is no evidence of that. Why on earth should businesses have to pay a price for what he said and his party said to the electorate? Why should they have to 'cope'? Why can't they prosper? Businesses will prosper if we remain inside the single market and the customs union.
Dyna ni: defnyddir y gair 'ymdopi'. 'Ymdopi'—dyna'r holl bwynt. Mae Brexit caled yn drychineb. Mae 60 y cant o'n hallforion yn mynd i'r farchnad sengl honno, mae 90 y cant o'n hallforion bwyd a diod yn mynd i'r farchnad sengl. Mae pleidiau'r dde yn ceisio anwybyddu hynny: 'Nid yw'n bwysig'—breuddwyd gwrach—'byddwn yn dod o hyd i farchnadoedd eraill.' Nid oes unrhyw dystiolaeth o hynny. Pam ar y ddaear y dylai busnesau dalu pris am yr hyn a ddywedodd ef ac a ddywedodd ei blaid wrth yr etholwyr? Pam y dylen nhw orfod 'ymdopi'? Pam na allan nhw ffynnu? Bydd busnesau yn ffynnu os byddwn ni'n aros y tu mewn i'r farchnad sengl a'r undeb tollau.
But the First Minister talks as though there is a world of certainty that we're in at the minute and we're about to go into a world of uncertainty. Anybody who's ever run a business, and I know the First Minister hasn't, knows that you have to cope with changed circumstances.
Ond mae'r Prif Weinidog yn siarad fel pe byddai byd o sicrwydd yr ydym ni ynddo ar hyn o bryd a'n bod ni ar fin mynd i fyd o ansicrwydd. Mae unrhyw un sydd erioed wedi rhedeg busnes, a gwn nad yw'r Prif Weinidog wedi gwneud hynny, yn gwybod bod rhaid i chi ymdopi ag amgylchiadau sydd wedi newid.
Indeed I have.
Ydw wir.
Sir James Dyson, who runs one of our biggest companies, has said that uncertainty is an opportunity. [Interruption.] The opportunity, actually, is the rest of the world—
Mae Syr James Dyson, sy'n rhedeg un o'n cwmnïau mwyaf, wedi dweud bod ansicrwydd yn gyfle. [Torri ar draws.] Y cyfle, mewn gwirionedd, yw gweddill y byd—
I do—
Rwyf i—
—which is growing at a far greater rate than Europe. So, the opportunity is to export to the rest of the world and to capitalise upon that. What is the Welsh Government doing to prepare for the possibility of opening up other markets around the world, where the European Commission itself says that 90 per cent of growth in demand is going to come in future years?
—sy'n tyfu ar gyfradd llawer cynt nag Ewrop. Felly, y cyfle yw allforio i weddill y byd ac i fanteisio ar hynny. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i baratoi ar gyfer y posibilrwydd o agor marchnadoedd eraill ledled y byd, lle mae'r Comisiwn Ewropeaidd ei hun yn dweud y mae 90 y cant o'r twf mewn galw yn mynd i fod yn y blynyddoedd nesaf?
Do you still want to be part of a common front with him and his party? I mean, that's one of the questions that, perhaps, people will want to ask. Of course not, given what he has just said.
Can I invite him to do something? He is a leader of a political party in Wales. Come to a hill farm anywhere in Wales, a sheep farm—the leader of the Welsh Conservatives can join him, actually, and get away from the Vale and his acres in the Vale—and go and talk to the farmers there, the sheep farmers, and say to them, 'Uncertainty is an opportunity'. Say that to them. I offer him the invitation, he can be joined by his political bedfellow over there. Go and talk to them and tell them they're worrying about nothing, moaning about nothing, and that, in fact, the reduction in their subsidies and the loss of their market is actually an opportunity.
A ydych chi'n dal i fod eisiau bod yn rhan o ffrynt cyffredin gydag ef a'i blaid? Hynny yw, dyna un o'r cwestiynau y bydd pobl eisiau eu gofyn, efallai. Nac ydych, wrth gwrs, o ystyried yr hyn y mae ef newydd ei ddweud.
A gaf i ei wahodd i wneud rhywbeth? Mae'n arweinydd plaid wleidyddol yng Nghymru. Dewch i fferm fynydd unrhyw le yng Nghymru, fferm ddefaid—gall arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig ymuno ag ef, a symud oddi wrth y Fro a'i erwau yn y Fro—ac ewch i siarad â'r ffermwyr yno, y ffermwyr defaid, a dywedwch wrthyn nhw, 'Mae ansicrwydd yn gyfle'. Dywedwch hynny wrthyn nhw. Estynnaf y gwahoddiad iddo, gall ei gymrawd gwleidyddol yn y fan yna ymuno ag ef. Ewch i siarad â nhw a dywedwch wrthyn nhw eu bod nhw'n poeni am ddim byd, yn achwyn am ddim byd, a bod y gostyngiad i'w cymorthdaliadau a cholled eu marchnad yn gyfle mewn gwirionedd.
3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae'r gronfa buddsoddi i arbed o fudd i Orllewin De Cymru? OAQ51705
3. Will the First Minister outline how the invest-to-save fund is benefiting South Wales West? OAQ51705
Yes. Since 2009, we have invested nearly £175 million in a wide range of projects across Wales, including over £12 million in the South Wales West region.
Gwnaf. Ers 2009, rydym ni wedi buddsoddi bron i £175 miliwn mewn amrywiaeth eang o brosiectau ledled Cymru, gan gynnwys dros £12 miliwn yn rhanbarth Gorllewin De Cymru.
First Minister, while there have been good examples of the scheme being used to improve the lives of constituents in my region, such as funding for additional foster carers in Neath Port Talbot or a support worker for looked-after children in Swansea, the biggest investment of nearly £1.5 million was used to improve the offices of Bridgend council. Surely the scheme should prioritise areas that are suffering as a result of council cutbacks. Swansea council has a £56 million backlog of road repairs. It is believed that insurance payouts and compensation claims will skyrocket as a result of the repair backlog. Therefore, investing in repairs now will save more money in the longer term. First Minister, what consideration have you given to allowing the scheme to be used to make vital repairs that truly benefit the public, rather than those that benefit elected councillors?
Prif Weinidog, er y bu enghreifftiau da o'r cynllun yn cael ei ddefnyddio i wella bywydau etholwyr yn fy rhanbarth i, fel cyllid ar gyfer gofalwyr maeth ychwanegol yng Nghastell-nedd Port Talbot neu weithiwr cymorth ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yn Abertawe, defnyddiwyd y buddsoddiad mwyaf o bron i £1.5 miliwn i wella swyddfeydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr. Does bosib na ddylai'r cynllun flaenoriaethu ardaloedd sy'n dioddef o ganlyniad i doriadau cynghorau. Mae gan gyngor Abertawe ôl-groniad o £56 miliwn o waith atgyweirio ffyrdd. Credir y bydd rhwymedigaethau yswiriant a hawliadau am iawndal yn mynd drwy'r to o ganlyniad i'r ôl-groniad atgyweirio. Felly, bydd buddsoddi mewn atgyweiriadau nawr yn arbed mwy o arian yn y tymor hwy. Prif Weinidog, pa ystyriaeth ydych chi wedi ei rhoi i ganiatáu i'r cynllun gael ei ddefnyddio i wneud atgyweiriadau hanfodol sydd o fudd gwirioneddol i'r cyhoedd, yn hytrach na'r rheini sydd o fantais i gynghorwyr etholedig?
Well, let's have a look at some of the investments made that benefit elected councillors: £2.2 million recently awarded to Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board, which includes £769,000 for modernising the patient records system so that records can be located and are available, £400,000 for reducing sickness levels in the board and £441,000 for a primary care out-of-hours service—now, that doesn't seem to me like helping councillors; £500,000 to the mental health charity Hafal, and that's supported the development of a specialist mental health rehab facility, the first of its kind in the UK, that benefits the public; £3 million to the South Wales Fire and Rescue Service; and £108,000 to Swansea council social services to work with young people to break the cycle of ex-looked-after children entering care themselves. This is a way in which public money makes a difference, and I'm surprised that UKIP can't bring themselves to praise that.
Wel, gadewch i ni gael golwg ar rai o'r buddsoddiadau a wnaed sydd o fantais i gynghorwyr etholedig: dyfarnwyd £2.2 miliwn yn ddiweddar i Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, sy'n cynnwys £769,000 ar gyfer moderneiddio'r system cofnodion cleifion fel y gellir dod o hyd i gofnodion a'u bod ar gael, £400,000 ar gyfer gostwng lefelau salwch yn y bwrdd a £441,000 ar gyfer gwasanaeth gofal sylfaenol y tu allan i oriau—nawr, nid yw hynny'n ymddangos i mi fel helpu cynghorwyr; £500,000 i'r elusen iechyd meddwl Hafal, ac mae hynny wedi cefnogi datblygiad cyfleuster adsefydlu iechyd meddwl arbenigol, y cyntaf o'i fath yn y DU, sydd er lles y cyhoedd; £3 miliwn i Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru; a £108,000 i wasanaethau cymdeithasol cyngor Abertawe i weithio gyda phobl ifanc i dorri'r cylch o blant a oedd yn derbyn gofal yn derbyn gofal eu hunain. Mae hon yn ffordd y mae arian cyhoeddus yn gwneud gwahaniaeth, ac rwy'n synnu nad yw UKIP yn barod i ganmol hynny.
First Minister, as you've already pointed out, the invest-to-save in my area, South Wales West, has actually been focused on the health service. ABMU has received money for the new record system, also money for the academy, for the out-of-hours service, to improve that, and also for re-looking at the governance of medicines and the management of medicines. It's that type of investment that is improving efficiency, and therefore delivering better services for my constituents. Do you agree with me that we need to do more of this to ensure that patients can get better services out of ABMU, because they will be improving productivity and efficiency?
Prif Weinidog, fel yr ydych chi wedi ei nodi eisoes, mae'r fenter buddsoddi i arbed yn fy ardal i, Gorllewin De Cymru, wedi ei ganolbwyntio ar y gwasanaeth iechyd. Mae PABM wedi cael arian ar gyfer y system gofnodion newydd, a hefyd arian ar gyfer yr academi, y gwasanaeth y tu allan i oriau, i wella hynny, a hefyd ar gyfer ailystyried llywodraethu meddyginiaethau a rheoli meddyginiaethau. Dyna'r math o fuddsoddiad sy'n gwella effeithlonrwydd, ac felly'n darparu gwell gwasanaethau i'm hetholwyr. A ydych chi'n cytuno â mi bod angen i ni wneud mwy o hyn i sicrhau y gall cleifion gael gwell gwasanaethau allan o PABM, gan y byddant yn gwella cynhyrchiant ac effeithlonrwydd?
Well, this is why, of course, the money was made available to ABMU: in order to make sure that those obstacles that might exist within the system are removed, making it better for the people who work there and, of course, particularly for the patients.
Wel, dyna pam, wrth gwrs, y rhoddwyd yr arian ar gael i PABM: er mwyn gwneud yn siŵr y ceir gwared ar y rhwystrau hynny a allai fodoli o fewn y system, gan ei gwneud yn well ar gyfer y bobl sy'n gweithio yno ac, wrth gwrs, ar gyfer y cleifion yn arbennig.
4. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda chyrff sector cyhoeddus i wella y broses o ymdrin ag achosion hanesyddol o gam-drin rhywiol? OAQ51725
4. What discussions has the Welsh Government had with public sector bodies to improve the handling of historical sex abuse cases? OAQ51725
Well, lessons from the Waterhouse inquiry have been taken forward with Welsh public bodies. Safeguarding arrangements have been strengthened through legislation, including a new duty to report, and the National Independent Safeguarding Board, and a multi-agency Welsh reference group has been established in partnership with the independent inquiry into child sexual abuse.
Wel, bwriwyd ymlaen â'r gwersi o ymchwiliad Waterhouse gyda chyrff cyhoeddus Cymru. Cryfhawyd trefniadau diogelu trwy ddeddfwriaeth, gan gynnwys dyletswydd newydd i adrodd, ac mae'r Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol, a grŵp cyfeirio amlasiantaeth Cymru wedi eu sefydlu mewn partneriaeth â'r ymchwiliad annibynnol i gam-drin plant yn rhywiol.
Thank you, First Minister. I do appreciate the devolved limitations surrounding this question, but in my role as an Assembly constituency Member, I am currently dealing with a number of cases of historical sex abuse, and I am having to talk to, on a regular basis, some very, very hurt and traumatised people.
On a number of occasions, there appears to be an absolute marked reluctance by the Crown Prosecution Service to take a prosecution forward, despite good and corroborated evidence, either because of changes in the law within the intervening years—if you're talking about something, say, 30 years ago, the age of being able to be tried, for example, for a crime has obviously changed, I think in 1985 or 1987—or because, in their view, it's not in the public interest. But, of course, it is in the interests of those who've been affected. I have one case where the claimants, in the end, took their case themselves to the High Court and won, and had an improvement in the prosecution or in the judgment. Is there anything the Welsh Government can do to act as a check and balance on the decisions of the CPS, and of the police, in order to ensure that we are doing justice as well as talking about justice and trying to be seen to be having justice?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n sylweddoli'r cyfyngiadau datganoledig ynghylch y cwestiwn hwn, ond yn fy swyddogaeth fel Aelod Cynulliad dros etholaeth, rwyf wrthi ar hyn o bryd yn ymdrin â nifer o achosion hanesyddol o gam-drin rhywiol, ac rwy'n gorfod siarad, yn rheolaidd, â phobl sydd wedi dioddef loes a thrawma aruthrol.
Ar sawl achlysur, mae'n ymddangos y bu amharodrwydd pendant a llwyr gan Wasanaeth Erlyn y Goron i fwrw ymlaen ag erlyniad, er gwaethaf tystiolaeth dda a gadarnhawyd, naill ai oherwydd newidiadau i'r gyfraith yn ystod y blynyddoedd yn y cyfamser—os ydych chi'n sôn am rywbeth, dyweder, 30 mlynedd yn ôl, mae'r oed o allu cael eich rhoi ar brawf, er enghraifft, am drosedd yn amlwg wedi newid, yn 1985 neu 1987 rwy'n credu—neu oherwydd, yn eu barn nhw, nid yw er budd y cyhoedd. Ond, wrth gwrs, mae o fudd i'r rheini sydd wedi eu heffeithio. Mae gen i un achos lle'r aeth yr hawlwyr, yn y pen draw, â'u hachos eu hunain i'r Uchel Lys ac ennill, a chafodd welliant yn yr erlyniad neu yn y dyfarniad. A oes unrhyw beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gadw cydbwysedd o ran penderfyniadau Gwasanaeth Erlyn y Goron, a'r heddlu, er mwyn sicrhau ein bod ni'n sicrhau cyfiawnder yn ogystal â siarad am gyfiawnder a cheisio cael ein gweld yn cael cyfiawnder?
Directly, of course, these bodies are not devolved. Our view is that they should be, but they're not, and that's for a different time. But she's absolutely correct to ask what, then, we have done as a Government in terms of echoing her concerns. Well, obviously, we have expressed our abhorrence that the survivors in this case didn't receive the response that was owed to them. We have introduced a duty to report children at risk, and a duty to report adults at risk, to ensure that concerns about the abuse of people are reported and can be properly investigated. I know that the Minister for Children and Social Care has contacted the mid and west Wales regional safeguarding children board to request an update on actions being taken to address concerns that have been raised about the current safeguarding arrangements. Dyfed-Powys Police and Pembrokeshire, I understand, have met with representatives of Caldey island because there is a need to strengthen their arrangements—
Yn uniongyrchol, wrth gwrs, nid yw'r cyrff hyn yn ddatganoledig. Ein barn ni yw y dylen nhw fod, ond dydyn nhw ddim, ac mae hynny ar gyfer amser arall. Ond mae hi'n gwbl gywir i ofyn beth, felly, yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth o ran adleisio ei phryderon. Wel, yn amlwg, rydym ni wedi mynegi ein hatgasedd at y ffaith na dderbyniodd y goroeswyr yn yr achos hwn yr ymateb yr oeddent yn ei haeddu. Rydym ni wedi cyflwyno dyletswydd i hysbysu am blant sydd mewn perygl, a dyletswydd i hysbysu am oedolion sydd mewn perygl, i sicrhau bod pryderon ynghylch cam-drin pobl yn cael eu hadrodd ac y gellir ymchwilio iddynt yn briodol. Gwn fod y Gweinidog Plant a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi cysylltu â bwrdd diogelu plant rhanbarthol canolbarth a gorllewin Cymru i ofyn am ddiweddariad ar gamau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â phryderon a godwyd am y trefniadau diogelu presennol. Rwy'n deall bod Heddlu Dyfed-Powys a sir Benfro wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o Ynys Bŷr gan fod angen cryfhau eu trefniadau—
It's not just Caldey island.
Nid yw'n ymwneud ag Ynys Bŷr yn unig.
I hear what the Member says and, of course, I don't dispute that.
The Minister for Children and Social Care also wrote to the Catholic Safeguarding Advisory Service to seek assurances they're taking action in relation to current concerns. It's not isolated. I understand that. Caldey island, of course, has been the incidence that has been most in the news, but I hope I've given her some comfort there about what we have done as a Government, given our devolved responsibilities, to ensure that this situation does not happen again.
Clywaf yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud ac, wrth gwrs, nid wyf yn amau hynny.
Ysgrifennodd y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol at y Gwasanaeth Ymgynghorol Diogelu Catholig hefyd i geisio sicrwydd eu bod nhw'n cymryd camau o ran pryderon cyfredol. Nid ydynt yn achosion ar wahân. Rwy'n deall hynny. Ynys Bŷr, wrth gwrs, yw'r achos sydd wedi bod fwyaf yn y newyddion, ond rwy'n gobeithio fy mod i wedi rhoi rhywfaint o gysur iddi am yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth, o ystyried ein cyfrifoldebau datganoledig, i sicrhau na fydd y sefyllfa hon yn digwydd eto.
Well, historical sexual abuse doesn't become historical if we deal with it in the here and now. We know that there is an investigation by Healthcare Inspectorate Wales as a result of the Kris Wade allegations, but it had to take significant public and political pressure for the Cabinet Secretary for health to initiate that particular Healthcare Inspectorate Wales report. I was shocked that it didn't come from Healthcare Inspectorate Wales themselves—that they would take a more proactive role in seeing where there are allegations of abuse, and for them therefore to carry forth those particular reports. What are you doing as a Government to ensure that there are uniform complaints procedures, that people feel confident that they can come forward with these allegations, so that we don't have these problems in the future, where people are having to go back in time, as Angela Burns said, talking about public interest, talking about what's relevant in the here and now, when, to those people who have been abused, it is very important for them to get answers to those questions?
Wel, nid yw cam-drin rhywiol hanesyddol yn dod yn hanesyddol os ydym yn ymdrin ag ef yn y fan a'r lle. Rydym ni'n gwybod bod ymchwiliad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru o ganlyniad i honiadau Kris Wade, ond bu'n rhaid cael pwysau cyhoeddus a gwleidyddol sylweddol i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd sefydlu'r adroddiad penodol hwn gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Fe'm syfrdanwyd na ddaeth gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru eu hunain—y bydden nhw'n chwarae rhan fwy rhagweithiol o ran gweld lle ceir honiadau o gam-drin, ac iddyn nhw fwrw ymlaen â'r adroddiadau penodol hynny felly. Beth ydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth i sicrhau y ceir gweithdrefnau cwynion unffurf, bod pobl yn teimlo'n hyderus y gallant ddod ymlaen gyda'r honiadau hyn, fel na fydd y problemau hyn gennym ni yn y dyfodol, lle mae pobl yn gorfod mynd yn ôl mewn amser, fel y dywedodd Angela Burns, yn sôn am les y cyhoedd, yn sôn am yr hyn sy'n berthnasol yma nawr, pan, i'r bobl hynny sydd wedi cael eu cam-drin, y mae'n bwysig iawn iddyn nhw gael atebion i'r cwestiynau hynny?
The Member raises a very distressing case, which I'm also familiar with. If I could write to her, giving her more detail in terms of the answer that she seeks—because it is important, of course, that the complaints system is as streamlined as possible and that nothing falls through the gaps, but I will write to her with an answer, a detailed answer, to her question.
Mae'r Aelod yn codi achos trallodus iawn, yr wyf innau'n gyfarwydd ag ef. Os caf i ysgrifennu ati hi, gan roi mwy o fanylion iddi o ran yr ateb y mae'n chwilio amdano—oherwydd mae'n bwysig, wrth gwrs, bod y system gwynion mor syml â phosibl ac nad oes unrhyw beth yn disgyn drwy'r bylchau, ond byddaf yn ysgrifennu ati hi gydag ateb, ateb manwl, i'w chwestiwn.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sgrinio serfigol yng Nghymru? OAQ51733
5. Will the First Minister make a statement on cervical screening in Wales? OAQ51733
Cervical screening can save lives and we want to maximise uptake. Seventy-seven per cent of eligible women in Wales regularly attend for cervical screening. From October 2018, we will be introducing a more sensitive primary test, allowing us to more effectively identify women requiring treatment, reducing the need for repeat smears.
Gall sgrinio serfigol achub bywydau ac rydym ni eisiau sicrhau bod cymaint o bobl â phosibl yn manteisio arno. Mae 77 y cant o fenywod cymwys yng Nghymru yn mynychu'n rheolaidd ar gyfer sgrinio serfigol. O fis Hydref 2018, byddwn yn cyflwyno prawf sylfaenol mwy sensitif, gan ein galluogi i nodi menywod sydd angen triniaeth yn fwy effeithiol, a lleihau'r angen am sgrinio ailadroddus.
Thank you, First Minister. Despite letters sent to all eligible women in Wales for cervical screening, recent figures suggest that there has been a decrease in participation. Jo's Cervical Cancer Trust found that the numbers of women attending screening in Wales is at a 10-year low. In particular, the charity highlighted concerns about the number of women aged between 25 and 29 participating in screening. With cervical screening found to prevent 70 per cent of cervical cancers from developing, what more can the Welsh Government do to promote and encourage women to have a potentially life-saving test?
Diolch, Prif Weinidog. Er gwaethaf y llythyrau a anfonwyd at yr holl fenywod cymwys yng Nghymru ar gyfer sgrinio serfigol, mae ffigurau diweddar yn awgrymu y bu gostyngiad mewn cyfranogiad. Canfu Jo's Cervical Cancer Trust fod nifer y menywod sy'n cael ei sgrinio ar ei isaf ers 10 mlynedd yng Nghymru. Yn benodol, tynnodd yr elusen sylw at bryderon ynghylch nifer y menywod rhwng 25 a 29 oed sy'n cael eu sgrinio. Gyda'r canfyddiad bod sgrinio serfigol yn atal 70 y cant o achosion o ganser serfigol rhag datblygu, beth arall all Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo ac annog menywod i gael prawf a allai achub eu bywydau?
Well, from October of last—of this year, I beg your pardon—Cervical Screening Wales will be introducing human papilloma virus testing, and that represents a completely new approach to cervical screening. It is a more sensitive test, which will allow us to more effectively identify those women requiring treatment, as I said. We know that coverage, in general, is falling across the UK nations, and there is work to be done in order to maintain and improve participation rates in Wales. Public Health Wales's Screening for Life campaign runs each July to raise awareness of access to cervical screening in community groups that have an inherently low take-up, and it encourages eligible individuals to attend for screening when invited. Through these things, we want to make sure that the trend where we see fewer people having the test is reversed in the near future.
Wel, o fis Hydref y llynedd—eleni, mae'n ddrwg gen i—bydd Sgrinio Serfigol Cymru yn cyflwyno profion feirws papiloma dynol, ac mae hwnnw'n ddull sgrinio serfigol newydd sbon. Mae'n brawf mwy sensitif, a fydd yn ein galluogi i nodi'n fwy effeithiol y menywod hynny sydd angen triniaeth, fel y dywedais. Rydym ni'n gwybod bod niferoedd, yn gyffredinol, yn gostwng ar draws gwledydd y DU, ac mae gwaith i'w wneud er mwyn cynnal a gwella cyfraddau cyfranogi yng Nghymru. Mae ymgyrch Sgrinio am Oes Iechyd Cyhoeddus Cymru yn rhedeg bob mis Gorffennaf i godi ymwybyddiaeth o fynediad at sgrinio serfigol mewn grwpiau cymunedol sydd â defnydd gynhenid isel, ac mae'n annog unigolion cymwys i fynd i gael eu sgrinio pan fyddant yn cael eu gwahodd. Drwy'r pethau hyn, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod y duedd lle'r ydym ni'n gweld llai o bobl yn cael y prawf yn cael ei gwrthdroi yn y dyfodol agos.
First Minister, research has shown that women from black, Asian and ethnic minority backgrounds are less likely to attend cervical screening than white women. A survey found that only 28 per cent of women from ethnic minority communities would be comfortable talking to a male GP about cervical screening, compared to 45 per cent of white women. Twice as many BAME women as white women said that better knowledge about the test and its importance would encourage them to attend. First Minister, what is the Welsh Government doing to increase awareness of cervical screening among women from our ethnic minority communities in Wales, please?
Prif Weinidog, mae ymchwil wedi dangos bod menywod o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn llai tebygol o fynychu sgrinio serfigol na menywod gwyn. Canfu arolwg mai dim ond 28 y cant o fenywod o gymunedau lleiafrifoedd ethnig fyddai'n gyfforddus yn siarad â meddyg teulu gwrywaidd am sgrinio serfigol, o'i gymharu â 45 y cant o fenywod gwyn. Dywedodd dwywaith gymaint o fenywod sy'n bobl dduon ac Asiaidd ac o leiafrifoedd ethnig o'u cymharu â menywod gwyn y byddai gwell gwybodaeth am y prawf a'i bwysigrwydd yn eu hannog i fynychu. Prif Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu ymwybyddiaeth o sgrinio serfigol ymhlith menywod o'n cymunedau lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Well, I'd refer the Member to the answer I just gave in terms of the Screening for Life campaign, which is aimed at ensuring that community groups that have inherently low take-up of screening—to ensure that that take-up improves in the future.
Wel, byddwn yn cyfeirio'r Aelod at yr ateb yr wyf i newydd ei roi o ran yr ymgyrch Sgrinio am Oes, sydd â'r nod o sicrhau bod grwpiau cymunedol lle ceir niferoedd cynhenid isel yn manteisio ar sgrinio—i sicrhau bod y niferoedd hynny'n gwella yn y dyfodol.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ganiatâd cynllunio a newid defnydd o ran tafarndai yng Nghymru? OAQ51734
6. What assessment has the Welsh Government made of planning consent and change of use in relation to pubs in Wales? OAQ51734
We do recognise the important contribution that pubs make to communities. We are working with community groups and other representatives, including the Campaign for Real Ale—I declare an interest as a member—on how best to protect premises and facilities and help bring people together. I've always said that a community without a pub is a collection of houses. Quite often, I've seen this happen in my part of the world. We will be consulting on a review of the Town and Country Planning (Use Classes) Order in May, with a view to looking at how we can better protect our pubs.
Rydym ni'n cydnabod y cyfraniad pwysig y mae tafarndai yn ei wneud i gymunedau. Rydym ni'n gweithio gyda grwpiau cymunedol a chynrychiolwyr eraill, gan gynnwys yr Ymgyrch Dros Gwrw Go Iawn—rwy'n datgan buddiant fel aelod—ar y ffordd orau o ddiogelu safleoedd a chyfleusterau ac i helpu i ddod â phobl at ei gilydd. Rwyf i wedi dweud erioed mai casgliad o dai yw cymuned heb dafarn. Yn aml iawn, rwyf i wedi gweld hyn yn digwydd yn fy rhan i o'r byd. Byddwn yn ymgynghori ar adolygiad o'r Gorchymyn Cynllunio Gwlad a Thref (Dosbarthiadau Defnydd) ym mis Mai, gyda'r bwriad o ystyried sut y gallwn ni ddiogelu ein tafarndai yn well.
Thanks for that response. Yes, you mentioned on a previous occasion that you were a member of CAMRA, and it's good that you are involved in the real ale sphere. We are trying to—. We've got a cross-party group now. Nick is involved in it as well. Simon Thomas is running it. We're going to, hopefully, help you to push this forward, because we have been waiting rather a long time for a statement on this. I don't want to anticipate what your review is going to come up with, but we do have the—well, they do have the—Localism Act 2011 in England now, so that does give some protection to pubs as assets of community value. Might that be the direction that you could be thinking about going down in Wales?
Diolch am yr ymateb yna. Do, soniasoch ar achlysur blaenorol eich bod chi'n aelod o CAMRA, ac mae'n dda eich bod chi'n cymryd rhan yn y byd cwrw go iawn. Rydym ni'n ceisio—. Mae gennym ni grŵp trawsbleidiol nawr. Mae Nick yn rhan ohono hefyd. Simon Thomas sy'n ei redeg. Rydym ni'n mynd i'ch helpu, gobeithio, i fwrw ymlaen â hyn, gan ein bod ni wedi bod yn aros cryn amser am ddatganiad ar hyn. Nid wyf i eisiau rhagweld beth fydd canlyniad eich adolygiad, ond mae gennym ni—wel, mae ganddyn nhw—Ddeddf Lleoliaeth 2011 yn Lloegr nawr, felly mae honno'n rhoi rhywfaint o ddiogelwch i dafarndai fel asedau o werth i'r gymuned. A allai hwnnw fod yn gyfeiriad y gallech chi fod yn ystyried ei ddilyn yng Nghymru?
Well, we have been working with CAMRA, and that work has been helpful to explore the implications of splitting the A3 food and drink use class, and we will look at how that might work. We're also considering the recommendations made by the University of the West of England in terms of the operation of the use classes Order, and I mentioned how the consultation will proceed in that regard. It is true to say that, for some pubs, the business is no longer viable, but there are many pubs that I know of where it was a perfectly viable business but there was more money to be made by turning those pubs into flats. That is what we have to guard against in the future, because pubs are hugely important assets to our towns and villages and communities across Wales, and we want to make sure that we can do all that we can to protect those that are viable and provide such a service to locals.
Wel, rydym ni wedi bod yn gweithio gyda CAMRA, ac mae'r gwaith hwnnw wedi bod yn ddefnyddiol i archwilio goblygiadau rhannu dosbarthiad defnydd bwyd a diod A3, a byddwn yn ystyried sut y gallai hynny weithio. Rydym ni hefyd yn ystyried yr argymhellion a wnaed gan Brifysgol Gorllewin Lloegr o ran gweithrediad y Gorchymyn dosbarthiadau defnydd, a soniais sut bydd yr ymgynghoriad yn mynd rhagddo yn hynny o beth. Mae'n wir i ddweud, i rai tafarndai, nad yw'r busnes yn hyfyw mwyach, ond ceir llawer o dafarndai yr wyf i'n gwybod amdanynt lle'r oedd yn fusnes gwbl hyfyw ond bod mwy o arian i'w wneud o droi'r tafarndai hynny'n fflatiau. Dyna'r hyn y mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus ohono yn y dyfodol, gan fod tafarndai yn asedau arbennig o bwysig i'n trefi a'n pentrefi a'n cymunedau ledled Cymru, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr y gallwn ni wneud popeth o fewn ein gallu i amddiffyn y rhai sy'n hyfyw ac sy'n darparu gwasanaeth o'r fath i bobl leol.
I've also been involved in the CAMRA sphere over the years, First Minister, so we have something in common that we can talk about over a pint sometime. I agree with the sentiments that Gareth Bennett mentioned. There was a CAMRA event held at the Assembly last week, and I'm pleased to see the cross-party group on beer and the pub being re-established. There are many issues facing pubs across Wales. You were right to say in your answer, First Minister, that pubs aren't just pubs. They are, for many of our rural communities particularly, the heart of our communities, and, when you lose the pub, you lose the hub of the local community. At the CAMRA event we heard that many pubs in Wales are closing a week, and, across the border in England, planning law's been changed to make change of use more difficult. Are you looking to follow through with similar changes here? I hear what you're saying about bringing an Order forward later in the year. Will you be looking at restricting planning law so that it's much more difficult to change a pub, particularly in a rural area, into another use?
Rwyf innau hefyd wedi cymryd rhan ym myd CAMRA dros y blynyddoedd, Prif Weinidog, felly mae gennym ni rywbeth yn gyffredin y gallwn ni siarad amdano dros beint rywbryd. Rwy'n cytuno â'r safbwyntiau a fynegwyd gan Gareth Bennett. Cynhaliwyd digwyddiad CAMRA yn y Cynulliad yr wythnos diwethaf, ac rwy'n falch o weld y grŵp trawsbleidiol ar gwrw a'r dafarn yn cael ei ailsefydlu. Ceir llawer o faterion sy'n wynebu tafarndai ledled Cymru. Roeddech chi'n iawn i ddweud yn eich ateb, Prif Weinidog, nad yw tafarndai yn dafarndai yn unig. Nhw, i lawer o'n cymunedau gwledig yn arbennig, yw calon ein cymunedau, a phan fyddwch chi'n colli'r dafarn, rydych chi'n colli canolfan y gymuned leol. Yn y digwyddiad CAMRA, clywsom fod llawer o dafarndai yn cau yng Nghymru bob wythnos, ac ar draws y ffin yn Lloegr, mae'r gyfraith cynllunio wedi ei newid i wneud newid defnydd yn fwy anodd. A ydych chi'n bwriadu dilyn hynny gyda newidiadau tebyg yma? Clywaf yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am gyflwyno Gorchymyn yn ddiweddarach yn y flwyddyn. A fyddwch chi'n ystyried cyfyngu'r gyfraith cynllunio fel ei bod hi'n llawer mwy anodd newid tafarn, yn enwedig mewn ardal wledig, i ddefnydd arall?
All options are open, in terms of how that's done. We want to find the most effective way of doing it in order to make sure that our pubs are protected.
Mae pob dewis yn agored o ran sut i wneud hynny. Rydym ni eisiau dod o hyd i'r ffordd fwyaf effeithiol o'i wneud er mwyn gwneud yn siŵr bod ein tafarndai yn cael eu diogelu.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am berfformiad ariannol cynghorau tref a chymuned yng Nghymru? OAQ51732
7. Will the First Minister make a statement on the financial performance of town and community councils in Wales? OAQ51732
Yes. I welcome the Auditor General for Wales's most recent assessment that progress has been made in improving financial performance, but that town and community councils still need to do more to ensure they have robust accountability arrangements in place.
Gwnaf. Rwy'n croesawu asesiad diweddaraf Archwilydd Cyffredinol Cymru bod cynnydd wedi ei wneud o ran gwella perfformiad ariannol, ond bod angen i gynghorau tref a chymuned wneud mwy o hyd i sicrhau bod ganddyn nhw drefniadau atebolrwydd cadarn ar waith.
Thank you, First Minister. I'm glad that you've read the report. But, as you rightly pointed out, the auditor general has raised several concerns. One thing, in particular, though: local council reserves currently stand at £41.5 million. This is money that taxpayers have paid through a council precept to provide services for them. He also noted that community councils in Wales are receiving avoidable qualified audit opinions—over 170—and 81 councils failed to comply with the statutory timetable for publishing their accounts, and 174 submitted incomplete returns. Now, I know there's an ongoing community council review, cross-party, and I was working with the previous Cabinet Secretary on that. The consultation process, though, is extremely vague, and it doesn't seek to address the fundamental issues of financial probity and auditable accountability, which the auditor general feels the need to raise year on year. Will you work with your Cabinet Secretary in order to address the failings of this particular level of democratic governance?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n falch eich bod chi wedi darllen yr adroddiad. Ond, fel y dywedasoch yn gywir, mae'r archwilydd cyffredinol wedi mynegi nifer o bryderon. Un peth, yn arbennig, fodd bynnag: £41.5 miliwn yw cronfeydd wrth gefn cynghorau lleol ar hyn o bryd. Mae hwn yn arian y mae trethdalwyr wedi ei dalu trwy archebiant cyngor i ddarparu gwasanaethau ar eu cyfer. Nododd hefyd bod cynghorau cymuned yng Nghymru yn derbyn safbwyntiau archwilio amodol diangen—dros 170—a methodd 81 o gynghorau â chydymffurfio â'r amserlen statudol ar gyfer cyhoeddi eu cyfrifon, a chyflwynodd 174 ohonynt ffurflenni anghyflawn. Nawr, rwy'n gwybod bod adolygiad cynghorau cymuned, trawsbleidiol, sy'n parhau, ac roeddwn i'n gweithio gyda'r Ysgrifennydd Cabinet blaenorol ar hynny. Fodd bynnag, mae'r broses ymgynghori yn amwys dros ben, ac nid yw'n ceisio mynd i'r afael â'r materion sylfaenol o onestrwydd ariannol ac atebolrwydd archwiliadwy, y mae'r archwilydd cyffredinol y teimlo'r angen i'w godi flwyddyn ar ôl blwyddyn. A wnewch chi weithio gyda'ch Ysgrifennydd y Cabinet er mwyn mynd i'r afael â diffygion y lefel benodol hon o lywodraethu democrataidd?
I think we should be careful not to attribute failings to every town and community council. We know that there are some that have struggled, we know that there are some that are very small—very, very small—and, sometimes, it’s difficult to see how they manage from time to time, but they seem to.
In terms of the review panel, well, just to be clear, the remit of that panel is to explore the potential role of local government below local authority councils, drawing on best practice to define the most appropriate models or structures to deliver this role, and to consider how those models and structures should be applied across Wales. Now, as part of that, of course, financial sustainability is an important factor. The panel is currently gathering evidence and seeking views from community councils, yes, but also the communities that they serve and the people that they work with. And, indeed, the panel have already taken evidence from the Wales Audit Office.
Rwy'n credu y dylem ni fod yn ofalus i beidio â phriodoli methiannau i bob cyngor tref a chymuned. Rydym ni'n gwybod bod rhai sydd wedi cael trafferthion, rydym ni'n gwybod bod rhai sy'n fach iawn—yn fach iawn, iawn—ac, weithiau, mae'n anodd gweld sut maen nhw'n ymdopi o bryd i'w gilydd, ond maen ymddangos eu bod nhw.
O ran y panel adolygu, wel, i fod yn eglur, cylch gwaith y panel hwnnw yw ystyried swyddogaeth bosibl llywodraeth leol islaw cynghorau awdurdodau lleol, gan fanteisio ar arfer gorau i ddiffinio'r modelau neu'r strwythurau mwyaf priodol i gyflawni'r swyddogaeth hon, ac i ystyried sut y dylid cymhwyso'r modelau a'r strwythurau hynny ledled Cymru. Nawr, yn rhan o hynny, wrth gwrs, mae cynaliadwyedd ariannol yn ffactor pwysig. Mae'r panel wrthi'n casglu tystiolaeth ar hyn o bryd ac yn ceisio barn cynghorau cymuned, ie, ond hefyd y cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu a'r bobl y maen nhw'n gweithio â nhw. Ac, yn wir, mae'r panel eisoes wedi cael tystiolaeth gan Swyddfa Archwilio Cymru.
First Minister, we often hear the word 'austerity' used in this Chamber. So, given the limited size of many of our local authorities, how can the money spent on community councils be justified, in that it requires the expense of a chief executive, several staff, and a number of office buildings to facilitate their operations? In other words, First Minister, what do community councils offer that the local government couldn't implement themselves?
Prif Weinidog, rydym ni'n clywed yn aml y gair 'cyni' yn cael ei ddefnyddio yn y Siambr hon. Felly, o ystyried maint cyfyngedig llawer o'n hawdurdodau lleol, sut gellir cyfiawnhau'r arian sy'n cael ei wario ar gynghorau cymuned, o'r safbwynt bod angen cost prif weithredwr, sawl aelod o staff, a nifer o adeiladau swyddfa i hwyluso eu gweithrediadau? Mewn geiriau eraill, Prif Weinidog, beth mae cynghorau cymuned yn ei gynnig na allai llywodraeth leol ei weithredu eu hunain?
I’m not aware of any town or community councils that have a chief executive, I must say. I’m aware of those that have clerks, and some are full-time and some are part-time. I think that town and community councils are an extremely valuable level of government. If the Member is suggesting we should abolish, for example, Bridgend Town Council or Porthcawl Town Council, then he is welcome to explain that to any—[Interruption.]—apart from the Rhondda, of course, where there are no community councils—he is welcome to come and explain that to them. What is important is not that we abolish an entire level of local government, but look to find ways to strengthen that level in the future.
Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw gynghorau tref neu gymuned sydd â phrif weithredwr, mae'n rhaid i mi ddweud. Rwy'n ymwybodol o'r rheini sydd â chlercod, ac mae rhai yn llawn amser a rhai yn rhan-amser. Rwy'n credu bod cynghorau tref a chymuned yn lefel hynod werthfawr o lywodraeth. Os yw'r Aelod yn awgrymu y dylem ni ddiddymu, er enghraifft, Cyngor Tref Pen-y-bont ar Ogwr neu Gyngor Tref Porthcawl, yna mae croeso iddo esbonio hynny i unrhyw—[Torri ar draws.]—ar wahân i'r Rhondda, wrth gwrs, lle nad oes unrhyw gynghorau cymuned—mae croeso iddo ddod ac esbonio hynny iddyn nhw. Yr hyn sy'n bwysig yw nid ein bod ni'n dileu lefel gyfan o lywodraeth leol, ond ein bod ni'n ceisio dod o hyd i ffyrdd o gryfhau'r lefel honno yn y dyfodol.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo twristiaeth yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51720
8. What is the Welsh Government doing to promote tourism in Mid and West Wales? OAQ51720
Our tourism strategy sets out our priorities to support the tourism industry right across Wales. That includes marketing campaigns in the UK and overseas, capital development funding for new and existing tourism businesses, along with revenue funding for regional products.
Mae ein strategaeth dwristiaeth yn nodi ein blaenoriaethau i gefnogi'r diwydiant twristiaeth ledled Cymru gyfan. Mae hynny'n cynnwys ymgyrchoedd marchnata yn y DU a thramor, cyllid datblygu cyfalaf ar gyfer busnesau twristiaeth newydd a phresennol, ynghyd â chyllid refeniw ar gyfer cynhyrchion rhanbarthol.
I thank you very much for your answer, First Minister, but Wales is home to some incredible wildlife, like the iconic bottlenose dolphin in Cardigan bay, red kites in Powys and other areas, and ospreys in Montgomeryshire. And we are lucky enough to have some fantastic nature reserves, like the Llanelli fowl and wetlands centre, Skomer island, and the Dyfi osprey centre, and many more beside.
I think that when wildlife centres and wildlife tourism are put together and run very well they offer a real opportunity to the visitor to enhance that local community and to spend their money very, very locally, without harming or doing any harm whatsoever to the environment that they are enjoying. So, I ask you, First Minister: what steps is the Welsh Government taking to promote sustainable wildlife tourism in Wales?
Diolch yn fawr iawn i chi am eich ateb, Prif Weinidog, ond mae Cymru yn gartref i fywyd gwyllt anhygoel, fel y dolffin trwynbwl eiconig ym mae Ceredigion, barcutiaid ym Mhowys ac ardaloedd eraill, a gweilch yn sir Drefaldwyn. Ac rydym ni'n ddigon ffodus o fod â rhai gwarchodfeydd natur ardderchog, fel canolfan gwlyptir Llanelli, ynys Sgomer, a chanolfan gweilch Dyfi, a llawer mwy yn ogystal â hynny.
Rwy'n credu pan fydd canolfannau bywyd gwyllt a thwristiaeth bywyd gwyllt yn cael eu rhoi gyda'i gilydd ac yn cael eu rhedeg yn dda iawn eu bod nhw'n cynnig cyfle gwirioneddol i ymwelwyr wella'r gymuned leol honno a gwario eu harian yn lleol iawn, heb niweidio na gwneud unrhyw niwed o gwbl i'r amgylchedd y maen nhw'n ei fwynhau. Felly, gofynnaf i chi, Prif Weinidog: pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo twristiaeth bywyd gwyllt gynaliadwy yng Nghymru?
In 2013-14, funding was awarded to Wildlife Trusts Wales for an interactive wildlife brochure, and £15,000 was awarded to the wildlife trusts of south and west Wales for Wild Wales Adventure in 2015. In 2016-17, £30,000 was awarded to the wildlife trusts of south and west Wales for Wild Wales Adventures and Legends, and £100,000 has been awarded for 2017, also to the wildlife trusts of south and west Wales, for See Wild Wales Lonely Planet projects. There are four examples there of the support that Government has given in order to promote our wonderful natural heritage.
Yn 2013-14, dyfarnwyd cyllid i Ymddiriedolaethau Bywyd Gwyllt Cymru ar gyfer llyfryn bywyd gwyllt rhyngweithiol, a dyfarnwyd £15,000 i ymddiriedolaethau bywyd gwyllt de a gorllewin Cymru ar gyfer Antur yng Nghymru Wyllt yn 2015. Yn 2016-17, dyfarnwyd £30,000 i ymddiriedolaethau bywyd gwyllt de a gorllewin Cymru ar gyfer Anturiaethau a Chwedlau Cymru Wyllt, a dyfarnwyd £100,000 ar gyfer 2017, hefyd i ymddiriedolaethau bywyd gwyllt de a gorllewin Cymru, ar gyfer prosiectau See Wild Wales Lonely Planet. Dyna bedair enghraifft o'r cymorth a roddwyd gan y Llywodraeth i hyrwyddo ein treftadaeth naturiol ardderchog.
9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y ddarpariaeth o drafnidiaeth yng Ngorllewin De Cymru? OAQ51728
9. Will the First Minister make a statement on transport provision in South Wales West? OAQ51728
Yes. Our recently published update of the national transport finance plan sets out the delivery of an ambitious programme of road, rail, bus and active travel improvements for the next three years, and that will help to ensure that South Wales West is connected via an accessible, affordable, reliable, and fully integrated public transport system.
Gwnaf. Mae ein diweddariad o'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn nodi darpariaeth rhaglen uchelgeisiol o welliannau i ffyrdd, rheilffyrdd, bysiau a theithio llesol ar gyfer y tair blynedd nesaf, a bydd hynny'n helpu i sicrhau bod y de-orllewin wedi ei gysylltu drwy system trafnidiaeth gyhoeddus hygyrch, fforddiadwy, dibynadwy a chwbl integredig.
Thank you very much for that answer. You may know that additional events in Swansea and Carmarthen have just been added to the consultation programme for the GW franchise, the Great Western franchise, and I hope that constituents in South Wales West will take this opportunity to press the case for a Swansea parkway station to the north-west of the city. Given the cross-party interest in a Swansea-west metro, if I can call it that, and of course your Government's commitment to the concept of that, can you tell me what money the Welsh Government has already committed or spent on further feasibility and scoping, perhaps, beyond the original ideas of Professor Barry? Thank you.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Efallai eich bod chi'n gwybod bod digwyddiadau ychwanegol yn Abertawe a Chaerfyrddin newydd gael eu hychwanegu at y rhaglen ymgynghori ar gyfer masnachfraint GW, masnachfraint Great Western, a gobeithiaf y bydd etholwyr yng Ngorllewin De Cymru yn manteisio ar y cyfle hwn i ddadlau'r achos dros gael gorsaf parcffordd Abertawe i'r gogledd-orllewin o'r ddinas. O ystyried y diddordeb trawsbleidiol mewn metro gorllewin Abertawe, os caf ei alw'n hynny, ac ymrwymiad eich Llywodraeth i'r cysyniad o hynny, wrth gwrs, a allwch chi ddweud wrthyf pa arian y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi ei ymrwymo neu ei wario ar ddichonoldeb a chwmpasu pellach, efallai, y tu hwnt i syniadau gwreiddiol yr Athro Barry? Diolch.
We have funded the initial concept development work for the Swansea bay metro from the local transport fund. That phase of development work will be completed by the end of next month. We have allocated £4,378,940 from the local transport fund in 2017-18 for the Swansea bay city region. In addition to the metro concept work, we know that there are schemes in Swansea, such as the Baldwin's bridge interchange and the Kingsbridge active travel plan, that are examples of where transport improvements are being made.
A Swansea parkway station would sit on the Swansea district line, which I suspect would need some upgrading. It carries occasional passenger services at the moment. It's mainly a freight line, but nevertheless would serve a substantial area of the northern part of Swansea and the lower part of the Swansea valley, in the same way that Bristol Parkway serves a particular end of Bristol compared to Bristol Temple Meads.
Rydym ni wedi ariannu gwaith datblygu'r cysyniad cychwynnol ar gyfer metro Bae Abertawe o'r gronfa drafnidiaeth leol. Caiff y cam hwnnw o'r gwaith datblygu ei gwblhau erbyn diwedd y mis nesaf. Rydym ni wedi dyrannu £4,378,940 o'r gronfa drafnidiaeth leol yn 2017-18 ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe. Yn ogystal â gwaith cysyniad y metro, rydym ni'n gwybod bod cynlluniau yn Abertawe, megis y gyfnewidfa ar bont Baldwin a chynllun teithio llesol Kingsbridge, sy'n enghreifftiau o fannau lle mae gwelliannau i drafnidiaeth yn cael eu gwneud.
Byddai gorsaf parcffordd Abertawe wedi ei lleoli ar reilffordd rhanbarth Abertawe, ac rwy'n amau y byddai angen rhywfaint o uwchraddio arni. Mae'n cario gwasanaethau i deithwyr achlysurol ar hyn o bryd. Rheilffordd cludo nwyddau yw hi yn bennaf, ond serch hynny byddai'n gwasanaethu ardal sylweddol o ran ogleddol Abertawe a rhan isaf Cwm Tawe, yn yr un modd ag y mae Bristol Parkway yn gwasanaethu rhan benodol o Fryste o'i gymharu â Bristol Temple Meads.
10. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau cymorth llywodraeth leol i bobl hŷn? OAQ51698
10. Will the First Minister make a statement on local government support services for elderly people? OAQ51698
Mae gofal cymdeithasol yn faes o bwysigrwydd cenedlaethol. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi blaenoriaeth i gyllid ar gyfer yr henoed, gan gydnabod bod gwasanaethau gofal cymdeithasol sy’n cael eu darparu’n lleol yn werthfawr tu hwnt ar gyfer helpu pobl hŷn Cymru.
Social care is an area of national importance. Welsh Government has prioritised funding for elderly people, fully recognising locally provided social care services are a lifeline in supporting older people in Wales.
Diolch yn fawr am yr ateb yna, Brif Weinidog. Efallai y byddwch yn ymwybodol o gynnig gan gyngor Abertawe i godi £40 y dydd i bobl oedrannus fynychu canolfannau dydd a gynhelir gan y cyngor, gwasanaeth sydd ar gael am ddim ar hyn o bryd. Nawr, mae'r canolfannau dydd yma yn gymorth sylweddol i'r defnyddwyr, ac yn help aruthrol wrth fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn y ddinas. Felly, a ydych chi'n rhannu fy mhryderon bod cyflwyno tâl dyddiol o £40 yn peryglu creu mwy o unigrwydd, ac a ydy eich Llywodraeth yn cytuno bod angen adolygu ffioedd canolfannau dydd ledled Cymru i sicrhau bod y canolfannau hyn yn hygyrch ac yn helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd ymhlith ein henoed?
Thank you very much for that response, First Minister. Perhaps you will be aware of a proposal by Swansea council to charge £40 a day for elderly people who attend day centres that are supported by the council. This is a service that’s available free of charge at the moment. These day centres offer considerable support to the users and are of great help in tackling loneliness and isolation in the city. Therefore, do you share my concerns that introducing a daily charge of £40 risks causing more loneliness, and does your Government agree that there’s a need to review day centre fees to ensure that these centres are accessible and tackle loneliness amongst our elderly people?
Wel, mae'r ymgynghoriad hwn yn rhywbeth i gyngor Abertawe—iddyn nhw i symud ymlaen gyda fe a gwneud penderfyniad ynglŷn â fe. Ond mae'n hollbwysig i sicrhau nad oes neb yn colli allan o achos unrhyw newidiadau yn y pen draw, os mai dyna beth fydd y penderfyniad.
Well, this consultation is something for Swansea council and for them to proceed with and to come to a decision on. However it’s crucially important that we ensure that nobody loses out because of any changes, ultimately, if that is the decision taken.
Ac yn olaf, cwestiwn 11, Hefin David.
And finally, question 11, Hefin David.
11. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd ar y diwydiant fferyllol yng Nghymru? OAQ51716
11. Will the First Minister make a statement on the impact that exiting the European Union will have on the pharmaceutical industry in Wales? OAQ51716
The pharmaceutical industry depends on integrated international supply chains and pan-European regulation through the European Medicines Agency. There is a risk of serious damage to the UK industry if the UK Government maintains its red lines in terms of leaving the single market, the customs union and the EU regulatory systems.
Mae'r diwydiant fferyllol yn dibynnu ar gadwyni cyflenwi rhyngwladol integredig a rheoleiddio Ewrop gyfan trwy'r Asiantaeth Feddyginiaethau Ewropeaidd. Ceir risg o niwed difrifol i'r diwydiant yn y DU os bydd Llywodraeth y DU yn cadw ei llinellau coch o ran gadael y farchnad sengl, yr undeb tollau a chyfundrefnau rheoleiddiol yr UE.
Would he therefore agree that the pharmaceutical industry in particular needs a special trade deal, as it's an industry with fast-decaying supply chains and short product-to-market turnaround times, and that the consequences of not recognising that will be dire for skills, jobs and pharmaceutical research in Wales?
A yw felly'n cytuno bod y diwydiant fferyllol yn arbennig angen bargen fasnach arbennig, gan ei fod yn ddiwydiant â chadwyni cyflenwi sy'n chwalu'n gyflym a bod amseroedd byr o ran symud cynnyrch i'r farchnad, ac y byddai'r canlyniadau o beidio â chydnabod hynny yn enbyd i sgiliau, swyddi ac ymchwil fferyllol yng Nghymru?
Yes it would; in common with many other sectors, that would be true. Rather than have a trade deal for one sector, I'd like to see a comprehensive arrangement whereby we remain within the single market, negating the need for a trade deal with our European partners, and also of course within the customs union. All the evidence that has been published so far, even by the UK Government, suggests that that is actually the most sensible outcome. Those who do not agree with empirical research are trying to suggest that that research is wrong.
Byddai, mi fyddai; yn ogystal â llawer o sectorau eraill, byddai hynny'n wir. Yn hytrach na chael bargen fasnach i un sector, hoffwn i weld trefniant cynhwysfawr lle'r ydym ni'n aros o fewn y farchnad sengl, gan ddileu'r angen am fargen fasnach â 'n partneriaid Ewropeaidd, a hefyd wrth gwrs o fewn yr undeb tollau. Mae'r holl dystiolaeth sydd wedi'i chyhoeddi hyd yma, hyd yn oed gan Lywodraeth y DU, yn awgrymu mai hynny yw'r canlyniad doethaf mewn gwirionedd. Mae'r rhai nad ydyn nhw'n cytuno ag ymchwil empirig yn ceisio awgrymu bod y gwaith ymchwil hwnnw yn anghywir.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James.
Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business. The First Minister will make a statement on 'Trade Policy: the issues for Wales' shortly, and later this afternoon I will be making a statement on the centenary of women's suffrage. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers that are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ar ' Y Polisi Masnach: Materion Cymru' cyn bo hir, ac yn ddiweddarach y prynhawn yma byddaf yn gwneud datganiad ar ganmlwyddiant rhoi'r bleidlais i fenywod. Mae busnes y tair wythnos nesaf i'w weld ar y datganiad a chyhoeddiad busnes a welir ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Could I have a statement or clarification on two issues, please, leader of the house? The first is in relation to termination of pregnancy provision for women from Northern Ireland and the consultation that has been brought forward by the Government. I make no observations about the substance of the consultation, but I have had heavy representations over the weekend about the length of the consultation that the Government has allowed for this important piece of work. Apparently, the length of the consultation, it has been put to me, is only a four-week consultation. It was launched on 12 January and will close on 9 February. And I was wondering, in light of the public interest in this matter, is the Secretary prepared to extend the length of consultation? It has been brought to my attention that other consultations that were launched similarly on a similar date do have far longer consultation periods. The one, for example, that's been brought to my attention started the same day and has 65 days to go, and is closing on 3 April, and the next consultation, which was launched on the same day, on the defence of reasonable punishment, has another 64 days to go, and was launched on 9 January and closes on 2 April. As I say, I make no observations about the substance of the consultation, but I do think that representations around the length of the consultation merit an explanation as to why this particular consultation that the Government have brought forward only has a four-week period of consultation, rather than a longer period, which is the traditional norm that Welsh Government attaches to such pieces of work.
And secondly, could we have a statement from the Cabinet Secretary for local government? I understand that in a recent meeting of the partnership council for Wales, he indicated that it was very much back on the Government's agenda—local government reorganisation—and that this was as a direct result of no mandatory collaboration being undertaken. This obviously contradicts the previous Cabinet Secretary for local government's assertion that there would be a 10-year window of stability for local government. Now, if he has been misrepresented, then it would be very beneficial to have a statement to clarify his remarks in that partnership meeting, because, obviously, I am led to believe that he did give an assurance that reorganisation was back on the agenda, which does contradict the assurances of the previous Cabinet Secretary.
A gaf i ddatganiad neu eglurhad ar ddau fater, os gwelwch yn dda, arweinydd y tŷ? Mae'r cyntaf yn ymwneud â therfynu darpariaeth beichiogrwydd ar gyfer menywod o Ogledd Iwerddon a'r ymgynghoriad a gyflwynwyd gan y Llywodraeth. Nid wyf yn gwneud unrhyw sylwadau am sylwedd yr ymgynghoriad, ond rwyf wedi cael sylwadau niferus dros y penwythnos am hyd y cyfnod ymgynghori y mae'r Llywodraeth wedi'i ganiatáu ar gyfer y darn pwysig hwn o waith. Mae'n debyg, o'r hyn sydd wedi ei ddweud wrthyf i, mai dim ond pedair wythnos yw hyd yr ymgynghoriad. Cafodd ei lansio ar 12 Ionawr a bydd yn cau ar 9 Chwefror. Ac roeddwn i'n meddwl tybed, o ystyried y diddordeb cyhoeddus yn y mater hwn, a yw'r Ysgrifennydd yn fodlon ymestyn y cyfnod ymgynghori? Tynnwyd fy sylw at y ffaith bod gan ymgynghoriadau eraill a lansiwyd yn yr un modd ac ar ddyddiad tebyg gyfnodau ymgynghori hwy o lawer. Mae'r un, er enghraifft, a ddygwyd i'm sylw, wedi dechrau ar yr un diwrnod ac mae 65 diwrnod i fynd, ac mae'n cau ar 3 Ebrill, ac mae gan yr ymgynghoriad nesaf, a lansiwyd ar yr un diwrnod, ar yr amddiffyniad o gosb resymol, 64 diwrnod arall i fynd , ac mae wedi'i lansio ar 9 Ionawr a daw i ben ar 2 Ebrill. Fel y dywedaf, nid wyf yn gwneud unrhyw sylwadau am sylwedd yr ymgynghoriad, ond rwy'n credu bod y sylwadau a wnaed ynghylch hyd yr ymgynghoriad yn haeddu eglurhad ynghylch pam mai cyfnod o bedair wythnos yn unig o ymgynghori a nodwyd ar gyfer yr ymgynghoriad penodol hwn, a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, yn hytrach na chyfnod hwy, sef y cyfnod arferol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ganiatáu ar gyfer darnau o waith o'r fath.
Ac yn ail, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol? Rwyf ar ddeall ei fod wedi awgrymu, mewn cyfarfod cyngor partneriaeth Cymru yn ddiweddar, bod hyn yn wir yn ôl ar agenda'r Llywodraeth—sef ad-drefnu llywodraeth leol—a bod hyn yn ganlyniad uniongyrchol o beidio â gwneud unrhyw gydweithredu gorfodol. Mae hyn yn amlwg yn mynd yn groes i honiad yr Ysgrifennydd Cabinet blaenorol dros lywodraeth leol y byddai llywodraeth leol yn cael cyfnod o 10 mlynedd o sefydlogrwydd. Nawr, os yw ei sylwadau wedi eu cyfleu'n anghywir, yna byddai'n fuddiol iawn i gael datganiad i egluro ei sylwadau yn y cyfarfod partneriaeth hwnnw, oherwydd, yn amlwg, fe'm harweinir i gredu iddo roi sicrwydd bod ad-drefnu yn ôl ar yr agenda, sy'n mynd yn groes i'r sicrwydd a roddwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet blaenorol.
On the first very important matter, the Cabinet Secretary certainly heard your representations, and if you have specific instances that are leading you to the conclusion that that consultation is too short, then I suggest you write to the Cabinet Secretary and set those out. He's indicating his willingness to consider them.
And on the second, I think you can hear the Cabinet Secretary vehemently denying that he said any such thing. So, I don't think there's any need for a statement to follow.
Ar y mater cyntaf pwysig iawn, clywodd Ysgrifennydd y Cabinet eich sylwadau yn sicr, ac os oes gennych chi enghreifftiau penodol sy'n eich arwain i'r casgliad bod yr ymgynghoriad hwnnw yn rhy fyr, yna rwy'n awgrymu eich bod chi'n ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet gan nodi'r enghreifftiau hynny. Mae'n dangos ei barodrwydd i'w hystyried.
Ac ar yr ail, rwy'n credu y gallwch chi glywed Ysgrifennydd y Cabinet yn gwadu'n chwyrn ei fod wedi dweud unrhyw beth o'r fath. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw angen am ddatganiad dilynol.
Very strangely, I have the same two topics to raise with the leader of the house, but in a completely different way. So, first of all, can we have a debate, indeed, on local government freedom from central Government control? Because I note that Alun Davies, who is the Welsh local government Minister, attends the national executive of the Labour Party, which last week decided to interfere directly in the workings of Haringey local authority. Now, Alun Davies has told me in this Chamber that he believes that local authorities such as Pembrokeshire should be free to make their own decisions, and be answerable only to their electorates for their decisions in the ballot box. But as a Member attending Labour's national executive, he's been part of telling Haringey council how to behave and, indeed, getting rid of the local council leader. Now, I'm not going to take sides in Haringey—
Yn rhyfedd iawn, mae gennyf innau yr un dau bwnc hynny hefyd i'w codi gydag arweinydd y tŷ, ond mewn ffordd hollol wahanol. Felly, yn gyntaf oll, a gawn ni ddadl, yn wir, ar ryddid llywodraeth leol o reolaeth Llywodraeth ganolog? Oherwydd fy mod i'n sylwi bod Alun Davies, sef Gweinidog Cymru dros lywodraeth leol, yn mynychu cyfarfodydd gweithrediaeth genedlaethol y Blaid Lafur, a benderfynodd yr wythnos diwethaf i ymyrryd yn uniongyrchol yng ngweithrediadau awdurdod lleol Haringey. Nawr, mae Alun Davies wedi dweud wrthyf i yn y Siambr hon ei fod yn credu y dylai awdurdodau lleol fel sir Benfro fod yn rhydd i wneud eu penderfyniadau eu hunain, a bod yn atebol i'w hetholwyr yn unig am eu penderfyniadau yn y blwch pleidleisio. Ond fel Aelod sy'n mynychu cyfarfodydd gweithrediaeth genedlaethol y Blaid Lafur, mae wedi bod yn rhan o ddweud wrth gyngor Haringey sut i ymddwyn ac, yn wir, o gael gwared ar arweinydd y cyngor lleol. Nawr, nid wyf am gymryd ochr neb yn Haringey—
No, but you do need to come to the point as to why Haringey council deserves discussion here.
Nac ydych, ond mae angen i chi ddod at y pwynt ynghylch pam mae cyngor Haringey yn haeddu trafodaeth yn y fan yma.
Because of this, surely. It's highly irregular—highly irregular—for a Minister for local government in one devolved nation to be telling a local authority in another devolved nation how they should be behaving, and I think if it had been an English Minister in another party—say, the Conservative Party—telling a Welsh local authority what to do, there would be enough said in this Chamber. So, let's have a debate, Presiding Officer, to tease out these issues. Who is really in control of local government—is it the local elected councillors or the Minister opposite me here?
Secondly, can I call for a debate on the other issue that I said was common to myself and the leader of the Conservatives, but again, in a very different way—a debate on, indeed, the provision of abortion services for women and girls from Northern Ireland in Wales? The First Minister gave an undertaking, actually, in July to this Chamber that the provision would be made. So, actually, I'm a little uncertain as to why we're having a consultation. [Interruption.] I take a very different view. Why is there a consultation? Why has the announcement of the First Minister that this would be done in July not been actioned already? But nevertheless, let's take the opportunity that this consultation has given us, and the fact that it is 100 years since women first had a vote and a say to have their own political rights over their own bodies and reproduction, to hold a debate on abortion rights so that we can move towards a truly medical-based approach in this country. I believe that this Parliament would resolve overwhelmingly to extend to our sisters in Northern Ireland the same medical support that is extended to other citizens in the UK and indeed throughout the EU.
Finally, can we have a debate on a real crisis in rural banking in Cymru at the moment? In the next few weeks, Fishguard will lose its last bank. If you look at a map of west Wales, there will be very little banking between a part-time bank in St David's and a bank in Cardigan. We can see, from ONS data, that west Wales has suffered most from the loss of banking over the last five years compared to other parts of the UK. I and Adam Price have laid a statement of opinion here referring to the Public Policy Institute for Wales report, 'Time for a Full Public Bank in Wales?' This would be an excellent subject for debate, I think. It would allow all Members to reflect on the issues of public banking in their own communities and also enable us to express a real positive alternative, including a Welsh people's bank on the model of local savings banks.
Oherwydd hyn, does bosib. Mae'n anarferol iawn—yn anarferol iawn—i Weinidog dros lywodraeth leol mewn un wlad ddatganoledig ddweud wrth awdurdod lleol mewn gwlad ddatganoledig arall sut y dylai ymddwyn, ac rwy'n credu pe byddai hyn wedi bod yn Weinidog yn Lloegr mewn plaid arall—y Blaid Geidwadol er enghraifft—yn dweud wrth awdurdod lleol yng Nghymru beth i'w wneud, byddai cryn dipyn o sôn am hynny yn y Siambr hon. Felly, gadewch inni gael dadl, Llywydd, i ddatrys y materion hyn. Pwy sy'n rheoli llywodraeth leol mewn gwirionedd—ai cynghorwyr etholedig lleol neu'r Gweinidog gyferbyn â mi yn y fan yma?
Yn ail, a gaf i alw am ddadl ar y mater arall a ddywedais i ei fod yn gyffredin i mi ac i arweinydd y Ceidwadwyr, ond eto, mewn ffordd wahanol iawn — dadl, yn wir, ar y ddarpariaeth o wasanaethau erthylu ar gyfer menywod a merched o Ogledd Iwerddon yng Nghymru? Rhoddodd y Prif Weinidog addewid, mewn gwirionedd, ym mis Gorffennaf i'r Siambr hon y byddai'r ddarpariaeth yn digwydd. Felly, mewn gwirionedd, rwyf braidd yn ansicr ynghylch pam yr ydym ni'n cael ymgynghoriad. [Torri ar draws.] Mae gennyf i farn wahanol iawn. Pam mae yna ymgynghoriad? Pam nad yw cyhoeddiad y Prif Weinidog ym mis Gorffennaf y byddai hyn yn digwydd yn dal i fod heb ei weithredu? Ond er hynny, gadewch i ni fanteisio ar y cyfle y mae'r ymgynghoriad hwn wedi ei roi inni, a'r ffaith bod 100 mlynedd ers i fenywod gael pleidleisio am y tro cyntaf a chael hawl i'w barn wleidyddol eu hunain dros eu cyrff a'u hatgenhedlu eu hunain er mwyn gallu cynnal dadl ar hawliau erthylu fel y gallwn ni symud ymlaen tuag at ddull sy'n wirioneddol seiliedig ar feddygaeth yn y wlad hon. Rwy'n credu y byddai'r Senedd hon yn penderfynu gyda mwyafrif llethol i ymestyn i'n chwiorydd yng Ngogledd Iwerddon yr un cymorth meddygol ag a gynigir i ddinasyddion eraill yn y DU ac yn wir ledled yr UE.
Yn olaf, a gawn ni ddadl ar argyfwng gwirioneddol sy'n digwydd ym maes bancio gwledig yng Nghymru ar hyn o bryd? Yn yr ychydig wythnosau nesaf, bydd Abergwaun yn colli ei fanc olaf. Os edrychwch ar fap o orllewin Cymru, fydd yna fawr ddim o fancio rhwng banc rhan-amser yn Nhyddewi a banc yn Aberteifi. Gallwn weld, o ddata'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, mai gorllewin Cymru sydd wedi dioddef fwyaf o golli banciau dros y pum mlynedd diwethaf o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU. Mae Adam Price a minnau wedi cyflwyno datganiad o farn yn y fan yma yn cyfeirio at adroddiad y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru, 'Time for a Full Public Bank in Wales?' Byddai hwn yn bwnc ardderchog ar gyfer dadl, yn fy marn i. Byddai'n caniatáu i'r holl Aelodau fyfyrio ar faterion bancio cyhoeddus yn eu cymunedau eu hunain a hefyd byddai'n ein galluogi i gynnig dewis cadarnhaol gwirioneddol, gan gynnwys banc pobl Cymru ar fodel y banciau cynilo lleol.
Thank you for those three topics. On the first one, I can't help but feel that the internal workings of the Labour Party are not a matter for the Senedd, although if the Member is that interested I can supply him with an application form, if he wants to join the party and take a further interest.
On the second point, the Cabinet Secretary was here to listen to the important points that you raised, and I'm sure that he will be writing to you in due course to explain what the consultation is about. Indeed, he is indicating to me that he is happy to do so.
In terms of the rural crisis in banks, actually it's a crisis across the piece. I have a similar crisis in my own very central and urban constituency. It is an important point, and I will certainly be discussing, as the equalities Minister, with a number of Cabinet Secretaries, the best way to discuss that and the solutions here on the floor of the Senedd.
Diolch i chi am y tri phwnc yna. O ran yr un cyntaf, ni allaf ond teimlo nad yw prosesau mewnol y Blaid Lafur yn fater ar gyfer y Senedd, er os oes gan yr Aelod gymaint o ddiddordeb, gallaf i roi ffurflen gais iddo, os yw eisiau ymuno â'r blaid a chymryd diddordeb pellach.
O ran yr ail bwynt, roedd Ysgrifennydd y Cabinet yma i wrando ar y pwyntiau pwysig a godwyd gennych chi, ac rwy'n siŵr y bydd yn ysgrifennu atoch chi maes o law i egluro beth yw diben yr ymgynghoriad. Mewn gwirionedd, mae'n rhoi arwydd i mi ei fod yn hapus i wneud hynny.
O ran yr argyfwng gwledig mewn banciau, mewn gwirionedd mae'n argyfwng cyffredinol. Mae argyfwng tebyg yn fy etholaeth ganolog a threfol iawn i. Mae'n bwynt pwysig, a byddaf yn sicr yn trafod, fel y Gweinidog cydraddoldeb, gyda nifer o Ysgrifenyddion y Cabinet, y ffordd orau o ymdrin â hynny a'r datrysiadau yma ar lawr y Senedd.
On this one hundredth anniversary of women getting a limited vote—of course, this was at a time when men also had a limited vote; it wasn't all men who had the vote either—we need to make sure that women's votes count and that women's representation in our political institutions counts as well.
I wanted to raise, leader of the house, the issue of period poverty, because it is shocking to learn that one in 10 women cannot afford sanitary products when they get their monthly period and even more shocking, I think, to learn that 12 per cent of girls are using other materials to deal with their period because they simply can't afford these materials, and obviously that has a huge impact on their ability to engage in their studies and all other aspects of engagement in civil society. So, I wonder whether it is possible to have a statement from the Government on how we deal with this very complex and intimate subject so we can have a debate on how we are collectively going to resolve it.
Ar y canfed pen-blwydd hwn o fenywod yn cael pleidlais gyfyngedig—wrth gwrs, roedd hyn ar adeg pan mai dim ond pleidlais gyfyngedig oedd gan ddynion hefyd; nid oedd gan bob dyn yr hawl i bleidleisio ychwaith—mae angen inni wneud yn siŵr bod pleidleisiau i fenywod yn cyfrif a bod cynrychiolaeth menywod yn ein sefydliadau gwleidyddol yn cyfrif hefyd.
Roeddwn i eisiau codi, arweinydd y tŷ, y mater o dlodi misglwyf, oherwydd, mae'n syfrdanol i ddeall na all un o bob 10 o fenywod fforddio cynnyrch hylendid personol pan fyddant yn cael eu misglwyf, ac mae hyd yn oed yn fwy syfrdanol, rwy'n credu, deall bod 12 y cant o ferched yn defnyddio deunyddiau eraill i ymdrin â'u misglwyf oherwydd na allant fforddio'r deunyddiau hyn, ac mae'n amlwg bod effaith enfawr ar eu gallu i ymgysylltu â'u hastudiaethau a phob agwedd arall ar ymgysylltu mewn cymdeithas sifil. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a yw hi'n bosibl cael datganiad gan y Llywodraeth ar sut i ymdrin â'r pwnc cymhleth a phersonol iawn hwn fel y gallwn ni gael dadl ar sut yr ydym ni'n mynd i'w ddatrys gyda'n gilydd.
The Member raises an extremely important point. As part of the Welsh Government's wider work to reduce inequality and mitigate the impact of poverty, we are exploring a number of ways of having a scheme to supply feminine hygiene products free of charge to, say, food bank users and in schools and so on. The work's in its early stages. We are monitoring a lot of the work that's being done by colleagues in Scotland and elsewhere, and we will be bringing forward a range of measures once we've completed the work of monitoring the exact impact of the various possibilities of the schemes that could go forward, and it may well be that we introduce a range of different measures in appropriate circumstances. But I assure the Member that we take this very seriously indeed and we will be looking very seriously at these schemes in the future.
Mae'r Aelod yn codi pwynt hynod bwysig. Yn rhan o waith ehangach Llywodraeth Cymru i leihau anghydraddoldeb a lliniaru effaith tlodi, rydym ni'n ystyried nifer o ffyrdd o ddatblygu cynllun cyflenwi i sicrhau cynhyrchion hylendid personol i ferched yn rhad ac am ddim ar gyfer, dyweder, defnyddwyr banc bwyd ac mewn ysgolion ac yn y blaen. Mae'r gwaith ar gyfnod cynnar. Rydym ni'n monitro llawer o'r gwaith a wneir gan gydweithwyr yn yr Alban ac mewn mannau eraill, a byddwn yn cyflwyno ystod o fesurau ar ôl cwblhau'r gwaith o fonitro union effaith posibiliadau amrywiol y cynlluniau a allai gael eu datblygu, ac mae'n ddigon posibl y byddwn ni'n cyflwyno amrywiaeth o wahanol fesurau mewn amgylchiadau priodol. Ond gallaf sicrhau yr Aelod ein bod wir o ddifrif ynglŷn â hyn, ac y byddwn ni'n edrych o ddifrif ar y cynlluniau hyn yn y dyfodol.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on waiting times for bowel cancer tests in Wales? A report published by Bowel Cancer UK has revealed that patients at five out of seven health boards in Wales are waiting longer for the test to diagnose bowel cancer. Worryingly, they also found that fewer than half of the people eligible for bowel cancer screening tests in Wales took part. This is actually a worrying state. Wales is ranked—out of 29 countries in Europe, we stand at twenty-fifth for bowel cancer survival after five years, which is virtually the second-largest killer in Wales and the fifth, virtually, in the whole of the United Kingdom. Also, there is increasing demand for endoscopies in hospitals and a lack of capacity also in our hospitals and long waiting times in our hospitals for bowel cancer screening, which is totally unacceptable these days. In view of the fact that bowel cancer is the fourth—not the fifth, sorry—most common cancer in Wales, could we have a statement from the Cabinet Secretary on what action he will take to address the serious findings in this report as soon as possible? Thank you.
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar amseroedd aros ar gyfer profion canser y coluddyn yng Nghymru? Mae adroddiad a gyhoeddwyd gan Bowel Cancer UK wedi datgelu bod cleifion mewn pump o'r saith Bwrdd Iechyd yng Nghymru yn aros yn hwy ar gyfer y prawf i ddiagnosio canser y coluddyn. Mae'n achos pryder eu bod wedi canfod hefyd fod llai na hanner y bobl sy'n gymwys ar gyfer profion sgrinio canser y coluddyn yng Nghymru wedi cymryd rhan. Mae hon yn sefyllfa sydd wir yn peri pryder. Mae Cymru yn safle—allan o 29 o wledydd yn Ewrop, rydym ni yn y bumed ar hugain safle ar gyfer goroesi canser y coluddyn ar ôl pum mlynedd, a dyma mewn gwirionedd y lladdwr ail fwyaf yng Nghymru a'r pumed, mwy neu lai, yn y Deyrnas Unedig gyfan. Hefyd, mae galw cynyddol am endosgopi mewn ysbytai a diffyg capasiti hefyd yn ein hysbytai ac amseroedd aros hir yn ein hysbytai ar gyfer sgrinio canser y coluddyn, sydd yn gwbl annerbyniol y dyddiau hyn. O gofio'r ffaith mai canser y coluddyn yw'r pedwerydd—nid y pumed, mae'n ddrwg gennyf—canser mwyaf cyffredin yng Nghymru, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ba gamau y bydd ef yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r canfyddiadau difrifol yn yr adroddiad hwn cyn gynted â phosibl? Diolch.
Well, we publish all of the information that the Member is using there very regularly. The Cabinet Secretary was here to hear your concerns, and you raised a number of important points there that are a matter for some discussion between myself and him on the equalities issue, for example, and the take-up in different communities and so on. We've certainly heard that and I'd be very happy to speak to the Member about how we can best ensure that all communities in Wales are served.
Wel, rydym ni'n cyhoeddi'r holl wybodaeth y mae'r Aelod yn ei defnyddio yn y fan yna yn rheolaidd iawn. Roedd Ysgrifennydd y Cabinet yma i glywed eich pryderon, a gwnaethoch godi nifer o bwyntiau pwysig yn y fan yna sy'n destun cryn drafodaeth rhwng ef a minnau, ar y mater cydraddoldeb, er enghraifft, a'r defnydd mewn gwahanol gymunedau ac ati. Rydym yn sicr wedi clywed hynny a byddwn i'n hapus iawn i siarad â'r Aelod am y ffordd orau o sicrhau bod pob cymuned yng Nghymru yn cael eu gwasanaethu.
Leader of the house, you may be aware that this morning there's been yet another accident on the M4 at the Ynysforgan roundabout just outside Swansea, which, as you will know, is a common occurrence in the area. And as well as being a clear safety issue, it can bring about traffic chaos on this stretch of motorway and surrounding roads. Now, back in October 2016, the Cabinet Secretary for transport issued a written statement where he stated that he had asked his officials to engage with the Swansea bay city region in a wider study of the M4 corridor around Swansea. So, recognising the importance of this issue, will the Cabinet Secretary now agree to bring forward a debate on the options for improvement on this stretch of the M4 around Swansea? Thank you.
Arweinydd y tŷ, efallai y byddwch chi'n ymwybodol y bu damwain arall ar yr M4 eto y bore yma, ar gylchfan Ynysforgan ychydig y tu allan i Abertawe, sydd, fel y gwyddoch, yn ddigwyddiad cyffredin yn yr ardal. Ac yn ogystal â bod yn fater amlwg o ddiogelwch, gall hyn achosi anhrefn traffig ar y rhan hon o'r draffordd a'r ffyrdd cyfagos. Nawr, yn ôl ym mis Hydref 2016, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth ddatganiad ysgrifenedig pryd y dywedodd ei fod wedi gofyn i'w swyddogion ymgysylltu â dinas-ranbarth bae Abertawe mewn astudiaeth ehangach o goridor yr M4 o gwmpas Abertawe. Felly, gan gydnabod pwysigrwydd y mater hwn, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gytuno nawr i gyflwyno dadl ar y dewisiadau ar gyfer gwella'r darn hwn o'r M4 o gwmpas Abertawe? Diolch.
The Member raises an extremely important point. The M4 around Swansea has experienced a number of difficulties recently on an ongoing basis, which I'm sure we all know, especially those of us from that area. I know the Cabinet Secretary is looking at a range of measures on that and he will be updating the Senedd when that piece of work is done.
Mae'r Aelod yn codi pwynt hynod bwysig. Mae'r M4 o gwmpas Abertawe wedi cael nifer o anawsterau yn ddiweddar ar sail barhaus, yr ydym ni i gyd, rwy'n siŵr, yn ymwybodol ohonynt, yn enwedig y rhai ohonom ni sy'n dod o'r ardal honno. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn edrych ar amrywiaeth o fesurau ar hynny a bydd yn diweddaru'r Senedd pan fydd y gwaith hwnnw wedi'i wneud.
As previous speakers have said, today is a historic day, celebrating 100 years of some women getting the vote for the first time. So, what can the Government do to try to make it easier for women to vote? I wondered if the Government could give consideration, in the course of its business, to see what they could do, particularly for women whose first language is not English, and whether there are any specific schemes that could be developed.
And, secondly, if there was any possibility of extending the anonymity that victims of domestic abuse receive—. That only lasts for a year, which means that every year they have to reapply and go through all the proof to show what they have been suffering. I don't know whether the Welsh Government has any powers in this area, but is this something that the Government could look at?
Fel y dywedodd siaradwyr blaenorol, mae heddiw yn ddiwrnod hanesyddol, yn dathlu 100 mlynedd ers i rai menywod gael y bleidlais am y tro cyntaf. Felly, beth all y Llywodraeth ei wneud i geisio ei gwneud yn haws i fenywod bleidleisio? Roeddwn i'n meddwl tybed, a allai'r Llywodraeth ystyried, wrth gynnal ei busnes, i weld beth allai wneud, yn enwedig dros fenywod nad Saesneg yw eu hiaith gyntaf, a pha un a oes unrhyw gynlluniau penodol y gellid eu datblygu.
Ac, yn ail, pe byddai unrhyw bosibilrwydd o ymestyn yr anhysbysrwydd y mae dioddefwyr cam-drin domestig yn ei gael—. Mae hynny'n para am flwyddyn yn unig, sy'n golygu bod yn rhaid iddyn nhw wneud cais o'r newydd bob blwyddyn a mynd drwy'r holl brawf i ddangos eu bod wedi bod yn dioddef. Wn i ddim a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw bwerau yn y maes hwn, ond a yw hyn yn rhywbeth y gallai'r Llywodraeth edrych arno?
Yes, indeed. The Member raises a number of very important points there. Electoral powers will be devolved to the Assembly in the Wales Act, and they're not yet enforced, as I'm sure Members are aware. We have been working very hard with the Cabinet Office in looking at the law of electoral registration, to make it easier for women to register anonymously in circumstances of domestic violence and other circumstances. And the UK Government has just confirmed in September that they will press ahead with plans to make it much easier for domestic abuse survivors to register anonymously, and we're fully co-operating with that in advance of having the powers ourselves.
We're also introducing a range of measures. The Cabinet Secretary for public services has been looking at a range of issues around electoral reform, many of which will be around making it easier to vote in a number of circumstances, and they will include for people where English isn't a first language, and for people with mobility and other equality issues, and I'm in a series of discussions with him about that consultation and its results, which we will be taking forward.
Ie, yn wir. Mae'r Aelod yn codi nifer o bwyntiau pwysig iawn. Caiff pwerau etholiadol eu datganoli i'r Cynulliad yn Neddf Cymru, ac nid ydyn nhw wedi eu gorfodi hyd yn hyn, fel rwy'n siŵr y mae'r Aelodau yn ei wybod. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn gyda Swyddfa'r Cabinet yn edrych ar y gyfraith o ran cofrestru etholiadol, i'w gwneud yn haws i fenywod gofrestru'n ddienw mewn amgylchiadau o drais domestig ac amgylchiadau eraill. Ac mae Llywodraeth y DU newydd gadarnhau ym mis Medi y byddant yn bwrw ymlaen â chynlluniau i'w gwneud yn haws o lawer i oroeswyr cam-drin domestig gofrestru'n ddienw, ac rydym ni'n cydweithredu'n gyfan gwbl ar hynny cyn inni gael y pwerau hyn ein hunain.
Rydym ni hefyd yn cyflwyno amrywiaeth o fesurau. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus wedi bod yn edrych ar ystod o faterion yn ymwneud â diwygio etholiadol, y bydd llawer ohonyn nhw yn ymwneud â'i gwneud yn haws pleidleisio mewn nifer o amgylchiadau, a byddant yn cynnwys pobl nad Saesneg yw eu hiaith gyntaf, a phobl â phroblemau symudedd a phroblemau cydraddoldeb eraill, ac rwyf mewn cyfres o drafodaethau gydag ef am yr ymgynghoriad hwnnw a'i ganlyniadau, y byddwn ni'n bwrw ymlaen ag ef.
I only wish to raise a single item and call on the Welsh Government to have a Government debate on prevention and early intervention services, which its legislation and its statements continuously and rightly support, but in practice its actions are stripping out these services at huge additional cost to our health services and social services, which are at crisis level. Last week, we heard disappointment from both the First Minister and the education Secretary about the closure of Afasic Cymru, despite the decision to close Afasic Cymru being forced on its trustees by the Welsh Government's decision to end the children and families delivery grant and switch the funding elsewhere. Afasic Cymru is the only charity representing families of children with speech, language and communication needs in Wales, and in north Wales alone it has supported hundreds of families over the last year, taking pressure off statutory services, improving lives.
Welsh Women's Aid has expressed concern that the direct funding it receives from the Welsh Government has fallen from £355,000 for specialist violence against women, domestic abuse and sexual violence services, to just £34,000 in the current financial year, and although the funding is passed to regional health boards, this, they say, hasn't happened. Last Friday, I attended the Save the Welsh Independent Living Grant exhibition at Theatr Clwyd, to show my support for the campaign, led by Nathan Lee Davies in Wrexham, because they recognise that Welsh Government plans to remove ring fencing will mean that independent living for disabled people with high care and support needs will be at risk, as the funding instead goes without ring fencing to local authorities. Similar concerns have been raised loudly and consistently with you by the housing-related support community about Supporting People, after you wrote to local authorities saying that you're removing the ring fence for Supporting People, and giving them spending flexibility that currently goes to prevention and early intervention services.
And finally I'll mention one more example. Last year, you scrapped or removed £5.5 million from the Family Fund for vulnerable families with disabled children, meaning that the number of families supported this year has fallen from 5,429 to just 875, and the majority not getting the support said that there was no other support available for them. This false economy is adding tens, if not hundreds, of millions of pounds and pressures onto our health and social services. It goes completely against the spirit of your legislation and actions in respect of prevention and early intervention, and I urge you to have a debate so that we can air this fully, and hopefully agree a way to start restoring the support to the projects making such a big difference in the communities and families across Wales.
Dim ond un eitem yr wyf eisiau ei chodi, ac rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i gael dadl y Llywodraeth ar wasanaethau atal ac ymyrryd yn gynnar, y mae ei datganiadau a'i deddfwriaeth yn eu cefnogi yn barhaus ac yn briodol, ond yn ymarferol mae ei gweithredoedd yn lleihau'r gwasanaethau hyn ar gost ychwanegol enfawr i'n gwasanaethau iechyd a'r gwasanaethau cymdeithasol, sydd ar lefel argyfwng. Yr wythnos diwethaf, clywsom siom gan y Prif Weinidog a'r Ysgrifennydd dros addysg bod Afasic Cymru yn cau, er bod y penderfyniad i gau Afasic Cymru wedi ei orfodi ar ei ymddiriedolwyr gan benderfyniad Llywodraeth Cymru i roi terfyn ar y grant cyflawni ar gyfer plant a theuluoedd a symud y cyllid i fannau eraill. Afasic Cymru yw'r unig elusen sy'n cynrychioli teuluoedd plant sydd ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu yng Nghymru, ac yn y gogledd yn unig mae wedi cefnogi cannoedd o deuluoedd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gan dynnu pwysau oddi ar y gwasanaethau statudol, a gwella bywydau.
Mae Cymorth i Ferched Cymru wedi mynegi pryder bod y cyllid uniongyrchol y mae'n ei gael gan Lywodraeth Cymru wedi gostwng o £355,000 am wasanaethau arbenigol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, i ddim ond £34,000 yn y flwyddyn ariannol bresennol, ac er bod y cyllid i fod i gael ei drosglwyddo i'r byrddau iechyd rhanbarthol, maen nhw'n dweud nad yw hyn wedi digwydd. Ddydd Gwener diwethaf, es i i'r arddangosfa Achub Grant Byw'n Annibynnol Cymru, i ddangos fy nghefnogaeth i'r ymgyrch, a arweinir gan Nathan Lee Davies yn Wrecsam, oherwydd eu bod yn cydnabod bod cynlluniau Llywodraeth Cymru i roi terfyn ar glustnodi arian yn golygu y bydd perygl i allu pobl anabl sydd ag anghenion gofal a chymorth uchel fyw yn annibynnol, gan y bydd yr arian yn hytrach yn mynd heb ei glustnodi i awdurdodau lleol. Codwyd pryderon tebyg yn uchel ac yn gyson gyda chi gan y gymuned cymorth sy'n gysylltiedig â thai ynghylch Cefnogi Pobl, ar ôl ichi ysgrifennu at awdurdodau lleol i ddweud y byddwch chi'n dod â'r clustnodi i ben ar gyfer Cefnogi Pobl, a rhoi iddynt yr hyblygrwydd gwario sydd ar hyn o bryd yn mynd i wasanaethau atal ac ymyrryd yn gynnar.
Ac yn olaf, fe soniaf am un enghraifft arall. Y llynedd, fe wnaethoch ddileu neu dynnu £5.5 miliwn oddi ar y Gronfa Teulu ar gyfer teuluoedd agored i niwed sydd â phlant anabl, sy'n golygu bod nifer y teuluoedd a gefnogir eleni wedi gostwng o 5,429 i 875 yn unig, a dywedodd y mwyafrif nad ydynt yn cael y cymorth bellach, nad oes unrhyw gymorth arall ar gael iddynt. Mae'r arbed arian ffug hwn yn ychwanegu degau, os nad cannoedd o filiynau o bunnoedd a phwysau ar ein gwasanaethau cymdeithasol a'r gwasanaeth iechyd. Mae'n mynd yn gwbl groes i ysbryd eich deddfwriaeth a'ch camau gweithredu sy'n gysylltiedig ag atal ac ymyrraeth gynnar, ac rwy'n eich annog i gael dadl fel y gallwn ni drafod hyn yn llawn, gyda'r gobaith y gallwn ni gytuno ar ffordd i ddechrau adfer y cymorth i'r prosiectau sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth yn y cymunedau ac i deuluoedd ledled Cymru.
Thank you for raising those important points. And I don't doubt the Member's sincerity in wanting to support the organisations that he set out, but there are a number of underlying causes, not least the continuing austerity programme of the UK Government in cutting the budgets to this place, quite severely, for ideological reasons. It's very difficult to separate the two things out in the way that the Member seeks to do, because these are direct results of austerity policies. On top of that, we are responding to local government's request, which I fully support, and so does the Government, to trust them, and the local democratic mandate that they have, in distributing money equitably locally. And so we are taking ring-fenced and hypothecated restraints away from them, to give them maximum flexibility, in the face of the continuing austerity agenda. So, I don't think there's any need for a debate on that. The ideological lines are very firmly drawn, and I'm afraid we are very much on the side of both trusting local government and ensuring that we do our very best to offset the austerity agenda that his Government continues to pursue.
Diolch i chi am godi'r pwyntiau pwysig yna. Ac nid wyf yn amau diffuantrwydd yr Aelod o ran dymuno cefnogi'r sefydliadau a nodwyd ganddo, ond mae nifer o achosion wrth wraidd hynny, yn enwedig rhaglen cyni parhaus Llywodraeth y DU sy'n torri cyllidebau i'r lle hwn, yn eithaf difrifol, am resymau ideolegol. Mae'n anodd iawn gwahanu'r ddau beth yn y ffordd y mae'r Aelod yn ceisio ei wneud, oherwydd eu bod yn ganlyniad uniongyrchol i bolisïau cyni. Hefyd, rydym ni'n ymateb i gais llywodraeth leol, yr wyf yn ei gefnogi'n llwyr, a'r Llywodraeth hefyd, i ymddiried ynddyn nhw, a'r mandad democrataidd lleol sydd ganddyn nhw, wrth ddosbarthu arian yn deg yn lleol. Ac felly rydym ni'n cymryd y cyfyngiadau clustnodi a neilltuo oddi arnyn nhw, i roi'r hyblygrwydd mwyaf posibl iddyn nhw, yn wyneb yr agenda cyni parhaus. Felly, nid wyf i'n credu bod unrhyw angen cael dadl ar hynny. Mae'r llinellau ideolegol wedi eu llunio'n gadarn, ac mae arnaf ofn ein bod ni wir o blaid ymddiried mewn llywodraeth leol a sicrhau ein bod ni'n gwneud ein gorau glas i wneud iawn am yr agenda cyni y mae ei Lywodraeth ef yn parhau i'w dilyn.
I wondered whether we could have a debate or a statement giving us an update on the Valleys taskforce and its discussions. I'm aware that they had engagement with Neath Port Talbot County Borough Council last week, and it would be useful for us as AMs to understand what those deliberations were. I say it in the context of having been at a public meeting last night, where there are proposals to close Cymer Afan school in the Afan valley. We appreciate that the taskforce isn't just to do with education, but if you do close the school, it will take away the heart of the community, and therefore may lead to the taskforce being not as relevant as the Welsh Government would like it to be. So, I wondered whether we could have an update on those discussions, because we want the community to engage in that taskforce. But if they're going to be confused by the agenda of the Welsh Government as to the local council, then we need to have clarification over that.
Roeddwn i'n meddwl tybed a gawn ni ddadl neu ddatganiad sy'n rhoi diweddariad inni ar dasglu'r Cymoedd a'i drafodaethau. Rwy'n ymwybodol eu bod wedi ymgysylltu â Chyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot yr wythnos diwethaf, a byddai'n ddefnyddiol i ni fel Aelodau Cynulliad ddeall beth oedd y trafodaethau hynny. Rwy'n dweud hyn yng nghyd-destun y ffaith fy mod i wedi bod mewn cyfarfod cyhoeddus neithiwr, yn trafod y cynnig o gau ysgol Cymer Afan yng Nghwm Afan. Rydym ni'n gwerthfawrogi nad yw'r tasglu yn ymwneud ag addysg yn unig, ond os ydych chi'n cau'r ysgol, byddwch yn tynnu'r galon allan o'r gymuned, ac felly gallai hyn arwain at y tasglu yn peidio â bod mor berthnasol ag yr hoffai Llywodraeth Cymru iddo fod. Felly, tybed a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau hynny, oherwydd ein bod ni eisiau i'r gymuned gymryd rhan yn y tasglu hwnnw. Ond os ydyn nhw'n mynd i gael eu drysu gan agenda Llywodraeth Cymru o ran y cyngor lleol, yna mae angen inni gael eglurder ar hynny.
Yes, the Minister for public services, who chairs the Valleys taskforce, will be giving an update to the Senedd after this current round of meetings, and there's another one on Monday, for example. A number of us are members of the Valleys taskforce, and it is absolutely the intention of the Valleys taskforce to report back regularly to the Senedd, giving the update, as the Member sets out.
Ie, bydd y Gweinidog gwasanaethau cyhoeddus, sy'n cadeirio tasglu'r Cymoedd, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ar ôl y cylch presennol o gyfarfodydd, ac mae un arall ddydd Llun, er enghraifft. Mae nifer ohonom ni'n aelodau o dasglu'r Cymoedd, a bwriad pendant tasglu'r Cymoedd yw adrodd yn ôl yn rheolaidd i'r Senedd, gan roi'r wybodaeth ddiweddaraf, fel y dywed yr Aelod.
I was actually going to ask the same question Bethan Jenkins just asked. We both attended a very emotional, very well-attended meeting last night of communities who are passionate about their community, who have seen services gone in their community, and as far as the Valleys taskforce is concerned—not one of the hubs, but on the periphery of two hubs, and it doesn't understand whether they could actually benefit from either of those two hubs. But what's important is to understand what the resilience means in those resilient communities. Because if resilient means including education provision delivered within the community, to actually ensure that community is able to build within itself, then it's important. Now, I understand that Cabinet Secretaries can't comment upon individual school closure proposals, but the role of Welsh Government policy in this proposal is going to be important. And therefore a statement on exactly what they mean by resilient communities, and how education plays a part in that definition, is important.
Roeddwn i mewn gwirionedd yn mynd i ofyn yr un cwestiwn y mae Bethan Jenkins newydd ei ofyn. Aeth y ddau ohonom ni i gyfarfod llawn pobl ac emosiynol iawn neithiwr o gymunedau sy'n frwdfrydig dros eu cymuned, sydd wedi gweld gwasanaethau yn diflannu yn eu cymuned, ac o ran tasglu'r Cymoedd—nid yw yn un o'r hybiau, ond mae ar ymylon dau hyb, a dydyn nhw ddim yn deall pa un a allant mewn gwirionedd fanteisio ar y naill na'r llall o'r ddau hyb hynny. Ond yr hyn sy'n bwysig yw deall beth y mae'r cydnerthedd yn y cymunedau cydnerth hynny yn ei olygu. Oherwydd os yw cydnerthedd yn golygu cynnwys darpariaeth addysg yn y gymuned, i sicrhau y gall y gymuned ddatblygu ynddi ei hun, yna mae'n bwysig. Nawr, rwy'n deall nad yw Ysgrifenyddion y Cabinet yn gallu rhoi sylwadau ar gynigion i gau ysgolion unigol, ond mae swyddogaeth polisi Llywodraeth Cymru yn y cynnig hwn yn mynd i fod yn bwysig. Ac felly, mae cael datganiad ar yr hyn y maen nhw'n ei olygu yn union wrth ddweud cymunedau cydnerth, a sut y mae addysg yn chwarae rhan yn y diffiniad hwnnw, yn bwysig.
The Member makes a very good point. Obviously, we can't comment on individual school closure programmes by individual local authorities—it's a matter for them. The Valleys taskforce isn't a thing in itself—it is the way to co-ordinate Government action across the Valleys areas. So, the Member's quite right to highlight that we need to be able to set out what we're doing across each of those areas, not just in the hubs, and I know that the Cabinet Secretary for public services will be taking that into account when he does his update.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn. Yn amlwg, nid ydym ni'n gallu gwneud sylwadau ar raglenni cau ysgolion unigol gan awdurdodau lleol unigol—mater iddyn nhw yw hynny. Nid yw tasglu'r Cymoedd yn rhywbeth ynddo'i hun— ffordd o gydlynu camau gweithredu'r Llywodraeth ar draws ardaloedd y Cymoedd ydyw. Felly, mae'r Aelod y hollol iawn i dynnu sylw at y ffaith bod angen inni allu nodi beth yr ydym ni'n ei wneud ar draws pob un o'r ardaloedd hynny, nid yn unig yn yr hybiau, ac rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus yn rhoi ystyriaeth i hynny wrth wneud ei ddiweddariad.
I want to call very briefly for two statements. The first is from the Cabinet Secretary for Economy and Transport on emergency vehicle access to Shell Island campsite via Llanbedr airfield. Emergency vehicles have had high-tide access through the Government-owned airfield for more than 50 years, but the tenant, Snowdonia Aerospace LLP, has not guaranteed long-term continued access, putting the future of that business in jeopardy. So, I just feel that where we own land and where we sublet it, we are actually mindful that the two businesses, in this case, operating either side of that are able to communicate and carry on to the benefit of those communities.
And the other statement that I'd like to see is from the transport Minister over the collapse of the Express Motors bus company. I understand that Gwynedd Council has found other operators to deliver subsidised bus services, but the bulk of the former Express Motors services that were commercial have not been replaced. For example, as far as I'm aware, the hourly Barmouth to Porthmadog service has already disappeared. And this is the third commercial operator to go out of business in this area in the last five years. Every single time that happens, people's jobs and the services locally are badly affected, leaving people stranded and without work. And I think this actually raises a need for a much longer term vision on how we deliver bus services and whether we need to look at regulation if we're going to get those powers back here to stop this stop-start bus service that people are completely dependent on in those areas.
Hoffwn i alw am ddau ddatganiad yn fyr iawn. Mae'r cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar fynediad i gerbydau argyfwng i safle gwersylla Shell Island drwy faes awyr Llanbedr. Mae cerbydau argyfwng wedi cael mynediad llanw uchel drwy'r maes awyr sy'n eiddo i'r Llywodraeth am dros 50 mlynedd, ond nid yw'r tenant, Snowdonia Aerospace LLP, wedi gwarantu mynediad parhaus hirdymor, gan beryglu dyfodol y busnes hwnnw. Felly, rwy'n teimlo bod angen, pan ein bod ni'n berchen ar dir a phan ein bod ni'n ei isosod, inni fod mewn gwirionedd yn ymwybodol bod y ddau fusnes, yn yr achos hwn, sy'n gweithredu ar y naill ochr i hynny yn gallu cyfathrebu a rhedeg er budd y cymunedau hynny.
A'r datganiad arall yr hoffwn ei weld yw un gan y Gweinidog trafnidiaeth ar gwymp cwmni bysiau Express Motors. Rwy'n deall bod Cyngor Gwynedd wedi dod o hyd i weithredwyr eraill i ddarparu gwasanaethau bysiau â chymhorthdal, ond ni chafwyd gwasanaethau yn lle y rhan fwyaf o'r gwasanaethau Express Motors blaenorol a oedd yn fasnachol. Er enghraifft, hyd y gwn i, mae'r gwasanaeth bob awr o Abermaw i Borthmadog eisoes wedi diflannu. A dyma'r trydydd gweithredwr masnachol i fynd allan o fusnes yn y maes hwn yn y pum mlynedd diwethaf. Bob tro y mae hyn yn digwydd, mae hyn yn effeithio'n wael ar wasanaethau a swyddi pobl leol, gan adael pobl wedi eu hynysu a heb waith. Ac rwy'n credu mewn gwirionedd bod hyn yn galw am weledigaeth tymor hwy ar sut yr ydym ni'n darparu gwasanaethau bysiau a pha un a oes angen inni edrych ar reoleiddio os ydym ni'n mynd i gael y pwerau yn ôl yma i atal y gwasanaeth bws ysbeidiol hwn y mae pobl yn gwbl ddibynnol arno yn yr ardaloedd hynny.
The Member raises two very important issues there. On the first, we are aware of the emergency services access issues in relation to Shell Island during periods of high tides especially. It is a matter for the directors of Shell Island to pursue discussions with Snowdonia Aerospace directly to reach amicable arrangements, and we are encouraging both parties to explore all the options available to seek solutions that work for everyone concerned. I'm sure the Member has made her concerns very clear as well.
In terms of the serious bus issues that the Member raises, I know the Cabinet Secretary is looking, as we speak, into the regulation of bus services and the pros and cons of that, and what we can bring forward when the powers arrive here in Wales. I know that he is planning to update the Senedd at an early stage as to some of the plans that we are able to bring forward in terms of the regulation of bus services and to ensure the joined-up travel system that I know that she would like to see for Mid and West Wales.
Mae'r Aelod yn codi dau fater pwysig iawn. O ran y cyntaf, rydym ni'n ymwybodol o faterion mynediad ar gyfer y gwasanaethau brys mewn cysylltiad â Shell Island yn ystod cyfnodau o lanw uchel yn arbennig. Mae'n fater i gyfarwyddwyr Shell Island gynnal trafodaethau â Snowdonia Aerospace yn uniongyrchol i gyrraedd trefniadau cyfeillgar, ac rydym ni'n annog y ddau barti i archwilio'r holl ddewisiadau sydd ar gael i chwilio am atebion sy'n gweithio i bawb dan sylw. Rwy'n siŵr bod yr Aelod wedi gwneud ei phryderon yn glir iawn hefyd.
O ran y materion difrifol yn ymwneud â bysiau, mae'r Aelod yn eu codi, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn edrych, ar hyn o bryd, ar reoleiddio gwasanaethau bysiau a manteision ac anfanteision hynny, a beth y gallwn ni ei ddwyn ymlaen pan fydd y pwerau yn cyrraedd yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod ei fod yn bwriadu diweddaru'r Senedd ar gam cynnar ynglŷn â rhai o'r cynlluniau y gallwn ni eu dwyn ymlaen o ran rheoleiddio gwasanaethau bysiau a sicrhau'r system teithio cydgysylltiedig, y gwn yr hoffai hi ei weld ar gyfer Canolbarth a Gorllewin Cymru.
,Leader of the Chamber, I recently raised the plight of the Kurds in Afrin, Syria, who are being attacked by an aggressive Turkish state. I asked you if you would write to the UK Government to urge them to use their diplomatic channels to stop what Turkey is doing. There are Kurds outside our Parliament right now who are from Afrin and they're incredibly worried about their families and cannot believe this Government's complete reluctance to do anything. They tell me that most AMs have not gone to speak to them—and that's not right; their loved ones are dying and they deserve a hearing. You've said nothing about Yemen either where part of my family originated from. I gave an example, a precedence, last time, where the First Minister spoke giving his sympathies to Belgium after an attack there. So, why does Labour have such selective sympathy for victims of violence? Are only whiter, European countries worthy of sympathy? [Interruption.] With respect to everybody here, this Government has made a statement about Belgium, and you are refusing to say anything about the Kurds and Yemen. Will you make a statement?
Arweinydd y Siambr, codais helynt y Cwrdiaid yn Afrin, Syria yn ddiweddar, y mae gwladwriaeth ymosodol Twrci yn ymosod arnyn nhw. Gofynnais ichi a fyddech chi'n ysgrifennu at Lywodraeth y DU i bwyso arnyn nhw i ddefnyddio eu sianeli diplomyddol i stopio beth mae Twrci yn ei wneud. Mae Cwrdiaid y tu allan i'n Senedd ar hyn o bryd sy'n dod o Afrin ac maen nhw'n poeni yn ofnadwy am eu teuluoedd ac nid ydynt yn gallu credu pa mor amharod yw'r Llywodraeth hon i wneud unrhyw beth. Maen nhw'n dweud wrthyf nad yw'r rhan fwyaf o Aelodau'r Cynulliad wedi mynd i siarad â nhw—a dydy hynny ddim yn iawn; Mae eu hanwyliaid yn marw ac maen nhw'n haeddu gwrandawiad. Nid ydych chi wedi dweud dim am Yemen ychwaith, o ble y daeth rhan o'm teulu i. Rhoddais enghraifft, gynsail, y tro diwethaf, pan siaradodd y Prif Weinidog i gydymdeimlo â Gwlad Belg ar ôl ymosodiad yno. Felly, pam mae gan y Blaid Lafur gydymdeimlad dewisol o'r fath tuag at ddioddefwyr trais? Ai dim ond gwledydd Ewropeaidd, gwynnach, sy'n haeddu cydymdeimlad? [Torri ar draws.] Gyda pharch at bawb yma, mae'r Llywodraeth hon wedi gwneud datganiad am Wlad Belg, ac rydych chi'n gwrthod dweud dim am y Cwrdiaid ac Yemen. A wnewch chi wneud datganiad?
The Member is—. I can't comment on the language he uses. It's clearly not an acceptable thing to say and it's not true either. We expressed a statement of sympathy for a fellow European country after a terrorist attack. The countries you're talking about are unfortunately embroiled in war situations.
Mae'r Aelod yn—. Ni allaf wneud sylw ar yr iaith y mae'n ei defnyddio. Mae'n amlwg nad yw'n rhywbeth derbyniol i'w ddweud ac nid yw'n wir ychwaith. Fe wnaethom fynegi datganiad o gydymdeimlad i gyd-wlad Ewropeaidd ar ôl ymosodiad terfysgol. Yn anffodus mae'r gwledydd yr ydych chi'n sôn amdanynt mewn sefyllfaoedd rhyfel.
It's state terrorism. Civilians are being bombed. [Inaudible.]
Terfysgaeth wladwriaethol yw hyn. Mae dinasyddion yn cael eu bomio. [Anghlywadwy.]
Neil McEvoy, shouting does not make your political point for you, neither does trying to discriminate in attacking a particular ethnic group help you in making your point. So, I'm asking you to make the political point you want to make, but make it in language that is appropriate to this Chamber. Shouting is certainly not appropriate.
Neil McEvoy, 'dyw gweiddi ddim yn gwneud eich pwynt gwleidyddol i chi, ac nid yw ceisio gwahaniaethu wrth ymosod ar grŵp ethnig penodol yn eich helpu i wneud eich pwynt, ychwaith. Felly, rwy'n gofyn ichi wneud y pwynt gwleidyddol yr hoffech chi ei wneud, ond gwnewch hynny mewn iaith sy'n briodol i'r Siambr hon. 'Dyw gweiddi yn sicr ddim yn briodol.
Thank you, Llywydd. I was simply saying everybody in this Chamber expresses their sympathies to all communities caught up in war—of course they do. That's quite different from expressing specific sympathies in specific instances of terrorist attack that we would do to any country in any part of the world subject to such attacks.
Diolch, Llywydd. Y cyfan yr oeddwn i'n ei ddweud oedd bod pawb yn y Siambr hon yn mynegi eu cydymdeimlad â phob cymuned sydd wedi eu dal mewn rhyfel—wrth gwrs eu bod nhw. Mae hynny'n hollol wahanol i fynegi cydymdeimlad penodol ag unrhyw wlad mewn achosion penodol o ymosodiad terfysgol mewn unrhyw ran o'r byd sy'n dioddef ymosodiadau o'r fath.
Thank you, Minister.
Diolch, Gweinidog.
We'll now move on to the statement by the First Minister on trade policy for Wales. I call on the First Minister, Carwyn Jones.
Byddwn yn symud ymlaen yn awr at y datganiad gan y Prif Weinidog ar bolisi masnach Cymru. Galwaf ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.
Thank you, Llywydd. We have published a new document in our series of Brexit policy position papers entitled 'Trade Policy: the issues for Wales'. This is the fifth in our series of papers, which sets out how we believe we in Wales, and the UK as a whole, should respond to the very significant challenges posed by the UK's decision to leave the European Union. The paper sets out our trade policy ambitions and reflects the analytical and practical work we are doing in preparation for our exit from the European Union.
Llywydd, this paper illustrates the importance of trade to Wales. Wales is an outward-facing, globally trading nation, and we are committed to internationalism. However, we can't lose sight of the fact that a clear majority—61 per cent—of Welsh goods exports goes straight to the European Union and that our strong record of attracting inward investment reflects our historic position offering a business-friendly environment within the European single market.
The work we have undertaken over the last 12 months, including the research commissioned from the Cardiff Business School—also published last week—has only strengthened our conviction that the position we set out in last year's White Paper 'Securing Wales' Future', authored jointly with Plaid Cymru, is the right one. Continued full and unfettered access to the single market is vital to Wales's forward economic interests, as is continued participation in a customs union with the EU. We have seen no sound economic arguments to the contrary, and the recent leaks of the UK Government's analysis of our economic future outside the EU suggest that this is because there are none.
Can I just emphasise here the strong commitment of the Welsh Government to evidence-based policy? Of course, we have limited resources and, of course, we can't predict the future with any precision. But we can, and have, gathered evidence about what practical issues our larger businesses are facing as a result of the vote to leave the EU, and we will continue with further research focused on smaller businesses. We can and do listen intently to the evidence from stakeholders in Wales and beyond about the implications of different scenarios for their capacity to operate effectively in future.
It is on the basis, Llywydd, of listening to the evidence, not some ideological zealotry, that we have arrived at our position supporting the closest possible relationship with the single market and the customs union, one which is completely compatible with fulfilling the mandate from the referendum of ceasing to be a member state of the EU—a position that is also broadly in line with that of all the main business organisations as well as the TUC.
What a contrast, then, to UK Government Ministers, seemingly attacking their own civil servants for failing to come up with the right answers and simply holding their hands over their ears to blot out the rising clamour for a sensible Brexit; a Brexit that puts the interests of our economy first, not one dictated by the arbitrary red lines set out by the Prime Minister in her Lancaster House speech.
Of course, we fully accept that there are also significant trading opportunities outside of Europe, but we don't believe that the UK Government should pursue free trade agreements at the expense of our trading relationship with our closest and most economically integrated neighbours. Building new trading relationships with other countries around the world should be seen as a complement to the relationship with the EU and not as a substitute.
Brexit poses huge challenges to our economy, but, as we set out in our paper 'Brexit and Devolution', it also raises questions about the way in which we manage inter-governmental relationships within the UK. Over the last 45 years, the European Union has had exclusive competence to manage customs and the common commercial policy—the negotiation and agreement of international trade agreements—on behalf of the UK. Once we leave the EU, although international trade will remain a reserved matter in terms of our devolution settlement, we will need deeper and more sustained co-operation between devolved administrations and the UK Government over these issues. Because trade policy will have a significant intersection with devolved powers, such as environmental standards, economic development, agriculture and fisheries, and skills and qualifications. The UK Government can't develop a trade policy fit for purpose for the whole of the UK in isolation—something that the UK Government itself recognises.
I'm not used to finding myself in agreement with Dr Liam Fox, but the trade White Paper ‘Preparing for our future UK Trade Policy’, which the UK Government published last autumn, is quite clear about this. It says,
‘The devolved administrations will have a direct interest in our future trade agreements. We will work closely with them to deliver an approach that works for the whole of the UK, reflecting the needs and individual circumstances of England, Scotland, Wales and Northern Ireland, and drawing on their essential knowledge and expertise’.
For our part, we have called for the establishment of a United Kingdom council of Ministers, which brings together devolved Ministers with UK Ministers, who should be fully engaged at all stages of the development and implementation of our future trade policy. In the shorter term, a new joint ministerial committee on international trade should be established to agree joint approaches on trade.
I commend, then, this paper to the Assembly and welcome any questions.
Diolch, Llywydd. Rydym ni wedi cyhoeddi dogfen newydd yn ein cyfres o bapurau safbwynt polisi Brexit dan yr enw 'Y Polisi Masnach: materion Cymru'. Dyma'r pumed yn ein cyfres o bapurau, sy'n nodi sut yr ydym yn credu y dylem ni yng Nghymru, a'r DU yn ei chyfanrwydd, ymateb i'r heriau sylweddol iawn yn sgil penderfyniad y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r papur yn nodi ein dyheadau polisi masnach ac yn adlewyrchu'r gwaith dadansoddol ac ymarferol yr ydym yn ei wneud wrth baratoi ar gyfer ymadael â'r Undeb Ewropeaidd.
Llywydd, mae'r papur hwn yn dangos pwysigrwydd masnach i Gymru. Mae Cymru yn genedl sy'n edrych allan ar y byd, sy'n masnachu yn fyd-eang, ac rydym wedi ymrwymo i ryngwladoliaeth. Fodd bynnag, ni allwn golli golwg ar y ffaith bod mwyafrif clir—61 y cant—o allforion nwyddau Cymru yn mynd yn syth i'r Undeb Ewropeaidd a bod ein hanes cryf o ddenu mewnfuddsoddiad yn adlewyrchu ein sefyllfa hanesyddol o gynnig amgylchedd sy'n addas ar gyfer busnes o fewn marchnad sengl Ewrop.
Mae'r gwaith yr ydym wedi'i wneud dros y 12 mis diwethaf, gan gynnwys yr ymchwil a gomisiynwyd gan Ysgol Busnes Caerdydd—a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf hefyd—ond wedi cryfhau ein hargyhoeddiad mai'r safbwynt a nodwyd gennym yn y Papur Gwyn 'Diogelu Dyfodol Cymru' y llynedd, a luniwyd ar y cyd â Phlaid Cymru, yw'r un cywir. Mae mynediad llawn a dilyffethair parhaus i'r farchnad sengl yn hanfodol i fuddiannau economaidd Cymru yn y dyfodol, fel y mae parhau i fod yn rhan o undeb tollau gyda'r UE. Ni welsom unrhyw ddadleuon economaidd cadarn i'r gwrthwyneb, ac mae'r wybodaeth a ryddhawyd heb awdurdod yn ddiweddar am ddadansoddiad Llywodraeth y DU o'n dyfodol economaidd y tu allan i'r UE yn awgrymu bod hyn am nad oes dadl o'r fath.
A gaf i bwysleisio yn y fan hon ymrwymiad cryf Llywodraeth Cymru i bolisi sy'n seiliedig ar dystiolaeth? Wrth gwrs, mae gennym adnoddau cyfyngedig ac, wrth gwrs, ni allwn ddarogan y dyfodol yn gwbl gywir. Ond gallwn ni, ac rydym ni wedi, casglu tystiolaeth ynghylch pa faterion ymarferol y mae ein busnesau mwy o faint yn eu hwynebu o ganlyniad i'r bleidlais i adael yr UE, a byddwn yn parhau â rhagor o ymchwil yn canolbwyntio ar fusnesau llai. Gallwn wrando'n astud, ac rydym yn gwneud hynny, ar y dystiolaeth gan randdeiliaid yng Nghymru a thu hwnt am oblygiadau'r gwahanol senarios o ran eu gallu i weithredu'n effeithiol yn y dyfodol.
Ar y sail honno, Llywydd, o wrando ar y dystiolaeth, nid ar ryw eithafiaeth ideolegol, yr ydym wedi penderfynu ar ein safbwynt o gefnogi'r berthynas agosaf bosib â'r farchnad sengl a'r undeb tollau, un sy'n gwbl gydnaws â chyflawni'r mandad gan y refferendwm o beidio â bod yn aelod-wladwriaeth o'r UE—safbwynt sydd hefyd, yn fras, yn unol â safbwynt y prif sefydliadau busnes yn ogystal â'r TUC.
Dyna wahaniaeth, felly, i Weinidogion Llywodraeth y DU, sydd yn ôl pob golwg yn ymosod ar eu gweision sifil eu hunain am fethu â meddwl am yr atebion cywir a dal eu dwylo dros eu clustiau i atal eu hunain rhag clywed y galw cynyddol am Brexit synhwyrol; Brexit sy'n rhoi buddiannau ein heconomi yn gyntaf, nid un a bennir gan y llinellau coch mympwyol a nodir gan y Prif Weinidog yn ei haraith yn Lancaster House.
Wrth gwrs, rydym ni'n derbyn yn llwyr bod yna gyfleoedd masnachu sylweddol y tu allan i Ewrop hefyd, ond nid ydym o'r farn y dylai Llywodraeth y DU fynd ar drywydd cytundebau masnach rydd ar draul ein perthynas fasnachu â'n cymdogion agosaf a mwyaf integredig yn economaidd. Dylid ystyried datblygu perthynas fasnachu newydd â gwledydd eraill ledled y byd fel rhywbeth i ategu'r berthynas â'r UE ac nid rhywbeth yn ei lle.
Mae Brexit yn achosi heriau mawr i'n heconomi. Ond, fel y nodwyd gennym yn ein papur 'Brexit a Datganoli', mae hefyd yn codi cwestiynau am y ffordd yr ydym yn rheoli cysylltiadau rhynglywodraethol yn y DU. Dros y 45 mlynedd diwethaf, mae'r Undeb Ewropeaidd wedi bod â chymhwysedd ecsgliwsif i reoli'r tollau a'r polisi masnachol cyffredin—negodi a chytuno ar gytundebau masnach rhyngwladol—ar ran y DU. Pan fyddwn yn gadael yr UE, er y bydd masnach ryngwladol yn parhau i fod yn fater a gedwir yn ôl o ran ein setliad datganoli, bydd angen cydweithredu dyfnach a mwy parhaus rhwng gweinyddiaethau datganoledig a Llywodraeth y DU ynghylch y materion hyn. Oherwydd bydd gan y polisi masnach groestoriad sylweddol â phwerau datganoledig, megis safonau amgylcheddol, datblygiad economaidd, amaethyddiaeth a physgodfeydd, a sgiliau a chymwysterau. Ni all Llywodraeth y DU ddatblygu polisi masnach sy'n addas at ei ddiben ar gyfer y DU gyfan ar ei ben ei hun—rhywbeth y mae Llywodraeth y DU ei hun yn ei gydnabod.
Nid wyf yn gyfarwydd â chael fy hun yn cytuno â Dr Liam Fox, ond mae'r Papur Gwyn ar fasnach 'Preparing for our future UK Trade Policy', a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU yr hydref diwethaf, yn eithaf clir am hyn. Mae'n dweud y bydd
y gweinyddiaethau datganoledig â buddiant uniongyrchol yn ein cytundebau masnach yn y dyfodol. Byddwn yn gweithio'n agos â nhw i sicrhau dull o weithredu sy'n gweithio ar gyfer y DU gyfan ac sy'n adlewyrchu anghenion ac amgylchiadau unigol yn Lloegr, yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon, gan fanteisio ar eu gwybodaeth a'u harbenigedd hanfodol.
O'n rhan ni, rydym wedi galw am sefydlu cyngor o Weinidogion y Deyrnas Unedig, sy'n dwyn ynghyd Weinidogion datganoledig â Gweinidogion y DU, a ddylai gael eu cynnwys yn llawn ar bob cam datblygu a gweithredu ein polisi masnach yn y dyfodol. Yn y tymor byrrach, dylid sefydlu cyd-bwyllgor gweinidogol newydd ar fasnach ryngwladol i gytuno ar ddulliau ar y cyd ar fasnach.
Rwy'n cymeradwyo'r papur hwn i'r Cynulliad, felly, ac yn croesawu unrhyw gwestiynau.
Yesterday, EU negotiator Michel Barnier said he respected the UK's decision to rule out any form of long-term customs union, but he did add—and I'm sure the First Minister will be alluding to this—that, without a customs union and outside the single market,
'barriers to trade in goods and services are unavoidable',
which, of course, is exactly the position we would expect at the start of negotiations towards an agreed deal and just as apparently uncompromising as the position taken at the start of negotiations on the stage 1 discussions [Correction: 'deal'], which were successfully concluded with compromise on both sides before Christmas.
In response, the Secretary of State for Exiting the European Union in the UK Government, David Davis, yesterday said that he wanted a free trade deal with the EU, but also the freedom to strike deals with other countries where trade opportunities are growing. Well, given that the First Minister has repeatedly stated that he accepts the outcome of the referendum and believes this was more a protest vote than about control of borders, laws, trade and money, will he confirm to the people of Wales that continued membership of the single market and customs union would mean that the UK could not strike trade deals with countries outside the EU, other than through the EU?
According to both Her Majesty's Revenue and Customs and the Office for National Statistics figures and subject to small adjustments for finance, travel and transport, some 90 per cent of the UK economy and 85 per cent of the Welsh economy is not involved in exporting to the EU. The UK does more trade with the rest of the world than the EU. I know that, in Wales, the position is fractionally different, but we're talking about negotiations into the UK single market, which Wales is key to. That trade with the rest of the world is growing faster than UK trade with the EU, and because the EU sells some £80 billion more to the UK than the UK to the EU, clearly, it would not be in their interests to stop that trading.
When the External Affairs and Additional Legislation Committee met the Flemish Government, they told us that they were reliant on access to the UK and Welsh markets and were working with similar regions and sectors across the EU that needed a deal that enabled them to continue frictionless access to the UK market. So, what engagement have you had with regions and sectors across the EU that need a deal that enables them to continue to have free trade with Wales and the UK?
Of course, HMRC published details of changes to how regional trade statistics are calculated in May 2016, the result of which, under the old methodology, were that Welsh EU exports accounted for 39.2 per cent of all exports in the four quarters ending in June 2016, but, at the stroke of a pen, that rose to 67.4 per cent of all Welsh exports. So, in practice, not a lot had changed. Now, in his statement today and in the document published last Friday, the First Minister talks about 61 per cent of identifiable Welsh goods exports being traded with the EU single market. Why has that figure, therefore, already apparently fallen from 67 per cent to 61 per cent?
He talks about his belief that continued full and unfettered access to Europe’s single market is vital to Wales's forward economic interests, and says,
'We remain to be convinced that leaving a customs union with the EU is in our interests, at least for the foreseeable future.'
What do you mean by 'at least for the foreseeable future'? I'd be grateful if you could clarify. Is that simply a transition period, or do you have something else in mind? As you indicate, you,
'welcome the UK Government’s recognition in their White Paper, Preparing for our Future UK Trade policy, that Devolved Governments (and...legislatures) have an important role in shaping future trade policy'.
But, in evidence, as we heard earlier from the leader of Plaid Cymru, yesterday from you to the House of Commons Public Administration and Constitutional Affairs Committee, you said you 'don't think we should have a veto—it's hugely important that we have consultation'. And, of course, in your seven years in office, you have fostered the least diverse export economy in the UK, leaving Wales more reliant than any other nation on EU trade. So, what discussions is the Welsh Government, official to official, having with the UK Government, which I know are going on in detail, regarding frameworks, regarding a UK single market with agreed approaches on a range of matters, of course, including trade? Perhaps you could provide us with a progress report on discussions that are clearly already happening. Thank you.
Ddoe, dywedodd negodwr yr EU, Michel Barnier ei fod yn parchu penderfyniad y DU i ddiystyru unrhyw fath o undeb tollau tymor hir, ond fe ychwanegodd—ac rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cyfeirio at hyn—heb undeb tollau a'r tu allan i'r farchnad sengl,
'mae rhwystrau i fasnachu nwyddau a gwasanaethau yn anochel',
sydd, wrth gwrs, yr union sefyllfa y byddem yn ei disgwyl ar ddechrau trafodaethau tuag at fargen gytûn ac yr un mor ddigyfaddawd, mae'n ymddangos, â'r safbwynt a gymerwyd ar ddechrau'r negodi ar y trafodaethau [Cywiriad: bargen] cam 1, a gwblhawyd yn llwyddiannus gyda chyfaddawd ar y ddwy ochr cyn y Nadolig.
Mewn ymateb ddoe, dywedodd yr Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer gadael yr Undeb Ewropeaidd yn Llywodraeth y DU, David Davis, ei fod yn dymuno cael bargen fasnach rydd gyda'r UE, ond hefyd y rhyddid i daro bargen â gwledydd eraill lle mae cyfleoedd masnach yn tyfu. Wel, gan fod y Prif Weinidog dro ar ôl tro wedi datgan ei fod yn derbyn canlyniad y refferendwm ac yn credu bod hon yn fwy o bleidlais brotest nag yn ymwneud â rheolaeth ar ffiniau, cyfreithiau, masnach ac arian, a wnaiff gadarnhau i bobl Cymru y byddai parhau gydag aelodaeth o'r farchnad sengl a'r undeb tollau yn golygu na allai'r DU daro bargeinion masnach â gwledydd y tu allan i'r UE, heblaw drwy'r UE?
Yn ôl ffigurau Tollau Tramor a Chartref Ei Mawrhydi a'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ac yn ddarostyngedig i addasiadau bach ar gyfer cyllid, teithio a thrafnidiaeth, mae tua 90 y cant o economi'r DU ac 85 y cant o economi Cymru nad ydynt yn ymwneud ag allforio i'r UE. Mae'r DU yn gwneud mwy o fasnach â gweddill y byd nag â'r UE. Gwn, yng Nghymru, fod y sefyllfa ychydig yn wahanol , ond rydym yn sôn am negodiadau i farchnad sengl y DU, y mae Cymru yn allweddol iddynt. Mae masnach gyda gweddill y byd yn tyfu'n gyflymach na masnach y DU gyda'r UE, ac oherwydd bod yr UE yn gwerthu tua £80 biliwn yn fwy i'r DU na'r DU i'r UE, yn amlwg, ni fyddai o fudd iddyn nhw i stopio'r masnachu hwnnw.
Pan gyfarfu'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol â Llywodraeth Fflandrys, dywedasant wrthym eu bod yn dibynnu ar fynediad i farchnadoedd y DU a Chymru ac yn gweithio gyda sectorau a rhanbarthau tebyg ar draws yr UE yr oedd oedd angen bargen arnynt i'w galluogi i barhau i gael mynediad didrafferth i farchnad y DU. Felly, pa ymgysylltu a gawsoch gyda'r sectorau a'r rhanbarthau ar draws yr UE y mae angen bargen arnynt sy'n eu galluogi i barhau i gael masnach rydd gyda Chymru a'r DU?
Wrth gwrs, cyhoeddodd Cyllid a Thollau EM fanylion y newidiadau i sut y cyfrifir ystadegau masnach ranbarthol ym mis Mai 2016. Y canlyniad oedd, dan yr hen fethodoleg, fod allforion Cymru i'r UE yn cyfrif am 39.2 y cant o'r holl allforion yn y pedwar chwarter a oedd yn dod i ben ym mis Mehefin 2016, ond, ar un ergyd, cododd hynny i 67.4 y cant o holl allforion Cymru. Felly, yn ymarferol, nid oedd llawer wedi newid. Nawr, yn ei ddatganiad heddiw ac yn y ddogfen a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf, mae'r Prif Weinidog yn sôn bod tua 61 y cant o nwyddau adnabyddadwy Cymru a allforir yn cael eu masnachu gyda marchnad sengl yr UE. Felly pam mae'r ffigur hwnnw eisoes, mae'n debyg, wedi gostwng o 67 y cant i 61 y cant?
Mae'n sôn am ei gred bod mynediad parhaus llawn a dilyffethair i farchnad sengl Ewrop yn hanfodol i ddatblygu buddiannau economaidd Cymru, ac yn dweud,
'Rydym yn dal i fod heb ein hargyhoeddi bod gadael undeb tollau gyda'r UE o fudd i ni, o leiaf ar gyfer y dyfodol rhagweladwy.'
Beth ydych yn ei olygu wrth 'o leiaf ar gyfer y dyfodol rhagweladwy'? Byddem yn ddiolchgar pe gallech egluro. A yw hynny yn gyfnod pontio yn unig, neu a oes gennych chi rywbeth arall mewn golwg. Fel y dywedwch, rydych chi,
'yn croesawu cydnabyddiaeth Llywodraeth y DU yn ei Phapur Gwyn, Paratoi ar gyfer ein polisi Masnach y DU yn y Dyfodol, fod gan Lywodraethau datganoledig (a...deddfwrfeydd) rôl bwysig mewn llunio polisi masnach yn y dyfodol'.
Ond, mewn tystiolaeth, fel y clywsom yn gynharach gan arweinydd Plaid Cymru, ddoe gennych chi i Bwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Gweinyddiaeth Gyhoeddus Tŷ'r Cyffredin, dywedasoch nad ydych yn credu y dylem gael feto, ond ei fod yn eithriadol o bwysig inni gael ymgynghoriad. Ac, wrth gwrs, yn eich saith mlynedd yn y swydd, rydych wedi meithrin yr economi allforio leiaf amrywiol yn y DU, sy'n gadael Cymru yn dibynnu'n fwy nag unrhyw genedl arall ar yr UE. Felly, pa drafodaethau y mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llywodraeth y DU, sydd, mi wn, yn mynd yn eu blaen yn fanwl ynghylch fframweithiau, am farchnad sengl y DU gyda dulliau cytûn ar amrywiaeth o faterion, wrth gwrs, gan gynnwys masnach? Efallai y gallech roi adroddiad o gynnydd ar drafodaethau sydd yn digwydd eisoes yn amlwg. Diolch.
Time is running out, and we still have no idea what UK Government's endgame is. We don't know in what position they want to be. We have, on the one hand, the Jacob Rees-Moggs of this world saying it doesn't matter about tariffs, it doesn't matter if we lose manufacturing jobs, because they'll be made up for in some unspecified way, and then we have another branch of the Conservative Party demanding that Jacob Rees-Mogg should be expelled. This gives you some idea of the chaos that sits at the heart of the UK Government.
If he talks about a free trade agreement with the EU, the EU will look to have alignment with a market that it has a free trade agreement with. What's the difference in terms of where we are now compared to a free trade agreement? Some will say free trade agreements give us the opportunity to have free trade agreements with other countries. Which ones? Which ones? Everyone talks about New Zealand—what for? Countries such as China—goodbye, steel industry. We need to be very, very careful in terms of what kinds of free trade agreements we should have, and this is a false promise. If we cannot come to an agreement with our closest, biggest, most aligned market, we have no hope of free trade agreements that take six or seven years to negotiate, on average, with any other economy, and why would we want to? One of the things I hear from Brexiteers is this suggestion that, somehow, Europe is not important, 'Forget about that, look at other economies instead'. I disagree; Europe is our most important market. It's bigger than the US, it's on our doorstep, it's not 3,500 miles away. To ignore our single most important market, I think, is folly.
Now, Mark Isherwood talks about gaining control of money. I wasn't aware that the UK was in the euro, and so I don't understand what he means by control of money. In terms of laws, well, that must apply, of course, to this place as well as to the UK Parliament. In terms of trade, well, one of the things he said later on was that our economy was weak because it relied on EU trade. What on earth is wrong with relying on trade with Europe? We're not an autarky, and it's hugely important that we trade with other countries and other economies like Europe.
Finally, on borders, let's nail this myth once again. The UK will not and cannot control its own borders. It just isn't going to happen. Why? Because the UK has a land border with the Republic of Ireland that will be an open border. So, let's nail this now: this idea that the UK will control its borders in some way with controls on borders is just simply untrue, and that is something that needs to be emphasised over and over again.
In terms of what he said about trade deals, yes, of course we want to see the best trading relationships possible with other economies. We do look at other countries. If we look at Welsh lamb, for example, that is sold in the United Arab Emirates, but we cannot ignore the fact that we have a large economy and a large market on our doorstep. There is no market—there is no market—that will replace the market for Welsh sheep meat exports in the European single market. It does not exist. It does not exist. And when I hear Brexiteers, like Jacob Rees-Mogg and others, say, 'It'll mean we have cheaper food,' what they mean is, that food will be imported and our farmers will be shafted. That's what they mean. So, let's be quite clear about it: they are willing to sell the agriculture industry down the river in order for there to be cheap imports, and they will do the same for other industries. Why? Why? Because it doesn't matter to them. If you listen to some economists, it doesn't matter: 'So what if we lose manufacturing jobs, because they'll be made up for in some way in service industries?' So, goodbye, steel industry; you don't count. Aeronautics, automobile—don't count. 'Economics without human beings', I call that, but that's what is advocated by the hard Brexiteers. If we look, for example, at—[Interruption.]
Mae amser yn brin, ac eto nid oes gennym syniad beth yw diweddgan Llywodraeth y DU. Nid ydym yn gwybod ym mha sefyllfa y maent yn dymuno bod. Mae gennym, ar y naill law, Jacob Rees-Moggs y byd hwn yn dweud nad oes ots am dariffau, does dim ots os ydym yn colli swyddi gweithgynhyrchu, oherwydd gwneir yn iawn amdanynt mewn rhyw ffordd amhenodol, ac yna mae gennym gangen arall o'r Blaid Geidwadol yn mynnu y dylai Jacob Rees-Mogg gael ei ddiarddel. Mae hyn yn rhoi rhyw syniad o'r anhrefn a geir wrth galon Llywodraeth y DU.
Os yw'n sôn am gytundeb masnach rydd gyda'r UE, bydd yr UE yn ceisio alinio gyda'r farchnad y mae ganddi gytundeb masnach rydd â hi. Beth yw'r gwahaniaeth o ran ble'r ydym yn awr o'i gymharu â chytundeb masnach rydd? Bydd rhai yn dweud bod cytundebau masnach rydd yn gyfle i ni gael cytundebau masnach rydd gyda gwledydd eraill. Pa rai? Pa rai? Mae pawb yn sôn am Seland Newydd—ar gyfer beth? Gwledydd megis Tsieina— ffarwel, ddiwydiant dur. Mae angen inni fod yn ofalus iawn, iawn o ran pa fath o gytundebau masnach rydd ddylai fod gennym, ac mae hwn yn addewid gwag. Os na ellir dod i gytundeb gyda'n marchnad agosaf, fwyaf, fwyaf cyson, nid oes gennym unrhyw obaith o gytundebau masnach rydd sy'n cymryd chwech neu saith mlynedd i'w negodi, ar gyfartaledd, gydag unrhyw economi arall, a pham y byddem eisiau hynny? Un o'r pethau a glywaf gan Brexiteers yw'r awgrym hwn, rywsut, nad yw Ewrop yn bwysig, 'Anghofiwch am hynny, yn hytrach edrychwch ar economïau eraill'. Rwy'n anghytuno; Ewrop yw ein marchnad bwysicaf. Mae'n fwy na'r Unol Daleithiau, mae ar garreg ein drws, nid yw 3,500 o filltiroedd i ffwrdd. Mae anwybyddu ein marchnad bwysicaf un, rwy'n credu, yn ffolineb.
Nawr, mae Mark Isherwood yn sôn am ennill rheolaeth ar arian. Nid oeddwn yn ymwybodol bod y DU yn yr ewro, felly dydw i ddim yn deall beth mae'n ei olygu gyda rheolaeth ar arian. O ran cyfreithiau, wel, rhaid i hynny fod yn berthnasol, wrth gwrs, i'r lle hwn yn ogystal â Senedd y DU. O ran masnach, wel, un o'r pethau a ddywedodd yn nes ymlaen oedd bod ein heconomi yn wan oherwydd ei bod yn dibynnu ar yr UE. Beth ar y ddaear sydd o'i le â dibynnu ar fasnach ag Ewrop? Nid ydym yn awtarciaeth, ac mae'n bwysig dros ben ein bod yn masnachu gyda gwledydd eraill ac economïau eraill fel Ewrop.
Yn olaf, ar ffiniau, beth am hoelio'r chwedl hon unwaith eto. Ni fydd ac ni all y DU reoli ei ffiniau ei hun. Nid yw hynny'n mynd i ddigwydd. Pam? Oherwydd bod gan y DU dir sydd yn ffinio â Gweriniaeth Iwerddon a fydd yn ffin agored. Felly, gadewch inni setlo hyn nawr: mae'r syniad hwn y bydd y DU yn rheoli ei ffiniau mewn rhyw ffordd gyda rheolaethau ar ei ffiniau yn anghywir, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen ei bwysleisio drosodd a throsodd.
O ran yr hyn a ddywedodd am gytundebau masnach, ie, wrth gwrs ein bod eisiau gweld y cysylltiadau masnachu gorau posib ag economïau eraill. Rydym yn edrych ar wledydd eraill. Os edrychwn ar gig oen Cymru, er enghraifft, mae'n cael ei werthu yn yr Emiraethau Arabaidd Unedig. Ond ni allwn anwybyddu'r ffaith bod gennym economi fawr a marchnad fawr ar garreg ein drws. Nid oes marchnad—nid oes marchnad—a fydd yn disodli'r farchnad ar gyfer allforio cig defaid Cymru yn y farchnad sengl Ewropeaidd. Nid yw'n bodoli. Nid yw'n bodoli. A phan glywaf Brexiteers, fel Jacob Rees-Mogg ac eraill, yn dweud, 'bydd yn golygu y cawn fwyd rhatach', yr hyn y maent yn ei olygu yw y bydd bwyd yn cael ei fewnforio a bydd ein ffermwyr yn cael eu twyllo. Dyna beth maent yn ei olygu. Felly, gadewch inni fod yn gwbl glir am hynny: maent yn barod i fradychu'r diwydiant amaethyddiaeth fel bod mewnforion yn rhad, a byddant yn gwneud yr un peth ar gyfer diwydiannau eraill. Pam? Pam? Oherwydd nid yw'n bwysig iddynt. Os ydych yn gwrando ar rai economegwyr, nid yw'n bwysig: 'Beth os collwn swyddi gweithgynhyrchu, oherwydd gwneir iawn am hynny mewn rhyw ffordd yn y diwydiannau gwasanaeth?' Felly, ffarwel, ddiwydiant dur; nid ydych yn cyfrif. Awyrenneg, ceir—ddim yn cyfrif. 'Economeg heb fodau dynol', yr wyf yn galw hynny, ond dyna'r hyn a argymhellir gan y Brexiteers caled. Os edrychwn, er enghraifft, ar— [Torri ar draws.]
No, no, no, this is a statement.
Na, na, na, datganiad yw hwn.
He talks about the Flemish Government. Of course the UK is an important market, but the integrity of the European single market is far more important to any country or any manufacturer than anything else. We were told that the German car manufacturers would drive—they would probably drive—to our rescue. They've said quite clearly that, 'The UK is an important market, but the integrity of the European single market is far more important to us, and we're not going to do anything to disrupt that.' So, that was untrue, and that is something that was found to be wrong.
In terms of our exports, the figure varies, in terms of the 60s—sometimes up, sometimes down. But what is absolutely clear is that the vast majority of our exports go to the single market. Does that mean we can't sell there in the future? No, of course it doesn't. It doesn't mean we can't trade and sell in the European single market. All it means is that what we produce will be subject to barriers that don't currently exist, whether they are financial barriers or non-tariff barriers—paperwork, bureaucracy. People say about reducing bureaucracy; this is a vast raft of bureaucracy that's going to be imposed on business as a result of Brexit, and those barriers are important, because it would mean that we are less competitive in those markets. We already know that some countries in Europe are looking at producing light hill lambs, because they think that our products will be more expensive on the European market and they will be able to compete against us. And we must be absolutely clear about that.
He mentioned how long membership of the customs union should be. Well, until there are better alternatives, frankly. A transitional period, yes, but I'm not wedded to the idea that the transitional period should be for a specified amount of time. Surely the transitional period should be for as long as is good for the UK and is good for Wales.
And then, finally, in terms of frameworks—he asked about frameworks. Progress is being made on frameworks. Discussions are happening. They are without prejudice, of course, to an agreement being reached on clause 11, and the other clauses of the withdrawal Bill that impinge on the devolution settlement, but those discussions are ongoing. And I can see from the Conservative front bench that the hard Brexiters have already been expelled. [Laughter.]
Mae'n sôn am Lywodraeth Fflandrys. Wrth gwrs mae'r DU yn farchnad bwysig, ond mae uniondeb y farchnad sengl Ewropeaidd yn llawer pwysicach i unrhyw wlad neu unrhyw weithgynhyrchydd na dim arall. Dywedwyd wrthym y byddai gwneuthurwyr ceir yr Almaen yn gyrru—mae'n debyg y byddent yn gyrru—i'n hachub. Maen nhw wedi dweud yn eithaf clir, 'Mae'r DU yn farchnad bwysig, ond mae uniondeb y farchnad sengl Ewropeaidd yn llawer pwysicach i ni, ac nid ydym yn mynd i wneud unrhyw beth i darfu ar hynny.' Felly, nid oedd hynny'n wir, a chanfuwyd ei fod yn anghywir.
O ran ein hallforion, mae'r ffigur yn amrywio, o ran y 60au— weithiau i fyny, weithiau i lawr. Ond yr hyn sy'n gwbl glir yw bod y mwyafrif llethol o'n hallforion yn mynd i'r farchnad sengl. A yw hynny'n golygu na ellir gwerthu yno yn y dyfodol? Na, wrth gwrs nad ydyw. Nid yw'n golygu na allwn fasnachu a gwerthu yn y farchnad sengl Ewropeaidd. Y cyfan y mae'n ei olygu yw y bydd yr hyn a gynhyrchwn yn agored i rwystrau nad ydynt yn bodoli ar hyn o bryd, boed yn rhwystrau ariannol neu'n rhwystrau tariff—gwaith papur, biwrocratiaeth. Mae pobl yn sôn am leihau biwrocratiaeth; dyma lond gwlad o fiwrocratiaeth sydd yn mynd i gael ei gosod ar fusnes o ganlyniad i Brexit ac mae'r rhwystrau hynny yn bwysig, oherwydd byddai'n golygu ein bod yn llai cystadleuol yn y marchnadoedd hynny. Rydym eisoes yn gwybod bod rhai gwledydd yn Ewrop yn edrych ar gynhyrchu ŵyn mynydd ysgafn, oherwydd maent yn meddwl y bydd ein cynnyrch yn fwy costus ar y farchnad Ewropeaidd a byddant yn gallu cystadlu yn ein herbyn. A rhaid inni fod yn hollol glir ynghylch hynny.
Soniodd am ba hyd y dylai aelodaeth o'r undeb tollau bara. Wel, hyd nes fod dewisiadau eraill gwell, a dweud y gwir. Cyfnod trosiannol, ie, ond nid wyf yn glynu at y syniad y dylai'r cyfnod trosiannol fod am gyfnod penodedig o amser. Siawns na ddylai'r cyfnod trosiannol fod am gyhyd ag sy'n dda i'r DU ac yn dda i Gymru.
Ac yna, yn olaf, o ran fframweithiau—holodd am fframweithiau. Gwneir cynnydd ar y fframweithiau. Mae trafodaethau yn digwydd. Maent heb ragfarn, wrth gwrs, i ddod i gytundeb ar gymal 11, a chymalau eraill y Bil Ymadael sy'n effeithio ar y setliad datganoli, ond mae'r trafodaethau hynny yn mynd rhagddynt. A gallaf weld o fainc flaen y Ceidwadwyr bod y Brexiters caled eisoes wedi eu diarddel. [Chwerthin.]
Rydw i'n croesawu'r datganiad pwysig yma, ac os caf i ddweud hefyd, rydw i'n croesawu'r ymddiheuriad a ges i gan y Prif Weinidog yn gynharach heddiw.
Roeddech chi'n cyfeirio yn eich datganiad at sail dystiolaethol i bolisi'r Llywodraeth, ac rydw i'n cyd-fynd yn hollol â hynny, ac mae'r ymchwil yr oeddech chi wedi'i chomisiynu gan Ysgol Busnes Caerdydd yn ddefnyddiol ac yn ddiddorol. Beth sydd ddim gyda ni mor belled, wrth gwrs, ydy astudiaeth traweffaith—impact—llawn, yn dangos y gwahaniaeth rhwng y senarios gwahanol. Dyna'r math o astudiaeth mae Llywodraeth yr Alban wedi'i chyhoeddi, maer Llundain, ac wrth gwrs mae hi wedi'i datgelu erbyn hyn o ran Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol, ac rydych chi'n cyfeirio at hynny, a hefyd at astudiaethau eraill ar draws y Deyrnas Gyfunol. Oni fyddai'n ddefnyddiol i ni yng Nghymru gael astudiaeth o'r math hwnnw, fel ein bod ni'n gallu rhoi ffigwr ar yr agendor yma o ran effaith y gwahanol senarios, er mwyn i ni wneud yr achos hyd yn oed yn gryfach?
Roedd Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru wedi cyhoeddi, wythnos diwethaf, rydw i'n credu, papur sydd yn ymwneud â'r cwestiwn yma o rôl Llywodraethau is-wladwriaethol o ran y polisi masnach. Mi oedd yr adroddiad wedi gwneud nifer o argymhellion i Lywodraeth Cymru o ran recriwtio negodwyr dylanwadol, tîm o negodwyr, a hefyd datblygu, bron a bod, gwasanaeth para-ddiplomyddol, os gallwch chi ei alw fe'n hynny, o ran Cymru yn dylanwadu ar lefelau gwahanol yn rhyngwladol, wrth gwrs, cyn Brexit ac ar ôl. A ydych chi'n bwriadu gweithredu rhai o’r argymhellion hyn?
Ac yn olaf, wrth roi tystiolaeth ddoe i'r Pwyllgor Gweinyddiaeth Cyhoeddus a Materion Cyfansoddiadol, fe ddywedoch chi nad oedd yn bosibl i fod yn gwbl glir ynglŷn â pha fath o Brexit yr oedd pobl yn pleidleisio drosto. Onid oes cyfle yn y fan hyn i ni ddefnyddio, yng Nghymru, y pŵer sydd gyda ni fel Senedd i gynnal refferendwm cynghorol, a holi pobl Cymru pa fath o Brexit y maen nhw am ei weld? A ydyn nhw’n cytuno â ni mai’r opsiwn gorau i economi Cymru yw aelodaeth o’r farchnad sengl a’r undeb tollau?
I do welcome this important statement and if I may also say, I also welcome the apology that I received from the First Minister earlier this afternoon.
You mentioned in your statement the evidence base for the Government’s policy, and I agree entirely with that, and the research that you’ve commissioned from Cardiff Business School is useful and interesting. What we don’t have so far, though, is a full impact assessment showing the difference between the various different scenarios. That’s the kind of study that the Scottish Government has published, as has the mayor of London, and of course it’s now been revealed that the UK Government had such an assessment, and you referred to that and other studies across the UK too. Wouldn’t it be useful for us in Wales to have such a study, so that we can put a figure on this gulf in terms of the impact of the various scenarios, so that we can make the case even more strongly?
The Wales Centre for Public Policy published, last week, I believe, a paper that deals with this question of the role of sub-state Governments in terms of trade policy. The report made a number of recommendations to the Welsh Government in terms of recruiting negotiators, a team of influential negotiators, and also developing almost a para-diplomatic service, if you would like to describe it in that way, in terms of Wales having influence at various levels internationally, both pre Brexit and post Brexit. So, do you intend to implement some of these recommendations?
Finally, in providing evidence yesterday to the Public Administration and Constitutional Affairs Committee, you said that it wasn't possible to be entirely clear as to what sort of Brexit people had voted for. Isn't there an opportunity here for us in Wales to use the powers that we have as a Parliament to hold an advisory referendum, and to ask the people of Wales what kind of Brexit they want to see? Do they agree with us that the best option for the Welsh economy is membership of the single market and the customs union?
Mae gwaith wedi cael ei wneud gan Ysgol Busnes Caerdydd yn edrych ar yr effaith ar fusnesau, ac rydym ni, wrth gwrs, yn ystyried tystiolaeth sydd wedi dod o astudiaethau eraill ynglŷn â’r gwahanol senarios. Rydym ni’n gwybod beth sy’n mynd i ddigwydd gyda Brexit caled. Mae hynny’n amlwg ynglŷn â beth y mae Ysgol Busnes Caerdydd wedi ei ddweud. Nid yw’n stori sydd yn rhoi unrhyw fath o help i ni.
Un o’r pethau yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth yw sicrhau bod yna sawl Papur Gwyn wedi cael eu cyhoeddi. Rydym ni wedi bod yn gwbl glir ynglŷn â pha fath o gyfeiriad y dylai Brexit ei gymryd, fel Llywodraeth. Fe ofynnodd e gwestiwn ynglŷn â phwerau para-ddiplomataidd ac a ydyw hynny’n bwysig. Ydy, mae fe. Rwyf wedi cwrdd â Michel Barnier yn barod, rwyf wedi bod yn cwrdd ag arweinwyr eraill, ac wrth gwrs mae gennym ni swyddfa ym Mrwsel a fydd yn aros ta beth sy’n digwydd—mae hynny’n mynd i fod yn hollbwysig—ac, wrth gwrs, rydym ni wedi agor swyddfeydd, neu yn paratoi i agor swyddfeydd, mewn sawl dinas, nid dim ond yn Ewrop ond ar draws y byd. Pam? Mae’n hollbwysig ein bod ni’n sicrhau bod yna bresenoldeb gennym ni mewn sawl dinas newydd er mwyn i ni allu cael buddsoddiad a hefyd yn gallu allforio i’r marchnadoedd hynny. Roedd yn hollol amlwg i fi ar ôl Brexit ei bod yn mynd i fod yn hollbwysig i sicrhau bod yna swyddfeydd gennym ni, er enghraifft, yn yr Almaen ac yn yr economïau sydd yn hollbwysig i economi Cymru. So, mae hynny yn bwysig ynglŷn â sicrhau bod pobl yn gwybod beth yw barn Cymru. Bob tro rwy wedi bod ym Mrwsel, roedd Papur Gwyn o’u blaenau nhw. Roedden nhw’n gwybod beth oedd barn Llywodraeth Cymru ac yn gwybod ac yn gweld yn synhwyrol beth oedd yn y papur ei hun.
Refferendwm—diddorol. Un o’r pethau, wrth gwrs, y byddai’n rhaid i ni ei ystyried yw—. Wel, yn gyntaf i gyd mae yna gost, ond heb hynny, gydag unrhyw fath o refferendwm ymgynghorol, a ydyn ni’n siarad am rywbeth sydd â sawl cwestiwn? Ym mha ffordd wedyn ydych chi’n gallu gwybod yn gymwys beth yw barn pobl, os oes yna ryw fath o sblit ynglŷn â’r atebion? So, mae yna bethau fel yna i'w hystyried. I fi, rwy’n credu beth sy’n hollbwysig—ac rwy wedi dweud hyn sawl gwaith—dylai’r Senedd hon gael y pŵer i ganiatáu, neu na, y setliad Brexit y byddwn ni’n ei gael ar ddiwedd y dydd. Mae’n hollbwysig i fi fod yna ganiatâd, neu sêl bendith o leiaf, o bob Senedd y Deyrnas Unedig cyn bod Brexit yn symud ymlaen.
Work has been done by Cardiff Business School, looking at the impact on businesses, and we are, of course, considering evidence that has come before us from other assessments about different scenarios. We know what's going to happen with a hard Brexit. That's clear from what Cardiff Business School have said and, of course, it's not a story that provides any sort of assistance to us.
One of the things that we have done as a Government is to ensure that a few White Papers have been published. We have been completely clear about the kind of direction that Brexit should take, as a Government. He asked a question about para-diplomatic powers and whether those are important. Yes, they are. I have met with Michel Barnier already, I have been meeting with other leaders and, of course, we have an office in Brussels that will remain whatever happens—that's going to be vital—and, of course, we have opened offices, or are preparing to open offices, in a number of cities, not only in Europe but across the world. Why? It's vital that we ensure that we have a presence in many new cities so that we can secure investment and are able to export to those markets. It was clear to me, after Brexit, that it was vital to ensure that we had offices, for example, in Germany and in those economies that are vital to the Welsh economy. So, that is important to ensure that we know the views of Wales. Every time I have been in Brussels, they had a White Paper before them, and they knew what the view of the Government of Wales was, and they could see sensibly what was in the paper itself.
Referendum—interesting. One of the things, of course, that we would have to consider—. First of all, there is a cost, but without that, with any sort of advisory referendum, are we talking about something that has many questions? In what way then can you know what exactly people's views are if there's a split in terms of answers? So, there are things such as those to consider. For me, what I think is vital—and I've said this on many an occasion—is that this Parliament should have the power to permit, or not permit, the Brexit settlement that we will have at the end of the day. It's vital to me that there is permission from, or at least the blessing of, every Parliament in the UK before Brexit moves forward.
Well, this is quite an interesting document that's been produced by the Welsh Government, but only for the statistics it includes. There seems to be very little, if anything, that is new in terms of policy development. It's very disappointing, I think, that the same kind of pessimistic refrain that we've heard at any time in the last two years nearly, now, since the referendum, is coming from the mouth of the First Minister. Oscar Wilde once said,
'The optimist sees the doughnut, the pessimist sees the hole.'
I'm afraid that the First Minister is the man who is constantly looking into a hole. He sees a difficulty in every opportunity whereas the alternative view is to look at the opportunities that are in every difficulty, and that's what business people do.
Anybody who has ever run a business knows that the world is constantly changing and you adapt to it. If you constantly pretend that there are no alternatives to what we currently know, then you will never keep up with what's happening in the real world. All the academic studies in the world are merely projections of assumptions that are plugged into a computer. If those assumptions don't turn out to be consistent with what happens in due course, then those forecasts are always wrong, which is why most economic forecasts are wrong, and most specifically those that have come out of Her Majesty's Treasury in Whitehall. So, I wouldn't advise the First Minister to pay too great attention to academic studies of any kind, whether they suit his view of the world, or indeed mine.
The point about a second referendum, which has been raised by Adam Price, is that in the referendum—the real referendum that we had nearly two years ago—people were only asked one simple question: do you want to leave the EU or stay in the EU? There were no ifs or buts. It's not about, you know, 'What sort of trade deal do you want to see as a result of leaving the EU?' We could have a referendum on different kinds of trade deal, no doubt, but that wouldn't affect the real question, which is the right to recover control of our own borders, and the right to make our own laws in parliamentary institutions such as this. Staying inside the single market and customs union is not consistent with leaving the European Union because we would then actually be in a worse legislative position than we were before: outside the EU, but subject to the rules that they make and we would have no formal role in the development of policy and the laws that we would have to obey.
I do counsel the First Minister to keep things in perspective. Yes, as a result of leaving the EU, even if it's not possible to do a deal with the EU because they are too intransigent and they see—. They are the ideological zealots in this, as the First Minister pointed out. In relation to the spokesman for the German car industry, he said that they are much more interested in keeping the single market together as a political unit than in the economic damage that would be done to Germany if we were to leave the EU without a trade deal. One in five of all passenger cars that are made in Germany—that's 820,000 vehicles—is exported to the United Kingdom every year. They have a £20 billion a year deficit on trading account in cars alone. The United Kingdom has a trade deficit with the EU of over £60 billion. There is enormous opportunity here for import substitution, for example.
The First Minister concentrated very heavily on lamb. The document itself shows how small the market is that we are talking about there: £402 million a year are our exports of lamb—or agricultural products, rather. But, we import £600 million-worth of agricultural products, so 60 per cent of all the food that is eaten in Wales every year is imported. So there is—[Interruption.] I'm going on the figure that appears in the document. [Interruption.] In the document. I'm sorry, Llywydd, I thought that was you.
Wel, mae hon yn ddogfen eithaf diddorol a gynhyrchwyd gan Lywodraeth Cymru, ond dim ond ar gyfer yr ystadegau y mae'n eu cynnwys. Ymddengys fod ychydig iawn, os o gwbl, sy'n newydd o ran datblygu polisi. Mae'n siomedig iawn, fe gredaf, fod yr un math o fyrdwn pesimistaidd yr ydym wedi'i chlywed ar unrhyw adeg yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf bron ers y refferendwm, yn dod o geg y Prif Weinidog. Dywedodd Oscar Wilde unwaith,
Mae'r optimist yn gweld y doesen, ond mae'r pesimist yn gweld y twll.
Mae arnaf ofn mai'r Prif Weinidog yw'r dyn sydd bob amser yn edrych i mewn i dwll. Mae'n gweld anhawster gyda phob cyfle tra mai'r farn amgen yw edrych ar y cyfleoedd hynny sydd ym mhob anhawster, a dyna sy'n cael ei wneud gan bobl fusnes.
Mae unrhyw un sydd wedi rhedeg busnes erioed yn gwybod bod y byd yn newid yn barhaus ac rydych yn ymaddasu iddo. Os byddwch wastad yn esgus nad oes unrhyw ddewisiadau amgen i'r hyn a wyddom ar hyn o bryd, yna fyddwch chi byth yn dal i fyny gyda'r hyn sy'n digwydd yn y byd go iawn. Mae'r holl astudiaethau academaidd yn y byd yn amcanestyniadau yn unig o dybiaethau a gaiff eu plygio i mewn i gyfrifiadur. Os nad yw'r tybiaethau hynny yn troi allan i fod yn gyson â beth fydd yn digwydd maes o law, yna mae'r rhagolygon hynny yn anghywir bob tro, a dyna pam y mae'r rhan fwyaf o ragolygon economaidd yn anghywir, ac yn fwyaf penodol y rhai sydd wedi dod allan o Drysorlys ei Mawrhydi yn Whitehall. Felly, ni fyddwn yn cynghori'r Prif Weinidog i roi gormod o sylw i astudiaethau academaidd o unrhyw fath, p'un a ydynt yn gweddu i'w farn ef o'r byd, neu yn wir fy un i.
Y pwynt am ail refferendwm, a godwyd gan Adam Price. Yn y refferendwm—y refferendwm go iawn a gawsom bron i ddwy flynedd yn ôl—gofynnwyd un cwestiwn syml i'r bobl: a ydych chi eisiau gadael yr UE neu aros yn yr UE? Nid oedd unrhyw os nac oni bai. Nid yw'n golygu, wyddoch chi, 'pa fath o fargen fasnach yr ydych chi am ei gweld o ganlyniad i adael yr UE?' Gallem gael refferendwm ar y mathau gwahanol o fargen fasnach, heb amheuaeth, ond ni fyddai hynny'n effeithio ar y cwestiwn gwirioneddol, sef yr hawl i adennill rheolaeth dros ein ffiniau ein hunain, a'r hawl i wneud ein cyfreithiau ein hunain mewn sefydliadau seneddol fel hyn. Nid yw aros o fewn y farchnad sengl a'r undeb tollau yn gyson â gadael yr Undeb Ewropeaidd oherwydd byddem wedyn mewn gwirionedd mewn sefyllfa ddeddfwriaethol waeth nag yr oeddem gynt: y tu allan i'r UE, ond yn amodol ar y rheolau y maent yn eu gwneud ac ni fyddai gennym unrhyw swyddogaeth ffurfiol wrth ddatblygu polisïau a deddfau y byddai'n rhaid inni ufuddhau iddynt.
Rwy'n cynghori'r Prif Weinidog i gadw pethau mewn persbectif. Ie, o ganlyniad i adael yr UE, hyd yn oed os nad oes modd taro bargen gyda'r UE oherwydd eu bod yn rhy anhyblyg ac maent yn gweld—. Y nhw yw'r eithafwyr ideolegol yn hyn, fel y nododd y Prif Weinidog. O ran y llefarydd ar ran diwydiant ceir yr Almaen, dywedodd fod ganddynt lawer mwy o ddiddordeb mewn cadw'r farchnad sengl gyda'i gilydd fel uned wleidyddol nag yn y difrod economaidd y byddai'n ei wneud i'r Almaen pe byddem yn gadael yr UE heb fargen fasnach. Mae un o bob pump o'r holl geir i deithwyr a wneir yn yr Almaen— dyna 820,000 o gerbydau—yn cael eu hallforio i'r Deyrnas Unedig bob blwyddyn. Mae ganddynt ddiffyg o £20 biliwn y flwyddyn ar gyfrif masnachu mewn ceir yn unig. Mae gan y Deyrnas Unedig ddiffyg masnach o dros £60 biliwn gyda'r UE. Mae cyfle enfawr yma ar gyfer amnewid mewnforio, er enghraifft.
Rhoddodd y Prif Weinidog sylw mawr i gig oen. Mae'r ddogfen ei hun yn dangos pa mor fach yw'r farchnad yr ydym yn sôn amdani: £402 miliwn y flwyddyn yw ein hallforion cig oen— neu gynhyrchion amaethyddol, yn hytrach. Ond, rydym yn mewnforio gwerth £600 miliwn o gynnyrch amaethyddol. Mae 60 y cant o'r holl fwyd a fwyteir yng Nghymru bob blwyddyn yn cael ei fewnforio. Felly mae — [Torri ar draws.] Rwy'n mynd yn ôl y ffigur a welir yn y ddogfen. [Torri ar draws.] Yn y ddogfen. Mae'n ddrwg gennyf, Llywydd, credais mai chi oedd hynny.
No, it wasn't me, but it is me now, and you do need to ask questions. This is your opportunity to question the First Minister.
Na, nid y fi, ond y fi yw e nawr, ac mae angen i chi ofyn cwestiynau. Dyma eich cyfle i ofyn cwestiynau i'r Prif Weinidog.
Yes, exactly. I'm asking the First Minister if he will not keep this matter in perspective. As 90 per cent of the growth in trade in the next 15 years is forecast by the European Commission itself to be outside the European Union, the global market for what we produce in Wales is going to grow, whereas the market in Europe is stagnant. That's why, as Mark Isherwood pointed out earlier on, the proportion of our trade that we are doing with the EU is now declining, not least because of problems with the eurozone.
So, what I'm saying to the First Minister is that he should be doing far more—and going back to what I said in First Minister's questions this afternoon—he should be doing far more to help Welsh business cope with the inevitable changes that are going to be necessary in the transitional period that will follow immediately upon our leaving the European Union. There's no point in carrying on banging your head against a brick wall. The United Kingdom Government is resolved to leave the European Union, leave the single market, leave the customs union. Let us now work together to produce a practical set of proposals on how to make that process much more palatable, even to those who are against leaving the European Union, and a practical way forward for the businesses that will have to cope with extra changes. Nobody denies that there are extra changes that are going to come about, but they're all easily manageable.
Ie, yn union. Rwy'n gofyn i'r Prif Weinidog a wnaiff gadw'r mater hwn mewn persbectif. Gan y rhagwelir gan y Comisiwn Ewropeaidd ei hun y bydd 90 y cant o'r twf mewn masnach yn y 15 mlynedd nesaf y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd, mae'r farchnad fyd-eang ar gyfer yr hyn a gynhyrchwn yng Nghymru yn mynd i dyfu, tra bod y farchnad yn Ewrop yn ddisymud. Dyna pam, fel y nododd Mark Isherwood yn gynharach, mae'r gyfran o'n masnach yr ydym yn ei gwneud gyda'r UE yn lleihau erbyn hyn, nid yn lleiaf oherwydd problemau ag ardal yr ewro.
Felly, yr hyn yr wyf yn ei ddweud wrth y Prif Weinidog yw y dylai wneud llawer mwy—a mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog y prynhawn yma—dylai fod yn gwneud llawer mwy i helpu busnesau Cymru i ymdopi â'r newidiadau anochel sy'n mynd i fod yn angenrheidiol yn y cyfnod trosiannol a fydd yn dilyn yn syth ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Does dim pwynt mewn dal i daro eich pen yn erbyn wal frics . Mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn benderfynol o adael yr Undeb Ewropeaidd, gadael y farchnad sengl, gadael yr undeb tollau. Gadewch inni bellach weithio gyda'n gilydd i gynhyrchu set ymarferol o gynigion ar sut i sicrhau bod y broses yn llawer mwy derbyniol, hyd yn oed i'r rhai sydd yn erbyn gadael yr Undeb Ewropeaidd, a ffordd ymarferol ymlaen ar gyfer y busnesau a fydd yn gorfod ymdopi â newidiadau ychwanegol. Nid oes neb yn gwadu nad oes newidiadau ychwanegol sy'n mynd i ddod, ond maen nhw i gyd yn hawdd eu trin.
Wishful thinking again. Can I remind him, I have actually run a business?Successfully, thanks, so I do know how it operates. Secondly, can I remind him that the European economy is growing faster than the UK economy? So, it's hardly hidebound in some way by the euro or by anything else. Can I express surprise at his wilful dismissal of evidence—something that is, of course, highly inconvenient to those who love to see wishful thinking? He says, 'Well, you know, people voted to leave the EU. That much is true.' Actually, we don't know what they voted for beyond that. There are some people who have a more extreme interpretation than others. Norway is not in the EU. The Norwegian model was offered by members of his own party, and now we are told it is not properly leaving the EU. Norway isn't in the EU, and yet it has the kind of beneficial trade arrangements that it wants with the European single market. If Norway can do it, then why can't the UK? Again, he repeats this mantra, and I invite the Brexiteers in this Chamber to answer this question at some point: the UK will not control its borders. It will not control its borders; it will have an open border with the European Union in Ireland. So, this idea that the UK will control its borders is simply a myth and never was true, and it was something upon which people were misled, bluntly, in the European referendum. So, forget about that; the UK cannot control its own borders in that way.
He mentions the irrational foreigners—the irrational foreigners that exist in Europe who are so irrational they will not bend to the will of the UK. How awful that is that they will simply not agree with what the UK is actually saying. Well, of course they’re not going to do that; they have their own corners to fight.
And he mentions the German car industry. The German car industry sees the single market is more important than anything else, more important than the UK market. And why? Well, they’ve calculated that people will still buy BMWs, they'll still buy Mercedes-Benz, they’ll still buy Audis, and pay the extra, but it's not the same for other car manufacturers when they try to export cars that don’t have the same sort of premium marque in the future.
He talks of lamb. Lamb is a tiny market. It doesn’t matter about lamb—something we can sacrifice. It’s only a few hundred million pounds. The reality is that the Welsh lamb industry needs exports to survive, because the UK consumer does not tend to buy it in the numbers that are required.
Then he says that we import £600 million; we need to have import substitution. We tried that in the war, and we had rationing. Is that what he’s suggesting? Because what he’s suggesting is this: it is a bad thing that the UK imports food. So, in other words, if you want to buy apples in January, tough. If you want to buy leeks in December, tough. If you want to buy strawberries out of season, in May, tough. So, what he’s saying to the consumer is: actually, what we want is to stop those imports coming in, so you can’t buy what you want to buy. Well, try that one to get past consumers in the future.
So, my advice to him is this: open your eyes and look at the evidence, don’t be blinded by ideology or nationalism, and start saying that we can have a Brexit that actually is sensible to the UK, not one that is costly in terms of bureaucracy, not one that destroys our farming industry, not one that destroys our steel industry, not one that makes it more difficult for us to attract investment from other countries because we're not part of the single market, and let’s have common sense, a commonsense Brexit, and not one driven by sheer zealotry.
Gobaith ofer unwaith eto. A gaf i ei atgoffa fy mod mewn gwirionedd wedi rhedeg busnes? Yn llwyddiannus, diolch, felly rwy'n gwybod sut mae'n gweithredu. Yn ail, a gaf i ei atgoffa bod economi Ewrop yn tyfu'n gyflymach nag economi'r DU? Felly, nid yw'n cael ei chaethiwo mewn rhyw ffordd gan yr ewro nac unrhyw beth arall. A gaf i fynegi syndod ei fod yn ymwrthod yn fwriadol â thystiolaeth— rhywbeth sydd, wrth gwrs, yn anghyfleus iawn i'r rhai sydd wrth eu bodd yn gweld gobaith ofer? Mae'n dweud, 'Wel, wyddoch chi, pleidleisiodd pobl i adael yr UE. Mae hynny'n wir.' Mewn gwirionedd, nid ydym yn gwybod dros beth y gwnaethant bleidleisio y tu hwnt i hynny. Ceir rhai pobl sydd â dehongliad mwy eithafol nag eraill. Nid yw Norwy yn yr UE. Cafodd model Norwy ei gynnig gan Aelodau o'i blaid ei hun, a dywedir wrthym yn awr nad yw'n gadael yr UE mewn gwirionedd. Nid yw Norwy yn yr UE, ac eto mae ganddi'r math o drefniadau masnach buddiol y mae'n dymuno eu cael gyda'r farchnad sengl Ewropeaidd. Os gall Norwy wneud hynny, yna pam na all y DU? Unwaith eto, mae'n ailadrodd y mantra hwn, a gwahoddaf y Brexiteers yn y Siambr hon i ateb y cwestiwn hwn ar ryw bwynt: ni fydd y DU yn rheoli ei ffiniau. Ni fydd yn rheoli ei ffiniau; bydd ganddi ffin agored gyda'r Undeb Ewropeaidd yn Iwerddon. Felly, myth yw'r syniad hwn y bydd y DU yn rheoli ei ffiniau ac nid oedd erioed yn wir, ac roedd yn rhywbeth y cafodd y bobl eu camarwain arno, yn blwmp ac yn blaen, yn y refferendwm Ewropeaidd. Felly, anghofiwch am hynny; ni all y DU reoli ei ffiniau ei hun yn y ffordd honno.
Mae'n crybwyll y tramorwyr afresymol—y tramorwyr afresymol sy'n bodoli yn Ewrop sydd mor afresymol na wnânt blygu i ewyllys y DU. Pa mor ofnadwy yw hynny na fyddant yn cytuno â'r hyn y mae'r DU yn ei ddweud mewn gwirionedd. Wel, wrth gwrs dydyn nhw ddim yn mynd i wneud hynny; mae ganddynt eu buddiannau eu hunain i ymladd drostynt.
Ac mae'n sôn am ddiwydiant ceir yr Almaen. Mae diwydiant ceir yr Almaen yn gweld y farchnad sengl yn bwysicach nag unrhyw beth arall, yn bwysicach na marchnad y DU. A pham? Wel, maent wedi cyfrifo y bydd pobl yn dal i brynu BMWs, byddan nhw'n dal i brynu Mercedes-Benz, byddan nhw'n dal i brynu Audis, a thalu'r pris ychwanegol, ond nid yw yr un fath i weithgynhyrchwyr ceir eraill pan fyddan nhw'n ceisio allforio ceir nad oes ganddynt yr un math o enw premiwm yn y dyfodol.
Mae'n sôn am gig oen. Mae cig oen yn farchnad fach iawn. Does dim ots am gig oen—rhywbeth y gallwn ei aberthu. Nid yw ond ychydig o gannoedd o filiynau. Y gwir amdani yw bod angen allforion ar ddiwydiant cig oen Cymru i oroesi. Nid yw defnyddwyr y DU yn tueddu i brynu yn y niferoedd sydd eu hangen.
Wedyn mae'n dweud ein bod yn mewnforio £600 miliwn; mae angen inni gael rhywbeth yn lle mewnforio. Rhoddwyd cynnig ar hynny yn y rhyfel, a chawsom ddogni. Ai dyna beth mae'n ei awgrymu? Oherwydd yr hyn y mae'n ei awgrymu yw hyn: mae'n beth drwg bod y DU yn mewnforio bwyd. Felly, mewn geiriau eraill, os ydych am brynu afalau ym mis Ionawr, hen dro. Os ydych am brynu cennin ym mis Rhagfyr, hen dro. Os ydych am brynu mefus y tu allan i'r tymor, ym mis Mai, hen dro. Felly, yr hyn a ddywed wrth y defnyddiwr yw hyn: mewn gwirionedd, yr hyn a ddymunwn yw atal y mewnforion hynny rhag dod i mewn, fel na allwch brynu yr hyn yr ydych am ei brynu. Wel, rhowch gynnig ar hynny er mwyn darbwyllo defnyddwyr yn y dyfodol.
Felly, fy nghyngor i iddo ef yw hyn: agorwch eich llygaid ac edrych ar y dystiolaeth, peidiwch â chael eich dallu gan ideoleg neu genedlaetholdeb a dechrau dweud y gallwn gael Brexit sydd mewn gwirionedd yn synhwyrol i'r DU, nid un sy'n gostus o ran biwrocratiaeth, nid yn un sy'n dinistrio ein diwydiant ffermio, nid un sy'n dinistrio ein diwydiant dur, nid un sy'n ei gwneud yn anos inni ddenu buddsoddiad o wledydd eraill oherwydd nad ydym yn rhan o'r farchnad sengl, a gadewch inni gael synnwyr cyffredin, Brexit synnwyr cyffredin, ac nid un sy'n cael ei ysgogi gan eithafiaeth pur.
First Minister, I welcome your statement. I'll try and keep my contribution to the questions and to the topic, which is the trade policy, and not repeat referendum discussions, as we seem to be hearing elsewhere.
First Minister, the trade policy, which I very much welcome, also reflects upon something that was raised earlier, because I was very pleased to see, on page 15, the reference to a 'no deal' situation, because at least we're starting to see now recognition that 'no deal' needs to be addressed, and it does refer to that. So, I'm very pleased at that.
But the paper that it builds upon, which is the work of the business school at Cardiff University, also discusses sectors that were very much at risk, mainly being those sectors that were deemed to be branches of global organisations, and, consequently, their supply chains as well. But what I want to know in relation to that is: what preparations are being made to develop support plans for those types of businesses and their supply chains? And it highlights that you shouldn’t focus on sectors; you should focus upon the businesses themselves, because they have different needs within it, and it’s very important that we look at that and identify those that are priorities for the Welsh economy, because—that means perhaps the ones that add value to Wales, not just simply coming in and going out again, where it doesn’t add much value to the product and, therefore, the economy doesn’t grow by much. So, can you tell me what you’re doing to look at those sectors, those businesses, and are preparing to help them in a situation where we may now end up in a 'no deal'?
Also, we talk about the transition period in your paper. Now, Dr Tobias Lock from Edinburgh University has given talks and written a paper on the legal challenges that arise during the transition period. Can you tell me what analysis the Welsh Government has done on the legalities that may be changing during transition and what you’re going to do to ensure that Welsh businesses and the Welsh economy do not have to face additional challenges because no-one’s thought of them in this legal situation?
Also, you talked about, in the paper, divergence of regulations. Now, yesterday, we attended a roundtable session as a committee, and one of the issues that came up was certification beyond the EU. What they didn’t want was a duplication of certification in the UK, where they have to get UK certification and EU certification because discussions haven’t taken place between the UK and EU on how they can actually represent one another and accept each other’s certification. So, can you tell me what discussions the Welsh Government's having with the UK Government to ensure that our businesses don't face increased bureaucracy and duplication of certification because no-one has got together to say, 'Let's ensure that this is equal across the EU'? They actually want it across the world, equal certification, but at least what we've got now is an EU certification. We want to ensure that we don't increase and have to duplicate that as a consequence.
Finally, First Minister, the Trade Bill. It wasn't mentioned, really, in your paper. We do know the Trade Bill refers to changes to existing EU trade rules and how that's put into place, including the Trade Remedies Authority. Can you actually give us a little detail as to how you see the Trade Remedies Authority coming in? Because you mentioned in your own statement the issue of steel; we do know that the EU has now put trade remedies in against steel from China in particular. Obviously, it affects my constituency very much. But how are we actually going to address trade remedies post Brexit to ensure that our industries do not suffer as a consequence of a trade deal done by the UK Government with, particularly, China, that allows imported steel getting in cheap? That's just one example, let alone what goes on in America and everywhere else. So, it's important that we look at that and ensure that we have a say in trade remedies.
Brif Weinidog, croesawaf eich datganiad. Ceisiaf gadw fy nghyfraniad at y cwestiynau ac at y pwnc, sef y polisi masnach, ac nid ailadrodd y trafodaethau refferendwm, fel yr ymddengys yr ydym yn eu clywed mewn mannau eraill.
Brif Weinidog, mae'r polisi masnach, yr wyf yn ei groesawu'n fawr iawn, hefyd yn ystyried rhywbeth a godwyd yn gynharach, oherwydd roeddwn yn falch iawn o weld, ar dudalen 15, y cyfeiriad at sefyllfa 'dim bargen', oherwydd o leiaf rydym yn dechrau cydnabod bellach bod angen rhoi sylw i 'dim bargen', ac mae'n cyfeirio at hynny. Felly, rwy'n falch iawn ar hynny.
Ond mae'r papur y mae'n adeiladu arno, sef gwaith yr ysgol fusnes ym Mhrifysgol Caerdydd, hefyd yn trafod y sectorau a oedd mewn perygl, yn bennaf y sectorau hynny a ystyrid yn ganghennau o sefydliadau byd-eang, ac, o ganlyniad, eu cadwyni cyflenwi hefyd. Ond yr hyn yr wyf am ei wybod mewn perthynas â hynny yw hyn: pa baratoadau a wneir i ddatblygu cynlluniau cymorth ar gyfer y mathau hynny o fusnesau a'u cadwyni cyflenwi? Ac mae'n tynnu sylw at y ffaith na ddylech ganolbwyntio ar sectorau; dylech ganolbwyntio ar y busnesau eu hunain, oherwydd mae ganddynt anghenion gwahanol, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hynny ac yn nodi'r rhai sy'n flaenoriaethau ar gyfer economi Cymru, oherwydd—mae hynny'n golygu efallai y rhai sy'n ychwanegu gwerth i Gymru, nid dim ond yn dod i mewn a mynd allan eto, lle nad yw'n ychwanegu llawer o werth at y cynnyrch ac, felly, nid yw'r economi yn tyfu llawer. Felly, a allwch chi ddweud wrthyf beth fyddwch yn ei wneud i edrych ar y sectorau hynny, y busnesau hynny, ac yn eu paratoi i'w helpu mewn sefyllfa lle gallwn bellach ddiweddu gyda 'dim bargen'?
Hefyd, rydym yn sôn am y cyfnod pontio yn eich papur. Nawr, mae Dr Tobias Lock o Brifysgol Caeredin wedi rhoi sgyrsiau ac wedi ysgrifennu papur ar yr heriau cyfreithiol sy'n codi yn ystod y cyfnod pontio. A allwch chi ddweud wrthyf pa ddadansoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran yr agweddau cyfreithiol a allent fod yn newid yn ystod cyfnod pontio a beth yr ydych yn mynd i'w wneud i sicrhau nad yw busnesau Cymru ac economi Cymru yn wynebu heriau ychwanegol gan nad oes unrhyw un wedi meddwl amdanynt yn y sefyllfa gyfreithiol hon?
Hefyd, soniasoch, yn y papur, am wahanu rheoliadau. Nawr, ddoe, roeddem yn bresennol mewn sesiwn bord gron fel pwyllgor, ac un o'r materion a gododd oedd ardystio y tu hwnt i'r UE. Yr hyn nad oeddent yn ei ddymuno oedd dyblygu ardystio yn y DU, lle mae'n rhaid iddynt gael ardystiad y DU ac ardystiad yr UE oherwydd nad oes trafodaethau wedi'u cynnal rhwng y DU a'r UE ar sut y gallant mewn gwirionedd gynrychioli ei gilydd a derbyn ardystiad ei gilydd. Felly, a allwch ddweud wrthyf pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llywodraeth y DU i sicrhau nad yw ein busnesau yn wynebu mwy o fiwrocratiaeth a dyblygu ardystio oherwydd nad oes unrhyw un wedi cydweithio a dweud, 'Gadewch inni sicrhau bod hyn yn gyfartal ar draws yr UE'? Maent ei angen mewn gwirionedd ar draws y byd, ardystio cyfartal, ond o leiaf mae gennym ardystio'r UE ar hyn o bryd. Rydym am sicrhau nad ydym yn cynyddu ac yn gorfod ei ddyblygu o ganlyniad.
Yn olaf, Brif Weinidog, y Bil Masnach. Ni chafodd ei grybwyll, mewn gwirionedd, yn eich papur. Gwyddom fod y Bil Masnach yn cyfeirio at newidiadau i reolau masnach presennol yr UE a sut y cânt eu rhoi ar waith, gan gynnwys yr Awdurdod Rhwymedïau Masnach. A oes modd ichi roi ychydig o fanylion ynghylch sut y gwelwch yr Awdurdod Rhwymedïau Masnach yn dod i mewn? Soniasoch yn eich datganiad am fater dur; rydym yn gwybod bod yr UE bellach wedi rhoi rhwymedïau masnach yn erbyn dur o Tsieina yn benodol. Yn amlwg, mae'n effeithio ar fy etholaeth i yn fawr iawn. Ond sut ydym mewn gwirionedd am fynd i'r afael â rhwymedïau masnach ar ôl Brexit i sicrhau nad yw ein diwydiannau yn dioddef o ganlyniad i fargen fasnach a wnaed gan Lywodraeth y DU, yn enwedig â Tsieina, sy'n caniatáu i ddur a fewnforiwyd ddod i mewn yn rhad? Dyna un enghraifft yn unig, heb sôn am yr hyn sy'n digwydd yn America ac ym mhobman arall. Felly, mae'n bwysig inni edrych ar hynny a sicrhau bod gennym lais o ran rhwymedïau masnach.
Can I thank my colleague David Rees for those questions? If you look at the work that's been done by Cardiff Business School, it does look at what a 'no deal' scenario would be. It is right to say that it identifies some sectors as being more at risk, for example, from tariff barriers, and others from non-tariff barriers, and we're working with those sectors to make sure that we can understand their difficulties.
There is one thing that I hear time and time and time again—I heard it again yesterday—and that is the impact on recruitment, from businesses who are saying to me, 'We recruit from other countries. What happens now if we can't recruit? We are an international organisation, we need the best people from wherever they are. What happens how?' We're not sure how that's going to work in the post-Brexit future.
In terms of the legal challenges that he—. The other thing I should've mentioned is of course we are opening offices around the world, working with the UK Government to make sure that we identify new markets to try and mitigate what a hard Brexit would look like, but let's not pretend we can actually overcome the challenges that that would create.
In terms of legal challenges, much of it depends on what happens in the transitional period. If the UK is willing to accept that the European Court of Justice would still have jurisdiction and EU laws would apply in that transitional period then there's no difficulty. But of course the difficulty arises in terms of the UK saying, 'We're not going to do that'. Who then acts as the trade court? What scope will there be for divergence? All these things are unaddressed.
There is no reason, of course, in devolved areas that a devolved Parliament and Government couldn't just accept new EU regulation and incorporate it into domestic law. There's nothing to stop us doing it, but of course that would be a matter for this Parliament. If we look, for example, at the regulatory bodies: I've mentioned the European Medicines Agency already this afternoon, Euratom, if we look at the regulation of the air industry—none of these things have been addressed. No-one knows yet, and we're only a year away. No-one knows yet how these issues will be resolved in the future, and the Member's quite right to say that nobody wants to see duplication in terms of certification. I've heard some in the UK Government say, 'Well, you see, what Brexit is all about is basically keeping the same rules as the European Union, but it's our choice as to whether we keep them or not'. I've heard some say that. I've heard others talk about a bonfire of regulation. They want a low regulation economy, one where wages are suppressed, where environmental standards are depressed, and that is the classic right-wing ideology when it comes to what Britain should look like beyond Brexit.
In terms of trade remedies, it's hugely important, of course, that we have a role in shaping what that might look like in the future. We know it's a powerful tool. We've seen it in the United States in the last few weeks, and how important that can be, and the effect it can have on economies outside of the USA. That will be an important factor in terms of the discussions that we have with the UK Government as to what the trade relationships and the trade structure within the UK should be in years to come.
A gaf i ddiolch i fy nghyd-Aelod, David Rees, am y cwestiynau hynny? Os edrychwch chi ar y gwaith sydd wedi'i wneud gan Ysgol Busnes Caerdydd, mae'n edrych ar sut beth fyddai senario 'dim bargen'. Mae'n iawn i ddweud ei fod yn nodi bod rhai sectorau mewn mwy o berygl, er enghraifft, o rwystrau tariff, ac eraill o rwystrau nad ydynt yn rhai tariff, ac rydym yn gweithio gyda'r sectorau hynny i wneud yn siŵr y gallwn ddeall eu hanawsterau.
Un peth y clywaf dro ar ôl tro—fe'i clywais eto ddoe—a hynny yw'r effaith ar recriwtio, gan fusnesau sy'n dweud wrthyf, 'Rydym yn recriwtio o wledydd eraill. Beth sy'n digwydd yn awr os na allwn recriwtio? Rydym yn sefydliad rhyngwladol, mae angen inni gael y bobl orau o ble bynnag y maent. Beth sy'n digwydd nawr?' Nid ydym yn sicr sut y mae hynny'n mynd i weithio yn y dyfodol ar ôl Brexit .
O ran yr heriau cyfreithiol y mae—. Y peth arall y dylwn fod wedi'i grybwyll, wrth gwrs, yw ein bod yn agor swyddfeydd ledled y byd, yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr ein bod yn canfod marchnadoedd newydd i geisio lliniaru effaith Brexit caled. Ond gadewch inni beidio ag esgus mewn gwirionedd y gallwn oresgyn yr heriau hynny y byddai'n eu creu.
O ran heriau cyfreithiol, mae llawer o hynny yn dibynnu ar yr hyn sy'n digwydd yn y cyfnod pontio. Os yw'r DU yn fodlon derbyn y byddai Llys Cyfiawnder Ewrop yn dal i gael awdurdodaeth ac y byddai cyfreithiau'r UE yn dal yn berthnasol yn y cyfnod pontio hwnnw, yna nid oes unrhyw anhawster. Ond wrth gwrs mae'r anhawster yn codi o ran y DU yn dweud, 'Nid ydym yn mynd i wneud hynny'. Pwy sydd wedyn yn gweithredu fel llys masnach? Pa gyfle fydd i ymwahanu? Mae angen rhoi sylw i'r holl bethau hyn.
Nid oes unrhyw reswm, wrth gwrs, mewn meysydd datganoledig pam na allai Senedd a Llywodraeth ddatganoledig dderbyn rheoliad newydd yr UE a'i ymgorffori i gyfraith ddomestig. Nid oes dim i'n hatal rhag gwneud hynny, ond wrth gwrs byddai hynny'n fater i'r Senedd hon. Os edrychwn, er enghraifft, ar y cyrff rheoleiddio: rwyf wedi crybwyll yr Asiantaeth Feddyginiaethau Ewropeaidd eisoes y prynhawn yma, sef Euratom. Os edrychwn ar reoleiddio'r diwydiant awyr—nid oes yr un o'r pethau hyn wedi cael sylw. Ni ŵyr unrhyw un eto, a dim ond blwyddyn sydd i fynd. Ni ŵyr unrhyw un eto sut fydd y materion hyn yn cael eu datrys yn y dyfodol, ac mae'r Aelod yn hollol iawn i ddweud nad oes neb am weld dyblygu o ran ardystio. Rwyf wedi clywed rhai yn Llywodraeth y DU yn dweud, 'Wel, welwch chi, yn y bôn yr hyn a olygir gan Brexit yw cadw'r un rheolau â'r Undeb Ewropeaidd, ond ein dewis ni yw eu cadw neu beidio'. Rwyf wedi clywed rhai yn dweud hynny. Rwyf wedi clywed pobl eraill yn sôn am goelcerth o reoliadau. Maent eisiau economi â rheoliadau isel, un lle caiff cyflogau eu ffrwyno, lle mae safonau amgylcheddol yn cael eu dirwasgu, a dyna'r ideoleg asgell dde glasurol pan ddaw'n fater o sut fydd Prydain y tu hwnt i Brexit.
O ran rhwymedïau masnach, mae'n hynod bwysig, wrth gwrs, fod gennym ran wrth lunio sut y gallai edrych yn y dyfodol. Gwyddom ei fod yn arf pwerus. Rydym wedi ei weld yn yr Unol Daleithiau yn yr ychydig wythnosau diwethaf, a pha mor bwysig y gall hynny fod, a'r effaith bosib ar economïau y tu allan i UDA. Bydd hwnnw'n ffactor pwysig o ran y trafodaethau a gawn gyda Llywodraeth y DU ynghylch beth ddylai'r cysylltiadau masnach a'r strwythur masnach fod o fewn y DU yn y blynyddoedd i ddod.
First Minister, I've only got a few, relatively minor points. You know my constituency well, and over the past couple of decades you'll have been aware of the impact of the closure of the mines, the closure of heavy industry. Yet over the last five years there has been significant growth and formation of new companies. A lot of that is due to a number of the projects of Welsh Government, the partnership with local government. In the last five years there have been 1,015 new businesses set up in the Pontypridd constituency, a 53 per cent increase.
I'm glad that you commented a little bit about some of the issues of regulatory frameworks in conjunction with the EU, because one of the concerns that's raised by a number of these companies that export to the European Union is that, 'We can cope with the tariffs, we can manage the tariffs; the problem is there must be no delay on the transit of goods.' The transit of goods is the fundamental point. If they cannot deliver on time then they will lose that particular market and that is their biggest concern and obstacle. And if we are not in the customs union, or something very similar to the customs union, if there is a divergence of regulatory frameworks, we will not be able to trade at all. What can the Welsh Government do in order to ensure that there's some assurance to those small companies that have set up, that have grown in difficult times, that are now facing yet another obstacle from the UK Government because of its approach, its ideological approach and obsession with the customs union?
Brif Weinidog, dim ond ychydig o fân bwyntiau sydd gennyf i. Rydych yn adnabod fy etholaeth yn dda, ac yn ystod yr ychydig ddegawdau diwethaf byddwch wedi bod yn ymwybodol o effaith cau'r pyllau glo, cau diwydiant trwm. Eto dros y pum mlynedd diwethaf, bu twf sylweddol a ffurfio cwmnïau newydd. Mae llawer o hynny oherwydd nifer o brosiectau Llywodraeth Cymru, y bartneriaeth â llywodraeth leol. Yn y pum mlynedd diwethaf sefydlwyd 1,015 o fusnesau newydd yn etholaeth Pontypridd, cynnydd o 53 y cant.
Rwy'n falch eich bod wedi sôn ychydig am rai o'r materion yn ymwneud â fframweithiau rheoleiddio ar y cyd gyda'r UE, oherwydd un o'r pryderon a godir gan nifer o'r cwmnïau hyn sy'n allforio i'r Undeb Ewropeaidd yw, 'Gallwn ymdopi â'r tariffau, gallwn reoli'r tariffau; y broblem yw na ellir cael unrhyw oedi wrth gludo nwyddau.' Y pwynt sylfaenol yw cludo nwyddau. Os na allant ddosbarthu'n brydlon, byddant yn colli'r farchnad benodol honno a dyna eu pryder a'u rhwystr mwyaf. Ac os nad ydym yn yr undeb tollau, neu rywbeth tebyg iawn i undeb tollau, os oes gwahaniaeth o ran fframweithiau rheoleiddio, ni fyddwn yn gallu masnachu o gwbl. Beth all Llywodraeth Cymru ei wneud er mwyn sicrhau bod rhywfaint o sicrwydd i'r cwmnïau bach hynny sydd wedi'u sefydlu, sydd wedi tyfu mewn cyfnod anodd, sydd yn awr yn wynebu rhwystr eto gan Lywodraeth y DU oherwydd ei dull gweithredu, ei hymagwedd ideolegol a'i hobsesiwn gyda'r undeb tollau?
There is no doubt in my mind that staying in the customs union is the best way forward. I've seen no evidence of any alternative arrangement that delivers anything that is as good as the arrangements that we have now or anything that would be better in the future. If you're a business at the moment and you export to the European Union or, indeed, you supply a business that exports to the European Union, you are reliant on the free flow of trade. What Brexit has the capacity to do, although it doesn't have to do it this way, is to impose a vast bureaucracy on businesses—more form-filling, more red tape, more delay. This is particularly true and particularly acute in, for example, the fishing industry, where, of course, goods are highly perishable, they need to be moved very quickly, the industry's highly dependent on exports—sending goods to markets where people will pay the most and put more money into those who work in the fishing industry's pockets. The last thing they want is to have to fill in forms before they go, to find queues in ports such as Dover because the physical infrastructure isn't there—and no steps have been taken, to my mind, to address the issue of infrastructure. Checks at the ports—where will they be carried out? That's not been done; the work for that hasn't happened yet. All these things are barriers, let alone potential tariffs, but all those barriers will be put in place for business. The Member asked the question: what comfort can I give him? The comfort that I can give him is this, that we will continue to fight to ensure that businesses have access to our biggest single market, free of bureaucracy and part of the customs union.
Does dim amheuaeth yn fy meddwl i mai aros yn yr undeb tollau yw'r ffordd orau ymlaen. Nid wyf wedi gweld unrhyw dystiolaeth o unrhyw drefniant amgen sy'n cyflawni unrhyw beth cystal â'r trefniadau sydd gennym nawr neu unrhyw beth a fyddai'n well yn y dyfodol. Os ydych yn fusnes ar hyn o bryd ac yn allforio i'r Undeb Ewropeaidd neu, yn wir, yn cyflenwi busnes sy'n allforio i'r Undeb Ewropeaidd, rydych yn dibynnu ar lif masnach rydd. Yr hyn y gall Brexit ei wneud, er nad oes yn rhaid iddo ei wneud y ffordd hon, yw gosod biwrocratiaeth enfawr ar fusnesau—mwy o lenwi ffurflenni, mwy o fiwrocratiaeth, mwy o oedi. Mae hyn yn arbennig o wir ac yn arbennig o ddifrifol yn achos y diwydiant pysgota, er enghraifft, lle, wrth gwrs, mae nwyddau yn hynod ddarfodus, ac mae angen iddynt gael eu symud yn gyflym iawn. Mae'r diwydiant hwnnw'n llwyr ddibynnol ar allforio—anfon nwyddau i farchnadoedd lle bydd pobl yn talu fwyaf ac yn rhoi mwy o arian ym mhocedi'r rhai sy'n gweithio yn y diwydiant pysgota. Y peth olaf y maent yn ei ddymuno yw gorfod llenwi ffurflenni cyn iddynt fynd, canfod ciwiau mewn porthladdoedd megis Dover oherwydd nad yw'r seilwaith ffisegol yno—ac nid oes camau wedi'u cymryd, yn fy marn i, i fynd i'r afael â mater seilwaith. Gwiriadau yn y porthladdoedd—lle byddan nhw'n cael eu cynnal? Nid yw hynny wedi cael ei wneud; nid yw'r gwaith ar gyfer hynny wedi digwydd eto. Mae'r holl bethau hyn yn rhwystrau, heb sôn am dariffau posib, ond bydd pob un o'r rhwystrau hynny ar waith ar gyfer busnes. Gofynnodd yr Aelod y cwestiwn: pa gysur y gallaf i ei roi iddo? Y cysur y gallaf ei roi iddo yw hwn, y byddwn yn parhau i frwydro i sicrhau bod gan fusnesau fynediad at ein marchnad sengl fwyaf, y byddant yn rhydd o fiwrocratiaeth ac yn rhan o undeb tollau.
Diolch i'r Prif Weinidog am y datganiad heddiw ac am y papur sydd wedi cael ei gyhoeddi. Y ffaith amdani, wrth gwrs, yw bod y papur hwn, yn ogystal â'r dadansoddiad a ryddhawyd yn y dirgelwch, fel petai, o San Steffan, wedi datgelu bod cost i Brexit i economi Cymru—beth bynnag fo'r seniaro rŷch chi'n ei dilyn, mae yna gost. Mae yna gost arbennig, fel sydd wedi cael ei amlinellu yn y papur yma, i'r sector defaid, o ran amaeth, difrifol iawn yn yr hyn sy'n cael ei ddisgrifio. Mae'n rhaid i ni gofio bod, tu ôl i'r sector yna—ie, mae yna economi, rhan o'r economi, ond mae yna bobl, cymunedau, tirwedd, rheoli dŵr, rheoli'r amgylchfyd, yr iaith Gymraeg, a ffordd o fyw sydd wedi bod yn trin tirwedd Cymru ers dros ddwy filenia, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cadw ffocws ar yr hyn sydd yn hynod bwysig i ni fel cenedl, yn ogystal â phwysig i ni fel economi. Mae hynny yn rhywbeth i'w gofio yn hyn.
A gaf i jest ofyn iddo fe sut mae'n bwriadu mynd ymlaen â'r gwaith yma nawr? Roedd Adam Price wedi gofyn i chi ynglŷn â rhanbarthau a delio â Llywodraethau eraill. Rŷch chi wedi gweld, mae'n siŵr, bod Prif Weinidog Llafur Gibraltar yn dweud bod cyfansoddiad Gibraltar yn rhoi hawl, yn ei dyb ef, i fusnes ardollau a thariffau gael ei benderfynu gan Gibraltar, tu fewn i'r cyfansoddiad a gafodd ei gymeradwyo yn y refferendwm yn 2006. Gwnaethoch chi fynd draw i Gibraltar ym mis Mehefin, rydw i'