Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
24/01/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Mae'n bleser gen i gyhoeddi, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018, a Deddf Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) 2018, wedi cael y Cydsyniad Brenhinol heddiw.
It gives me great pleasure to announce that, in accordance with Standing Order 26.75, the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018, and the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Act 2018, have been given Royal Assent today.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, a'r cwestiwn cyntaf, John Griffiths.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance, and the first question is from John Griffiths.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddyraniad Llywodraeth Cymru o arian cyfalaf? OAQ51619
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government's allocation of capital funding? OAQ51619
Diolch, Llywydd. Despite the pressures on our capital budgets, the Welsh Government will deploy almost £5 billion in support of infrastructure priorities across the whole of Wales, including, for example, building 20,000 affordable homes, delivering twenty-first century schools and protecting the future of our environment.
Diolch, Lywydd. Er gwaethaf y pwysau ar ein cyllidebau cyfalaf, bydd Llywodraeth Cymru yn gwario bron i £5 biliwn i gefnogi blaenoriaethau seilwaith ledled Cymru, gan gynnwys, er enghraifft, adeiladu 20,000 o gartrefi fforddiadwy, darparu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain a diogelu dyfodol ein hamgylchedd.
Cabinet Secretary, Coleg Gwent plans to relocate its Newport campus to the city-centre riverfront, which could be transformative for further education in Newport, would involve collaboration with the University of South Wales and their city-centre campus in Newport, and is also very much backed by Newport City Council in terms of wider regeneration plans. In general terms, I wonder whether you could tell me what sort of Welsh Government capital funding is available for that sort of project, in terms of direct Welsh Government capital funding and also, perhaps, in terms of alternative, not-for-profit models of providing necessary finance.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae Coleg Gwent yn bwriadu adleoli eu campws yng Nghasnewydd i leoliad ar lannau'r afon yng nghanol y ddinas, a allai fod yn drawsnewidiol ar gyfer addysg bellach yng Nghasnewydd, byddai'n golygu cydweithio â Phrifysgol De Cymru a'u campws hwy yng nghanol dinas Casnewydd, ac fe'i cefnogir gan Gyngor Dinas Casnewydd o ran cynlluniau adfywio ehangach. Yn gyffredinol, tybed a allech ddweud wrthyf pa fath o cyllid cyfalaf sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y math hwnnw o brosiect, o ran cyllid cyfalaf uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru a hefyd, efallai, o ran modelau amgen, dielw o ddarparu cyllid angenrheidiol.
I thank the Member for that supplementary question. I'm very familiar with the University of South Wales's riverfront presence at the city-centre campus in Newport, which is highly successful, and I'm aware of the other plans to which the Member has made reference. The Welsh Government has a strong record of investing in education in Newport, alongside the city council. We are investing over £50 million in the twenty-first century schools programme in the Newport area, and the Welsh Government is funding £25.5 million of that. And all of that, as the Member will know, is against a background in which our capital budgets are £400 million lower in the coming financial year than they were in 2009-10, with all the impact that that has on our ability to fund important schemes. We are pressing ahead with the mutual investment model in Wales. That will make a contribution to the twenty-first century schools band B programme, and I've no doubt that, as the scheme that the Member refers to moves forward, we will look to see whether there is anything we can do, through conventional capital or through innovative ways of funding, should that scheme come to our attention.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw. Rwy'n gyfarwydd iawn â phresenoldeb Prifysgol De Cymru ar lannau'r afon ar y campws yng nghanol dinas Casnewydd, sy'n hynod lwyddiannus, ac rwy'n ymwybodol o'r cynlluniau eraill y cyfeiriodd yr Aelod atynt. Mae gan Lywodraeth Cymru hanes cryf o fuddsoddi mewn addysg yng Nghasnewydd, ochr yn ochr â chyngor y ddinas. Rydym yn buddsoddi dros £50 miliwn yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn ardal Casnewydd, ac mae Llywodraeth Cymru yn ariannu £25.5 miliwn o hwnnw. A hynny i gyd, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, yn erbyn cefndir lle mae ein cyllidebau cyfalaf £400 miliwn yn llai yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod nag yr oeddent yn 2009-10, gyda'r holl effaith y mae hynny'n ei gael ar ein gallu i ariannu cynlluniau pwysig. Rydym yn bwrw ymlaen â'r model buddsoddi cydfuddiannol Cymru. Bydd hynny'n gwneud cyfraniad at fand B rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac nid oes gennyf amheuaeth, wrth i'r cynllun y mae'r Aelod yn cyfeirio ato symud ymlaen, y byddwn yn edrych i weld a oes unrhyw beth y gallwn ei wneud, drwy gyfalaf confensiynol neu drwy ffyrdd arloesol o ariannu, pe bai'r cynllun hwnnw'n dod i'n sylw.
You would have heard me yesterday asking the First Minister about the M4 relief road around Newport, Cabinet Secretary. Obviously, in the committee's inquiry last week, there was indication there was substantial cost increases to this particular project. As the Finance Secretary, and having responsibility for capital budgets, where do you believe the tipping point for this scheme is, with the cost overruns that are currently projected? Because the Cabinet Secretary for economic development did indicate, when questioned by the Member for Llanelli, that there was a tipping point. So, what assessment have you made of this scheme and the ability for this scheme to actually go forward?
Byddwch wedi fy nghlywed yn gofyn i'r Prif Weinidog ddoe am ffordd liniaru'r M4 o amgylch Casnewydd, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn amlwg, yn ymchwiliad y pwyllgor yr wythnos diwethaf, roedd arwydd bod cynnydd sylweddol yng nghostau'r prosiect penodol hwn. Fel Ysgrifennydd Cyllid, sydd a chyfrifoldeb am gyllidebau cyfalaf, ymhle y credwch y mae'r pwynt tyngedfennol ar gyfer y cynllun hwn, gyda'r costau ychwanegol a ragwelir ar hyn o bryd? Oherwydd mae Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am ddatblygu economaidd wedi dynodi, pan gafodd ei holi gan yr Aelod dros Lanelli, fod yna bwynt tyngedfennol. Felly, pa asesiad a wnaethoch o'r cynllun hwn a'r gallu i fwrw ymlaen ag ef mewn gwirionedd?
Well, Llywydd, a decision of that sort would be a policy decision; it would be for my colleague Ken Skates to take the responsibility for that. As the finance Minister, my approach to the M4 relief road has always been to respect the independence of the local public inquiry, not to make allocations directly to the department for the M4 relief road until the outcome of that local public inquiry is known. I do hold money in central reserves, sufficient to go ahead with the project, but until we know what the local public inquiry will say, I think it is a more sensible course of action to hold that money centrally and to make allocation decisions in the light of the inquiry's report.
Wel, Lywydd, byddai penderfyniad o'r fath yn benderfyniad polisi; fy nghyd-Aelod, Ken Skates fyddai'n cymryd y cyfrifoldeb dros hynny. Fel y Gweinidog cyllid, fy ymagwedd i tuag at ffordd liniaru'r M4 erioed yw parchu annibyniaeth yr ymchwiliad cyhoeddus lleol, nid gwneud dyraniadau uniongyrchol i'r adran ar gyfer ffordd liniaru'r M4 hyd nes y byddwn yn gwybod beth yw canlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus lleol hwnnw. Mae arian wedi'i gadw mewn cronfeydd canolog, digon i fwrw ymlaen â'r prosiect, ond hyd nes y byddwn yn gwybod beth fydd yr ymchwiliad cyhoeddus lleol yn ei ddweud, credaf ei bod yn fwy synhwyrol i ni gadw'r arian hwnnw'n ganolog a gwneud penderfyniadau ynglŷn â dyrannu yng ngoleuni adroddiad yr ymchwiliad.
Of course, the cost increases are mainly due to the fact that £136 million extra has been allocated to meet the concerns of the port in Newport, and that presumably, as Cabinet Secretary, is something that you have approved of, or at least signed off. Now, you've mentioned the money that you have in the budget next year. As I understand it, you have £150 million in capital reserves and the ability to borrow another £125 million, so that makes a total of £275 million that could potentially be used next year as capital money towards the new M4, as we should call it. Can you confirm that you are not able, and will not seek, to spend that money, yes, until the public inquiry has reported, but also until there's been a vote on a supplementary budget in this Assembly?
Wrth gwrs, mae'r cynnydd yn y costau yn deillio'n bennaf o'r ffaith bod £136 miliwn ychwanegol wedi ei ddyrannu i ateb pryderon ynglŷn â'r porthladd yng Nghasnewydd, ac mae hynny, mae'n debyg, fel Ysgrifennydd y Cabinet, yn rhywbeth rydych wedi'i gymeradwyo, neu wedi cytuno iddo o leiaf. Nawr, rydych wedi sôn am yr arian sydd gennych yn y gyllideb y flwyddyn nesaf. Fel rwy'n deall, mae gennych £150 miliwn mewn cronfeydd cyfalaf a'r gallu i fenthyca £125 miliwn arall, felly mae hynny'n gwneud cyfanswm o £275 miliwn y gellid ei ddefnyddio y flwyddyn nesaf fel arian cyfalaf tuag at yr M4 newydd, fel y dylem ei galw. A allwch chi gadarnhau nad ydych yn gallu, ac na fyddwch yn ceisio, gwario'r arian hwnnw hyd nes y bydd yr ymchwiliad cyhoeddus wedi adrodd, ie, ond hefyd hyd nes y bydd pleidlais wedi bod ar gyllideb atodol yn y Cynulliad hwn?
Wel, Llywydd, as the Member heard me say, I intend to allow the public inquiry to report before I make allocation decisions. Those allocation decisions would have to be reported to the National Assembly in the normal way and, where they need the approval of the National Assembly, that approval would have to be sought.
Wel, Lywydd, fel y mae'r Aelod wedi fy nghlywed yn dweud, rwy'n bwriadu caniatáu i'r ymchwiliad cyhoeddus adrodd cyn i mi wneud penderfyniadau dyrannu. Byddai'n rhaid i'r penderfyniadau dyrannu hynny gael eu hadrodd i'r Cynulliad Cenedlaethol yn y ffordd arferol, a lle byddant yn galw am gymeradwyaeth y Cynulliad Cenedlaethol, byddai'n rhaid ceisio'r gymeradwyaeth honno.
2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael ag unrhyw wendidau yn y system dreth yng Nghymru? OAQ51625
2. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government efforts to tackle any weaknesses in the tax system in Wales? OAQ51625
Wel, diolch i Siân Gwenllian am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i edrych ar ffyrdd newydd o atal osgoi trethi, osgoi artiffisial a gwella lefelau cydymffurfio ar gyfer yr holl drethi Cymreig. Mae hynny’n cynnwys trethi lleol a’r trethi cenedlaethol fydd yn dod i rym ym mis Ebrill 2018.
Well, may I thank Siân Gwenllian for that question? The Welsh Government is committed to exploring new approaches to deterring tax evasion, artificial avoidance and improving compliance across all the Welsh taxes, including local taxes and the new national taxes, which will be coming into force in April 2018.
Mater y trethi tai haf a thai gwyliau sydd gennyf i dan sylw. Mi anfonodd Steffan Lewis a minnau lythyr atoch chi cyn y Nadolig er mwyn nodi ein pryderon ynglŷn â'r mater o dai haf yn trosglwyddo i gategori tai gwyliau er mwyn osgoi talu treth cyngor. Mae yna dros 500 o eiddo wedi trosglwyddo o'r dreth cyngor i drethi busnes yng Ngwynedd, gan arwain at golled o dros £1.7 miliwn i'r pwrs cyhoeddus. Mi wnaethoch chi ymateb drwy egluro bod yna beth gweithredu wedi digwydd er mwyn mynd i'r afael â'r broblem, ond pa mor hyderus ydych chi fod y rheolau yr ydych chi wedi eu cyflwyno i'r system am daclo'r broblem yn llawn? Onid oes gwneud llawer mwy, mewn gwirionedd?
I wanted to raise the issue of taxing holiday homes and second homes. Steffan Lewis and I sent you a letter before Christmas, noting concerns about the issue of second homes transferring into the holiday home category in order to avoid paying council tax. There are 500 properties that have been transferred from council tax to business tax in Wales, leading to a loss of over £1.7 million to the public purse. You responded by saying that some action had been taken in order to tackle the problem, but how confident are you that the rules that you have introduced into the system are going to tackle this problem in full? Doesn’t far more need to be done, if truth be told?
Wel, Llywydd, a gaf i ddweud gair o ddiolch i Siân Gwenllian am y wybodaeth y mae hi wedi ei rhoi i mi a'r llythyron rydym wedi eu derbyn oddi wrth Steffan Lewis a hithau? Rydw i wedi derbyn cyngor oddi wrth fy swyddogion i. Ar hyn o bryd, rydw i'n meddwl bod rheolau yno i ddelio â'r sefyllfa mae Siân Gwenllian wedi tynnu sylw ati. Nid ydym ni eto mewn sefyllfa lle rydym yn gallu bod yn hyderus ynghylch sut bydd pethau yn troi mas ar y tir ledled Cymru. Rydw i wedi ysgrifennu yn ôl, heddiw, i'r Aelod, ar ôl yr ail lythyr rwyf wedi ei dderbyn, i ddweud, ar ôl ystyried beth mae hi wedi ei ddweud, fy mod i wedi newid cynllun gwaith y polisi trethi newydd rwyf yn mynd i'w gyhoeddi, gobeithio, ym mis Chwefror, i roi'r mater hwn ar y cynllun gwaith ac i wneud mwy dros y flwyddyn sydd i ddod i gasglu gwybodaeth, i weithio gyda'r Valuation Office Agency a gyda'r awdurdodau lleol. Felly, cawn ni weld. Os, ar ddiwedd y dydd, gallwn ni weld drwy'r dystiolaeth fod problem fawr yno, bydd rhaid i ni wneud pethau. Os yw'r pethau sydd gennym ar hyn o bryd yn ddigon cryf i ddelio â'r broblem, wel, bydd y wybodaeth y byddwn ni'n gallu ei chasglu dros y flwyddyn i ddod yn gallu dangos hynny hefyd.
Well, Llywydd, may I thank Siân Gwenllian for the information that she has given to me and the correspondence that we’ve received from both her and Steffan Lewis? I have received advice from my own officials. At present, I believe that the rules are there in order to deal with the situation that Siân Gwenllian has outlined. We are not yet in a position where we can be confident about how things will turn out. I’ve replied, today, to the Member, after receiving her second letter, to tell her that, having considered her words, I have changed the new policy on the taxes that I will be publishing, hopefully, in February, in order to include this issue in the work programme and to do more over the years, working with the Valuation Office Agency and the local authorities. And, so, we shall see. Ultimately, if we see from the evidence that there is a big problem, then we will have to take action. However, if the current measures are robust enough to deal with the problem, the data that we'll be able to collect over the coming year will reflect that also.
Does the Cabinet Secretary agree with me on the importance of ensuring that all Welsh income tax payers are identified prior to income tax being partially devolved and that we don't want the same difficulties that occurred on income tax devolution in Scotland, where a number of people were misallocated?
A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi ynglŷn â phwysigrwydd sicrhau bod holl dalwyr y dreth incwm yng Nghymru yn cael eu nodi cyn bod treth incwm yn cael ei datganoli'n rhannol, ac nad ydym eisiau wynebu'r un anawsterau a gododd wrth ddatganoli treth incwm yn yr Alban, pan gafodd nifer o bobl eu camddosbarthu?
Well, this is a very important question and thanks to Mike Hedges for raising it. He is right to say that, when income tax responsibilities were devolved to Scotland, there were some teething troubles, which Her Majesty's Revenue and Customs experienced in correctly identifying those individuals who were now to be liable for Scottish rates of income tax. HMRC tell us that they have learnt through that experience that they are better placed to make sure that, as Welsh rates of income tax become a reality as of April of this year, they will be able to avoid some of the difficulties that they experienced first time round. There are advantages, as Members will know, in going second in some of these things. However, the executive who has primary responsibility for these matters at HMRC is coming to the Finance Committee on Wednesday of next week so that he can be scrutinised on these matters. I will be meeting him on the same day, and I will certainly be looking for further assurances from him that, as Welsh income tax responsibilities become a reality, HMRC will be able to deliver on their side of that bargain.
Wel, mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn a diolch i Mike Hedges am ei godi. Mae'n gywir yn dweud, pan ddatganolwyd cyfrifoldebau treth incwm i'r Alban, fod yna rai problemau cychwynnol wedi'u profi gan Gyllid a Thollau Ei Mawrhydi o ran nodi'n gywir pa unigolion a oedd bellach yn ddarostyngedig i gyfraddau treth incwm yr Alban. Mae CThEM yn dweud wrthym eu bod wedi dysgu o'r profiad hwnnw a'u bod mewn sefyllfa well i sicrhau, pan fydd cyfraddau treth incwm Cymru yn dod yn realiti o fis Ebrill eleni ymlaen, y bydd modd iddynt osgoi rhai o'r anawsterau a gawsant y tro cyntaf. Mae yna fanteision, fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, mewn dod yn ail gyda rhai o'r pethau hyn. Fodd bynnag, mae'r swyddog gweithredol sydd â'r cyfrifoldeb pennaf am y materion hyn yn CThEM yn dod i'r Pwyllgor Cyllid ddydd Mercher yr wythnos nesaf fel y gallwn graffu arno mewn perthynas â'r materion hyn. Byddaf yn ei gyfarfod ar yr un diwrnod, a byddaf yn sicr yn edrych am sicrwydd pellach ganddo, wrth i gyfrifoldebau treth incwm Cymru ddod yn realiti, y bydd CThEM yn gallu cyflawni eu hochr hwy o'r fargen honno.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Questions, now, from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Yn absenoldeb y llefarydd ar gyllid, rydw i'n gobeithio y gwnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet faddau i fi am grybwyll iechyd. Ond peidiwch â phoeni—yng nghyd-destun dyraniad cyllidebau mae fy nghwestiynau i.
Ysgrifennydd Cabinet, sut mae Llywodraeth Cymru, wrth ddyrannu arian i gyrff cyhoeddus mawr fel y gwasanaeth iechyd, yn sicrhau bod yr arian yna yn cael ei wario mewn modd sydd yn gyson efo'r egwyddorion sydd wedi cael eu nodi gan y Llywodraeth?
Thank you very much, Llywydd. In the absence of our finance spokesperson, I hope that the Cabinet Secretary will forgive me for mentioning health. But don’t worry—it’s in the context of budgetary allocations.
Cabinet Secretary, how does the Welsh Government, in allocating funds to large public bodies such as the health service, ensure that those funds are spent in a way that is consistent with the principles set out by Government?
Well, Llywydd, that is essentially a matter for the Cabinet Secretary with responsibility for the health service, but I am familiar enough with that field to know that he will have very direct ways in which, through his contacts with chairs, and then with chief executives, he will be keeping a direct track on the way in which the money that we are able to provide for the health service in Wales is then properly applied by those large organisations, as Rhun ap Iorwerth has said—that they apply the money we're able to provide for them in the most effective way. I meet monthly with the Cabinet Secretary for Health and Social Services so that, from my responsibility as managing the overall budget, I'm able to keep in touch with the way in which he is managing that very significant slice of the Welsh Government that falls to him.
Wel, Lywydd, mae hwnnw, yn y bôn, yn fater i'r Ysgrifennydd Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros y gwasanaeth iechyd, ond rwy'n ddigon cyfarwydd â'r maes hwnnw i wybod y bydd ganddo ffyrdd uniongyrchol iawn o olrhain, drwy ei gysylltiadau â chadeiryddion, ac yna gyda phrif weithredwyr, y ffordd y mae'r arian y gallwn ei ddarparu ar gyfer y gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn cael ei ddefnyddio'n briodol gan y cyrff mawr hynny, fel y mae Rhun ap Iorwerth wedi'i ddweud—eu bod yn defnyddio'r arian y gallwn ei ddarparu ar eu cyfer yn y ffordd fwyaf effeithiol. Rwy'n cyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol bob mis fel fy mod, yn unol â fy nghyfrifoldeb dros reoli'r gyllideb gyffredinol, yn gallu cadw mewn cysylltiad â'r ffordd y mae'n rheoli'r darn sylweddol iawn hwnnw o Lywodraeth Cymru y mae'n gyfrifol amdano.
Diolch yn fawr iawn. Rydw i yn gweld yr ateb yna yn ddefnyddiol. Mae hi yn nod, er enghraifft, gan y Llywodraeth i gynyddu gwasanaethau gofal iechyd yn y gymuned, ond mae hi'n anodd gwirio a ydy hynny'n digwydd o ran lle mae'r arian yn mynd oherwydd mai un llinell gyllid yr ydym ni'n ei chael gennych chi fel Ysgrifennydd Cabinet. Onid ydych chi'n credu bod yna le i roi rhagor o is-linellau cyllid, os liciwch chi, er mwyn i chi fel Llywodraeth allu gwirio a ydy'r gwasanaeth iechyd yn gwneud yr hyn yr ydych chi yn dymuno iddyn nhw ei wneud, ond hefyd er mwyn ei wneud yn haws i ni fel Aelodau Cynulliad eich dal chi i gyfrif fel Llywodraeth?
Thank you very much. I do consider that to be a useful answer. It is an ambition of Government to enhance healthcare services in the community, but it’s difficult to check whether that’s happening in terms of where the funds are going because we get only a single budget line from you as Cabinet Secretary. Don’t you believe that there is scope to provide some sub-budget lines, in order for you as a Government to check whether the health service is doing what you expect them to do, but also to make it easier for us, as Assembly Members, to hold you, as a Government, to account?
Wel, rydw i'n gyfarwydd, Llywydd, gyda'r pwynt mae'r Aelod yn ei wneud, ac yn y broses yr ydym ni wedi'i defnyddio i greu'r gyllideb y flwyddyn yma, rydym ni wedi rhoi mwy o fanylion ar lefel is na'r lefel yr ŷm ni wedi'i roi o'r blaen yn yr ail gam yn y broses newydd. Ble rŷm ni yn gallu gwneud mwy i roi mwy o fanylion i helpu'r Aelodau i graffu ar beth rŷm ni'n ei wneud fel Llywodraeth, rŷm ni'n agored i weithio gyda'r Pwyllgor Cyllid a phobl arall i weld sut ŷm ni'n gallu ei wneud. Rydw i'n meddwl yr ŷm ni wedi mynd cam ymlaen yn y broses yna, yn y broses newydd yr ŷm ni wedi'i defnyddio dros yr hydref.
Well, Llywydd, I am familiar with the point that the Member makes, and in the process of creating the budget for this year, we have given more detail on a lower level than previously in the second phase of the new process. And where we are able to do more to give greater detail in order to assist the Members to scrutinise as a Government, we are very happy to collaborate with the Finance Committee and others in order to see how best to achieve this. I do believe that we have made progress in the new process that we’ve used over the autumn.
Mae cyfrifoldeb, wrth gwrs, arnoch chi fel Ysgrifennydd Cabinet i wneud yn siŵr bod yr arian cyhoeddus yng Nghymru yn cael ei wario mor effeithiol â phosibl, ac rydw i'n gwerthfawrogi, o'ch ateb cynharach chi, eich bod chi yn cael cyfarfodydd efo'r Ysgrifenyddion Cabinet yn y gwahanol feysydd er mwyn trio pwyso a mesur a ydy pethau yn mynd i'r cyfeiriad iawn. Ond mae yna un enghraifft arall benodol: rydym ni'n gwybod bod gwariant ar ofal sylfaenol, primary care, wedi gostwng yn sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf—mae'n rhyw 7 y cant o'r cyfanswm o wariant iechyd rŵan o gymharu ag 11 y cant flynyddoedd yn ôl. Rydw i'n meddwl y dylid mynd yn ôl i 11 y cant, ac mae eich cydweithiwr yr Ysgrifennydd dros iechyd yn dweud bod angen cryfhau gofal sylfaenol. Ond sut ydych chi, fel yr Ysgrifennydd dros Gyllid, yn gallu pwyso ar eich cydweithwyr yn y Cabinet i sicrhau bod gofal sylfaenol, yn y cyd-destun yma, yn cael y gefnogaeth rydym ni'n ei glywed y mae fod i'w chael, a bod y gefnogaeth yna'n dod yn ariannol?
There’s a responsibility on you as Cabinet Secretary to ensure that public funds in Wales are spent as effectively as possible, and I appreciate, from your earlier answer, that you do hold meetings with Cabinet Secretaries in different areas in order to assess whether things are going in the right direction. To give one specific example, we know that expenditure on primary care has reduced significantly over the past years: it's some 7 per cent of the total healthcare spend now, as compared with 11 per cent years ago. I believe we should go back to 11 per cent and your colleague the Cabinet Secretary for health says that we do need to strengthen primary care. But how do you, as the Cabinet Secretary for Finance, actually put pressure on your colleagues in the Cabinet in order to ensure that primary care in this context does receive the support that we hear it needs and that that support is provided in financial terms?
Llywydd, the Member was careful to make a distinction, but it is an important distinction, between the proportion of the budget that goes to primary care and the absolute investment in primary care, because the absolute investment in primary care has gone up over the years, albeit that as a proportion of the total budget it has taken less. Now, I know that the Cabinet Secretary for Health and Social Services is very keen to address that issue. That is why we fund primary care clusters directly. That is why we have preserved the integrated care fund again this year.
But I put this point to the Member, that one of the reasons why, as a proportion of the health budget, primary care has not had the share that other parts of the health service have had is because of the way in which public debate and debate here too focuses so heavily on hospital services, and we talk far less about primary and community services. So, every time there is a debate about services that might be altered in a hospital setting, we have huge debates. When changes happen at primary care level, there is far less attention to them. Partly, the reason that hospitals have taken a larger share of a growing budget is because of the way in which debates around the future of the health service are conducted.
Lywydd, roedd yr Aelod yn ofalus i nodi gwahaniaeth, ond mae'n wahaniaeth pwysig, rhwng y gyfran o'r gyllideb sy'n mynd at ofal sylfaenol a'r buddsoddiad absoliwt mewn gofal sylfaenol, oherwydd mae'r buddsoddiad absoliwt mewn gofal sylfaenol wedi cynyddu dros y blynyddoedd, er ei fod wedi cymryd llai fel cyfran o'r gyllideb gyfan. Nawr, gwn fod yr Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn awyddus iawn i fynd i'r afael â'r mater hwnnw. Dyna pam ein bod yn ariannu clystyrau gofal sylfaenol yn uniongyrchol. Dyna pam ein bod wedi cynnal y gronfa gofal integredig eto eleni.
Ond rwy'n nodi wrth yr Aelod, mai un o'r rhesymau pam nad yw gofal sylfaenol, fel cyfran o'r gyllideb iechyd, wedi cael y gyfran y mae rhannau eraill o'r gwasanaeth iechyd wedi'i gael yw oherwydd y ffordd y mae dadleuon cyhoeddus, a dadleuon yma hefyd, yn rhoi cymaint o bwyslais ar wasanaethau ysbyty, ac rydym yn siarad llawer llai am wasanaethau sylfaenol a chymunedol. Felly, bob tro y ceir dadl am wasanaethau y gellid eu newid mewn lleoliad ysbyty, cawn ddadleuon enfawr. Pan fo newidiadau'n digwydd ar lefel gofal sylfaenol, mae llawer llai o sylw yn cael ei roi iddynt. Yn rhannol, y rheswm y mae ysbytai wedi cymryd cyfran fwy o gyllideb gynyddol yw oherwydd y ffordd y cynhelir dadleuon ynghylch dyfodol y gwasanaeth iechyd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.
Conservative spokesperson, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Finance Secretary, yesterday, the First Minister didn't fully answer the leader of the opposition's question on an upper funding cap for the proposed M4 relief road. Are you prepared to give details of a cap, or is the Welsh Government happy for the costs simply to spiral?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd Cyllid, ddoe, ni wnaeth y Prif Weinidog ateb cwestiwn arweinydd yr wrthblaid ar gap ariannu uchaf ar gyfer ffordd liniaru arfaethedig yr M4 yn llawn. A ydych yn barod i roi manylion y cap, neu a yw Llywodraeth Cymru yn hapus i'r costau godi i'r entrychion?
Wel, Llywydd, I tried to say earlier it's not my responsibility to have the policy decisions in relation to the M4 relief road. My responsibility is to manage the budget and to make sure that there are finances available to pursue key priorities. In this case, the new M4 is being considered through an independent local inquiry, and until that inquiry reports I will not make direct allocations, because the need for allocations will be dependent on what that inquiry concludes.
Wel, Lywydd, ceisiais ddweud yn gynharach nad fy nghyfrifoldeb i yw gwneud y penderfyniadau polisi mewn perthynas â ffordd liniaru'r M4. Fy nghyfrifoldeb i yw rheoli'r gyllideb a gwneud yn siŵr bod arian ar gael i fynd ar drywydd blaenoriaethau allweddol. Yn yr achos hwn, mae'r M4 newydd yn cael ei hystyried drwy ymchwiliad lleol annibynnol, a hyd nes y bydd yr ymchwiliad hwnnw'n adrodd ni fyddaf yn gwneud dyraniadau uniongyrchol, oherwydd bydd yr angen am ddyraniadau yn dibynnu ar gasgliadau'r ymchwiliad.
Diolch. I don't disagree with what you've just said, finance Secretary, and I appreciate that there's currently an ongoing public inquiry looking into the different possible solutions and routes for the M4 and that should be allowed to take its course. I also appreciate that there's a policy issue to be debated here, and you're not the Secretary to do that with. However, I'm asking you specifically about the financing of the scheme, and, as finance Secretary, you do have an overall view for achieving and securing public value for money for the taxpayer. As I understand it, the current estimated cost is in the region of £1.4 billion. However, apparently, this doesn't include estimations of VAT, inflation, or future maintenance costs. Have any of these been factored in and what is your current estimate of the total cost of the M4 relief road?
Diolch. Nid wyf yn anghytuno â'r hyn rydych newydd ei ddweud, Ysgrifennydd Cyllid, ac rwy'n deall bod ymchwiliad cyhoeddus ar y gweill ar hyn o bryd sy'n edrych ar wahanol atebion a llwybrau posibl ar gyfer yr M4 a dylid caniatáu iddo ddilyn ei gwrs. Rwyf hefyd yn deall bod mater polisi i'w drafod yma, ac nad chi yw'r Ysgrifennydd i drafod hynny. Fodd bynnag, rwy'n gofyn i chi'n benodol ynglŷn ag ariannu'r cynllun, ac fel Ysgrifennydd cyllid, mae gennych farn gyffredinol ar gyflawni a sicrhau gwerth cyhoeddus am arian i'r trethdalwr. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r gost amcangyfrifedig gyfredol oddeutu £1.4 biliwn. Fodd bynnag, mae'n debyg nad yw hyn yn cynnwys amcangyfrifon o'r TAW, chwyddiant, na chostau cynnal a chadw yn y dyfodol. A oes unrhyw un o'r rhain wedi cael eu cynnwys a beth yw eich amcangyfrif cyfredol o gyfanswm cost ffordd liniaru'r M4?
Well, Llywydd, the way in which costs for the M4 relief road are presented to the Assembly are entirely in line with the conventions that are used across Governments in reporting such sums. So, there's nothing unusual in the fact that we report the sums in current prices, rather than in prices as they may be later on. What I can report to Members is this: where there is a need for funds for taking forward the public inquiry, for example, this year, and some enabling works that have been required, I am in a position to provide those funds to the Cabinet Secretary involved, and I remain confident that, should the scheme get the go ahead as a result of the independent local public inquiry, I will be able to use the levers available to me to be able to put the scheme into practice.
Wel, Lywydd, mae'r ffordd y cyflwynir y costau ar gyfer ffordd liniaru'r M4 i'r Cynulliad yn cydymffurfio'n llwyr â'r confensiynau a ddefnyddir ar draws Llywodraethau ar gyfer adrodd ar symiau o'r fath. Felly, nid oes unrhyw beth yn anghyffredin yn y ffaith ein bod yn adrodd y symiau mewn prisiau cyfredol, yn hytrach na'r prisiau fel y gallant fod yn nes ymlaen. Yr hyn y gallaf ei adrodd wrth yr Aelodau yw: lle mae angen arian ar gyfer bwrw ymlaen â'r ymchwiliad cyhoeddus eleni, er enghraifft, a rhywfaint o waith galluogi angenrheidiol, rwyf mewn sefyllfa i ddarparu'r arian hwnnw i'r Ysgrifennydd Cabinet priodol, ac rwy'n parhau'n ffyddiog, pe bai'r cynllun yn cael ei gymeradwyo o ganlyniad i'r ymchwiliad cyhoeddus lleol annibynnol, y byddaf yn gallu defnyddio'r dulliau sydd ar gael i mi i roi'r cynllun ar waith.
Thank you, finance Secretary. I'm getting increasingly concerned, because once again today there appears to be a distinct lack of figures. It wasn't that long ago that the Welsh Government told the Assembly that the cost would be less than £1 billion. I think a guarantee of some form was issued to us, whether it was that word or not, back then. But it now seems that this was grossly underestimated. Now, if you look at examples of other large road schemes in Wales, such as the A465 Heads of the Valleys widening—and, again, policy issue aside on that—that has been subject to many delays and is currently costing an estimated 25 per cent over the original budget. So, you can understand the public's concern about these kinds of projects. The M4 black route will, if chosen, run through sites of special scientific interest and across wetland, making it more complex than many other road schemes would be. Do you not think that, aside from the public inquiry, it's time for a full review of the potential costs of this project to ensure value for money for the taxpayer?
Diolch i chi, Ysgrifennydd cyllid. Rwy'n gynyddol bryderus, oherwydd ymddengys bod diffyg ffigurau pendant unwaith eto heddiw. Nid oes llawer o amser ers i Lywodraeth Cymru ddweud wrth y Cynulliad y byddai'r gost yn llai na £1 biliwn. Credaf ein bod wedi cael rhyw fath o warant, neu beth bynnag oedd y gair a ddefnyddiwyd, bryd hynny. Ond mae'n ymddangos bellach fod yr amcangyfrif hwnnw'n llawer rhy isel. Nawr, os edrychwch ar enghreifftiau o gynlluniau ffyrdd mawr eraill yng Nghymru, megis lledu'r A465 ym Mlaenau'r Cymoedd—ac unwaith eto, gan roi polisi i'r naill ochr ar hynny—mae llawer o oedi wedi bod mewn perthynas â'r cynllun hwnnw ac mae'n costio tua 25 y cant yn fwy na'r gyllideb wreiddiol ar hyn o bryd. Felly, gallwch ddeall pryder y cyhoedd ynghylch y mathau hyn o brosiectau. Bydd llwybr du'r M4, os caiff ei ddewis, yn mynd drwy safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac ar draws gwlyptir, gan wneud y cynllun yn fwy cymhleth nag y byddai llawer o gynlluniau ffyrdd eraill. Onid ydych yn credu, ar wahân i'r ymchwiliad cyhoeddus, ei bod yn bryd cynnal adolygiad llawn o gostau posibl y prosiect hwn er mwyn sicrhau gwerth am arian i'r trethdalwr?
I don't think it's possible to separate the two issues in quite that way, Llywydd, because the costs will be contingent upon the conclusions that the inquiry comes to. So, I don't think it's possible to separate matters in quite that way. Let me say in general to the Member that of course I share his concerns always that spending plans right across the Welsh Government are implemented in the most efficient and cost-efficient way, and that would apply to this scheme in exactly the same way as it would apply to all other ways in which capital investment available to the Welsh Government is paid out in practice.
Nid wyf yn credu ei bod yn bosibl gwahaniaethu rhwng y ddau fater yn yr union ffordd honno, Lywydd, oherwydd bydd y costau'n dibynnu ar gasgliadau'r ymchwiliad. Felly, nid wyf yn credu ei bod yn bosibl gwahaniaethu rhwng y materion yn yr union ffordd honno. Gadewch i mi ddweud yn gyffredinol wrth yr Aelod fy mod, wrth gwrs, yn rhannu ei awydd bob amser i weld cynlluniau gwariant ar draws Llywodraeth Cymru yn cael eu gweithredu yn y ffordd fwyaf effeithlon a chosteffeithiol, a byddai hynny'n wir am y cynllun hwn yn yr un ffordd yn union ag y byddai'n wir am bob ffordd arall y bydd buddsoddiad cyfalaf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn cael ei dalu'n ymarferol.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. We're all awaiting with interest the Cabinet Secretary's decision on the shortlist for new taxes to be published shortly, but does he agree with me that, whilst no tax is ever going to be popular, there'll be greater acceptability amongst the public if they can directly relate the costs that they will incur with the benefits that they will receive? Some of these taxes, of course, embody that principle better than others. Given the pressures on public spending and the inevitable increases in costs that will come about in the area of health and social services in the years ahead, the proposal for a social care levy could be promoted, as long as the scheme that goes along with the tax is a sensible one, in such a way as to maximise the degree of public support for a tax.
Diolch yn fawr, Lywydd. Rydym yn disgwyl gyda diddordeb i weld penderfyniad Ysgrifennydd y Cabinet ar y rhestr fer ar gyfer trethi newydd yn cael ei gyhoeddi cyn bo hir, ond a yw'n cytuno â mi, er na fydd unrhyw dreth yn boblogaidd byth, y bydd yn fwy derbyniol i'r cyhoedd os gallant wneud cysylltiad rhwng y costau y byddant yn eu talu â'r manteision y byddant yn eu cael? Mae rhai o'r trethi hyn, wrth gwrs, yn ymgorffori'r egwyddor honno'n well nag eraill. O ystyried y pwysau ar wariant cyhoeddus a'r cynnydd anochel yn y costau a welir ym maes iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn y blynyddoedd i ddod, gellid hyrwyddo'r cynnig am ardoll gofal cymdeithasol, cyhyd â bod y cynllun sy'n mynd law yn llaw â'r dreth yn un synhwyrol, mewn ffordd sy'n manteisio i'r eithaf ar y gefnogaeth gyhoeddus i dreth.
Well, I understand the point the Member makes, and hypothecation in the sense that people can see what they get for what they pay does have an influence on public acceptability. He will know that successive Chancellors at the UK level have always had antipathy to hypothecation in that way, but where I think the Member is right is that, in the scheme that Professor Gerry Holtham has put forward, and is the basis for these discussions, he does draw on the issue of public acceptability elsewhere, and he uses the example in Japan where there is unhypothecated tax towards social care, but you don't start to pay it until you're 40. Now, I suppose in crude terms you could say that people up to the age of 40 don't believe they're going to get old and don't think this is ever going to be them. Once you turn that corner, you begin to realise that investment in these services may be something that you yourself will have an interest in before all that long, and, in fact, in the Japanese model, as I remember it, the amount you pay towards the tax goes up as you get older. So, the closer you get to the point where you may benefit from it, the more acceptable making a contribution to it appears to get. So, in that sense, I think the Holtham work tends to bear out the general proposition that Mr Hamilton made.
Wel, rwy'n deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, ac mae neilltuo arian, yn yr ystyr y gall pobl weld beth y maent yn ei gael am yr hyn y maent yn ei dalu, yn dylanwadu ar ba mor dderbyniol ydyw i'r cyhoedd. Fe fydd yn gwybod bod Cangellorion olynol ar lefel y DU bob amser wedi gwrthwynebu neilltuo arian yn y ffordd honno, ond credaf fod yr Aelod yn iawn i gyfeirio, yn y cynllun y mae'r Athro Gerry Holtham wedi'i gyflwyno, sef y sail ar gyfer y trafodaethau hyn, at dderbynioldeb y cyhoedd mewn mannau eraill, ac mae'n defnyddio'r enghraifft yn Japan lle y ceir treth heb ei neilltuo tuag at ofal cymdeithasol, ond nid ydych yn dechrau ei thalu nes eich bod yn 40. Nawr, mae'n debyg, yn fras, y gallech ddweud nad yw pobl o dan 40 oed yn credu y byddant yn heneiddio nac yn credu y bydd hyn byth yn berthnasol iddynt hwy. Pan drowch y gornel honno, rydych yn dechrau sylweddoli y gallai buddsoddi yn y gwasanaethau hyn fod yn rhywbeth y bydd gennych ddiddordeb ynddo heb fod yn rhy hir, ac yn wir, ym model Japan, fel rwy'n ei gofio, mae faint rydych yn ei dalu tuag at y dreth yn codi wrth i chi fynd yn hŷn. Felly, mae cyfrannu at y dreth yn ymddangos yn fwyfwy derbyniol wrth i chi agosáu at y pwynt lle y gallech elwa ohoni. Felly, yn yr ystyr hwnnw, credaf fod gwaith Holtham yn tueddu i gadarnhau'r gosodiad cyffredinol a wnaeth Mr Hamilton.
The Cabinet Secretary, like myself, is perennially youthful—we're seeing the horizon recede further from us as we get older—but I accept the general point that he makes. Given that adult social care costs are, on the Health Foundation's predictions, likely to rise by 4 per cent per annum for the next 20 years, and that costs should rise probably to about £2.5 billion by 2030, clearly there is here a potential massive funding problem for the Welsh Government. And therefore it's essential, in my opinion, if there is to be such a levy, that a fund should be created that can't be raided by Governments for other purposes. The Cabinet Secretary will remember that the National Insurance Act 1911—not remember because he was there at the time, but because he's a student of history—the whole basis of that scheme, which created national insurance in Britain, was to create a national insurance fund. Sadly though, that has been regularly raided ever since by the Treasury and the whole contributory principle has been undermined by Conservative Governments as well as by Labour Governments over the years, I think to the lasting disfigurement of the funding of social insurance in this country, and it would be a lot better if we were to hypothecate for a specific purpose. I know the dead hand of the Treasury has precluded this at Westminster but I hope, as a result of devolution, that the Welsh Government will be more enlightened in its consideration of these issues.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet, fel finnau, yn fythol ifanc—rydym yn gweld y gorwel yn mynd yn bellach oddi wrthym wrth i ni fynd yn hŷn—ond rwy'n derbyn y pwynt cyffredinol y mae'n ei wneud. O gofio bod costau gofal cymdeithasol oedolion, yn ôl rhagfynegiadau'r Sefydliad Iechyd, yn debygol o godi 4 y cant bob blwyddyn am yr 20 mlynedd nesaf, a bod costau'n debygol o godi i tua £2.5 biliwn erbyn 2030, mae'n amlwg y gallai hon fod yn broblem ariannu enfawr i Lywodraeth Cymru. Ac felly mae'n hanfodol, yn fy marn i, os bydd ardoll o'r fath, ein bod yn creu cronfa nad yw Llywodraethau'n gallu ei hysbeilio at ddibenion eraill. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cofio Deddf Yswiriant Gwladol 1911—nid cofio am ei fod yno ar y pryd, ond oherwydd ei fod wedi astudio hanes—a sail gyfan y cynllun hwnnw, a greodd yswiriant gwladol ym Mhrydain, oedd i greu cronfa yswiriant gwladol. Yn anffodus, mae'r gronfa honno wedi cael ei hysbeilio gan y Trysorlys yn rheolaidd ers hynny ac mae'r holl egwyddor o gyfrannu wedi cael ei thanseilio gan Lywodraethau Ceidwadol yn ogystal â Llywodraethau Llafur dros y blynyddoedd, ac mae hynny, rwy'n credu, wedi anffurfio'r modd y caiff yswiriant cymdeithasol ei ariannu yn y wlad hon yn barhaol, a byddai'n llawer gwell pe baem yn neilltuo arian at ddiben penodol. Gwn fod llaw farw'r Trysorlys wedi atal hyn yn San Steffan, ond rwy'n gobeithio, o ganlyniad i ddatganoli, y bydd Llywodraeth Cymru yn fwy goleuedig wrth ystyried y materion hyn.
Well, Llywydd, it was Marx who said, 'The older I get, the older I want to be'—but, of course, that was Groucho Marx rather than Karl Marx. The Member is absolutely right when he says that the national insurance fund became a fiction in around 1957, when the Macmillan Government of the time decided to dip into it and to pay for current expenditure out of the receipts that had built up in the fund. Ever since then, national insurance is, in fact, a pay-as-you-go system rather than an insurance-funded system. Professor Holtham's report is very clear that the scheme that he wants to advocate would be one in which money that Welsh citizens might pay for social care purposes in future would have to go into a dedicated fund outside Government, in which there were strong assurances for members of the public that Government couldn't reach into it in times of difficulty, and where there would be strong governance arrangements around it to give people the confidence that, if their money is being paid over for these purposes, that money would be there to be drawn out for these purposes in the future.
Wel, Lywydd, Marx a ddywedodd, 'Po hynaf yr af, yr hynaf rwyf am fod'—ond wrth gwrs, Groucho Marx oedd hwnnw, nid Karl Marx. Mae'r Aelod yn llygad ei le pan ddywed fod y gronfa yswiriant gwladol wedi peidio â bodoli i bob pwrpas oddeutu 1957, pan benderfynodd Llywodraeth Macmillan ar y pryd ei bod am dyrchu i mewn iddi a thalu am wariant cyfredol o'r derbyniadau a oedd wedi cronni yn y gronfa. Ers hynny, mae yswiriant gwladol, mewn gwirionedd, yn system talu wrth ddefnyddio yn hytrach na system wedi'i hariannu gan yswiriant. Mae adroddiad yr Athro Holtham yn glir iawn mai'r math o gynllun y mae am ei hyrwyddo fyddai un lle byddai'n rhaid i arian y gallai dinasyddion Cymru ei dalu at ddibenion gofal cymdeithasol yn y dyfodol fynd i gronfa bwrpasol y tu allan i'r Llywodraeth, gyda sicrwydd cryf i aelodau'r cyhoedd na allai'r Llywodraeth gael mynediad ati ar adegau o anhawster, a lle byddai trefniadau llywodraethu cryf yn ei chylch i roi hyder i bobl, os yw eu harian yn cael ei dalu at y dibenion hyn, y bydd yr arian hwnnw yno i'w dynnu allan at y dibenion hyn yn y dyfodol.
Another way in which the national insurance fund has been described, of course, is as 'the world's largest Ponzi scheme', as it has developed. I hope we will never recreate something in that image here in Wales. What we have the opportunity to do here, I think, is something similar to what Norway has done, for example, in relation to the windfall that it obtained when North Sea oil came on stream and they created a sovereign wealth fund, which is now producing vast dividends for the Norwegian people, on the basis of which their very high standard of living and social insurance and health provision and so on is substantially funded. We don't have wealth of oil but we do have the wealth in the creative abilities of our people. If we could isolate a small portion of national income for a sovereign wealth fund of this kind then we could perhaps help to square the circle of funding of the growing needs of an ageing population and of a health system that is going to be able to cure so many more conditions that, in the past, have led to early deaths. So, either way, part of the growing prosperity of a nation is in the health and well-being of its people and this fits in neatly with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and consideration of taxes with that Act, I think, is absolutely vital if we're to make a success of devolution in this particular sphere.
Ffordd arall y cafodd y gronfa yswiriant gwladol ei disgrifio, wrth gwrs, yw fel 'cynllun Ponzi mwyaf y byd', fel y mae wedi datblygu. Gobeithiaf na fyddwn yn ail-greu rhywbeth felly yma yng Nghymru. Rwy'n credu bod gennym gyfle yma i wneud rhywbeth tebyg i'r hyn a wnaed yn Norwy, er enghraifft, mewn perthynas â'r arian annisgwyl a ddaeth i'w rhan pan ddechreuodd olew Môr y Gogledd lifo ac aethant ati i greu cronfa gyfoeth sofran, sydd bellach yn cynhyrchu difidendau helaeth i bobl Norwy, ac ar y sail honno y mae eu safon byw uchel iawn a'u hyswiriant cymdeithasol a'u darpariaeth iechyd ac ati yn cael ei gyllido i raddau helaeth. Nid oes gennym gyfoeth o olew, ond mae gennym gyfoeth yng ngallu creadigol ein pobl. Os gallwn neilltuo cyfran fach o incwm cenedlaethol ar gyfer cronfa gyfoeth sofran o'r math hwn, yna efallai y gallem helpu i gau cylch ariannu anghenion cynyddol poblogaeth sy'n heneiddio a system iechyd a fydd yn gallu gwella cymaint yn fwy o gyflyrau sydd, yn y gorffennol, wedi arwain at farwolaethau cynnar. Felly, y naill ffordd neu'r llall, rhan o ffyniant cynyddol cenedl yw iechyd a lles ei phobl ac mae hyn yn cyd-fynd yn daclus â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 ac mae'n gwbl hanfodol ein bod yn ystyried trethi gyda'r Ddeddf honno, rwy'n credu, os ydym eisiau sicrhau bod datganoli yn y maes penodol hwn yn llwyddiant.
Well, Llywydd, can I thank the Member for his questions this afternoon? When we published our shortlist of potential taxes under the Wales Act 2014, it was exactly in order to generate a debate about the way in which these potential new powers for Wales could be used for important purposes that matter to people in Wales in the future. Some of the issues that the Member has raised this afternoon I think help to create that sort of debate and have done so in an area, which we all know, given the age structure of our population and what that means for public services in the future, is a debate that is unavoidable if we're to prepare properly for that future.
Wel, Lywydd, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau y prynhawn yma? Pan gyhoeddasom ein rhestr fer o drethi posibl o dan Ddeddf Cymru 2014, yr union reswm dros wneud hynny oedd er mwyn ysgogi trafodaeth am y modd y gellid defnyddio'r pwerau newydd hyn i Gymru at ddibenion a fydd o bwys i bobl yng Nghymru yn y dyfodol. Credaf fod rhai o'r materion a godwyd gan yr Aelod y prynhawn yma yn helpu i greu trafodaeth o'r fath ac maent wedi gwneud hynny mewn maes, fel y mae pawb ohonom yn gwybod, o ystyried strwythur oedran ein poblogaeth a beth y mae hynny'n ei olygu i wasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol, lle mae dadl o'r fath yn anochel os ydym am baratoi'n briodol ar gyfer y dyfodol hwnnw.
Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ51607] yn ôl, felly cwestiwn 4—Angela Burns.
Question 3 [OAQ51607] is withdrawn. Question 4—Angela Burns.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y dyraniad cyllideb i'r portffolio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf? OAQ51620
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on the budget allocation to the health and social services portfolio for the coming year? OAQ51620
I thank the Member for that question. The budget allocation for the health and social services portfolio next year stands at record levels, with £7.3 billion-worth of revenue and £294 million in capital.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae dyraniad y gyllideb ar gyfer portffolio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol y flwyddyn nesaf yn uwch nag erioed ar hyn o bryd, gyda gwerth £7.3 biliwn o refeniw a £294 miliwn mewn cyfalaf.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. I'm actually seeking clarity on the process that you use to determine budget allocations. I listened to your previous answer to the spokesman for Plaid Cymru. I'm not so interested in how you measure the outcomes that the Cabinet Secretary for health is so obviously responsible for, but rather how you yourself will actually determine the percentage of the Government's overall budget. What assumptions do you use? For example, do you simply say, 'Last year, you had x billion pounds; I'm going to add in an inflationary percentage and that's what you get', or do you look at the business case that has been built financially from the ground up and then assess on that balance? And, if you do, are those assumptions in the public domain?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf mewn gwirionedd yn gofyn am eglurder ar y broses a ddefnyddiwch i bennu dyraniadau'r gyllideb. Gwrandewais ar eich ateb blaenorol i lefarydd Plaid Cymru. Nid oes gennyf gymaint o ddiddordeb mewn gwybod sut rydych yn mesur y canlyniadau y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn amlwg yn gyfrifol amdanynt, ond yn hytrach sut y byddwch chi eich hun yn mynd ati i bennu'r ganran o gyllideb gyffredinol y Llywodraeth. Pa ragdybiaethau rydych chi'n eu defnyddio? Er enghraifft, a ydych yn dweud yn syml, 'Y llynedd, roedd gennych x biliwn o bunnoedd; rwyf am ychwanegu canran chwyddiannol a dyna beth a gewch', neu a ydych yn edrych ar yr achos busnes a adeiladwyd yn ariannol o'r gwaelod i fyny ac yna'n asesu yn ôl y balans hwnnw? Ac os ydych, a yw'r rhagdybiaethau hynny'n gyhoeddus?
Llywydd, the way in which allocations are determined across the Government begins with a series of bilateral discussions between me and all other Cabinet colleagues where colleagues make proposals to show how the key priorities of the Government can be met and what the financial implications of doing so would be. It's then my job through those discussions to try and make the sum of money we have, which as the Member will well know on this side of the Chamber we regard as insufficient to meet the needs of the Welsh population—how we can make the very best of the money that we have. Specifically in the health and social services field, we look to meet the commitments that we have made as a Government. That's why we have a new treatments fund; the Cabinet Secretary was able to explain the success of that fund earlier this week. That's why there is £7 million in the budget next year to press on with our determination to lift the capital ceiling in relation to residential care to £50,000.
And in the general health budget, we look to meet what we call the Nuffield gap. The Member will be familiar with the report that was published in the last Assembly that demonstrated that, provided the health service itself went on making the efficiency gains we have to ask of it, there would still be a need, because of demographic pressures and the fact that new treatments become available, for a £200 million additional investment from the Welsh Government. We will have met that in every year of this Assembly term and have gone well beyond it.
Lywydd, mae'r ffordd y pennir dyraniadau ar draws y Llywodraeth yn dechrau gyda chyfres o drafodaethau dwyochrog rhyngof fi a holl gyd-Aelodau eraill y Cabinet lle mae'r cyd-Aelodau'n gwneud cynigion i ddangos sut y gellir bodloni blaenoriaethau allweddol y Llywodraeth a beth fyddai goblygiadau ariannol gwneud hynny. Fy swydd i drwy'r trafodaethau hynny yw ceisio gwneud i'r swm o arian sydd gennym—a bydd yr Aelod yn gwybod yn iawn ein bod ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn ystyried ei fod yn annigonol i ddiwallu anghenion poblogaeth Cymru—sut y gallwn wneud y gorau o'r arian sydd gennym. Yn benodol ym maes iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, rydym yn ceisio cyflawni'r ymrwymiadau rydym wedi eu gwneud fel Llywodraeth. Dyna pam fod gennym gronfa triniaethau newydd; gallodd Ysgrifennydd y Cabinet esbonio llwyddiant y gronfa honno yn gynharach yr wythnos hon. Dyna pam fod £7 miliwn yn y gyllideb y flwyddyn nesaf i fwrw ymlaen â'n penderfyniad i godi'r terfyn cyfalaf mewn perthynas â gofal preswyl i £50,000.
Ac yn y gyllideb iechyd yn gyffredinol, rydym yn ceisio cau'r hyn rydym yn ei alw yn fwlch Nuffield. Bydd yr Aelod yn gyfarwydd â'r adroddiad a gyhoeddwyd yn y Cynulliad diwethaf a oedd yn dangos, hyd yn oed pe bai'r gwasanaeth iechyd ei hun yn parhau i wneud yr enillion effeithlonrwydd y mae'n rhaid i ni ofyn iddo eu gwneud, byddai angen buddsoddiad ychwanegol o £200 miliwn gan Lywodraeth Cymru o hyd oherwydd pwysau demograffig a'r ffaith bod triniaethau newydd yn dod ar gael. Byddwn wedi cyflawni hynny ym mhob blwyddyn o dymor y Cynulliad hwn ac wedi mynd ymhell y tu hwnt iddo.
Cabinet Secretary, can you confirm that the PFI debt in Wales is around a fifth of the cost per head of the UK as a whole? And would you agree that the Welsh Government decision to use our public capital programme to invest in health and social care over the last 18 years has been a principled and responsible way forward for the building of new hospitals in Wales, including Ysbyty Ystrad Fawr, Ysbyty Aneurin Bevan, Ysbyty Cwm Cynon, Ysbyty Cwm Rhondda and Ysbyty Alltwen in Tremadog, and can you again indicate your preferred way forward for funding the health and social care estate in Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi gadarnhau bod dyled mentrau cyllid preifat yng Nghymru tua un rhan o bump o gost y pen y DU yn ei chyfanrwydd? Ac a fyddech yn cytuno bod penderfyniad Llywodraeth Cymru i ddefnyddio ein rhaglen cyfalaf cyhoeddus i fuddsoddi mewn iechyd a gofal cymdeithasol dros y 18 mlynedd diwethaf wedi bod yn ffordd egwyddorol a chyfrifol ymlaen ar gyfer adeiladu ysbytai newydd yng Nghymru, gan gynnwys Ysbyty Ystrad Fawr, Ysbyty Aneurin Bevan, Ysbyty Cwm Cynon, Ysbyty Cwm Rhondda ac Ysbyty Alltwen yn Nhremadog, ac a allwch chi, unwaith eto, nodi pa ffordd ymlaen fyddai orau gennych chi ar gyfer ariannu'r ystâd iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru?
I thank the Member for the question. She is, of course, absolutely right that we have a far smaller exposure to PFI schemes in Wales than any other part of the United Kingdom. The average annual cost per head of PFI schemes in Wales is well under £40 per head, and that's around a fifth of the cost per head for the UK as a whole. Where administrations took a different view, there is, inevitably, a consequence that they have to make provision for. In Wales, the annual charge for PFI liabilities is below 1 per cent of our budget. In Scotland, my colleague the finance Minister has to find 5 per cent of his budget annually to meet PFI liabilities. I well remember, Llywydd, in the very early days of the Assembly the difficult decisions that my colleague Jane Hutt had to make in the PFI field as a result of inheriting schemes when the Assembly was very first established.
I've explained to the Finance Committee previously that I have a hierarchy in mind always in capital expenditure. My first recourse, always, is to use public capital, because that is the cheapest money that we will ever have, and I will always use that first. There are then other means that we are able to deploy—borrowing powers that we now have, funding local authorities and housing associations to borrow in the way that Jane Hutt established, and then, beyond that, the mutual investment model. But, as far as possible, we use public capital in the health field as our first resort, and where we are unable to meet all the needs that we know are there in Wales, as, for example, in our determination to create a new cancer centre at Velindre, then we will use other means to ensure that people in Wales get the services they need.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae hi, wrth gwrs, yn hollol gywir fod gennym lawer llai o gysylltiad â chynlluniau mentrau cyllid preifat yng Nghymru nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig. Mae cost flynyddol gyfartalog y pen y cynlluniau mentrau cyllid preifat yng Nghymru gryn dipyn yn is na £40 y pen, ac mae hynny oddeutu un rhan o bump o gost y pen ar gyfer y DU gyfan. Lle roedd gan weinyddiaethau safbwynt gwahanol, mae yna, yn anochel, ganlyniad sy'n rhaid iddynt ddarparu ar ei gyfer. Yng Nghymru, mae'r tâl blynyddol am ddyledion mentrau cyllid preifat yn is nag 1 y cant o'n cyllideb. Yn yr Alban, mae'n rhaid i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog cyllid, ddod o hyd i 5 y cant o'i gyllideb bob blwyddyn i dalu dyledion mentrau cyllid preifat. Lywydd, yn nyddiau cynnar iawn y Cynulliad, rwy'n cofio'r penderfyniadau anodd y bu'n rhaid i fy nghyd-Aelod Jane Hutt eu gwneud ym maes mentrau cyllid preifat o ganlyniad i etifeddu cynlluniau pan gafodd y Cynulliad ei sefydlu gyntaf.
Rwyf wedi egluro i'r Pwyllgor Cyllid o'r blaen fod gennyf hierarchaeth mewn cof bob amser mewn perthynas â gwariant cyfalaf. Fy ymateb cyntaf, bob tro, yw defnyddio cyfalaf cyhoeddus, am mai dyna'r arian rhataf a fydd gennym byth, a byddaf bob amser yn defnyddio hwnnw yn gyntaf. Mae gennym ddulliau eraill y gallwn eu mabwysiadu wedyn—pwerau benthyca sydd gennym yn awr, ariannu awdurdodau lleol a chymdeithasau tai i fenthyca yn y ffordd a sefydlwyd gan Jane Hutt, ac yna, y tu hwnt i hynny, y model buddsoddi cydfuddiannol. Ond cyn belled ag y bo modd, rydym yn defnyddio cyfalaf cyhoeddus ym maes iechyd fel ein dewis cyntaf, a phan nad ydym yn gallu bodloni'r holl anghenion y gwyddom eu bod yn bodoli yng Nghymru, fel ein penderfyniad, er enghraifft, i greu canolfan ganser newydd yn Felindre, yna byddwn yn defnyddio dulliau eraill i sicrhau bod y Cymry'n cael y gwasanaethau y maent eu hangen.
Tynnwyd cwestiwn 5 [OAQ51629] yn ôl. Cwestiwn 6—David Melding.
Question 5 [OAQ51629] is withdrawn. Question 6—David Melding.
6. Beth oedd y newid mawr yng nghylch cyllideb 2018-19 a benderfynwyd gan y blaenoriaethau a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015? OAQ51613
6. What was the major change in the 2018-19 budget round that was determined by the priorities set out in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015? OAQ51613
8. Sut y gwnaeth Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 ddylanwadu ar ddyraniadau cyllideb Ysgrifennydd y Cabinet? OAQ51612
8. How did the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 influence the Cabinet Secretary's budget allocations? OAQ51612
I thank the Member for the question. Presiding Officer, I understand that you've given your permission for questions 6 and 8 to be grouped together.
Amongst the changes brought about in the 2018-19 budget, the additional investment of £30 million for homelessness over two years, including £10 million specifically for youth homelessness in 2019-20, demonstrates the impact of the Act, and the five ways of working that it sets out, including involvement and prevention in our budget planning.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Lywydd, deallaf eich bod wedi rhoi eich caniatâd i gwestiynau 6 ac 8 gael eu grwpio gyda'i gilydd.
Ymhlith y newidiadau a ddaeth yn sgil cyllideb 2018-19, mae'r buddsoddiad ychwanegol o £30 miliwn ar gyfer digartrefedd dros ddwy flynedd, gan gynnwys £10 miliwn yn benodol ar gyfer digartrefedd ymhlith pobl ifanc yn 2019-20, yn dangos effaith y Ddeddf, a'r pum ffordd o weithio a nodir ynddi, gan gynnwys cyfranogiad ac atal, ar ein proses o gynllunio'r gyllideb.
Cabinet Secretary, I wonder if you realise that there's widespread feeling, I think, on all sides of the Assembly, that we should be more demanding of how this information is presented and therefore scrutinised and connected to the well-being goals. You'll be aware of what the future generations commissioner said to the Finance Committee—and I quote:
'Instead of feeling that the WFG Act had made an impact on the draft Budget, it was closer to resembling last years’, but with a few extra words around it.'
We must be much more dynamic, mustn't we, in how we use this Act, and mark where it has affected decisions and there have been moves into the budget or increasing the budget and items that have moved out of the budget. That's really what this Act demands.
Ysgrifennydd Cabinet, tybed a ydych yn sylweddoli bod teimlad cyffredinol, rwy'n credu, ar bob ochr i'r Cynulliad, y dylem fod yn fwy heriol o ran sut y cyflwynir y wybodaeth hon ac felly, o'r modd y caiff ei chraffu a'i chysylltu â'r nodau llesiant. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r hyn a ddywedodd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wrth y Pwyllgor Cyllid—a dyfynnaf:
Yn hytrach na theimlo bod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol wedi cael effaith ar y Gyllideb ddrafft, roedd yn agosach at fod yn debyg i gyllideb y llynedd, ond gydag ychydig eiriau ychwanegol.
Mae'n rhaid i ni fod yn llawer mwy deinamig, onid oes, o ran sut y defnyddiwn y Ddeddf hon, a nodi ble y mae wedi effeithio ar benderfyniadau a lle yr aethpwyd i mewn i'r gyllideb neu gynyddu'r gyllideb ac eitemau a dynnwyd o'r gyllideb. Dyna beth y mae'r Ddeddf hon yn ei fynnu mewn gwirionedd.
I certainly share the Member's ambition and have taken advice from the Finance Committee on ways in which we can do more to demonstrate the impact of the Act on our budget making. That is why, in this budget round, in those bilateral discussions that I mentioned a few moments ago to Angela Burns, I ensured that there was a member of staff with responsibility for the Act always in the meeting, so that there was somebody there with the specific brief to ask those questions and to challenge Ministers where necessary as to how their proposals could be seen to bear the imprint of the Act. It's why we agreed with the commissioner three particular areas that we will pursue during this budget round to allow her to be able to see where the Act was making a difference, or where she felt that there was more that we can do. Llywydd, I've always got to say that the Act, inevitably, is something that will be evolutionary in the way that we are able to embed its principles in our budget planning. I accept that there is more that we can do and I look forward to playing what part I can in making that happen.
Yn sicr, rwy'n rhannu uchelgais yr Aelod ac rwyf wedi cael cyngor gan y Pwyllgor Cyllid ar ffyrdd y gallwn wneud mwy i ddangos effaith y Ddeddf ar ein gwaith o lunio cyllideb. Dyna pam, yn y cylch cyllidebol hwn, yn y trafodaethau dwyochrog hynny y soniais amdanynt ychydig funudau yn ôl wrth Angela Burns, fy mod wedi sicrhau bod yna aelod o staff â chyfrifoldeb am y Ddeddf yn y cyfarfod bob amser, fel bod rhywun yno gyda briff penodol i ofyn y cwestiynau hynny ac i herio Gweinidogion pan fo angen o ran sut y gallai eu cynigion gael eu gweld yn deillio o'r Ddeddf. Dyna pam y cytunwyd ar dri maes arbennig gyda'r comisiynydd, meysydd y byddwn yn mynd ar eu trywydd yn ystod y cylch cyllidebol hwn i'w galluogi i weld lle roedd y Ddeddf yn gwneud gwahaniaeth, neu lle roedd hi'n teimlo bod mwy y gallwn ei wneud. Lywydd, mae'n rhaid i mi ddweud bob amser fod y Ddeddf, yn anochel, yn rhywbeth a fydd yn esblygol yn y ffordd y gallwn wreiddio ei hegwyddorion yn ein proses o gynllunio cyllideb. Rwy'n derbyn bod mwy y gallwn ei wneud, ac edrychaf ymlaen at chwarae unrhyw ran y gallaf er mwyn sicrhau bod hynny'n digwydd.
I also accept that it's work in progress, but I think we need to be more ambitious, really, for the future, and in doing that, send a signal to the whole public sector that this could be the breakthrough opportunity to at last see joint working and pooled budgets in operation. I've been a Member of the Assembly since 1999 and it's been a constant call that we need to multiply our effort by having this common approach to public expenditure, and this silo mentality is very, very damaging. The Act could be used by the local service boards, for instance, as a very dynamic tool to ensure this type of effective spending of the Welsh pound.
Rwyf innau hefyd yn derbyn ei fod yn waith sydd ar y gweill, ond credaf fod angen i ni fod yn fwy uchelgeisiol ar gyfer y dyfodol mewn gwirionedd, ac wrth wneud hynny, anfon neges at y sector cyhoeddus cyfan y gallai hwn fod yn gyfle arloesol i weld cydweithio a chyllidebau cyfun ar waith o'r diwedd. Rwyf wedi bod yn Aelod Cynulliad ers 1999 ac mae wedi bod yn alwad gyson fod angen i ni wella ein hymdrechion drwy fabwysiadu'r dull cyffredinol hwn o ymdrin â gwariant cyhoeddus, ac mae'r meddylfryd seilo hwn yn niweidiol tu hwnt. Gallai'r byrddau gwasanaethau lleol, er enghraifft, ddefnyddio'r Ddeddf fel arf hynod ddeinamig i sicrhau bod y bunt Gymreig yn cael ei gwario'n effeithiol yn y ffordd hon.
I accept what the Member says—that there is a leadership role for the Welsh Government in showing that the way in which we are deploying the Act can be an example for the ways that others can take those lessons as well. I'm sure the Member will find a bit of time to look at one or two of the well-being assessments that the public service boards have produced and the practical plans that they are now deriving from those assessments. As ever, they demonstrate a span of quality across a range of different aspects of those assessments, but the good ones, I think, are already showing the way in which the goals and the five ways of working are impacting on decisions by local players, and in particular, in the way that David Melding suggested, are enabling them to combine resources, to pool efforts and to make a difference in the way that the Act would suggest.
Rwy'n derbyn yr hyn a ddywed yr Aelod—fod yna rôl arweiniol i Lywodraeth Cymru o ran dangos bod y ffordd y defnyddiwn y Ddeddf yn gallu bod yn esiampl ar gyfer y ffyrdd y gall pobl eraill edrych ar y gwersi hynny yn ogystal. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn dod o hyd i ychydig o amser i edrych ar un neu ddau o'r asesiadau llesiant a gynhyrchwyd gan y byrddau gwasanaethau cyhoeddus a'r cynlluniau ymarferol y maent yn eu llunio o'r asesiadau hynny bellach. Fel erioed, maent yn dangos rhychwant o ansawdd ar draws ystod o wahanol agweddau ar yr asesiadau hynny, ond mae'r rhai da, rwy'n credu, eisoes yn dangos y ffordd y mae'r nodau a'r pum ffordd o weithio yn cael effaith ar benderfyniadau gweithredwyr lleol, ac yn benodol, yn y ffordd a awgrymodd David Melding, yn eu galluogi i gyfuno adnoddau, cyfuno ymdrechion a gwneud gwahaniaeth yn y modd y byddai'r Ddeddf yn ei awgrymu.
Rydw i'n credu ei bod hi'n dal yn wir i ddweud bod y Ddeddf megis cysgod ar y gyllideb o ran y dylanwad mae wedi ei chael hyd yma. Rydw i'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn barod iawn, eleni, wrth ateb cwestiynau fel hyn—nid wyf eisiau ei demtio fe i restru, er bod gyda fe restr yn y fanna, mae'n siŵr, o brojectau sy'n cwrdd â phob un o amcanion y Ddeddf. Nid wyf i eisiau ei demtio fe i wneud hynny. Rydw i eisiau gofyn yn benodol, felly, gan fod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi bod ynghlwm ag agweddau ar y gyllideb eleni, gan weithio'n benodol ar un pwnc, sef datgarboneiddio, a gan fod hefyd fwriad i gyflwyno cyllidebau carbon o dan Ddeddf arall, Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 y flwyddyn nesaf, ym mha ffordd y gallwn ni ddisgwyl i gyllideb y flwyddyn nesaf adlewyrchu ffrwyth a phenderfyniad yn sgil y gwaith yna?
I think it is still true to say that the well-being of future generations Act is like a shadow in terms of the influence it’s had on the budget to date. Now, I know that the Cabinet Secretary is very willing in answering questions such as this—and I don’t want to tempt him, because I do know that he has a list of projects that meet each of the goals of the Act. I don’t want to tempt him into that. But I want to ask him specifically, as the commission for future generations had been involved in aspects of this year’s budget, working specifically on one issue, which is decarbonisation, and also as there’s an intention to introduce carbon budgeting under another piece of legislation, the Environment (Wales) Act 2016, how would we expect next year’s budget to reflect the determination involved in that work?
Wel, mae beth mae Simon Thomas yn ei ddweud yn wir: mae yna restr hir o bethau gyda fi fan hyn rwy'n gallu ei defnyddio i ddangos yr effaith mae'r Ddeddf wedi ei chael ar hyn o bryd. Ond ar y pwnc mae e wedi ei godi, rydw i wedi cwrdd dros y pythefnos diwethaf â Lesley Griffiths i ddechrau'r broses o gynllunio sut ydym ni'n gallu, dros y flwyddyn sydd i ddod, ddod â'r broses o greu'r cyllideb gyda'i gilydd â'r broses o carbon budgeting, fel rydym ni'n ei alw fe. So, rydym ni wedi dechrau ar y broses. Mae'r gweision sifil yn gweithio ar y manylion. Mae cyfarfod gyda fi â'r comisiynydd wythnos nesaf i drafod yr un pwnc. Rydym ni'n awyddus fel Llywodraeth, ac rydw i'n gwybod bod Lesley Griffiths yn awyddus, i wneud mwy i uno'r ddwy broses ac i gael cyfle i roi adborth yn ôl i Aelodau'r Cynulliad ar sut ydym ni'n gallu dod â'r ddau beth gyda'i gilydd a chael mwy o effaith drwy wneud hynny.
Well, that’s perfectly true, what Simon Thomas has just said: I have a list here that I can use to demonstrate the impact the Act has had to date. But on the subject that he has raised, I have met, over the past fortnight, with Lesley Griffiths to begin the process of planning how, over the ensuing year, we will be able to bring the process of creating the budget together with the process of carbon budgeting, as we call it. And so, that work or that process has begun, and the civil servants are working on the detail. I have a meeting with the commissioner next week to discuss the same subject. Yes, we are eager, as a Government, and I know that Lesley Griffiths is eager, to do more to unify the two processes, assimilate them, and to have an opportunity to report back to Assembly Members on how we can bring the two elements together and have greater impact by so doing.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar ardrethi busnes yng Nghymru?
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government's policy on business rates in Wales?
Llywydd, a permanent small business rate relief scheme will be implemented from 1 April 2018. Plans for the further development of non-domestic rates include reviewing the appeals system and tackling fraud and avoidance.
Lywydd, bydd cynllun rhyddhad ardrethi busnes bach parhaol yn cael ei weithredu o 1 Ebrill 2018. Mae cynlluniau ar gyfer datblygu ardrethi annomestig ymhellach yn cynnwys adolygu'r system apelio a mynd i'r afael â thwyll ac osgoi.
Thank you, Cabinet Secretary. I was actually very pleased to see included within your budget £1.3 million for local authorities to use to provide targeted relief to support our local businesses. However, the similar scheme in 2014-15 that should have provided similar support to our businesses actually did support some businesses at a total cost of £2.765 million, yet this represents just a 79 per cent take-up of the overall package of £3.5 million. This has been put down to the fact that there was complexity of guidance and tight timescales for application for these needy businesses. Going forward this year, how will you ensure that the time frames for local authorities and businesses to then be allowed to apply for those grants will be reasonable so that we can actually see 100 per cent take-up of this money that is specifically allocated for those businesses in need?
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn yn falch iawn mewn gwirionedd o weld bod eich cyllideb yn cynnwys £1.3 miliwn i awdurdodau lleol ei ddefnyddio er mwyn darparu cymorth wedi'i dargedu i gefnogi ein busnesau lleol. Fodd bynnag, llwyddodd y cynllun tebyg yn 2014-15, a ddylai fod wedi darparu cymorth tebyg i'n busnesau, i gefnogi rhai busnesau mewn gwirionedd, ar gost o £2.765 miliwn, ac eto nid yw hwn ond yn 79 y cant o ddefnydd ar y pecyn cyffredinol o £3.5 miliwn. Dywedir mai'r rheswm am hyn oedd cymhlethdod y canllawiau i'r busnesau anghenus hyn ynghyd ag amserlenni tynn ar gyfer gwneud cais. Wrth symud ymlaen y flwyddyn hon, sut y byddwch yn sicrhau y bydd yr amserlenni sy'n caniatáu i awdurdodau lleol a busnesau wneud cais am y grantiau hynny yn rhesymol fel y gallwn weld 100 y cant o ddefnydd o'r arian hwn, a ddyrannwyd yn benodol ar gyfer busnesau sydd mewn angen?
I thank the Member for the question, Llywydd. I was pleased to be able to provide what I know is a small sum of money in the grander scheme of things, £1.3 million, to local authorities to bolster their ability to provide discretionary relief to businesses in their own areas. The way in which I've tried to answer the dilemma that the Member has posed is in making that money available for local authorities to apply in that discretionary way with their own knowledge of local needs and circumstances. I think local authorities are in a better place to be able to use that very targeted amount of money to respond to businesses whose circumstances aren't captured by the larger schemes that we have in the non-domestic rates field and by not tying the money down with a lot of extra rules and regulations to give local authorities the flexibility, I hope, to be able to respond rapidly and sympathetically to businesses where there is a proper case for doing so.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, Lywydd. Roeddwn yn falch o allu darparu swm y gwn ei fod yn swm bach o arian wrth edrych ar y darlun mawr, £1.3 miliwn, i awdurdodau lleol gryfhau eu gallu i ddarparu rhyddhad ardrethi yn ôl disgresiwn i fusnesau yn eu hardaloedd eu hunain. Y ffordd rwyf wedi ceisio ateb y cyfyng-gyngor y mae'r Aelod wedi'i grybwyll yw drwy sicrhau bod yr arian hwnnw ar gael i awdurdodau lleol ei ddefnyddio yn y modd disgresiynol hwnnw gyda'u gwybodaeth eu hunain am anghenion ac amgylchiadau lleol. Credaf fod awdurdodau lleol mewn sefyllfa well i allu defnyddio'r swm hwnnw o arian sydd wedi'i dargedu'n fanwl i ymateb i fusnesau nad yw eu hamgylchiadau yn eu gwneud yn gymwys ar gyfer y cynlluniau mwyaf sydd gennym ym maes ardrethi annomestig, a thrwy beidio â chlymu'r arian wrth lawer o reolau a rheoliadau ychwanegol er mwyn rhoi hyblygrwydd i awdurdodau lleol, rwy'n gobeithio, allu ymateb yn gyflym ac yn gydymdeimladol i fusnesau lle y ceir achos priodol dros wneud hynny.
9. Pa ddarpariaeth ariannol ychwanegol a wnaed i'r portffolio economi a thrafnidiaeth i gefnogi'r gwaith o ddatblygu metro de Cymru?
9. What additional financial provision has been made to the economy and transport portfolio to support the development of the south Wales metro?
Llywydd, the 2018-19 budget includes an additional £173 million in capital allocated to the economy and transport main expenditure group to support the development of the south Wales metro. This brings the total allocated in this term to £433 million towards the total expected project investment of £734 million.
Lywydd, mae cyllideb 2018-19 yn cynnwys £173 miliwn ychwanegol mewn cyfalaf a ddyrannwyd i brif grŵp gwariant yr economi a thrafnidiaeth i gefnogi'r gwaith o ddatblygu metro de Cymru. Golyga hyn fod cyfanswm o £433 miliwn wedi cael ei ddyrannu yn ystod y tymor hwn tuag at gyfanswm disgwyliedig o £734 miliwn o fuddsoddiad yn y prosiect.
Cabinet Secretary, we're aware that, of course, the funding of major infrastructure projects is going to be very adversely affected by the uncertainty over Brexit funding we might have expected in terms of structural funds, and also issues such as access to the European Investment Bank and sources such as those. What steps have been taken to actually either find an alternative for sources of funding, and what longer term steps have been taken in terms of the longer term funding of the metro project, which was originally estimated in terms of around £3 billion?
Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn ymwybodol, wrth gwrs, y bydd y modd yr ariennir prosiectau seilwaith mawr yn cael ei effeithio'n andwyol gan yr ansicrwydd dros gyllid Brexit y byddem wedi'i ddisgwyl o ran cronfeydd strwythurol, a hefyd materion fel mynediad at Fanc Buddsoddi Ewrop a ffynonellau tebyg. Pa gamau a gymerwyd i ddod o hyd i ffynonellau cyllid amgen, a pha gamau mwy hirdymor a gymerwyd ar gyfer ariannu'r prosiect metro yn y tymor hwy, prosiect yr amcangyfrifwyd yn wreiddiol y byddai'n costio tua £3 biliwn?
Well, Llywydd, the Member is right to say that the sums of money that I have outlined—the £734 million, which is planned investment in the south Wales metro—include £106 million expected through the European regional development fund, and the Welsh Government is working very hard to bring that expenditure within the guarantees provided by the Chancellor of the Exchequer as we leave the European Union. I continue to work with officials, and with the Cabinet Secretary for Economy and Transport, to make sure that we are able to use every penny that we are able to draw down from the European Union while we are in a position to do so.
There is £125 million beyond that that comes from the UK Government, which we have had guarantees we will receive, and £503 million of the £734 million will come directly from the Welsh Government. Provision for that has been made in this Assembly term, and the remainder of it will be required beyond it.
The Member is, of course, right that, as we leave the European Union, we argue very strongly that that should not mean that Wales is unable to benefit from key European institutions, which have done so much good in Wales. The European Investment Bank is certainly in that category. The United Kingdom has been a major contributor of capital to that bank, and we argued that we should remain a subscribing partner to it. I do know that the Chancellor of the Exchequer has also said that he wishes the United Kingdom to go on having a strong relationship with the EIB, and if a subscribing partnership isn't possible, then he will look for other ways in which we can continue to have a productive relationship.
Wel, Lywydd, mae'r Aelod yn iawn i ddweud bod y symiau o arian a amlinellais—y £734 miliwn, sef buddsoddiad a gynlluniwyd ar gyfer metro de Cymru—yn cynnwys £106 miliwn rydym yn ei ddisgwyl drwy gronfa datblygu rhanbarthol Ewrop, ac mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n galed iawn i sicrhau y bydd y gwariant hwnnw o fewn y gwarantau y bydd Canghellor y Trysorlys yn eu darparu wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n parhau i weithio gyda swyddogion, a chydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, i wneud yn siŵr ein bod yn gallu defnyddio pob ceiniog y gallwn ei chael o'r Undeb Ewropeaidd tra'n bod mewn sefyllfa i wneud hynny.
Daw £125 miliwn arall gan Lywodraeth y DU, ac rydym wedi cael sicrwydd y byddwn yn ei dderbyn, a bydd £503 miliwn o'r £734 miliwn yn dod yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Mae darpariaeth wedi cael ei wneud ar gyfer hwnnw yn ystod y tymor Cynulliad hwn, a bydd angen y gweddill honno ar ôl hynny.
Mae'r Aelod, wrth gwrs, yn gywir ein bod yn dadlau'n gryf, wrth adael yr Undeb Ewropeaidd, na ddylai hynny olygu na all Cymru elwa o sefydliadau Ewropeaidd allweddol, sydd wedi gwneud cymaint o ddaioni yng Nghymru. Mae Banc Buddsoddi Ewrop yn sicr yn y categori hwnnw. Mae'r Deyrnas Unedig wedi cyfrannu cyfalaf mawr at y banc hwnnw, ac roeddem yn dadlau y dylem barhau i fod yn bartner i'r Banc. Gwn fod Canghellor y Trysorlys hefyd wedi dweud ei fod yn dymuno y bydd gan y Deyrnas Unedig berthynas gref â Banc Buddsoddi Ewrop yn y dyfodol, ac os nad yw'n bosibl i ni fod yn bartner, bydd yn chwilio am ffyrdd eraill y gallwn barhau i gael perthynas gynhyrchiol.
10. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddefnyddio cronfeydd strwythurol i hybu ffyniant yn y cymoedd gogleddol?
10. Will the Cabinet Secretary make a statement on the use of structural funds to promote prosperity in the northern valleys?
Llywydd, we continue to maximise available EU structural funds to support our objectives for growth and jobs across Wales. That includes, of course, the northern Valleys. So far, we have invested over £1.4 billion for that purpose, and that supports a total investment of £2.6 billion.
Lywydd, rydym yn parhau i fanteisio i'r eithaf ar gronfeydd strwythurol yr UE sydd ar gael i gefnogi ein hamcanion ar gyfer twf a swyddi ledled Cymru. Mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, y Cymoedd gogleddol. Hyd yma, rydym wedi buddsoddi dros £1.4 biliwn i'r diben hwnnw, ac mae hwnnw'n cefnogi cyfanswm buddsoddiad o £2.6 biliwn.
Thank you, Cabinet Secretary. The Industrial Communities Alliance have suggested that a new UK regional development fund should be central to any post-Brexit regional policy. However, they've also pointed out that this needs to be managed on a devolved basis, and that any moneys allocated should be above and beyond that due via the Barnett formula. Getting this right is key to the prosperity of the northern Valleys, so does the Cabinet Secretary agree with me that promises made during the EU referendum campaign, that Wales wouldn't lose out on a penny, need to be honoured?
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r Gynghrair Cymunedau Diwydiannol wedi awgrymu y dylai cronfa datblygu rhanbarthol newydd ar gyfer y DU fod yn ganolog i unrhyw bolisi rhanbarthol yn dilyn Brexit. Fodd bynnag, maent hefyd wedi nodi bod angen i hwn gael ei reoli ar sail ddatganoledig, ac y dylai unrhyw arian a ddyrennir fod y tu hwnt i'r hyn sy'n ddyledus drwy fformiwla Barnett. Mae cael hyn yn iawn yn allweddol i ffyniant y Cymoedd gogleddol, felly a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod angen cadw'r addewidion a gafodd eu gwneud yn ystod ymgyrch refferendwm yr EU, na fydd Cymru yn colli yr un geiniog?
Well, absolutely, Llywydd. Those promises have to be honoured. It would be a very strange irony indeed if those people who voted to leave the European Union found that Wales does less well out of its membership of the United Kingdom than it did out of its membership of the European Union. That's why the money that has come to Wales from the European Union—money that, you will remember, we get because we qualify for it under the rules—must flow to us after we leave the European Union. I've made a case to the Chief Secretary to the Treasury as to how that could be done. I will be restating that case when I meet her on Friday of this week. We believe very firmly that regional development is a devolved responsibility of this National Assembly, that we are best placed to make sure that we can go on doing that successfully in the future, but we need the money that has come to Wales for that purpose while we've been in the EU to continue beyond it, and we look to the UK Government to ensure that that takes place.
Wel, yn hollol, Lywydd. Mae'n rhaid cadw'r addewidion hynny. Byddai'n eironi rhyfedd iawn yn wir pe bai'r bobl a bleidleisiodd dros adael yr Undeb Ewropeaidd yn gweld bod Cymru yn waeth ei byd o fod yn aelod o'r Deyrnas Unedig nag o fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Dyna pam fod yn rhaid i'r arian sydd wedi dod i Gymru o'r Undeb Ewropeaidd—arian a gawn, fe gofiwch, oherwydd ein bod yn gymwys i'w gael yn ôl y rheolau—lifo yma wedi i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Rwyf wedi cyflwyno achos i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys mewn perthynas â sut y gellid gwneud hynny. Byddaf yn ailddatgan yr achos hwnnw pan fyddaf yn ei chyfarfod ddydd Gwener yr wythnos hon. Rydym yn credu'n gryf iawn fod datblygu rhanbarthol yn gyfrifoldeb datganoledig i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn, ac mai ni sydd yn y sefyllfa orau i wneud yn siŵr ein bod yn gallu parhau i wneud hynny'n llwyddiannus yn y dyfodol, ond rydym angen i'r arian sydd wedi dod i Gymru at y diben hwnnw tra buom yn aelod o'r UE barhau y tu hwnt i hynny, ac rydym yn disgwyl i Lywodraeth y DU sicrhau bod hynny'n digwydd.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i arweinydd y tŷ, a'r cwestiwn cyntaf—Simon Thomas.
The next item is questions to the leader of the house, and the first question is from Simon Thomas.
1. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am ddyddiad cychwyn y cynllun olynol ar gyfer band eang cyflym iawn? OAQ51624
1. Will the Leader of the House make a statement on the start date for the superfast broadband successor scheme? OAQ51624
Thank you very much for that question. I intend to carry out a procurement exercise shortly, with a view to the new project starting in spring this year. I'll be making a statement later this month to set out more detail about the new scheme.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n bwriadu cynnal ymarfer caffael yn fuan, gyda golwg ar y prosiect newydd sy'n dechrau yn y gwanwyn eleni. Byddaf yn gwneud datganiad yn ddiweddarach y mis hwn i nodi mwy o fanylion am y cynllun newydd.
Diolch am hynny. Rwy’n croesawu’r ffaith bod yna gynllun, wrth gwrs, achos rŷm ni’n gwybod bod y cynllun blaenorol, sydd wedi dod i ben, heb gyrraedd pob man. Rwy’n gwybod nad oes gyda chi’r ffeithiau llawn—yr adroddiad llawn—eto, ond mae yna bentrefi di-ri sydd wedi adrodd nôl fod yna cables yn dal i hongian oddi ar y polion ac nad yw’r gwaith wedi cyrraedd pen y daith, a hefyd bod yna rannau o Gymru, nad oedd byth yn mynd i gael eu cyrraedd o dan y cynllun blaenorol, sydd angen ateb, efallai, gwahanol, mwy clyfar er mwyn eu cyrraedd nhw.
Dau gwestiwn, felly, os caf i fod yn glir: rwy’n credu eich bod wedi sôn yn y gorffennol am £80 miliwn ar gyfer hyn—ai dyna’r swm sydd gyda ni o hyd, ac a ydych chi’n credu bod hynny’n ddigonol, neu a fydd angen ychwanegu at hynny? A faint o gyfle go iawn sydd i ddarparwr arall ddod i mewn i helpu yn y broses yma, achos rwy’n ofni bod rhoi ein hwyau i gyd ym masged BT Openreach wedi cyrraedd y sefyllfa bresennol, lle nad ydym ni, yn syml iawn, yn gallu cyrraedd yr wyau i wneud yr omlet?
Thank you very much for that response. I do welcome the fact that there is to be a scheme, because we know that the predecessor scheme, which is coming to an end, hasn’t reached all parts of Wales. I know that you don’t have the full facts and the full report as yet, but there are numerous villages that have reported back that there are cables still hanging from poles and that the work hasn’t been completed, and that there are parts of Wales, which were never going to be reached under the previous scheme, that may need a different, smarter solution in order to deliver for them.
So, two questions, if I may: I think you’ve mentioned in the past £80 million for this—is that the figure that we still have, and do you think that that’s sufficient, or will you need to add to that? And how much real opportunity is there for another provider to come in to help in this process, because I do fear that putting all our eggs in the BT Openreach basket has brought us to the current situation where, quite simply, we can’t actually make an omelette from those eggs?
Simon Thomas makes a number of good points that he's made on a number of occasions to me about the way superfast has worked. I think it's fair to say that the Superfast Cymru scheme has been a hugely successful scheme for those people who've received superfast from it, and they are an enormous number of people across Wales. It's in the nature of the beast that we're not inundated by letters from people who are grateful to have received it. Instead, we receive a lot of correspondence from those people who find themselves at the other end of the project, and that's very understandable.
We won't know for a number of weeks yet whether the contract was completely fulfilled, but we have good indications that they did very well, and we're very hopeful that they did in fact fulfil the contract. But the contract did end on 31 December, at midnight, and therefore, obviously, if the work wasn't done by then, the Welsh Government isn't paying for it. So, that leaves people in a very frustrating position.
I will be making an announcement early next week, so I'm going to avoid the temptation to steal my own thunder by pre-announcing it, but we are very aware of the predicament of communities who've been left there, and of the number of people who were promised superfast under the first scheme and who fell off the end for various reasons. We very much have those people in mind when we're looking at the announcements that I'm hoping to make early next week, as it happens.
Mae Simon Thomas yn gwneud nifer o bwyntiau da y mae wedi'u gwneud ar nifer o achlysuron ynglŷn â'r ffordd y mae band eang cyflym iawn wedi gweithio. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod cynllun Cyflymu Cymru wedi bod yn gynllun hynod lwyddiannus i'r bobl sydd wedi cael band eang cyflym iawn o ganlyniad iddo, ac maent yn nifer enfawr o bobl ledled Cymru. Mae'n rhan o natur pethau nad ydym yn derbyn llu o lythyrau gan bobl sy'n ddiolchgar amdano. Yn hytrach, rydym yn cael llawer o lythyrau gan y bobl sydd ar ben arall y prosiect, ac mae hynny'n ddealladwy iawn.
Ni fyddwn yn gwybod am nifer o wythnosau eto pa un a gafodd y cytundeb ei gyflawni'n llawn, ond mae gennym arwyddion da eu bod wedi gwneud yn dda iawn, ac rydym yn obeithiol iawn eu bod wedi cyflawni'r cytundeb mewn gwirionedd. Ond daeth y cytundeb i ben ar 31 Rhagfyr, am hanner nos, ac felly, yn amlwg, os na chafodd y gwaith ei wneud erbyn hynny, nid yw Llywodraeth Cymru yn talu amdano. Felly, mae hynny'n gadael pobl mewn sefyllfa rwystredig iawn.
Byddaf yn gwneud cyhoeddiad ddechrau'r wythnos nesaf, felly rwyf am osgoi'r demtasiwn o achub y blaen arnaf fi fy hun drwy ei gyhoeddi cyn hynny, ond rydym yn ymwybodol iawn o helynt cymunedau sydd wedi cael eu gadael ar ôl, ac o nifer y bobl a gafodd addewid y byddent yn cael band eang cyflym iawn o dan y cynllun cyntaf, ac a gafodd eu gadael ar ôl am amryw o resymau. Yn sicr, byddwn yn cadw'r bobl hynny mewn cof pan fyddwn yn edrych ar y cyhoeddiadau rwy'n gobeithio eu gwneud ddechrau'r wythnos nesaf, fel y mae'n digwydd.
Please don't pay BT for Princes Gate. During the time I've been told on numerous occasions that Princes Gate will get fast broadband. In fact, last year, the head of Superfast Cymru—I won't name him—wrote and told me that a second pass would see Princes Gate be upgraded to superfast broadband by the autumn of 2017. The response from the leader of Openreach:
'The infrastructure serving your community forms part of a programme we were running which ended on Sunday 31 December 2017. This is a hard stop'—
we're not doing anymore. And it's not just Princes Gate. Cynwyl Elfed, Hermon, Lawrenny, Martletwy, bits of Pembroke—they've all got this. They had the promise, they were told categorically—and Llanpumsaint—they were going to get it, and now they're not. I don't actually hold you personally responsible, Minister, because I know that you really believe in the delivery of this, but I would like you to talk fairly strongly to BT and to Openreach. They cannot make promises to people and then just basically say, 'Tough luck. It's finished. Too bad', because these people have lives to live, businesses to run, kids to educate. Broadband, superfast, is today's universal provision we all need, and I fail to see why my constituency should be so disadvantaged.
Os gwelwch yn dda, peidiwch â thalu BT am Princes Gate. Yn ystod yr amser dywedwyd wrthyf ar sawl achlysur y bydd Princes Gate yn cael band eang cyflym. Yn wir, y llynedd, ysgrifennodd pennaeth Cyflymu Cymru ataf—nid wyf am ei enwi—yn dweud y byddai ail gynllun yn sicrhau bod Princes Gate yn cael ei uwchraddio i fand eang cyflym iawn erbyn hydref 2017. Dyma'r ymateb gan arweinydd Openreach:
Mae'r seilwaith sy'n gwasanaethu eich cymuned yn rhan o raglen roeddem yn ei chynnal a ddaeth i ben ar ddydd Sul 31 Rhagfyr 2017. Mae'r cynllun hwn wedi dod i ben—
nid ydym yn gwneud rhagor. Ac nid Princes Gate yn unig. Mae Cynwyl Elfed, Hermon, Lawrenny, Martletwy, darnau o Benfro—maent i gyd wedi cael eu siomi. Cawsant addewid, dywedwyd wrthynt yn bendant—a Llanpumsaint—y byddent yn ei gael, ac ni fyddant yn ei gael bellach. Nid wyf yn credu eich bod yn bersonol gyfrifol am hyn, Weinidog, oherwydd gwn eich bod yn credu'n gryf mewn cyflawni'r cynllun hwn, ond buaswn yn hoffi i chi siarad yn go gadarn â BT ac Openreach. Ni allant wneud addewidion i bobl ac yna dweud, 'Anlwcus. Mae wedi dod i ben. Trueni', oherwydd mae gan y bobl hyn fywydau i'w byw, busnesau i'w cynnal, plant i'w haddysgu. Mae band eang cyflym iawn yn ddarpariaeth gyffredinol sydd ei hangen ar bawb heddiw, ac ni allaf weld pam y dylai fy etholaeth fod o dan gymaint o anfantais.
I think the Member has made a number of points that are well worth considering. As I said, in considering what we're going to do for the successor schemes, we are of course very mindful of the people who have had promises made to them in various circumstances and , for various complex engineering reasons and so on, haven't been able to be met under the first scheme.
Angela Burns will be the first person to say that I shouldn't be paying for something that is outwith the contract, and of course there has been an end to the contract, and we've been very certain about that end, because, of course, we have to behave in an appropriate financial way with regard to the contract and so on. But our primary intention here is to connect people to broadband—this isn't a financial exercise, it's an exercise in getting the infrastructure out there. So, we've had a number of conversations with Openreach BT about where the infrastructure build has gone to, and bear in mind, they are investing their money in that—they are not paid until those premises are connected. So, they have invested money in building out to those premises and it's in their commercial interest to make sure that people are connected as much as anything else.
We've had some considerable conversations with them about people in the position that you mentioned, for a number of your constituents, and indeed people across Wales who are in the 4 per cent of people who are at the end of the contract. I will be making some announcements next week, which I think may bring some comfort to some of the communities that you mentioned.
Credaf fod yr Aelod wedi gwneud nifer o bwyntiau sy'n werth eu hystyried. Fel y dywedais, wrth ystyried yr hyn y byddwn yn ei wneud ar gyfer y cynlluniau olynol, rydym yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, o'r bobl a gafodd addewidion mewn gwahanol amgylchiadau ac na chafodd eu bodloni, am amrywiol resymau peirianyddol cymhleth, o dan y cynllun cyntaf.
Angela Burns fydd y person cyntaf i ddweud na ddylwn dalu am rywbeth sy'n groes i'r cytundeb, ac wrth gwrs mae'r cytundeb wedi dod i ben, ac rydym wedi bod yn bendant iawn ynglŷn â hynny, oherwydd, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni ymddwyn mewn ffordd ariannol briodol mewn perthynas â'r cytundeb ac yn y blaen. Ond ein prif fwriad yma yw cysylltu pobl â band eang—nid ymarfer ariannol yw hwn, ond ymarfer i gael y seilwaith yno. Felly, rydym wedi cael nifer o sgyrsiau gyda BT Openreach ynglŷn â lle aeth y gwaith ar adeiladu'r seilwaith, a chofiwch, maent yn buddsoddi eu harian yn hwnnw—nid ydynt yn cael eu talu hyd nes y bydd y safleoedd hynny wedi'u cysylltu. Felly, maent wedi buddsoddi arian mewn adeiladu allan at y safleoedd hynny ac mae gwneud yn siŵr fod pobl yn cael eu cysylltu o fudd masnachol iddynt hwy yn gymaint ag unrhyw beth arall.
Rydym wedi cael cryn dipyn o sgyrsiau gyda hwy am bobl yn y sefyllfa a grybwyllwyd gennych, ar ran nifer o'ch etholwyr, a phobl ledled Cymru yn wir sy'n perthyn i'r 4 y cant o bobl sy'n weddill ar ddiwedd y cytundeb. Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau yr wythnos nesaf, a chredaf y gallent fod yn rhywfaint o gysur i rai o'r cymunedau a grybwyllwyd gennych.
Does the leader of the house, with her responsibilities for broadband and for equality, agree with me that marriage equality actually has very little to do with the superfast broadband roll-out? Does she also concur with me that the comments from the Secretary of State for Northern Ireland, quite flippantly connecting the two, are little more than just another demonstration of how crass, insensitive and out of touch the Tory UK Government is?
A yw arweinydd y tŷ, gyda'i chyfrifoldebau dros fand eang a chydraddoldeb, yn cytuno â mi nad oes gan gydraddoldeb priodas, mewn gwirionedd, fawr ddim i'w wneud â chyflwyno band eang cyflym iawn? A yw hi hefyd yn cytuno â mi fod y sylwadau gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ogledd Iwerddon, a oedd yn cysylltu'r ddau beth yn hollol ddifeddwl, yn fawr mwy nag enghraifft arall o ba mor dwp, ansensitif ac allan ohoni yw Llywodraeth Dorïaidd y DU?
I think the remarks made by the Secretary of State are really quite shocking, actually. Quite clearly, marriage equality is not the same thing as being connected to broadband, in any regard. Obviously, being an LGBT+ community member is a protected characteristic and ought to be treated sensitively as such.
The whole issue of marriage equality in Northern Ireland is of course not one for this devolved Government, but to equate the thing with an infrastructure roll-out is clearly highly insensitive and not something that we would want to see done in any circumstance.
Credaf fod y sylwadau a wnaeth yr Ysgrifennydd Gwladol yn eithaf syfrdanol, mewn gwirionedd. Yn amlwg, nid yw cydraddoldeb priodas yr un peth â chysylltedd band eang mewn unrhyw fodd. Yn amlwg, mae bod yn aelod o'r gymuned LGBT+ yn nodwedd warchodedig a dylid ei thrin mewn modd sensitif fel y cyfryw.
Nid yw cydraddoldeb priodas yng Ngogledd Iwerddon yn fater ar gyfer y Llywodraeth ddatganoledig hon wrth gwrs, ond mae cymharu'r peth â chyflwyno seilwaith yn amlwg yn ansensitif iawn ac nid yw'n rhywbeth y byddem yn dymuno ei weld o dan unrhyw amgylchiadau.
2. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddariaf ynglŷn â safbwynt Llywodraeth Cymru ar sefydlu cofrestr o droseddwyr trais domestig? OAQ51618
2. Will the Leader of the House provide an update on the Welsh Government’s position on establishing a domestic violence offender register? OAQ51618
I have asked officials for advice in relation to a domestic violence offender register. The UK Government is not planning to introduce a stalker and perpetrator register but is looking to improve multi-agency public protection arrangements and domestic violence disclosure scheme arrangements instead.
Rwyf wedi gofyn i swyddogion am gyngor mewn perthynas â chofrestr o droseddwyr trais domestig. Nid yw Llywodraeth y DU yn bwriadu cyflwyno cofrestr stelcwyr a throseddwyr ond mae'n bwriadu gwella trefniadau amlasiantaethol i ddiogelu'r cyhoedd a threfniadau ar gyfer cynllun datgelu trais domestig yn lle hynny.
Thank you, leader of the house. In September last year, I was encouraged by Carl Sargeant's response to me regarding the creation of a domestic violence offender register. Carl was a passionate campaigner and champion for ending violence against women. The statistics on domestic abuse are stark: it's estimated that more than 75 per cent of us know someone who's a victim of domestic violence, one in five women are stalked, one in four are sexually assaulted or raped, one in four are suffering domestic abuse, 10 women a week are committing suicide as a result of abuse, and two UK women a week are murdered by abusers.
Since I last raised this issue in the Chamber, the first annual report required by the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 has been published, and an objective identified in this Act is an increased focus on holding perpetrators to account. What assessment have you made about the benefits of a domestic violence offender register and what other mechanisms could play a crucial role to ensure information is shared between organisations and individuals to prevent and safeguard against convicted domestic violence offenders reoffending?
Diolch i chi, arweinydd y tŷ. Ym mis Medi y llynedd, cefais fy nghalonogi gan ymateb Carl Sargeant i mi ynglŷn â chreu cofrestr troseddwyr trais domestig. Roedd Carl yn ymgyrchydd brwd ac yn hyrwyddo gwaith i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod. Mae'r ystadegau ar gam-drin domestig yn llwm: amcangyfrifir bod mwy na 75 y cant ohonom yn adnabod rhywun sy'n dioddef trais domestig, mae un o bob pump o fenywod yn cael eu stelcio, mae un o bob pedair yn dioddef ymosodiad rhywiol neu'n cael eu treisio, mae un o bob pedair yn dioddef cam-drin domestig, mae 10 o fenywod yn cyflawni hunanladdiad o ganlyniad i gam-drin bob wythnos, ac mae dwy fenyw yr wythnos yn y DU yn cael eu llofruddio gan y sawl sy'n eu cam-drin.
Ers y tro diwethaf i mi godi'r mater hwn yn y Siambr, mae'r adroddiad blynyddol cyntaf a oedd yn ofynnol o dan Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 wedi cael ei gyhoeddi, ac un amcan a nodwyd yn y Ddeddf yw ffocws cynyddol ar ddwyn troseddwyr i gyfrif. Pa asesiad a wnaethoch o fanteision cofrestr o droseddwyr trais domestig a pha fecanweithiau eraill a allai chwarae rhan hollbwysig er mwyn sicrhau bod gwybodaeth yn cael ei rhannu rhwng sefydliadau ac unigolion i ddiogelu ac atal troseddwyr trais domestig rhag aildroseddu?
That's a very good question. There is no specific register for stalkers and domestic violence perpetrators in Wales at the moment, as the Member is well aware. The domestic violence disclosure scheme, also known as Clare's law, allows the police to share information about a person's previous violent offending where this may help prevent domestic violence or prevent someone from being involved in that sort of situation. We've got some really good services and processes in place in Wales, and we continue to work to raise service standards for victims and for survivors. But we are also looking at the Welsh Government's Strengthening Leadership series for public services, and we've published an awareness raising video, What is stalking?, which highlights actions to minimise risk and to support and protect staff and clients with whom an organisation is working.
There's a number of other things that we can also look at. I very recently, in the last week or so, visited the MASH in Cardiff central police station, which is the multi-agency safeguarding hub—an arrangement between all of the agencies working across Cardiff and south-east Wales, looking to share information and data on exactly this. I had a really good meeting there about how that's worked and how effective it's been and how it's reduced offending, and it's helped survivors as well. And the whole agency set-up there is—if you haven't managed to visit it, I highly recommend it, and for anyone else in the Chamber who hasn't seen it. We had a long and interesting discussion about how we might roll some of that out across the rest of Wales, which will be ongoing, and, as I said, I have asked officials for advice as to where we are in terms of both legislative competence and the efficacy of introducing such a register.
Mae hwnnw'n gwestiwn da iawn. Nid oes cofrestr benodol ar gyfer stelcwyr a throseddwyr trais domestig yng Nghymru ar hyn o bryd, fel y mae'r Aelod yn gwybod. Mae'r cynllun datgelu trais domestig, a elwir hefyd yn gyfraith Clare, yn caniatáu i'r heddlu rannu gwybodaeth am droseddau treisgar blaenorol unigolyn lle y gall hyn helpu i atal trais domestig neu atal rhywun rhag mynd i sefyllfa o'r fath. Mae gennym wasanaethau a phrosesau da iawn ar waith yng Nghymru, ac rydym yn parhau i weithio i godi safonau gwasanaeth i ddioddefwyr a goroeswyr. Ond rydym hefyd yn edrych ar gyfres Cryfhau Arweinyddiaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, ac rydym wedi cyhoeddi fideo i godi ymwybyddiaeth, Beth yw stelcio?, sy'n tynnu sylw at gamau gweithredu i leihau risg ac i gefnogi ac amddiffyn y staff a'r cleientiaid y bydd sefydliad yn gweithio gyda hwy.
Ceir nifer o bethau eraill y gallwn edrych arnynt hefyd. Yn ddiweddar iawn, yn ystod yr wythnos ddiwethaf, ymwelais â'r Ganolfan Ddiogelu Amlasiantaethol yng ngorsaf heddlu canol Caerdydd—trefniant rhwng yr holl asiantaethau sy'n gweithio ar draws Caerdydd a de-ddwyrain Cymru, sy'n ceisio rhannu gwybodaeth a data ar yr union fater hwn. Cefais gyfarfod da iawn yno ynglŷn â sut y mae hwnnw wedi gweithio a pha mor effeithiol y bu a sut y mae wedi lleihau troseddau, ac mae wedi helpu goroeswyr yn ogystal. Ac mae'r trefniant asiantaeth gyfan yno—os nad ydych wedi llwyddo i ymweld â'r ganolfan, rwy'n ei argymell yn fawr, ac unrhyw un arall yn y Siambr nad ydynt wedi ei gweld. Cawsom drafodaeth hir a diddorol ynglŷn â sut y gallem gyflwyno rhywfaint o hynny ledled gweddill Cymru, a bydd y drafodaeth yn parhau, ac fel y dywedais, rwyf wedi gofyn i swyddogion am gyngor mewn perthynas â'n sefyllfa o ran cymhwysedd deddfwriaethol ac effeithiolrwydd cyflwyno cofrestr o'r fath.
Well, clearly, measures such as these, and pre-custodial perpetrator programmes, can contribute to the early intervention and prevention agenda. Welsh Women's Aid have emphasised the importance of financial investment in prevention and early intervention by health boards and public health regional leads, given the cost to the NHS of picking up the pieces after domestic abuse and sexual violence has happened. However, they raised concerns with me in December that, whereas they received from the Welsh Government department for health and social services over £355,000 in 2016-17, towards specialist violence against women, domestic abuse, and sexual violence services, that figure had fallen to just over £34,000 in 2017-18, where they understand the Welsh Government has instead passed the funding to regional health boards for allocation, but they say this hasn't happened, and the funding's been lost to the specialist sector.
How, therefore, do you respond to the concern expressed to you in the letter from the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee on 11 January, stating that the Welsh Government's response to their 2016 report on the implementation of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 said that guidance would be published in relation to local strategies in July 2017, but this does not appear to have been published? And finally to post-legislative scrutiny, which indicates that Cardiff and Vale's well-being strategy doesn't contain mention of domestic or sexual abuse and how to tackle it, nor does Betsi Cadwaladr's strategy for the future, and Hywel Dda's strategy plan only mentions domestic abuse in relation to homelessness, and makes no mention of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, nor how the health board plans to implement its aims.
Wel, yn amlwg, gall mesurau fel y rhain, a rhaglenni cyn carchar i droseddwyr, gyfrannu at yr agenda atal ac ymyrraeth gynnar. Mae Cymorth i Fenywod Cymru wedi pwysleisio pwysigrwydd buddsoddiad ariannol gan fyrddau iechyd ac arweinwyr iechyd cyhoeddus rhanbarthol mewn atal ac ymyrraeth gynnar, o ystyried y gost yn y pen draw i'r GIG pan fydd cam-drin domestig a thrais rhywiol wedi digwydd. Fodd bynnag, ym mis Rhagfyr, daethant ataf i leisio pryderon, er eu bod wedi derbyn dros £355,000 gan adran iechyd a gofal cymdeithasol Llywodraeth Cymru yn 2016-17 tuag at wasanaethau arbenigol ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, fod y ffigur hwnnw wedi gostwng i ychydig dros £34,000 yn 2017-18, ac maent yn deall bod Llywodraeth Cymru wedi trosglwyddo'r arian i fyrddau iechyd rhanbarthol ei ddyrannu yn lle hynny, ond maent yn dweud nad yw hynny wedi digwydd, ac mae'r cyllid wedi'i golli i'r sector arbenigol.
Sut, felly, rydych yn ymateb i'r pryder a fynegwyd yn y llythyr a anfonwyd atoch gan Gadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ar 11 Ionawr, sy'n nodi bod ymateb Llywodraeth Cymru i'w hadroddiad yn 2016 ar weithredu Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 yn dweud y byddai canllawiau'n cael eu cyhoeddi mewn perthynas â strategaethau lleol ym mis Gorffennaf 2017, ond ymddengys nad yw hwn wedi cael ei gyhoeddi? Ac yn olaf, mewn perthynas â chraffu ar ôl deddfu, ymddengys nad yw strategaeth llesiant Caerdydd a'r Fro yn sôn gair am gam-drin domestig neu rywiol a sut i fynd i'r afael ag ef, na strategaeth Betsi Cadwaladr ar gyfer y dyfodol, ac nid yw cynllun strategaeth Hywel Dda ond yn sôn am gam-drin domestig mewn perthynas â digartrefedd, ac nid yw'n sôn am Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, na sut y mae'r bwrdd iechyd yn bwriadu gweithredu ei nodau.
Well, we're doing an enormous amount of work in this area, with Welsh Women's Aid, and I've had a very helpful meeting very recently with Eleri Butler to go through a large number of issues around this agenda. It's very important, of course, as the Member highlights, that we work across the piece in Welsh Government, and we have a number of cross-Government initiatives in this area. We are working very closely with both health and with housing, and with local authorities, to make sure that we have a regional and seamless approach to these services. In the process of reviewing some of those regional arrangements, we have regional co-ordinators in place, for example, across local authorities, who are doing really good work on the ground in co-ordinating services. I have a number of meetings—I've either just had, or have arranged meetings—with a number of the sectors, to make sure that we do have better co-ordination across the piece in this regard.
What we really need to do is make sure that we build on some of the excellent services and processes we have, but we continue to work really hard to raise standards for both victims and survivors, and in concentrating on those two issues, we don't lose sight of the fact that we need to work right at the beginning of life, with the whole issue around gender and gender stereotyping, and some of the issues that arise very early on in our lives. Because there is an undoubted connection between sexual violence, domestic violence and gender stereotyping, and all of the problems that we have culturally in that regard. But the Member's highlighted a number of issues across Government, and I can assure him that we are working very hard; the Cabinet Secretary and I will be meeting very shortly to discuss this, and a number of other issues in this area.
Wel, rydym yn gwneud llawer iawn o waith yn y maes hwn, gyda Chymorth i Fenywod Cymru, ac rwyf wedi cael cyfarfod defnyddiol iawn yn ddiweddar iawn gydag Eleri Butler i drafod nifer fawr o faterion mewn perthynas â'r agenda hon. Mae'n bwysig iawn, wrth gwrs, fel y mae'r Aelod yn nodi, ein bod yn gweithio ar draws Llywodraeth Cymru, ac mae gennym nifer o fentrau trawslywodraethol yn y maes hwn. Rydym yn gweithio'n agos iawn â'r maes iechyd a maes tai, yn ogystal ag awdurdodau lleol, i wneud yn siŵr ein bod yn mabwysiadu dull rhanbarthol a di-dor mewn perthynas â'r gwasanaethau hyn. Fel rhan o'r broses o adolygu rhai o'r trefniadau rhanbarthol hynny, mae gennym gydgysylltwyr rhanbarthol, er enghraifft, ar draws awdurdodau lleol, sy'n gwneud gwaith da iawn ar lawr gwlad yn cydgysylltu gwasanaethau. Mae gennyf nifer o gyfarfodydd—rwyf naill ai wedi cael, neu wedi trefnu, cyfarfodydd—gyda nifer o'r sectorau, i wneud yn siŵr fod cydlynu gwell yn digwydd yn gyffredinol yn hyn o beth.
Yr hyn rydym angen ei wneud, mewn gwirionedd, yw gwneud yn siŵr ein bod yn adeiladu ar rai o'r gwasanaethau a'r prosesau rhagorol sydd gennym, ond rydym yn parhau i weithio'n galed iawn i godi safonau ar gyfer dioddefwyr a goroeswyr, ac wrth ganolbwyntio ar y ddau beth hynny, nid ydym yn colli golwg ar y ffaith bod angen i ni weithio ar flynyddoedd cynnar bywyd, gyda'r holl gwestiynau sy'n ymwneud â rhywedd a stereoteipio ar sail rhywedd, a rhai o'r pethau sy'n codi'n gynnar iawn yn ein bywydau. Oherwydd mae yna gysylltiad diamwys rhwng trais rhywiol, trais domestig a stereoteipio ar sail rhywedd, a'r holl broblemau sydd gennym yn ddiwylliannol yn hynny o beth. Ond mae'r Aelod wedi tynnu sylw at nifer o faterion ar draws y Llywodraeth, a gallaf ei sicrhau ein bod yn gweithio'n galed iawn; bydd Ysgrifennydd y Cabinet a minnau yn cyfarfod cyn bo hir i drafod hyn, a nifer o faterion eraill yn y maes hwn.
I was just wondering, you mentioned you were meeting with the Cabinet Secretary, but what other Ministers you are engaging with. I'm wondering specifically on detecting early intervention, and signals of behaviour in somebody who would abuse an animal, for example. I've raised this before with the environment Cabinet Secretary, because there is research to show that, if they abuse an animal, they can then go on to abuse adults and humans in future. So, will you be giving evidence to the task and finish group that the Cabinet Secretary has put forward via the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals to try and work with that sector on alleviating the problems that they are finding with abused animals, which could then subsequently help people such as the police and organisations that help women and others who are suffering from domestic abuse to really get to grips with stopping these events happening, before it gets to a very serious attack or a serious incident of domestic abuse?
Fe sonioch eich bod yn cyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet, ond rwy'n meddwl tybed pa Weinidogion eraill rydych yn ymgysylltu â hwy. Rwy'n meddwl yn benodol ynglŷn â chanfod cynnar, ac arwyddion o ymddygiad yn rhywun a fyddai'n cam-drin anifail, er enghraifft. Rwyf wedi codi hyn o'r blaen gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd, oherwydd mae ymchwil yn dangos, os ydynt yn cam-drin anifail, y gallant fynd ymlaen i gam-drin oedolion a phobl yn y dyfodol. Felly, a fyddwch yn rhoi tystiolaeth i'r grŵp gorchwyl a gorffen y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i gyflwyno drwy'r Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid i geisio gweithio gyda'r sector hwnnw i leddfu'r problemau y maent yn dod ar eu traws gydag anifeiliaid sydd wedi'u cam-drin, a gallai hynny wedyn helpu pobl fel yr heddlu a sefydliadau sy'n helpu menywod ac eraill sy'n dioddef cam-drin domestig i fynd i'r afael go iawn â'r digwyddiadau hyn i'w hatal rhag digwydd, cyn iddo droi'n ymosodiad difrifol iawn neu'n achos difrifol o gam-drin domestig?
Yes, I think Bethan Jenkins makes an excellent series of points there. As I was saying in response to Mark Isherwood, one of the things we've got to look at is just that the trends in somebody's life—. I've been working very closely with all of our Cabinet Secretary colleagues, because this agenda cuts right across the Welsh Government's work, to make sure that we address in that holistic way those sorts of behaviours and so, for example, we pick things up in schools, we pick things up through the youth protection engagement framework and we pick things up from a number of agencies that all share information correctly in order to be able to get both the prevention agenda and then the protection and survival agenda to work more harmoniously. So, I have a series of bilateral meetings arranged. I'm not sure that I'm actually down to give evidence in the way that she suggests, but perhaps if you write to me I can make sure that I am.
Ie, credaf fod Bethan Jenkins yn gwneud cyfres ragorol o bwyntiau. Fel y dywedais mewn ymateb i Mark Isherwood, un o'r pethau y mae'n rhaid i ni edrych arno yw bod y tueddiadau ym mywyd rhywun—. Rwyf wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda phob un o'n cyd-Ysgrifenyddion Cabinet, gan fod yr agenda hon yn ymestyn ar draws gwaith Llywodraeth Cymru, i wneud yn siŵr ein bod yn mynd i'r afael â'r mathau hyn o ymddygiad yn y dull cyfannol hwnnw, ac felly, er enghraifft, ein bod yn dysgu pethau mewn ysgolion, yn dysgu pethau drwy'r fframwaith ymgysylltu ar gyfer diogelu pobl ifanc ac yn dysgu pethau gan nifer o asiantaethau sy'n rhannu gwybodaeth yn gywir er mwyn sicrhau bod yr agenda atal a'r agenda diogelu a goroesi yn gweithio'n well gyda'i gilydd. Felly, rwyf wedi trefnu cyfres o gyfarfodydd dwyochrog. Nid wyf yn siŵr a wyf i fod i roi tystiolaeth yn y ffordd y mae hi'n awgrymu mewn gwirionedd, ond efallai y gallaf wneud yn siŵr fy mod yn gwneud hynny os ysgrifennwch ataf.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Questions now from the party spokespeople. Conservatives' spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. Minister, how many households who were previously in scope for an upgrade under the Superfast Cymru programme, and expected to receive an upgrade by the end of December, have been let down?
Diolch, Lywydd. Weinidog, faint o aelwydydd a oedd gynt yn gymwys ar gyfer uwchraddio o dan raglen Cyflymu Cymru, ac a oedd yn disgwyl cael eu huwchraddio erbyn diwedd mis Rhagfyr sydd wedi cael eu siomi?
Well, that's not how I would put it. As I said, we've got the target for 690,000 premises to have been included in the first project. As I said, in response to an earlier question, I'm not yet in a position to be able to say categorically that that target was met. I hope to be able to do that within the next few months. We obviously monitor this very carefully. BT Openreach don't get paid until they have gone through the vigorous testing process and then we will know whether they've met the target. We know how many premises there are in Wales. So, by a process of elimination, we know how many are not then included, and those are the people that we will be looking at for the successor projects. But I don't hold the information in quite the way that you suggest.
Wel, nid dyna fel y buaswn i'n ei roi. Fel y dywedais, mae gennym darged ar gyfer cynnwys 690,000 o safleoedd yn y prosiect cyntaf. Fel y dywedais mewn ymateb i gwestiwn cynharach, nid wyf eto mewn sefyllfa i allu dweud yn bendant ein bod wedi cyrraedd y targed hwnnw. Gobeithiaf y gallwn wneud hynny o fewn yr ychydig fisoedd nesaf. Yn amlwg rydym yn monitro hyn yn ofalus. Nid fydd BT Openreach yn cael eu talu hyd nes y byddant wedi cwblhau'r broses brofi drwyadl ac yna byddwn yn gwybod a ydynt wedi cyrraedd y targed. Rydym yn gwybod faint o safleoedd a geir yng Nghymru. Felly, drwy broses ddileu, fe wyddom felly faint sydd heb gael eu cynnwys, a hwy yw'r bobl y byddwn yn edrych arnynt ar gyfer y prosiectau olynol. Ond nid yw'r wybodaeth gennyf yn y ffordd rydych yn awgrymu.
Well, you answered a question, but it wasn't the one I asked, okay. I asked how—
Wel, fe ateboch gwestiwn, ond nid yr un a ofynnais, iawn. Gofynnais faint—
I don't hold that information in that way, I'm afraid.
Nid yw'r wybodaeth gennyf yn y ffordd honno, mae'n ddrwg gennyf.
I did ask how many people have been let down and you should know the answer to that, because you will know that many people were checking last year, and they were told that their property was in scope by 31 December. Now, on checking, they receive a different message saying that they're exploring solutions. So, it shouldn't be that difficult to work out how many people have been let down and work out what that number is.
I have to say, from a communications point of view, the Superfast Cymru project has been an absolute disaster. I have to say that there are plenty of examples of you writing letters to people, or them writing to you, asking, 'When am I going to be in scope?' You then write back and say it's going to be by a certain date. They don't get it, they write back to you, you write back and say, 'Sorry about that, it's now going to be this date.' They don't get it by that date, they write back to you, you write back again and say, 'Sorry about that, it's now going to be by 31 December 2017.' In January, they don't get it, they write back to you, then you write back and say, 'Sorry, the project's ended.' Well, that really is not good enough and that's what's been happening. So, can I ask you, what lessons have you learnt from this contract for designing the next, especially when it comes to communications?
Gofynnais faint o bobl a oedd wedi cael eu siomi a dylech wybod yr ateb i'r cwestiwn hwnnw, oherwydd fe fyddwch yn gwybod bod llawer o bobl yn gofyn y llynedd, a chawsant wybod y byddai eu heiddo'n cael eu cynnwys erbyn 31 Rhagfyr. Nawr, ar ôl gofyn, cânt neges wahanol yn dweud eu bod yn archwilio atebion. Felly, ni ddylai fod mor anodd â hynny i ganfod faint o bobl sydd wedi cael eu siomi a chyfrif beth yw'r nifer.
Mae'n rhaid i mi ddweud, o safbwynt cyfathrebu, mae prosiect Cyflymu Cymru wedi bod yn drychineb llwyr. Mae'n rhaid i mi ddweud bod digon o enghreifftiau ohonoch yn ysgrifennu llythyrau at bobl, neu bobl yn ysgrifennu atoch chi, yn gofyn, 'Pa bryd y caf fy nghynnwys?' Yna, rydych yn ysgrifennu nôl gyda dyddiad penodol. Nid ydynt yn ei gael, maent yn ysgrifennu atoch eto, ac rydych yn ysgrifennu'n ôl yn dweud, 'Mae'n ddrwg gennym am hynny, dyma fydd y dyddiad yn awr.' Nid ydynt yn ei gael erbyn y dyddiad hwnnw, maent yn ysgrifennu atoch, ac rydych yn ysgrifennu nôl eto yn dweud, 'Mae'n ddrwg gennym am hynny, 31 Rhagfyr 2017 yw'r dyddiad yn awr.' Ym mis Ionawr, nid ydynt yn ei gael, maent yn ysgrifennu atoch eto, ac yna rydych yn ysgrifennu nôl a dweud, 'Mae'n ddrwg gennym, daeth y prosiect i ben.' Wel, nid yw hynny'n ddigon da a dyna beth sydd wedi bod yn digwydd. Felly, a gaf fi ofyn i chi, pa wersi rydych wedi'u dysgu o'r cytundeb hwn ar gyfer cynllunio'r nesaf, yn enwedig mewn perthynas â chyfathrebu?
I share the Member's frustration, as he well knows. I've been doing my tour of Wales and I've heard a lot from members of the public who are very frustrated by the scheduling letters that they get. I don't want to indulge in semantics, because it just irritates people, but obviously we don't promise it. We're talking about scheduled works and there are a number of complex engineering reasons why sometimes that doesn't work.
The reason I don't know everybody who was in that schedule and then didn't make the deadline is because I only know the people who have written to me and there may well be others who I'm not aware of. So, I could give you a subsection, but we don't hold the numbers in that way. I'm not trying to get out of it; we just don't hold the numbers in that way. What I will be able to tell you is how many people were in and, therefore, how many people are left. It's the people who are left that we most want to concentrate on. As I said in response to Angela Burns earlier, this isn't about the money, except that obviously we don't want to pay for something we haven't had; this is about using the money to get people connected.
I completely accept the issue around comms. There were complex reasons for that, which are to do with the fact that we did this on the basis of postcodes, and not all postcodes and people are connected at the same time, and there are complex reasons for that, which I won't go into, but which have led to this really very frustrating position.
When I make the announcements about the next phase, you'll see that we're actually targeting individual premises. We won't have this issue about a pool of people, some of whom get connected and others of whom won't. We'll have a range of responses to that to make sure that we are fairly confident about where we can get, and that we're having good conversations with people where we think that there may be more technical difficulties.
Rwy'n rhannu rhwystredigaeth yr Aelod, fel y mae'n gwybod. Rwyf wedi bod ar daith o amgylch Cymru ac rwyf wedi clywed llawer gan aelodau o'r cyhoedd sy'n rhwystredig iawn oherwydd y llythyrau y maent yn eu cael mewn perthynas â'r amserlen. Nid wyf eisiau ymroi i semanteg, oherwydd mae hynny'n codi gwrychyn pobl, ond yn amlwg nid ydym yn gwneud addewidion. Rydym yn sôn am waith sydd wedi'i drefnu ac mae nifer o resymau peirianyddol cymhleth pam nad yw'n gweithio bob amser.
Y rheswm pam nad wyf yn gwybod am bawb a oedd ar yr amserlen honno ac na lwyddodd i gael y gwaith wedi ei wneud erbyn y dyddiad terfynol yw mai'r unig bobl y gwn amdanynt yw'r bobl sydd wedi ysgrifennu ataf ac mae'n dra phosibl fod rhai eraill nad wyf yn ymwybodol ohonynt. Felly, gallwn roi is-adran i chi, ond nid ydym yn cadw'r niferoedd yn y ffordd honno. Nid wyf yn ceisio osgoi gwneud hynny; ond nid ydym yn cadw'r niferoedd yn y ffordd honno. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw faint o bobl a gafodd eu cynnwys ac felly, faint o bobl sydd ar ôl. Y bobl sydd ar ôl yw'r rhai rydym eisiau canolbwyntio arnynt fwyaf. Fel y dywedais mewn ymateb i Angela Burns yn gynharach, nid yw hyn yn ymwneud â'r arian, ond yn amlwg nid ydym eisiau talu am rhywbeth nad ydym wedi'i gael; mae hyn yn ymwneud â defnyddio'r arian i gysylltu pobl.
Rwy'n derbyn y broblem ynglŷn â chyfathrebu yn llwyr. Roedd rhesymau cymhleth dros hynny, sy'n ymwneud â'r ffaith ein bod wedi gwneud hyn ar sail codau post, ac nid yw pob cod post a phob person yn cael eu cysylltu ar yr un pryd, ac mae rhesymau cymhleth dros hynny, ac nid wyf am eu trafod yn awr, ond maent wedi arwain at y sefyllfa hynod rwystredig hon.
Pan fyddaf yn gwneud y cyhoeddiadau am y cyfnod nesaf, fe welwch ein bod yn targedu safleoedd unigol mewn gwirionedd. Ni fydd gennym y broblem hon o gael carfan o bobl, gyda rhai ohonynt yn cael eu cysylltu ac eraill nad ydynt yn cael eu cysylltu. Bydd gennym ystod o ymatebion i hynny i wneud yn siŵr ein bod yn weddol hyderus ynglŷn â lle y gallwn gysylltu, a'n bod yn cael sgyrsiau da gyda phobl lle rydym yn credu y gallai fod anawsterau mwy technegol.
I'm grateful for you acknowledging the communications issues that have taken place. The open market review, which, of course, you conducted, identifies the premises for the next scheme. Those premises that were part of the Superfast Cymru scheme and have been let down would not be included in that analysis because, of course, they were told that they would get an upgrade by the end of last year. So, that's a factual statement; tell me if that's correct, in your view. But can I ask, and I've asked this a number of times, and I'll ask again: can you provide a cast iron guarantee today that those premises will be automatically transferred into the new scheme and prioritised?
Rwy'n ddiolchgar i chi am gydnabod y problemau cyfathrebu sydd wedi bod. Mae'r adolygiad marchnad agored, a gynhaliwyd gennych wrth gwrs, yn nodi'r safleoedd ar gyfer y cynllun nesaf. Ni fyddai'r safleoedd hynny a oedd yn rhan o gynllun Cyflymu Cymru ac a gafodd eu siomi yn cael eu cynnwys yn rhan o'r dadansoddiad hwnnw oherwydd, wrth gwrs, dywedwyd wrthynt y byddent yn cael eu huwchraddio erbyn diwedd y llynedd. Felly, dyna ddatganiad ffeithiol; dywedwch wrthyf a yw hynny'n gywir, yn eich barn chi. Ond a gaf fi ofyn, ac rwyf wedi gofyn hyn nifer o weithiau, ac rwyf am ofyn eto: a ydych yn gallu rhoi sicrwydd pendant i mi heddiw y bydd y safleoedd hynny'n cael eu trosglwyddo i'r cynllun newydd yn awtomatig ac yn cael blaenoriaeth?
No, I can't, because until I know what the engineering difficulty or other difficulty was that prevented them from being included, I'm not able to give you a cast iron guarantee that we will be able to overcome those difficulties. I can tell you that they're absolutely the top priority for us—people who've been in that situation—and we're working very hard to make sure that we can overcome those, but there are a large number of reasons why. So, for example, we know that we have a large number of premises stuck behind wayleave difficulties. So, I'm not in a position to be able to say that we are able to sort out the wayleave difficulties in time to be sure that we can connect people, but I can tell you that we're working very hard to do so.
There is an issue around the way that the UK Government deals with some of this, which the Member will be very much aware of, and that's to do with how we regard broadband. And I'm afraid it's still regarded as a luxury, despite the conversations about the universal service obligation. Because it's not a utility, we don't have the right to cross people's land and we don't have the right to insist that they allow wayleaves, and so on, and that is causing difficulties in a large number of areas. That's one of the reasons—not the only one—why I cannot give that cast iron guarantee. Would that I could, but we don't have the powers to enable me to do that. I can, though, say that we are very aware of the problems that the Member is mentioning, and everybody else is mentioning, and we are working very hard to make sure that we get to as many of those people as we possibly can.
Na, ni allaf wneud hynny, oherwydd hyd nes y byddaf yn gwybod beth oedd yr anhawster peirianyddol neu anhawster arall a oedd yn eu hatal rhag cael eu cynnwys, ni allaf roi sicrwydd pendant i chi y byddwn yn gallu goresgyn yr anawsterau hynny. Gallaf ddweud wrthych eu bod yn brif flaenoriaeth i ni—pobl sydd wedi bod yn y sefyllfa honno—ac rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr ein bod yn gallu goresgyn yr anawsterau hynny, ond mae yna nifer fawr o resymau pam. Felly, er enghraifft, gwyddom fod gennym nifer fawr o safleoedd lle na ellir symud ymlaen oherwydd anawsterau fforddfraint. Felly, nid wyf mewn sefyllfa i allu dweud ein bod yn gallu datrys anawsterau fforddfraint mewn pryd i sicrhau ein bod yn gallu cysylltu pobl, ond gallaf ddweud wrthych ein bod yn gweithio'n galed iawn i wneud hynny.
Mae mater yn codi mewn perthynas â'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ymdrin â rhywfaint o hyn, a bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn o hyn, ac mae'n ymwneud â sut rydym yn ystyried y band eang. Ac mae arnaf ofn ei fod yn cael ei ystyried yn foethusrwydd o hyd, er gwaethaf y sgyrsiau am y rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol. Oherwydd nid yw'n gyfleustod, nid oes gennym hawl i groesi tir pobl ac nid oes gennym hawl i fynnu eu bod yn caniatáu fforddfreintiau ac ati, ac mae hynny'n achosi anawsterau mewn nifer fawr o ardaloedd. Dyna un o'r rhesymau—nid yr unig un—pam na allaf roi'r sicrwydd pendant hwnnw i chi. Pe bawn yn gallu, buaswn yn gwneud hynny, ond nid oes gennym bwerau i fy ngalluogi i wneud hynny. Fodd bynnag, gallaf ddweud ein bod yn ymwybodol iawn o'r problemau y mae'r Aelod yn eu crybwyll, ac y mae pawb arall yn eu crybwyll, ac rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr ein bod yn cyrraedd cynifer o'r bobl hynny ag y gallwn.
Llefarydd UKIP—David Rowlands.
UKIP spokesperson—David Rowlands.
Diolch, Llywydd. Following on with theme explored by some earlier AMs with their questions, does the leader of the house think that the intervention agencies dealing with domestic abuse in Wales are robust enough to deal with this pernicious crime?
Diolch, Lywydd. Yn dilyn y thema a archwiliwyd gan ambell i Aelod Cynulliad yn gynharach yn eu cwestiynau hwy, a yw arweinydd y tŷ yn credu bod yr asiantaethau ymyrraeth sy'n ymdrin â cham-drin domestig yng Nghymru yn ddigon cadarn i fynd i'r afael â'r drosedd enbyd hon?
As I said in response to a number of other Members, there are a number of initiatives that are really interesting across Wales. They're all tied up with a number of complex initiatives around data sharing and protocols, but I did visit the multi-agency safeguarding hub in Cardiff central police station very recently, and was very impressed by how the agencies there had come together to overcome some of the technical difficulties, right down to actually having a social worker sitting beside police officers, where they had separate systems on two different screens so that they could make instant decisions, and so on. It's a very impressive arrangement, and if the Member hasn't visited, I would highly recommend a visit to be able to see the good work that can be done.
Fel y dywedais mewn ymateb i nifer o Aelodau eraill, ceir nifer o fentrau gwirioneddol ddiddorol ledled Cymru. Maent i gyd yn gysylltiedig â nifer o fentrau cymhleth yn ymwneud â phrotocolau a rhannu data, ond bûm yn ymweld â'r ganolfan ddiogelu amlasiantaethol yng ngorsaf heddlu canol Caerdydd yn ddiweddar iawn, ac roeddwn yn edmygu'r modd roedd yr asiantaethau yno wedi dod at ei gilydd i oresgyn rhai o'r anawsterau technegol, yn ogystal â sicrhau bod gweithiwr cymdeithasol yn eistedd ochr yn ochr â swyddogion yr heddlu, lle roedd ganddynt systemau ar wahân ar ddwy sgrin wahanol fel y gallent wneud penderfyniadau ar unwaith, ac yn y blaen. Mae'n drefniant trawiadol iawn, ac os nad yw'r Aelod wedi ymweld â'r ganolfan, buaswn yn sicr yn argymell ymweliad fel y gall weld y gwaith da y gellir ei wneud.
I thank the leader of the house for her answer, but latest figures show that reported incidents of domestic crime rose in the police areas of Dyfed-Powys, Gwent and north Wales by 23 per cent, and a massive 48 per cent in the South Wales Police area. Whilst much of these rises may well be attributed to police recognition and growing confidence in reporting such crime, does the leader of the house not feel that these are a troubling set of statistics?
Diolch i arweinydd y tŷ am ei hateb, ond mae ffigurau diweddaraf yn dangos bod achosion o droseddau domestig yn ardaloedd Heddlu Dyfed-Powys, Gwent a Gogledd Cymru wedi cynyddu 23 y cant, ac gwelwyd cynnydd enfawr o 48 y cant yn ardal Heddlu De Cymru. Er y gellid priodoli llawer o'r cynnydd hwn i gydnabyddiaeth gan yr heddlu a hyder cynyddol i adrodd am droseddau o'r fath, onid yw arweinydd y tŷ yn teimlo bod y rhain yn gyfres o ystadegau sy'n peri gofid?
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Yes, of course, all the statistics on domestic violence are troubling, and it's a scourge in our society, and we have to have a range of options for preventing this and for tackling both the victims and their perpetrators and their various issues. For the first time in Wales, we've got standards for relevant authorities set on training related to violence against women, domestic abuse and sexual violence. The national training framework raises the profile of these issues, and upskills the public service to respond more effectively to those experiencing violence against women, domestic abuse and sexual violence. Over 70,000 people in Wales have accessed the training under the national training framework, so that's 70,000 more professionals who are more knowledgeable, more aware and more confident in responding to those experiencing this sort of violence. So, we're working very hard to make sure that we raise standards for professionals right across Wales. I've already mentioned some of the other things we're doing around multi-agency work, and so on, but the Member raises a very important point and we're working very hard to make sure that we get all aspects of that agenda correct here in Wales.
Ydw, wrth gwrs, mae'r holl ystadegau ar drais domestig yn peri gofid, ac mae'n felltith yn ein cymdeithas, ac mae gennym ystod o opsiynau ar gyfer atal hyn ac ymdrin â dioddefwyr a'u troseddwyr a'r materion amrywiol sy'n codi. Am y tro cyntaf yng Nghymru, mae gennym safonau i awdurdodau perthnasol eu gosod ar hyfforddiant sy'n gysylltiedig â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae'r fframwaith hyfforddi cenedlaethol yn codi proffil y materion hyn, ac yn gwella sgiliau gwasanaethau cyhoeddus i ymateb yn fwy effeithiol i'r rheini sy'n profi trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae dros 70,000 o bobl yng Nghymru wedi cael yr hyfforddiant o dan y fframwaith hyfforddi cenedlaethol, felly dyna 70,000 yn fwy o weithwyr proffesiynol sy'n fwy gwybodus, yn fwy ymwybodol ac yn fwy hyderus wrth ymateb i'r rheini sy'n profi'r math hwn o drais. Felly, rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr ein bod yn codi safonau ar gyfer gweithwyr proffesiynol ledled Cymru. Rwyf eisoes wedi sôn am rai o'r pethau eraill rydym yn eu gwneud mewn perthynas â gwaith amlasiantaethol ac ati, ond mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn ac rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr fod pob agwedd ar yr agenda honno yn gywir yma yng Nghymru.
Again, I thank the leader of the house for that comprehensive answer, but Welsh Women's Aid, one of the excellent agencies—I'm sure you alluded to it earlier on—dealing with domestic crime, and part of whose remit is the provision of refuges for victims, are hugely concerned with cuts to funding, citing the fact that 388 survivors of domestic abuse could not be accommodated in 2016. These refuges are often a critical element in giving victims of domestic abuse the courage to leave the abusive partner. So, how can a cut in funding for these agencies and property provision be in any way justified? The figures above show a growing desire with victims to seek intervention. Surely, leader of the house, we should be increasing funding for refuge provision not cutting it.
Unwaith eto, diolch i arweinydd y tŷ am yr ateb cynhwysfawr hwnnw, ond mae Cymorth i Fenywod Cymru, un o'r asiantaethau rhagorol—rwy'n siŵr eich bod wedi cyfeirio atynt yn gynharach—sy'n ymdrin â throseddu domestig, a rhan o'u cylch gwaith yw darparu llochesau ar gyfer dioddefwyr, yn hynod bryderus am y toriadau i'w cyllid, a chyfeiriant at y ffaith nad oeddent wedi gallu darparu lloches i 388 o oroeswyr cam-drin domestig yn 2016. Mae'r llochesau hyn yn aml yn elfen hanfodol ar gyfer rhoi dewrder i ddioddefwyr cam-drin domestig adael y partner sy'n eu cam-drin. Felly, sut yn y byd y gellir cyfiawnhau torri cyllid i'r asiantaethau hyn a darparu lloches? Mae'r ffigurau uchod yn dangos awydd cynyddol ymhlith dioddefwyr i geisio ymyrraeth. Yn sicr, arweinydd y tŷ, dylem fod yn cynyddu'r cyllid ar gyfer darparu lloches, nid ei dorri.
And I couldn't agree more. What we've done is we've looked to see how we can manage our own decreasing budget in this area—as a result of the austerity policies of the current UK Government—in order to best make use of that. We're doing that by increasing the flexibility of our local service partners to use their grant in more imaginative ways and to collaborate better on a regional scale. We fund the regional co-ordinators specifically to enable them to do that. I absolutely understand the concerns of the organisations, including Welsh Women's Aid, that provide the refuges. We're going to be working very hard with local partners to make sure we get the very best out of the funding that's available to us.
Ac rwy'n cytuno'n llwyr. Yr hyn rydym wedi'i wneud yw edrych i weld sut y gallwn reoli ein cyllideb ein hunain yn y maes hwn, sy'n mynd yn llai ac yn llai—o ganlyniad i bolisïau cyni Llywodraeth bresennol y DU—er mwyn gwneud y gorau o hynny. Rydym yn gwneud hynny drwy gynyddu hyblygrwydd ein partneriaid gwasanaethau lleol i ddefnyddio eu grant mewn ffyrdd mwy creadigol ac i gydweithio'n well ar raddfa ranbarthol. Rydym yn ariannu'r cydgysylltwyr rhanbarthol yn benodol er mwyn eu galluogi i wneud hynny. Rwy'n deall pryderon y sefydliadau yn iawn, gan gynnwys Cymorth i Fenywod Cymru, sy'n darparu'r llochesau. Byddwn yn gweithio'n galed iawn gyda phartneriaid lleol i sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o'r arian sydd ar gael inni.
Thank you. Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch. Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr. Gan eich bod chi'n gyfrifol am faterion cydraddoldeb, a allwch chi egluro sut yr ydych chi'n sicrhau bod holl adrannau Llywodraeth Cymru a'r cyrff yr ydych chi'n eu hariannu yn cymryd materion cydraddoldeb o ddifrif?
Thank you very much. As you are responsible for issues of equality, can you explain how you ensure that all departments within the Welsh Government, and the bodies that you fund, do take equality issues seriously?
I'm having a series of bilaterals across all colleagues in the Government, which began when I took up this post only a few weeks ago, though it seems a bit longer. That's the purpose of the bilaterals: to make sure that the equality agenda, which clearly touches every part of Welsh Government—both Welsh Government as an employer, Welsh Government as an organisation and Welsh Government as a government—are properly incorporated into all of the work that we do.
Rwy'n cael cyfres o gyfarfodydd dwyochrog ar draws yr holl gyd-Aelodau yn y Llywodraeth, a ddechreuodd pan ymgymerais â'r swydd hon ychydig wythnosau yn ôl yn unig, er ei bod yn teimlo ychydig yn hirach. Dyna ddiben y cyfarfodydd dwyochrog: sicrhau bod yr agenda gydraddoldeb, sy'n amlwg yn cysylltu â phob rhan o Lywodraeth Cymru—Llywodraeth Cymru fel cyflogwr, Llywodraeth Cymru fel sefydliad a Llywodraeth Cymru fel llywodraeth—yn cael ei hymgorffori yn briodol yn yr holl waith a wnawn.
Mi fyddwch chi wedi gweld dros y penwythnos fod Cymdeithas Feddygol Prydain, BMA Cymru, wedi mynegi pryderon am ymddygiad swyddogion a byrddau iechyd sy'n ymwneud â datblygu gwasanaeth hunaniaeth rhywedd i Gymru, mater a oedd yn rhan o'r fargen gyllideb gyntaf rhyngoch chi a ni, wrth gwrs. Mae adroddiad diweddar gan Stonewall wedi darganfod nad ydy 36 y cant o bobl drawsryweddol yng Nghymru wedi gallu cael mynediad at y gofal iechyd y maen nhw ei angen—ffigur uwch nag yn Lloegr a'r Alban—a bod hanner y cleifion traws yn dweud nad ydy staff iechyd yn deall eu hanghenion iechyd penodol. Felly, pa mor bryderus ydych chi am ymddygiad honedig ac agweddau fel hyn o fewn y byrddau iechyd, a pha gamau y byddwch chi'n eu cymryd, ar y cyd â'r Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd, er mwyn cael gwared ar wahaniaethu yn erbyn pobl draws o fewn y byrddau iechyd?
You will have seen over the weekend that the British Medical Association Cymru has expressed concerns about the behaviour of officials and health boards in relation to the development of sexual identity services for Wales, which was part of the first budget deal between your party and mine. A recent report by Stonewall has found that 36 per cent of transgender people in Wales haven’t been able to access the healthcare that they need—a figure that’s higher than in England in Scotland—and that half of trans people say that health staff don’t understand their specific medical needs. So, how concerned are you about these attitudes and alleged behaviours within the health service, and what steps will you take, along with the Cabinet Secretary for health, in order to eradicate discrimination against trans people within the health boards?
That's a very important point that the Member makes. As I said, the Cabinet Secretary and I are due to have our bilateral on these issues. I will say—and I'm going to steal my own thunder a little bit here—that next week I'll be launching the This is Me campaign, which is designed entirely to talk about gender stereotyping and treating individuals as individuals. It's a very hard-hitting campaign to make people see the person inside the skin that they see on the outside on a range of issues, including transgender. I think, when the Member sees it, she'll see what we're trying to do with it.
This is all about, as I said before, gender stereotyping. It's the root cause of a large number of the issues that Members have raised today and it's something we absolutely must tackle from the earliest point in people's lives. I have a major soapbox, which the Deputy Presiding Officer is watching me take out at the moment and knows I can go on for about an hour and a half on the subject—for example, on the Let Toys be Toys agenda and the way that people are shaped in their gender actualities really early on for no apparent reason whatsoever. The whole campaign will be designed around letting people be people, letting people be who they are and what they want to be without fear of discrimination or maltreatment. So, I will be having those bilaterals across the Government and we will be launching a hard-hitting public campaign next week.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Fel y dywedais, mae Ysgrifennydd y Cabinet a minnau i fod i gael ein cyfarfod dwyochrog ar y materion hyn. Hoffwn ddweud y byddaf—ac rwyf am achub y blaen arnaf fi fy hun yma i raddau—yn lansio'r ymgyrch Dyma Fi yr wythnos nesaf, ymgyrch a gynlluniwyd i drafod stereoteipio ar sail rhywedd a thrin unigolion fel unigolion. Mae'n ymgyrch rymus iawn i wneud i bobl weld yr unigolyn o dan y croen a welant ar y tu allan mewn perthynas ag amrywiaeth o faterion, gan gynnwys materion trawsryweddol. Pan fydd yr Aelod yn gweld yr ymgyrch, credaf y bydd yn deall yr hyn rydym yn ceisio'i wneud.
Mae hyn oll, fel y dywedais o'r blaen, yn ymwneud â stereoteipio ar sail rhywedd. Dyna sydd wrth wraidd nifer fawr o'r materion a godwyd gan yr Aelodau heddiw ac mae'n rhywbeth y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef o'r pwynt cynharaf ym mywydau pobl. Mae gennyf focs sebon mawr, ac mae'r Dirprwy Lywydd yn fy ngwylio yn ei dynnu allan yn awr ac fe ŵyr y gallaf siarad am oddeutu awr a hanner ar y pwnc—er enghraifft, ar agenda Let Toys be Toys a'r ffordd y caiff pobl eu llunio o ran eu rhywedd yn gynnar iawn am ddim rheswm o gwbl. Bydd yr ymgyrch gyfan yn cael ei chynllunio o amgylch gadael i bobl fod yn bobl, gadael i bobl fod yn pwy ydynt a beth y maent yn dymuno bod heb ofni gwahaniaethu na chamdriniaeth. Felly, byddaf yn cael y cyfarfodydd dwyochrog hynny ar draws y Llywodraeth a byddwn yn lansio ymgyrch gyhoeddus rymus yr wythnos nesaf.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch o glywed hynny i gyd. Wrth gwrs, rydym ni'n sôn rŵan am sut mae penderfyniadau gan fyrddau cyhoeddus yn gallu cael effaith ar wasanaethau ar gyfer pobl draws, ond hefyd mae yna enghreifftiau o benderfyniadau yn effeithio'n wael ar grwpiau eraill na fyddent, efallai, wedi digwydd petai gennym ni fwy o amrywiaeth ymhlith rheolwyr uwch y sector gyhoeddus. Byddwch chi’n gwybod bod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wedi nodi hyn yn glir, ac wedi gweld nad oedd yna welliant cyffredinol mewn cynrychiolaeth mewn rolau uwch, a bod merched a phobl o leiafrifoedd ethnig yn parhau i fod yn llai tebygol o fod mewn rolau uwch. Er bod cyfran y menywod mewn rolau uwch wedi gwella mewn rhai sectorau, fel addysg, mae hi wedi gwaethygu mewn rhai eraill, fel y gwasanaeth iechyd a’r heddlu. Felly, beth ydych chi am ei wneud er mwyn gwella amrywiaeth o fewn gwasanaethau cyhoeddus Cymru, ac yn benodol yn y gwasanaeth iechyd, er mwyn sicrhau na fyddwn ni’n cael sefyllfaoedd lle mae swyddogion a rheolwyr yn rhwystro datblygiad gwasanaethau i grwpiau lleiafrifol? Ac yn fwy cyffredinol, a ydych chi’n cefnogi cynrychiolaeth gyfartal o ran rhywedd ar fyrddau cyhoeddus yng Nghymru?
Thank you very much. I’m pleased to hear every word of that. Of course, we are now talking about how decisions by public bodies can have an impact on services for trans people, but there are also examples of decisions having a negative effect on other groups, which perhaps wouldn't have happened if we had more diversity among senior management in the public sector. You will be aware that the Equality and Human Rights Commission has noted this clearly, having identified that there hadn't been a general improvement in representation in senior roles and that women and people from ethnic minorities continue to be less likely to be in senior positions. Despite the fact that the number of women in senior positions has improved in some sectors, such as education, it has deteriorated in others, such as the health service and the police. So, what are you going to do in order to improve diversity within public bodies in Wales, particularly the health service, in order to ensure that we don't find ourselves in situations where officials and managers are preventing the development of services for minority groups. And more generally, do you support equal representation in terms of gender on public bodies in Wales?
So, the very simple answer to that last question is 'yes'. In fact, I've just commissioned a piece of work jointly with my officials in Chwarae Teg to see how we can make sure there is good gender representation—half and half, not 40 per cent—on all public boards sponsored by the Welsh Government in this Assembly term. I'm hoping to be able to report back when they've done that small piece of work to get that agenda running. The reason that's important is because those are the governing bodies of many of the organisations you've just talked about, and we know that having better gender equality, better diversity, on those boards, drives some of the behaviours that we want.
The Member's rightly identified that agenda. It will be part of the bilaterals that I'm having with all colleagues, including my health colleague, but there is a huge issue about making sure that the leadership of organisations properly reflects the population that it serves, including for gender but for other diversity issues as well, and that that drives the behaviour of the organisation. So, I share that aim with a very large number of my Cabinet colleagues, and we will be pushing that agenda very forcibly into the future.
Felly, yr ateb syml iawn i'r cwestiwn diwethaf hwnnw yw 'ydw'. Mewn gwirionedd, rwyf newydd gomisiynu darn o waith ar y cyd gyda fy swyddogion yn Chwarae Teg i weld sut y gallwn sicrhau bod cynrychiolaeth dda o ran rhywedd—hanner a hanner, nid 40 y cant—ar yr holl fyrddau cyhoeddus a noddir gan Lywodraeth Cymru yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Gobeithiaf allu adrodd yn ôl wedi iddynt gwblhau'r darn bach hwnnw o waith i roi'r agenda honno ar waith. Y rheswm y mae hynny'n bwysig yw mai hwy yw cyrff llywodraethu llawer o'r sefydliadau rydych newydd sôn amdanynt, a gwyddom fod sicrhau bod y byrddau hynny'n cynnwys gwell cydraddoldeb rhywiol, gwell amrywiaeth, yn annog peth o'r ymddygiad rydym yn awyddus i'w weld.
Roedd yr Aelod yn llygad ei lle wrth nodi'r agenda honno. Bydd yn rhan o'r cyfarfodydd dwyochrog rwy'n eu cael gyda fy holl gyd-Aelodau, gan gynnwys y Gweinidog iechyd, ond mae problem fawr yn hyn o beth sy'n ymwneud â sicrhau bod arweinyddiaeth sefydliadau yn adlewyrchu'r boblogaeth y maent yn ei gwasanaethu, gan gynnwys materion rhywedd ond materion amrywiaeth eraill hefyd, a bod hynny'n llywio ymddygiad y sefydliad. Felly, rwy'n rhannu'r nod hwnnw gyda nifer fawr iawn o fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet, a byddwn yn rhoi cryn bwyslais ar yr agenda honno yn y dyfodol.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thrais domestig? OAQ51607
3. What plans does the Welsh Government have to tackle domestic violence? OAQ51607
We continue to implement our national strategy, which sets out our action to tackle domestic violence. Survivors’ voices are absolutely at the forefront of our work. In recognition of this, a national survivor engagement framework is currently being developed.
Rydym yn parhau i roi ein strategaeth genedlaethol ar waith, sy'n nodi ein camau gweithredu i fynd i'r afael â thrais domestig. Mae lleisiau goroeswyr yn gwbl flaenllaw yn ein gwaith. I gydnabod hyn, mae fframwaith cenedlaethol ar gyfer ymgysylltu â goroeswyr yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd.
I thank the leader of the house for that response, and I very much welcome the announcement earlier this month of the appointment of two new part-time national advisers on domestic violence. I'm sure they will bring a wealth of experience to this job, but, of course, there has been a six-month hiatus and they'll have a big task now in pushing through the legislation.
I know that the UK Government's forthcoming domestic violence Bill is planning to have a domestic violence and abuse commissioner, and I wondered whether you saw there being any liaison between our advisers and the new commissioner when appointed.
Diolch i arweinydd y tŷ am ei hymateb, ac rwy'n croesawu'r cyhoeddiad a wnaed yn gynharach y mis hwn ynglŷn â phenodi dau ymgynghorydd cenedlaethol rhan-amser newydd ar drais domestig. Rwy'n siŵr y byddant yn dod â chryn dipyn o brofiad i'r swydd hon, ond wrth gwrs, bu bwlch o chwe mis ac maent yn wynebu her fawr bellach o ran cyflwyno'r ddeddfwriaeth.
Gwn fod y Bil trais domestig sydd ar y ffordd gan Lywodraeth y DU yn bwriadu penodi comisiynydd cam-drin a thrais domestig, ac roeddwn yn meddwl tybed a ydych yn rhagweld y bydd unrhyw gyswllt rhwng ein cynghorwyr a'r comisiynydd newydd pan gânt eu penodi.
I very much join Julie Morgan in warmly welcoming the recent appointment of our new national advisers, Yasmin Khan and Nazir Afzal. I really think we've done very well in securing the services of two such excellent people. They are, between them, full-time, not two part-time people, so it's a job share, which I'm very happy about as well. In fact, the previous adviser, Rhian—her contract didn't end until October, so it's been a three-month gap between her going out of office and this, and that three months has been taken up in organising the appointment of the new advisers and making sure that the job share arrangements can work. So, I'm very pleased with that. I think we're very happy in Wales that we've got two such excellent prominent advisers in place. They're very happy to work together to determine priorities and approaches to the role, drawing, obviously, on their own individual strengths and experiences, which is why we're so delighted to have them. They will be working with the Home Office to discuss the proposals for the new UK commissioner role, and we'll aim to influence the developments in the UK to reflect the Welsh context, because I think it's fair to say that we are ahead of that game here in Wales and we're very anxious to make sure that the rest of the UK takes advantage of our experience.
Rwy'n ategu croeso cynnes Julie Morgan i benodiad diweddar ein cynghorwyr cenedlaethol newydd, Yasmin Khan a Nazir Afzal. Credaf ein bod wedi gwneud yn dda iawn i sicrhau gwasanaethau dau unigolyn mor ardderchog. Rhyngddynt, maent yn gweithio amser llawn, yn hytrach na dau unigolyn rhan-amser, felly mae'n swydd a rennir, ac rwy'n hapus iawn am hynny hefyd. Yn wir, yr ymgynghorydd blaenorol, Rhian—ni ddaeth ei chontract i ben tan fis Hydref, felly mae bwlch o dri mis wedi bod ers iddi adael y swydd, a threuliwyd y cyfnod hwnnw o dri mis yn trefnu'r broses o benodi'r cynghorwyr newydd a sicrhau y gall y trefniadau rhannu swydd weithio'n iawn. Felly, rwy'n hapus iawn gyda hynny. Credaf ein bod yn falch iawn, yng Nghymru, o gael dau gynghorydd mor flaenllaw ac ardderchog. Maent yn fwy na pharod i gydweithio er mwyn pennu blaenoriaethau a dulliau o weithredu'r rôl, gan wneud defnydd, yn amlwg, o'u cryfderau a'u profiadau unigol, a dyna pam rydym mor falch o'u cael. Byddant yn gweithio gyda'r Swyddfa Gartref i drafod y cynigion ar gyfer rôl comisiynydd newydd ar gyfer y DU, a byddwn yn ceisio dylanwadu ar y datblygiadau yn y DU i adlewyrchu'r cyd-destun Cymreig, oherwydd credaf ei bod yn deg dweud ein bod ar flaen y gad yma yng Nghymru, ac rydym yn awyddus i sicrhau bod gweddill y DU yn manteisio ar ein profiad.
Leader of the house, domestic violence is one of the most abhorrent things one could think of. I'm lucky enough to represent the region of South Wales Central, which is most probably one of the most ethnically diverse areas of Wales. For some families, neither English nor Welsh is the first language, and the translation service is vitally important to give confidence for people to come forward and actually report domestic violence and seek sanctuary from the abuse that they are being put under. Have you had a chance, in the very recent appointment that you've been put into, to make an assessment of what translation services are available for individuals who might find themselves on the receiving end of domestic violence, where English or Welsh is not their first language, and language might well prove a barrier to them getting out of that situation?
Arweinydd y tŷ, mae trais domestig yn un o'r pethau mwyaf atgas y gellid meddwl amdanynt. Rwy'n ddigon ffodus i gynrychioli rhanbarth Canol De Cymru, sef un o'r ardaloedd mwyaf amrywiol yng Nghymru o ran ethnigrwydd yn ôl pob tebyg. I rai teuluoedd, nid y Saesneg na'r Gymraeg yw'r iaith gyntaf, ac mae'r gwasanaeth cyfieithu yn hanfodol bwysig i roi hyder i bobl roi gwybod am drais domestig a cheisio lloches rhag y cam-drin y maent yn ei wynebu. A ydych wedi cael cyfle, yn y cyfnod byr ers i chi gael eich penodi, i asesu pa wasanaethau cyfieithu sydd ar gael ar gyfer unigolion a allai fod yn dioddef o ganlyniad i drais domestig, lle nad Saesneg neu Gymraeg yw eu hiaith gyntaf, a gallai iaith yn hawdd fod yn rhwystr iddynt rhag dod allan o'r sefyllfa honno?
Andrew R.T. Davies raises an extremely important point. I have not yet had any extensive discussions on that. I've had a lot of discussions about English for speakers of other languages courses, and making sure that people who come to live here in Wales have access to English as a second language tuition.
It is on my agenda to have that conversation. I'm very aware, as well, because I represent the centre of Swansea—so, a very similar ethnic make-up—and this will be of resonance to those of us who come from Wales, that we have a large number of people in Wales who speak the secondary language of their country and not the primary language. So, we have a particular issue in the translation services around making sure that people who don't speak the primary language of their country but actually speak a secondary language also are served by that. I'm having quite an involved conversation with various people in my own constituency about how we might best serve that, and I plan to bring some of those experiences to this role when I have those conversations, which I'm due to have shortly.
Mae Andrew R.T. Davies yn codi pwynt hynod o bwysig. Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau manwl ynglŷn â hynny. Rwyf wedi cael llawer o drafodaethau ynglŷn â chyrsiau Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill, a sicrhau bod gan bobl sy'n dod i fyw yma yng Nghymru fynediad at addysg Saesneg fel iaith ychwanegol.
Mae cael y sgwrs honno ar fy agenda. Rwy'n ymwybodol iawn, hefyd, gan fy mod yn cynrychioli canol Abertawe—felly, cyfansoddiad ethnig tebyg iawn—a bydd hyn yn berthnasol i'r rheini ohonom sy'n dod o Gymru, fod gennym nifer fawr o bobl yng Nghymru sy'n siarad ail iaith eu gwlad yn hytrach na'r brif iaith. Felly, mae gennym broblem benodol yn y gwasanaethau cyfieithu o ran sicrhau bod pobl nad ydynt yn siarad prif iaith eu gwlad, ond sy'n siarad ail iaith, hefyd yn cael eu gwasanaethu gan hynny. Rwy'n cael sgwrs gynhwysol iawn gydag amryw o bobl yn fy etholaeth ynglŷn â'r ffordd orau o ddarparu ar gyfer hynny, ac rwy'n bwriadu gwneud defnydd o'r profiadau hynny yn y rôl hon pan fyddaf yn cael y sgyrsiau rwyf i fod i'w cael cyn bo hir.
4. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer darparu mwy o gynhwysiant digidol yn Aberafan yn 2018? OAQ51609
4. What are the Welsh Government's priorities for delivering greater digital inclusion in Aberavon in 2018? OAQ51609
Our priority in Aberavon, as in the rest of Wales, is to ensure that people gain maximum benefit from the life-changing opportunities that digital technologies can offer, thereby securing improved economic, learning and health outcomes across all our communities.
Ein blaenoriaeth yn Aberafan, fel yng ngweddill Cymru, yw sicrhau bod pobl yn cael y budd mwyaf posibl o'r cyfleoedd trawsnewidiol y gall technolegau digidol eu cynnig, gan sicrhau gwell canlyniadau economaidd, canlyniadau dysgu a chanlyniadau iechyd ar draws ein holl gymunedau.
Thank you for that answer, leader of the house, and I appreciate the work that's already been done, but it could all be undone if we're not careful. Clearly, digital inclusion includes reference to accessibility, and accessibility is twofold. One is infrastructure, and you've already answered questions on that, so I won't address that one at this point. The other one is actually accessibility to the technology. Very often, in our disadvantaged communities, that was done through community centres and libraries. Many of those public services, as a consequence of the ideology of the Tory Westminster Government of austerity, are actually now under threat or have gone, or some might have been transferred to communities, and opening hours are reduced as such.
So, what are you going to do to ensure that people in those communities are able to access the technology so that they can be included, they can gain the skills? Because everything is moving towards digital technology, and if we can't offer them the ability to go somewhere and actually get access, we're failing those people.
Diolch am eich ateb, arweinydd y tŷ, ac rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith sy'n mynd rhagddo eisoes, ond gallai gael ei ddad-wneud os nad ydym yn ofalus. Yn amlwg, mae cynhwysiant digidol yn cynnwys cyfeiriad at hygyrchedd, ac mae hygyrchedd yn ymwneud â dau beth. Un yw seilwaith, ac rydych eisoes wedi ateb cwestiynau ynglŷn â hynny, felly nid wyf am sôn am hynny ar hyn o bryd. Y llall yw hygyrchedd y dechnoleg. Yn aml iawn, yn ein cymunedau difreintiedig, cyflawnwyd hynny drwy ganolfannau cymunedol a llyfrgelloedd. Mae llawer o'r gwasanaethau cyhoeddus hynny, o ganlyniad i ideoleg cyni Llywodraeth Doraidd San Steffan, bellach o dan fygythiad neu wedi diflannu, neu rai, efallai, wedi eu trosglwyddo i ofal y cymunedau, gyda'u horiau agor wedi crebachu o ganlyniad.
Felly, beth a wnewch i sicrhau bod pobl yn y cymunedau hyn yn gallu cael mynediad at y dechnoleg fel y gellir eu cynnwys, fel y gallant ennill sgiliau? Oherwydd mae popeth yn symud tuag at dechnoleg ddigidol, ac os na allwn gynnig y gallu iddynt fynd i rywle a chael mynediad, rydym yn gwneud cam â'r bobl hynny.
I think the Member makes an extremely important point. We are very aware of the problems of closing community facilities, and so on. As a result, we've been working with Digital Communities Wales to support organisations that specifically work with excluded groups to engage with specific sets of clients. I'm sure the Member is very well aware of the Get NPT Online partnership, for example, in his own constituency, which encourages people, community groups and enterprises to make the most of technology in Neath Port Talbot. It includes technology taster sessions for social housing tenants and sessions in libraries where they are seeking employment.
What we've been doing, as that initiative shows, is looking at alternative ways of reaching people who are digitally excluded. So, we've been working, for example, with registered social landlords to make sure that tenants in particular housing communities have access, and we've got a very successful one up in Merthyr, where we introduced a number of refurbished Welsh Government laptops, expecting the demand to be relatively low and the demand was absolutely enormous. We've extended that arrangement there by another 20 or so laptops and two more supporters. But we're heavily reliant as well on volunteers and young people coming forward, so I'm really pleased with the initiative we have, where we have 500 digital heroes who are young volunteers to support older people to get online and to get their skills, and we can do that in a variety of settings, including health settings, because these are very important agendas.
We spend £4 million at the moment in Digital Communities Wales, supporting other organisations—so, a train the trainer model—in order to get some of these skills out there, and we have a variety of different arrangements in place to try and get to people where they are.
But the Member raises a hugely important point and I'll add another to it: one of the difficulties we have is that, sometimes, our volunteers are prevented from volunteering for the hours they want to volunteer because it interferes with their own universal credit arrangements. I've had some very robust discussions with the Department for Work and Pensions about why on earth we're stopping people volunteering because of some of the rather more onerous requirements for job seeking online, and so on, that are imposed upon them. So, I agree that some of the austerity programme is impacting on this agenda, but we are doing our very best to be creative in getting around some of those difficulties.
Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt hynod o bwysig. Rydym yn ymwybodol iawn o'r problemau sydd ynghlwm wrth gau cyfleusterau cymunedol, ac ati. O ganlyniad, rydym wedi bod yn gweithio gyda Cymunedau Digidol Cymru i gefnogi sefydliadau sy'n gweithio'n benodol gyda grwpiau sydd wedi'u hallgáu i ymgysylltu â setiau penodol o gleientiaid. Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol iawn o bartneriaeth Dewch Ar-lein Castell-nedd Port Talbot, er enghraifft, yn ei etholaeth, sy'n annog pobl, grwpiau cymunedol a mentrau i wneud y gorau o dechnoleg yng Nghastell-nedd Port Talbot. Mae'n cynnwys sesiynau blas ar dechnoleg ar gyfer tenantiaid tai cymdeithasol a sesiynau mewn llyfrgelloedd er mwyn chwilio am swyddi.
Yr hyn rydym wedi bod yn ei wneud, fel y dengys y fenter honno, yw edrych ar ffyrdd gwahanol o gyrraedd pobl sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol. Felly, rydym wedi bod yn gweithio, er enghraifft, gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i sicrhau mynediad ar gyfer tenantiaid mewn cymunedau tai penodol, ac mae gennym un enghraifft lwyddiannus iawn ym Merthyr Tudful, lle rydym wedi adnewyddu a darparu nifer o hen liniaduron Llywodraeth Cymru, gan ddisgwyl y byddai'r galw yn gymharol isel a bu'r galw yn aruthrol. Rydym wedi ymestyn y trefniant hwnnw yno gydag oddeutu 20 o liniaduron ychwanegol a dau gymhorthydd ychwanegol. Ond rydym yn dibynnu i raddau helaeth ar gymorth gwirfoddolwyr a phobl ifanc, felly rwy'n falch iawn gyda'n menter, lle mae gennym 500 o arwyr digidol sy'n wirfoddolwyr ifainc i gynorthwyo pobl hŷn i fynd ar-lein a dysgu sgiliau, a gallwn wneud hynny mewn amrywiaeth o leoliadau, gan gynnwys lleoliadau iechyd, gan fod yr agendâu hyn yn bwysig iawn.
Rydym yn gwario £4 miliwn ar hyn o bryd drwy Cymunedau Digidol Cymru, gan gefnogi sefydliadau eraill—felly, model hyfforddi'r hyfforddwr—er mwyn darparu rhai o'r sgiliau hyn, ac mae gennym amrywiaeth o wahanol drefniadau ar waith i geisio cyrraedd pobl.
Ond mae'r Aelod yn codi pwynt hynod bwysig ac rwyf am ychwanegu un arall ato: un o'r anawsterau sy'n ein hwynebu yw bod ein gwirfoddolwyr, weithiau, yn cael eu hatal rhag gwirfoddoli am yr oriau yr hoffent wirfoddoli am fod hynny'n ymyrryd â'u trefniadau credyd cynhwysol. Rwyf wedi cael trafodaethau cadarn iawn gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau ynglŷn â pham ar wyneb daear rydym yn atal pobl rhag gwirfoddoli oherwydd rhai o'r gofynion mwy beichus ar gyfer chwilio am swyddi ar-lein, ac ati, a orfodir arnynt. Felly, rwy'n cytuno bod y rhaglen cyni yn effeithio ar yr agenda hon i raddau, ond rydym yn gwneud ein gorau glas i fod yn greadigol er mwyn goresgyn rhai o'r anawsterau hynny.
5. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am fesurau gwrth-gaethwasiaeth yng Nghymru? OAQ51583
5. Will the Leader of the House make a statement on anti-slavery measures in Wales? OAQ51583
Yes. We are determined to do all we can to make Wales hostile to slavery. We are working with our multi-agency partners to raise awareness of slavery, providing multi-agency training, supporting victims and assisting in bringing perpetrators of this heinous crime to justice.
Gwnaf. Rydym yn benderfynol o wneud popeth a allwn i sicrhau bod Cymru yn gwrthwynebu caethwasiaeth. Rydym yn gweithio gyda'n partneriaid amlasiantaethol i godi ymwybyddiaeth o gaethwasiaeth, darparu hyfforddiant amlasiantaethol, cefnogi dioddefwyr a chynorthwyo i ddod â'r sawl sy'n cyflawni'r drosedd ffiaidd hon o flaen eu gwell.
I thank the leader of the house for that answer, but Wendy Williams, HM inspector of constabulary, has said:
'While modern slavery cases can be complex and require significant manpower, many of the shortcomings in investigating these cases reflect deficiencies in basic policing practice. We found inconsistent, even ineffective, identification of victims',
which led to investigations being closed prematurely.
'As a result, victims were being left unprotected, leaving perpetrators free to continue to exploit people'
as nothing more than commodities. Can you please give us assurances that this is not happening in Wales, given that the Wales anti-slavery group tell us that there are 10,000 anti-slavery ambassadors in Wales, and yet we have the stark statistic that, to date, there has only been one prosecution across the whole of Wales?
Diolch i arweinydd y tŷ am ei hateb, ond mae Wendy Williams, arolygydd cwnstabliaeth EM, wedi dweud:
Er y gall achosion o gaethwasiaeth fodern fod yn gymhleth a galw am weithlu sylweddol, mae llawer o'r methiannau i ymchwilio i'r achosion hyn yn adlewyrchu diffygion mewn arferion plismona sylfaenol. Gwelsom ddulliau anghyson, a hyd yn oed aneffeithiol, o nodi dioddefwyr,
a arweiniodd at gau ymchwiliadau cyn pryd.
O ganlyniad, cafodd dioddefwyr eu gadael heb eu diogelu, gan adael troseddwyr yn rhydd i barhau i ecsbloetio pobl
fel pe baent yn ddim mwy na nwyddau. A allwch roi sicrwydd inni, os gwelwch yn dda, nad yw hyn yn digwydd yng Nghymru, o gofio bod grŵp atal caethwasiaeth Cymru yn dweud wrthym fod 10,000 o lysgenhadon atal caethwasiaeth yng Nghymru, ac eto mae gennym yr ystadegyn moel hwnnw mai dim ond un erlyniad a fu drwy Cymru gyfan hyd yma?
Well, we're the first and only country in the UK to appoint an anti-slavery co-ordinator, and we've established the Wales anti-slavery leadership group to provide strategic leadership and guidance on how we tackle slavery in Wales. The Member will be very well aware that slavery is a very complex ground to investigate and prosecute, which is why we've worked with our partners to develop a joint-training provision for law-enforcement senior investigating officers and crown prosecutors and crown advocates. Working with our partners in 2017, we delivered a consistent standard of anti-slavery training to almost 8,000 people across Wales, and I'll take this opportunity, Deputy Presiding Officer, to urge anyone with information about slavery to report incidents to the police, as all reported incidents are investigated and previous reporting has led to people being brought to justice or disrupted the activity entirely.
Wel, ni yw'r wlad gyntaf a'r unig wlad yn y Deyrnas Unedig i benodi cydgysylltydd atal caethwasiaeth, ac rydym wedi sefydlu grŵp arweinyddiaeth Cymru ar gaethwasiaeth i ddarparu arweinyddiaeth strategol ac arweiniad ar sut i fynd i'r afael â chaethwasiaeth yng Nghymru. Bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn fod caethwasiaeth yn faes cymhleth iawn i'w ymchwilio ac i'w erlyn, a dyna pam rydym wedi gweithio gyda'n partneriaid i ddatblygu darpariaeth hyfforddiant ar y cyd ar gyfer uwch-swyddogion ymchwilio ym maes gorfodi'r gyfraith ac erlynwyr y goron ac eiriolwyr y goron. Gan gweithio gyda'n partneriaid yn 2017, fe lwyddasom i gyflwyno safon gyson o hyfforddiant atal caethwasiaeth i bron 8,000 o bobl ledled Cymru, a hoffwn gymryd y cyfle hwn, Ddirprwy Lywydd, i annog unrhyw un sydd â gwybodaeth am gaethwasiaeth i roi gwybod i'r heddlu ynglŷn â'r digwyddiadau hynny, gan fod pob digwyddiad y rhoddir gwybod i'r heddlu amdano yn cael ei ymchwilio, ac mae adroddiadau blaenorol wedi arwain at ddod â phobl o flaen eu gwell, neu roi terfyn ar y gweithgarwch yn gyfan gwbl.
6. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am rôl cynghorwyr cenedlaethol yn y broses o helpu i weithredu Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015? OAQ51606
6. Will the Leader of the House provide an update on the role of national advisers in helping to implement the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015? OAQ51606
Yes. As I said earlier, I'm very delighted that Yasmin Khan and Nazir Afzal have been appointed as the national advisers, and I'm very much looking forward to working with them. They bring an enormous amount of experience and they'll be advising Ministers and working with victims, survivors and other stakeholders to improve our services and to report on our progress.
Gwnaf. Fel y dywedais yn gynharach, rwy'n falch iawn fod Yasmin Khan a Nazir Afzal wedi cael eu penodi yn ymgynghorwyr cenedlaethol, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy. Mae ganddynt gryn dipyn o brofiad a byddant yn cynghori Gweinidogion ac yn gweithio gyda dioddefwyr, goroeswyr a rhanddeiliaid eraill i wella ein gwasanaethau ac i adrodd ar ein cynnydd.
Thank you, leader of the house. As we mark the fortieth anniversary of Welsh Women’s Aid this week, will you join me in acknowledging the history, impact and value of the third sector in Wales, including not only Welsh Women’s Aid but Bawso, Hafan Cymru, Llamau, local and regional women's aid groups, Atal y Fro? These organisations provide vital services for victims of domestic abuse, but they also work with the statutory and criminal justice agencies who have the power in statute to make changes by implementing the law and making domestic violence a priority. What more can the Welsh Government do to ensure that there is united effort—with the backing of this Assembly; I think this has been demonstrated this afternoon across this Assembly—to prevent the next 40 years continuing the statistics that one in three women in Wales experience violence and abuse?
Diolch, arweinydd y tŷ. Wrth i ni nodi deugeinfed pen-blwydd Cymorth i Fenywod Cymru yr wythnos hon, a wnewch chi ymuno â mi i gydnabod hanes, effaith a gwerth y trydydd sector yng Nghymru, gan gynnwys nid yn unig Cymorth i Fenywod Cymru ond Bawso, Hafan Cymru, Llamau, grwpiau cymorth i fenywod lleol a rhanbarthol, Atal y Fro? Mae'r sefydliadau hyn yn darparu gwasanaethau hanfodol i ddioddefwyr cam-drin domestig, ond maent hefyd yn gweithio gyda'r asiantaethau cyfiawnder troseddol a statudol sydd â phŵer mewn statud i wneud newidiadau drwy weithredu'r gyfraith a sicrhau bod trais yn y cartref yn flaenoriaeth. Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau y ceir ymdrech unedig—gyda chefnogaeth y Cynulliad hwn; credaf fod hyn wedi cael ei ddangos y prynhawn yma ar draws y Cynulliad hwn—i atal y 40 mlynedd nesaf rhag parhau â'r ystadegau sy'n dangos bod un o bob tair menyw yng Nghymru yn dioddef trais a chamdriniaeth?
I very much join Jane Hutt in acknowledging the history, impact and value of the sector in Wales and, indeed, her own long history in this sector. I'm very grateful for organisations such as Welsh Women’s Aid and all the others who've made a stand to eradicate this sort of abuse in our society. They absolutely offer vital support to victims and survivors. I'm very pleased to say that I'm speaking at the celebration tomorrow of 40 years of Welsh Women’s Aid.
We're very much working with organisations and survivors to understand their experiences and how the system can be developed to prevent violence against women, domestic abuse and sexual violence. This is helping to achieve the objectives set out in the national strategy. I'm looking forward to the national advisers' input into this strategy, and we recognise the invaluable contribution made by a range of organisations, including public services, independent specialist service providers and wider voluntary sector organisations. The Member very rightly asked what else we're doing to look to see what we can do, and we're working with relevant authorities set out in the Act—local authorities, local health boards, NHS trusts and fire and rescue authorities. We also recognise the need to work with the police, police and crime commissioners, the education services, housing organisations, third sector specialist violence against women, domestic abuse and sexual violence services, survivors and the non-devolved crime and justice agencies.
So, it very much is an absolutely multi-agency approach. We're also incredibly sure to make sure that the third sector organisations are clearly engaged throughout the commissioning process to contribute constructively to the design, delivery and review of the commissioning process and to make sure that we have proper regional coverage and collaboration across the sector. The sector's always been very good at this, and I'm sure they'll continue to co-operate with us as we look to put our commissioning guidance out in the foreseeable future, but I absolutely do pay tribute to the 40 years of history so far. I can't say I look forward to the next 40 years, because I very much look forward to not needing these services, but I'm sure that, as long as the services are needed, organisations such as Welsh Women's Aid will be there to meet that need.
Ymunaf â Jane Hutt i gydnabod hanes, effaith a gwerth y sector yng Nghymru, ac yn wir, ei hanes blaenorol ei hun yn y sector hwn. Rwy'n ddiolchgar iawn i sefydliadau fel Cymorth i Fenywod Cymru a phawb arall sydd wedi gwneud safiad i gael gwared ar y math hwn o gam-drin o'n cymdeithas. Yn sicr, maent yn cynnig cefnogaeth hanfodol i ddioddefwyr a goroeswyr. Rwy'n falch iawn o ddweud y byddaf yn siarad yfory yn y digwyddiad i ddathlu 40 mlynedd o fudiad Cymorth i Fenywod Cymru.
Rydym yn gweithio gyda sefydliadau a goroeswyr i ddeall eu profiadau a sut y gellir datblygu'r system i atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae hyn yn helpu i gyflawni'r amcanion a nodir yn y strategaeth genedlaethol. Edrychaf ymlaen at gyfraniad y cynghorwyr cenedlaethol at y strategaeth hon, ac rydym yn cydnabod y cyfraniad gwerthfawr a wnaed gan amryw o sefydliadau, gan gynnwys gwasanaethau cyhoeddus, darparwyr gwasanaethau arbenigol annibynnol a sefydliadau ehangach yn y sector gwirfoddol. Roedd yr Aelod yn llygad ei lle wrth ofyn beth arall rydym yn ei wneud i ystyried beth y gallwn ei wneud, ac rydym yn gweithio gyda'r awdurdodau perthnasol a nodir yn y Ddeddf—awdurdodau lleol, byrddau iechyd lleol, ymddiriedolaethau'r GIG ac awdurdodau tân ac achub. Rydym hefyd yn cydnabod yr angen i weithio gyda'r heddlu, y comisiynwyr heddlu a throseddu, y gwasanaethau addysg, sefydliadau tai, gwasanaethau arbenigol trais yn erbyn menywod yn y trydydd sector, gwasanaethau cam-drin domestig a thrais rhywiol, goroeswyr a'r asiantaethau troseddu a chyfiawnder sydd heb gael eu datganoli.
Felly, mae'n ddull gweithredu cwbl amlasiantaethol. Rydym hefyd yn gwneud yn berffaith siŵr ein bod yn ymgysylltu â sefydliadau'r trydydd sector drwy gydol y broses gomisiynu fel y gallant gyfrannu'n adeiladol at y gwaith o gynllunio, cyflwyno ac adolygu'r broses gomisiynu ac i sicrhau bod gennym ymdriniaeth ranbarthol addas a chydweithredu priodol ar draws y sector. Mae'r sector bob amser wedi bod yn dda iawn am wneud hyn, ac rwy'n siŵr y byddant yn parhau i gydweithredu â ni wrth inni gyhoeddi ein canllawiau comisiynu yn y dyfodol agos, ond rwy'n talu teyrnged i'r 40 mlynedd o hanes hyd yma. Ni allaf ddweud fy mod yn edrych ymlaen at y 40 mlynedd nesaf, gan fy mod yn edrych ymlaen yn fawr at adeg lle na fydd angen y gwasanaethau hyn, ond rwy'n sicr, cyhyd ag y bo angen y gwasanaethau hyn, y bydd sefydliadau fel Cymorth i Fenywod Cymru yno i ateb yr angen hwnnw.
And, finally, question 7—Hefin David.
Ac yn olaf, cwestiwn 7—Hefin David.
7. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am ddarpariaeth band eang cyflym iawn yn etholaeth Caerffili? OAQ51610
7. Will the Leader of the House make a statement on high-speed broadband provision in the Caerphilly constituency? OAQ51610
Yes. Under the Superfast Cymru project we've provided access to fast fibre broadband to 27,206 premises in Caerphilly. At the last time of data checking, the average download speed for premises deployed under Superfast Cymru is 64.4 Mbps in Caerphilly.
Gwnaf. O dan brosiect Cyflymu Cymru rydym wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr cyflym i 27,206 o safleoedd yng Nghaerffili. Y tro diwethaf i'r data gael ei wirio, roedd y cyflymder lawrlwytho cyfartalog ar gyfer y safleoedd lle y rhoddwyd Cyflymu Cymru ar waith yn 64.4 Mbps yng Nghaerffili.
I'd like to thank the leader of the house for the heroic efforts in which she's engaged to get the broadband issue sorted in Castle Reach and Kingsmead estates in Caerphilly. She has worked incredibly hard and I'm very pleased to see that it's happened. But I wanted to—[Interruption.] Of course, contrary to what Russell George said earlier. I wanted to raise the issue of the delivery plan for 'Our Valleys, Our Future' and the fact that broadband isn't actually mentioned in the delivery plan, but it will be vital in connecting businesses across the Caerphilly constituency. I'm concerned that there's no specific mention, so would the leader of the house give assurances that she'll be working with Cabinet colleagues in order to deliver the 'Our Valleys, Our Future' plan and particularly ensure that those businesses that are based in and around industrial estates in the northern areas of the Valleys communities benefit from broadband provision?
Hoffwn ddiolch i arweinydd y tŷ am ei hymdrechion arwrol yn sicrhau bod y problemau gyda band eang ar ystadau Castle Reach a Kingsmead yng Nghaerffili wedi cael eu datrys. Mae wedi gweithio'n hynod o galed, ac rwy'n falch iawn o weld ei fod wedi digwydd. Ond roeddwn yn awyddus i—[Torri ar draws.] Wrth gwrs, yn groes i'r hyn a ddywedodd Russell George yn gynharach. Roeddwn yn awyddus i godi mater y cynllun cyflawni ar gyfer 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' a'r ffaith nad yw band eang yn cael ei grybwyll yn y cynllun cyflawni, ond bydd yn hanfodol o ran cysylltu busnesau ledled etholaeth Caerffili. Rwy'n pryderu nad oes cyfeiriad penodol at hynny, felly a wnaiff arweinydd y tŷ roi sicrwydd y bydd yn gweithio gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet i gyflawni'r cynllun 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' a sicrhau'n benodol fod y busnesau sydd wedi'u lleoli yn ac o amgylch ystadau diwydiannol yn ardaloedd gogleddol cymunedau'r Cymoedd yn elwa o ddarpariaeth band eang?
Absolutely. It's not mentioned because it's just a fundamental part of the infrastructure. I'm a member of the Valleys taskforce board. We're working very closely together. A very large part of the economic plan for 'Our Valleys, Our Future' is based on that sort of infrastructure development, and I think it's actually part of where we're going with this, and it's just becoming part of the furniture. So, large parts of the Valleys communities are already well-served by the infrastructure. The big issue now is to get the services that run on the infrastructure up and running. So, it's not about the widgets; it's about the increased service provision that we can use the widgets for. So, the Valleys is very much part of using infrastructure appropriately now that it's in place. So, where it isn't in place, which is not very many parts of the Valleys, we will, of course, be looking at the successor projects to fill it in. So, the estates that the Member has mentioned, we will be looking very much to see that we get to industrial estates and other developments of that sort in the successor projects I mentioned earlier, and that will be very much part of the Valleys plan where they're in the Valleys, and, of course, part of the roll-out where they're not.
Yn sicr. Nid oes sôn am hynny am ei fod yn rhan sylfaenol o'r seilwaith. Rwy'n aelod o fwrdd tasglu'r Cymoedd. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'n gilydd. Mae rhan fawr o'r cynllun economaidd ar gyfer 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' yn seiliedig ar y math hwnnw o ddatblygu seilwaith, a chredaf ei fod yn rhan o ble rydym yn mynd gyda hyn, ac mae'n dod yn rhan o'r cefndir. Felly, mae rhannau helaeth o gymunedau'r Cymoedd yn cael eu gwasanaethu'n dda eisoes gan y seilwaith. Y mater pwysig bellach yw sicrhau bod y gwasanaethau sy'n rhedeg ar y seilwaith yn cael eu rhoi ar waith. Felly, ni wnelo hyn â'r teclynnau; mae'n ymwneud â'r ddarpariaeth gynyddol o wasanaethau y gallwn ddefnyddio'r teclynnau ar eu cyfer . Felly, mae'r Cymoedd yn rhan fawr o ddefnyddio'r seilwaith yn briodol gan ei fod bellach ar waith. Felly, lle nad yw'r seilwaith ar waith, ac nid yw hynny'n cynnwys llawer o ardaloedd y Cymoedd, byddwn yn disgwyl i'r prosiectau olynol lenwi'r bwlch hwnnw wrth gwrs. Felly, o ran yr ystadau a grybwyllodd yr Aelod, byddwn yn ceisio sicrhau ein bod yn cyrraedd ystadau diwydiannol a datblygiadau eraill o'r fath yn y prosiectau olynol y soniais amdanynt yn gynharach, a bydd hynny'n rhan bwysig o gynllun y Cymoedd lle maent yn y Cymoedd, ac wrth gwrs, yn rhan o'r broses gyflwyno ehangach lle nad ydynt.
Thank you very much, leader of the house.
Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.
Item 3 is questions to the Assembly Commission. Question 1 is to be answered by Caroline Jones, the Commissioner for security and Assembly resources. Question 1—Simon Thomas.
Eitem 3 yw cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Bydd Caroline Jones, Comisiynydd diogelwch ac adnoddau’r Cynulliad, yn ateb cwestiwn 1. Cwestiwn 1—Simon Thomas.
1. A wnaiff y Comisiynydd ddatganiad ynglŷn â lleihau faint o blastig untro sy’n cael ei ddefnyddio ar ystâd y Cynulliad? OAQ51614
1. Will the Commissioner make a statement on reducing the amount of disposable plastic that is used on the Assembly estate? OAQ51614
Diolch, Simon. Thank you very much for that question. The Commission is committed to minimising waste, including reducing plastic on the estate, and we are proud to have achieved our commitment to reduce the amount of waste sent to landfill to zero by 2018. We are working to reduce single-use plastic on the estate, switching to compostable alternatives where possible within the next six months, as well as working with suppliers to seek alternative solutions.
Diolch, Simon. Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn. Mae'r Comisiwn yn ymrwymedig i leihau gwastraff, gan gynnwys lleihau plastig ar yr ystâd, ac rydym yn falch o fod wedi cyflawni ein hymrwymiad i sicrhau nad oes unrhyw wastraff yn cael ei anfon i safleoedd tirlenwi erbyn 2018. Rydym yn gweithio i leihau plastig untro ar yr ystâd, gan newid i ddeunyddiau y gellir eu compostio lle bo hynny'n bosibl o fewn y chwe mis nesaf, yn ogystal â gweithio gyda chyflenwyr i chwilio am atebion amgen.
Can I thank the Commissioner for that positive response? Clearly, the Assembly has taken some steps in the recent past, for example getting rid of disposable coffee cups here and going over to ceramic cups, which is something that the public is now very interested in. So, we were ahead of the game there. I'm concerned that we stay ahead of the game. We still use one-use plastic knives and forks and so forth and also, just looking at the shop here, some of our goods are still in plastic containers that you look at and think—well, they don't need to be, really; it's just something that we've fallen into the habit of. So, I'm pleased to hear that you have a six-month plan, that you're trying to eradicate as much of this is possible. It's something I think we can all join together. I will, on Friday, be visiting Aberporth, which is one of the plastic-free communities in Wales, but it's not the only one now. Many communities are saying they want to set themselves up to be plastic free, and I think it's important that we in the Assembly—not the Government, but we in the Assembly— set the standard and set some leadership as well.
A gaf fi ddiolch i'r Comisiynydd am ei hymateb cadarnhaol? Yn amlwg, mae'r Cynulliad wedi rhoi rhai camau ar waith yn ddiweddar, er enghraifft drwy gael gwared ar gwpanau coffi untro yma a newid i gwpanau ceramig, sy'n rhywbeth y mae gan y cyhoedd gryn ddiddordeb ynddo erbyn hyn. Felly, roeddem ar flaen y gad yn hynny o beth. Rwy'n awyddus inni aros ar flaen y gad. Rydym yn dal i ddefnyddio cyllyll a ffyrc plastig untro ac ati, ac wrth edrych ar y siop yma, mae rhai o'n nwyddau mewn cynwysyddion plastig o hyd ac rydych yn edrych arnynt ac yn meddwl—wel, nid oes angen iddynt fod, mewn gwirionedd; mae'n rhywbeth sydd wedi tyfu'n arfer inni dyna i gyd. Felly, rwy'n falch o glywed bod gennych gynllun chwe mis, eich bod yn ceisio dileu cymaint o hyn â phosibl. Mae'n rhywbeth y credaf y gall pob un ohonom ddod at ein gilydd yn ei gylch. Ddydd Gwener, byddaf yn ymweld ag Aber-porth, un o gymunedau di-blastig Cymru, ond nid honno yw'r unig un bellach. Mae llawer o gymunedau yn dweud eu bod yn awyddus i baratoi i fod yn ddi-blastig, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod ninnau yn y Cynulliad—nid y Llywodraeth, ond ni yn y Cynulliad—yn gosod y safon ac yn dangos rhywfaint o arweiniad hefyd.
I thank Simon for acknowledging the positive work, which is ongoing. We have water filters and fountains around the buildings, cutting down on the need for bottled water. We provide extensive recycling facilities across the estate for most materials, including plastic, and we have clear signage and communication initiatives to raise awareness of the recycling facilities and we encourage their use. Improvements over the last few years have included removing some general waste bins from desks to maximise the use of the recycling options. Thank you for acknowledging the use of plastic cups, which is no longer happening. Thank you.
Diolch i Simon am gydnabod y gwaith cadarnhaol sy'n parhau. Mae gennym hidlyddion dŵr a ffynhonnau o gwmpas yr adeiladau, sy'n lleihau'r angen am ddŵr potel. Rydym yn darparu cyfleusterau ailgylchu helaeth ar draws yr ystâd ar gyfer y rhan fwyaf o ddeunyddiau, gan gynnwys plastig, ac mae gennym arwyddion clir a mentrau cyfathrebu er mwyn codi ymwybyddiaeth o'r cyfleusterau ailgylchu, ac rydym yn annog pobl i'w defnyddio. Mae'r gwelliannau dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi cynnwys cael gwared â rhai o'r biniau gwastraff cyffredinol ger y desgiau i sicrhau cymaint o ddefnydd â phosibl o'r opsiynau ailgylchu. Diolch am gydnabod y defnydd o gwpanau plastig, nad yw'n digwydd bellach. Diolch.
On this matter, I was disappointed to see that, at the GP briefing breakfast, which you also attended, there were plastic straws provided for eating yoghurt, and I wondered if you can change that to make them paper, because we need to ban plastic straws; they are one of the worst offenders. In addition to that, the canteen is no longer serving vinaigrettes in bowls or jugs, but they've now got these silly little plastic containers, individually sized ones. That is just adding to the amount of plastic on the estate. This is completely ridiculous and not sustainable. I wondered if you could do something about it.
Ar y mater hwn, roeddwn yn siomedig o weld, ym mrecwast briffio'r meddygon teulu, a fynychwyd gennych chi hefyd, fod gwellt plastig wedi eu darparu ar gyfer bwyta iogwrt, ac roeddwn yn meddwl tybed a allwch newid hynny i sicrhau eu bod yn rhai papur, oherwydd mae angen inni wahardd gwellt plastig; maent yn un o'r pethau gwaethaf. Yn ychwanegol at hynny, nid yw'r ffreutur yn darparu finegrét mewn powlenni neu jygiau mwyach, a bellach mae ganddynt gynwysyddion bach plastig gwirion, rhai maint unigol. Ychwanegu at y plastig a ddefnyddir ar yr ystâd y mae hynny'n ei wneud. Mae hyn yn gwbl warthus ac nid yw'n gynaliadwy. Tybed a allwch wneud rhywbeth ynglŷn â hyn.
I thank the Member for her questions here. I would like to assure you that the work is ongoing and all the points that you've raised we will be taking note of and dealing with them. Thank you.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau. Hoffwn roi sicrwydd i chi fod y gwaith yn mynd rhagddo ac y byddwn yn nodi ac yn mynd i'r afael â'r holl bwyntiau a godwyd gennych. Diolch.
Questions 2 to 5 are to be answered by Joyce Watson, the commissioner for equalities and the Commission as the employer of Assembly staff. Question 2—Darren Millar.
Bydd cwestiynau 2 i 5 yn cael eu hateb gan Joyce Watson, y comisiynydd cydraddoldeb a'r Comisiwn fel cyflogwr staff y Cynulliad. Cwestiwn 2—Darren Millar.
Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd.
2. Pa ystyriaeth y mae Comisiwn y Cynulliad wedi'i rhoi i sefydlu gwasanaethau caplaniaeth ar gyfer staff cymorth Aelodau'r Cynulliad ac Aelodau'r Cynulliad? OAQ51600
2. What consideration has the Assembly Commission given to establishing chaplaincy services for Assembly Member support staff and Assembly Members? OAQ51600
The Commission has no plans to establish chaplaincy services. However, we do provide quiet rooms in Tŷ Hywel and the Senedd for prayer, contemplation, or just quiet time on a multifaith basis—
Nid oes unrhyw gynlluniau gan y Comisiwn i sefydlu gwasanaethau caplaniaeth. Fodd bynnag, rydym yn darparu ystafelloedd tawel yn Nhŷ Hywel a'r Senedd ar gyfer gweddïo, myfyrio, neu amser tawel ar sail aml-ffydd—
I'm sorry, I can't hear.
Mae'n ddrwg gennyf, ni allaf glywed.
The Commission’s employee assistance programme also provides emotional and practical support and is available to all Members, their staff and Commission staff.
Mae rhaglen cymorth i weithwyr y Comisiwn hefyd yn darparu cymorth emosiynol ac ymarferol, ac mae ar gael i'r holl Aelodau, eu staff a staff y Comisiwn.
Thank you for your answer, Commissioner. The cross-party group on faith recently held a discussion on the topic 'Faith-based chaplaincy, is it worth it?' and we heard from people serving as chaplains within public sector organisations and we heard from individuals who've been recipients of the benefits of chaplaincy services, which, of course, are helping to reduce disputes and disagreements between public sector providers and service users, they're bringing comfort to people in times of crisis and, of course, they're able to offer pastoral care, regardless of people's faith, beliefs, or whether they've got any faith at all. We felt that these were important benefits that might be of use to Assembly Members, to Assembly Members' staff and, indeed, Commission staff here on the Assembly estate. Notwithstanding the good work that's being done to support staff and Assembly Members here in the National Assembly, I do think that there's something quite unique in terms of the pastoral care that chaplaincy services can offer, and I wonder whether this is something that the Commission could discuss in depth to see whether there might be an opportunity to develop a chaplaincy service, which I certainly would welcome and I know that some other Assembly Members would welcome too, particularly given the sort of trauma that the Assembly suffered in the last three months of last year.
Diolch am eich ateb, Gomisiynydd. Yn ddiweddar, cynhaliodd y grŵp trawsbleidiol ar ffydd drafodaeth ar y pwnc 'Caplaniaeth yn seiliedig ar ffydd: A yw'n werth ei wneud?' a chlywsom gan bobl sy'n gwasanaethu fel caplaniaid mewn sefydliadau yn y sector cyhoeddus, a chlywsom gan unigolion sydd wedi elwa o wasanaethau caplaniaeth, sydd, wrth gwrs, yn cynorthwyo i leihau anghydfod ac anghytuno rhwng darparwyr y sector cyhoeddus a defnyddwyr gwasanaethau, maent yn darparu cysur i bobl ar adegau anodd, ac wrth gwrs, maent yn gallu darparu gofal bugeiliol, waeth beth yw ffydd neu gredoau pobl, neu os nad oes ganddynt unrhyw ffydd o gwbl. Roeddem yn teimlo bod y rhain yn fanteision pwysig a allai fod o ddefnydd i Aelodau'r Cynulliad, staff Aelodau'r Cynulliad, ac yn wir, i staff y Comisiwn yma ar ystâd y Cynulliad. Er y gwaith da a wneir i gefnogi staff ac Aelodau'r Cynulliad yma yn y Cynulliad Cenedlaethol, credaf fod rhywbeth hollol unigryw o ran y gofal bugeiliol y gall gwasanaethau caplaniaeth ei gynnig, ac roeddwn yn meddwl tybed a yw hyn yn rhywbeth y gallai'r Comisiwn ei drafod yn fanwl i weld a oes cyfle i ddatblygu gwasanaeth caplaniaeth, gan y buaswn i, yn sicr, yn croesawu hynny, a gwn y byddai rhai Aelodau eraill o'r Cynulliad yn croesawu hynny hefyd, yn arbennig o ystyried y math o drawma a ddioddefodd y Cynulliad yn ystod tri mis olaf y llynedd.
Members might be aware that, historically, there has been a Cardiff Bay chaplain, most recently Reverend Peter Noble. However, it came to an end in the summer of 2017, and we're informed that the group of churches involved here have no intention of or funding to replace the role. Should members of the cross-party group on faith wish to arrange chaplaincy support themselves at no cost whatsoever to the Commission, arrangements could be made for them to make use of a room within the Assembly estate for that purpose. This is permissible under the rules for the cross-party groups.
Efallai fod yr Aelodau'n ymwybodol fod yna gaplan yn arfer gwasanaethu Bae Caerdydd, yn fwyaf diweddar y Parchedig Peter Noble. Fodd bynnag, daeth hynny i ben yn ystod haf 2017, a chawsom wybod nad oes gan y grŵp o eglwysi ar gyfer y lle hwn unrhyw fwriad neu arian i lenwi'r rôl. Os yw aelodau'r grŵp trawsbleidiol ar ffydd yn dymuno trefnu cymorth caplaniaeth drostynt eu hunain heb unrhyw gost i'r Comisiwn, gellid gwneud trefniadau iddynt ddefnyddio ystafell ar ystâd y Cynulliad at y diben hwnnw. Caniateir hyn o dan y rheolau ar gyfer grwpiau trawsbleidiol.
3. Pa ymdrechion sy'n cael eu gwneud i sicrhau bod y Senedd yn lle mwy cyfeillgar i deuluoedd a phlant? OAQ51593
3. What efforts are being made to make the Senedd a more friendly place for families and children? OAQ51593
The Senedd is already recognised as a welcoming place, and it has received awards for the efforts made to cater for the needs of different audiences, including changing facilities. The cafe is now breastfeeding friendly, and there is a sign near the menu that highlights that. There is also a sign on the scanners as you enter the Senedd. A nursing chair has been purchased, and we're evaluating, with service users, the most suitable location for that. Staff always aim to make the experience a positive one for all visitors, including families with children.
Cydnabyddir y Senedd eisoes fel lle croesawgar, ac mae wedi derbyn gwobrau am yr ymdrechion a wneir i ddarparu ar gyfer anghenion gwahanol gynulleidfaoedd, gan gynnwys cyfleusterau newid. Mae'r caffi bellach yn croesawu bwydo ar y fron, ac mae arwydd ger y fwydlen sy'n nodi hynny. Mae arwydd hefyd ar y sganwyr wrth i chi ddod i mewn i'r Senedd. Prynwyd cadair ar gyfer bwydo ar y fron, ac rydym yn gwerthuso, gyda defnyddwyr y gwasanaeth, y lleoliad mwyaf addas ar ei chyfer. Mae'r staff bob amser yn ceisio sicrhau bod yr holl ymwelwyr yn cael profiad cadarnhaol, gan gynnwys teuluoedd â phlant.
I thank the Commissioner for that response, and I'm very pleased to hear about the purchase of the breastfeeding chair. On 3 May last year, I did ask a similar question about what progress was being made to make the Senedd more friendly towards children and families and, in particular, breastfeeding mothers—and particularly breastfeeding mothers who want to feed in a private space. I wondered what progress had been made in terms of identifying such a place. I was concerned that the family room had been turned into a meeting room, and I know the only place for private breastfeeding to take place at the moment is in a toilet, which does not seem appropriate. So, I wondered whether places like the old press room could be looked at, which is not used at all at the moment, from what I can see, in order to really go out of our way to encourage women to feel that they are free to breastfeed here. Because, obviously, breastfeeding rates in Wales are low, and this is our opportunity to give an example.
Diolch i'r Comisiynydd am ei hymateb, ac rwy'n falch iawn o glywed bod cadair ar gyfer bwydo ar y fron wedi cael ei phrynu. Ar 3 Mai y llynedd, gofynnais gwestiwn tebyg ynghylch pa gynnydd a wnaed i sicrhau bod y Senedd yn fwy cyfeillgar tuag at blant a theuluoedd, ac yn benodol, at famau sy'n bwydo ar y fron—ac yn enwedig mamau sy'n dymuno bwydo ar y fron mewn gofod preifat. Roeddwn yn awyddus i glywed pa gynnydd a wnaed o ran nodi man o'r fath. Roeddwn yn bryderus fod yr ystafell deulu wedi cael ei throi'n ystafell gyfarfod, a gwn mai'r unig le preifat ar gyfer bwydo ar y fron ar hyn o bryd yw'r toiled, ac nid yw hynny i'w weld yn addas. Felly, tybed a ellid ystyried lleoedd fel hen ystafell y wasg, nad yw'n cael ei defnyddio o gwbl ar hyn o bryd, hyd y gwelaf, er mwyn gwneud popeth a allwn i annog menywod i deimlo eu bod yn rhydd i fwydo ar y fron yma. Oherwydd, yn amlwg, mae cyfraddau bwydo ar y fron yng Nghymru yn isel, a dyma ein cyfle i ddangos esiampl.
I actually welcome your interest in this, because it would be to the benefit of everybody if as many people as can actually breastfeed their children wherever they wish to go. As I've said, we've looked at the location of that chair. It hasn't been decided. That's happening in consultation with those people who will want to use that. I think, as part of that consultation, it will necessarily follow that we will look at the room provision that will go alongside that.
Rwy'n croesawu eich diddordeb yn hyn, gan y byddai o fudd i bawb pe gallai cynifer o bobl â phosibl fwydo eu plant ar y fron lle bynnag y dymunant. Fel rwyf wedi dweud, rydym wedi edrych ar leoliad y gadair honno. Nid yw hynny wedi'i benderfynu. Mae'r broses honno'n mynd rhagddi mewn ymgynghoriad â'r bobl a fydd yn awyddus i'w defnyddio. Fel rhan o'r ymgynghoriad hwnnw, bydd yn dilyn o reidrwydd y byddwn yn edrych ar ddarparu ystafell i fynd law yn llaw â hynny.
4. Pa gynnydd a wnaed tuag at sicrhau bod yr holl staff a gyflogir yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol gan y Comisiwn yn cael y cyflog byw go iawn? OAQ51603
4. What progress has been made towards ensuring that all staff employed directly or indirectly by the Commission are paid the real living wage? OAQ51603
The Commission has been an accredited living wage employer since December 2012 and requires that all staff employed directly are paid at least the living wage. We also do all that we can to ensure that all staff employed via contractors are paid the living wage as a minimum, by making this a contractual obligation. Our contractors are required to provide evidence that they are up to date with the latest living wage rate.
Mae'r Comisiwn wedi bod yn gyflogwr cyflog byw achrededig ers mis Rhagfyr 2012 ac mae'n mynnu bod yr holl staff a gyflogir yn uniongyrchol yn cael y cyflog byw fan lleiaf. Rydym hefyd yn gwneud popeth a allwn i sicrhau bod yr holl staff a gyflogir drwy gontractwyr yn cael y cyflog byw fan lleiaf drwy ei wneud yn rhwymedigaeth gytundebol. Mae gofyn i'n contractwyr ddarparu tystiolaeth eu bod yn cadw at y gyfradd ddiweddaraf o gyflog byw.
Well, thank you for that answer, and I very much welcome the work that has been done in terms of directly employed employees and the payment of the living wage—the real living wage—but there is still considerable concern with regard to those who are indirectly employed, because it is very clear that there are those who are not paid the real living wage. I wonder if it would be possible to have perhaps a statement circulated giving us information about precisely how many people there are that are on these indirect contracts that are not being paid the real living wage, and what the timescale might be for the actual achievement and the assurance that that situation changes. Because it is a matter of considerable concern. We are here promoting the real living wage; we are putting ourselves forward as exemplars. I know the Assembly doesn't employ, but we have direct accountability for the Assembly Commission, and it seems to me that we haven't quite yet achieved the laudable objective that we have set that everyone who is employed directly or indirectly should be paid the real living wage.
Wel, diolch am eich ateb, a chroesawaf y gwaith a wnaed o ran talu'r cyflog byw i weithwyr a gyflogir yn uniongyrchol—y cyflog byw go iawn—ond mae cryn bryder o hyd ynglŷn â phobl a gyflogir yn anuniongyrchol, gan ei bod yn amlwg nad yw rhai ohonynt yn ennill y cyflog byw go iawn. Tybed a fyddai modd dosbarthu datganiad i roi gwybodaeth inni ynglŷn â faint yn union o bobl ar y contractau anuniongyrchol hyn sydd ddim yn ennill y cyflog byw go iawn, a beth fyddai'r amserlen ar gyfer cyflawni hynny a sicrwydd fod y sefyllfa honno'n newid. Oherwydd mae'n achos cryn bryder. Rydym yn hyrwyddo'r cyflog byw go iawn yma; rydym yn ceisio dangos esiampl. Gwn nad yw'r Cynulliad yn cyflogi, ond mae gennym atebolrwydd uniongyrchol dros Gomisiwn y Cynulliad, ac ymddengys i mi nad ydym wedi cyflawni'r amcan canmoladwy a osodwyd gennym y dylid talu'r cyflog byw go iawn i bawb a gyflogir yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol.
Before I took this post—the reason for taking this post was because I am really very keen on driving forward equal opportunity in work, whether that's through pay or any other means. I have not actually received any reports that say that we are not paying the living wage. So, if you have a particular case that you want to bring to my attention, I will welcome that. What I have done—and we've been working towards it—is arrange meetings with people who are both directly employed and who are agency or contractually employed staff so that I can meet and discuss with them personally, or their representatives, their terms and conditions, because I think that, as politicians, it is really, really important that we demonstrate real commitment towards those who we employ, especially when we're in receipt of awards and we're trying to set ourselves up as exemplars.
Cyn i mi ddod i'r swydd hon—y rheswm dros ymgymryd â'r swydd hon oedd am fy mod yn awyddus iawn i hyrwyddo cyfle cyfartal yn y gweithle, boed hynny drwy gyflog neu unrhyw ddull arall. Nid wyf wedi derbyn unrhyw adroddiadau sy'n dweud nad ydym yn talu'r cyflog byw. Felly, os oes gennych achos penodol yr hoffech dynnu fy sylw ato, byddaf yn croesawu hynny. Yr hyn rwyf wedi'i wneud—ac rydym wedi bod yn gweithio tuag at hyn—yw trefnu cyfarfodydd gyda phobl a gyflogir yn uniongyrchol ac sy'n staff asiantaeth neu staff a gyflogir yn gytundebol fel y gallaf gyfarfod a thrafod eu telerau ac amodau gyda hwy wyneb yn wyneb, neu gyda'u cynrychiolwyr, oherwydd fel gwleidyddion, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig inni ddangos ymrwymiad go iawn tuag at y bobl a gyflogwn, yn enwedig pan fyddwn yn derbyn gwobrau ac yn ceisio bod yn esiampl dda.
5. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i sicrhau bod ystâd y Cynulliad yn hygyrch i'r holl ymwelwyr? OAQ51621
5. What steps is the Commission taking to ensure that the Assembly estate is accessible to all visitors? OAQ51621
The Commission is committed to ensuring access for all to the Assembly estate and we do continuously review accessibility to all buildings. Equality impact assessments are made before any refurbishment or improvements are carried out, and we always observe legislative requirements and strive for best practice.
Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i sicrhau bod ystâd y Cynulliad yn hygyrch i bawb ac rydym yn adolygu hygyrchedd pob adeilad yn rheolaidd. Cynhelir asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb cyn unrhyw waith ailwampio neu welliannau, ac rydym bob amser yn cydymffurfio â gofynion deddfwriaethol ac yn ymdrechu i gynnal arferion gorau.
Thank you, Commissioner. In 2015, the National Assembly committed to becoming a dementia-friendly organisation. This commitment sent out a strong message to people with dementia and their carers that they are both warmly welcome and able to visit this estate. It stated that Dementia Friends sessions would be delivered to all public-facing staff, equipping them to respond to external visitors living with dementia. Further to this, I believe that 21 Assembly Members and their staff have become dementia friends. But I believe we should aspire to be the first dementia-friendly Parliament in the world, if all 60 Members were to complete the training. Can the Commissioner provide an update on progress towards ensuring the Assembly estate and staff are actively fulfilling its role as a dementia-friendly Parliament?
Diolch, Gomisiynydd. Yn 2015, ymrwymodd y Cynulliad Cenedlaethol i fod yn sefydliad sy'n deall dementia. Anfonodd yr ymrwymiad hwn neges gref at bobl â dementia a'u gofalwyr fod croeso cynnes iddynt ymweld â'r ystâd hon. Dywedai y byddai sesiynau Cyfeillion Dementia yn cael eu darparu i'r holl staff sy'n ymdrin â'r cyhoedd, i'w hymbaratoi i ymateb i ymwelwyr allanol sy'n byw gyda dementia. Yn ychwanegol at hyn, credaf fod 21 o Aelodau'r Cynulliad a'u staff wedi dod yn gyfeillion dementia. Ond credaf y dylem anelu at fod yn Senedd gyntaf y byd i ddeall dementia, pe bai'r 60 Aelod yn cwblhau'r hyfforddiant. A all y Comisiynydd roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â chynnydd tuag at sicrhau bod ystâd y Cynulliad a'r staff yn mynd ati'n weithredol i gyflawni eu rôl fel Senedd sy'n deall dementia?
I can, but I can't make people sign up. So, as Commissioner I will join you in your plea for Assembly Members to become dementia friendly, because I think that will not only help us here, but it will help us when we're engaging with people, wherever that might be. There has been a conversation that has started with the Commission's diversity and inclusion team. They've engaged with a dementia engagement and empowerment project to look at developing a guide for visitors with dementia. It's a similar guide to those that were already produced for visitors with autism. It's about being aware. For example, the scanners that beep might be a little bit disconcerting to some people who might not understand that. So, they're quite excited and they're very, very engaged in trying to look at what it is that they can do.
There has been, of course—the diversity and inclusion team have delivered Dementia Friends information sessions highlighting what it feels like to live with dementia, and the small ways that people can help, and how to turn that understanding into action, because that's really what we want to back. The sessions, as you know, are advertised to all Assembly Commission staff, Assembly Members and Assembly Member support staff each year during the Commission's diversity and inclusion week. So, we are moving forward. I'm sure that there is progress that we can make, and I'm sure that we will take any advice that people are able to give us to help us achieve our aim of becoming a dementia-friendly organisation with all the Members, hopefully, signed up.
Gallaf, ond ni allaf orfodi pobl i ymrwymo. Felly, fel Comisiynydd, ymunaf â chi i apelio ar Aelodau'r Cynulliad i ddeall dementia, oherwydd credaf y bydd hynny nid yn unig yn ein helpu yma, ond bydd yn ein helpu wrth i ni ymgysylltu â phobl, waeth lle bo hynny'n digwydd. Mae sgwrs wedi cychwyn gyda thîm amrywiaeth a chynhwysiant y Comisiwn. Maent wedi ymgysylltu â phrosiect ymgysylltu a grymuso ar gyfer dementia er mwyn edrych ar ddatblygu canllaw i ymwelwyr â dementia. Mae'n ganllaw tebyg i'r rhai a gynhyrchwyd eisoes ar gyfer ymwelwyr ag awtistiaeth. Mae'n ymwneud â bod yn ymwybodol. Er enghraifft, gallai'r sganwyr sy'n bipian wneud i rai pobl nad ydynt yn eu deall deimlo'n anesmwyth. Felly, maent yn edrych ymlaen ac yn gweithio'n galed iawn i geisio edrych ar yr hyn y gallant ei wneud.
Wrth gwrs, cafwyd—mae'r tîm amrywiaeth a chynhwysiant wedi darparu sesiynau gwybodaeth Cyfeillion Dementia i nodi sut y mae byw gyda dementia yn teimlo, a'r ffyrdd bach y gall pobl helpu, a sut i droi'r ddealltwriaeth honno'n weithredu, gan mai dyna rydym yn awyddus i'w gefnogi mewn gwirionedd. Hysbysebir y sesiynau, fel y gwyddoch, i holl staff Comisiwn y Cynulliad, Aelodau'r Cynulliad a staff cymorth Aelodau'r Cynulliad bob blwyddyn yn ystod wythnos amrywiaeth a chynhwysiant y Comisiwn. Felly, rydym yn symud ymlaen. Rwy'n sicr fod cynnydd y gallwn ei wneud, ac rwy'n sicr y byddwn yn derbyn unrhyw gyngor y gall pobl ei roi i'n cynorthwyo i gyflawni ein nod o ddod yn sefydliad sy'n deall dementia, gyda'r holl Aelodau, gobeithio, wedi ymrwymo i hynny.