Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
14/11/2017Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 12:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 12:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
We have gathered in this Senedd on many occasions to remember and pay tribute to people we have known, and others we have not. Today, we gather to remember one of our own: Carl Sargeant, Assembly Member and representative of the people of Alyn and Deeside in this National Assembly. His death has shaken us to our core, and his absence from our midst pains us today. But our loss pales in comparison to that felt by his community, his friends, his staff, and especially his family, some of whom join us here today. On behalf of all of us, I extend the deepest sympathy to Carl's family, especially to his wife Bernie, children Lucy and Jack, and to his parents. You are in our thoughts and in our hearts at this time. I would like to invite Members and staff and visitors throughout our buildings to stand and to join me in observing a minute's silence in memory of Carl Sargeant.
Rydym ni wedi ymgynnull yn y Senedd hon ar sawl achlysur i gofio ac i roi teyrnged i bobl yr ydym wedi eu hadnabod, ac eraill nad ydym wedi eu hadnabod. Heddiw, rydym yn ymgynnull i gofio un o'n plith ni ein hunain: Carl Sargeant, Aelod Cynulliad a chynrychiolydd trigolion Alun a Glannau Dyfrdwy yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Mae ei farwolaeth wedi ein hysgwyd i'n craidd, ac mae ei absenoldeb o'n plith yn boen enaid inni heddiw. Ond nid yw ein colled ni yn ddim o'i gymharu â cholled ei gymuned, ei ffrindiau, ei staff, ac yn arbennig, ei deulu, ac mae rhai ohonynt wedi ymuno â ni yma heddiw. Ar ein rhan ni i gyd, estynnaf y cydymdeimlad dwysaf i deulu Carl, yn enwedig ei wraig Bernie, ei blant Lucy a Jack, a'i rieni. Rydych chi yn ein meddyliau ni ac yn ein calonnau ni ar yr adeg hon. Hoffwn wahodd yr Aelodau a staff ac ymwelwyr ym mhob rhan o'n hadeiladau i sefyll ac ymuno â mi mewn munud o dawelwch er cof am Carl Sargeant.
Safodd Aelodau’r Cynulliad am funud o dawelwch.
Assembly Members stood for a minute’s silence.
Galwaf ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.
I call on the First Minister, Carwyn Jones.
Diolch, Llywydd. I rise this afternoon to remember Carl, as a politician, as a colleague, and as a friend. I want first to express my deep sympathies to Bernie and the family. For them, it's been a time of unbearable loss and deep trauma. As a father and husband myself, I can't begin to imagine what they're going through. I hope they've found some comfort in each other and in the many messages of support from around Wales.
Carl was somebody whose presence in this Chamber was obvious to all. He took more legislation through here than any other Minister. And he had a knack of turning difficult pieces of legislation into something worth while. There's no better example of that than the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015—an idea that began as little more than one line in a manifesto and nothing else. When I told him he was going to take it forward, his response was, 'Thanks for that', but he turned it into something that is now being talked about around the world.
I first met Carl in Connah's Quay Labour Club in 2001. I'd gone to speak to the local Labour party when Tom Middlehurst was the Assembly Member. When he was elected here in 2003, we became friends. His particular talents came to the fore when he was chief whip, when I saw with my own eyes that he was capable of gentle berating where necessary, to, on one occasion taking a reluctant AM out to feed the ducks to persuade them to vote the right way. A man of many talents. In all the years I knew him, we never had a cross word. We spent a lot of time talking together about the challenges of being a dad and the pressures of politics, sometimes gossiping about Cabinet colleagues. And he was always full of advice. Only last year he told me that he was the only one allowed a grey beard in Cabinet, so I had to shave mine off, First Minister or not. I had no choice but to listen.
He was ever-present in the Cabinet, and with good reason. I appointed him because he was good at legislation, he was good with people, and because he brought the voice of Deeside to the heart of Government.
In 2003, he was a key part of my leadership campaign. His role was to organise things in the north, but things didn't always go smoothly. He organised a curry evening with party members, in a curry house in his constituency. And as I was being driven there, he phoned in a panic,'Don't come', he said, 'the restaurant is being raided by the border agency', or words to that effect. We'd often meet up in Lesley Griffiths's room in the Assembly, late at night during that leadership campaign, when he would always be the last to arrive, and he'd make a great show of pretending to look around him to make sure he hadn't been followed. He did that every time we had those meetings.
His voice was usually welcome, but not always. We went to London together to a parliamentary Labour Party Christmas party some years ago, and we shared a room in a hotel in Paddington. I have to admit that I left early, but Carl soldiered on, and I was woken at three in the morning to hear Carl's voice on my phone saying, 'What's the name of the hotel we're staying in?' Having woken me up, he then arrived and went to sleep, only for us to be woken up by the fire alarm at seven o'clock in the morning. We at least had nothing to do with that.
Carl was a great one for karaoke. The Labour group bash at Christmas always had him as the DJ and the karaoke king, and he was good at it, putting many of us to shame at his fortieth birthday party. He loved to remind us, when he said, 'You south Walians can't sing', and in my case that was utterly true. It is difficult to imagine what it'll be like this year without him, and in subsequent years.
He was also, as Members will remember, the best heckler in the Chamber—never nasty, always witty. The Conservative benches will know that, whenever the leader of the opposition rose to speak, he would invariably call out someone else's name. And so, Paul Davies, Darren Millar, Angela Burns have all been called in turn to speak as leader of the opposition.
Yes, that was the man that we called 'Sarge'. Well-liked and committed, jovial but determined, firm but fun, and he will be missed by his family, by those in this Chamber, and by the nation.
Diolch, Llywydd. Rwy'n sefyll y prynhawn yma i gofio Carl, fel gwleidydd, fel cydweithiwr, ac fel ffrind. Yn gyntaf, rwyf am estyn bob cydymdeimlad i Bernie a'r teulu. Iddyn nhw, mae wedi bod yn amser o golled annioddefol a thrawma ofnadwy. Rwyf innau'n dad ac yn ŵr, ac ni allaf ddechrau dychmygu eu dioddefaint. Rwy'n gobeithio eu bod wedi cael rhywfaint o gysur yn ei gilydd ac yn y llu o negeseuon o gefnogaeth o bob rhan o Gymru.
Roedd Carl yn rhywun yr oedd ei bresenoldeb yn y Siambr hon yn amlwg i bawb. Aeth â mwy o ddeddfwriaeth drwy'r lle hwn nag unrhyw Weinidog arall. Ac roedd ganddo'r ddawn o droi darnau anodd o ddeddfwriaeth yn rhywbeth gwerth chweil. Does dim enghraifft well o hynny na Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015—syniad a ddechreuodd fel dim mwy nag un llinell mewn maniffesto. Pan ddywedais wrtho mai ef a fyddai'n bwrw ymlaen ag ef, ei ymateb oedd, 'Diolch am hynny', ond fe lwyddodd i'w droi yn rhywbeth y mae pobl yn ei drafod o amgylch y byd.
Cyfarfûm gyntaf â Carl yng Nghlwb Llafur Cei Connah yn 2001. Roeddwn i wedi mynd i siarad â'r Blaid Lafur leol pan oedd Tom Middlehurst yn Aelod Cynulliad. Pan gafodd ei ethol yma yn 2003, daethom yn ffrindiau. Daeth ei ddoniau arbennig i'r amlwg pan oedd yn brif chwip, a gwelais â'm llygaid fy hun ei fod yn gallu dweud y drefn yn addfwyn pan oedd angen, ac rwy'n cofio un achlysur pan aeth ag AC amharod allan i fwydo'r hwyaid er mwyn perswadio'r aelod i bleidleisio y ffordd iawn. Gŵr dawnus dros ben. Yn yr holl flynyddoedd yr oeddem ni'n adnabod ein gilydd, ni fu erioed yr un gair croes rhyngom. Gwnaethom dreulio llawer o amser yn trafod heriau bod yn dad a phwysau gwleidyddiaeth, weithiau'n hel clecs am gydweithwyr yn y Cabinet. Ac roedd bob amser yn llawn cyngor. Dim ond y llynedd, dywedodd wrthyf nad oedd neb ond fe yn cael bod â barf llwyd yn y Cabinet, ac felly bod yn rhaid i mi eillio fy un i, Prif Weinidog Cymru neu beidio. Doedd gen i ddim dewis ond gwrando.
Roedd bob amser yn rhan o'r Cabinet, a hynny am reswm da. Fe'i penodais ef oherwydd ei fod yn un da am ddeddfwriaeth, am ei fod yn dda gyda phobl, ac am ei fod yn dod â llais Glannau Dyfrdwy i galon y Llywodraeth.
Yn 2003, roedd yn rhan allweddol o fy ymgyrch i ar gyfer yr arweinyddiaeth. Ei swyddogaeth ef oedd trefnu pethau yn y gogledd, ond doedd pethau ddim bob amser yn mynd yn esmwyth. Trefnodd noson gyri gydag aelodau'r blaid, mewn bwyty cyri yn ei etholaeth. Ac wrth i mi gael fy ngyrru yno, ffoniodd mewn panig, 'Paid â dod', ddywedodd e', 'mae'r bwyty'n cael ei archwilio gan yr Asiantaeth Ffiniau', neu eiriau i'r perwyl hwnnw. Byddem ni'n aml yn cwrdd yn ystafell Lesley Griffiths yn y Cynulliad, yn hwyr y nos yn ystod yr ymgyrch arweinyddiaeth honno, ac ef fyddai'r olaf i gyrraedd bob amser, a byddai'n gwneud sioe fawr o esgus edrych o'i gwmpas i wneud yn siŵr nad oedd neb wedi'i ddilyn. Fe wnai hynny bob tro yn y cyfarfodydd hynny.
Roeddwn yn falch o glywed ei lais fel arfer, ond nid bob tro. Aethom ni i Lundain gyda'n gilydd i barti Nadolig seneddol y Blaid Lafur rai blynyddoedd yn ôl, ac roeddem ni'n rhannu ystafell mewn gwesty yn Paddington. Mae'n rhaid imi gyfaddef imi adael yn gynnar, ond brwydrodd Carl ymlaen, a chefais fy neffro am dri o'r gloch y bore i glywed llais Carl ar fy ffôn yn dweud, 'Beth yw enw'r gwesty ry'n ni'n aros ynddo?'. Ar ôl fy neffro i, cyrhaeddodd wedyn a mynd i gysgu, dim ond i ni gael ein deffro gan y larwm tân am saith o'r gloch yn y bore. O leiaf doedd gan hynny ddim byd i'w wneud â ni.
Roedd Carl wrth ei fodd yn canu karaoke. Ym mharti Nadolig grŵp Llafur, ef oedd y DJ a brenin y karaoke bob amser, ac roedd yn dda iawn am wneud, ac fe daflodd e ni i gyd i'r cysgod yn ei barti pen-blwydd yn 40 oed. Roedd yn hoff iawn o'n hatgoffa ni, pan fyddai'n dweud, 'Allwch chi hwntws ddim canu', ac yn fy achos roedd hynny'n hollol wir. Mae'n anodd dychmygu sut fydd hi hebddo fe eleni, ac yn y blynyddoedd i ddod.
Ef hefyd, fel y bydd yr Aelodau'n cofio, oedd yr heclwr gorau yn y Siambr—byth yn gas, bob amser yn ffraeth. Mae'r meinciau Ceidwadol yn gwybod, pryd bynnag yr oedd arweinydd yr wrthblaid yn codi i siarad, y byddai yn ddieithriad yn galw enw rhywun arall. Ac felly, mae Paul Davies, Darren Millar, Angela Burns i gyd wedi'u galw yn eu tro i siarad fel arweinydd yr wrthblaid.
Ie, dyna oedd y dyn yr oeddem ni'n ei alw'n 'Sarge'. Yn annwyl gan bawb ac yn ymrwymedig, yn siriol ond yn benderfynol, yn gadarn ond yn llawn hwyl, a bydd hiraeth amdano gan ei deulu, y bobl yn y Siambr hon a'r genedl gyfan.
Galwaf ar arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
I call on the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer.
This is not an occasion that I ever thought that I would be speaking to in this Chamber, and, indeed, in the whole 10 years that I have been a Member of the institution, Carl always sat opposite me. Whether I was sitting in the corner there, in my first seat when I came into this Chamber in 2007, or by progression around the Chamber, Carl was always opposite, and, on a typical Tuesday, we'd look at each other and he would grin and he would wink, and I would wink back at him, and as the First Minister identified, when I was called to take my First Minister's questions, it was always 'Paul Davies' or 'Darren Millar.' But that was Carl. Carl was a character, but he was a serious individual, who knew what his role was in this institution. And that role was to speak for the people of Alyn and Deeside and to speak for the people the length and breadth of Wales who didn't have a voice, in the various ministerial positions that he held within the Welsh Government. And he held those positions with huge pride and passion. From the opposition point of view, very often you sit in here, and sometimes the Chamber can look quite bare on a Wednesday afternoon. It is fair to say that Carl was nearly always in his seat in this Chamber, engaging with the debate, engaging with the discussion, because he believed passionately in what he wanted to achieve, and that was a better Wales, a better community in Alyn and Deeside and, above all, a legacy that he could proudly look back on and say, 'I shaped that.'
Well, it is true to say that he did become the legislator in chief in this institution—four major pieces of legislation. Very often, politicians are lucky if they get one piece of legislation through in their lifetime; Carl put four pieces of legislation through. For a man to come from the factory floor and wake up each morning to put a collar and tie on and put the cufflinks in, and have that as a legacy—each piece of legislation will have a massive impact on the outcomes here in Wales about improving people's lives.
We have lost a colleague, we have lost a friend, but Bernie, Lucy and Carl's son have lost a father and a husband, and that pain and that distress must be burning fiercely at the moment. But what I and many on our benches on this side, and, I believe, across this Chamber hope will shine through in the fullness of time are the many happy memories that they will all have of the great times that they had with Carl, as a father, as a mentor and as an inspiration.17
You speak as you find, but I have to say he is one of the most genuine men that I've had the privilege to meet, and that picture up there of Carl sums the man up: always a smile on his face, always a kind word to say, always a quip as well as you walked down the corridor, and every time I saw him it was always, 'What's happening, boss, what's happening, boss?' I think that would be the same for many people in this Chamber. The word 'boss' comes from where Carl came from: the factory floor. Because the amount of times that I'm on the farmyard and people arrive there—'What's happening, boss?'—you get the same reply from them as well.18
His legacy will last for many years and many decades, for the work that he did as an AM, and I passionately hope that that sunshine comes sooner rather than later for Carl's family, because ultimately he has a legacy to be proud of and it has been a privilege and an honour to call Carl a fellow Assembly Member of the National Assembly for Wales. We join his family, his friends and his colleagues in grieving at his loss here today and in the subsequent days and weeks that follow.
Diolch i chi, Llywydd.
Mae hon yn achlysur na feddyliais i erioed y byddwn i'n siarad ynddi yn y Siambr hon, ac, yn wir, yn y 10 mlynedd ers i mi fod yn Aelod o'r sefydliad, mae Carl bob amser wedi eistedd gyferbyn â mi. P'un a oeddwn yn eistedd yn y gornel yn y fan yna, yn fy sedd gyntaf pan ddes i'r Siambr hon yn 2007, neu wrth i mi fynd ymlaen o amgylch y Siambr, roedd Carl bob amser yn eistedd gyferbyn â mi. Ac, ar ddydd Mawrth nodweddiadol, byddem ni'n edrych ar ein gilydd a byddai'n gwenu ac yn wincio, a byddwn i'n wincio yn ôl arno, ac fel y dywedodd y Prif Weinidog, pan fyddwn i'n cael fy ngalw i gymryd fy nghwestiynau i'r Prif Weinidog, yr hyn glywid bob tro oedd 'Paul Davies' neu 'Darren Millar.' Ond dyna Carl i chi. Roedd Carl yn gymeriad, ond roedd hefyd yn unigolyn difrifol a wyddai beth oedd ei swyddogaeth yn y sefydliad hwn. A'r swyddogaeth honno oedd siarad ar ran pobl Alyn a Glannau Dyfrdwy a siarad ar ran pobl ar hyd a lled Cymru nad oedd ganddynt lais, yn rhinwedd yr amryw swyddi gweinidogol a oedd ganddo yn Llywodraeth Cymru. Ac roedd yn cyflawni'r swyddi hynny â balchder ac angerdd enfawr. O safbwynt yr wrthblaid, yn aml iawn byddwch chi'n eistedd yma, ac weithiau gall y Siambr edrych yn eithaf gwag ar brynhawn dydd Mercher. Mae'n deg dweud bod Carl wedi bod yn ei sedd yn y Siambr hon bron bob tro, yn cymryd rhan yn y ddadl, yn cymryd rhan yn y drafodaeth, oherwydd ei fod yn credu'n angerddol yn yr hyn yr oedd yn dymuno ei gyflawni, sef Cymru well, cymuned well yn Alyn a Glannau Dyfrdwy ac, yn anad dim, etifeddiaeth y gallai ef edrych yn ôl arni â balchder a dweud, 'Fi ffurfiodd hynny.'
Wel, mae'n wir i ddweud y daeth yn ddeddfwr o fri yn y sefydliad hwn—pedwar darn pwysig o ddeddfwriaeth. Yn aml iawn, mae gwleidyddion yn lwcus i gael un darn o ddeddfwriaeth yn ystod eu hoes; cyflwynodd Carl bedwar darn o ddeddfwriaeth. Gŵr a ddechreuodd ar lawr y ffatri, a oedd yn deffro bob bore a gwisgo coler a thei a'r dolennau llewys, fydd â hyn yn etifeddiaeth—bydd pob darn o ddeddfwriaeth yn cael effaith enfawr ar y canlyniadau yma yng Nghymru o ran gwella bywydau pobl.
Rydym ni wedi colli cydweithiwr, rydym ni wedi colli ffrind, ond mae Bernie, Lucy a mab Carl wedi colli tad a gŵr, ac mae'n rhaid bod y boen a'r galar honno yn llosgi'n ffyrnig ar hyn o bryd. Ond yr hyn yr wyf i a llawer ohonom ar ein meinciau ar yr ochr hon, ac, rwy'n credu, ar draws y Siambr hon, yn ei obeithio, yw mai'r hyn a fydd yn disgleirio yng nghyflawnder amser yw'r atgofion melys niferus a fydd ganddynt o'r amseroedd gwych a gawsant gyda Carl, fel tad, fel mentor, ac fel ysbrydoliaeth.17
Rydych chi'n ffurfio'ch barn eich hun am bobl, ond mae'n rhaid imi ddweud mai ef oedd un o'r dynion mwyaf diffuant yr wyf i wedi cael y fraint o gyfarfod ag ef, ac mae'r darlun yna o Carl yn crynhoi'r dyn: bob tro â gwên ar ei wyneb, bob amser a gair caredig i'w ddweud, a phob tro â sylw ffraeth hefyd wrth i chi gerdded ar hyd y coridor, a phob tro byddwn i'n ei weld byddai'n dweud 'Be' sy', bos, be' sy'n digwydd, bos?' Rwy'n credu y byddai hynny'n wir am lawer o bobl yn y Siambr hon. Daw'r gair 'bos' o wreiddiau Carl: o lawr y ffatri. Oherwydd yn aml pan fydda' i ar fuarth y fferm a bydd pobl yn cyrraedd yno—'be' sy', bos?'—cewch yr un ateb ganddyn nhw hefyd.18
Bydd ei etifeddiaeth yn para blynyddoedd a degawdau lawer, o ran y gwaith a wnaeth fel Aelod Cynulliad, ac rwy'n gobeithio'n daer y daw'r heulwen hynny i ddisgleirio yn fuan iawn er lles teulu Carl, oherwydd yn y pen draw mae ganddo etifeddiaeth i fod yn falch ohoni a bu'n fraint ac yn anrhydedd i alw Carl yn gyd-Aelod Cynulliad o Gynulliad Cenedlaethol Cymru. Rydym yn ymuno â'i deulu, ei ffrindiau a'i gydweithwyr yn eu galar amdano yma heddiw ac yn y dyddiau a'r wythnosau i ddilyn.
Galwaf ar arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
I call the leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. I'd like to add to the tributes to Carl Sargeant, again, after expressing my condolences and respects to his family and friends and colleagues inside this Chamber and, indeed, across the country. I was elected to this institution in 2003, the same year as Carl Sargeant, and, from my perspective, something that I associate him with is his rootedness and his authenticity. He was a politician who was authentically working class, he was rooted in and committed to his community, living among the people that he represented, never forgetting them, always working for them. He was a worker himself, of course, who came into politics after seeing fellow workers in his constituency fall into economic hardship. Carl Sargeant was a politician who could never be accused of being out of touch. His loss is a blow to this Assembly and I, and Plaid Cymru, share the loss felt across this Chamber and across the country.
My colleague Bethan Jenkins AM is not able to be here today to pay her own personal tribute to her friend Carl Sargeant, because she's suffered an injury. She would have spoken, so I've agreed to say some words from Bethan on her behalf. So, this is from Bethan Jenkins:
'Carl Sargeant was a friend of mine from across the political divide. Despite many people telling me that I should not have friends from different parties, I've always been of the belief that we are human first. All I know was that whenever I needed support or someone to speak to about anything, Carl was at the other end of the phone. We joked after I would raise questions in Plenary with him that even though we clashed politically he still respected me, and vice versa. I can say for the record that I am devastated. My support rock in that place has gone. Gorwedd mewn hedd, Carl.'
So, those are the words from Bethan Jenkins where she pays tribute to Carl Sargeant, adding to the tributes from all of us here in Plaid Cymru. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ychwanegu at y teyrngedau i Carl Sargeant, unwaith eto, ar ôl mynegi fy nghydymdeimlad a'm cyfarchion i'w deulu, ei ffrindiau a'i gydweithwyr yn y Siambr hon ac, yn wir, ledled y wlad. Cefais fy ethol i'r sefydliad hwn yn 2003, yr un flwyddyn â Carl Sargeant, ac, o'm safbwynt i, y peth rwyf i'n ei gysylltu ag ef yw ei gysylltiad cadarn â'i wreiddiau a'i ddiffuantrwydd. Roedd e'n wleidydd dosbarth gweithiol diffuant, roedd wedi ei wreiddio yn ei gymuned ac yn ymrwymedig iddi, yn byw ymhlith y bobl yr oedd yn eu cynrychioli, heb eu hanghofio byth, a bob amser yn gweithio drostyn nhw. Roedd e'n weithiwr ei hun, wrth gwrs, a ddaeth i wleidyddiaeth ar ôl gweld ei gyd-weithwyr yn ei etholaeth yn disgyn i galedi economaidd. Roedd Carl Sargeant yn wleidydd nad oedd modd ei gyhuddo o fod wedi colli cysylltiad. Mae ei golled yn ergyd i'r Cynulliad hwn ac rwyf i, a Plaid Cymru, yn rhannu'r golled a gaiff ei deimlo ar draws y Siambr hon a ledled y wlad.
Ni all fy nghyd-Aelod, Bethan Jenkins, fod yma heddiw i dalu ei theyrnged bersonol ei hun i'w ffrind Carl Sargeant, oherwydd ei bod hi wedi dioddef anaf. Byddai hi wedi siarad, felly rwyf i wedi cytuno i ddweud ychydig o eiriau gan Bethan ar ei rhan. Felly, mae hwn gan Bethan Jenkins:
'Roedd Carl Sargeant yn ffrind i mi o ochr arall y rhaniad gwleidyddol. Er i lawer o bobl ddweud wrthyf na ddylwn i fod â ffrindiau mewn gwahanol bleidiau, rwyf wedi credu erioed ein bod ni'n bobl yn gyntaf. Y cyfan y gwn i yw, pryd bynnag yr oedd angen cymorth neu rywun i siarad am unrhyw beth, roedd Carl ar ben arall y ffôn. Byddem ni'n cael jôc ar ôl i mi godi cwestiynau iddo yn y cyfarfod llawn er ein bod ni'n gwrthdaro yn wleidyddol, ei fod ef yn dal i'm parchu i, ac i'r gwrthwyneb. A gaf i ddweud ar goedd fy mod i wedi torri nghalon. Mae fy nghraig o gymorth yn y lle hwn wedi mynd. Gorwedd mewn hedd, Carl.'
Felly, dyna eiriau Bethan Jenkins, sy'n talu teyrnged i Carl Sargeant, gan ychwanegu at y teyrngedau gan bob un ohonom ni yma ym Mhlaid Cymru. Diolch yn fawr.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. Carl Sargeant was a gentle giant and I am saddened beyond measure by the tragedy which occasions this tribute.
Although the full story is yet to be established, Carl did not deserve to suffer as he did. I know from bitter personal experience the anguish that must have engulfed Carl and his family just over a week ago in the wake of the allegations against him. Sixteen years ago, my wife and I were both accused of rape, a story that became a tabloid sensation. Now, if you’re in public life then life is public, but unless you’ve experienced it you can’t fully appreciate the pressures created by the publicity and the sense of isolation that it engenders. The presumption of innocence to which all accused persons are entitled under British law often becomes obscured. It’s easy for the public to forget that politicians are human beings, with feelings, hopes, fears, emotions and insecurities. They’re not soap opera characters, but flesh and blood. Too often forgotten by critics swift to judgment stands the family behind the politician: spouses, children, parents and others, and Carl’s family must feel as if they’ve been hit by an express train. I send them my most genuine condolences in their enduring distress, because that is the heart-rending human cost of the political bear pit.
I’m pleased that the coroner will be, quote,
'examining carefully the steps taken by the Assembly to have regard to Mr Sargeant’s mental welfare prior to his death’.
Collectively, we’ve clearly failed our late colleague in this respect.
Carl and I were diametrically opposed politically, and we cheerfully hurled verbal bricks at each other across the Chamber, but he was a civilised and decent man, and big enough to recognise an opponent’s sincerity, and he didn’t allow political differences to preclude cordial relations outside the Chamber. I indeed had a jokey conversation with him on the way back to our offices after the last Plenary session, a week ago last Wednesday. I little thought that was the last time that I would see him.
As a recent arrival here, I didn’t know him very well, but I liked him for his avuncular geniality, his friendliness and his authenticity—above all for his authenticity. He was a genuine man of the people, never lost touch with his roots, and I believe still lived on the council estate where he grew up. He never acquired airs and graces, despite rising to and holding high office in government for many years. I frequently saw him sitting with Assembly catering staff or security in the canteen. He never saw himself as more important than anybody else.
I admired him also for his candour and his openness. For example, I was impressed by the decisive way that he handled the failures of Communities First. He was not a man for stonewalling or self-justification. He shot straight from the shoulder and told it like it is. As a result he earned my respect and perhaps blunted my sword.
Carl’s family has lost its mainspring. The Assembly has lost a worthy Member. Wales has lost a devoted son. May he rest in peace, and let us all honour his memory.
Diolch yn fawr, Llywydd. Roedd Carl Sargeant yn gawr addfwyn ac rwy'n hynod o drist yn sgil y drasiedi sydd wedi arwain at y deyrnged hon.
Nid ydym yn gwybod y stori lawn eto ond nid oedd Carl yn haeddu dioddef fel y gwnaeth. Gwn o brofiad personol chwerw y gofid a amgylchynodd Carl a'i deulu ychydig dros wythnos yn ôl yn sgil yr honiadau yn ei erbyn. Un ar bymtheg o flynyddoedd yn ôl, ces i a fy ngwraig ein cyhuddo o drais rhywiol, stori a achosodd gynnwrf mawr yn y papurau newydd tabloid. Nawr, os ydych chi mewn bywyd cyhoeddus, mae bywyd yn gyhoeddus, ond oni bai eich bod wedi cael profiad ohono, ni allwch chi fyth â gwerthfawrogi'n llawn y pwysau a ddaw yn sgil y cyhoeddusrwydd a'r ymdeimlad o unigedd sy'n deillio o hynny. Mae'r rhagdybiaeth o ddiniweidrwydd y mae gan bob person a gyhuddir hawl iddi o dan gyfraith Prydain yn aml yn cael ei chymylu. Mae'n hawdd i'r cyhoedd anghofio bod gwleidyddion yn bobl, sydd â theimladau, gobeithion, ofnau, emosiynau ac ansicrwydd. Nid cymeriadau opera sebon mohonynt, maen nhw'n bobl o gig a gwaed. Yr hyn y mae'r beirniaid sy'n rhuthro i feirniadu yn ei anghofio, yw teulu'r gwleidydd: gwŷr a gwragedd, plant, rhieni ac eraill, ac mae'n rhaid bod teulu Carl yn teimlo fel pe bai trên cyflym wedi'u taro. Rwy'n anfon fy nghydymdeimlad mwyaf diffuant atyn nhw yn eu gofid parhaus, oherwydd honno yw'r gost ddynol ddirdynnol o'r talwrn gwleidyddol.
Rwy'n falch y bydd y crwner yn
edrych yn ofalus ar y camau a gymerwyd gan y Cynulliad i roi sylw i les meddwl Mr Sargeant cyn ei farwolaeth.
Rydym ni i gyd yn amlwg wedi methu ein diweddar gyd-Aelod yn hyn o beth.
Roedd Carl a minnau yn gwbl groes i'n gilydd yn wleidyddol, a byddem ni'n taflu cerrig at ein gilydd ar draws y Siambr yn llon, ond yr oedd yn ddyn gwâr a gweddus, ac yn ddigon o ddyn i gydnabod diffuantrwydd y gwrthwynebydd, ac nid oedd yn caniatáu i wahaniaethau gwleidyddol atal perthynas ddymunol y tu allan i'r Siambr. Yn wir, ces i sgwrs hwyliog ag ef ar y ffordd yn ôl i'n swyddfeydd ar ôl y cyfarfod llawn diwethaf, wythnos yn ôl ddydd Mercher diwethaf. Prin yr oeddwn i'n meddwl mai hwnnw oedd y tro diwethaf y byddwn i'n ei weld.
Fel un sy'n weddol newydd yma, nid oeddwn i'n ei adnabod yn dda iawn, ond roeddwn i'n ei hoffi am ei sirioldeb dymunol, ei gyfeillgarwch a'r ddiffuantrwydd—ei ddiffuantrwydd yn anad dim. Roedd e'n ddyn y bobl go iawn, heb golli ei gysylltiad â'i wreiddiau, ac rwy'n credu ei fod yn dal i fyw ar y stad cyngor lle cafodd ei fagu. Ni wnaeth fyth arddangos unrhyw feddwl uchel o'i hun, er gwaethaf ei ddyrchafu i swyddi uchel yn y Llywodraeth am flynyddoedd lawer. Byddwn i'n aml yn ei weld yn eistedd gyda staff arlwyo y Cynulliad neu'r staff diogelwch yn y ffreutur. Nid oedd yn ystyried ei hun yn bwysicach nag unrhyw un arall.
Roeddwn i'n ei edmygu hefyd am ei onestrwydd a'i ddidwylledd. Er enghraifft, gwnaeth argraff arnaf i am ei ffordd bendant o ymdrin â methiannau Cymunedau yn Gyntaf. Nid oedd ef yn un am wrthod ymateb neu hunan-gyfiawnhau. Yr oedd yn siarad yn ddi-flewyn-ar-dafod ac yn cyflwyno pethau'n blaen. O ganlyniad i hynny, fe wnaeth ennyn fy mharch ac efallai torri blaen fy nghleddyf.
Mae teulu Carl wedi colli ei angor. Mae'r Cynulliad wedi colli Aelod teilwng. Mae Cymru wedi colli mab ffyddlon. Gorffwysed mewn hedd, a gadewch inni roi iddo bob dyledus glod.
One week on, it is still so hard to process that we are here today paying our respects with our tributes to Carl. I too first met Carl 16 years ago in Connah’s Quay Labour Club, or 'Sargie’s headquarters', as it’s locally known. He was proud to be elected to this place in 2003 by the people of Alyn and Deeside. I followed in 2007, and we quickly became great friends, travelling up and down together from north Wales most weeks.
Carl lived in the heart of his community in Connah’s Quay. He never forgot his roots, and he was proud of his working-class background. On the day he entered Cabinet, and I Government, we shared the journey home excited about the future, and what we felt we could achieve for the people of Wales, and Carl achieved so much. He took through the most legislation of any Minister. There are very few Bills and Acts that Carl did not have a hand in. He championed the work being undertaken to end violence against women, homelessness and modern slavery. He became a White Ribbon ambassador, telling how he first experienced witnessing domestic abuse in his neighbourhood following the closure of Shotton steelworks, when he saw his community torn apart. Each year, he supported victims of domestic abuse by walking 'a mile in her shoes', although he always struggled to walk in those stilettoes.
Carl was an amazing politician, a highly skilled negotiator, but not necessarily in the style you might expect from a senior Cabinet Secretary. He knew in order to get the best out of people it was better to persuade and influence over tea and custard creams, or sometimes something stronger. He treated everyone the same, whether it was a constituent who sought his advice, whether he was chatting to royalty at the opening of the National Assembly, speaking to Eton-educated UK Government Ministers, or the bloke sat next to him at the bar in Mischief’s. He was full of fun, and very mischievous at times, but he took his role as an elected representative very seriously, and he was proud to be an advocate for his constituents, particularly those who did not have a voice.
Here in this Assembly, and in Welsh Government, he treated everyone equally. He cared for and supported all of us, his Assembly Member colleagues, not just in our group but across all political parties. He adored the staff in his constituency office and his ministerial private office. The staff in our canteen and here in security were amongst his favourites. He had a special place in his heart for his special and specialist advisers. In Government, he respected his officials and the many Bill teams he worked with. But I think his absolute favourites were the ministerial drivers. They could write a book filled with stories about the many hours they spent travelling around Wales during Carl's 10 years in Government.
Carl had a wicked sense of humour and loved making me and others laugh, often at the most inappropriate times. His banter was legendary and he always won the award for heckler of the year. It was a pleasure to sit next to him in Cabinet and here in the Chamber, where one of Carl's most important jobs was to ensure our shared drawer always had a good supply of sweets. One day, he brought some new ones in and told me just to try one, but I in my usual style grabbed a handful, only to find on eating them they were hot chilli sweets. He could barely contain his gleefulness at my discomfort.
A few years ago, he took up a new hobby and decided to teach himself to crochet. He would sit on the train home with a self-teaching YouTube video, a crochet hook and some wool. It was not without its frustrations; several times, everything ended up on the floor. But, like everything he took up, he soon mastered it and he made some beautiful items. You could see the bemused looks of fellow passengers watching this big, burly guy crocheting a tiny, pink baby bonnet.
Carl was one of the most generous people I have ever met, particularly with his time, and he loved socialising with his family and friends. Behind his burly and jovial exterior was a beautiful, sensitive and vulnerable soul. He always told people how special and unique they were, because he cared how people felt. He was kind to people, and being kind to people is a wonderful legacy to leave behind.
He was my best comrade and friend. I loved him as a brother, and although his pet name for me was 'mother'—even though I of course was not quite old enough to be his mother—I know he loved me as a sister. He cared for me and my girls as an extension of his own family and we are heartbroken he is no longer with us. But our loss is incomparable with the unspeakable grief felt by Bernie, Lucy and Jack, who he loved deeply and of whom he was so proud.
To them, Carl's parents, and all his family, we offer all our love and support over the difficult weeks and months ahead. Carl, I will never forget you and I will miss you deeply. RIP, comrade.
Wythnos yn ddiweddarach, mae'n dal yr un mor anodd i brosesu ein bod ni yma heddiw i dalu teyrnged i Carl. Cyfarfûm i hefyd â Carl am y tro cyntaf 16 mlynedd yn ôl yn y Clwb Llafur yng Nghei Connah, neu 'Pencadlys Sargie', fel y'i gelwir yn lleol. Roedd yn falch o gael ei ethol i'r lle hwn yn 2003 gan bobl Alun a Glannau Dyfrdwy. Dilynais i yn 2007, a daethom yn ffrindiau mawr yn gyflym, yn teithio yn ôl ac ymlaen i'r gogledd y rhan fwyaf o wythnosau.
Roedd Carl yn byw yng nghanol ei gymuned yng Nghei Connah. Nid anghofiodd ei wreiddiau, ac roedd yn falch o'i gefndir dosbarth gweithiol. Ar y diwrnod yr ymunodd â'r Cabinet, a minnau â'r Llywodraeth, gwnaethom rannu'r daith adref yn llawn cyffro am y dyfodol, a'r hyn yr oeddem ni'n credu y gallem ni ei gyflawni dros bobl Cymru, ac fe wnaeth Carl gyflawni cymaint. Aeth ef â'r mwy o ddeddfwriaeth drwyddo nag unrhyw Weinidog arall. Ychydig iawn o Filiau a Deddfau a geir na wnaeth Carl gyfrannu atynt. Fe wnaeth hyrwyddo'r gwaith sy'n cael ei wneud i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod, digartrefedd a chaethwasiaeth fodern. Daeth yn Gennad Rhuban Gwyn, gan ddweud sut y bu'n dyst i gam-driniaeth ddomestig am y tro cyntaf yn ei gymdogaeth ar ôl i waith dur Shotton gau, pan welodd ei gymuned yn cael ei chwalu. Bob blwyddyn, cefnogodd ddioddefwyr cam-driniaeth ddomestig drwy gerdded 'milltir yn ei hesgidiau', er ei fod bob amser yn cael trafferth i gerdded yn y sodlau uchel.
Roedd Carl yn wleidydd anhygoel, yn fedrus iawn wrth negodi, ond nid o reidrwydd yn y dull y byddech yn ei ddisgwyl gan uwch Ysgrifennydd y Cabinet. Gwyddai mai'r ffordd o gael y gorau allan o bobl oedd darbwyllo a dylanwadu dros baned o de a custard creams, neu weithiau rhywbeth cryfach. Roedd yn trin pawb yr un peth, wrth roi cyngor i etholwr, wrth sgwrsio â'r teulu brenhinol yn agoriad y Cynulliad Cenedlaethol, wrth siarad â Gweinidogion Llywodraeth y DU a oedd wedi'u haddysgu yn Eton, neu'r dyn yn eistedd wrth ei ymyl yn y bar yn Mischief's. Roedd yn llawn hwyl ac yn ddireidus iawn ar adegau, ond roedd yn cymryd ei swyddogaeth fel cynrychiolydd etholedig yn ddifrifol iawn, ac roedd yn falch o fod yn eiriolwr ar ran ei etholwyr, yn enwedig y rhai hynny nad oedd ganddynt lais.
Yma yn y Cynulliad hwn, ac yn Llywodraeth Cymru, roedd yn trin pawb yn gyfartal. Roedd yn gofalu am bob un ohonom ac yn ein cefnogi, ei gydweithwyr yr Aelodau Cynulliad, nid yn unig yn ein grŵp ni, ond ar draws y pleidiau gwleidyddol. Roedd wrth ei fodd â'r staff yn ei swyddfa etholaeth a'i swyddfa breifat gweinidogol. Roedd y staff yn ein ffreutur a'r staff diogelwch ymysg ei ffefrynnau. Roedd ganddo le arbennig yn ei galon ar gyfer ei gynghorwyr arbenigol ac arbennig. Yn y Llywodraeth, roedd yn parchu ei swyddogion a'r amryfal dimau Bil y bu'n gweithio gyda nhw. Ond rwy'n credu mai ei ffefrynnau absoliwt oedd y gyrwyr gweinidogol. Gallen nhw ysgrifennu llyfr yn llawn straeon am yr oriau lawer a dreuliasant yn teithio o amgylch Cymru yn ystod y 10 mlynedd y bu Carl yn y Llywodraeth.
Roedd gan Carl synnwyr digrifwch drygionus ac roedd yn hoff iawn o wneud imi ac eraill chwerthin, yn aml ar yr adegau mwyaf amhriodol. Roedd yn adnabyddus am dynnu coes ac roedd bob amser yn ennill gwobr heclwr y flwyddyn. Roedd yn bleser i eistedd wrth ei ymyl yn y Cabinet ac yma yn y Siambr, ac un o swyddi pwysicaf Carl yma oedd sicrhau bod y drôr yr oeddem yn ei rhannu bob amser yn llawn losin. Un diwrnod, daeth â rhai newydd i mewn a dywedodd wrthyf i roi cynnig ar un, ond yn fy null arferol gafaelais mewn llond llaw, dim ond i ganfod wrth eu bwyta eu bod yn losin tsilis poeth. Prin y gallai guddio ei lawenydd o weld fy anesmwythder.
Ychydig flynyddoedd yn ôl, dechreuodd ddilyn hobi newydd a phenderfynodd ddysgu ei hun i wneud gwaith crosio. Byddai'n eistedd ar y trên adref yn gwylio fideo YouTube i ddysgu ei hun, gyda bachyn crosio a gwlân yn ei ddwylo. Nid oedd hyn heb ei rwystredigaeth; aeth popeth i'r llawr sawl gwaith. Ond, fel popeth yr oedd yn ei ddechrau, roedd yn ei feistroli'n gyflym ac fe greodd rai eitemau hardd. Gallech chi weld yr olwg syfrdan ar wynebau rhai o'r cyd-deithwyr wrth wylio'r dyn mawr, cadarn hwn yn crosio boned babi bach, pinc.
Roedd Carl yn un o'r bobl fwyaf hael i mi gyfarfod erioed, yn enwedig â'i amser, ac roedd wrth ei fodd yn cymdeithasu gyda'i deulu a'i ffrindiau. Tu ôl i'r tu allan cadarn a hwyliog roedd yna enaid hardd, sensitif a bregus. Roedd bob amser yn dweud wrth bobl pa mor arbennig ac unigryw oedden nhw, oherwydd bod sut yr oedd pobl yn ei deimlo yn bwysig iddo. Roedd yn garedig wrth bobl, ac mae caredigrwydd at bobl yn etifeddiaeth aruthrol i'w gadael ar ôl.
Ef oedd fy nghyfaill a'm cymrawd pennaf. Roeddwn yn ei garu fel brawd, ac er mai ei enw anwes i mi oedd 'mam'—er wrth gwrs nad oeddwn yn ddigon hen i fod yn fam iddo—gwn ei fod yn fy ngharu innau fel chwaer. Roedd yn gofalu amdanaf i a'm merched fel estyniad o'i deulu ei hun ac mae'r ffaith nad yw e gyda ni bellach yn torri ein calonnau ni. Ond ni allwn ni gymharu ein colled ni â'r galar annisgrifiadwy y mae Bernie, Lucy a Jack yn ei deimlo. Yr oedd yn eu caru'n angerddol ac yr oedd mor falch ohonynt.
Iddyn nhw, rhieni Carl, a'i holl deulu, estynnwn ein cariad a'n cefnogaeth dros yr wythnosau a'r misoedd anodd sydd i ddod. Carl, wna' i fyth dy anghofio di a byddaf yn gweld dy eisiau di'n ofnadwy. Gorffwysed mewn hedd, gymrawd.
Carl was a person who didn't just wear his heart on his sleeve, he wore many other things on his sleeve, including a tattoo of his favourite drink—a dark and stormy, or, as he would have put it, a dark and stormy, boss. He was not a conventional politician. He was full of charisma and love of life. But he never had an opportunity to validate his academic intelligence with a university degree. That said, I do think he probably possessed a greater degree of emotional intelligence than most of us in this Chamber today.
I first met Carl back in the 1990s, during a time in which he had more hair and I had more weight. We were incredibly excited about the politics of the future. During the course of his first election—. It's worth saying that he never lost an election, nor did he ever lose a selection. During the course of his first election, it became apparent that he had a unique way of speaking with his constituents on the doorstep. He must have met tens of thousands of people during his first election, knocking on so many doors across Alyn and Deeside. He would complete each conversation with the constituents with a slightly abrupt and, given his frame, a slightly menacing, 'Hey', and then he'd follow it up with a meltingly warm, 'You take care'.
He'd say this to everybody. Right to the end, he'd say, 'Take care, bud. Take care, brother. Take care, sister.' And the people he would wish us to take care of most now are his family. His wife, Bernie—Bernie, whose attributes and skills are not learnt through professional development but are intuitive—her understanding, her compassion, are what make her such a good friend and colleague to those she loves. His wonderful daughter, Lucy—again, incredibly compassionate, with such empathy and resilience; somebody who shares her dad's fantastic sense of humour. Then there's Jack—creative, innovative, caring Jack—again, so full of love for the people who are close to him. And we can't forget Joey—little Joey. Nobody puts Joey in the corner—he will attend the funeral. Then there are the wider family members and friends, and the community. Their blood ran through Carl's body, and of this he was immensely proud.
We must obey the weight of these sad times, but speak what we feel, not what we ought to say. I do think that Carl regularly spoke about his feelings, and about his love of his family and his love of life. Carl loved music. He liked to listen to music and he liked to dance to music—to songs like 'I Love to Love', 'Voulez-vouz' and many, many others. Over the entrance to his family and friends room at home—a great room where he'd be able to deejay, share drinks, share stories, share love—are the words of one of his favourite songs:
'Sometimes I feel like throwing my hands up in the air. / I know I can count on you. / Sometimes I feel like saying, "Lord, I just don't care." / But you've got the love I need to see me through.'
I think if there is to be a legacy, a lasting legacy, to Carl, it should be that we should all show a little more love and care for one another, that we should be kinder and more respectful to one another, not just in here but across our society, to change our culture for the better.
Finally, Carl, I would say this to you: there is only one more door you must knock on, but, on behalf of all of those people whose doors were opened, and whose hearts were opened to you—Carl, you take care.
Roedd Carl yn berson a oedd yn gwisgo ei galon ar ei lawes, ond roedd ganddo bethau eraill i fyny ei lawes, gan gynnwys tatŵ o'i hoff ddiod—tywyll a stormus, neu, fel y byddai ef wedi'i ddweud, tywyll a stormus, bos. Nid gwleidydd confensiynol mohono. Roedd e'n llawn carisma a chariad at fywyd. Ond ni chafodd fyth gyfle i ddilysu ei ddeallusrwydd academaidd â gradd o'r Brifysgol. Wedi dweud hynny, rwy'n credu bod ganddo fwy o ddeallusrwydd emosiynol na'r rhan fwyaf ohonom ni yn y Siambr hon heddiw, fwy na thebyg.
Cyfarfûm â Carl gyntaf yn ôl yn y 1990au, ar adeg pan oedd ganddo ef fwy o wallt ac roedd gen i fwy o bwysau. Roeddem ni'n llawn cyffro am wleidyddiaeth y dyfodol. Yn ystod ei etholiad cyntaf—. Mae'n werth nodi na gollodd etholiad na detholiad erioed. Yn ystod ei etholiad cyntaf, daeth yn amlwg bod ganddo ffordd unigryw o siarad ag etholwyr ar garreg y drws. Mae'n rhaid ei fod wedi cwrdd â degau o filoedd o bobl yn ystod ei etholiad cyntaf, yn curo ar gynifer o ddrysau ledled Alyn a Glannau Dyfrdwy. Byddai'n dod â phob sgwrs ag etholwyr i ben trwy ddweud yn gwta ac, o ystyried ei ffrâm, yn eithaf bygythiol, 'Hei', ac yna byddai'n ei ddilyn yn gynnes braf â 'cymerwch ofal'.
Byddai'n dweud hyn wrth bawb. Hyd y diwedd un, byddai'n dweud, 'cymer ofal, mêt. Cymer ofal, frawd. Cymer ofal, chwaer.' A'r bobl y byddai'n dymuno i ni ofalu amdanynt fwyaf yn awr yw ei deulu. Ei wraig, Bernie—Bernie, sydd â rhinweddau a sgiliau nad ydynt wedi'u dysgu drwy ddatblygiad proffesiynol ond sy'n reddfol—ei dirnadaeth, ei thosturi, dyna beth sy'n ei gwneud yn gydweithiwr ac yn ffrind mor dda i bawb mae hi'n eu caru. Ei ferch hyfryd, Lucy—unwaith eto, yn anhygoel o dosturiol, mae ganddi'r fath empathi a chadernid; rhywun sy'n rhannu synnwyr digrifwch gwych ei thad. Yna Jack—sy'n greadigol, yn arloesol ac yn ofalgar—ac unwaith eto, yn llawn cariad tuag at y bobl sy'n agos ato. Ac allwn ni ddim ag anghofio Joey—Joey bach. Does neb yn rhoi Joey yn y gornel—mi fydd yn mynd i'r angladd. Wedyn mae aelodau'r teulu ehangach a ffrindiau a'r gymuned. Roedd eu gwaed yn llifo drwy wythiennau Carl, ac roedd e'n hynod o falch o hyn.
Mae'n rhaid inni gydnabod pwysau'r amseroedd trist hyn, ond mae'n rhaid mynegi ein teimladau, yn hytrach na dweud yr hyn y dylem ni ei ddweud. Rwy'n credu bod Carl yn siarad yn aml am ei deimladau, ac am ei gariad at ei deulu a'i gariad at fywyd. Roedd Carl wrth ei fodd â cherddoriaeth. Roedd yn mwynhau gwrando ar gerddoriaeth ac yn hoffi dawnsio i gerddoriaeth—i ganeuon fel 'I Love to Love', 'Voulez-vouz' a llawer iawn o ganeuon eraill. Uwchben y fynedfa i'w ystafell i deulu a ffrindiau yn ei gartref—ystafell fawr lle y byddai'n chwarae'r DJ, yn rhannu diodydd, yn rhannu straeon, yn rhannu cariad—mae geiriau un o'i hoff ganeuon:
'Sometimes I feel like throwing my hands up in the air. / I know I can count on you. / Sometimes I feel like saying, "Lord, I just don't care." / But you've got the love I need to see me through.'
Rwy'n credu os oes yna etifeddiaeth, etifeddiaeth barhaol i Carl, yr etifeddiaeth honno yw i ni i gyd ddangos ychydig mwy o gariad a gofal at ein gilydd, dylem ni fod yn fwy caredig a bod â mwy o barch at ein gilydd, nid yn y fan yma yn unig, ond ym mhob rhan o'n cymdeithas, a newid ein diwylliant er gwell.
Yn olaf, Carl, hoffwn ddweud hyn wrthyt ti: dim ond un drws arall y mae'n rhaid i ti guro arno, ond, ar ran yr holl bobl hynny a agorodd eu drysau, a'u calonnau i ti—Carl, cymer di ofal.
I rise to remember Carl first and foremost as the Chief Whip, and him coming along the corridor every Tuesday morning to see whether I was going to obey the whip. My researcher really thought that was such a nice, caring attitude from the Chief Whip. I won't tell you what I used to say to him, but he would know from that whether we were ready for a row. But Carl never raised his voice. I did—I used to raise my voice down the corridor. I think people could hear what I was going to do on the Learner Travel (Wales) Measure.
I remember coming to that vote, and he asked, 'Well, what are you going to do, then, mate? Come on, mate. Come on, mate—you're supposed to be with us now, mate. What are you going to do?' And I said, 'Wait and see'. Then I decided that I probably would vote with the whip on that occasion, and I called him out to tell him. He thought that I was going to tell him that I wasn't going to do it. We stood in what I know as the Richard Rogers corridor there, and the door was open. I think it was colleagues in the Conservative Party who, when I sat back down, said, 'Oh, I didn't know that's how you spoke to your Chief Whip'. So, that was a lesson for me there.
But Carl never held a grudge. Carl always, always did what he could for the Vale of Clwyd. I did jokingly say today that I was going to get someone to throw a bucket of water over me before I stood to speak, because whenever Carl came in his portfolio as environment Minister, you could guarantee it was pouring with rain, it was howling a gale and we were up to our ankles in mud. The riverbanks of the Elwy, and we were there and I've told this story, and it's kept me going, so I hope it will keep Bernie and the family going. He's standing on the bank and starting to slide, and I'm trying to move back. He's pulling me, and he's 'Come on, come on—we're together on this', and I'm going, 'No, we're not—I'm going back up to the top'.
And then the one that is my favourite is when we stood on Rhyl promenade to open the sea defences. Denbighshire have got a lovely ribbon for us to cut, and provided us with an umbrella that immediately turned inside out. So, Carl just handed that, and the driver was sitting there. We tried to cut this ribbon, and he said to the cameras—the BBC and ITV—he said, 'Well, she calls this sunny Rhyl; the next time you mention sunny Rhyl in the Chamber, I'm going to remind you that we've never been here in sunny Rhyl.' But Carl used to come to Rhyl with his family. Carl knew more about the development of Rhyl than I did at times, because he would walk around those streets, and that was the measure of the man. Carl knew the people in Rhyl as much as he knew the people in Connah's Quay, because we are similar—the same communities—and that was where Carl had his heart: in that community of people whose voices were not heard, or sometimes not heard loudly enough. Carl used to say to me, 'Listen mate, never ever forget—just you keep doing what you're doing for your area, because that's important'.
The one thing that I will always remember Carl for is domestic fire safety—so, you see, we're back to water again—and sprinklers. Carl got those regulations through and it means that we have safe houses in Wales. Even after the Grenfell Tower disaster, Carl right up until the last was finding a way in which he could protect those communities who perhaps didn't understand they needed protecting—but that we would protect them. So, that is the legacy of the man—a great man, a huge personality, made me laugh, made me cry, and frustrated me at times. But, above all, Carl was, and still is, a man of his own community, and I will miss him.
Rwy'n codi i gofio Carl yn gyntaf ac yn bennaf fel y Prif Chwip, ag ef yn dod ar hyd y coridor bob bore Mawrth i weld a fyddwn i'n ufuddhau i'r chwip. Roedd fy ymchwilydd yn meddwl bod hon yn agwedd wirioneddol garedig a gofalgar gan y Prif Chwip. Ddyweda' i ddim wrthych chi beth fyddwn i'n ei ddweud wrtho, ond byddai'n gwybod o hynny pa un a oeddem ni'n barod i gweryla. Ond wnaeth Carl fyth codi ei lais. Fi fyddai'n gwneud hynny—roeddwn yn arfer codi fy llais i lawr y coridor. Rwy'n credu bod pobl wedi clywed yr hyn yr oeddwn i'n bwriadu ei wneud ar y Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru).
Rwy'n cofio dod i'r bleidlais honno, a gofynnodd ef, 'Wel, beth wyt ti'n mynd i'w wneud, mêt? Tyrd ymlaen, mêt. Tyrd ymlaen, mêt—rwyt ti i fod gyda ni nawr, mêt. Beth wyt ti'n mynd i'w wneud?' A dywedais i, 'Aros i gael gweld'. Penderfynais wedyn y byddwn yn pleidleisio gyda'r chwip y tro hwnnw, a galwais ef i ddweud wrtho. Roedd e'n credu fy mod i'n mynd i ddweud wrtho na fyddwn i'n gwneud hyn. Roeddem ni'n sefyll yn yr hyn yr ydw i'n adnabod fel y coridor Richard Rogers, ac roedd y drws ar agor. Rwy'n credu mai cyd-aelodau o'r Blaid Geidwadol a ddywedodd, pan eisteddais i nôl lawr, 'O, doeddwn i ddim yn sylweddoli mai dyna sut fyddwch chi'n siarad â'ch Prif Chwip'. Felly, roedd honno'n wers i mi.
Ond doedd Carl byth yn dal dig. Gwnaeth Carl bob amser, bob amser yr hyn a allai dros Ddyffryn Clwyd. Dywedais yn gellweirus heddiw y byddwn i'n gofyn i rywun daflu bwced o ddŵr drosof i cyn imi sefyll i siarad, oherwydd does dim ots i ble y byddai Carl yn mynd yn ei bortffolio fel Gweinidog yr Amgylchedd, byddai'n siŵr o fod yn tywallt y glaw, yn gwynt yn chwythu'n arw a ninnau mewn mwd hyd at ein fferau. Roeddem ar lannau Afon Elwy, rwyf wedi dweud y stori hon, ac mae hi wedi fy helpu i fynd ymlaen, felly gobeithio y bydd yn helpu Bernie a'r teulu i fynd ymlaen hefyd. Mae'n sefyll ar y draethell ac yn dechrau llithro, ac rwy'n ceisio symud yn ôl. Mae'n fy nhynnu i, ac mae'n dweud 'Tyrd, tyrd—rydym ni'n gyda'n gilydd ar hyn', ac rwy'n mynd, 'na, dydyn ni ddim—rwy'n mynd yn ôl i fyny'.
Ac yna, fy hoff un i yw pan oeddem ni'n sefyll ar bromenâd y Rhyl i agor yr amddiffynfeydd môr. Mae Sir Ddinbych wedi rhoi rhuban hyfryd inni ei thorri, ac ymbarél a drodd y tu chwith allan yn syth. Felly, rhoddodd Carl hwn i'r neilltu, ac roedd y gyrrwr yn eistedd yno. Gwnaethom ni geisio torri'r rhuban, a dywedodd ef wrth y camerâu—y BBC ac ITV—dywedodd, 'Wel, mae hi'n galw'r lle 'ma yn Rhyl heulog; y tro nesaf y byddi di'n sôn am y Rhyl heulog yn y Siambr, byddaf yn dy atgoffa di nad ydyn ni erioed wedi bod yn y Rhyl â'r haul yn gwenu.' Ond roedd Carl yn arfer dod i'r Rhyl gyda'i deulu. Roedd Carl yn gwybod mwy am ddatblygiad y Rhyl na fi ar brydiau, oherwydd byddai'n cerdded o gwmpas y strydoedd hynny, a dyna sut ddyn oedd ef. Roedd Carl yn adnabod y bobl yn y Rhyl yn yr un modd ag yr oedd e'n adnabod y bobl yng Nghei Connah, oherwydd ein bod ni'n bobl debyg—yr un cymunedau—a dyna lle'r oedd calon Carl: yn y gymuned honno o bobl nad yw eu lleisiau'n cael eu clywed neu nad yw eu lleisiau i'w clywed yn ddigon uchel. Roedd Carl yn arfer dweud wrthyf, 'Gwranda mêt, paid byth ag anghofio—dal ati i wneud yr hyn yr wyt ti'n ei wneud ar gyfer dy ardal di, achos dyna sy'n bwysig'.
Byddaf yn cofio Carl am ddiogelwch tân domestig—dyma ni wedi dychwelyd at ddŵr eto—a systemau chwistrellu. Carl wnaeth fynd â'r rheoliadau hynny drwodd ac mae'n golygu bod gennym ni dai diogel yng Nghymru. Hyd yn oed ar ôl trychineb Tŵr Grenfell, roedd Carl hyd at y diwedd un yn chwilio am ffordd o ddiogelu'r cymunedau hynny nad oeddent efallai yn deall bod angen iddynt gael eu diogelu—ond y byddem ni yn eu hamddiffyn. Felly, dyna etifeddiaeth y dyn—dyn mawr, personoliaeth enfawr, a wnaeth i mi chwerthin, a wnaeth i mi grio, ac a'm gwnaeth i'n rhwystredig ar adegau. Ond, uwchlaw dim, roedd Carl, ac mae e' o hyd, yn ddyn ei gymuned ei hun, a byddaf yn gweld ei eisiau.
Bernie, we're all going to miss Carl more than you'll ever believe, but nobody will miss him more than you and the family—Jack and Lucy and everybody else who knew him so well.
I first met Carl when I was elected in 2007 and somebody, obviously with some sense of humour, put myself and Lesley in the office opposite him. I didn't know what to expect from a Chief Whip; I certainly didn't expect Carl, I think that's fair to say. I remember coming back up from a vote down here up to the corridor—he'd always managed to get there before me; I don't know how he managed it—and you'd hear the music blaring from his office. You'll know, Becks, as you were working for him at the time. You'd walk past the office and Carl would be sitting down dancing with his music coming from—well, I never quite worked out where—and Becks would be sitting smiling, and myself and Lesley and others would walk in there and chat and talk, and everybody was smiling. It was a great introduction to this place and to Carl, and whenever I think of Carl I think of that smile we can see in front of us. I can hear his voice sometimes: 'Morning, bro, you're late' or 'Where are you, boss? I got this for you an hour ago; where have you been? Drink it'—and all sorts of different times where we shared all sorts of different things. You know, the one thing that is in short supply in politics is trust, and I trusted him completely. I knew whenever anything was happening that I could always pick up the phone to Carl, or I'd get a text from him. He almost knew it when there was something going on in any of our lives. It was, 'How are you, brother?', 'How are you, boss?', 'What are you up to, boss?', 'Where are you, boss?', 'Are you around, boss?', 'Come out', 'Where are you?'—and he would always be there.
You know, when we talk about Carl, we talk about his achievements in politics. I always remember him as a very, very decent and honourable, authentic friend and a mate of mine. The last few words he used to me were, 'All right, mate?', and it was everything I wanted to hear at that time. And, you know, Carl was a guy who wore his responsibilities lightly. You'd never have guessed that he had the achievements behind him that he had. But he cared deeply—he cared deeply—and all of us who worked alongside him know how deeply held his convictions were, and how deeply he cared about what he was doing and how deeply he believed in fair play and social justice. Fair play ran through Carl. It ran through everything he was. He grew up in Connah's Quay, and it was something that stayed with him. And whenever we were having conversations, it would always come back to that fairness and fair play. And you know, Bernie, we'll always remember that, and we'll always make sure that Carl has fair play. In everything that we do and everything that we say in remembering him, we'll remember that smile.
I knew what he was thinking in meetings because he'd be texting me. I wish he hadn't. There were all sorts of colleagues and comrades making very serious points and I'd see him looking at me and I'd think, 'Oh my God, not another text message.' I'd open the text message and I would spend time listening to a serious debate suppressing my giggles because Carl—and I can see him across there now—would be smiling at me and winking at me, knowing the discomfiture he's caused me.
In remembering our friend, our colleague, we've all used very similar words, actually. We've all written our tributes separately but we've all come back to very similar words: authentic and generous and caring and kind. We all knew the same man. Bernie, you'll miss him. I know you're going to miss him and I know how terribly you're going to miss him, with Jack and Lucy and everybody else, but I want you to know that this institution will miss him as well. Our country will miss him. We're all the better for having known him. Thank you.
Bernie, rydym ni i gyd yn mynd i golli Carl yn fwy nag y byddwch chi'n ei gredu, ond fydd neb yn ei golli yn fwy na chi a'ch teulu—Jack a Lucy a phawb arall a oedd yn ei adnabod mor dda.
Cyfarfûm â Carl am y tro cyntaf pan gefais i fy ethol yn 2007 ac fe wnaeth rhywun, yn amlwg rhywun â thipyn o synnwyr digrifwch, fy rhoi a Lesley yn y swyddfa gyferbyn ag ef. Doeddwn i ddim yn gwybod beth i'w ddisgwyl gan Brif Chwip; yn sicr doeddwn i ddim yn disgwyl Carl, rwy'n credu ei bod yn deg dweud hynny. Rwy'n cofio dychwelyd lan llofft ar ôl pleidlais i lawr yn fan hyn, lan i'r coridor—roedd e' bob amser yn llwyddo i gyrraedd yno cyn fi; dydw i ddim yn gwybod sut oedd yn llwyddo i wneud hynny—a byddech chi'n clywed y gerddoriaeth yn canu'n uchel o'i swyddfa. Byddet ti'n gwybod hynny, Becks, gan dy fod di'n gweithio iddo ar y pryd. Byddech chi'n cerdded heibio'r swyddfa a byddai Carl yn eistedd yn dawnsio i'w gerddoriaeth a oedd yn dod o—wel, doeddwn i byth yn gwybod o le—a byddai Becks yn eistedd yna'n gwenu, a byddwn i a Lesley ac eraill yn cerdded i mewn ac yn sgwrsio a siarad, a phawb yn gwenu. Roedd yn gyflwyniad gwych i'r lle hwn ac i Carl, a phob tro y byddai'n meddwl am Carl, rwy'n meddwl am y wên yr ydym ni'n ei gweld o'n blaenau. Rwy'n gallu clywed ei lais weithiau: 'Bore da, frawd, ti'n hwyr ' neu 'Ble wyt ti, bos? Es i i 'nôl hwn i ti awr yn ôl; ble wyt ti wedi bod? Yfa fe'—a phob math o wahanol adegau pan wnaethom ni i gyd rannu bob mathau o bethau. Wyddoch chi, un peth sy'n brin iawn mewn gwleidyddiaeth yw ymddiriedaeth, ac roeddwn i'n ymddiried ynddo'n llwyr. Roeddwn i'n gwybod, os oedd unrhyw beth yn digwydd, gallwn i bob amser ffonio Carl, neu byddwn i'n cael neges destun oddi wrtho. Roedd e fel petai'n gwybod os oedd rhywbeth yn digwydd yn ein bywydau ni. Roedd e'n dweud, 'Sut wyt ti, frawd?', 'Sut wyt ti, bos?', 'Beth wyt ti'n ei wneud, bos?', 'Ble wyt ti, bos?', 'Wyt ti o gwmpas, bos?', 'Dere mas', 'Ble wyt ti?'—ac fe fyddai e' yno bob amser.
Wyddoch chi, pan fyddwn ni'n sôn am Carl, rydym ni'n sôn am ei gyflawniadau mewn gwleidyddiaeth. Rwyf bob amser yn ei gofio ef yn ffrind hoffus, anrhydeddus a diffuant iawn, iawn a mêt i mi. Yr ychydig eiriau diwethaf a ddywedodd wrthyf oedd, 'Ti'n iawn, mêt?', a dyna'r cyfan yr oeddwn i eisiau ei glywed ar y pryd. A wyddoch chi, roedd Carl yn ddyn a oedd yn ysgwyddo ei gyfrifoldebau yn ddidrafferth. Fyddech chi byth wedi dyfalu ei fod wedi cyflawni'r holl bethau a wnaeth. Ond roedd yn ofalgar iawn—yn ofalgar iawn—ac mae pob un ohonom sydd wedi cydweithio ag ef yn gwybod dyfnder ei ddaliadau, cymaint yr oedd yn credu yn yr hyn yr oedd e'n ei wneud a dyfnder ei gred mewn chwarae teg a chyfiawnder cymdeithasol. Roedd chwarae teg yn rhan annatod o gymeriad Carl. Roedd ynghlwm wrth bopeth a wnâi. Cafodd ei fagu yng Nghei Connah, ac roedd hynny yn rhywbeth a arhosodd gydag ef. A phryd bynnag byddem ni'n cael sgwrs, byddai'r sgwrs bob amser troi nôl at degwch a chwarae teg. A wyddoch chi, Bernie, byddwn ni bob amser yn cofio hynny, a byddwn ni bob amser yn sicrhau bod Carl yn cael chwarae teg. Ym mhopeth a wnawn a phopeth a ddywedwn wrth ei gofio ef, byddwn ni'n cofio'r wên yna.
Roeddwn i'n gwybod beth oedd e'n ei feddwl mewn cyfarfodydd gan y byddai'n anfon negeseuon testun ata' i. Hoffwn i pe na bai e' wneud gwneud hynny. Roedd pob math o gydweithwyr a chymheiriaid yn gwneud pwyntiau difrifol iawn a byddwn i'n ei weld yn edrych arnaf a byddwn i'n meddwl, 'Duw a'm helpo, nid neges destun arall.' Byddwn i'n agor y neges destun a byddwn i'n treulio amser yn gwrando ar ddadl ddifrifol yn ceisio cuddio fy mod i'n chwerthin oherwydd byddai Carl—a gallaf ei weld ef yn awr draw yn y fan yna—yn gwenu arnaf ac yn wincio, gan wybod ei fod wedi achosi i mi deimlo'n chwithig.
Wrth gofio ein ffrind, ein cyd-Aelod, rydym ni i gyd wedi defnyddio geiriau tebyg iawn, mewn gwirionedd. Rydym ni i gyd wedi ysgrifennu ein teyrngedau ar wahân ond rydym ni i gyd wedi dychwelyd at eiriau tebyg iawn: gonest a hael a charedig. Roeddem ni i gyd yn adnabod yr un dyn. Bernie, rwyt ti'n mynd i'w golli ef. Rwy'n gwybod dy fod mynd i'w golli ef ac rwy'n gwybod cymaint yr wyt ti'n mynd i'w golli ef, ynghyd â Jack a Lucy a phawb arall, ond rwyf eisiau i chi wybod y bydd y sefydliad hwn yn ei golli ef hefyd. Bydd ein gwlad yn ei golli ef. Rydym ni i gyd yn well ein byd o fod wedi'i adnabod ef. Diolch.
When I first arrived at this place some 10 and a half years ago, I expected it to be very tribal and highly party-politicised. Naturally, in some ways it was. However, it was this unassuming gentle giant who convinced me that, outside this Chamber, it wasn't and it isn't like that. It was Carl's warmth, his affection and his kindness that persuaded me that our party politics should stay in this Chamber and that, outside, our humanity should always come first. That's why it was always a pleasure to be in his company and I always enjoyed having a drink with the big man.
Of course, it was clear he loved the Labour Party and it was clear he loved his constituency and representing his local area. His dedication and commitment to the people he represented always shone through in all the discussions I had with him. For me, he was fun to be with and there was always a glint in his eye. Every time I saw him, he oozed that cheeky chappy attitude. You never knew what he would say, which made being with him all the more entertaining.
That sense of fun certainly came through when, a few years ago, some of us in this Chamber celebrated Lesley Griffiths's birthday. I remember we arrived in a well-known Cardiff Bay pub and I recall standing at the bar when, suddenly, I started to hear friends and colleagues around me laughing. I glanced across and all I saw was Carl pointing to his jumper. I then looked at what I was wearing and I realised, to my horror, that we were wearing an identical jumper. But it doesn't end there. In fact, we were both also wearing dark trousers and, of course, as you would expect, someone started calling us twins. For those of you who've seen the 1988 film Twins, starring Arnold Schwarzenegger and Danny DeVito—well, Carl insisted for the rest of the evening that he was Danny DeVito and not me.
That's what I will always remember about Carl. Every time I was with him, we would laugh. But he was a serious and committed politician who cared about his constituents, and he got people. He understood people. After all, politics is about people and Carl definitely got that.
Llywydd, for me, I will miss a political opponent. I will miss his banter in this place. I will miss his funny comments in this Chamber. But more importantly, I will miss a personal friend.
Pan gyrhaeddais i'r lle hwn am y tro cyntaf ryw 10 mlynedd a hanner yn ôl, roeddwn i'n disgwyl iddo fod yn blwyfol iawn a'r wleidyddiaeth yn bleidiol iawn. Yn naturiol, mewn rhai ffyrdd dyna sut oedd pethau. Fodd bynnag, y cawr diymhongar hwn wnaeth fy argyhoeddi i nad oedd fel hynny ac nid yw fel hynny y tu allan i'r Siambr hon. Cynhesrwydd, hoffter a charedigrwydd Carl a'm hargyhoeddodd i y dylai ein gwleidyddiaeth bleidiol aros yn y Siambr hon, a'r tu allan, ac mai ein dynoliaeth ni ddylai ddod yn gyntaf bob tro. Dyna pam yr oedd bob amser yn bleser cael bod yn ei gwmni ac roeddwn i bob amser yn mwynhau cael diod gyda'r dyn mawr.
Wrth gwrs, roedd yn amlwg bod ganddo gariad mawr tuag at y Blaid Lafur ac roedd yn amlwg bod ganddo gariad mawr at ei etholaeth ac at gynrychioli ei ardal leol. Roedd ei ymroddiad a'i ymrwymiad i'r bobl yr oedd yn eu cynrychioli bob amser yn amlwg yn yr holl drafodaethau a gefais i gydag ef. Roeddwn i'n cael hwyl yn ei gwmni ac roedd direidi yn ei lygaid bob amser. Bob tro y byddwn yn ei weld, roedd yn llawn o'r feddylfryd direidus hwnnw. Fyddech chi byth yn gwybod beth fyddai'n ei ddweud, ac roedd hynny'n gwneud ei gwmni'n fwy difyr byth.
Roedd yr hwyl honno yn sicr yn amlwg ychydig flynyddoedd yn ôl, pan wnaeth rhai ohonom ni yn y Siambr hon ddathlu pen-blwydd Lesley Griffiths. Rwy'n cofio inni gyrraedd tafarn adnabyddus ym Mae Caerdydd ac rwy'n cofio sefyll wrth y bar pan, yn sydyn, dyma fi'n clywed cyfeillion a chydweithwyr o'm cwmpas yn chwerthin. Edrychais draw, a'r cyfan a welais i oedd Carl yn pwyntio at ei siwmper. Wedyn, o edrych ar y dillad oedd amdanaf i, sylweddolais, er cryn fraw i mi, ein bod yn gwisgo'r un siwmper yn union. Ond nid dim ond hynny. Yn wir, roeddem ni'n dau yn gwisgo trowsus tywyll hefyd ac, wrth gwrs, fel y byddech yn ei ddisgwyl, dechreuodd rhywun ein galw ni'n efeilliaid. I'r rhai hynny ohonoch chi sydd wedi gweld y ffilm Twins o 1988, sy'n serennu Arnold Schwarzenegger a Danny DeVito—wel, mynnodd Carl am weddill y noson mai ef oedd Danny DeVito ac nid fi.
Dyna'r hyn y byddaf i bob amser yn ei gofio am Carl. Bob tro yr oeddwn gydag ef, byddem yn chwerthin. Ond roedd yn wleidydd difrifol ac ymroddedig a oedd yn gofalu am ei etholwyr, ac roedd yn deall pobl. Roedd yn deall pobl. Wedi'r cyfan, mae gwleidyddiaeth yn ymwneud â phobl ac roedd Carl yn sicr yn deall hynny.
Llywydd, yn bersonol, byddaf yn gweld eisiau'r gwrthwynebydd gwleidyddol. Byddaf yn gweld eisiau ei gellwair yn y lle hwn. Byddaf yn gweld eisiau ei sylwadau doniol yn y Siambr hon. Ond yn bwysicach na dim, byddaf yn gweld eisiau ffrind personol.
Diolch, Llywydd. Before I start to pay tribute, I want to offer my condolences to Bernie, to Jack, to Lucy and the family. In all the coverage of the loss of our friend Carl, one word and one word alone keeps getting repeated, and that is the word 'authentic'. Everything about Carl rang true. It was obvious to everyone who met him that Carl was in politics for the right reasons. Intellectually, instinctively, head and heart, he understood and he cared deeply about the people and places he represented. People radiated back that warmth to him, not only in Connah's Quay and north Wales but wherever he went. Ultimately, it was this authenticity that made Carl such a powerful campaigner.
The White Ribbon Campaign, which we will mark this month, is all about men challenging attitudes to violence against women. Carl was instrumental in promoting the campaign both as a man and as a Minister. He had seen the impact of domestic violence in his own community and he wanted to tackle that. As an authentic voice of working-class Welsh men—there's that word again—the impact of his support is hard to overstate.
In Government, he championed and skilfully steered through Wales's pioneering ending of violence against women legislation, and that was a huge achievement. This year's campaign will, of course, inevitably be coloured by our deep sadness and deep loss, but at the vigils and the events that we will attend, both here in the Assembly and across Wales, we will honour Carl's lasting legacy.
Diolch, Llywydd. Cyn imi ddechrau talu teyrnged, hoffwn gynnig fy nghydymdeimlad i Bernie, Jack, Lucy a'r teulu. Yn yr holl ddarllediadau am golli ein cyfaill Carl, mae un gair ac un gair yn unig yn cael ei ailadrodd yn barhaus, a'r gair hwnnw yw 'dilys'. Roedd popeth am Carl yn ddilys. Roedd yn amlwg i bawb a oedd yn ei gyfarfod bod Carl yn y maes gwleidyddiaeth am y rhesymau cywir. Yn ddeallusol, yn reddfol, y pen a'r galon, roedd yn deall, ac roedd y bobl a'r lleoedd yr oedd yn eu cynrychioli yn bwysig iawn iddo. Roedd pobl yn adlewyrchu'r cynhesrwydd hwnnw yn ôl ato, nid yn unig yng Nghei Connah ac yn y gogledd ond ble bynnag yr oedd yn mynd. Yn y pen draw, y dilysrwydd hwn a wnaeth Carl yn ymgyrchydd mor bwerus.
Mae Ymgyrch y Rhuban Gwyn, y byddwn yn ei nodi y mis hwn, yn ymwneud â dynion yn herio agweddau tuag at drais yn erbyn menywod. Roedd Carl yn rhan annatod o hyrwyddo'r ymgyrch fel dyn ac fel Gweinidog. Roedd wedi gweld effaith trais yn y cartref yn ei gymuned ei hun ac roedd am fynd i'r afael â hynny. Fel llais dilys ar ran dynion dosbarth gweithiol Cymru—dyna'r gair hwnnw eto—mae'n anodd gorbwysleisio effaith ei gefnogaeth.
Yn y Llywodraeth, gwnaeth hyrwyddo a llywio'n fedrus deddfwriaeth arloesol Cymru i ddod â thrais yn erbyn menywod i ben, ac roedd hynny'n gamp aruthrol. Bydd, wrth gwrs, mae'n anochel ymgyrch eleni yn cael eu lliwio'n gan ein tristwch dwfn a cholli dwfn, ond ar y gwylnosau a digwyddiadau a fydd yn mynychu, yma yn y Cynulliad ac ar draws Cymru, yn Anrhydeddwn Carl gwaddol parhaol.
Long before I had the huge privilege of serving as Carl's deputy in Government, I worked for him here as his researcher while he was still on the back benches. Even back then, Carl put his own unique and colourful stamp on everything he did, and our office was no different. I'm quietly confident that our office was the first, and to this date the only, office to boast a fluffy white lampshade, a purple lava lamp and a statue of Eeyore [Laughter.] Those years working for Carl were a joy, and I will always be grateful to him for his kindness and his generosity to both me and my husband Paul.
Working for Carl was every bit as fun as you would imagine it would be, but behind the jokes and behind the laughter was a deep seriousness about making life better for his constituents and a driving passion for social justice. I'll remember always how proud and excited I was when Carl was first promoted to his ministerial role. After a couple of weeks, I asked him, 'So, Carl, what's it like being in Government?' 'Ah mate', he said, 'I keep telling everyone to call me Carl, but everyone keeps on calling me Minister. I say, "Call me Carl"; they say, "Of course, Minister."' And that was Carl; he never got caught up in his own importance. He believed everyone was equal and he treated everyone the same.
In the 14 years I knew Carl I knew him as the big man with a big heart, and he wore that big heart on his sleeve. We all know the causes that he was passionate about and the things he loved: fairness, equality, social justice and kindness.
We're mourning now because we're sad we will never see our friend again, but in time our best tribute to him will be to finish the work he started.
Ymhell cyn imi gael y fraint enfawr o wasanaethu fel dirprwy i Carl yn y Llywodraeth, bûm yn gweithio iddo ef yma fel ei ymchwilydd pan oedd yn dal ar y meinciau cefn. Hyd yn oed bryd hynny, roedd Carl yn rhoi ei stamp unigryw a lliwgar ei hun ar bopeth yr oedd yn ei wneud, ac nid oedd ein swyddfa ni yn wahanol. Rwy'n dawel hyderus mai ein swyddfa ni oedd y gyntaf, a hyd yn hyn, yr unig swyddfa lle'r oedd lamp ag iddi gysgod gwyn fflwffog, lamp lafa borffor a cherflun o Eeyore [Chwerthin.] Roedd y blynyddoedd hynny o weithio i Carl yn bleser pur, a byddaf bob amser yn ddiolchgar iddo am ei garedigrwydd a'i haelioni tuag ataf i a'm gŵr Paul.
Roedd gweithio i Carl, fel y gallwch ei ddychmygu, yn llawn hwyl. Ond y tu ôl i'r jôcs a thu ôl i'r chwerthin roedd Carl yn hollol ddifrifol ynghylch gwneud bywyd yn well i'w etholwyr ac roedd yn angerddol iawn dros gyfiawnder cymdeithasol. Byddaf bob amser yn cofio pa mor falch a llawn cyffro y teimlwn pan gafodd Carl ei ddyrchafu i'w swydd fel gweinidog. Ar ôl ychydig o wythnosau, gofynnais iddo, 'Felly, Carl, sut beth yw bod yn y Llywodraeth?' 'A mêt', meddai, 'rwy'n dweud wrth bawb i'm galw i'n Carl, ond mae pawb yn fy ngalw i'n Weinidog. Rwy'n dweud, "Galw fi'n Carl"; maen nhw'n dweud, "wrth gwrs, Gweinidog."' A dyna sut un oedd Carl; doedd e' byth yn hunanbwysig. Credai fod pawb yn gyfartal ac roedd yn trin pawb yr un fath.
Yn ystod y 14 blynedd yr oeddwn yn adnabod Carl roeddwn yn ei adnabod fel y dyn mawr â'r galon fawr, ac roedd yn gwisgo'r galon fawr honno ar ei lawes. Gwyddom i gyd am yr achosion yr oedd yn angerddol drostynt a'r pethau yr oedd wrth ei fodd â nhw: tegwch, cydraddoldeb, cyfiawnder cymdeithasol a charedigrwydd.
Rydym yn galaru nawr oherwydd ein bod yn drist na fyddwn byth yn gweld ein cyfaill eto. Ond, ymhen amser, ein teyrnged orau ni iddo fydd gorffen y gwaith a ddechreuwyd ganddo.
In my tribute, I want to share my memories of Carl as a man who was witty, loving, lovable, deeply principled and a good friend, comrade and ministerial colleague. The impact he had as a Minister and Cabinet Secretary is on record and is shared here this afternoon, and I want to add my tribute from my experience.
Carl was appointed Minister for Social Justice and Local Government just before the coalition cuts started to impact on our budgets. He was wholly committed to local government, social justice, housing, regeneration and transport—all the briefs he held during those difficult times for public finances. As Finance Minister, I wanted to work with him to help him achieve what he wanted, and he wanted more money for social housing. It's that sort of ministerial partnership that is the most rewarding. I backed him; we got the money out when we could in difficult times, providing homes for those most in need. He said, 'Thank you, Jane.' I said, 'Thank you, Carl.'
I also want to say something about Carl as Chief Whip. Others have commented on this. He reigned—I think that's the expression. He reigned as Chief Whip, with humour, intelligence and tact. Being Chief Whip got into his blood so that I could always rely on him to back me up when I took on that role. He was always Chief Whip even when he was doing all these other ministerial roles. And if you recall, across this Chamber, he was always ready to shout 'Object' when he feared I wasn't on the ball—[Laughter.]—or my voice was a bit timid. That was, of course, at the end of a debate that we would be amending or opposing as a Government—a crucial role he played.
But I also bring memories shared by constituents in the Vale of Glamorgan. Kay Quinn reminded me of Carl's visit to Atal y Fro in Barry, showing his formidable leadership in tackling domestic abuse and violence against women. The response from BAWSO last week, from Mutale Merrill, was:
'We have lost a champion.'
He came to Barry to help move forward the regeneration that has made such an impact on our town, and he was warmly welcomed when he launched the housing refurbishment in Gibbonsdown that has transformed the lives of people living on that estate.
On the campaigning level, I remember walking across the cliffs at Nash Point with Carl on a freezing February day during the 2015 general election campaign, when he announced a moratorium on fracking as Minister for environment. He made that decision, and immediately wrote to all local authorities with his instructions—a Minister who meant what he said and delivered on it.
Thank you, Carl, as we remember you, beloved by your family, to whom we express our deepest sympathies today, this afternoon, loved and respected by us all here today, a man and a Minister who served Wales so well, greatly admired and greatly missed.
Yn fy nheyrnged, hoffwn i rannu fy atgofion o Carl fel dyn a oedd yn ffraeth, cariadus, hoffus, egwyddorol iawn ac yn ffrind da, yn gydymaith ac yn gyd-Weinidog. Mae'r effaith a gafodd fel Gweinidog ac Ysgrifennydd Cabinet wedi'i gofnodi a chaiff ei rannu yma y prynhawn yma, a hoffwn ychwanegu fy nheyrnged o'm profiad i.
Penodwyd Carl yn Weinidog dros Gyfiawnder Cymdeithasol a Llywodraeth Leol cyn i doriadau'r glymblaid ddechrau cael effaith ar ein cyllidebau. Roedd yn gwbl ymrwymedig i lywodraeth leol, cyfiawnder cymdeithasol, tai, adfywio a thrafnidiaeth—pob un o'r briffiau a fu ganddo yn ystod yr amseroedd anodd hynny i gyllid cyhoeddus. Fel Gweinidog Cyllid, roeddwn i eisiau gweithio gydag ef i'w helpu i gyflawni yr hyn yr oedd yn dymuno, ac roedd ef eisiau mwy o arian ar gyfer tai cymdeithasol. Y math hwnnw o bartneriaeth Gweinidogol sy'n rhoi'r boddhad mwyaf. Cefnogais i ef; cawsom yr arian allan pan gallem mewn cyfnod anodd, gan ddarparu cartrefi i'r rheini oedd fwyaf mewn angen. Dywedodd ef, 'Diolch Jane.' Dywedais i, 'Diolch Carl.'
Rwyf i hefyd eisiau dweud rhywbeth am Carl fel Prif Chwip. Mae eraill wedi gwneud sylwadau ar hyn. Teyrnasodd—rwy'n credu mai dyna yw'r ymadrodd. Teyrnasodd fel Prif Chwip, gyda hiwmor, deallusrwydd a doethineb. Aeth bod yn Brif Chwip i'w waed felly gallwn bob amser ddibynnu arno i'm cefnogi pan gymerais i'r rôl honno. Roedd bob amser yn Brif Chwip hyd yn oed pan oedd ef yn gwneud yr holl swyddogaethau gweinidogol eraill hyn. Ac os cofiwch, ar draws y Siambr hon, roedd bob amser yn barod i weiddi 'Gwrthwynebu' pan roedd yn ofni nad oeddwn i yn canolbwyntio— [Chwerthin.]—neu os oedd fy llais braidd yn betrus. Roedd hynny, wrth gwrs, ar ddiwedd dadl pan fyddem yn gwneud gwelliant neu'n wrthwynebu fel Llywodraeth—swyddogaeth hollbwysig yr oedd yn ei chyflawni.
Ond rwyf hefyd yn dod ag atgofion a rannwyd gan etholwyr ym Mro Morgannwg. Roedd Kay Quinn yn fy atgoffa i o ymweliad Carl ag Atal y Fro yn y Barri, sy'n dangos ei arweinyddiaeth aruthrol wrth fynd i'r afael â cham-drin domestig a thrais yn erbyn menywod. Yr ymateb gan BAWSO yr wythnos diwethaf, gan Mutale Merrill, oedd:
Rydym ni wedi colli hyrwyddwr.
Daeth i'r Barri i helpu i fwrw ymlaen â'r adfywio sydd wedi effeithio cymaint ar ein tref, a chafodd groeso cynnes pan lansiodd y gwaith o adnewyddu tai yn Gibbonsdown sydd wedi gweddnewid bywydau pobl sy'n byw ar yr ystad honno.
Ar y lefel ymgyrchu, cofiaf gerdded dros y clogwyni yn Nhrwyn yr As gyda Carl ar ddiwrnod rhewllyd o Chwefror yn ystod ymgyrch etholiad cyffredinol 2015, pan gyhoeddodd foratoriwm ar ffracio fel y Gweinidog dros yr amgylchedd. Ef wnaeth y penderfyniad hwnnw, ac ysgrifennodd at bob awdurdod lleol ar unwaith gyda'i gyfarwyddiadau—Gweinidog a oedd yn golygu yr hyn yr oedd yn ei ddweud ac yn gweithredu arno.
Diolch, Carl, wrth i ni dy gofio di, yn annwyl i dy deulu, yr ydym yn mynegi ein cydymdeimlad dwysaf â nhw heddiw, y prynhawn yma. Roeddem ni i gyd yma heddiw yn dy garu ac yn dy barchu di, dyn a Gweinidog a wasanaethodd Cymru mor dda, ac a oedd yn cael ei edmygu'n fawr ac a gaiff ei golli'n fawr.
Can I first of all extend my deepest condolences to the family and friends of Carl Sargeant, and particularly those on the Assembly estate who knew him very well and with whom he was also friends? I do that on behalf of myself and my Plaid Cymru colleagues here, but also the Plaid Cymru colleagues who are no longer here who worked with him in the past as well.
I first came to know Carl, like many, I think, in 2007, when he became the Labour Chief Whip and I was appointed as the special adviser to the Plaid Cymru half of the coalition Government. The first thing I did after our carefully constructed coalition was realise that Carl was a bit of the grit in the oyster, because he was an extra member of Cabinet who shouldn't have been there. What was a Chief Whip doing attending Cabinet when we'd worked out carefully the numbers of Ministers and Deputy Ministers and the balance between the parties? 'Was this going to be a problem?', I wondered. Well, as we've already heard from Ann Jones, who, I think, had enough to do with Carl during that time, it wasn't a problem, because although Carl was completely comfortable and absolutely content in his Labour family, he could extend beyond that, not only to be personal friends with people, but to make political allies. We've already heard Bethan Jenkins's tribute—and she would, of course, have wanted to be here—but the fact that she and Carl, only two or three weeks ago, were standing on the streets selling copies of The Big Issue together shows you, I think, the way that he was able to transcend that real comfort within his Labour family, to also extend that to others who shared his values and who shared his objectives. So, he was not, in fact, a problem as a Government Chief Whip in that coalition Government; he was part of the mechanism that delivered effective Government. He was quite rightly then appointed, I think, as a Minister in future Governments.
But I also remember him at a personal level. I came originally from Aberdare; he came from Connah's Quay. I am told that he'd hardly been to Cardiff before he was elected here, yet he knew places in Cardiff I didn't know. [Laughter.] He knew where to go on a Wednesday night when we got away from here, and I'm very grateful, still, to him and want it to be known how much, as somebody fairly new to the Assembly at that stage, he was generous in his time with me. I saw him dancing in a way that I hadn't seen anyone dance before and singing karaoke, certainly. He was a far better singer and dancer than me—than most of us, I think. And he didn't have to be generous with his time to a Plaid Cymru special adviser. He was, and that shows the measure of the man.
I also think that he reminded me a great deal of the men in my family—working-class men, slightly older, perhaps, than Carl—the next generation, who'd really been left behind by deindustrialisation and who had suffered the consequences of that. Carl very much transcended that, and that authenticity that people have talked about, his ability to take that background, to apply it afresh in a completely new environment and to be true to himself in doing that is something that I think will remain with me.
He also had a Stakhanovite appetite, I think—and I mean that for legislation, of course, which has already been mentioned. But he also did it with a sense of humour. I crossed with him on several committees over the years and I sometimes wondered whether he was taking the legislation all that seriously, actually, so much was the humour that he brought to it. But, of course, this was part of the way that he oiled the wheels of taking legislation through. He was very serious about what he was achieving, and his ability to have passed the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is, I think, one of the crowning achievements of any legislature, and he took it through here and did that work for and on behalf of all of us.
Now, I live on a council estate myself—an adopted one; it's not the one I was born in. It's the one in Penparcau in Aberystwyth, and Carl was due in a fortnight's time to come and open our latest community facility. It's a measure of his commitment that he had constantly asked me about the development of that facility, that he'd been open about how that community was coming together post Communities First, to work for the poorest in that community. He showed as much care, attention and questioning about a small community outside Aberystwyth as he did for the community he represented, and I think that stands as a testament to his contribution.
Yn gyntaf oll, rwyf yn estyn fy nghydymdeimlad dwfn â theulu a chyfeillion Carl Sargeant, ac yn enwedig y rheini yn y Cynulliad a oedd yn ei adnabod yn dda iawn ac a oedd hefyd yn ffrindiau gydag ef. Gwnaf hynny ar ran fy hun ac ar ran fy nghydweithwyr ym Mhlaid Cymru yma, ond hefyd ar ran y cydweithwyr ym Mhlaid Cymru nad ydynt yma bellach ac a arferai weithio gydag ef yn y gorffennol.
Deuthum i adnabod Carl i ddechrau, fel llawer, rwy'n meddwl, yn 2007, pan ddaeth yn Brif Chwip i'r Blaid Lafur a phan gefais i fy mhenodi'n ymgynghorydd arbennig ar ran Plaid Cymru yn y Llywodraeth glymblaid. Ar ôl i'r glymblaid gael ei ffurfio'n ofalus, y peth cyntaf wnes i oedd sylweddoli bod Carl fel draenen yn yr ystlys i raddau, oherwydd roedd yn aelod ychwanegol o'r Cabinet na ddylai fod wedi bod yno. Beth oedd Prif Chwip yn ei wneud yn bresennol yn y Cabinet pan oeddem wedi rhoi ystyriaeth ofalus i nifer y Gweinidogion a'r Dirprwy Weinidogion a'r cydbwysedd rhwng y pleidiau? 'A oedd hyn yn mynd i fod yn broblem?', pendronais. Wel, fel y clywsom eisoes gan Ann Jones, a gafodd, rwy'n meddwl, ddigon i'w wneud â Carl yn ystod yr amser hwnnw, nid oedd hynny'n broblem, oherwydd er bod Carl yn gwbl gyfforddus ac yn gwbl fodlon yn ei deulu Llafur, gallai ymestyn y tu hwnt i hynny, nid yn unig i fod yn ffrind personol i bobl, ond i sicrhau cynghreiriaid gwleidyddol. Rydym eisoes wedi clywed teyrnged Bethan Jenkins—a byddai hi, wrth gwrs, wedi bod eisiau bod yma—ond mae'r ffaith ei bod hi a Carl, dim ond dwy neu dair wythnos yn ôl, yn sefyll ar y strydoedd yn gwerthu copïau o'r Big Issue gyda'i gilydd yn dangos ichi, rwy'n credu, y ffordd yr oedd yn gallu codi uwchlaw'r cysur hwnnw o fewn ei deulu Llafur, ac ymestyn y cysur hwnnw i eraill sy'n rhannu ei werthoedd ac sy'n rhannu ei amcanion. Felly, nid oedd, mewn gwirionedd, yn broblem fel Prif Chwip y Llywodraeth yn y Llywodraeth glymblaid honno; roedd yn rhan o'r mecanwaith a gyflawnodd Llywodraeth effeithiol. Yn gwbl briodol, yn fy marn i, fe'i penodwyd wedyn, yn Weinidog yn Llywodraethau'r dyfodol.
Ond rwyf hefyd yn ei gofio ar lefel bersonol. Deuthum i yn wreiddiol o Aberdâr; daeth ef o Gei Connah. Mae'n debyg mai prin yr oedd wedi bod i Gaerdydd cyn iddo gael ei ethol yma, eto gwyddai am leoedd yng Nghaerdydd nad oeddwn i'n gwybod amdanynt. [Chwerthin.] Roedd yn gwybod ble i fynd ar nos Fercher pan oeddem yn gadael y fan hon, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddo, ac yn dal i fod, ac rwyf eisiau ichi wybod, fel rhywun a oedd yn weddol newydd i'r Cynulliad ar yr adeg honno, roedd yn hael â'i amser gyda mi. Gwelais ef yn dawnsio mewn ffordd nad oeddwn wedi gweld unrhyw un yn dawnsio cyn hynny ac yn canu karaoke, yn sicr. Roedd yn ganwr ac yn ddawnsiwr llawer gwell na mi—yn well na'r rhan fwyaf ohonom, rwy'n credu. Ac nid oedd yn rhaid iddo fod yn hael â'i amser gydag un o gynghorwyr arbennig Plaid Cymru. Roedd yn hael, ac mae hynny'n dangos pa fath o ddyn oedd Carl.
Credaf hefyd ei fod yn fy atgoffa i o lawer o ddynion yn fy nheulu i—dynion dosbarth gweithiol, ychydig yn hŷn, efallai, na Carl—y genhedlaeth nesaf, a oedd mewn gwirionedd wedi'u gadael ar ôl gan ddad-ddiwydiannu ac a oedd wedi dioddef canlyniadau hynny. Roedd Carl yn codi uwchlaw hynny. A bydd y dilysrwydd y mae pobl wedi sôn amdano, ei allu i gymryd y cefndir hwnnw, ei ddefnyddio o'r newydd mewn amgylchedd cwbl newydd a bod yn driw i'w hun wrth wneud hynny, yn rhywbeth a fydd yn aros gyda mi.
Roedd ganddo hefyd archwaeth Stakhanovite, rwy'n credu—ac rwy'n golygu ar gyfer deddfwriaeth, wrth gwrs, fel y soniwyd eisoes. Ond roedd yn gwneud hynny hefyd gyda synnwyr digrifwch. Roeddwn i ar yr un pwyllgorau ag ef dros y blynyddoedd ac weithiau roeddwn i'n meddwl tybed a oedd e'n cymryd y ddeddfwriaeth hynny o ddifrif, mewn gwirionedd, oherwydd ei synnwyr digrifwch. Ond, wrth gwrs, roedd hyn yn rhan o'r ffordd yr oedd yn hwyluso'r broses o gyflwyno'r ddeddfwriaeth. Roedd yn hollol ddifrifol am yr hyn yr oedd yn ei gyflawni, ac roedd ei allu wrth lwyddo i basio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn fy marn i, yn un o gyflawniadau gorau unrhyw ddeddfwrfa, ac fe'i cyflwynwyd yma ac roedd yn gwneud y gwaith hwnnw ar gyfer ac ar ran pob un ohonom ni.
Nawr, rwy'n byw ar ystad cyngor fy hun—un a fabwysiadwyd gennyf; nid yr un y cefais fy ngeni ynddi. Yr ystad ym Mhenparcau yn Aberystwyth yw hon. Roedd Carl, ymhen pythefnos, yn dod i agor ein cyfleuster cymunedol diweddaraf. Roedd ei ymrwymiad i'r cyfleuster yn amlwg gan ei fod wedi fy holi yn gyson ynghylch ei ddatblygiad, ac roedd wedi bod yn agored ynghylch sut yr oedd y gymuned honno yn dod at ei gilydd ar ôl Cymunedau yn Gyntaf, ac yn gweithio ar ran y bobl dlotaf yn y gymuned honno. Dangosodd yr un faint o ofal, rhoddodd yr un sylw a holi'r un cwestiynau am gymuned fach y tu allan i Aberystwyth ag y gwnaeth am y gymuned yr oedd ef yn ei chynrychioli, ac rwy'n credu bod hynny'n destament i'w gyfraniad.
I first met Carl when he was elected to the Assembly in 2003, and as we've heard, he took great pride in representing his constituency, and as some here, I think, will remember, when local issues arose, he was sometimes keen to differentiate himself from the regional AMs for north Wales who, of course, covered the whole of the area. And often, he would preface his contributions in the Chamber with, 'As the directly-elected Member for Alyn and Deeside', before going on to make a point or ask a question. I think that struck many of us, in terms of Carl being intent on making an impact and a significant contribution here in the Assembly right from the very beginning, which, of course, he certainly did. Making that transition that others have spoken about from shop-floor factory work and town council to Assembly Member and Welsh Government Cabinet, and making that transition with apparent ease—when you start thinking about that, that's quite a phenomenon.
But we also know that when Carl did arrive in Government he was in no way content to relax and reflect upon that journey. He was absolutely determined to make lives better for people in Wales through the opportunity he had in Government. I think we would all say that he showed real ability, commitment and passion to make that difference for people, in developing and implementing policy and in the legislation—the future generations Act, the legislation on homelessness, the legislation on domestic abuse and others. And I think it was always clear that Carl was always concerned with actually doing things. It wasn't about holding a position, it was about using that position and doing meaningful things for social justice for our communities and people here in Wales.
I certainly count Carl as a great colleague and friend. As Assembly Members and serving in the Cabinet together, he was always very easy to work with, and always had time to talk and discuss. As a Minister taking forward cross-cutting policy, cross-portfolio policy, it wasn't always easy to work jointly with other members of the Government, but when you had that task and you had to meet Carl, you knew that you would always get constructive engagement, and I think that's what was Carl was about. It wasn't about any sort of personal rivalries, it was about getting things done, getting things done jointly and working together.
Most recently, as Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, myself and the committee worked co-operatively with him, in his Cabinet Secretary for communities role, on our reports on scrutiny, domestic violence, asylum seekers and refugees, Communities First and fire safety, and on pieces of legislation. And true to form, I think what we had from Carl was exactly what we would have expected: he was ready to listen and compromise, but also to stand firm if convinced of the merits or otherwise of a particular proposal or suggestion.
As we've heard, everyone loves a character, and Carl certainly was a character. He was invariably full of fun and warmth, and that was on full display when, together with other Labour AM friends and partners, we travelled north for Carl's fortieth birthday party at Connah's Quay Labour Club—with karaoke, of course. It was just so clear there, so plain to see, how knitted into his community Carl was, how much he was a part of that community, and how much he was respected and valued—and, of course, respected across the political parties and loved by so many in and outside the Assembly: family and friends, his community, Labour colleagues here, throughout the party and movement in Wales and beyond, and in groups and organisations he worked with as a Minister. Our wonderful catering staff and general staff here in the Assembly I know had a very soft spot for Carl, and, as Lesley said, he was a particular favourite of the Welsh Government drivers who, as Lesley also said, I know have many stories to tell.
It is very difficult to accept that Carl will not be around anymore—in this Chamber, at our committees, in the Assembly, in his Alyn and Deeside constituency. He is a great loss to us all, but, of course, most of all, to Bernie, to Jack, to Lucy, to Carl's parents, and our thoughts are very much with them at this time and in the time to come.
Cyfarfûm â Carl gyntaf pan gafodd ei ethol i'r Cynulliad yn 2003, ac fel y clywsom, roedd yn falch iawn o gynrychioli ei etholaeth. Ac fel y byddai rhai yma, rwy'n credu, yn cofio, pan fyddai materion lleol yn codi, roedd weithiau yn awyddus i sicrhau ei fod yn cael ei ystyried ar wahân i'r ACau rhanbarthol ar gyfer y gogledd a oedd, wrth gwrs, yn cwmpasu'r ardal gyfan. Ac yn aml, fel rhagymadrodd i'w gyfraniadau yn y Siambr byddai'n dweud 'fel yr Aelod a etholwyd yn uniongyrchol dros Alun a Glannau Dyfrdwy', cyn mynd ymlaen i wneud pwynt neu ofyn cwestiwn. Rwy'n credu bod hynny wedi taro llawer ohonom fod Carl yn benderfynol o gael effaith a gwneud cyfraniad sylweddol yma yn y Cynulliad o'r cychwyn cyntaf, ac wrth gwrs, fe wnaeth hynny. Mae gwneud y pontio hynny, y soniodd eraill amdano, o weithio ar lawr y ffatri ac ar gyngor tref i fod yn Aelod Cynulliad ac i Gabinet Llywodraeth Cymru, a gwneud y pontio hwnnw yn rhwydd—pan fyddwch chi'n dechrau meddwl am hynny, mae hynny'n eithaf ffenomen.
Ond rydym ni hefyd yn gwybod pan gyrhaeddodd Carl yn y Llywodraeth nad oedd yn fodlon mewn unrhyw ffordd ymlacio a myfyrio ar y daith honno. Roedd yn hollol benderfynol o wella bywydau pobl yng Nghymru drwy'r cyfle a oedd ganddo yn y Llywodraeth. Rwy'n credu y byddem ni i gyd yn dweud ei fod yn dangos gallu, ymrwymiad a brwdfrydedd gwirioneddol i wneud gwahaniaeth i bobl, i ddatblygu a gweithredu polisi ac yn y ddeddfwriaeth—Deddf cenedlaethau'r dyfodol, y ddeddfwriaeth ar ddigartrefedd, y ddeddfwriaeth ar gam-drin domestig ac eraill. Ac rwy'n meddwl ei bod yn amlwg bob amser ei bod yn bwysig i Carl fod yn gwneud pethau mewn gwirionedd. Nid oedd yn ymwneud â'r swydd, roedd yn ymwneud â defnyddio'r swydd honno a gwneud pethau ystyrlon er lles cyfiawnder cymdeithasol ein cymunedau a'n pobl ni yma yng Nghymru.
Rwy'n sicr yn cyfrif Carl yn gydweithiwr ac yn gyfaill da. Fel Aelodau Cynulliad ac wrth wasanaethu gyda'n gilydd yn y Cabinet, roedd bob amser yn hawdd iawn gweithio gydag ef, ac roedd ganddo amser i siarad a thrafod. Fel Gweinidog yn datblygu polisïau trawsbynciol, ar draws portffolios polisi, nid oedd bob amser yn hawdd gweithio ar y cyd ag aelodau eraill y Llywodraeth. Ond pan oedd y dasg honno o'ch blaen ac roedd yn rhaid i chi gwrdd â Carl, roeddech chi'n gwybod y byddai bob amser yn brofiad adeiladol, ac rwy'n meddwl mai dyna oedd yn bwysig am Carl. Nid oedd yn ymwneud ag unrhyw fath o gystadleuaeth bersonol, roedd yn ymwneud â chyflawni pethau, cyflawni pethau ar y cyd a gweithio gyda'n gilydd.
Yn fwyaf diweddar, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, gweithiodd y pwyllgor a minnau ar y cyd ag ef, yn ei swyddogaeth fel Ysgrifennydd y Cabinet dros gymunedau, ar ein hadroddiadau ar graffu, trais domestig, ceiswyr lloches a ffoaduriaid, Cymunedau yn Gyntaf a diogelwch tân, ac ar ddarnau o ddeddfwriaeth. Ac yn ôl y disgwyl, credaf ein bod wedi cael gan Carl yr union beth y byddem wedi ei ddisgwyl: roedd yn barod i wrando a chyfaddawdu, ond hefyd i sefyll yn gadarn os oedd yn argyhoeddedig o rinweddau neu ddiffyg rhinweddau gynnig neu awgrym penodol.
Fel y clywsom, mae pawb yn hoff iawn o rywun sy'n gymeriad, ac roedd Carl yn sicr yn gymeriad. Roedd bob amser yn llawn hwyl ac yn dangos cynhesrwydd, ac roedd hynny'n amlwg iawn pan wnaethom, ynghyd â ffrindiau AC Llafur a phartneriaid eraill, deithio i'r gogledd ar gyfer parti pen-blwydd Carl yn bedwar deg oed yng Nghlwb Llafur Cei Connah—gyda karaoke, wrth gwrs. Roedd yn glir ac yn amlwg yno fod Carl yn rhan annatod o'i gymuned ac roedd y bobl yn ei barchu a'i werthfawrogi—ac, wrth gwrs, roedd yn cael eu parchu ar draws y pleidiau gwleidyddol ac yn cael ei garu gan gynifer o fewn y Cynulliad a'r tu allan iddo: teulu a ffrindiau, ei gymuned, cyd-Aelodau Llafur yma, ym mhob rhan o'r blaid a'r mudiad yng Nghymru a thu hwnt, ac mewn grwpiau a sefydliadau y bu'n gweithio â nhw fel Gweinidog. Gwn fod ein staff arlwyo gwych a'r staff cyffredinol yma yn y Cynulliad yn hoff iawn o Carl, ac, fel y dywedodd Lesley, roedd yn ffefryn arbennig gan yrwyr Llywodraeth Cymru sydd, fel y dywedodd Lesley hefyd, â llawer o straeon i'w hadrodd.
Mae'n anodd iawn derbyn na fydd Carl yma mwyach—yn y Siambr hon, yn ein pwyllgorau, yn y Cynulliad, yn ei etholaeth yn Alun a Glannau Dyfrdwy. Mae'n golled enfawr i ni i gyd, ond, wrth gwrs, yn bennaf oll, i Bernie, Jack, Lucy, ac i rieni Carl, ac estynnwn ein cydymdeimlad iddyn nhw ar yr adeg hon ac yn yr amser sydd i ddod.
I remember the first time I met Carl: back in 2003 in a lift. He was newly elected, in a lift in Tŷ Hywel, and he greeted me with, 'Hi, comrade'. Following that, we became good friends. He never ceased to call me 'comrade' or 'mate', as was his way.
We know that politics can be a cold business, but, in contrast, friendships go to the heart of what it is to be human, and Carl was one of the most human souls I've ever met. He was unique—a one-off. He was friendly, warm, engaging, supportive. He was always supportive when you needed help. He was a sensitive man, and he had turned his hands to most things in his full life, including DJing, and as the First Minister said, he couldn't be beaten at karaoke. He loved music, particularly ABBA and, of course, his beloved Motown. When Billy Ocean's last world tour brought him to Cardiff, Carl was, of course, there at the Motorpoint Arena Cardiff that night, bopping along with the best of them. I will never be able to listen to 'Red Light Spells Danger' in the same light again.
The last time Jen and I properly caught up with Carl was after our wedding, in the bar of the Hilton hotel, where we were staying that evening. Carl had said he would try and see us before the end of the day, and sure to his words, he and his family appeared at the hotel entrance at around midnight. The only problem was that the hotel staff mistook him for a bouncer and wouldn't let him in without some extensive negotiating worthy of the Brexit talks. He did eventually talk his way in.
Carl developed a reputation as a bit of a fixer, so much so that the phrase, 'Draft the Sarge', has passed into common usage in Cardiff Bay. When Jen was once accused by an overzealous guard on Arriva Trains of travelling without a ticket, for some reason I will not go into, it was Carl who she turned to and helped sort it out. She thanked him for that, and I know that many other people were helped by him personally in their own ways. He was not always so helpful to me. I was once approached by a former mayor of Usk with an ambition to restyle his position as the town's portreeve—a small change but one that required a change to the law. I dutifully took the small request to Carl, who looked absolutely baffled as to why I would bother him with something so meaningless. 'No, boss', was the short response. I did try again, a short time later, and he said, 'No, boss' even quicker than the first time. [Laughter.] He knew that politics was about priorities and time was short.
Carl has now left us, but we are still here to carry on with the campaigns close to his heart and to enact the change that he so desired. As Ken Skates said earlier, let us look again at the way we treat one another as human beings, and let this be Carl's legacy. Farewell, comrade, and thank you for the music.
Cofiaf y tro cyntaf y cyfarfûm â Carl: yn ôl yn 2003 mewn lifft. Roedd newydd ei ethol, ac mewn lifft yn Nhŷ Hywel, cyfarchodd fi drwy ddweud, 'Hi, comrade'. Ar ôl hynny, daethom yn ffrindiau da. Roedd bob amser yn fy ngalw i'n 'Comrade' neu 'mate', yn ôl ei ffordd ei hun
Rydym yn gwybod bod gwleidyddiaeth yn gallu bod yn fusnes oer, ond, ar y llaw arall, mae cyfeillgarwch yn mynd at wraidd dynoliaeth, ac roedd Carl yn un o'r eneidiau mwyaf dynol yr wyf wedi eu cyfarfod erioed. Roedd yn unigryw—ar ei ben ei hun. Roedd yn gyfeillgar, yn gynnes, yn serchog ac yn gefnogol. Roedd bob amser yn gefnogol pan oedd angen cymorth arnoch. Roedd yn ddyn sensitif, ac roedd wedi rhoi cynnig ar y rhan fwyaf o bethau yn ei fywyd llawn, gan gynnwys bod yn DJ, ac fel y dywedodd y Prif Weinidog, ni allai neb ei guro ar karaoke. Roedd wrth ei fodd â cherddoriaeth, yn enwedig ABBA ac, wrth gwrs, Motown. Pan ddaeth taith ddiwethaf Billy Ocean o amgylch y byd ag ef i Gaerdydd, roedd Carl yno, wrth gwrs, yn Arena Motorpoint Caerdydd y noson honno, yn dawnsio gyda'r gorau ohonynt. Fydda i byth yn gallu gwrando ar 'Red Light Spells Danger' yn yr un modd eto.
Y tro diwethaf i Jen a minnau weld Carl yn iawn oedd ar ôl ein priodas, yn y bar yng ngwesty'r Hilton, lle'r oeddem yn aros y noson honno. Roedd Carl wedi dweud y byddai'n ceisio ein gweld ni cyn diwedd y dydd, ac yn ôl ei air, ymddangosodd ef a'i deulu wrth fynedfa'r gwesty tua hanner nos. Yr unig broblem oedd bod staff y gwesty yn meddwl mai bownser ydoedd ac nid oeddent yn barod i'w adael i mewn heb negodi helaeth a fyddai'n deilwng o drafodaethau Brexit. Siaradodd ei ffordd i mewn yn y pen draw.
Datblygodd Carl enw am fod yn dipyn o drefnydd, yn gymaint felly fel bod fod yr ymadrodd, 'Drafft the Sarge', yn cael ei ddefnyddio'n gyffredin ym Mae Caerdydd. Pan gyhuddwyd Jen unwaith gan gard gorfrwdfrydig ar drenau Arriva o deithio heb docyn, am reswm na wnaf sôn amdano, Carl oedd yr un yr aeth ato i ofyn am help i ddatrys y broblem. Diolchodd iddo am hynny, a gwn fod llawer o bobl eraill wedi cael cymorth ganddo yn bersonol yn eu ffyrdd eu hunain. Nid oedd mor barod i'm helpu i bob amser. Daeth cyn-faer Wysg ataf unwaith gyda'r uchelgais o gael ei wneud yn borthfaer y dref—newid bach ond un a oedd yn gofyn am newid yn y gyfraith. Es i â'r cais bach hwn yn gydwybodol at Carl, ac edrychodd arnaf mewn penbleth llwyr am ei drafferthu â rhywbeth mor ddibwys. 'Na, Bos', oedd yr ymateb byr. Rhoddais gynnig arni eto, ychydig yn ddiweddarach, a dywedodd, 'Na, Bos' hyd yn oed yn gyflymach na'r tro cyntaf. [Chwerthin.] Gwyddai fod gwleidyddiaeth yn ymwneud â blaenoriaethau ac roedd amser yn fyr.
Bellach mae Carl wedi ein gadael ni, ond rydym ni'n dal yma i barhau â'r ymgyrchoedd a oedd yn agos at ei galon ac i weithredu'r newid yr oedd yn ei ddymuno. Fel y dywedodd Ken Skates yn gynharach, gadewch i ni edrych eto ar y ffordd yr ydym yn trin ein gilydd fel bodau dynol, a gadewch i hynny fod yn waddol Carl. Ffarwel, gydymaith, a diolch am y gerddoriaeth.
As someone who represented the north-west of north Wales I was delighted when Carl appeared to represent the north-east of north Wales, because one of the great tricks, as colleagues will know, in the north of Wales, is getting us all to work together. But if there was ever a problem, the Sarge would solve it.
We had a marvellous time on the north Wales express train, and we must keep that train running, if only in celebration of Carl's great life as a politician on that train. He would come on, occasionally it would be the breakfast train—often Lesley would be there as well—and sometimes the supper train, and of course Carl on the supper train was, I'm not saying it was a travelling circus, but it was certainly a travelling lounge, where everyone on the train, in that business class that we have there, was wanting to speak with Carl and express their points of view. And the staff, equally, were always delighted to see Carl join us. And it was on that train that he made the greatest contribution to my life, and to the people I represent.
Mention has been made of what he did for the communities of Wales, for the urban communities, but I want to celebrate and thank him for what he did for the environment of Wales, and in particular for the designated landscapes, because he understood, as someone who was a proper north Walian, who loved both the industrial areas, and the rural areas and the national parks, and the areas of outstanding natural beauty, that it was important that these areas should learn to live together and share their delight. And this was part of his putting legislation into action, because this was the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and the Environment (Wales) Act 2015, actually put to work. And Lesley, of course, took on that work on future landscapes, and it has now happened.
I was approached by someone with great excitement a few months ago, saying 'Were you at that meeting in Aberystwyth?' And I said, 'What meeting was I supposed to be at in Aberystwyth?' And they said, 'Well, for the first time ever, the national parks and the areas of outstanding natural beauty were in the same room.' And that was down to Carl.
This morning, at our cathedral of Llandaff, during our Welsh language eucharist for St Dyfrig's Day, the canon prayed for this National Assembly, for the Government of Wales, and for you as a family. Let it be known to you that you will be in our prayers and our thanks for the life of Carl as long as this institution exists.
Fel rhywun a gynrychiolodd ogledd-orllewin gogledd Cymru roeddwn yn falch iawn pan ymddangosodd Carl i gynrychioli gogledd-ddwyrain gogledd Cymru, oherwydd fel y gŵyr cyd-Aelodau, yn y gogledd, un o'r triciau mawr yw ein cael ni i gyd i weithio gyda'n gilydd. Ond os oedd problem, byddai Sarge yn ei datrys.
Cawsom amser gwych ar drên cyflym y gogledd, ac mae'n rhaid inni gadw'r trên hwnnw i redeg, os yw hynny dim ond er mwyn dathlu bywyd gwych Carl fel gwleidydd ar y trên hwnnw. Byddai'n dod ar y trên, weithiau ar y trên brecwast—yn aml byddai Lesley yno hefyd—ac weithiau y trên swper, ac wrth gwrs roedd Carl ar y trên swper, nid wyf yn dweud ei fod yn syrcas deithiol, ond roedd yn sicr yn lolfa deithio, lle'r oedd pawb ar y trên, yn y dosbarth busnes, eisiau siarad â Carl a mynegi eu barn. Ac yn yr un modd, roedd y staff bob amser yn falch o weld Carl yn ymuno â ni. Ac ar y trên hwnnw y gwnaeth y cyfraniad mwyaf i fy mywyd i, ac i fywyd y bobl yr wyf yn eu cynrychioli.
Soniwyd am yr hyn a wnaeth ar gyfer cymunedau Cymru, ar gyfer y cymunedau trefol. Ond rwyf i am ddathlu a diolch iddo am yr hyn a wnaeth ar gyfer yr amgylchedd yng Nghymru, ac yn arbennig ar gyfer y tirweddau dynodedig, oherwydd roedd yn deall, fel rhywun a oedd yn ogleddwr o'r iawn ryw, a oedd wrth ei fodd â'r ardaloedd diwydiannol, yr ardaloedd gwledig a'r parciau cenedlaethol, a'r ardaloedd o harddwch naturiol, ei bod yn bwysig y dylai'r ardaloedd hyn ddysgu i fyw gyda'i gilydd ac i rannu eu llawenydd. Ac roedd hyn yn rhan o'i gamau i roi deddfwriaeth ar waith, gan mai dyma oedd Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2015, ar waith. A chymerodd Lesley, wrth gwrs, y cyfrifoldeb am y gwaith hwnnw ar dirweddau'r dyfodol, ac mae wedi digwydd erbyn hyn.
Daeth rhywun ataf mewn cyffro mawr ychydig fisoedd yn ôl, gan ddweud 'A oeddech chi yn y cyfarfod hwnnw yn Aberystwyth?' A dywedais, 'Pa gyfarfod oeddwn i fod ynddo yn Aberystwyth?' A dywedodd, 'Wel, am y tro cyntaf erioed, roedd y parciau cenedlaethol a'r ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol ynghyd yn yr un ystafell.' A Carl oedd yn gyfrifol am hynny.
Y bore yma, yn ein eglwys gadeiriol yn Llandaf, yn ystod ein ewcarist yn Gymraeg ar gyfer Dydd Sant Dyfrig, gweddïodd y canon dros y Cynulliad Cenedlaethol hwn, Llywodraeth Cymru, a chi fel teulu. Gadewch iddo fod yn hysbys i chi y byddwch chi yn ein gweddïau ac y byddwn yn diolch am fywyd Carl cyhyd ag y bydd y sefydliad hwn yn bodoli.
Diolch, Llywydd. Carl Sargeant, Assembly Member for Alyn and Deeside was my friend, is my friend, and will forever be my friend. No words are sad enough to express his loss. To Bernie, Carl's wife, and to Jack and Lucy, his son and daughter, I want you to know that you do not walk alone. There are many Members of this National Assembly for Wales who loved and respected Carl. As a proud feminist, I want it stated on the record that no other Assembly Member, in the two decades of Welsh devolution, has been as passionate to champion the progress of women's and children's rights and causes through legislation than Carl Sargeant. One of Wales's prominent reporters, Martin Shipton, noted that, as Minister for social justice, he became known as champion of equality and women's rights and backed a succession of initiatives aimed at tackling domestic violence.
Carl, a friend to me, but also a friend to the people that I represent, the people of Islwyn. Carl was the genuine article; an authentic, working-class politician, he did speak the language of the man and woman on the street. And when he visited Islwyn, the affection was obvious. His exuberance and sheer decency was evident to all that met him. Carl was truly the antithesis of the polished, plastic politician. And as a proud candidate for Islwyn, I wondered, when I met him for the first time, what on earth had arrived when I saw him. I was greeted by a large man, in a dark grey jumper with a hole in it, that had seen better days. Later, I realised that he and his close colleague Ken Skates had been working tirelessly, touring the length and breadth of our country together, fighting for the next Labour Government. The genuine article.
And in May 2016, when I became an AM, nobody was more accommodating, friendly and keen to make sure that I settled into life in the Senedd than Carl. He was a gifted negotiator and communicator. He was not conceited or proud, but a humble man, generous in spirit, and—rare in politics—Carl did bring a smile into the room that would often end in laughter, whatever important issues he was progressing.
I know my Labour predecessors, Islwyn Assembly Members, Irene James and Gwyn Price, stand with me and the people of Islwyn in regarding Carl Sargeant as a true comrade. We grieve for him today. And it is almost unbearable to believe that he died not knowing how much we loved and respected him, and for that I am truly sad.
Carl was a man of all occasions: the people's view of what a politician should be, not just a people's person, but the people's politician; a socialist, who never forgot his roots, or his community that he so loved.
Carl, I counted you as my friend, and this place will never for me be the same without your presence. Your progressive and innovative legislative legacy, and your memory, will remain to inspire and motivate us all to make a better Wales, a better society. And, at this bleakest of times, I remember the words of Louise Haskins:
'Go out into the darkness and put your hand into the Hand of God. That shall be to you better than light and safer than a known way.'
You are not alone; we stand with you. And, Carl, we deeply mourn your passing. Diolch.
Diolch, Llywydd. Roedd Carl Sargeant, yr Aelod Cynulliad dros Alun a Glannau Dyfrdwy yn ffrind i mi, mae yn ffrind i mi, a bydd yn ffrind i mi am byth. Nid oes geiriau yn ddigon trist i fynegi'r golled. Bernie, gwraig Carl, a Jack a Lucy, ei fab a'i ferch, rwyf eisiau ichi wybod nad ydych chi ar eich pen eich hunain. Mae llawer o Aelodau'r Cynulliad Cenedlaethol Cymru hwn a oedd yn caru ac yn parchu Carl. Fel ffeminist falch, rwyf yn dymuno iddo gael ei nodi yn y cofnod na fu unrhyw Aelod Cynulliad arall, yn y ddau ddegawd o ddatganoli yng Nghymru, mor angerddol i hyrwyddo cynnydd hawliau ac achosion menywod a phlant drwy ddeddfwriaeth na Carl Sargeant. Nododd un o ohebwyr blaenllaw Cymru, Martin Shipton, fod Carl, fel y Gweinidog dros gyfiawnder cymdeithasol, wedi dod yn adnabyddus fel hyrwyddwr cydraddoldeb a hawliau menywod a chefnogodd gyfres o fentrau gyda'r nod o fynd i'r afael â thrais yn y cartref.
Roedd Carl yn ffrind i mi ond roedd hefyd yn ffrind i'r bobl yr wyf yn eu cynrychioli, pobl Islwyn. Roedd Carl yn gwbl ddilys; yn wleidydd dosbarth gweithiol o'r iawn ryw, roedd yn siarad iaith y dyn a'r fenyw ar y stryd. A phan ymwelodd ag Islwyn, roedd yr hoffter yn amlwg. Roedd ei afiaith a'i gwrteisi yn amlwg i bawb a oedd yn cwrdd ag ef. Roedd Carl yn gwbl groes i'r gwleidydd caboledig, ffug. Ac fel ymgeisydd balch i Islwyn, pan gyfarfûm ag ef am y tro cyntaf, roeddwn yn meddwl beth ar y ddaear oedd wedi cyrraedd pan welais ef. Cefais fy nghyfarch gan ddyn mawr, mewn siwmper lwyd dywyll gyda thwll ynddi, a oedd wedi gweld dyddiau gwell. Yn ddiweddarach, sylweddolais ei fod ef a'i gyd-Aelod agos Ken Skates wedi bod yn gweithio'n ddiflino, yn teithio ar hyd a lled y wlad gyda'i gilydd, yn ymladd dros y Llywodraeth Lafur nesaf. Roedd yn gwbl ddilys.
Ac ym mis Mai 2016, pan ddeuthum yn Aelod Cynulliad, nid oedd neb yn fwy caredig, cyfeillgar ac awyddus i wneud yn siŵr fy mod i'n cynefino â bywyd yn y Senedd na Carl. Roedd yn negodwr ac yn gyfathrebwr dawnus. Nid oedd yn hunandybus nac yn falch, ond yn ddyn gostyngedig, hael ei ysbryd, ac—yn brin mewn gwleidyddiaeth—roedd Carl yn dod â gwên i'r ystafell a fyddai yn aml yn achosi chwerthin, pa bynnag faterion pwysig yr oedd yn bwrw ymlaen â nhw.
Gwn fod fy rhagflaenwyr Llafur, Aelodau Cynulliad Islwyn, Irene James a Gwyn Price, yn cytuno â mi a phobl Islwyn wrth ystyried Carl Sargeant yn gydymaith yng ngwir ystyr y gair. Rydym ni'n galaru amdano heddiw. Ac mae'n annioddefol bron i gredu y bu farw heb wybod faint yr oeddem yn ei garu a'i barchu, ac rwyf yn wirioneddol drist am hynny.
Roedd Carl yn ddyn ar gyfer pob achlysur: barn y bobl o ran beth ddylai gwleidydd fod, nid dim ond yn berson pobl, ond gwleidydd y bobl; sosialydd, nad anghofiodd byth ei wreiddiau, na'i gymuned, a garai gymaint.
Carl, roeddwn i'n dy ystyried yn ffrind, ac ni fydd y lle hwn byth yr un fath i mi heb dy bresenoldeb di. Bydd dy waddol deddfwriaethol blaengar ac arloesol, a'r atgof amdanat, yn parhau i ysbrydoli ac ysgogi pob un ohonom i greu gwell Cymru, gwell cymdeithas. Ac, ar yr adeg dywyllaf hon, rwy'n cofio geiriau Louise Haskins:
'Go out into the darkness and put your hand into the Hand of God. That shall be to you better than light and safer than a known way.'
Nid wyt ti ar ben dy hun; rydym ni'n sefyll gyda ti. A, Carl, rydym ni'n galaru amdanat yn fawr. Diolch.
Last week was a very devastating week, I think, for Welsh politics. In the most tragic of circumstances, a family lost a dedicated husband and father, Alyn and Deeside, and north Wales, lost a very hard-working and effective Assembly Member, and I, along with many others in this Chamber, lost a very kind and gentle friend.
I can remember arriving in the Senedd for the first time, after my election back in 2007, and taking my seat in the Senedd. And, looking across at the Labour benches, I clocked Carl, and I immediately thought that he would be better suited to being a nightclub door attendant in Rhyl, than he would be a politician. But, you know, those first impressions couldn't have been much wronger. He was an absolutely stunning politician. He was a wonderful human being, and, as we've already learned this afternoon, his record was one of delivery—yes, for the Welsh Government, but also for the Labour Party, for his constituents, and for the things that he was personally very passionate about. And while he cut a very unorthodox-looking figure, for a politician, underneath the very tough exterior he had a very kind heart that was always seeking to fight for the underdog, whoever those underdogs were.
Remembrance Sunday has just passed, and it reminded me not just of the sacrifice of the fallen, but also of what a fantastic champion the armed forces community and veterans across Wales had in Carl Sargeant, holding that portfolio, representing their views around the Cabinet table, and across the country. And, of course, he wasn't just a friend to the armed forces, he was a tremendous friend of faith communities as well, across Wales. I know how greatly faith communities, faith groups—of all religions—appreciated his work and engagement through the faith communities forum.
And, of course, Carl had an infectious smile, and boy could he make me laugh. As a fellow north Walian, he reached out to me in friendship, particularly in my early days in the Assembly, and I can remember him asking me one day, 'You alright, boss? How are you settling in?' So, I told him I'd found an apartment in the bay, and was busy setting it up, and the apartment happened to be in the same complex as Carl's apartment. 'I've got a spare mattress if you want it', he said, 'I'll bring it round later.' And then he said this: 'It'll be no good for you—you're too fat.' He said, 'But it'll be alright for your kids.'
And there was another occasion, you know, during an Assembly recess, I'd brought the family down to Cardiff. And I took them swimming one morning, in the complex where the apartment was. Imagine my surprise when, that afternoon, I received a text message from Carl. It simply said this: 'You look terrible in those swimming trunks.' Unbeknown to me, he'd been peering through the window while I was in the pool. You know, he was a cheeky flamer, but I loved him all the more for it.
And then there were the chats. We'd have chats, sometimes in the tearoom, sometimes in the corridor, sometimes in Mischief's or The Packet—all about family life. He absolutely adored his family. He spoke of them often and he was extraordinarily proud of them. I want to say this to Bernie, to Lucy and to Jack today: thank you so much for sharing Carl with us, we loved him dearly and we're going to miss him greatly.
Roedd yr wythnos ddiwethaf yn wythnos frawychus iawn, credaf, i wleidyddiaeth Cymru. O dan yr amgylchiadau mwyaf trychinebus, collodd teulu ŵr a thad ymroddedig, collodd Alun a Glannau Dyfrdwy, a'r gogledd, Aelod Cynulliad gweithgar ac effeithiol iawn, a chollais innau, ynghyd â llawer o rai eraill yn y Siambr hon, gyfaill caredig a thyner iawn.
Gallaf gofio cyrraedd yn y Senedd am y tro cyntaf, ar ôl imi gael fy ethol yn ôl yn 2007, a chymryd fy sedd yn y Senedd. Ac, wrth edrych draw at feinciau Llafur, gwelais Carl, a meddyliais ar unwaith y byddai'n fwy addas iddo weithio wrth ddrws clwb nos yn y Rhyl, na bod yn wleidydd. Ond, wyddoch chi, ni allai'r argraffiadau cyntaf hynny fod wedi bod yn fwy anghywir. Roedd yn wleidydd anhygoel. Roedd yn ddyn hyfryd, ac, fel yr ydym eisoes wedi dysgu y prynhawn yma, roedd ei record yn un o gyflawni—ie, ar gyfer Llywodraeth Cymru, ond hefyd ar gyfer y Blaid Lafur, ei etholwyr, a'r pethau yr oedd yn bersonol yn angerddol iawn drostynt. Ac er ei fod yn ymddangos fel ffigwr anghyffredin, am wleidydd, y tu ôl i'r ymddangosiad caled hwnnw roedd ganddo galon garedig iawn a oedd bob amser yn ceisio brwydro dros y gwannaf, pwy bynnag oedd y rhai gwannaf hynny.
Mae Sul y Cofio newydd fod, ac fe'm hatgoffodd nid yn unig am aberth y rhai a fu farw, ond hefyd pa mor wych oedd Carl Sargeant, a oedd â'r portffolio hwnnw, fel hyrwyddwr cymuned y lluoedd arfog a chyn-filwyr ledled Cymru, gan gynrychioli eu barn nhw wrth fwrdd y Cabinet, ac ar draws y wlad. Ac, wrth gwrs, nid oedd yn ffrind i'r lluoedd arfog yn unig, roedd yn ffrind aruthrol i gymunedau ffydd hefyd, ledled Cymru. Gwn fod y cymunedau ffydd, grwpiau ffydd—o bob crefydd—yn gwerthfawrogi'n fawr ei waith a'i ymgysylltiad trwy'r fforwm cymunedau ffydd.
Ac, wrth gwrs, roedd gan Carl wên heintus, a gallai wneud imi chwerthin. Fel cyd- ogleddwr, estynnodd ei gyfeillgarwch ataf, yn enwedig yn fy nyddiau cynnar yn y Cynulliad, a gallaf gofio ef yn gofyn imi un diwrnod, 'Ti'n iawn, bos? Sut wyt ti'n setlo i mewn?' Felly, dywedais wrtho fy mod wedi dod o hyd i fflat yn y bae, fy mod i'n brysur yn paratoi'r fflat, ac roedd yn digwydd bod yn yr un bloc â fflat Carl. 'Mae gen i fatres sbâr os wyt ti ei eisiau', meddai, 'Fe ddof ag e' draw nes ymlaen.' Ac yna dywedodd hyn: 'ni fydd o werth i ti—rwyt ti'n rhy dew.' Yna dywedodd, 'Ond bydd yn iawn i dy blant di.'
Ac roedd achlysur arall, wyddoch chi, yn ystod toriad y Cynulliad, roeddwn wedi dod a fy nheulu i lawr i Gaerdydd. Ac es i â nhw i nofio un bore, yn y bloc lle'r oedd y fflat. Dychmygwch fy syndod y prynhawn hwnnw, pan gefais neges destun gan Carl. Y neges oedd: 'Rwyt ti'n edrych yn ofnadwy yn y siorts nofio yna.' Heb i mi wybod, roedd wedi bod yn gwylio trwy'r ffenestr tra'r oeddwn yn y pwll. Roedd yn llawn direidi, ond roeddwn yn ei garu'n fwy oherwydd hynny.
Ac yna roedd y sgyrsiau. Byddem ni'n cael sgyrsiau, weithiau yn yr ystafell de, weithiau yn y coridor, weithiau yn Mischief's neu yn y Packet am fywyd teuluol. Roedd yn caru ei deulu'n fawr. Roedd yn sôn amdanynt yn aml ac roedd yn hynod falch ohonynt. Rwyf yn dymuno dweud hyn wrth Bernie, Lucy a Jack heddiw: diolch yn fawr am rannu Carl gyda ni, roeddem yn ei garu'n fawr ac rydym yn mynd i'w golli'n fawr.
I just wanted to say a few words, because he was well known in the Pontypridd, Rhondda Cynon Taf and Taff Ely area, and it was a tribute to Carl that, as a proud north Walian, the people of Pontypridd and Taff Ely were never able to hold that against him.
He was down in my constituency, in Rhydyfelin, only a couple of weeks ago on a childcare issue, and we were there, we were lined up, the tv cameras were there and he was going to make an announcement. I'd put a clean shirt on and was suited and we were all there waiting, and then this car pulls up and this scruffy guy gets out, scruffy hair, unshaven, dirty jumper on and it was Carl, and I thought, 'My God. Carl, what's happened?' He said, 'Oh, I've just been selling The Big Issue for a couple of hours. I've still got a couple to sell later on.' And then we had this great fear that we were going to have the announcement and Carl would then suddenly start selling everyone The Big Issue.
One of the first people to contact me after the tragic news came out was the leader of Rhondda Cynon Taf County Borough Council. It is a tribute just how many people respected and admired Carl, knew of him and his work and valued the contribution he'd made to our communities. So, the only comment I really want to make, on top of everything that's been said, is that the contribution you made in the Pontypridd and Taff Ely area is well recognised and will not be forgotten.
Roeddwn am ddweud ychydig o eiriau, oherwydd ei fod yn adnabyddus ym Mhontypridd, Rhondda Cynon Taf a Thaf Elái, ac roedd yn deyrnged i Carl, fel gogleddwr balch, nad oedd pobl Pontypridd a Thaf Elái byth yn gallu dal hynny yn ei erbyn.
Roedd i lawr yn fy etholaeth i, yn Rhydyfelin, dim ond ychydig wythnosau yn ôl yn ymdrin â mater gofal plant, ac roeddem yno, mewn rhes, roedd y camerâu teledu yno ac roedd yn mynd i wneud cyhoeddiad. Roeddwn wedi gwisgo crys glân ac roeddwn yn gwisgo siwt ac roeddem ni i gyd yno'n aros. Yna dyma gar yn cyrraedd a daeth dyn blêr allan, ei wallt yn flêr, heb eillio, yn gwisgo siwmper frwnt. Carl oedd yno, a meddyliais, 'Duw, Carl, beth sydd wedi digwydd?' Dywedodd, 'O, dwi wedi bod yn gwerthu'r Big Issue am gwpl o oriau. Mae gen i ambell un ar ôl i'w gwerthu yn nes ymlaen.' Ac yna cododd ofn mawr arnom ein bod yn mynd i gael y cyhoeddiad ac yna byddai Carl yn sydyn yn dechrau gwerthu'r Big Issue i bawb.
Un o'r bobl gyntaf i gysylltu â mi ar ôl clywed y newyddion trasig oedd arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf. Mae'n deyrnged iddo cymaint o bobl a oedd yn parchu ac yn edmygu Carl, yn gwybod amdano a'i waith, ac yn gwerthfawrogi'r cyfraniad a wnaeth i'n cymunedau. Felly, yr unig sylw mewn gwirionedd yr wyf i am ei wneud, ar ben popeth sydd wedi ei ddweud, yw bod llawer o gydnabyddiaeth i'r cyfraniad a wnest ti yn ardal Pontypridd a Taf Elái, ac ni fydd yn mynd yn angof.
I'm a relative latecomer to Carl's fan club. I first met Carl as a candidate in 2011, when he came to support my campaign for the redevelopment of a dismal shopping centre that was well past its sell-by date. Carl was a fantastic campaigner. He was also a great problem solver, as others have said. Julie Morgan and I will be forever grateful to Carl for negotiating a solution to the 15-year campaign to save Llanishen reservoir. The reservoir had been drained in a final act of corporate vandalism by Western Power Distribution, who wanted to concrete it over with luxury housing, but it was obvious that the new owners, CELSA Group, had neither the money nor the know-how to reinstate the reservoir. So, Carl stepped up and managed to persuade Dŵr Cymru to take it over, and thanks to Carl the reservoir will be refilled and safeguarded for future generations.
It was my privilege to work very closely with Carl over the last four years on all of the legislation that he will be remembered for. As the First Minister has already said, it is the path-breaking wellbeing of future generations Act for which Carl will be remembered most. I do recall that when he was first appointed as the Minister for Natural Resources it's fair to say he was not an enthusiast, because he wondered whether it would have any impact beyond a piece of window dressing and Carl wasn't interested in laws that sit on the shelf gathering dust. He wanted everything he did to make a difference. However, once the Cabinet had persuaded him that they were serious about this groundbreaking Bill, he entered into it with all the gusto and enthusiasm that he'd previously applied to the cause of domestic violence. What he created was a Bill that was backed up by public support and that everyone could understand. Indeed, the programme for government talks about the future generations Act being enshrined in law, our commitment to develop policy and making decisions that will maximise our impact on the long-term good of our country, and Carl should always be remembered for that. He was indeed a brilliant Minister to work with, because he listened. He deliberated on what backbenchers had to say and if he didn't have the answer immediately to hand, I can hear him saying, 'I'll come back to you on that' and he always did.
Private rented tenants can thank Carl for the registration of landlords, so they know how to get hold of their landlord in an emergency. He'd already set in motion the legislation to abolish letting agency fees, which cause so many private tenants so much financial grief. And, on 24 October, the last time that Carl introduced any ministerial initiatives, Carl announced that there'd been so many quality applications for his innovative housing programme that he'd managed to persuade the Cabinet Secretary for Finance to nearly double the capital funds to deliver low-carbon quality homes fit for the twenty-first century. Carl was a true leader, an exemplary representative of Alyn and Deeside, and an outstanding Minister.
The enduring image I want to treasure of Carl is Carl in a pink feather boa and enormous pink-framed glasses posing with his good friend and neighbouring constituency AM Lesley Griffiths. He deliberately chose the most outrageous props available as he wasn't scared to be laughed at in aid of a good cause, and he wanted you to laugh with him in support of Wear it Pink breast cancer awareness. He created so much laughter in our lives, and touched people who worked in every aspect of the Assembly's work. But our loss is as nothing compared to the pain suffered by his family and his community.
Rydw i'n aelod gymharol ddiweddar o glwb cefnogwyr Carl. Cyfarfûm â Carl am y tro cyntaf fel ymgeisydd yn 2011, pan ddaeth i gefnogi fy ymgyrch i ailddatblygu canolfan siopa ddiflas a oedd wedi mynd a'i phen iddi. Roedd Carl yn ymgyrchydd gwych. Roedd hefyd yn wych wrth ddatrys problemau, fel y mae eraill wedi ei ddweud. Bydd Julie Morgan a minnau yn ddiolchgar am byth i Carl am sicrhau ateb i'r ymgyrch 15 mlynedd i achub cronfa ddŵr Llanisien. Cafodd y gronfa ddŵr ei draenio fel gweithred olaf o fandaliaeth gorfforaethol gan Western Power Distribution, a oedd eisiau ei gorchuddio dan goncrit a thai moethus, ond roedd yn amlwg nad oedd gan y perchnogion newydd, CELSA Group, yr arian na'r wybodaeth i adfer y gronfa ddŵr. Felly, camodd Carl i'r adwy a llwyddodd i berswadio Dŵr Cymru i gymryd yr awenau, a diolch i Carl bydd y gronfa ddŵr yn cael ei hail-lenwi a'i diogelu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Roedd yn fraint cydweithio'n agos iawn â Carl dros y pedair blynedd diwethaf ar yr holl ddeddfwriaeth y bydd yn cael ei gofio amdani. Fel y mae'r Prif Weinidog eisoes wedi ei ddweud, bydd Carl yn cael ei gofio fwyaf am Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, sef deddf sy'n torri tir newydd. Rwy'n cofio, pan gafodd ei benodi’n Weinidog Cyfoeth Naturiol yn gyntaf, mae'n deg dweud nad oedd yn frwdfrydig, oherwydd ei fod yn ansicr a fyddai'r Ddeddf yn cael unrhyw effaith y tu hwnt i edrych yn dda yn unig, ac nid oedd gan Carl unrhyw ddiddordeb mewn deddfau sy'n eistedd ar y silff yn casglu llwch. Roedd eisiau i bopeth a wnâi wneud gwahaniaeth. Fodd bynnag, unwaith i'r Cabinet ei ddarbwyllo eu bod o ddifrif am y Bil arloesol hwn, aeth yn ei flaen â holl awch a brwdfrydedd a ymrwymwyd ganddo'n flaenorol i achos trais domestig. Llwyddodd i greu Bil ag iddo gefnogaeth gyhoeddus, ac un y gallai pawb ei ddeall. Yn wir, mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn am wneud Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn rhan o'r gyfraith, ac am ein hymrwymiad i ddatblygu polisi a gwneud penderfyniadau a fydd yn sicrhau ein bod yn cael yr effaith fwyaf bosibl ar lesiant hirdymor ein gwlad, a dylai Carl bob amser gael ei gofio am hynny. Roedd wir yn Weinidog gwych i gydweithio ag ef, oherwydd ei fod yn gwrando. Byddai'n ystyried yr hyn yr oedd gan Aelodau'r meinciau cefn i'w ddweud ac os nad oedd ganddo ateb yn y pryd a'r lle, gallaf ei glywed yn dweud, 'Dof yn ôl atoch ynglŷn â hynny', a dyna y byddai'n ei wneud bob amser.
Gall tenantiaid sy'n rhentu'n breifat ddiolch i Carl am gofrestru landlordiaid, gan sicrhau bod modd iddynt gael gafael ar eu landlordiaid mewn argyfwng. Roedd eisoes wedi dechrau'r broses ddeddfwriaethol i gael gwared ar ffioedd asiantaethau gosod, sy'n achosi cymaint o drafferthion ariannol i gynifer o denantiaid preifat. Ac ar 24 Hydref, y tro diwethaf iddo gyflwyno unrhyw fentrau gweinidogol, cyhoeddodd Carl ei fod wedi cael cynifer o geisiadau o safon ar gyfer ei raglen dai arloesol roedd wedi llwyddo i berswadio Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid bron i ddyblu'r cronfeydd cyfalaf i ddarparu cartrefi carbon isel o safon sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Roedd Carl yn wir arweinydd, yn gynrychiolydd arbennig dros Alun a Glannau Dyfrdwy ac yn Weinidog rhagorol.
Y ddelwedd o Carl yr ydw i eisiau ei thrysori am byth yw'r ddelwedd ohono mewn bwa pluog pinc a phâr o sbectol binc enfawr, yn sefyll wrth ymyl ei ffrind da, Lesley Griffiths, Aelod Cynulliad yr etholaeth gerllaw. Aeth ati'n fwriadol i ddewis y propiau mwyaf hurt posibl gan nad oedd ofn arno fod yn destun chwerthin er lles achos da, ac roedd eisiau i chi chwerthin gydag ef er mwyn cefnogi'r ymgyrch sy’n codi ymwybyddiaeth o ganser y fron, Wear it Pink. Creodd gymaint o chwerthin yn ein bywydau, a chyffwrdd â phobl a oedd yn gweithio ar bob agwedd ar waith y Cynulliad. Ond nid yw ein colled ni yn ddim o gymharu â'r boen a ddioddefir gan ei deulu a'i gymuned.
Thank you all for your warm and sincere contributions reflecting the tremendous affection and respect felt towards Carl Sargeant across this Chamber. There are others of you who'd have liked to speak this afternoon, but I've not been able to call all. I'll make sure that the list of speakers for this afternoon is shared with the family.
Carl's achievements as both Minister and Assembly Member were many, and, as such, his legacy will continue to touch the lives of many people across the nation for years to come. We come to this Assembly from many and varied backgrounds, representing every community in Wales. Sometimes this place can change us. It didn't change Carl Sargeant. He remained true to his community and his background. The Carl I first met in 2003 was the same Carl in this Chamber only two weeks ago. He influenced us, not the other way round, and his constituents and his causes had no finer champion in this place.
I now bring this session to a close. The bell will be rung five minutes before we reconvene. I ask you to leave this Chamber in silence and to do so in fond and lasting memory of our friend, our comrade, ein cyfaill, Carl Sargeant.
Diolch i chi gyd am eich cyfraniadau gwresog a diffuant sy'n adlewyrchu'r hoffter a'r parch aruthrol a deimlir tuag at Carl Sargeant ar draws y Siambr hon. Mae eraill ohonoch a fyddai wedi hoffi siarad y prynhawn yma, ond nid wyf wedi gallu galw ar bob un. Byddaf yn sicrhau bod y rhestr o siaradwyr y prynhawn yma yn cael ei rhannu â'r teulu.
Mae cyflawniadau Carl fel Gweinidog ac fel Aelod Cynulliad yn niferus, ac, fel y cyfryw, bydd ei etifeddiaeth yn parhau i ddylanwadu ar fywydau llawer o bobl ledled y wlad am flynyddoedd i ddod. Rydym yn dod i'r Cynulliad hwn o gefndiroedd niferus ac amrywiol, sy'n cynrychioli pob cymuned yng Nghymru. Gall y lle hwn ein newid ni weithiau. Ni wnaeth newid Carl Sargeant. Parhaodd yn driw i'w gymuned a'i gefndir. Yr un oedd y Carl y gwnes i gyfarfod ag ef gyntaf yn 2003 â'r Carl a oedd yn y Siambr hon bythefnos yn ôl. Fe ddylanwadodd arnom ni, nid i'r gwrthwyneb, ac nid oedd hyrwyddwr gwell nag ef i'w etholwyr a'i achosion yn y lle hwn.
Rwyf nawr yn dirwyn y sesiwn hon i ben. Bydd y gloch yn canu bum munud cyn i ni ailgynnull. Gofynnaf ichi adael y Siambr hon yn dawel a gwneud hynny er cof cynnes a pharhaol am ein ffrind, ein cymrawd, ein cyfaill, Carl Sargeant.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:47.
Ailymgynullodd y Cynulliad am 14:00, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 13:47.
The Assembly reconvened at 14:00, with the Presiding Officer in the Chair.
Rwy'n galw'r Cynulliad i drefn. Yr eitem ar ein hagenda yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Y cwestiwn cyntaf, Janet Finch-Saunders.
I call the Assembly to order. The item on our agenda is questions to the First Minister. The first question, Janet Finch-Saunders.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am flaenoriaethau caffael cyhoeddus Llywodraeth Cymru? OAQ51299
1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's public procurement priorities? OAQ51299
Procurement policy is focused on meeting the challenge of austerity whilst maximising opportunity for Welsh business and creating sustainable jobs as we exit the EU.
Mae polisi caffael yn canolbwyntio ar ymateb i her cyni cyllidol gan sicrhau cymaint o gyfleoedd â phosibl i fusnesau Cymru a chreu swyddi cynaliadwy wrth i ni adael yr UE.
Thank you. First Minister, as you are aware, the number of people waiting more than a year for surgery in Wales has increased this year by 400 per cent. Now, in order to get those lists down, health boards are forced to procure some services and health treatments outside Wales. In my own health board, I am aware of several referrals to the Priory clinic for those wishing to access vital mental health services and treatments. To reduce the waiting lists for operations that cannot be performed in good time in Wales, our NHS is now spending £255 million procuring that treatment for people outside of Wales in one year, and the total number of patients is 46,000 patients.
First Minister, we've had devolution now for 20 years and still we're having to procure much-needed health services outside of Wales. What steps will you be taking to ensure that our patients receive the treatment they require in good time and, most importantly, in their own locality and more available than it is currently?
Diolch. Prif Weinidog, fel y gwyddoch, mae nifer y bobl sy'n aros mwy na blwyddyn am lawdriniaeth yng Nghymru wedi cynyddu 400 y cant eleni. Nawr, er mwyn lleihau'r rhestrau hynny, mae byrddau iechyd yn cael eu gorfodi i gaffael rhai gwasanaethau a thriniaethau iechyd y tu allan i Gymru. Yn fy Mwrdd Iechyd fy hun, rwy'n ymwybodol o sawl atgyfeiriad i glinig y Priory ar gyfer y rheini sydd eisiau defnyddio gwasanaethau a thriniaethau iechyd meddwl hanfodol. Er mwyn lleihau'r rhestrau aros ar gyfer llawdriniaethau na ellir eu cyflawni yn brydlon yng Nghymru, mae ein GIG bellach yn gwario £255 miliwn ar gaffael y driniaeth honno ar gyfer pobl y tu allan i Gymru mewn un flwyddyn, a 46,000 o gleifion yw cyfanswm y cleifion.
Prif Weinidog, mae datganoli gennym ers 20 mlynedd erbyn hyn, ac eto rydym ni'n dal i orfod caffael gwasanaethau iechyd y mae wir eu hangen y tu allan i Gymru. Pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd i sicrhau bod ein cleifion yn derbyn y driniaeth sydd ei hangen arnynt mewn da bryd ac, yn bwysicaf oll, yn eu hardaloedd eu hunain ac ar gael yn fwy nag y mae ar hyn o bryd?
I do know that her party has expressed very strong views—views that I agree with—that people should not be prevented from accessing treatment across the border. I think it's important that, where treatment is available, people should have access to it. We should not seek to create a situation where we try to make available all treatment in Wales. There will be some specialist treatment that will have to be accessed from bigger cities. Where we can provide treatment, we will. One example of that is the sub-regional neonatal intensive care centre, where the original recommendation was to move the service out of Wales. I commissioned a review and, as a result of that review, it was possible then to move ahead with the SuRNICC. So, where we can, we will. But, we shouldn't be afraid of procuring services outside of Wales if that's what patients need.
Gwn fod ei phlaid hi wedi mynegi safbwyntiau cryf iawn—safbwyntiau yr wyf i'n cytuno â nhw—na ddylid atal pobl rhag cael triniaeth dros y ffin. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, pan fo'r driniaeth ar gael, y dylai bobl allu gwneud defnydd ohoni. Ni ddylem geisio creu sefyllfa lle'r ydym ni'n ceisio sicrhau bod pob triniaeth ar gael yng Nghymru. Bydd rhywfaint o driniaeth arbenigol y bydd rhaid cael gafael arni o ddinasoedd mwy. Pan allwn ni ddarparu triniaeth, byddwn yn gwneud hynny. Un enghraifft o hynny yw'r ganolfan gofal dwys newyddenedigol isranbarthol, pan mai'r argymhelliad gwreiddiol oedd symud y gwasanaeth allan o Gymru. Comisiynais adolygiad ac, o ganlyniad i'r adolygiad hwnnw, roedd yn bosibl symud ymlaen wedyn gyda'r SuRNICC. Felly, pan allwn ni, byddwn yn ei wneud. Ond, ni ddylem ni ofni caffael gwasanaethau y tu allan i Gymru os mai dyna sydd ei angen ar gleifion.
First Minister, how does the Welsh Government plan to use procurement levers in the context of the Valleys taskforce delivery plan to create jobs and boost prosperity in the northern Valleys?
Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu defnyddio ysgogwyr caffael yng nghyd-destun cynllun cyflawni tasglu'r Cymoedd i greu swyddi a hybu ffyniant yn y Cymoedd gogleddol?
The Valleys taskforce action plan commits us to using public procurement innovatively, so that we can exploit the job creation potential from the major infrastructure investments that we have in Wales. For example, programmes like the south Wales metro, major road schemes like the M4, and the ongoing work to dual the A465 will embed a community-benefit approach to ensure that outcomes are closely monitored so that communities get the maximum benefit from the schemes that are moving forward in their areas.
Mae cynllun gweithredu tasglu'r Cymoedd yn ein hymrwymo i ddefnyddio caffael cyhoeddus yn arloesol, fel y gallwn fanteisio ar y potensial creu swyddi o'r buddsoddiadau seilwaith mawr sydd gennym ni yng Nghymru. Er enghraifft, bydd rhaglenni fel metro de Cymru, cynlluniau ffyrdd pwysig fel yr M4, a'r gwaith sy'n parhau i ddeuoli'r A465 yn ymsefydlu dull budd cymunedol i sicrhau bod canlyniadau'n cael eu monitro'n ofalus fel bod cymunedau'n cael y budd mwyaf posibl o'r cynlluniau sy'n cael eu datblygu yn eu hardaloedd.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r effaith y mae rhaglen cyni Llywodraeth y DU wedi'i chael yng Nghymru? OAQ51268
2. What assessment has the First Minister made of the impact that the UK Government's austerity programme has had in Wales? OAQ51268
With over £1 billion less to spend on public services in Wales, clearly there is a great deal of pressure. Of course, we have called on the UK Government to end this period of austerity and that, I hope, is a message that will be heard by the Chancellor of the Exchequer at the end of this month.
Gan fod gennym dros £1 biliwn yn llai i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, mae'n amlwg bod llawer iawn o bwysau. Wrth gwrs, rydym ni wedi galw ar Lywodraeth y DU i roi terfyn ar y cyfnod hwn o gyni cyllidol ac mae hwnnw, rwy'n gobeithio, yn neges a fydd yn cael ei glywed gan Ganghellor y Trysorlys ddiwedd y mis hwn.
Diolch, First Minister. The UK Tory Government's Chancellor, Philip Hammond, will deliver his budget on 22 November in the House of Commons chamber. Recently, the Welsh and Scottish finance Ministers jointly met with Treasury officials at the finance quadrilateral meeting in London. At that meeting, the Welsh and Scottish finance Ministers delivered a clear and unambiguous call for the UK Tory Government to set out plans to lift the public sector pay cap and reverse the planned further £3.5 billion of unallocated cuts in expenditure in 2019-20. What message does the First Minister have for the Chancellor of the Exchequer in advance of the budget for the need for the Tory Government to abandon its ideological obsession with austerity, considering the Welsh Government has seen its budget cut by 7 per cent in real terms since 2010?
Diolch, Prif Weinidog. Bydd Canghellor Llywodraeth Dorïaidd y DU, Philip Hammond, yn cyflwyno ei gyllideb ar 22 Tachwedd yn siambr Tŷ'r Cyffredin. Yn ddiweddar, cafodd Gweinidogion cyllid Cymru a'r Alban gyfarfod ar y cyd gyda swyddogion y Trysorlys yn y cyfarfod cyllid pedair ochrog yn Llundain. Yn y cyfarfod hwnnw, gwnaeth Weinidogion cyllid Cymru a'r Alban alwad eglur a diamwys i Lywodraeth Dorïaidd y DU gyflwyno cynlluniau i ddiddymu cap cyflogau'r sector cyhoeddus a gwrthdroi'r £3.5 biliwn o doriadau ychwanegol heb eu neilltuo arfaethedig i wariant yn 2019-20. Pa neges sydd gan y Prif Weinidog i'r Canghellor cyn y gyllideb am yr angen i'r Llywodraeth Doraidd gefnu ar ei hobsesiwn ideolegol gyda chyni cyllidol, o ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi gweld gostyngiad o 7 y cant i'w chyllideb mewn termau real ers 2010?
First of all, it's hugely important that the £3.5 billion of unallocated cuts are disposed of, to make sure that we are able to be in a position where we do not bear the extent of those cuts. Secondly, it's hugely important now, I believe, for the economy to have more money pumped into it, to make sure there's more money for investment, to make sure that jobs can be created as a result, and, of course, to enable the Welsh Government and indeed the Scottish Government to be able to invest in the infrastructure that Wales and Scotland need.
Yn gyntaf oll, mae'n hynod o bwysig bod y £3.5 biliwn o doriadau heb eu neilltuo yn cael eu diddymu, i wneud yn siŵr ein bod yn gallu bod mewn sefyllfa lle nad ydym yn wynebu maint y toriadau hynny. Yn ail, mae'n hynod bwysig nawr, rwy'n credu, pwmpio mwy o arian i mewn i'r economi, er mwyn sicrhau bod mwy o arian ar gyfer buddsoddi, i wneud yn siŵr y gellir creu swyddi o ganlyniad, ac, wrth gwrs, i alluogi Llywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban yn wir, i allu buddsoddi yn y seilwaith sydd ei angen ar Gymru a'r Alban.
First Minister, you described your approach to the public finances on 23 April, when you were asked,
'The Shadow Chancellor John McDonnell said £500bn more borrowing is in order to give the economy a bit of a boost—you’d go along with that then would you?'
You answered, 'Yes, I would'. Do you still think borrowing £500 billion—10 times the current UK deficit—would be sensible, and how would it be repaid?
Prif Weinidog, fe wnaethoch ddisgrifio eich agwedd at gyllid cyhoeddus ar 23 Ebrill, pan ofynnwyd i chi,
Dywedodd Canghellor yr Wrthblaid John McDonnell bod angen benthyg £500 biliwn yn ychwanegol er mwyn rhoi ychydig o hwb i'r economi—byddech chi'n cyd-fynd â hynny, fyddech chi?
Cafwyd yr ateb, 'Byddwn, mi fyddwn' gennych. A ydych chi'n dal i gredu y byddai benthyg £500 biliwn—10 gwaith diffyg presennol y DU—yn synhwyrol, a sut y byddai'n cael ei ad-dalu?
I do believe that it's hugely important that, at a time when borrowing has never been, well, not quite as cheap as it was a week or so ago—but borrowing is historically cheap—it is reasonable and responsible for Governments to borrow money in order to pump that money into the economy. He will disagree; he's a monetarist, I'm sure. I'm not; I adhere to Keynesianism and I take the view that now is the time for Government to borrow that money, inject the money into the economy, create the jobs that we need, and then, of course, create the tax receipts that will pay that loan back.
Rwy'n credu ei bod hi'n hynod o bwysig, ar adeg pan nad yw benthyg erioed wedi bod, wel, nid mor rhad ag yr oedd tua wythnos yn ôl—ond mae benthyg yn rhatach nag erioed—mae'n rhesymol ac yn gyfrifol i Lywodraethau fenthyg arian er mwyn pwmpio'r arian hwnnw i mewn i'r economi. Bydd ef yn anghytuno; mae'n arianyddwr, rwy'n siŵr. Dydw i ddim; rwy'n cyd-fynd ag egwyddorion Keynes ac o'r farn mai dyma'r amser i Lywodraeth fenthyg yr arian hwnnw, rhoi'r arian hwnnw i mewn i'r economi, creu'r swyddi sydd eu hangen arnom ni, ac yna, wrth gwrs, creu derbyniadau treth a fydd yn ad-dalu'r benthyciad hwnnw.
If that is the case—and I agree with you, First Minister, because of the historic low interest rates that we're still facing, notwithstanding the recent decision to have a slight increase—why aren't we borrowing at the full amount available to us? I mean, we are not actually even drawing down over the next three financial years the full £425 million that we could borrow. We're £50 million short of that, and we could be doing more through the mutual investment model as well. Why aren't we using the borrowing powers that we have to the full effect?
Os yw hynny'n wir—ac rwy'n cytuno â chi, Prif Weinidog, oherwydd y cyfraddau llog is nag erioed yr ydym ni'n dal i'w hwynebu, er y penderfyniad diweddar i gael cynnydd bach—pam nad ydym ni'n benthyg y swm llawn sydd ar gael i ni? Hynny yw, nid ydym ni hyd yn oed yn manteisio dros y tair blynedd ariannol nesaf ar y £425 miliwn llawn y gallem ni ei fenthyg. Rydym ni £50 miliwn yn brin o hynny, a gallem ni fod yn gwneud mwy drwy'r model buddsoddi cydfuddiannol hefyd. Pam nad ydym ni'n defnyddio'r pwerau benthyg sydd gennym ni i gael y fantais fwyaf?
Well, the answer to that is that we are. We have to balance, of course, the power we have to borrow money against the need to pay that money back and the pressures that will be on the revenue budget in years to come. We're moving ahead with the mutual investment model, as the Member has said, and we will explore all models of prudent financial borrowing in order to deliver for the people of Wales.
Wel, yr ateb i hynny yw ein bod ni. Mae'n rhaid i ni gydbwyso, wrth gwrs, y pŵer sydd gennym ni i fenthyg arian yn erbyn yr angen i ad-dalu'r arian hwnnw a'r pwysau a fydd ar y gyllideb refeniw yn y blynyddoedd i ddod. Rydym ni'n symud ymlaen â'r model buddsoddi cydfuddiannol, fel y mae'r Aelod wedi dweud, a byddwn yn edrych ar bob model benthyg ariannol darbodus er mwyn cyflawni dros bobl Cymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, recently, we've had allegations put by a former cabinet Minister and by a senior special adviser that, in the last Assembly Government that you were First Minister to, there was bullying, mind games, favouritism, deliberate personal undermining, and that that culture was allowed to flourish unchecked. Also, the special adviser cited the behaviour as being 'pure poison'. Could I ask you to comment on those allegations, First Minister, as, if they are correct, then that is no way to run a Government, is it?
Diolch i chi, Llywydd. Prif Weinidog, yn ddiweddar, rydym ni wedi clywed honiadau gan gyn-Weinidog cabinet a chan uwch-gynghorydd arbennig bod, yn y Llywodraeth Cynulliad diwethaf yr oeddech chi'n Brif Weinidog arni, bwlio, gemau meddwl, ffafriaeth, tanseilio personol bwriadol, ac y caniatawyd i'r diwylliant hwnnw ffynnu heb gael ei atal. Hefyd, dywedodd y cynghorydd arbennig bod yr ymddygiad yn 'wenwyn pur'. A gaf i ofyn i chi wneud sylwadau ar yr honiadau hynny, Prif Weinidog, oherwydd, os ydyn nhw'n wir, yna nid dyna'r ffordd i redeg Llywodraeth, nage?
Well, first of all, can I say that I've heard the allegations of bullying by Leighton Andrews? I've listened to what he has to say. I heard what Steve Jones had to say, and what I will say is this: if people wish to come forward to me and explain things to me about their experience, then I'm more than willing for that to happen and they can contact me either through my office or through the Permanent Secretary.
Wel, yn gyntaf oll, a gaf i ddweud fy mod i wedi clywed yr honiadau o fwlio gan Leighton Andrews? Rwyf wedi gwrando ar yr hyn sydd ganddo i'w ddweud. Clywais yr hyn yr oedd gan Steve Jones i'w ddweud, a dywedaf hyn: os yw pobl yn dymuno dod ataf i ac esbonio pethau i mi am eu profiad, yna rwy'n fwy na pharod i hynny ddigwydd a gallant gysylltu â mi naill ai drwy fy swyddfa neu drwy'r Ysgrifennydd Parhaol.
First Minister, the allegations are levelled very much at your office, and the allegations, or the people making the allegations, state quite clearly that they raised these allegations with you on numerous occasions and just gave up. They just gave up; they believed that they weren't being taken seriously and these issues were not being addressed. Indeed, in an Assembly written question to my colleague Darren Millar, who asked a question back in October/November 2014, you actually responded to him by saying that no allegations had been made. How can people have confidence that if they do choose to raise these serious concerns with you that they will be taken seriously? And in the absence of them having that confidence, would you commit to referring these allegations for investigation by an independent third party so that we can fully understand whether they are serious allegations that stack up, with action required, or that they have no substance and can be discarded?
Prif Weinidog, mae'r honiadau wedi eu cyfeirio'n bendant at eich swyddfa chi, ac mae'r honiadau, neu'r bobl sy'n gwneud yr honiadau, yn datgan yn gwbl eglur eu bod wedi codi'r honiadau hyn gyda chi ar sawl achlysur cyn rhoi'r ffidil yn y to. Fe roesant y ffiidil yn y to ; roedden nhw'n credu nad oeddent yn cael eu cymryd o ddifrif ac nad oedd y materion hyn yn cael sylw. Yn wir, mewn cwestiwn ysgrifenedig yn y Cynulliad i'm cyd-Aelod, Darren Millar, a ofynnodd gwestiwn yn ôl ym mis Hydref/Tachwedd 2014, fe wnaethoch ymateb iddo trwy ddweud nad oedd unrhyw honiadau wedi eu gwneud. Sut gall pobl fod yn ffyddiog y byddant yn cael eu cymryd o ddifrif os byddant yn dewis codi'r pryderon difrifol hyn gyda chi ? Ac os nad yw'r ffydd hwnnw ganddynt, a wnewch chi ymrwymo i atgyfeirio'r honiadau hyn ar gyfer ymchwiliad gan drydydd parti annibynnol fel y gallwn ddeall yn llawn pa un a ydyn nhw'n honiadau difrifol sy'n dal dŵr, gyda chamau gweithredu gofynnol, neu nad oes unrhyw sylwedd iddynt ac y gellir eu rhoi o'r neilltu?
I think it's hugely important that, where people have concerns, they're able to express those concerns through a confidential process. I don't think doing it in the public domain is the way to do these things, and I invite people to come forward with any concerns that they might have and contact my office or contact the Permanent Secretary so that I can make an assessment of what was said to be happening at that time.
Rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig, pan fydd gan bobl bryderon, eu bod nhw'n gallu mynegi'r pryderon hynny trwy broses gyfrinachol. Nid wyf i'n credu mai yn y parth cyhoeddus y dylid gwneud y pethau hyn, ac rwy'n gwahodd pobl i ddod ymlaen gydag unrhyw bryderon y gallai fod ganddynt a chysylltu â'm swyddfa i neu gysylltu â'r Ysgrifennydd Parhaol fel y gallaf wneud asesiad o'r hyn y dywedwyd oedd yn digwydd bryd hynny.
Is it fair to say, though, First Minister, that these allegations were raised with you at the time? Because both individuals—senior individuals within the Government—are categorical in their allegations that they were raised on numerous occasions with you, not just on one-off occasions, but they were raised on numerous occasions with you, and indeed that they were levelled at your office, they were. They weren't levelled at the wider Government structure—they were levelled at the office of the First Minister. So, can you confirm that, unlike the answer you gave Darren Millar back in 2014, these allegations were raised with you and that you did investigate them at that time? And, as I said, if they do stack up, will you commit to referring them to an independent person so that they can be looked into and, actually, these actions addressed?
Mae'n deg dweud, fodd bynnag, Prif Weinidog, y codwyd yr honiadau hyn gyda chi ar y pryd? Oherwydd mae'r ddau unigolyn—unigolion uwch o fewn y Llywodraeth—yn bendant yn eu honiadau eu bod wedi cael eu codi ar sawl achlysur gyda chi, nid dim ond ar achlysuron unigol, ond fe'u codwyd sawl tro gyda chi, ac yn wir eu bod wedi cael eu gwneud yn erbyn eich swyddfa, do. Nid oeddent yn cael eu gwneud yn erbyn strwythur ehangach y Llywodraeth—roedden nhw'n cael eu gwneud yn erbyn Swyddfa'r Prif Weinidog. Felly, a allwch chi gadarnhau, yn wahanol i'r ateb a roesoch i Darren Millar yn ôl yn 2014, y codwyd yr honiadau hyn gyda chi a'ch bod chi wedi ymchwilio iddynt ar y pryd? Ac, fel y dywedais, os oes rhinwedd iddynt, a wnewch chi ymrwymo i'w hatgyfeirio i unigolyn annibynnol fel y gellir ymchwilio iddynt, ac mewn gwirionedd, rhoi sylw i'r gweithredoedd hyn?
What I can say is that any issues that were brought to my attention at that time were dealt with. That's the answer that was given—and that answer is correct—back in 2014. If, however, there are other issues that people want to bring forward, then they are welcome to do so. But he asked me a direct question: were any issues raised with me dealt with? The answer to that is: yes, they were dealt with.
Yr hyn y gallaf ei ddweud yw yr ymdriniwyd ag unrhyw faterion y tynnwyd fy sylw atynt bryd hynny. Dyna'r ateb a roddwyd—ac mae'r ateb hwnnw'n gywir—yn ôl yn 2014. Os, fodd bynnag, oes materion eraill y mae pobl eisiau eu codi, yna mae croeso iddyn nhw wneud hynny. Ond gofynnodd gwestiwn uniongyrchol i mi: a ymdriniwyd ag unrhyw faterion a godwyd gyda mi? Yr ateb i hynny yw: do ymdriniwyd â nhw.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch, Llywydd. I'm sure the First Minister will have seen this morning, on WalesOnline, that Martin Shipton has written a piece about the subject that the leader of the opposition has raised. He said that he was invited to a dinner in late 2014 at a friend's home, where Carl Sargeant and other senior Welsh Labour figures gave him a disturbing insight into an aspect of the Welsh Government he wasn't familiar with. He said that he was shocked to hear from Carl and others of the poisonous atmosphere that existed at the heart of the Welsh Government, and claims of instances of undermining and petty sniping that went on—that you had been told of these problems but hadn't done anything about them. So, does that not fly in the face of what you've just said to the leader of the opposition?
Diolch, Llywydd. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog wedi gweld y bore yma, ar WalesOnline, bod Martin Shipton wedi ysgrifennu darn ar y pwnc y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei godi. Dywedodd ei fod wedi cael ei wahodd i ginio ar ddiwedd 2014 yng nghartref ffrind, lle rhoddodd Carl Sargeant a phobl uwch eraill Llafur Cymru olwg annymunol iddo ar agwedd ar Lywodraeth Cymru nad oedd yn gyfarwydd â hi. Dywedodd ei fod yn synnu clywed gan Carl ac eraill am yr awyrgylch wenwynig a oedd yn bodoli wrth wraidd Llywodraeth Cymru, a'r honiadau am achosion o danseilio a mân feirniadu a oedd yn digwydd—eich bod chi wedi cael eich hysbysu am y problemau hyn ond nad oeddech chi wedi gwneud dim amdanynt. Felly, onid yw hynny'n mynd yn groes i'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud wrth arweinydd yr wrthblaid?
I cannot possibly comment on issues that I have no knowledge of, but if the journalist involved or others want to come forward and share what they've said, unknown to me, with me, I'd be more than happy to listen to them.
Nid yw'n bosibl i mi wneud sylwadau ar faterion nad wyf yn gwybod dim amdanynt, ond os yw'r newyddiadurwr dan sylw neu eraill eisiau dod ymlaen a rhannu'r hyn y maen nhw wedi ei ddweud, heb yn wybod i mi, gyda mi, byddwn yn fwy na pharod i wrando arnynt.
I'm sure the First Minister will agree that, out of the tragedy of the last few days, it's important that we should learn lessons arising out of Carl Sargeant's dismissal and the processes that were involved in that. The First Minister, as a barrister experienced in criminal law and procedure, said that he acted 'by the book'. Now, Carl Sargeant was given no opportunity to answer to him the allegations that have been made, because no details were given. That flies in the face of one of the most fundamental principles of natural justice—to hear the other side of the argument before somebody is disadvantaged. Also, because the sacking was inevitably public, and the fact that allegations, although unstated, had been made of sexual impropriety, the publicity generated thereby was inevitably prejudicial, which again imperils the presumption of innocence. So, if the First Minister acted by the book in this particular instance, does he now think that that book should be thrown away and replaced by another one that is informed by principles of fairness?
Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno, allan o drasiedi y dyddiau diwethaf, ei bod hi'n bwysig y dylem ddysgu gwersi sy'n deillio o ddiswyddiad Carl Sargeant a'r prosesau a oedd ynghlwm â hynny. Dywedodd y Prif Weinidog, fel bargyfreithiwr â phrofiad o gyfraith a gweithdrefn droseddol, ei fod wedi gweithredu yn unol â'r rheolau. Nawr, ni roddwyd unrhyw gyfle i Carl Sargeant ateb iddo fe yr honiadau a wnaed, oherwydd na roddwyd unrhyw fanylion. Mae hynny'n mynd yn groes i un o egwyddorion mwyaf sylfaenol cyfiawnder naturiol—i glywed ochr arall y ddadl cyn bod rhywun yn cael ei roi dan anfantais. Hefyd, gan fod y diswyddiad yn gyhoeddus, yn anochel, a'r ffaith bod cyhuddiadau, er nad oeddent wedi eu datgan, wedi eu gwneud o anweddustra rhywiol, roedd y cyhoeddusrwydd a gynhyrchwyd trwy hynny yn rhagfarnu, yn anochel, sydd unwaith eto yn peryglu'r rhagdybiaeth o ddiniweidrwydd. Felly, os gweithredodd y Prif Weinidog yn unol â'r rheolau yn yr achos penodol hwn, a yw'n credu erbyn hyn y dylid cael gwared ar y rheolau hynny a chael rhai newydd sydd wedi eu llywio gan egwyddorion tegwch?
I think there are two things here: first of all, with the independent inquiry and with the inquest, I think it's hugely important that the whole story is told at once and not bits. So, I'm not able to comment on various things that have been said—I don't think it's right for anybody. I think it's hugely important that the whole story is there for all to see, rather than it come out in bits and pieces—I don't think that would be the right process at all.
Secondly, do I think there are lessons for all parties to learn? There may be. I think it's important that we, as political parties, do that. Politics is a very difficult business, we know that. People can be sacked from cabinets, they can be put into cabinets, without any reason. People can go to an election count and they can find themselves in a job, and then find themselves out of a job, while a cheering crowd applauds the fact that they're not in a job. It is, in that sense, a very brutal business. But one of the things that struck me earlier on today is that perhaps, as parties, we should consider how to take not the edge, not the need for forensic examination, not the debate, not the scrutiny, out of politics, but to see how we can make it less brutal than it is. I think that that's something that, as all parties, we may want to consider in the future.
Credaf fod dau beth yn y fan yma: yn gyntaf oll, gyda'r ymchwiliad annibynnol a'r cwest, rwy'n meddwl ei bod yn hynod bwysig bod y stori gyfan yn cael ei hadrodd ar yr un pryd ac nid mewn rhannau. Felly, nid wyf yn gallu gwneud sylwadau ar amryw o bethau a ddywedwyd—nid wyf yn credu bod hynny'n briodol i neb. Mae'n hynod bwysig bod y stori gyfan yno i bawb ei gweld, yn hytrach na'i bod yn dod allan mewn tameidiau—nid wyf yn credu mai dyna fyddai'r broses gywir o gwbl.
Yn ail, a wyf i'n credu bod gwersi i bob parti eu dysgu? Efallai bod. Credaf ei bod hi'n bwysig ein bod ni, fel pleidiau gwleidyddol, yn gwneud hynny. Mae gwleidyddiaeth yn fusnes anodd iawn, rydym ni'n gwybod hynny. Gall pobl gael eu diswyddo o gabinetau, gellir eu rhoi mewn cabinetau, heb unrhyw reswm. Gall pobl fynd i gyfrif etholiad a gallant ganfod eu hunain mewn swydd, a wedyn canfod eu hunain heb swydd, tra bod torf aflafar yn cymeradwyo'r ffaith nad ydyn nhw mewn swydd. Mae, yn yr ystyr hwnnw, yn fusnes creulon iawn. Ond un o'r pethau a wnaeth fy nharo i yn gynharach heddiw yw efallai y dylem ni, fel pleidiau, ystyried sut i beidio â chymryd nid y min, nid yr angen am archwiliad fforensig, nid y ddadl, nid y craffu, allan o wleidyddiaeth, ond gweld sut y gallwn ni ei wneud yn llai creulon nag ydyw. Credaf fod hynny'n rhywbeth, fel pob plaid, efallai y byddwn ni eisiau ei ystyried yn y dyfodol.
I, of course, have personal experience of being sacked, and I can confirm it's not pleasant, but nobody who is in politics can actually complain with any justice about being sacked, because there's no justice about appointments in the first place. But the point in this particular instance was that the sacking was associated with the allegations that have been made against him.
There is another way in which the First Minister could have dealt with this, because Carl Sargeant, as a Minister of the Crown, was governed by the ministerial code of conduct as well, which says that:
'Ministers of the Crown are expected to behave in a principled way that upholds the highest standards of propriety.'
And Damian Green, the First Secretary of State, has been made the subject of allegations of sexual impropriety, and those are being investigated not by an internal party investigation, but by Sue Gray, who is the director general of the civil service propriety and ethics team. By contrast, the route that the First Minister chose was to send his special adviser to speak to the complainants. The solicitors now acting for Carl Sargeant's family say that to appoint a political activist in these circumstances, with no special expertise in undertaking a preliminary disciplinary investigation, actually prejudices the outcome of this process, and is actually as unfair to those who are making the allegations as to those who are subject to them. Because if there are uncertainties now about the credibility of any evidence that is caused by that, because, as the solicitors for Carl Sargeant's family have said, there's a real possibility that the evidence of witnesses is being manipulated and because numerous conversations with witnesses by the First Minister's office creates uncertainty about that credibility, it really undermines the whole process for everybody that's involved in it. So, would it not be better in future for these things to be examined independently of the political process itself?
Mae gen i, wrth gwrs, brofiad personol o gael fy niswyddo, a gallaf gadarnhau nad yw'n ddymunol, ond ni all neb ym myd gwleidyddiaeth gwyno gydag unrhyw gyfiawnder am gael eu diswyddo, gan nad oes unrhyw gyfiawnder ynghylch penodiadau yn y lle cyntaf. Ond y pwynt yn yr achos penodol hwn oedd bod y diswyddiad yn gysylltiedig â chyhuddiadau a wnaed yn ei erbyn.
Mae ffordd arall y gallai'r Prif Weinidog fod wedi ymdrin â hyn, gan fod Carl Sargeant, fel Gweinidog y Goron, yn cael ei lywodraethu gan y cod ymddygiad gweinidogol hefyd, sy'n dweud bod
disgwyl i Weinidogion y Goron ymddwyn mewn ffordd egwyddorol sy'n cynnal y safonau uchaf o wedduster.
Ac mae Damian Green, y Prif Ysgrifennydd Gwladol, wedi bod yn destun honiadau o ymddygiad rhywiol amhriodol, ac mae'r rheini'n cael eu hymchwilio nid gan ymchwiliad mewnol gan ei blaid, ond gan Sue Gray, sef cyfarwyddwr cyffredinol tîm gwedduster a moeseg y gwasanaeth sifil. Ar y llaw arall, y trywydd a ddewiswyd gan y Prif Weinidog oedd anfon ei gynghorydd arbennig i siarad â'r achwynwyr. Dywed y cyfreithwyr sy'n gweithredu ar ran teulu Carl Sargeant erbyn hyn bod penodi ymgyrchydd gwleidyddol o dan yr amgylchiadau hyn, heb unrhyw arbenigedd penodol o ran cynnal ymchwiliad disgyblu rhagarweiniol, mewn gwirionedd yn rhagfarnu canlyniad y broses hon, ac mor annheg i'r rheini sy'n gwneud y cyhuddiadau ag i'r rheini sy'n destun iddynt. Oherwydd os oes ansicrwydd nawr ynghylch hygrededd unrhyw dystiolaeth a achosir gan hynny, oherwydd, fel y mae cyfreithwyr teulu Carl Sargeant wedi ei ddweud, ceir posibilrwydd gwirioneddol bod tystiolaeth tystion yn cael ei chamddefnyddio ac oherwydd bod sgyrsiau niferus gyda thystion gan Swyddfa'r Prif Weinidog yn creu ansicrwydd ynghylch yr hygrededd hwnnw, mae wir yn tanseilio'r broses gyfan i bawb sy'n gysylltiedig â hi. Felly, oni fyddai'n well yn y dyfodol i'r pethau hyn gael eu harchwilio yn annibynnol ar y broses wleidyddol ei hun?
I think we must be very careful about suggesting—. The words that he has used—. 'A real possibility of manipulation' is a very, very serious suggestion and would need some very strong evidence to back it up. The family have asked for there to be an independent inquiry. I have ensured that steps are now moving ahead for that independent inquiry to move forward. It would not be right for the family if I were to go into the detail of events because it would seem convenient to do so for me—I'm not prepared to do that—rather than allow the inquiry to take its full course and then, of course, for all events to be examined at that time. I realise that there are some who think me evasive as a result of saying that, but I do think it's hugely important that all this is examined. I've said that this is important. I understand that. It's important for the family. But it's important that all this is examined and a full picture presented at the right time. I think the family is owed that.
Rwy'n meddwl bod rhaid i ni fod yn ofalus iawn o ran awgrymu—. Mae'r geiriau y mae wedi eu defnyddio—. 'Posibilrwydd gwirioneddol o gamddefnyddio' yn awgrym difrifol dros ben a byddai angen tystiolaeth gref iawn i'w gefnogi. Mae'r teulu wedi gofyn am ymchwiliad annibynnol. Rwyf i wedi sicrhau bod camau yn cael eu cymryd bellach i'r ymchwiliad annibynnol hwnnw gael ei gynnal. Ni fyddai'n iawn i'r teulu pe bawn i'n trafod manylion y digwyddiadau oherwydd byddai'n ymddangos yn gyfleus i mi wneud hynny—nid wyf yn fodlon gwneud hynny— yn hytrach na chaniatáu i'r ymchwiliad gael ei gynnal yn llawn ac yna, wrth gwrs, i bob digwyddiad gael ei ystyried bryd hynny. Rwy'n sylweddoli bod rhai pobl yn credu fy mod i'n osgoi'r mater o ganlyniad i ddweud hynny, ond rwyf yn meddwl ei bod hi'n hynod bwysig bod hyn i gyd yn cael ei archwilio. Rwyf wedi dweud bod hyn yn bwysig. Rwy'n deall hynny. Mae'n bwysig i'r teulu. Ond mae'n bwysig bod hyn i gyd yn cael ei archwilio a bod darlun llawn yn cael ei gyflwyno ar yr adeg iawn. Rwy'n credu bod y teulu'n haeddu hynny.
Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. First Minister, I've already set out my view over the weekend regarding the difficult situation facing the Welsh Government and, of course, Welsh politics as a whole. Plaid Cymru is not prepared to make premature statements about anyone's political future; the issues have not yet been dealt with and the decisions that were made have not yet been examined. We do believe that questions must be answered and we support and called for the independent inquiry. With the inquest having already begun, can you confirm the timescale for the independent inquiry into the circumstances leading up to Carl Sargeant's death?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwyf i eisoes wedi mynegi fy marn dros y penwythnos ynglŷn â'r sefyllfa anodd sy'n wynebu Llywodraeth Cymru ac, wrth gwrs, gwleidyddiaeth Cymru yn gyffredinol. Nid yw Plaid Cymru yn fodlon gwneud datganiadau cynamserol ynghylch dyfodol gwleidyddol unrhyw un; nid yw'r materion wedi cael eu datrys eto ac nid yw'r penderfyniadau a wnaed wedi eu harchwilio eto. Rydym ni yn credu bod cwestiynau y mae'n rhaid eu hateb ac rydym ni wedi galw am yr ymchwiliad annibynnol ac yn cefnogi hynny. Gyda'r cwest wedi dechrau eisoes, a allwch chi gadarnhau'r amserlen ar gyfer yr ymchwiliad annibynnol i'r amgylchiadau yn arwain at farwolaeth Carl Sargeant?
The first thing to do, of course, is for a QC to be appointed, for the terms of reference to be set, and then, of course, it's entirely a matter for the QC, who will act at an arm's length. That process will need now to proceed as quickly as possible. I did notice one of the comments the coroner made yesterday was that—. He seemed to indicate that the inquiry would influence one of the outcomes of his inquest. We need to clarify exactly what that means, whether he wants the inquiry to conclude before the inquest or not. I think that's something that needs to be clarified, but, from my perspective, I want to make sure that matters now proceed as swiftly as possible.
Y peth cyntaf i'w wneud, wrth gwrs, yw penodi Cwnsler y Frenhines, i'r cylch gorchwyl gael ei bennu, ac yna, wrth gwrs, mae'n fater i'r Cwnsler yn gyfan gwbl, a bydd yn gweithredu ar hyd braich. Bydd angen i'r broses honno fynd rhagddi cyn gynted â phosibl bellach. Sylwais mai un o'r sylwadau a wnaeth y crwner ddoe oedd bod—. Roedd yn ymddangos ei fod yn awgrymu y byddai'r ymchwiliad yn dylanwadu ar un o ganlyniadau ei gwest. Mae angen i ni gael eglurhad beth yn union y mae hynny'n ei olygu, pa un a yw'n dymuno i'r ymchwiliad ddod i ben cyn y cwest ai peidio. Rwy'n credu fod hynny'n rhywbeth y mae angen ei egluro, ond, o'm safbwynt i, rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod materion yn mynd rhagddynt mor gyflym â phosibl nawr.
And I think we can take it, First Minister, that once that information becomes available you'd be prepared to share it with the Assembly as well. Following last week, there are questions over how we can ensure that disclosures are dealt with in a way that's fair to everyone involved. Now, I've found myself asking: how do we as political parties have the resources and the trained personnel to deal with allegations and to operate in a transparent way, or could they be dealt with in a more independent way in the future? An independent and neutral authority might be more trusted, more impartial, more transparent than political parties are able to be.
Now, the office of the Standards Commissioner may not have the resources at present to deal with disclosures of harassment or other misconduct in full. There's also a question about sanctions—what kind of sanctions could be placed on people. Do you believe that the office of the Standards Commissioner could be equipped with better resources, and that they should also look at meaningful sanctions to deal with such disclosures?
Ac rwy'n credu y gallwn ni dybio, Prif Weinidog, cyn gynted ag y bydd yr wybodaeth yn dod ar gael, y byddech chi'n barod i'w rhannu gyda'r Cynulliad hefyd. Ar ôl yr wythnos diwethaf, ceir cwestiynau ynghylch sut y gallwn ni sicrhau yr ymdrinnir â datgeliadau mewn ffordd sy'n deg i bawb dan sylw. Nawr, rwyf wedi canfod fy hun yn gofyn: sut mae gennym ni fel pleidiau gwleidyddol yr adnoddau a'r personél sydd wedi'u hyfforddi i ymdrin â honiadau ac i weithredu mewn ffordd dryloyw, neu a ellid ymdrin â nhw mewn ffordd fwy annibynnol yn y dyfodol? Efallai y byddai mwy o ymddiriedaeth mewn awdurdod niwtral ac annibynnol, a fyddai'n fwy diduedd, yn fwy tryloyw nag y gall pleidiau gwleidyddol fod.
Nawr, efallai na fydd gan swyddfa'r Comisiynydd Safonau yr adnoddau ar hyn o bryd i ymdrin â datgeliadau o aflonyddu neu gamymddwyn arall yn llawn. Ceir cwestiwn hefyd ynghylch cosbau—pa fath o gosbau y gellid eu rhoi ar bobl. A ydych chi'n credu y gellid rhoi adnoddau gwell i swyddfa'r Comisiynydd Safonau, ac y dylai hefyd ystyried cosbau ystyrlon i ymdrin â datgeliadau o'r fath?
I think the leader of Plaid Cymru has raised a hugely important point and that is: how can we create a complaints process that's different—not weaker, but different—a complaints process that supports all parties? We have to be honest: we are a small country and we are all small parties. I think there is great merit in exploring, with the Presiding Officer, how the Standards Commissioner might change roles from the current role. I think that is something that useful discussion could be had on amongst the parties.
Rwy'n credu bod arweinydd Plaid Cymru wedi codi pwynt eithriadol o bwysig, sef: sut gallwn ni greu proses gwynion sy'n wahanol—nid yn wannach, ond yn wahanol—proses gwynion sy'n cefnogi pob parti? Mae'n rhaid i ni fod yn onest: gwlad fach ydym ni a phleidiau bach ydym ni i gyd. Credaf fod rhinwedd mawr mewn ymchwilio, gyda'r Llywydd, sut y gallai'r Comisiynydd Safonau newid swyddogaethau o'r swyddogaeth bresennol. Rwy'n credu fod hynny'n rhywbeth y gellid cael trafodaeth ddefnyddiol yn ei gylch ymhlith y pleidiau.
First Minister, we know that sexual harassment occurs elsewhere in politics and in other industries as well. In fact, we can say that it exists in almost every walk of life. It remains a problem experienced by many people—not exclusively, but mainly, women. And it remains an issue that needs to be tackled. One point we need to consider—all of us, I think—is how we can create the conditions and the culture for those who have experienced sexual harassment to be able to make disclosures safely in the future. Looking beyond the issue of disclosures and anonymity, can you tell us what steps could be taken to ensure that attitudes change, so that harassment can be prevented from taking place in the first place?
Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod aflonyddu rhywiol yn digwydd mewn mannau eraill ym myd gwleidyddiaeth ac mewn diwydiannau eraill hefyd. A dweud y gwir, gallwn ddweud ei fod yn bodoli mewn bron pob agwedd ar fywyd. Mae'n dal i fod yn broblem a ddioddefir gan lawer o bobl—ac, nid yn unig, ond yn bennaf, gan fenywod. Ac mae'n dal i fod yn broblem y mae angen mynd i'r afael â hi. Un pwynt y mae angen i ni ei ystyried—pob un ohonom ni, rwy'n credu—yw sut y gallwn ni greu'r amodau a'r diwylliant i'r rheini sydd wedi dioddef aflonyddu rhywiol allu gwneud datgeliadau yn ddiogel yn y dyfodol. Gan edrych y tu hwnt i'r mater o ddatgeliadau ac anhysbysrwydd, a allwch chi ddweud wrthym pa gamau y gellid eu cymryd i sicrhau bod agweddau'n newid, fel y gellir atal aflonyddu rhag digwydd yn y lle cyntaf?
I think that is a question for all parties, working together, to resolve. We have to create a situation where complainants don't feel they're not able to come forward. We have to create a system—yes, we want to make sure that every system is fair; everybody understands that. From my perspective, I want to make sure that, working together as political parties, we can create the correct atmosphere and also to make sure, of course, that we are able to ensure that the processes—if there are new processes followed in the future, that they apply to all parties equally.
There are many questions, I think, that will be asked. The leader of Plaid Cymru is absolutely right to say that there are bound to be questions. I accept that, and those are questions that people want the answers to, and I accept that as well. I think, as political parties, we just need to see whether there is a way of changing the way that the Assembly deals with these issues and those are conversations we may well need to have over the next few weeks.
Credaf fod hwnnw'n gwestiwn i'r holl bleidiau, yn gweithio gyda'i gilydd, i'w ddatrys. Mae'n rhaid i ni greu sefyllfa lle nad yw achwynwyr yn teimlo nad ydynt yn gallu dod ymlaen. Mae'n rhaid i ni greu system—ydym, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod pob system yn deg; mae pawb yn deall hynny. O'm safbwynt i, rwyf i eisiau gwneud yn siŵr, gan weithio gyda'n gilydd fel pleidiau gwleidyddol, y gallwn ni greu'r awyrgylch iawn a hefyd gwneud yn siŵr, wrth gwrs, ein bod ni'n gallu sicrhau bod y prosesau—os bydd prosesau newydd yn cael eu dilyn yn y dyfodol, eu bod nhw'n berthnasol i bob parti yn gyfartal.
Ceir nifer o gwestiynau, rwy'n credu, a fydd yn cael eu gofyn. Mae arweinydd Plaid Cymru yn llygad ei lle i ddweud ei bod yn sicr y bydd cwestiynau. Rwy'n derbyn hynny, ac mae'r rheini'n gwestiynau y mae pobl eisiau'r atebion iddynt, ac rwy'n derbyn hynny hefyd. Rwy'n credu, fel pleidiau gwleidyddol, bod angen i ni weld a oes ffordd o newid y ffordd y mae'r Cynulliad yn ymdrin â'r materion hyn ac mae'r rheini'n sgyrsiau y mae'n bosibl iawn y bydd angen i ni eu cael dros yr ychydig wythnosau nesaf.
Cwestiwn 3—Jenny Rathbone.
Question 3—Jenny Rathbone.
3. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymdrin â'r cynnydd disgwyliedig mewn tlodi plant yng Nghymru o ganlyniad i'r newidiadau i fudd-daliadau lles? OAQ51298
3. How will the Welsh Government deal with the anticipated spike in child poverty in Wales as a result of changes to welfare benefits? OAQ51298
I'm concerned about the significant projected increase in child poverty in Wales, driven by the UK Government’s planned tax and benefits changes. Our child poverty strategy does set out objectives for tackling child poverty and we're taking action to ensure every child has the best start in life.
Rwy'n bryderus am y cynnydd sylweddol a ragwelir i dlodi plant yng Nghymru, wedi ei ysgogi gan newidiadau arfaethedig Llywodraeth y DU i dreth a budd-daliadau. Mae ein strategaeth tlodi plant yn cyflwyno amcanion ar gyfer mynd i'r afael â thlodi plant ac rydym ni'n cymryd camau i sicrhau bod pob plentyn yn cael y dechrau gorau mewn bywyd.
The Institute for Fiscal Studies has calculated that in Wales we will see a spike of 7 per cent in the rate of increase in child poverty, which obviously is statistically huge. We know that those on working-age benefits are seeing a real cut in the amount of money they get to live off. What do you think can be done to mitigate the policies of the UK Government, which obviously are not of our making, but what can we in Wales do to try and mitigate the appalling impact that this is likely to have on children in this situation?
Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi cyfrifo y byddwn ni'n gweld cynnydd sydyn o 7 y cant i gyfradd y cynnydd mewn tlodi plant yng Nghymru, sy'n amlwg yn ystadegol enfawr. Rydym ni'n gwybod bod y rhai sy'n derbyn budd-daliadau oedran gweithio yn gweld toriad gwirioneddol i faint o arian y maen nhw'n ei gael i fyw arno. Beth ydych chi'n credu y gellir ei wneud i liniaru polisïau Llywodraeth y DU, y mae'n amlwg nad ni sy'n gyfrifol amdanynt, ond beth allwn ni yng Nghymru ei wneud i geisio lliniaru'r effaith drychinebus y mae hyn yn debygol o'i chael ar blant yn y sefyllfa hon?
Let me give my colleague a number of ways in which we are dealing with that issue. Early implementation of the childcare offer is taking place in seven local authorities. That started in September, delivering childcare to 4,725 children. For 2017-18, we've invested over £38 million in the Families First programme, more than £76 million in Flying Start. We have allocated a budget of £400,000 for 2017-18 for Positive Parenting. Communities for Work, for example, has engaged with 11,000 participants, with 3,000 entering into employment. Those are just some examples of what we are doing in order to alleviate child poverty in Wales.
Gadewch i mi roi nifer o ffyrdd yr ydym ni'n ymdrin â'r mater hwnnw i'm cyd-Aelod. Mae gweithrediad cynnar y cynnig gofal plant yn digwydd mewn saith awdurdod lleol. Dechreuodd hynny ym mis Medi, gan ddarparu gofal plant i 4,725 o blant. Ar gyfer 2017-18, rydym ni wedi buddsoddi dros £38 miliwn yn y rhaglen Teuluoedd yn Gyntaf, mwy na £76 miliwn yn Dechrau'n Deg. Rydym ni wedi dyrannu cyllideb o £400,000 ar gyfer 2017-18 ar gyfer Rhianta Cadarnhaol. Mae Cymunedau am Waith, er enghraifft, wedi ymgysylltu ag 11,000 o gyfranogwyr, gyda 3,000 yn mynd i mewn i gyflogaeth. Dim ond rhai enghreifftiau yw'r rhain o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud i liniaru tlodi plant yng Nghymru.
Thank you. We know that the figures show that, in general, children growing up in working households do better in school and adult life. How do you respond to concern expressed since the recent publication of the Office of National Statistics figures for 2016, showing that the number of children living in long-term workless households fell by 92,000 across the UK last year—down in Scotland, Northern Ireland and England, and it's actually down by 0.5 million since 2010—but actually increased in Wales?
Diolch. Rydym ni'n gwybod bod y ffigurau'n dangos, yn gyffredinol, bod plant sy'n cael eu magu ar aelwydydd sy'n gweithio yn gwneud yn well yn yr ysgol ac mewn bywyd fel oedolyn. Sut ydych chi'n ymateb i'r pryder a fynegwyd ers cyhoeddiad diweddar ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer 2016, sy'n dangos bod nifer y plant sy'n byw mewn aelwydydd di-waith tymor hir wedi gostwng gan 92,000 ledled y DU y llynedd—i lawr yn yr Alban, yng Ngogledd Iwerddon ac yn Lloegr, ac mae wedi gostwng 0.5 miliwn ers 2010 mewn gwirionedd—ond wedi cynyddu yng Nghymru?
I think, first of all, if we look at our figures, historically we have seen an increase in the rate of employment in Wales and a decrease in the rate of unemployment, but it's not sufficient simply to look at whether people are in work or not, because we have to look beyond that and understand what people are earning. We used to say that if people found a job then that was a route out of poverty, yet we know that in-work poverty is one of the scourges that we have. We know—we've heard stories of nurses having to use foodbanks. That's why it's so important, I believe, now, for there to be a loosening of the bonds of austerity by the UK Government, for money to be made available for the devolved Governments to make sure that we can look now to improve the incomes of our public sector workers, many of whom, of course, have struggled in terms of their pay rises for some years.
Rwy'n credu, yn gyntaf oll, os edrychwn ni ar ein ffigurau, ein bod ni wedi gweld cynnydd i'r gyfradd gyflogaeth yng Nghymru a gostyngiad i'r gyfradd ddiweithdra yn hanesyddol, ond nid yw'n ddigon dim ond edrych ar ba un a yw pobl mewn gwaith ai peidio, oherwydd mae'n rhaid i ni edrych y tu hwnt i hynny a deall beth mae pobl yn ei ennill. Roeddem ni'n arfer dweud, os oedd pobl yn dod o hyd i swydd yna roedd hwnnw'n llwybr allan o dlodi, ac eto rydym ni'n gwybod bod tlodi mewn gwaith yn un o'r melltithion sydd gennym ni. Rydym ni'n gwybod—rydym ni wedi clywed straeon am nyrsys yn gorfod defnyddio banciau bwyd. Dyna pam mae hi mor bwysig, rwy'n credu, nawr, i Lywodraeth y DU lacio rhwymau cyni cyllidol, i arian gael ei roi ar gael i'r Llywodraethau datganoledig wneud yn siŵr y gallwn ni geisio gwella nawr incymau ein gweithwyr sector cyhoeddus, y mae llawer ohonynt, wrth gwrs, wedi cael trafferthion o ran eu codiadau cyflog ers rhai blynyddoedd.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl ardaloedd menter yng Nghymru yn y dyfodol? OAQ51283
4. Will the First Minister make a statement on the future role of enterprise zones in Wales? OAQ51283
Yes. The enterprise zone programme has a strong track record of delivery with over 10,000 jobs having been supported across the eight zones in Wales, and we do remain committed to supporting the programme, which has served as a catalyst for development and investment.
Gwnaf. Mae gan y rhaglen ardalaoedd menter hanes cryf o gyflawni wrth i fwy na 10,000 o swyddi gael eu cefnogi ar draws yr wyth ardal yng Nghymru, ac rydym ni'n dal i fod wedi ymrwymo i gefnogi'r rhaglen, sydd wedi bod yn gatalydd ar gyfer datblygiad a buddsoddiad.
Thank you for that answer, First Minister. In July, your Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure made a statement on enterprise zones in which he stated that the enterprise zone programme,
'continues to contribute to the Welsh Government’s objectives in our Programme for Government',
and I fully support that. Last month, in a letter to me, he stated that the strategy for the Port Talbot waterfront enterprise zone—and I quote—
'is based around established employment sites in the area which have significant capacity for supporting further business investment.'
He goes on to say that the Welsh Government is
'continuing to build on the world class advanced manufacturing skills in the area to create jobs and employment.'
Now, I fully support that ambition and the direction of economic growth for Port Talbot and want to see it come to fruition, particularly as the long-term future of the steelworks is still unclear without having the detail yet for that ThyssenKrupp/Tata joint venture and with the relining of blast furnace No. 5 not being made quite specific yet. But First Minister, as you know, the enterprise zone in Port Talbot actually includes Baglan industrial park with its associated covenant, which says it's to be used for industrial purposes. Therefore, can I ask you to listen not just to my voice but to the voices of over 8,500 of my constituents and reject approaches by the Ministry of Justice to use that land for a prison and instead stick to the Welsh Government's plans to use all the land within the enterprise zone to support business investment that delivers economic growth and job creation based upon the skills base within Port Talbot? I can tell you a prison will not do that.
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Ym mis Gorffennaf, gwnaeth eich Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi a Seilwaith ddatganiad ar ardaloedd menter pryd y dywedodd fod y rhaglen ardaloedd menter,
'yn parhau i gyfrannu at amcanion Llywodraeth Cymru sydd wedi'u nodi yn ein Rhaglen Lywodraethu',
ac rwy'n cefnogi hynny'n llwyr. Fis diwethaf, mewn llythyr ataf i, dywedodd bod y strategaeth ar gyfer ardal fenter Glannau Port Talbot—a dyfynnaf—
yn seiliedig ar safleoedd cyflogaeth sefydledig yn yr ardal sydd â chapasiti sylweddol i gefnogi buddsoddiad busnes pellach.
Aiff yn ei flaen i ddweud bod Llywodraeth Cymru yn
parhau i adeiladu ar y sgiliau gweithgynhyrchu uwch o'r radd flaenaf yn yr ardal i greu swyddi a chyflogaeth.
Nawr, rwy'n llwyr gefnogi'r uchelgais hwnnw a chyfeiriad y twf economaidd ar gyfer Port Talbot ac eisiau gweld hyn yn dwyn ffrwyth, yn enwedig gan fod dyfodol tymor hir y gwaith dur yn dal yn aneglur heb gael y manylion eto ar y fenter ThyssenKrupp/Tata ar y cyd honno a heb gael manylion penodol y gwaith o ail-leinio ffwrnais chwyth Rhif 5 eto. Ond Prif Weinidog, fel y gwyddoch, mae'r ardal fenter ym Mhort Talbot yn cynnwys parc diwydiannol Baglan gyda'i gyfamod cysylltiedig, sy'n dweud ei fod i'w ddefnyddio at ddibenion diwydiannol. Felly, a gaf i ofyn i chi wrando nid yn unig ar fy llais i ond ar leisiau dros 8,500 o'm hetholwyr a gwrthod cynigion gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder i ddefnyddio'r tir hwnnw ar gyfer carchar ac yn hytrach i gadw at gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddefnyddio'r holl dir yn yr ardal fenter i gefnogi buddsoddiad busnes sy'n darparu twf economaidd ac yn creu swyddi yn seiliedig ar y sail sgiliau ym Mhort Talbot? Gallaf ddweud wrthych na fydd carchar yn gwneud hynny.
My friend the Member for Aberavon has been a staunch advocate for the views—I have seen them—of many in his constituency who oppose the prison. What I can say to him is that, as a Government, we have written a letter to the Ministry of Justice. We have sought urgent clarification in terms of a number of questions that we have asked. I've not yet seen a response, but the response to that letter will inform our further consideration in terms of how the land might be used.
Mae fy ffrind, yr Aelod dros Aberafan wedi bod yn eiriolwr cryf dros safbwyntiau—rwyf wedi eu gweld—llawer o bobl yn ei etholaeth sy'n gwrthwynebu'r carchar. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho yw ein bod ni, fel Llywodraeth, wedi ysgrifennu llythyr at y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Rydym ni wedi gofyn am eglurhad brys o ran nifer o gwestiynau yr ydym ni wedi eu gofyn. Nid wyf wedi gweld ymateb eto, ond bydd yr ymateb i'r llythyr hwnnw yn llywio ein hystyriaeth bellach o ran sut y gellid defnyddio'r tir.
First Minister, since the creation of the Ebbw Vale enterprise zone, £94.6 million has been spent to create, safeguard or assist just 390 jobs. Those are figures published by the Welsh Government. So, that's a cost of around £0.25 million per job. Given that the key plank of enterprise zones is job creation, these figures indicate to me that there's a huge level of investment that has not been good value for money. Can Wales afford another five years of investment on this kind of scale for the kind of return that I've highlighted?
Prif Weinidog, ers creu ardal fenter Glynebwy, gwariwyd £94.6 miliwn i greu, diogelu neu gynorthwyo dim ond 390 o swyddi. Ffigurau a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yw'r rhain. Felly, mae hynny'n gost o tua £0.25 miliwn fesul swydd. O gofio mai creu swyddi yw elfen allweddol ardaloedd menter, mae'r ffigurau hyn yn dangos i mi bod lefel enfawr o fuddsoddiad nad yw wedi bod yn werth da am arian. A all Cymru fforddio pum mlynedd arall o fuddsoddi ar y fath raddfa i gael y math o enillion yr wyf i wedi eu hamlygu?
Well, I have to say to the Member that enterprise zones take time to come to full fruition. A huge amount of investment has gone into the Ebbw Vale area. We see, of course, what has happened on the old steelworks site, we're seeing the dualling of the A465, which will help Ebbw Vale and the surrounding communities, and, of course, he will know that we are investing a substantial sum in developing a technology park in the area. The thing with enterprise zones is that they have to be judged in the long term rather than the short.
Wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod bod ardaloedd menter yn cymryd amser i ddwyn ffrwyth yn llawn. Gwnaed buddsoddiad aruthrol yn ardal Glynebwy. Rydym yn gweld, wrth gwrs, yr hyn sydd wedi digwydd ar safle'r hen waith dur, rydym ni'n gweld gwaith deuoli ar yr A465, a fydd yn helpu Glynebwy a'r cymunedau cyfagos, ac, wrth gwrs, bydd ef yn gwybod ein bod ni'n buddsoddi swm sylweddol mewn datblygu parc technoleg yn y ardal. Y peth gydag ardaloedd menter yw bod yn rhaid eu barnu yn y tymor hir yn hytrach na'r tymor byr.
Turning back to the Port Talbot waterfront enterprise zone, plainly, as David Rees has outlined, local people do not want a superprison on that site and, as the landowner, the Welsh Government can prevent it. So, the question people are asking is: 'What are you doing to stop the sale of this land to the Ministry of Justice?'
I ddychwelyd at ardal fenter Glannau Port Talbot, yn amlwg, fel y mae David Rees wedi ei amlinellu, nid yw pobl leol eisiau carchar mawr ar y safle hwnnw ac, fel y tirfeddiannwr, gall Llywodraeth Cymru ei atal. Felly, y cwestiwn y mae pobl yn ei ofyn yw: 'Beth ydych chi'n ei wneud i atal gwerthu'r tir hwn i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder?'
Well, I refer back to the answer I gave to the Member for Aberavon, and that is that we have written to the MoJ with a number of questions. I've not seen that response. The response to those questions will form a part of our future consideration. They revolve around what the plans are for the site in terms of the type of prison. They revolve around what the future then is for Swansea and Cardiff prisons. We've asked those questions, we are not in a position to proceed further with this until we get answers to those questions, and those answers must be satisfactory.
Wel, cyfeiriaf yn ôl at yr ateb a roddais i'r Aelod dros Aberafan, sef ein bod ni wedi ysgrifennu at y Weinyddiaeth Gyfiawnder gyda nifer o gwestiynau. Nid wyf wedi gweld yr ymateb hwnnw. Bydd yr ymateb i'r cwestiynau hynny yn rhan o'n hystyriaeth yn y dyfodol. Maen nhw'n seiliedig ar beth yw'r cynlluniau ar gyfer y safle o ran y math o garchar. Maen nhw'n seiliedig ar beth yw'r dyfodol wedyn i garchardai Abertawe a Chaerdydd. Rydym ni wedi gofyn y cwestiynau hynny, nid ydym mewn sefyllfa i fwrw ymlaen ymhellach â hyn tan y byddwn ni wedi cael atebion i'r cwestiynau hynny, ac mae'n rhaid i'r atebion hynny fod yn foddhaol.
First Minister, enterprise zones should be a fantastic way of regenerating some of Wales's most deprived regions, but the reality is somewhat different. Some of the zones are working well, attracting private investment and rejuvenating their local economy. Others are simply operating because of Government funding, and support a handful of jobs. First Minister, if the enterprise zones were truly successful, there wouldn't be the land available to build a prison in one of the zones. What does your Government plan to do differently to ensure that all enterprise zones attract private sector and infrastructure investment into their respective regions and create new jobs for local people?
Prif Weinidog, dylai ardaloedd menter fod yn ffordd wych o adfywio rhai o ranbarthau mwyaf difreintiedig Cymru, ond mae'r realiti braidd yn wahanol. Mae rhai o'r ardaloedd yn gweithio'n dda, gan ddenu buddsoddiad preifat ac adfywio eu heconomi leol. Mae eraill yn gweithredu oherwydd cyllid y Llywodraeth yn unig, ac yn cynnal llond llaw o swyddi. Prif Weinidog, pe byddai'r ardaloedd menter yn wirioneddol lwyddiannus, ni fyddai tir ar gael i adeiladu carchar yn unrhyw un o'r ardaloedd. Beth mae eich Llywodraeth yn bwriadu ei wneud yn wahanol i sicrhau bod yr holl ardaloedd menter yn denu buddsoddiad sector preifat a seilwaith i'w rhanbarthau perthnasol ac yn creu swyddi newydd i bobl leol?
Well, they do, but, of course, some will grow more quickly than others. There will be some parts of Wales that, because of their location and their geography, will find it easier than other enterprise zones. But that's what an enterprise zone is designed to do—to overcome some of those difficulties. As I said earlier on, we must judge enterprise zones on what they deliver in the longer term, because, of course, much investment is put into infrastructure, investment is often put in for training and it's through the development of that investment that we then see jobs being created in the longer term.
Wel, maen nhw'n gwneud hynny, ond, wrth gwrs, bydd rhai'n tyfu'n gyflymach nag eraill. Bydd rhai rhannau o Gymru sydd, oherwydd eu lleoliad a'u daearyddiaeth, yn ei chael yn haws nag ardaloedd menter eraill. Ond dyna'r hyn y mae ardal fenter wedi ei chynllunio i'w wneud—goresgyn rhai o'r anawsterau hynny. Fel y dywedais yn gynharach, mae'n rhaid i ni farnu ardaloedd menter ar yr hyn y maen nhw'n ei gyflawni yn y tymor hwy, oherwydd, wrth gwrs, gwneir llawer o fuddsoddiad mewn seilwaith, gwneir buddsoddiad mewn hyfforddiant yn aml a thrwy ddatblygu'r buddsoddiad hwnnw yr ydym ni'n gweld swyddi'n cael eu creu yn y tymor hwy wedyn.
Cwestiwn 5 [OAQ51260]—tynnwyd hwn yn ôl.
Cwestiwn 6, felly—Gareth Bennett.
Question 5 [OAQ51260] was withdrawn.
Question 6—Gareth Bennett.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i liniaru tagfeydd cynyddol ar draffyrdd a chefnffyrdd yng Nghanol De Cymru? OAQ51297
6. What steps is the Welsh Government taking to alleviate the increasing congestion on motorways and trunk roads in South Wales Central? OAQ51297
Well, if we follow the advice of his former party leader, it's reducing immigration that's the key to doing this. But tackling congestion is a priority focus of the Wales transport strategy and the national transport finance plan. We'll continue to work with Transport for Wales to advance our vision for delivering a transformational integrated transport system in Wales, providing high-quality, safe, affordable and sustainable transport for all.
Wel, os byddwn ni'n dilyn cyngor cyn-arweinydd ei blaid, lleihau mewnfudo sy'n allweddol i wneud hyn. Ond mae mynd i'r afael â thagfeydd yn bwyslais o flaenoriaeth yn strategaeth drafnidiaeth Cymru a'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol. Byddwn yn parhau i weithio gyda Thrafnidiaeth Cymru i hyrwyddo ein gweledigaeth ar gyfer darparu system drafnidiaeth integredig drawsnewidiol yng Nghymru, gan ddarparu trafnidiaeth o ansawdd uchel, diogel, fforddiadwy a chynaliadwy i bawb.
Thanks for the latter part of the answer. I agree that integrated transport is crucial.
One aspect I wanted to touch on was lack of roadside information. Many motorists have observed that on major roads in England there is often better information available on digital road signs than here in Wales, for instance estimated travel times to particular junctions, which can warn motorists of imminent congestion. Would you agree that more digital information could be made available and can the Welsh Government help to provide this?
Diolch am ran olaf yr ateb. Rwy'n cytuno bod trafnidiaeth integredig yn hollbwysig.
Un agwedd yr oeddwn i eisiau sôn amdani oedd diffyg gwybodaeth ar ymyl y ffordd. Mae llawer o fodurwyr wedi nodi bod gwell gwybodaeth ar gael yn aml ar ffyrdd mawr yn Lloegr ar arwyddion ffyrdd digidol nag yma yng Nghymru, er enghraifft amcangyfrif o amser teithio i gyffyrdd penodol, a all rybuddio gyrwyr am dagfeydd sydd o'u blaenau. A fyddech chi'n cytuno y gellid rhoi mwy o wybodaeth ddigidol ar gael ac a all Llywodraeth Cymru helpu i ddarparu hyn?
I'm aware of the signs that are seen in England, but I have to say they're not accurate, often. I've timed myself when I've seen those signs and they're—well, how can they be? Because they can't provide for what's ahead in the traffic, what might happen. Any number of things can interfere with the flow of traffic. That said, of course, we'll continue to keep under review what further information might be made available for drivers in order for their journeys to be made easier.
Rwy'n ymwybodol o'r arwyddion a welir yn Lloegr, ond mae'n rhaid i mi ddweud nad ydyn nhw'n gywir, yn aml. Rwyf i wedi amseru fy hun ar ôl gweld yr arwyddion hynny ac maen nhw—wel, sut gallan nhw fod? Oherwydd ni allan nhw ddarparu ar gyfer yr hyn sydd o'n blaenau yn y traffig, yr hyn a allai ddigwydd. Gall unrhyw nifer o bethau ymyrryd â llif traffig. Wedi dweud hynny, wrth gwrs, byddwn yn parhau i adolygu pa wybodaeth arall y gellid ei rhoi ar gael i yrwyr er mwyn gwneud eu teithiau'n haws.
First Minister, flexible working patterns could provide one key to alleviating pressure on our motorways and trunk roads at key times. What work has the Welsh Government done to speak to big employers about the benefits of flexible working?
Prif Weinidog, gallai patrymau gweithio hyblyg fod yn un ffordd allweddol o leddfu'r pwysau ar ein traffyrdd a'n cefnffyrdd ar adegau allweddol. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i siarad â chyflogwyr mawr am fanteision gweithio hyblyg?
This is something, of course, we want to ensure is very much part of working in the future. In terms of flexible working, I can say that we have funded travel plan co-ordinators who have worked with employers across Wales to encourage sustainable travel. The travel plan co-ordinators worked with organisations from a range of sectors, including local government, health, education, anchor companies and regionally important companies across Wales. They provided advice and support on the measures that could be adopted by business to reduce car journeys and promote sustainable travel through the implementation of travel plans. As part of those measures, advice was given as to how to promote active travel, car sharing, video-conferencing, homeworking and, of course, flexible working.
Mae hyn yn rhywbeth, wrth gwrs, yr ydym ni eisiau sicrhau ei fod yn rhan bwysig o weithio yn y dyfodol. O ran gweithio hyblyg, gallaf ddweud ein bod ni wedi ariannu cydgysylltwyr cynllun teithio sydd wedi gweithio gyda chyflogwyr ledled Cymru i annog teithio cynaliadwy. Gweithiodd y cydgysylltwyr cynllun teithio gyda sefydliadau o amrywiaeth o sectorau, gan gynnwys Llywodraeth Leol, iechyd, addysg, cwmnïau angori a chwmnïau o bwys rhanbarthol ledled Cymru. Darparwyd cyngor a chymorth ganddynt ar y mesurau y gallai busnesau eu mabwysiadu i leihau teithiau mewn car a hyrwyddo teithio cynaliadwy trwy weithredu cynlluniau teithio. Yn rhan o'r mesurau hynny, rhoddwyd cyngor ynghylch sut i hyrwyddo teithio llesol, rhannu ceir, fideo-gynadledda, gweithio gartref ac, wrth gwrs, gweithio hyblyg.
First Minister, I very much welcome the Welsh Government and Rhondda Cynon Taf council investment along areas such as the A4119. But no matter how much we invest in the roads there, they are becoming a congested noose around the Taff-Ely and the Rhondda area in terms of traffic. The only real solution has got to be the extension of the metro, as has been outlined, in respect of Beddau through to Llantrisant. I wonder, First Minister, if you can confirm that those plans still feature as part of the Government's metro plans in order to resolve that, particularly bearing in mind the extent of housing development in those areas.
Prif Weinidog, rwy'n croesawu'n fawr buddsoddiad Llywodraeth Cymru a chyngor Rhondda Cynon Taf ar hyd ardaloedd fel yr A4119. Ond ni waeth faint yr ydym ni'n ei fuddsoddi yn y ffyrdd yn y fan honno, maen nhw'n dal i ddod yn rhaff tagfeydd o amgylch ardal Taf-Elái a'r Rhondda o ran traffig. Mae'n rhaid mai'r unig wir ateb yw ymestyn y metro, fel yr amlinellwyd, o ran Beddau hyd at Lantrisant. Tybed, Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau bod y cynlluniau hynny yn dal yn rhan o gynlluniau metro'r Llywodraeth er mwyn datrys hynny, yn enwedig o gofio maint y datblygiadau tai yn yr ardaloedd hynny.
Yes, because the metro is designed to be expandable. Of course, the initial phase of the metro will look at what is already in place and the infrastructure that's already in place. I know there's a railway line. I don't know if it's entirely intact, actually, between the main line and with Beddau—I know the level crossing is still there. Indeed, yes, it's one of the issues that we will look at as the metro expands: how can we look at bringing services to areas where, previously, there was no equivalent service? What kind of service is appropriate for communities as they grow? How can we create the sort of sustainable travel we want to see through putting in place good-value and frequent alternatives? And of course, as far as his constituents are concerned in Beddau, looking at that in the longer term will be an important part of those plans.
Gallaf, oherwydd mae'r metro wedi ei gynllunio fel bod modd ei ymestyn. Wrth gwrs, bydd cam cychwynnol y metro yn ystyried yr hyn sydd eisoes ar gael a'r seilwaith sydd eisoes ar waith. Gwn fod rheilffordd ar gael. Nid wyf yn gwybod a yw'n gwbl gyflawn, a dweud y gwir, rhwng y brif reilffordd a chyda Beddau—gwn fod y groesfan yn dal yno. Yn wir, ydy, mae'n un o'r materion y byddwn ni'n eu hystyried wrth i'r metro ehangu: sut gallwn ni edrych ar ddod â gwasanaethau i ardaloedd lle nad oedd gwasanaeth cyfatebol yn y gorffennol? Pa fath o wasanaeth sy'n briodol ar gyfer cymunedau wrth iddyn nhw dyfu? Sut gallwn ni greu'r math o deithio cynaliadwy yr ydym ni eisiau ei weld trwy gynnig dewisiadau eraill sy'n cynnig gwerth am arian ac sy'n aml? Ac wrth gwrs, cyn belled ag y mae ei etholwyr yn y cwestiwn yn Beddau, bydd ystyried hynny yn y tymor hwy yn rhan bwysig o'r cynlluniau hynny.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ51296] yn ôl. Felly cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
Question 7 [OAQ51296] is withdrawn. Question 8, Llyr Gruffydd.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau i ddenu a chadw meddygon teulu yng Ngogledd Cymru? OAQ51264
8. Will the First Minister make a statement on plans to attract and retain GPs in North Wales? OAQ51264
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynyddu nifer y meddygon sy'n gweithio mewn meddygfeydd teulu ym mhob rhan o Gymru, gan gynnwys y gogledd.
The Welsh Government is committed to increasing the number of doctors working in general practice in all areas of Wales, including north Wales.
Rŷm ni'n gwybod, wrth gwrs, am y sefyllfa fel y mae hi. Mae hi wedi cael ei chodi'n gyson yn y Siambr hon gyda chi. Rydw i'n gwybod am hyd at saith practis yn ardal Wrecsam yn unig sydd o dan fygythiad o gau, ac mae yna nifer o rai eraill, wrth gwrs, mewn rhannau eraill o'r rhanbarth.
Nawr, un o'r trafferthion ymarferol sydd yn peri tramgwydd yw'r sefyllfa o safbwynt cost yswiriant indemnity i feddygon; mae yna gost o dros £10,000 o bosib. Nawr, yn amlwg, ni fyddwn i'n disgwyl iddyn nhw fod yn ddoctoriaid heb gael hynny, ond mae hi yn gallu bod yn broblem ymarferol iawn, er enghraifft drwy drio denu doctoriaid sydd wedi ymddeol yn ôl, efallai, i helpu mewn rhai ardaloedd penodol. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain wedi codi hyn yn gyson ac rŷm ni fel Aelodau Cynulliad, rydw i'n gwybod, wedi cael negeseuon clir i'r perwyl yna. A gaf i ofyn, felly, beth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud i drio mynd i'r afael â'r pwynt ymarferol penodol yna?
We know that the situation as it currently exists has been raised consistently with you in this Chamber, and I know of up to seven practices in the Wrexham area alone that are at threat of closure, and many others in other parts of the region are in the same position.
Now, one of the practical difficulties causing problems is the situation in terms of the cost of indemnity insurance for doctors—there’s a cost of over £10,000, possibly. Now, clearly, I wouldn’t expect them not to have that cover, but it can be a very practical problem, for example, in trying to attract retired doctors back to assist in certain areas. The British Medical Association has raised this regularly and we as Assembly Members, I know, have received clear messages to that end. Can I ask you, therefore, what the Government intends to do to try and tackle that practical problem?
Mae hwn yn bwynt sy'n hollbwysig. Fe fyddwn i'n meddwl bod yna gynydd wedi bod dros y blynyddoedd ynglŷn â chostau yswiriant. Felly, a gaf i ysgrifennu at yr Aelod er mwyn rhoi iddo fe y manylion y gallaf i eu rhoi iddo fe ynglŷn â thrafodaethau ynglŷn â hyn gyda Chymdeithas Feddygol Prydain?
This is a very important point. I would imagine that there has been an increase in the cost of indemnity insurance. Therefore, may I write to the Member to give him the details that I can give to him as regards discussions with the BMA on this?
Many of my own constituents have faced receiving letters through the post regarding their own local surgeries, particularly in the Colwyn Bay area, being vulnerable to changes. Indeed, some of the GPs have handed back their contracts to the local health board. Now, I know that the Welsh Government is working with health boards to try to overcome some of these challenges in the shorter term, but do you accept that one of the reasons we're facing a shortage of GPs is because of successive Welsh Governments having failed to train sufficient numbers in the past? And are you now confident that you have the systems in place to be able to attract the number of GPs that Wales will need, going forward?
Mae llawer o'm hetholwyr fy hun wedi wynebu derbyn llythyrau drwy'r post ynghylch eu meddygfeydd lleol eu hunain, yn enwedig yn ardal Bae Colwyn, sy'n agored i newidiadau. Yn wir, mae rhai o'r meddygon teulu wedi dychwelyd eu contractau i'r bwrdd iechyd lleol. Nawr, gwn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda byrddau iechyd i geisio goresgyn rhai o'r heriau hyn yn y tymor byrrach, ond a ydych chi'n derbyn mai un o'r rhesymau yr ydym ni'n wynebu prinder meddygon teulu yw oherwydd bod Llywodraethau Cymru olynol wedi methu â hyfforddi niferoedd digonol yn y gorffennol? Ac a ydych chi'n ffyddiog nawr bod gennych chi'r systemau ar waith i allu denu nifer y meddygon teulu y bydd eu hangen ar Gymru yn y dyfodol?
Yes, I am. The Cabinet Secretary will be making a statement shortly to Members on the definitive numbers recruited to the GP training scheme, but I understand this will show positive further recruitment, better than the initial fill rate of 91 per cent, which I think has been reported previously in this Chamber, and that will represent significant improvement in our Welsh GP training numbers.
Ydw, mi ydwyf. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud datganiad yn fuan i'r Aelodau ar y niferoedd pendant a recriwtiwyd i'r cynllun hyfforddi meddygon teulu, ond rwy'n deall y bydd hyn yn dangos recriwtio pellach cadarnhaol, sy'n well na'r gyfradd lenwi gychwynnol o 91 y cant, yr wyf yn credu sydd wedi cael ei hadrodd o'r blaen yn y Siambr hon, a bydd hynny'n cynrychioli gwelliant sylweddol i'n niferoedd hyfforddi meddygon teulu yng Nghymru.
9. A wnaiff y Prif Weinidog datganiad ynglŷn â gwaith paratoi ar gyfer y broses o wobrwyo masnachfraint Cymru a'r Gororau? OAQ51291
9. Will the First Minister make a statement on preparatory work for the process of awarding the Wales and Borders franchise? OAQ51291
A gaf i gyfeirio'r Aelod at y datganiad pellach a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar 6 Tachwedd ynghylch caffael gwasanaeth trenau Cymru a'r gororau?
May I refer the Member to the further statement issued by the Cabinet Secretary for Economy and Transport on 6 November regarding the Wales and borders rail service procurement?
Diolch i'r Prif Weinidog. Rydw i wedi darllen y datganiad hwnnw, wrth gwrs, a oedd yn cael ei ryddhau yn sgil y ffaith bod Trenau Arriva Cymru wedi tynnu mas o'r broses masnachfreintiau, fel petai. O ddarllen drwy'r llinellau a'r adroddiadau o gwmpas hynny, mae hynny yn troi o gwmpas bod Arriva wedi penderfynu nad oes gwerth masnachol bellach yn y fasnachfraint, gan gynnwys, wrth gwrs, y metro ac adeiladu ar y metro. Mae hynny, yn ei dro, yn adlewyrchu'r ffaith bod, o hyd, ddibyniaeth ar sybsidi o San Steffan, a'r cyfrifoldeb yn cael ei drosglwyddo ar San Steffan, gan nad yw'r broses yma wedi'i chwblhau gan eich Llywodraeth chi. Felly, beth ydych chi'n gallu ei ddweud heddiw sy'n rhoi sicrwydd i deithwyr yng Nghymru, a hefyd y staff ar drenau Arriva yng Nghymru, bod y swyddi yn parhau, bod y gwasanaethau yn parhau, ac na fydd unrhyw broblem yn darparu'r fasnachfraint yma fel rydych chi wedi addo?
I thank the First Minister. I have read that statement, of course, which was released as a result of the fact that Arriva Trains Wales had withdrawn from the franchise process. Now, reading between the lines and the reports around that, that turns around the fact that Arriva had decided that there was no commercial value now in that franchise, including, of course, the metro and building upon the metro. That, in turn, reflects the fact that there is still reliance on the subsidy from Westminster, and the responsibility being transferred onto Westminster, because this process hasn’t yet been completed by your Government. So, what can you tell us today that can give passengers in Wales an assurance, as well as the staff of Arriva Trains Wales, that those jobs will remain in place, that the services will remain in place and that there won’t be any problems in providing this franchise as you have pledged?
Wel, yn gyntaf, wrth gwrs, mae yna faterion rydym ni'n gorfod eu trafod gyda'r Adran Drafnidiaeth yn Llundain. Nid oes problem nawr, hyd y gwn i, ynglŷn â symud ymlaen gyda’r broses. Nid yw’n rhywbeth anarferol i gwmni dynnu mas. Mae hynny yn digwydd, ac, wrth gwrs, rydym yn gwybod bod cwmnïau yn dal i fod yn rhan o’r broses.
A gaf i ddweud taw beth y byddwn i wedi hoffi ei weld yw sefyllfa lle byddai'r cyllid wedi ei drosglwyddo, o leiaf sefyllfa lle y byddem yn gallu cyfeirio neu gyfarwyddo Network Rail—nid yw hynny wedi cael ei roi inni—ac, wrth gwrs, y cyfle i redeg y franchise fel corff arm’s length yn y sector gyhoeddus, sy'n rhywbeth sydd wrth gwrs ar gael i'r Alban ond sydd ddim wedi cael ei roi i Gymru—rhywbeth yr ydym ni’n hollol ddig amdano? Felly, nid oes rheswm nawr pam na ddylai hwn gael ei symud ymlaen, ac, wrth gwrs, mae hynny’n rhywbeth yr ydym ni'n moyn ei sicrhau er mwyn sicrhau cael gweld gwasanaeth gwell i bobl Cymru.
First of all, of course, there are issues to be discussed with the Department of Transport in London. There is no big problem, as far as I know, with regard to proceeding with the process. It's not unusual for a company to withdraw, and, of course, we know that there are companies that are still part of that process.
May I say that what we would have preferred to see is a situation where the finance and the funding would have been transferred, and that we could then direct Network Rail—but, of course, that hasn't been given to us—and that we would be given an opportunity to run the franchise as an arm's-length body in the public sector, which is something that has been made available to Scotland but has not been gifted to us, and we are completely angry about that? So, there is no reason now why this should not proceed, and, of course, it's something we want to ensure in order to see a better service for the people of Wales.
First Minister, you're quite right to say that the decision of Arriva to drop out of the bidding process and the franchise process does happen. We shouldn't get too worked up about a bidder deciding that it's not for them. At what point, however, did you know that they were dropping out? Was it sudden? Did they give advance warning? I'm wondering: did the Welsh Government receive any feedback from the company and the staff involved that would be beneficial now, moving forward with the rest of the process? Because, clearly, if other franchised businesses were to drop out as well, then we could end up in quite a tricky situation down the line, so to speak.
Prif Weinidog, rydych chi'n gwbl gywir i ddweud bod penderfyniad Arriva i adael y broses ymgeisio a'r broses fasnachfraint yn digwydd. Ni ddylem gynhyrfu'n ormodol am gynigydd yn penderfynu nad yw'n addas iddo fe. Fodd bynnag, pryd oeddech chi'n gwybod eu bod nhw'n tynnu'n ôl? A oedd hwn yn benderfyniad sydyn? A roddwyd rhybudd ymlaen llaw ganddynt? Rwy'n meddwl tybed: a dderbyniodd Llywodraeth Cymru unrhyw adborth gan y cwmni a'r staff dan sylw a fyddai o fudd nawr, wrth symud ymlaen â gweddill y broses? Oherwydd, yn amlwg, pe byddai busnesau masnachfraint eraill yn tynnu'n ôl hefyd, yna gallem ni ganfod ein hunain mewn sefyllfa anodd yn ddiweddarach i lawr y lein, fel petai.
Could I write to the Member with the exact data on which Arriva Trains Wales notified Transport Wales on that basis? As I say, it's not uncommon for bidders for major projects to withdraw during the tender process. Arriva made clear that they've done this for their own commercial reasons, and I will share what I can with the Member in terms of information surrounding Arriva's decision. What I can—there will be some issues, obviously, that I can't disclose, I suspect for commercial reasons.
A gaf i ysgrifennu at yr Aelod gyda'r union ddata y gwnaeth Trenau Arriva Cymru hysbysu Trafnidiaeth Cymru ar y sail honno? Fel y dywedaf, nid yw'n anghyffredin i gynigwyr ar gyfer prosiectau mawr dynnu'n ôl yn ystod y broses dendro. Gwnaeth Arriva hi'n eglur eu bod wedi gwneud hyn am eu rhesymau masnachol eu hunain, a byddaf yn rhannu'r hyn y gallaf gyda'r Aelod o ran gwybodaeth ynghylch penderfyniad Arriva. Yr hyn y gallaf—bydd rhai materion, yn amlwg, na allaf eu datgelu, am resymau masnachol rwy'n amau.
Ychydig wythnosau yn ôl, fe ddaeth i’r amlwg na fydd trenau newydd gwasanaeth Great Western Railway, sydd yn gwasanaethu de Cymru, yn cynnwys unrhyw arwyddion na chyhoeddiadau yn y Gymraeg. Fel y disgwyl, roedd yna nifer o gwynion i’r cwmni gan deithwyr, yn dilyn y newyddion yma, yn condemnio’r penderfyniad, gan gynnwys, gyda llaw, gan gyn-Weinidog y Gymraeg, Alun Davies. Esgus y cwmni oedd bod y trenau hyn yn gwasanaethu ardaloedd yn Lloegr hefyd, ac felly na fuasai defnyddio arwyddion a gwneud cyhoeddiadau dwyieithog yn addas. Yn ddiddorol, mae rhai teithwyr yn Lloegr wedi mynegi cefnogaeth i gael y Gymraeg yn Lloegr, gan sôn am eu profiadau nhw’n teithio o un wlad i’r llall yn Ewrop a chlywed yr iaith yn newid yn gyson. Mae sicrhau arwyddion a chyhoeddiadau dwyieithog ar drenau yng Nghymru yn fater o barch sylfaenol i’r Gymraeg. Felly, a fedrwch chi ymrwymo i sicrhau y bydd safonau iaith yn cael eu cyflwyno gan y Llywodraeth yn y sector drafnidiaeth—safonau sydd wedi bod ar ddesg y Llywodraeth ers bron i flwyddyn, yn anffodus—ac felly mi fyddai cwmnïau fel Great Western Railway yn gallu cynnig gwasanaethau a’r parch y mae siaradwyr Cymraeg yn eu haeddu?
A few weeks ago, it became apparent that new trains of the Great Western Railway service, which serve south Wales, won't include any bilingual signage or announcements. As expected, there were a number of complaints made to the company by passengers, following this news, condemning the decision taken, including by the former Welsh language Minister, Alun Davies. Now, the company's excuse was that these trains serve areas of England as well as Wales, and therefore using bilingual signage and making bilingual announcements wouldn't be appropriate. Interestingly, some passengers in England have expressed support to having Welsh services in England, talking about their experiences of travelling from one country to another in Europe and hearing the language change regularly. Ensuring bilingual signage and announcements on trains is a matter of fundamental respect for the Welsh language. So, can you commit to ensuring that language standards will be introduced by the Government in the transport sector—standards that have been on the Government's desk for almost a year, unfortunately—and therefore that companies such as GWR would be able to provide services and the respect that Welsh speakers deserve?
A gaf i ofyn, felly, i’r Gweinidog i ysgrifennu atoch chi ynglŷn â hynny?FootnoteLink Maen nhw’n gallu rhoi’r gwasanaeth nawr, wrth gwrs. Mae’r stori wedi cael ei dweud nad yw, mewn rhyw ffordd, yn bosib iddyn nhw ei wneud e—mae e’n hollol bosib iddyn nhw ei wneud e, ac fe ddylen nhw, yn fy marn i. Mae Arriva, wrth gwrs, dros y blynyddoedd, wedi defnyddio’r Gymraeg ar eu trenau nhw er bod y trenau’n mynd i mewn i Loegr; nid ydyn nhw’n newid yr arwyddion ar y trên, yn gorfforol, o achos y ffaith eu bod nhw’n mynd i mewn i Loegr. Felly, na, nid oes rheswm pam na ddylai Great Western Railway ddefnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg. Rwy’n credu ei bod yn iawn i ddweud y byddai pobl yn parchu’r ffaith bod y Gymraeg yn cael ei defnyddio, a byddai diddordeb mawr gan bobl yn Lloegr i glywed yr iaith.
May I ask the Minister, therefore, to write to you about this issue?FootnoteLink They're able to offer the service now, of course. It seems that the story has been told in a way that suggests that this isn't possible at present, but it would of course be possible, and they should, in my view. Arriva have used the Welsh language on their trains although their trains travel through England; they don't physically change the language on the signage as they travel through England. So, there is no reason whatsoever why Great Western Railway shouldn't use both Welsh and English. I think that it's right to say that people would respect the fact that both languages are used, and that people in England would be very interested to see it.
10. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau mai polisi Llywodraeth Cymru yw peidio â chaniatáu unrhyw ddatblygiadau cloddio glo brig newydd yng Nghymru? OAQ51261
10. Will the First Minister confirm that it is the policy of the Welsh Government not to allow any new opencast developments in Wales? OAQ51261
We will be consulting early next year on amendments to 'Planning Policy Wales' to prevent new opencast developments in Wales.
Byddwn yn ymgynghori ddechrau'r flwyddyn nesaf ar welliannau i 'Polisi Cynllunio Cymru' i atal datblygiadau glo brig newydd yng Nghymru.
I thank the First Minister for that confirmation because, First Minister, we've seen a number of instances where companies involved in the opencast industry have failed to honour their obligation to reinstate sites, either partially or wholly, once activities have ceased. It seems incredible, then, that the company previously owning Ffos-y-fran opencast in Merthyr has been allowed to rescind its guarantee of some £15 million by Merthyr Tydfil County Borough Council. The council instituted, in its place, an escrow account, which the owners will be expected to pay into, thus effectively swapping a guaranteed sum of money to one dependent on the efficacy of the new company. Is the First Minister able to shed any light on what seems to be an extraordinary decision?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am y cadarnhad yna oherwydd, Prif Weinidog, rydym ni wedi gweld nifer o achosion lle mae cwmnïau yn y diwydiant glo brig wedi methu ag anrhydeddu eu rhwymedigaeth i adfer safleoedd, naill ai'n rhannol neu'n gyfan gwbl, ar ôl i weithgareddau ddod i ben. Mae'n ymddangos yn anhygoel, felly, y caniatawyd i'r cwmni a oedd yn berchen yn flaenorol ar safle glo brig Ffos-y-frân ym Merthyr i ddileu ei warant o tua £15 miliwn gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful. Yn ei le, sefydlodd y Cyngor gyfrif ysgrow, y bydd disgwyl i'r perchnogion dalu i mewn iddo, gan gyfnewid i bob pwrpas swm o arian pendant am un sy'n dibynnu ar effeithiolrwydd y cwmni newydd. A all y Prif Weinidog daflu unrhyw oleuni ar yr hyn sy'n ymddangos fel penderfyniad rhyfeddol?
I can't. It's a matter for Merthyr council, of course. They have the responsibility for enforcement of planning. I have seen—not Ffos-y-fran—but I have seen incidences elsewhere, where opencast mining has finished, and still sites have not yet been restored. That is because, to my mind, of an issue with the bonds that companies were required to produce in the days when coal was privatised. There was, if I understand it, a limit placed on the bonds they were required to place, and those bonds are not sufficient to cover the restoration of the land in some cases. That is a historic problem, but it's a matter for Merthyr council to explain. I'm not aware of the circumstances why it is that they've taken the decision that they have.
Na allaf. Mae'n fater i Gyngor Merthyr, wrth gwrs. Nhw sydd â'r cyfrifoldeb am orfodi cynllunio. Rwyf i wedi gweld—nid Ffos-y-frân—ond rwyf i wedi gweld achosion mewn mannau eraill, lle mae cloddio glo brig wedi gorffen, a safleoedd yn dal i fod heb eu hadfer. Mae hynny oherwydd, yn fy marn i, problem gyda'r bondiau yr oedd yn ofynnol i gwmnïau eu cynhyrchu yn y dyddiau pan breifateiddiwyd glo. Gosodwyd cyfyngiad, os rwy'n deall yn iawn, ar y bondiau yr oedd yn ofynnol iddyn nhw eu gosod, ac nid yw'r bondiau hynny'n ddigonol i dalu am adfer y tir mewn rhai achosion. Mae honno'n broblem hanesyddol, ond mater i Gyngor Merthyr yw esbonio. Nid wyf yn ymwybodol o'r amgylchiadau o ran pam maen nhw wedi gwneud y penderfyniad y maen nhw wedi'i wneud.
11. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y Papur Gwyn ynghylch Bil arfaethedig y Gymraeg? OAQ51300
11. Will the First Minister make a statement on the White Paper on the proposed Welsh language Bill? OAQ51300
Daeth yr ymgynghoriad ar ein Papur Gwyn a oedd yn amlinellu'r cynigion ar gyfer Bil y Gymraeg i ben ar ddiwedd y mis diwethaf. Rydym ni nawr yn dadansoddi'r ymatebion ar hyn o bryd, ac fe fyddwn yn gwneud datganiad pellach yn y man.
The consultation on our White Paper that outlined our proposals for a Welsh language Bill ended on 31 October. We are currently analysing the responses and we will make a further statement in due course.
Brif Weinidog, mae nifer o fudiadau wedi cysylltu gyda fi er mwyn datgan pryder am eich bwriad i ddiddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg a gwanhau hawliau sylfaenol siaradwyr Cymraeg. Ond, yn anffodus, mae eich Llywodraeth chi wedi cyhuddo'r mudiadau iaith o fod yn rhy geidwadol. Mae grwpiau fel mentrau iaith a'r Mudiad Meithrin yn gwneud llawer i helpu'r iaith. Yn dilyn pryderon gan nifer o fudiadau ac arbenigwyr yn y maes hwn, ydy hi'n amser i chi ailystyried y penderfyniad i ddiddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg?
First Minister, many organisations have been in touch with me in order to express concerns about your intention to abolish the role of the Welsh Language Commissioner and to weaken the fundamental rights of Welsh speakers. But, unfortunately, your Government has accused the language organisations of being too conservative. Groups such as the mentrau iaith and Mudiad Meithrin do a great deal to assist the language. Given the concerns expressed by many organisations and specialists in this area, is it now time for you to reconsider the decision to abolish the role of Welsh Language Commissioner?
Rydym ni wedi ymgynghori ar y Bil ei hunan. Rydym ni nawr, wrth gwrs, yn mynd i edrych ar yr ymatebion sydd wedi dod mewn. Mae'n hollbwysig bod y materion hynny yn cael ystyriaeth fanwl. Nod y Llywodraeth yw gwella'r sefyllfa a chryfhau yr hawliau sydd ar gael gan siaradwyr er mwyn sicrhau ein bod ni'n gallu cyrraedd y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Ac felly beth rydym ni'n ei wneud nawr yw ystyried beth mae mudiadau a chyrff eraill wedi dweud er mwyn gweld fel yn gwmws gallwn ni ddeall eu concerns nhw.
We’ve naturally consulted on the Bill itself and we’re now going to analyse the responses that we’ve received. It’s vitally important that they are considered in detail. The aim of the Government is to improve the situation and reinforce and strengthen the rights available to speakers to ensure that we can attain the target of 1 million Welsh speakers by 2050. And so what we’re now doing is considering the views of organisations and other bodies to see whether we can understand their concerns.
Just on that point of consideration, I wonder if you can tell us whether, in examining the case for the new body to replace the language commissioner, the Government, as it says in the White Paper, needs to consider carefully how any staff might be affected and whether there will be transfers of staff. So, can you tell me whether officials have already scoped the likely cost of the Transfer of Undertakings (Protection of Employment) Regulations 1981, observing changing pension and employment rights, and, specifically, the costs associated with managing individuals' data protection in line with the new regulation, and concluded that that kind of change is actually worth the money at all?
Dim ond ar y pwynt hwnnw o ystyriaeth, tybed a allwch chi ddweud wrthym, wrth archwilio'r achos o blaid corff newydd i ddisodli Comisiynydd y Gymraeg, a oes angen i'r Llywodraeth, fel y mae'n ei ddweud yn y Papur Gwyn, ystyried yn ofalus sut y gallai unrhyw staff gael eu heffeithio a pha un a fydd trosglwyddiadau staff. Felly, a allwch chi ddweud wrthyf a yw swyddogion eisoes wedi cwmpasu cost debygol Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981, gan barchu hawliau pensiwn a chyflogaeth sy'n newid, ac, yn benodol, y costau sy'n gysylltiedig â rheoli diogelu data unigolion yn unol â'r rheoliad newydd, a dod i'r casgliad bod y math hwnnw o newid mewn gwirionedd werth yr arian o gwbl?
Well, first of all, can I give staff assurances that, of course, when there is change, we want to make sure that they have TUPE'd over, as the phrase has it, and that we are in a situation where people can get an understanding of their situation as soon as possible, and, of course, get comfort as soon as possible. Any regulatory assessment of the Bill will follow the normal process, and Members will have the opportunity to scrutinise that.
Wel, yn gyntaf oll, a gaf i roi sicrwydd i'r staff, wrth gwrs, pan fo newid, ein bod ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod wedi TUPE'io drosodd, fel y mae'r ymadrodd yn ei nodi, a'n bod ni mewn sefyllfa lle gall pobl gael dealltwriaeth o'u sefyllfa cyn gynted â phosibl, ac, wrth gwrs, cael cysur cyn gynted â phosibl. Bydd unrhyw asesiad rheoleiddiol o'r Bil yn dilyn y broses arferol, a bydd Aelodau yn cael cyfle i graffu ar hwnnw.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy'n galw ar arweinydd y Tŷ—Julie James.
The next item on our agenda is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house—Julie James.
Diolch, Llywydd. Not surprisingly, multiple changes have been made to this week's business. The debates on the regulated services regulations and the Children's Commissioner for Wales 2016-17 annual report, which were due to have been held last Tuesday, will take place this afternoon. The debates on the Official Statistics (Wales) Order 2017 and tackling substance misuse have been postponed until next week. I've also postponed the Stage 3 debate on the abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill until 28 November. Questions tabled for answer last week by the education, health and social services secretaries will be taken tomorrow, and questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport and the Counsel General will move to next week.
Finally, Business Committee has agreed that the Member debate and short debate postponed from last week will take place tomorrow, with the Welsh Conservative debate and the committee debate on digital infrastructure being postponed until next Wednesday.
Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid yw'n syndod bod newidiadau lluosog wedi'u gwneud i fusnes yr wythnos hon. Bydd y dadleuon ar y rheoliadau gwasanaethau a reoleiddir ac adroddiad blynyddol 2016-17 Comisiynydd Plant Cymru, a oedd i fod i gael eu cynnal ddydd Mawrth diwethaf, yn cael eu cynnal y prynhawn yma. Mae'r dadleuon ar Orchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) 2017 a mynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau wedi eu gohirio tan yr wythnos nesaf. Rwyf hefyd wedi gohirio'r ddadl Cyfnod 3 ar diddymu'r Bil Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) tan 28 Tachwedd. Bydd cwestiynau a gyflwynwyd ar gyfer eu hateb yr wythnos diwethaf gan yr ysgrifenyddion addysg, iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn cael eu derbyn yfory, a bydd cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth a'r Cwnsler Cyffredinol yn symud i'r wythnos nesaf.
Yn olaf, mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y bydd y ddadl Aelodau a'r ddadl fer a ohiriwyd o'r wythnos diwethaf yn cael eu cynnal yfory, gyda dadl y Ceidwadwyr Cymreig a dadl y pwyllgor ar seilwaith digidol yn cael eu gohirio tan ddydd Mercher nesaf.
Dangosir busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I start by congratulating Julie James on her appointment as Leader of the House and Chief Whip? And can I say how delighted I am to have had the first opportunity since I was elected to this Assembly in 1999 to actually ask a question? So, I was determined I was going to get straight off the mark.
Can I ask you, leader of the house, if you could respond to the latest Trussell Trust figures that show an increase of 13 per cent in the use of foodbanks between April and September of this year—2017—compared with the same period last year? The Vale of Glamorgan foodbank has reported on the plight of a mother they helped recently, with five children, and no food left on a Friday. The Department for Work and Pensions said they couldn't help until the following week. Can we have an update from the Welsh Government on representations being made to stall the roll-out of universal credit, given that foodbanks in areas of full universal credit roll-out have seen a 30 per cent average increase in demand?
A gaf i ddechrau drwy longyfarch Julie James ar gael ei phenodi'n Arweinydd y Tŷ a Phrif Chwip? Ac a gaf i ddweud pa mor falch yr wyf i o gael y cyfle cyntaf ers i mi gael fy ethol i'r Cynulliad hwn ym 1999, i ofyn cwestiwn mewn gwirionedd? Felly, roeddwn i'n benderfynol fy mod i'n mynd i fynd ati ar unwaith.
A gaf i ofyn ichi, Arweinydd y Tŷ, os gallech chi ymateb i ffigurau diweddaraf Ymddiriedolaeth Trussell, sy'n dangos cynnydd o 13 y cant yn y defnydd o fanciau bwyd rhwng mis Ebrill a mis Medi eleni—2017—o'i gymharu â'r un cyfnod y llynedd? Mae'r banc bwyd ym Mro Morgannwg wedi sôn am sefyllfa druenus mam yr oedden nhw wedi ei helpu'n ddiweddar, a chanddi bump o blant, a dim bwyd ar ôl ar ddydd Gwener. Dywedodd yr adran Gwaith a Phensiynau na allen nhw helpu tan yr wythnos ganlynol. A allwn ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru ar y sylwadau sy'n cael eu gwneud i ohirio cyflwyno'r credyd cynhwysol, o gofio bod y banciau bwyd mewn ardaloedd y mae credyd cynhwysol wedi'i gyflwyno'n llawn, wedi gweld cynnydd cyfartalog o 30 y cant yn y galw?
Well, can I say how delighted I am to have received my first question from my predecessor in post, who has an enormous set of shoes for me to step into? And can I also say how incredibly grateful I am for all of the advice and support she's given me over the years, and, indeed, over the last two weeks, which has been a real help, in what's been a very difficult time for absolutely everybody, including the family of Carl Sargeant?
In terms of the Trussell Trust figures, I absolutely recognise the extremely important issue that the Member raises. In areas of universal credit roll-out, we are seeing real increases in people struggling, and we really do call on the UK Government to look again at the six-week delay that can sometimes take place. Indeed, I've seen eight weeks' delay as well in people accessing the money that they are entitled to. And I don't know how people are expected to manage without that money going through, and we really do urge the UK Government to look again at that.
Following the Plenary debate on the UK Government's welfare reforms and universal credit, the Minister for housing and regeneration did write to the UK Government to express the concerns of the Assembly, and to call for a halt to the roll-out of universal credit. I'm sure the new Minister, when she's got into her portfolio, will do something very similar.
Analysis for the Welsh Government by the Institute for Fiscal Studies shows that households in Wales will lose around £460 a year, or 1.6 per cent of their net income, on average, if all of the tax and benefit reforms that were planned to be introduced by the previous UK Government, between 2015-16 and 2019-20, are actually implemented. So, we very much hope the Chancellor will have a change of heart in that regard.
We know that lower income families, especially those with children, will lose considerably more on average—around 12 per cent, in fact, of their net income. And large families are, of course, particularly hard hit, losing around £7,750 a year, or 20 per cent of net income on average. And this is an absolute shame in a country as rich as ours, and we certainly do urge the UK Government to rethink its welfare strategies.
In the meantime, of course, we are putting in all of the assistance we can. We're continuing our discretionary relief where possible, our council tax reduction scheme helps, our Families First and Flying Start programmes are very helpful, the pupil development grant, of course, supports our schools in assisting children from families who are particularly hard hit, and we are very proud indeed of our campaign to stop hunger during the school holidays, which we supported last year, and I know many Members in the Chamber supported personally.
Wel, a gaf i ddweud pa mor falch yr wyf i fy mod i wedi cael fy nghwestiwn cyntaf gan fy rhagflaenydd yn y swydd, sydd yn esiampl wych i mi ei dilyn? A gaf i ddweud hefyd, pa mor hynod ddiolchgar yr wyf i am yr holl gyngor a chefnogaeth y mae hi wedi ei roi i mi ar hyd y blynyddoedd, ac, yn wir, dros y pythefnos diwethaf, sydd wedi bod o wir gymorth, ar adeg sydd wedi bod yn gyfnod anodd iawn i bawb, gan gynnwys teulu Carl Sargeant?
O ran ffigurau Ymddiriedolaeth Trussell, rwyf yn llwyr gydnabod y mater hynod bwysig y mae'r Aelod yn ei godi. Mewn ardaloedd lle y mae credyd cynhwysol wedi ei gyflwyno, rydym ni'n gweld cynnydd gwirioneddol o ran bod pobl mewn trafferthion, ac rydym ni wir yn galw ar Lywodraeth y DU i ailedrych ar yr oedi o chwe wythnos sy'n gallu digwydd weithiau. Mewn gwirionedd, rwyf wedi gweld wyth wythnos o oedi hefyd, o ran pobl yn cael gafael ar yr arian y mae ganddyn nhw'r hawl iddo. Ac wn i ddim sut y mae disgwyl i bobl ymdopi heb gael yr arian yna ac rydym ni wir yn annog Llywodraeth y DU i edrych ar hynny eto.
Yn dilyn y ddadl Cyfarfod Llawn ar ddiwygiadau lles a chredyd cynhwysol Llywodraeth y DU, fe ysgrifennodd y Gweinidog Tai ac Adfywio at Lywodraeth y DU i fynegi pryderon y Cynulliad, ac i alw am roi'r gorau i gyflwyno'r credyd cynhwysol. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog newydd, pan fydd hi wedi dechrau ar ei phortffolio, yn gwneud rhywbeth tebyg iawn.
Mae'r dadansoddiad gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar ran Llywodraeth Cymru yn dangos y bydd aelwydydd yng Nghymru yn colli tua £460 y flwyddyn, neu 1.6 y cant o'u hincwm net, ar gyfartaledd, os bydd yr holl ddiwygiadau trethi a budd-daliadau a gynlluniwyd i gael eu cyflwyno gan Lywodraeth flaenorol y DU, rhwng 2015-16 a 2019-20, yn cael eu gweithredu mewn gwirionedd. Felly, rydym yn mawr obeithio y bydd y Canghellor yn newid ei feddwl ynglŷn â hynny.
Gwyddom y bydd teuluoedd incwm is, yn enwedig y rhai hynny sydd â phlant, yn colli cryn dipyn yn fwy ar gyfartaledd—tua 12 y cant, mewn gwirionedd, o'u hincwm net. Ac mae teuluoedd mawr, wrth gwrs, yn cael eu heffeithio'n arbennig o ddifrifol, gan golli oddeutu £7,750 flwyddyn, neu 20 y cant o'u hincwm net ar gyfartaledd. Ac mae hyn yn gwbl gywilyddus mewn gwlad mor gyfoethog â'n gwlad ni, ac yn sicr, rydym ni'n annog Llywodraeth y DU i ailystyried ei strategaethau lles.
Yn y cyfamser, wrth gwrs, rydym ni'n darparu pob cymorth y gallwn ni. Rydym yn parhau i ddarparu rhyddhad yn ôl disgresiwn lle bo modd, mae ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn helpu, mae ein rhaglenni Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau'n Deg o gymorth mawr, mae'r grant datblygu disgyblion, wrth gwrs, yn cynorthwyo ein hysgolion i helpu plant o deuluoedd sydd yn cael eu heffeithio'n arbennig o wael, ac yn wir rydym yn falch iawn o'n hymgyrch i atal newyn yn ystod gwyliau'r ysgol, y gwnaethom ei gefnogi y llynedd, ac y gwn bod llawer o'r Aelodau yn y Siambr wedi'i gefnogi'r bersonol hefyd.
I also congratulate the Minister for her new role as the leader of the house, and I'm sure she'll do the better job—or exactly the same—as the predecessor did.
May I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Economy and Transport on the delay in dualling the eastern section of the A465 Heads of the Valleys road in my region? The Cabinet Secretary has ordered a review of this £220 million project, and concerns have been shown that it is over budget and behind schedule. Meanwhile, local businesses are suffering because of this delay, and some have expressed concern about their future viability, and businesses are really concerned about this delay, and all this nonsense going on there.
May I ask for an urgent statement on this matter, which potentially could have a devastating effect on the economy in my region, please?
Rwyf yn llongyfarch y Gweinidog hefyd ar ei swydd newydd o fod yn arweinydd y tŷ, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n gwneud y gwaith yn well—neu'r union yr un fath—â'i rhagflaenydd.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â'r oedi o ran gwneud y rhan ddwyreiniol o ffordd Blaenau'r Cymoedd, yr A465, yn ffordd ddeuol yn fy rhanbarth i? Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gorchymyn adolygiad o'r prosiect hwn sydd werth £220 miliwn, ac mae pryderon wedi eu mynegi ei fod yn mynd i gostio mwy na'r gyllideb ac y bydd yn hwyr. Yn y cyfamser, mae busnesau lleol yn dioddef o ganlyniad i'r oedi hwn, ac mae rhai wedi mynegi pryder ynghylch eu hyfywedd yn y dyfodol, ac mae busnesau yn pryderu'n fawr am yr oedi hwn, a'r holl lol sy'n mynd ymlaen yn y fan yna.
A gaf i ofyn am ddatganiad brys ar y mater hwn, a allai gael effaith drychinebus ar yr economi yn fy rhanbarth i, os gwelwch yn dda?
Well, thank you for that very important question and your kind remarks at the beginning. The Cabinet Secretary has released a written statement on progress quite recently, but I will ask him to look again at the issue in the light of your remarks.
Wel, diolch i chi am y cwestiwn pwysig iawn yna ac am eich sylwadau caredig ar y dechrau. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi rhyddhau datganiad ysgrifenedig ar y cynnydd yn gymharol ddiweddar, ond byddaf yn gofyn iddo edrych eto ar y mater hwn yng ngoleuni eich sylwadau chi.
Hoffwn i hefyd groesawu Julie James i'w rôl newydd a'i llongyfarch hi ar ei phenodiad a hefyd diolch i Jane Hutt am y ffordd y mae hi wedi delio â phob plaid yn y Siambr yma dros nifer fawr o flynyddoedd ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y traddodiad yna yn parhau.
Mae gennyf gwpwl o gwestiynau i'w gofyn i Julie James. Yn gyntaf oll, rwy'n sylwi, yn wahanol i'ch rhagflaenydd, mae gennych ddyletswyddau eraill fel arweinydd y tŷ, o gwmpas seilwaith a thrais yn erbyn menywod, ac ati. Byddwn yn leicio gwybod ym mha ffordd y bydd Aelodau'r Cynulliad yn gallu gofyn cwestiynau i chi yn rhinwedd y cyfrifoldebau gweinidogol yma yn hytrach nag yn rhinwedd eich cyfrifoldebau fel arweinydd y tŷ. Byddwn yn leicio i chi gadarnhau sut mae hynny'n mynd i ddigwydd.
Yn ail, hoffwn i wybod a yw e'n fwriad gan y Llywodraeth, heddiw, i gyhoeddi datganiad ynglŷn â gwasanaethau plant Cyngor Sir Powys. Heddiw yw'r ugeinfed diwrnod ar ôl i'r ymchwiliad gael ei wneud gan Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru. Maen nhw i fod i gyhoeddi eu cynllun gwella heddiw ac mae hynny wedi cael ei gadarnhau i mi gan yr arolygiaeth ddoe. Nid wyf i wedi gweld dim byd yn cael ei gyhoeddi eto. Byddwn yn leicio gwybod a ydy'r Llywodraeth wedi derbyn unrhyw gynllun gwella erbyn hyn ac a fydd y Llywodraeth yn gwneud datganiad gerbron y Cynulliad neu yn ysgrifenedig ar y cynllun, er mwyn inni ddeall a ydy e'n ddigon da, a oes modd inni ei wella e, ac a ydy'r Llywodraeth yn mynd i gymryd camau pellach i fynd i'r afael â'r hyn sydd wedi digwydd yng Nghyngor Sir Powys.
Yn olaf, os caf dynnu sylw arweinydd y tŷ at y cynnig heb ddiwrnod rhif 6563 sydd yn f'enw i. Mae'r cynnig yn delio â pherthynas Cymru a Chatalwnia ac yn delio â beth sydd wedi bod yn digwydd yn ddiweddar yn y wlad honno. Rydym yn gwybod bod Llywydd Catalwnia—Llywydd Senedd Catalwnia—wedi bod yn y carchar am rai oriau, bod yna nifer o Weinidogion yn y carchar o hyd, a bod Prif Weinidog Catalwnia wrth gwrs yn gorfod delio â'r sefyllfa o wlad arall, yng Ngwlad Belg. Mae'n amlwg bod gan nifer o Aelodau fan hyn ddiddordeb yn yr hyn sy'n digwydd yng Nghatalwnia ac yn arbennig o safbwynt un Senedd i Senedd arall, heb sôn am a ydych chi o blaid neu yn erbyn y penderfyniad gwleidyddol, beth mae Senedd wrth Senedd yn gallu siarad â'i gilydd. Ac, felly, gan fod y cynnig wedi ei osod, a fydd y Llywodraeth yn gwneud amser, hyd yn oed 30 munud, i'r cynnig yma gael ei drafod yn y Cynulliad?
I’d also like to welcome Julie James to her new role and congratulate her on her appointment and also thank Jane Hutt for the way in which she has dealt with all parties in this Chamber over many years. I very much hope that that tradition will remain in place.
I have a few questions for Julie James, if I may. First of all, I note, differently to your predecessor, you have other responsibilities around infrastructure and violence against women, and so on. I would like to know how Assembly Members will be able to question you in light of your ministerial responsibilities, rather than your responsibilities as leader of the house, and I would like to you to confirm how that is going to happen.
Secondly, I’d like to know whether it’s the Government’s intention, today, to make a statement on children’s services in Powys. This is the twentieth day since the inquiry was carried out by the Care and Social Services Inspectorate Wales, and they are supposed to be publishing their improvement plan today, and that’s been confirmed to me by the inspectorate yesterday. I haven’t seen anything published as of yet and I would like to know whether Government has received any improvement plan and whether the Government will be making a statement before the Assembly, or a written statement, on that plan, in order for us to understand whether it is robust enough, should we improve it, and whether the Government is going to take further steps to tackle what has happened in Powys County Council.
Finally, if I could draw the leader of the house’s attention to the no named day motion No. 6563, which is in my name. That motion deals with the relationship of Wales with Catalunya and what has been happening recently in that nation. We know that the Speaker of the Catalan Parliament has been imprisoned for some hours, that many Ministers remain in prison and that the Catalan Prime Minister is having to deal with the situation from another country—Belgium. It’s clear that many Members here are interested in what’s happening in Catalunya, and particularly from the point of view of the relationship between one Parliament and another; never mind whether you’re in favour or against the political decision, it's a Parliament speaking to another Parliament. And, as the motion has been tabled, will the Government make time available, even if it’s only half an hour, for that motion to be discussed in this Assembly?
Well, thank you very much for your kind remarks at the beginning and for that series of questions.
The first one, which is very much the easiest of them to answer on your first day in a job, is that we will be making a question time available in the normal way for me to be questioned on portfolio responsibilities, and Assembly Members will have the opportunity to table questions in the normal way. The Llywydd and I have already discussed the possibility for that and that will be a perfectly straightforward way of doing it.
In terms of the other two: the new Minister with responsibility for children is sitting in the Chamber, and I think heard your remarks and will be able to take them forward with some despatch and will be taking us through the annual report shortly. So, I'm sure he'll be able to address that. In terms of the third one, the absolute truth on my first day in the job is that I have absolutely no idea. I will, however, undertake to discuss this with the people responsible for Government business and come back to the Member in due course.
Wel, diolch yn fawr iawn am eich sylwadau caredig ar y dechrau ac am y gyfres yna o gwestiynau.
O ran yr un cyntaf, sef yn sicr yr hawsaf ohonyn nhw i'w ateb ar eich diwrnod cyntaf yn y swydd, yw y byddwn ni'n darparu sesiwn hawl i holi yn y ffordd arferol, i mi gael fy holi ynghylch cyfrifoldebau'r portffolio, a bydd Aelodau'r Cynulliad yn cael cyfle i gyflwyno eu cwestiynau yn y ffordd arferol. Mae'r Llywydd a minnau eisoes wedi trafod posibilrwydd hynny, a bydd honno'n ffordd hollol syml o wneud hynny.
O ran y ddau arall: Mae'r Gweinidog newydd sydd â chyfrifoldeb dros blant yn eistedd yn y Siambr, ac rwy'n credu ei fod wedi clywed eich sylwadau a bydd yn gallu bwrw ymlaen â nhw ar frys a bydd yn ein harwain ni drwy'r adroddiad blynyddol cyn bo hir. Felly, rwy'n siŵr y bydd ef yn gallu ymdrin â hynny. O ran y trydydd cwestiwn, y gwir plaen amdani yw, ar fy niwrnod cyntaf yn y swydd hon, nad oes gennyf unrhyw fath o syniad. Er hynny, rwy'n addo trafod hyn gyda'r bobl sy'n gyfrifol am fusnes y Llywodraeth ac rhoi ateb i'r Aelod maes o law.
I'd also like to welcome the new leader of the house to her new role. Her position is due, as we know, to a fairly major reshuffle. What we in UKIP would like to request is a statement on what are the projected costs to the public purse of this reshuffle. It is a biggish reshuffle. As stated, the number of Ministers has risen from 12 to 14. Given that there will be a cost in terms of spin doctors, as well as the actual extra ministerial salaries, can we have an outline of the need for the extra posts and of the projected additional costs, and where that extra money will be found in terms of the Welsh Government's budget? Thank you.
Hoffwn innau hefyd groesawu arweinydd newydd y tŷ i'w swydd newydd. Mae ei swydd, fel y gwyddom, o ganlyniad i ad-drefnu tra sylweddol. Yr hyn yr hoffem ni yn UKIP ofyn amdano, yw datganiad ar beth yw costau amcanol yr ad-drefnu hwn i'r pwrs cyhoeddus. Mae'n ad-drefnu eithaf mawr. O'r hyn a ddywedwyd, mae nifer y Gweinidogion wedi cynyddu o 12 i 14. O gofio y bydd cost o ran dewiniaid delwedd, yn ogystal â'r cyflogau Gweinidogol ychwanegol, a allwn ni gael esboniad o'r angen am y swyddi ychwanegol a'r costau ychwanegol rhagamcanol, ac o ble y daw'r arian ychwanegol hwnnw o ran cyllideb Llywodraeth Cymru? Diolch.
The First Minister has an absolute right to organise this Government as he sees fit and he has done so.
Mae gan y Prif Weinidog yr hawl llwyr i drefnu'r Llywodraeth hon fel y gwêl orau ac mae wedi gwneud hynny.
Can I welcome the new leader of the house to her post, and also thank Jane Hutt for the tireless and detailed way that she’s answered questions in this session, and the great help she’s been both inside and outside the Chamber? Could the leader of the house arrange for the Minister for health and social services to make a statement about progress into the inquiry into the contaminated blood scandal? I think we all welcome the fact that the Government in Westminster has announced that there will be a statutory inquiry under the Inquiries Act 2005. We know that the Cabinet Office will be running the inquiry, but we don’t yet know who will chair the inquiry, and I wondered if the Minister for health and social services could report on any contact that he has had from the Government in Westminster, and whether he will be consulted or will be any part of the decision making about who will lead this inquiry, which is so welcomed by so many people here in Wales.
A gaf i groesawu arweinydd newydd y tŷ i'w swydd, a hefyd diolch i Jane Hutt am y ffordd ddiflino a manwl y mae wedi ateb cwestiynau yn y sesiwn hon, a'r cymorth mawr y mae hi wedi ei roi y tu mewn a'r tu allan i'r Siambr? A allai arweinydd y tŷ drefnu bod y Gweinidog dros iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn gwneud datganiad am y cynnydd o ran yr ymchwiliad i'r sgandal gwaed halogedig? Rwy'n credu bod pob un ohonom ni yn croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth yn San Steffan wedi cyhoeddi y bydd ymchwiliad statudol o dan Ddeddf Ymchwiliadau 2005 yn cael ei gynnal. Gwyddom mai Swyddfa'r Cabinet fydd yn cynnal yr ymchwiliad, ond nid ydym yn gwybod eto pwy fydd yn cadeirio'r ymchwiliad, ac roeddwn i'n meddwl tybed a allai'r Gweinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol adrodd ar unrhyw gysylltiad y mae ef wedi'i gael gan y Llywodraeth yn San Steffan, a pha un a fydd y llywodraeth honno yn ymgynghori ag ef neu ba un a fydd ef yn unrhyw ran o'r penderfyniadau a wneir ynghylch pwy fydd yn arwain yr ymchwiliad hwn, a groesewir gan gynifer o bobl yma yng Nghymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you for those kind remarks, and I would just like to reiterate the remarks about my predecessor, Jane Hutt, who I’m extremely grateful to, myself, for her advice over the years. I know the Member has worked tirelessly in this campaign to get this inquiry under way, and I pay tribute to her efforts in that regard. We of course also welcome the inquiry being placed on a statutory footing, not least as a result of her efforts and the efforts of her cross-party group in expressing the views of the people of Wales. We agree that the inquiry should be led by a very senior judge, and that the terms of reference should be as wide as possible to get all of the answers that people want. I’m sure the Cabinet Secretary will delighted to come back and give an update as soon as he has anything to report on. I’m not actually sure whether he has anything new to report on just yet. I’m sure he will do so as soon as he does.
Diolch i chi am y sylwadau caredig yna, a hoffwn innau ailadrodd y sylwadau am fy rhagflaenydd, Jane Hutt, yr wyf yn hynod o ddiolchgar iddi, yn bersonol, am ei chyngor dros y blynyddoedd. Gwn fod yr Aelod wedi gweithio'n ddiflino yn yr ymgyrch hon i sefydlu'r ymchwiliad hwn, a thalaf deyrnged i'w hymdrechion yn hynny o beth. Wrth gwrs rydym ni hefyd yn falch bod yr ymchwiliad yn cael ei roi ar sail statudol, a hynny i raddau helaeth o ganlyniad i'w hymdrechion hi ac ymdrechion ei grŵp trawsbleidiol o ran mynegi barn pobl Cymru. Rydym yn cytuno y dylai'r ymchwiliad gael ei arwain gan uwch farnwr, ac y dylai'r cylch gorchwyl fod mor eang â phosibl i sicrhau ein bod yn cael yr holl atebion y mae pobl eu heisiau. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn falch o ddod yn ôl a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf cyn gynted ag y bydd ganddo unrhyw beth i'w adrodd. Nid wyf yn siŵr mewn gwirionedd pa un a oes ganddo unrhyw beth newydd i'w adrodd eto. Rwy'n siŵr y bydd yn gwneud hynny cyn gynted ag y bydd ganddo rywbeth i'w adrodd.
Thank you. Finally, Nick Ramsay.
Diolch. Yn olaf, Nick Ramsay.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I also congratulate you, leader of the house, on your appointment—well deserved—and also congratulate Jane Hutt on her maiden speech in this Chamber as a backbench AM? I’m sure that you’ll have many more, and a long career as a backbencher.
I’d like to support Mohammad Asghar in his comments earlier about the A465, specifically between Gilwern and Brynmawr. I attended a meeting of residents recently—I see the Member for the other end of Clydach gorge also smiling at me—I attended a meeting recently, and whilst there was great support for the project, and great support for the development of this stretch, there is concern about a lack of consultation between Costain, the developers, and local residents. There have been occasions where road closures happened without the statutory notice, and also where design changes have been made to that stretch of road without adequate consultation. So, could we have a statement from the Welsh Government, from the Cabinet Secretary responsible, outlining how he’s making sure that this project is kept on track, and that local residents are fully involved at each stage of the process?
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf innau hefyd eich llongyfarch, arweinydd y tŷ, ar eich penodiad—haeddiannol—a hefyd llongyfarch Jane Hutt ar ei haraith gyntaf yn y Siambr hon fel AC y meinciau cefn? Rwyf yn siŵr y bydd gennych lawer mwy, a gyrfa hir fel aelod o'r meinciau cefn.
Hoffwn gefnogi Mohammad Asghar yn ei sylwadau yn gynharach am yr A465, yn benodol rhwng Gilwern a Bryn-mawr. Bûm mewn cyfarfod trigolion yn ddiweddar—rwyf yn gweld yr Aelod dros ben arall ceunant Clydach hefyd yn gwenu arnaf—bûm mewn cyfarfod yn ddiweddar, ac er bod llawer o gefnogaeth i'r prosiect, a chefnogaeth wych ar gyfer datblygu'r darn hwn o'r ffordd, ceir pryderon ynghylch y diffyg ymgynghori rhwng Costain, y datblygwyr, a thrigolion lleol. Bu achlysuron pan gafodd y ffyrdd eu cau heb yr hysbysiad statudol, a hefyd adegau pryd y gwnaed newidiadau dylunio i'r darn hwnnw o'r ffordd, heb ddigon o ymgynghori. Felly, a allem ni gael datganiad gan Lywodraeth Cymru, gan yr Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol, yn amlinellu sut y mae ef yn gwneud yn siŵr bod y prosiect hwn yn dilyn y trywydd cywir, a bod trigolion lleol yn cael eu cynnwys yn llawn ym mhob cam o'r broses?
Thank you for that, and thank you for your kind remarks as well. The section between Gilwern and Brynmawr currently under construction represents a major investment in Welsh infrastructure. Draft Orders and an environmental statement for the section between Dowlais Top and Hirwaun have recently been published, and these could result in a public inquiry next spring and the start of works at the end of 2019. The Cabinet Secretary did recently talk in this Chamber about the A465, but I’m sure the very specific points you’ve raised will also have been heard by him and his officials, and he’ll be able to address them in due course.
Diolch am hynna, a diolch i chi am eich sylwadau caredig hefyd. Mae'r darn rhwng Gilwern a Bryn-mawr sydd wrthi'n cael ei adeiladu ar hyn o bryd yn cynrychioli buddsoddiad sylweddol mewn seilwaith yng Nghymru. Mae Gorchmynion Drafft a datganiad amgylcheddol ar gyfer y darn rhwng Dowlais Top a Hirwaun wedi eu cyhoeddi'n ddiweddar, a gallai'r rhain arwain at ymchwiliad cyhoeddus yn y gwanwyn a dechrau'r gwaith ar ddiwedd 2019. Fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet siarad yn y Siambr hon yn ddiweddar am yr A465, ond rwy'n siŵr y bydd ef a'i swyddogion hefyd wedi clywed y pwyntiau penodol iawn yr ydych chi wedi eu codi, a bydd yn gallu ymdrin â nhw maes o law.
Sorry, I shouldn’t have had that half-term break. Finally finally, then, this time—well, now there are two people who are going to jump up here. Finally finally finally, then, Darren Millar.
Mae'n ddrwg gennyf, ni ddylwn fod wedi cael y gwyliau hanner tymor yna. Yn olaf, yn olaf, felly, y tro hwn—wel, bellach mae dau o bobl sy'n mynd i neidio i fyny yn y fan yma. Yn olaf, yn olaf, yn olaf, felly, Darren Millar.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I also welcome you to your new role and pay tribute to your predecessor? Can I call for two statements, please? The first is a request for an update on special measures at the Betsi Cadwaladr university health board. The Cabinet Secretary and leader of the house will be aware of the fact that an update report was published last week on the situation following the Tawel Fan scandal at the board, and unfortunately it would appear that there have been further delays to the follow-up work that has been conducted at the health board at the moment, and that reports will not now be published until next March, some three and a half years after the publication of the first report that was made available to that health board. Clearly families are looking to try to get some closure on the problems that they have experienced, and of course staff need some closure as well in relation to their positions. Indeed, some staff have moved on and potentially may have escaped some natural justice. So, I wonder whether we can have an update on that particular issue.
Can I also call for a statement from the Cabinet Secretary for environment and rural affairs on the single environment grant? Concerns have been raised with me, by both Conwy and Denbighshire local authorities, regarding the top slicing of this grant and the reduction in its value this year and the impact that that might have on their refuse and waste collection services in particular. I understand that the reductions are around three times the reduction compared to last year's grant and that that is causing them some significant concern. So, it would be good just to have a discussion on that and an opportunity to question the Cabinet Secretary about the rationale for it.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf innau hefyd eich croesawu chi i'ch swydd newydd a thalu teyrnged i'ch rhagflaenydd? A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf yn gais am ddiweddariad ar y mesurau arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet ac arweinydd y tŷ yn ymwybodol o'r ffaith y cyhoeddwyd adroddiad diweddaru yr wythnos diwethaf am y sefyllfa yn dilyn sgandal Tawel Fan yn y Bwrdd, ac yn anffodus mae'n ymddangos y bu mwy o oedi i'r gwaith dilynol a gynhaliwyd yn y Bwrdd Iechyd ar hyn o bryd, ac na fydd adroddiadau bellach yn cael eu cyhoeddi tan fis Mawrth nesaf, oddeutu tair blynedd a hanner ar ôl cyhoeddi'r adroddiad cyntaf a roddwyd ar gael i'r Bwrdd Iechyd hwnnw. Yn amlwg, mae'r teuluoedd yn ceisio cael rhyw fath o ateb i'r problemau y maen nhw wedi eu profi, ac wrth gwrs y mae'r staff angen rywfaint o ddatrysiad hefyd o ran eu swyddi. Yn wir, mae rhai aelodau staff wedi symud ymlaen ac o bosibl efallai wedi dianc rhag cyfiawnder naturiol. Felly, tybed a allwn ni gael y wybodaeth ddiweddaraf ar y mater arbennig hwnnw.
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd a materion gwledig ar y grant amgylchedd sengl? Mae pryderon wedi eu cyfleu i mi, gan awdurdodau lleol Conwy a Sir Ddinbych, ynghylch brigdorri'r grant hwn a'r lleihad yn ei werth eleni a'r effaith y gallai hynny ei gael ar eu gwasanaethau casglu sbwriel a gwastraff yn arbennig. Rwy'n deall bod y gostyngiadau tua tair gwaith y gostyngiad o'i gymharu â grant y llynedd ac mae hynny'n peri cryn dipyn o bryder iddyn nhw. Felly, byddai'n dda cael trafodaeth ar hynny a chyfle i holi Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch sail resymegol hynny.
Thank you. In terms of Tawel Fan, the Health and Social Care Advisory Service and Donna Ockenden are now at the report-writing stage and they've confirmed the work can't be completed before early next year. The timetable published reflects that, so I'm sure the Cabinet Secretary will come back to us once that work is complete. I think that work should be allowed to be completed before that happens.
In terms of the environmental grant to local authorities, local authorities have had their money freed up quite considerably this year with a lot of previously hypothecated sums taken away in order to give them maximum ability to manage their own finances. I'm sure the new Minister for local government and public services, who's in the Chamber to hear your remarks, will take them on board when he first addresses this place.
Diolch. O ran Tawel Fan, mae'r Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol a Donna Ockenden yn ysgrifennu'r adroddiad ar hyn o bryd ac rwyf wedi cadarnhau na chaiff y gwaith ei gwblhau cyn dechrau'r flwyddyn nesaf. Mae'r amserlen sydd wedi ei chyhoeddi yn adlewyrchu hynny, felly rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dod yn ei ôl atom ni pan fydd y gwaith hwnnw wedi ei wneud. Rwyf i o'r farn y dylid caniatáu i'r gwaith hwnnw gael ei gyflawni cyn i hynny ddigwydd.
O ran grant amgylchedd i awdurdodau lleol, cafodd awdurdodau lleol ryddhad sylweddol iawn o ran eu harian eleni gyda llawer o'r symiau a neilltuwyd o'r blaen yn cael eu diddymu er mwyn rhoi rhwydd hynt iddyn nhw i allu rheoli eu harian eu hunain. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog newydd dros Lywodraeth Leol a gwasanaethau cyhoeddus, sydd yn y Siambr i glywed eich sylwadau, yn eu hystyried nhw pan fydd yn annerch y lle hwn gyntaf.
Thank you very much, leader of the house.
Item 4 and item 5: I propose, in accordance with Standing Order 12.24, to take the two motions that are grouped for debate. Does any Member object? No.
Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.
Eitem 4 ac eitem 5: Rwy'n cynnig, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, cymryd y ddau gynnig sydd wedi eu grwpio ar gyfer y ddadl. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes.
Therefore, I will call on the Minister for children and social services to move the motions. Huw Irranca Davies.
Gan hynny, rwy'n galw ar y Gweinidog dros blant a gwasanaethau cymdeithasol i gynnig y cynigion. Huw Irranca Davies.
Cynnig NDM6554 Jane Hutt
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Cofrestru) (Cymru) 2017 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Medi 2017.
Cynnig NDM6553 Jane Hutt
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Datganiadau Blynyddol) (Cymru) 2017 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Hydref 2017.
Motion NDM6554 Jane Hutt
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Regulated Services (Registration) (Wales) Regulations 2017 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 29 September 2017.
Motion NDM6553 Jane Hutt
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Regulated Services (Annual Returns) (Wales) Regulations 2017 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 2 October 2017.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynigion.
Fe gafodd y Bil Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) ei basio yn unfrydol bron i ddwy flynedd yn ôl. Mae'n darparu fframwaith statudol i reoleiddio ac arolygu gwasanaethau gofal cymdeithasol a rheoleiddio'r gweithlu gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae cyfres sylweddol o is-ddeddfwriaeth yn llifo o'r Ddeddf ac mae'n bwysig, er lles y bobl sy'n derbyn gofal a chymorth a'r darparwyr, inni gael hyn yn iawn. Mae fy swyddogion wedi cydweithio'n agos gyda'r rheoleiddiwr a'r sector i ddatblygu rheoliadau sy'n gymesur, yn gadarn ac yn ateb y diben.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motions.
The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Bill was passed unanimously almost two years ago. It provides a statutory framework for the regulation and inspection of social care services and regulates the social care workforce in Wales. A significant series of subordinate legislation does emerge from the legislation and it's important, for the benefit of those in receipt of care and support and the providers, for us to get this right. My officials have worked closely with the regulator and the sector in order to develop regulations that are proportionate, robust, and meet the needs.
The two sets of regulations before you today are fundamental components of the new system. They were developed during phase one of implementation and were subject to a full 12-week consultation. The Act requires that providers of regulated services register with the Welsh Ministers—in practice, the Care and Social Services Inspectorate Wales. It establishes a revised set of processes for registration and brings into effect a service-based approach, enabling providers to make a single application covering all of their services. Registrations may subsequently be varied to allow for additional services and locations.
If I turn to the Regulated Services (Registration) (Wales) Regulations 2017, this covers the requirements for applications to register and for applications to vary that registration. These include information and documents required upon application. This will ensure that CSSIW has sufficient information to make an informed decision about the proposed service and the suitability of the applicant to provide that service. It also provides clarity and certainty for providers as to the type of information they will be asked for.
The Act also requires service providers to produce annual returns about the services they provide, which will be published on CSSIW's website alongside the provider's inspection report. Much of the detail to be included in an annual return is on the face of the Act. However, the Regulated Services (Annual Returns) (Wales) Regulations 2017 set out further information to be provided about the service, its staffing and any accommodation provided, as well as arrangements for staff training and for workforce planning. This will ensure that everyone has access to accurate, relevant and comparable information, to help decide upon the best service to meet their needs.
The regulations also require that providers use an online annual return form. This will ensure that every provider, regardless of size or corporate structure, completes the return in a consistent way. Although these regulations deal with largely technical issues, they underpin key provisions of the Act. They will help to deliver greater transparency by ensuring that useful information is readily available to all. They will also streamline and simplify registration, reducing the burden on providers whilst ensuring that the regulator can fulfill its duties effectively. Both sets of regulations here are necessary to achieve the new system for regulating and inspecting social care services in Wales, and I commend them to Members.
Mae'r ddwy set o reoliadau sydd ger eich bron chi heddiw yn elfennau sylfaenol o'r system newydd. Fe gawson nhw eu datblygu yn ystod cam un y gweithrediad ac roedden nhw'n destun ymgynghoriad llawn 12 wythnos. Mae'r Ddeddf yn mynnu bod darparwyr gwasanaethau sy'n cael eu rheoleiddio yn cofrestru gyda Gweinidogion Cymru—yn ymarferol, Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru. Mae'n sefydlu set ddiwygiedig o brosesau ar gyfer cofrestru ac yn dod â dull sy'n seiliedig ar wasanaeth i rym, a fydd yn galluogi darparwyr i wneud un cais sy'n cwmpasu eu holl wasanaethau. Gellir amrywio cofrestriadau wedi hynny i ganiatáu ar gyfer gwasanaethau a lleoliadau ychwanegol.
I droi at Reoliadau'r Gwasanaethau a Reoleiddir (Cofrestru) (Cymru) 2017, mae'r rhain yn ymdrin â'r gofynion ar gyfer ceisiadau i gofrestru ac ar gyfer ceisiadau i amrywio'r cofrestriad hwnnw. Mae'r rheini'n cynnwys yr wybodaeth a'r dogfennau sy'n ofynnol wrth wneud cais. Bydd hyn yn sicrhau y bydd digon o wybodaeth gan yr AGGCC i wneud penderfyniad deallus ynglŷn â'r gwasanaeth arfaethedig ac addasrwydd yr ymgeisydd i ddarparu'r gwasanaeth hwnnw. Bydd hefyd yn rhoi eglurder a sicrwydd i ddarparwyr o ran y math o wybodaeth y gofynnir amdani.
Mae'r Ddeddf hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr y gwasanaethau gynhyrchu datganiadau blynyddol am y gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu. Bydd y rhain yn cael eu cyhoeddi ar wefan AGGCC ochr yn ochr ag adroddiad arolygu'r darparwr. Mae llawer o'r manylion a fydd i'w cynnwys mewn datganiad blynyddol ar wyneb y Ddeddf. Er hynny, mae Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddedig (Datganiadau Blynyddol) (Cymru) 2017 yn nodi rhagor o wybodaeth sydd i'w rhoi am y gwasanaeth, staff ac unrhyw lety sydd yn cael ei ddarparu, yn ogystal â threfniadau i hyfforddi staff a chynllunio ar gyfer y gweithlu. Bydd hyn yn sicrhau bod pawb yn gallu cael gafael ar yr wybodaeth gywir, berthnasol a chymaradwy, er mwyn helpu i benderfynu ar y gwasanaeth gorau i ddiwallu eu hanghenion.
Mae'r Rheoliadau hefyd yn ei gwneud yn ofynnol bod darparwyr yn defnyddio ffurflen ddatganiad blynyddol ar-lein. Bydd hyn yn sicrhau bod yr holl ddarparwyr, waeth beth fyddo'u maint neu eu strwythur corfforaethol, yn llenwi'r ffurflen mewn ffordd gyson. Er mai ymdrin â materion technegol a wna'r Rheoliadau hyn yn bennaf, maen nhw'n rhoi sail i ddarpariaethau allweddol y Ddeddf. Byddan nhw'n helpu i ddarparu mwy o dryloywder drwy sicrhau bod gwybodaeth ddefnyddiol ar gael i bawb yn rhwydd. Bydd hefyd yn cyflymu ac yn symleiddio'r cofrestru, yn lleihau'r baich ar ddarparwyr wrth sicrhau y gall y rheoleiddiwr gyflawni ei ddyletswyddau'n effeithiol. Mae'r ddwy set hyn o Reoliadau yn angenrheidiol er mwyn llwyddo â'r system newydd ar gyfer rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau gofal cymdeithasol yng Nghymru, ac rwy'n eu cymeradwyo i'r Aelodau.
A gaf i gynnig llongyfarchiadau i'r Gweinidog newydd? Rydw i'n edrych ymlaen at weithio gyda chi yn un o feysydd mwyaf pwysig y Cynulliad yma, sef gofal cymdeithasol.
May I congratulate the new Minister? I look forward to working with you in one of the most important areas covered in this Assembly, namely social care.
We won't be opposing these regulations at all, but in the responses to the Government's work on this there were some queries raised about the capacity of the ICT system that will underpin the registration and annual return system. I think the response was that the information had been collated and passed to relevant officials and Care and Social Services Inspectorate Wales. I appreciate that you may not be able to answer this question in the Chamber today as you're new in post, Minister, but what confirmation have you had that the IT system can now cope with the requirement of these regulations, because we're all familiar with very benign, unhelpful legislation which has fallen short just because of poor delivery? Thank you.
Ni fyddwn yn gwrthwynebu'r rheoliadau hyn o gwbl. Ond yn yr ymatebion i waith y Llywodraeth yn hyn o beth cafwyd rhai ymholiadau ynghylch gallu'r system TGCh a fydd yn sail i'r system gofrestru a datganiadau blynyddol. Rwy'n credu mai'r ymateb oedd fod yr wybodaeth wedi cael ei chasglu a'i thraddodi i'r swyddogion perthnasol ac Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru. Rwy'n sylweddoli na fyddwch chi o bosib yn gallu ateb y cwestiwn hwn yn y Siambr heddiw gan eich bod newydd ddod i'ch swydd, Gweinidog, ond pa gadarnhad a gawsoch chi y gall y system TG ymdopi nawr â gofynion y rheoliadau hyn, gan ein bod ni oll yn gyfarwydd â'r ddeddfwriaeth ddiniwed a di-fudd iawn sydd wedi methu yn ei hamcanion oherwydd ei chyflenwad diffygiol yn unig? Diolch.
Suzy, I thank you for that question, and I've not had raised with me at this moment any concerns from officials that there is any lack of capacity, but I'll certainly take that back and explore it further. I know the point that underpins the new process that we have in front of us, subject to these statutory instruments being passed today, is actually to produce that more friendly online registration system, more streamlined and more user friendly and more efficient as well. I haven't had those issues raised about capacity, but I will go back and check and I'll write to Suzy as well,FootnoteLink and to other Members who are interested in this, particularly if there are any concerns and to show how they've been overcome.
Suzy, rwy'n diolch ichi am y cwestiwn hwn, ac nid oes swyddogion wedi codi gyda mi ar hyn o bryd unrhyw bryderon am unrhyw ddiffyg o ran capasiti, ond byddaf yn siŵr o roi mwy o ystyriaeth i hynny ac ymchwilio i hynny eto. Rwy'n gwybod mai'r diben sydd wrth wraidd y broses newydd ger ein bron, yn amodol ar basio'r offerynnau statudol hyn heddiw, mewn gwirionedd yw creu system fwy cyfeillgar o gofrestru ar-lein, system symlach, haws ei thrin a mwy effeithlon hefyd. Nid wyf wedi clywed y materion hynny'n cael eu codi o ran capasiti, ond âf yn ôl a gwirio hyn a byddaf yn ysgrifennu at Suzy hefyd,FootnoteLink ac at Aelodau eraill sydd â diddordeb, yn arbennig felly os oes unrhyw bryderon yn bodoli a dangos sut y maen nhw wedi cael eu goresgyn.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion under item 4. Does any Member object? No, therefore, that motion is deemed to be passed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn ichi. Y cynnig yw cytuno ar y cynnig o dan eitem 4. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly, ystyrir bod y cynnig wedi ei basio yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
And, again, the proposal is to agree the motion under item 5. Does any Member object? No. Therefore, that motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Ac, eto, y cynnig yw cytuno ar y cynnig o dan eitem 5. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, caiff y cynnig hwnnw ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 on the Official Statistics (Wales) Order 2017 has been withdrawn.
Mae eitem 6 ar y Gorchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) 2017 wedi cael ei dynnu'n ôl.
So, we move now on to item 7, which is the debate on the Children's Commissioner for Wales's annual report of 2016-17, which was postponed from last week. I call on the Minister for Children and Social Care to move the motion—Huw Irranca-Davies.
Felly, rydym ni'n symud nawr at eitem 7, sef y ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd Plant Cymru am 2016-17, a gafodd ei gohirio'r wythnos ddiwethaf. Rwy'n galw ar y Gweinidog dros Blant a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig—Huw Irranca-Davies.
Cynnig NDM6550 Jane Hutt
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi Adroddiad Blynyddol Comisiynydd Plant Cymru 2016-17.
Motion NDM6550 Jane Hutt
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the Children’s Commissioner for Wales’ Annual Report 2016-17.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirpwy Lywydd, eto.
I thank you once again, Deputy Presiding Officer.
I'd like to begin my contribution to this debate as Minister for children by paying tribute to the work of the former Cabinet Secretary, Carl Sargeant. Carl was passionately committed to improving life for children and young people across Wales, determined to make a positive difference to their well-being and their prospects for the future. He realised the devastating impact of adverse childhood experiences and the importance of prevention and intervention. He supported the ACEs hub, and he introduced the Children First areas to bring people and organisations together to improve people's lives. He was passionate about the need to tackle the disadvantages faced by looked-after children and care leavers, introducing the St David's Day fund and pressing public bodies to recognise their responsibilities as corporate parents. He worked hard to promote positive parenting and prepare the way for legislation on physical punishment of children, and he worked tirelessly to ensure that the rights of children and young people were always recognised and respected across Government. I will do all I can to honour and continue his excellent work and unwavering commitment to children and young people, in his memory.
As a Government, we want all children in Wales to have the best possible start in life. The early years are a key priority within our programme for government and our national strategy 'Prosperity for All'. We are focused on making a positive difference to the health, the well-being, the educational outcomes and the prospects for the future of all children and young people. However, they cannot be considered in isolation. Their well-being and family outcomes are inextricably linked with those of parents, families and communities. Through working collaboratively and listening to the voices of children themselves, and of young people themselves, we can bring about real and sustainable change. It is important that we have this regular, meaningful debate on our achievements so far in Wales regarding children's rights, but we should not stop there. We need to continue to make progress not just as a Welsh Government, but by working collaboratively across the public and the third sectors, and within our communities, including with children and young people.
I believe it is vital to have an impartial and independent voice for children and young people in Wales—one that can promote and safeguard their interests, and challenge the work of Government and others through the lens of children's rights. We have this now in the office of the Children's Commissioner for Wales, and I look forward to meeting with her soon to discuss how we can work together.
In her annual report, the commissioner has highlighted her achievements in the first year of her three-year strategic plan, in terms of project and core work. This includes 528 individual cases handled by the commissioner's independent investigations and advice service. While the rest of this debate is likely to focus on the commissioner's recommendations on general policies and programmes for children, I would like to take this opportunity to acknowledge the importance of the service that she and her office provides for individual children and young people who need assistance.
In this year's annual report, the commissioner has presented 19 recommendations. Fourteen relate to providing children with what they need, such as education, healthcare and extra help if they are disabled, and five relate to protection, ensuring that they're safe from harm. As a Government, we share substantial common ground with the commissioner. We have and we will continue to work collaboratively with her and others for the benefit of children and young people. In the last year, for example, we have worked with the commissioner and the Welsh Local Government Association to improve transition for care leavers. The positive work in this area has been acknowledged in the report.
We are delivering on our commitment to transform the system for supporting children and young people with additional learning needs. The Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill has children's rights at its very foundation. The new system will put children and young people at the heart of a person-centred process where everybody works together for their benefit. Subject to the Assembly passing the Bill over the coming weeks, it should receive Royal Assent early in 2018. Our focus will then shift fully to implementation, and we'll continue to work with the commissioner to ensure that the new system fully reflects a rights-based approach.
The First Minister will publish his response to the commissioner's report, including the recommendations for the Welsh Government, on or before 30 November, so Members will understand if I won't be detailing our response during today's debate. But it is important that we work together to maximise all of the opportunities to improve outcomes for children and young people that are afforded through our programmes, especially those that target the early years.
The evidence around adverse childhood experiences—ACEs—shows the importance of prevention and early identification and intervention, and why we need to work collaboratively to ensure that all children in Wales have the best possible start to life. The current focus on ACEs does not mean, however, that we are no longer concerned about the impact of other areas of disadvantage upon children, particularly those of neglect and poverty, and I will continue to focus on delivering for children and young people.
Hoffwn i agor fy nghyfraniad i'r ddadl hon fel y Gweinidog dros blant drwy roi teyrnged i waith cyn-Ysgrifennydd y Cabinet, Carl Sargeant. Roedd Carl yn daer dros wella bywyd plant a phobl ifanc ledled Cymru, yn benderfynol o wneud gwahaniaeth cadarnhaol i'w lles nhw ac i'w gobeithion nhw i'r dyfodol. Roedd ef yn sylweddoli yr effaith ddinistriol a gaiff profiadau andwyol plentyndod a phwysigrwydd atal ac ymyrryd. Cefnogodd y ganolfan ar gyfer Profiadau Niweidiol yn ystod Plentyndod, a chyflwynodd ardaloedd Plant yn Gyntaf i ddod â phobl a sefydliadau at ei gilydd i wella bywydau pobl. Roedd yn daer o blaid yr angen i fynd i'r afael â'r anfanteision sy'n wynebu plant sy'n derbyn gofal a phlant sy'n gadael gofal, gan gyflwyno'r gronfa Dydd Gŵyl Ddewi a phwyso ar gyrff cyhoeddus i gydnabod eu cyfrifoldebau fel rhieni corfforaethol. Gweithiodd yn galed i hyrwyddo rhianta cadarnhaol i blant a pharatoi'r ffordd i'r deddfwriaeth ar gosbi plant yn gorfforol. Gweithiodd yn ddiflino i sicrhau bod hawliau plant a phobl ifanc yn cael eu cydnabod a'u parchu bob amser ledled y Llywodraeth. Byddaf yn gwneud popeth yn fy ngallu i anrhydeddu a pharhau gyda'i waith rhagorol a'i ymrwymiad cadarn i blant a phobl ifanc, er cof amdano.
Fel Llywodraeth, rydym yn awyddus i bob plentyn yng Nghymru gael y cychwyn gorau posib mewn bywyd. Mae'r blynyddoedd cynnar yn flaenoriaeth allweddol yn ein rhaglen lywodraethu ac yn ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb'. Rydym yn canolbwyntio ar wneud gwahaniaeth cadarnhaol i iechyd, lles, canlyniadau addysgol a rhagolygon y dyfodol i'r holl blant a phobl ifanc. Serch hynny, ni ellir eu hystyried ar wahân. Mae cyswllt anorfod rhwng eu canlyniadau nhw o ran llesiant a theuluoedd â chanlyniadau rhieni, teuluoedd a chymunedau. Drwy weithio ar y cyd a gwrando ar leisiau'r plant eu hunain, ac ar y bobl ifanc eu hunain, gallwn sicrhau newid gwirioneddol a chynaliadwy. Mae'n bwysig inni gael y ddadl ystyrlon, reolaidd hon ar ein cyflawniadau yng Nghymru hyd yn hyn o ran hawliau plant, ond ni ddylai pethau ddod i ben yma. Mae angen inni barhau i wneud cynnydd nid yn unig yn Llywodraeth Cymru, ond drwy weithio ar y cyd â'r cyhoedd a'r trydydd sector, ac o fewn ein cymunedau, gan gynnwys gyda phlant a phobl ifanc.
Credaf ei bod yn hanfodol fod plant a phobl ifanc Cymru yn cael llais diduedd ac annibynnol—un a all hyrwyddo a diogelu eu buddiannau, ac sy'n herio gwaith y Llywodraeth ac eraill drwy lygaid hawliau plant. Mae hyn bellach yn bodoli yn swyddfa Comisiynydd Plant Cymru, ac rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod â hi cyn bo hir i drafod sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd.
Yn ei hadroddiad blynyddol, mae'r Comisiynydd wedi pwysleisio ei chyflawniadau ym mlwyddyn gyntaf ei chynllun strategol tair blynedd, o ran gwaith prosiect a gwaith creiddiol. Mae hyn yn cynnwys 528 o achosion unigol a gafodd eu trin gan ymchwiliadau annibynnol y Comisiynydd a'r gwasanaeth cynghori. Er bod gweddill y ddadl hon yn debygol o ganolbwyntio ar argymhellion y Comisiynydd ar bolisïau cyffredinol a rhaglenni ar gyfer plant, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i gydnabod pwysigrwydd y gwasanaeth y mae hi a'i swyddfa'n ei ddarparu i blant a phobl ifanc unigol sydd ag angen cymorth.
Yn adroddiad blynyddol eleni, mae'r Comisiynydd wedi cyflwyno 19 o argymhellion. Mae pedwar ar ddeg ohonynt yn ymwneud â rhoi i blant yr hyn sydd ei angen arnyn nhw, fel addysg, gofal iechyd a chymorth ychwanegol os ydyn nhw'n anabl. Mae pump ohonynt yn ymwneud â diogelwch, gan sicrhau eu bod yn ddiogel rhag niwed. Fel Llywodraeth, rydym i raddau helaeth iawn ar dir cyffredin gyda'r Comisiynydd. Rydym wedi cydweithio gyda hi ac eraill er budd plant a phobl ifanc a byddwn yn parhau i wneud hynny. Yn y flwyddyn ddiwethaf, er enghraifft, rydym wedi gweithio gyda'r Comisiynydd a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i wella trefniadau pontio ar gyfer y rhai sy'n gadael gofal. Cafodd y gwaith cadarnhaol yn y maes hwn ei gydnabod yn yr adroddiad.
Rydym yn cyflawni ein hymrwymiad i drawsnewid y system ar gyfer cynorthwyo plant a phobl ifanc sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Mae hawliau plant yn gynsail i fodoliaeth i'r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru). Bydd y system newydd yn rhoi plant a phobl ifanc wrth wraidd proses sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn lle mae pawb yn gweithio gyda'i gilydd er eu lles. Yn amodol ar y Cynulliad yn pasio'r Bil dros yr wythnosau nesaf, dylai dderbyn Cydsyniad Brenhinol ar ddechrau 2018. Yna bydd ein pwyslais yn symud yn llwyr tuag at ei weithredu, a byddwn yn parhau i weithio gyda'r Comisiynydd i sicrhau bod y system newydd yn adlewyrchu'n llawn ddull sy'n seiliedig ar hawliau.
Bydd y Prif Weinidog yn cyhoeddi ei ymateb i adroddiad y Comisiynydd, gan gynnwys yr argymhellion ar gyfer Llywodraeth Cymru, ar neu cyn 30 Tachwedd. Felly bydd yr Aelodau yn deall pam nad wyf i am fanylu ar ein hymateb yn ystod y ddadl heddiw. Ond mae'n bwysig ein bod ni'n gweithio gyda'n gilydd i fanteisio hyd yr eithaf ar y cyfleoedd i wella canlyniadau ar gyfer plant a phobl ifanc a ddaw yn sgil ein rhaglenni, yn enwedig y rhai sydd wedi eu cyfeirio tuag at y blynyddoedd cynnar.
Mae'r dystiolaeth am Brofiadau Niweidiol yn ystod Plentyndod—ACEs—yn dangos pwysigrwydd atal a nodi'n gynnar ac ymyrryd, a pham mae angen inni weithio ar y cyd i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn cael y cychwyn gorau posib i'w fywyd. Nid yw'r pwyslais presennol ar ACEs yn golygu, er hynny, nad ydym yn pryderu mwyach am effaith meysydd eraill o anfantais ar blant, yn enwedig esgeulustod a thlodi, a byddaf yn parhau i ganolbwyntio ar gyflawni ar gyfer plant a phobl ifanc.
Edrychaf ymlaen at gael sgwrsio â'r comisiynydd plant, ag ymarferwyr sy'n gweithio gyda phlant ac, yn bwysicaf oll, â phlant a phobl ifanc ynghylch sut y gwnawn ni hynny. Diolch yn fawr.
I look forward to speaking to the children's commissioner, to practitioners working with children and, most importantly, to children and young people about how we achieve that. Thank you very much.
Thank you very much. Darren Millar.
Diolch yn fawr iawn. Darren Millar.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I welcome the new Minister to his post? I look forward to engaging with him on children's matters and to working collaboratively with him where we can find some common ground. Also, I'd like to put on record my tribute to his predecessor, Carl Sargeant, in undertaking a role on behalf of children here in Wales. He was always very sincere with that role, and I know he cared passionately about driving the Government's agenda forward.
I also want to pay tribute to the commissioner and her staff. I've had some excellent contact with the commissioner since taking on this portfolio responsibility myself, and I really do appreciate the work that she puts into engaging with all Assembly Members in this Chamber of all political parties, and, indeed, the support that she gives from time to time with individual pieces of casework in my constituency where there are issues that I believe are of national significance. She's always extremely helpful and her staff are always very quick to report back and to respond to individual concerns.
The report is a very wide-ranging report. It talks about all sorts of different issues, but i just want to focus on a few, if I may. One of the things that the children's commissioner and, indeed, her predecessor commissioners have been very interested in seeing established in Wales is a national advocacy service for children and young people. The Welsh Government has been slow to get local authority partners, I think, on board to be able to roll that national advocacy service out and to make sure that there's consistent access to high-quality advocacy here in Wales for the children who need it. And I wonder, Minister, whether you'll be able to provide us with an update today on just where that roll-out actually is, and what the current state of affairs is, because I know that this is a concern certainly to people in my own constituency, and when you look at the number of young people who are picking up the phone increasingly to the commissioner and her team, it is appropriate, I think, that we need to make sure that we nail this issue once and for all so that it's not going to be a repeated feature and we're not going to have this sense of déjà vu in future years when these reports are brought forward.
The commissioner also, of course, refers to public transport costs in her annual report. She talks particularly about post-16 transport and the burden that that can put on children and young people. The Minister will be aware that my party has tried to offer a solution to that, which we genuinely extend to the Government and hope that you will explore and hopefully take forward, because we do believe that our green card proposal has the opportunity to make a real difference to young people across Wales and would help to solve the very issue that the children's commissioner has identified in her report about the cost, particularly of bus travel, to children and young people. Now, I know, Minister, that the Welsh Government has under review the home-to-school transport guidance that is issued to local authorities, and, again, I wonder whether you can give us an update on that, particularly in terms of post-16 provision, and perhaps you'll be able to tell us also whether you are going to now seriously consider, given the recommendation in the commissioner's report, our green card proposals.
I wonder also whether you might be prepared to consider reviewing the powers of the commissioner and her office. The Public Accounts Committee produced a report a number of years back that compared the different approaches in terms of commissioners that we have in Wales and the lack of consistency that we've got with them in terms of their appointment processes and, indeed, in terms of the ranges of their powers. And I just wonder whether, working with your colleagues in Government, that is something that you might be prepared to take forward. It's not mentioned specifically in the commissioner's report, but I do know that it's really important that we have commissioners who have teeth so that when they bare those teeth or bite people from time to time that there's actually an appropriate response from the different public agencies and parts of the public sector that we need that response from.
And just finally, I record also my hopes that the additional learning needs Bill will progress through this Assembly very soon. Obviously, we've got Stage 3 coming up next week of that Bill. One of the most important amendments that still needs to be made to that Bill is in respect of putting on the face of the Bill reference to the United Nations principles on children's rights. And I think it's really important that we've got reference to the United Nations Convention on the Rights of the Child on the face of that Bill, and I wonder whether you can tell us what the Welsh Government is minded to do in response to some of the amendments that have been tabled that seek to get a reference to those on the face of that legislation. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i groesawu'r Gweinidog newydd i'w swydd? Rwy’n edrych ymlaen at ymgysylltu ag ef ar faterion plant a chydweithio ag ef lle y gallwn ddarganfod rhywfaint o dir cyffredin. Hefyd, hoffwn gofnodi fy nheyrnged i’w ragflaenydd, Carl Sargeant, a’r gwaith a wnaeth ar ran plant yma yng Nghymru. Roedd bob amser yn ddiffuant iawn yn y swyddogaeth honno, ac rwy’n gwybod ei fod yn angerddol am hyrwyddo agenda’r Llywodraeth.
Hoffwn hefyd dalu teyrnged i'r comisiynydd a'i staff. Rwyf wedi cael cyswllt rhagorol gyda'r comisiynydd ers imi gymryd cyfrifoldeb dros y portffolio hwn fy hun, ac rwyf wir yn gwerthfawrogi’r gwaith y mae hi’n ei wneud i ymgysylltu â holl Aelodau'r Cynulliad yn y Siambr hon o bob plaid wleidyddol, ac, yn wir, y cymorth y mae hi’n ei roi o bryd i'w gilydd gyda darnau unigol o waith achos yn fy etholaeth i lle y ceir materion y credaf eu bod o arwyddocâd cenedlaethol. Mae hi bob amser yn barod iawn i helpu ac mae ei staff bob amser yn gyflym iawn i adrodd yn ôl ac i ymateb i bryderon unigol.
Mae'r adroddiad yn adroddiad eang iawn. Mae'n sôn am bob math o wahanol faterion, ond hoffwn ganolbwyntio ar ambell un, os caf. Un o'r pethau y mae’r comisiynydd plant ac, yn wir, y comisiynwyr o’i blaen wedi bod â diddordeb mawr mewn gweld yn cael ei sefydlu yng Nghymru yw gwasanaeth eiriolaeth cenedlaethol ar gyfer plant a phobl ifanc. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn araf i gynnwys partneriaid o awdurdodau lleol, rwy'n meddwl, er mwyn gallu cyflwyno’r gwasanaeth eiriolaeth cenedlaethol hwnnw a sicrhau bod eiriolaeth o ansawdd uchel ar gael yn gyson yma yng Nghymru i’r plant sydd ei angen. A tybed, Weinidog, a fyddwch chi'n gallu rhoi diweddariad inni heddiw ar ble yn union mae’r broses o gyflwyno’r gwasanaeth hwnnw, a beth yw’r sefyllfa bresennol, oherwydd rwy’n gwybod bod hyn yn bryder yn sicr i bobl yn fy etholaeth i, a phan edrychwch chi ar nifer cynyddol y bobl ifanc sy’n ffonio’r comisiynydd a'i thîm, mae'n briodol, rwy’n meddwl, bod angen inni wneud yn siŵr ein bod yn datrys y mater hwn unwaith ac am byth fel na fydd yn rhywbeth sy’n ailadrodd ac na fyddwn yn cael y teimlad hwn o déjà vu ym mlynyddoedd y dyfodol pan gaiff yr adroddiadau hyn eu cyflwyno.
Mae'r comisiynydd hefyd, wrth gwrs, yn cyfeirio at gostau trafnidiaeth gyhoeddus yn ei hadroddiad blynyddol. Mae hi'n sôn yn benodol am drafnidiaeth ôl-16 a’r baich y gall hynny ei roi ar blant a phobl ifanc. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod fy mhlaid wedi ceisio cynnig ateb i hynny, ateb yr ydym yn ei gynnig i’r Llywodraeth yn ddiffuant gan obeithio y byddwch yn ei archwilio ac yn bwrw ymlaen ag ef, oherwydd rydym yn credu bod cyfle i’n cynnig cerdyn gwyrdd wneud gwahaniaeth go iawn i bobl ifanc ledled Cymru ac y byddai'n helpu i ddatrys yr union fater y mae'r comisiynydd plant wedi ei nodi yn ei hadroddiad am y gost, yn enwedig o ran teithio ar fysiau, i blant a phobl ifanc. Nawr, rwy’n gwybod, Weinidog, bod Llywodraeth Cymru wrthi’n adolygu'r canllawiau cludiant o'r cartref i'r ysgol a roddir i awdurdodau lleol, ac, unwaith eto, tybed a allwch roi diweddariad inni am hynny, yn enwedig o ran darpariaeth ôl-16, ac efallai y gallwch ddweud wrthym hefyd a ydych ci nawr yn mynd i ystyried o ddifrif, o ystyried yr argymhelliad yn adroddiad y Comisiynydd, ein cynigion cerdyn gwyrdd.
Tybed hefyd a fyddech chi'n barod i ystyried adolygu pwerau’r comisiynydd a'i swyddfa. Cynhyrchodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus adroddiad nifer o flynyddoedd yn ôl i gymharu’r gwahanol ddulliau o ran comisiynwyr sydd gennym yng Nghymru a’r diffyg cysondeb sydd gennym gyda hwy o ran eu prosesau penodi ac, yn wir, o ran ystodau eu pwerau. A tybed hefyd a yw hynny, gan weithio gyda'ch cyd-Weinidogion yn y Llywodraeth, yn rhywbeth y gallech fod yn fodlon bwrw ymlaen ag ef. Does dim sôn penodol amdano yn adroddiad y comisiynydd, ond rwy’n gwybod ei bod yn bwysig iawn bod gennym gomisiynwyr â dannedd fel y gallant ddangos y dannedd hynny neu frathu pobl o bryd i'w gilydd a chael ymateb priodol gan y gwahanol asiantaethau cyhoeddus a rhannau o'r sector cyhoeddus y mae angen yr ymateb hwnnw ganddynt.
Ac yn olaf, hoffwn gofnodi hefyd fy ngobeithion y bydd y Bil anghenion dysgu ychwanegol yn symud drwy’r Cynulliad hwn yn fuan iawn. Yn amlwg, bydd cyfnod 3 y Bil hwnnw yn digwydd yr wythnos nesaf. Un o'r gwelliannau pwysicaf y mae angen eu gwneud i’r Bil hwnnw o hyd yw cyfeirio ar wyneb y Bil at egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar hawliau plant. Ac rwy’n meddwl ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cyfeirio at Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau'r plentyn ar wyneb y Bil hwnnw, a tybed a allwch chi ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud fel ymateb i rai o'r gwelliannau hynny sydd wedi’u cyflwyno sy'n ceisio sicrhau cyfeiriad at y rheini ar wyneb y ddeddfwriaeth honno. Diolch.
A gaf innau hefyd longyfarch y Gweinidog ar ei benodiad, ac a gaf i hefyd ategu y sylwadau a wnaeth e ynglŷn â chyfraniad ei ragflaenydd? Rwy'n gwybod bod Carl Sargeant yn delio â materion yn ymwneud â hawliau plant o'r galon, ac os bydd y Gweinidog presennol yn ymwneud â'i rôl gyda'r un arddeliad yna rwy'n sicr y bydd sefyllfa plant yng Nghymru yn cryfhau ac yn dal i wella.
A gaf innau hefyd ategu'r diolch i'r comisiynydd am ei gwaith? Rydw i'n croesawu'r adroddiad. Fel pob blwyddyn efallai, mae e yn gyfle i'n hatgoffa ni o flaenoriaethau plant a phobl ifanc ac efallai yn gyfle i ailfiniogi meddwl y Llywodraeth o gwmpas materion plant ac i adnewyddu ffocws ar y blaenoriaethau sydd angen eu hystyried yn unol, wrth gwrs, â dymuniad plant a phobl ifanc eu hunain trwy'r hyn sydd yn adroddiad y comisiynydd.
Y ffactor mwyaf siomedig i fi yn yr adroddiad yma yw bod yna gynifer o faterion a godwyd y llynedd sydd dal heb fynd i'r afael â nhw yn ddigonol ym marn y comisiynydd. Byddwch chi'n gwybod, os ydych chi wedi edrych ar yr adroddiad, bod y comisiynydd yn nodi system golau traffig coch, melyn a gwyrdd. Mae yna nifer o eitemau sydd yn goch sy'n dangos nad oes yna gynnydd o gwbl wedi bod. Nawr, un o'r rheini yw addysg gartref. Yr argymhelliad o'r adroddiad llynedd oedd y dylai Llywodraeth Cymru gryfhau’r gofynion i rieni gofrestru fel rhai sydd wedi dewis addysgu eu plant gartref a bod pob plentyn sy’n cael ei addysgu gartref trwy ddewis yn gweld gweithiwr proffesiynol o leiaf unwaith y flwyddyn er mwyn iddyn nhw fedru mynegi barn am eu profiadau addysgol.
Nawr, mae'r Llywodraeth, wrth gwrs, wedi bod yn ystyried y maes yma mewn gwahanol ffyrdd dros nifer o flynyddoedd erbyn hyn. Mae yna ganllawiau wedi'u hailgyflwyno ychydig yn ôl, ond mae cyflwyno cofrestr a gofynion statudol mwy cadarn i sicrhau bod plant yn cael eu gweld a bod rhywun yn siarad â nhw yn dal yn flaenoriaeth i'r comisiwn ac, wrth gwrs, fel y mae'r adroddiad yn nodi, yn dal i aros i'r Llywodraeth weithredu yn ddigonol arnyn nhw. Yn ddelfrydol, mi fyddwn i'n lico clywed heddiw, wrth gwrs, ble mae'r Llywodraeth yn mynd ar hyn. Pryd welwn ni weithredu? Beth yw eich bwriad chi yn y maes penodol yma? Ond, yn dilyn yr hyn ddywedoch chi yn gynharach ynglŷn â bwriad y Prif Weinidog i ymateb erbyn diwedd y mis, byddwn i'n llawn obeithio y bydd yna gyfeiriad penodol at y maes yma ac y bydd yna ddatgan bwriad clir o safbwynt beth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud ynglŷn â hyn.
Mater arall sydd wedi'i nodi'n goch, wrth gwrs, yw tlodi plant. Rŷm ni'n gwybod bod plant yn wynebu effeithiau mesurau llymder ar incwm eu rhieni yn ogystal â thaliadau'r pen arall o safbwynt y gwasanaethau sydd ar gael i helpu i liniaru tlodi fel ag y maen nhw'n cael eu torri ar hyn o bryd. Nawr, rŷm ni wedi codi'n flaenorol yr angen, wrth gwrs, i gael strategaeth ar gyfer mynd i'r afael â thlodi plant. Yn ôl yr Institute for Fiscal Studies, mae toriadau Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol i fudd-daliadau yn debygol o achosi cynnydd o 4 y cant yn nhlodi plant ledled y Deyrnas Gyfunol, gyda Chymru'n cael ei heffeithio yn anghymesur â phroblemau, yn enwedig yn sgil credyd cynhwysol, sy'n un rheswm am hynny. Mae rhai o'r newidiadau i gredyd treth a thoriadau i fudd-daliadau wedi cael eu gweithredu'n barod, wrth gwrs, ac wedi cael effaith anghymesur ar blant, yn enwedig plant mewn teuluoedd rhiant sengl neu deuluoedd gyda mwy na dau blentyn. Felly, mae'n bwysicach nac erioed, rydw i'n meddwl, bod cynllun yn ei le i fynd i'r afael â hyn.
Mae hefyd yn ddiddorol—un pwynt diddorol a dilys iawn sy'n cael ei godi gan y comisiynydd yw y dylid cynnig darpariaeth o 30 awr yr wythnos o ofal plant o ansawdd uchel ar gyfer pob plentyn sy'n dair neu'n bedair oed, yn hytrach na dim ond ar gyfer teuluoedd lle mae'r rhieni yn gweithio. Nawr, dyna, wrth gwrs, oedd union bolisi Plaid Cymru yn yr etholiad diwethaf, gyda'r rhesymeg fel y mae'r comisiynydd yn ei amlinellu. Y perig yw y bydd rheini lle nad yw eu rhieni nhw'n gweithio, sydd â mwy o risg efallai o syrthio ar ei hôl hi o safbwynt addysg—y risg yw y byddan nhw'n syrthio hyd yn oed yn bellach ar ei hôl hi os yw eraill yn cael y gefnogaeth ychwanegol. Nawr, rwy'n deall bod yna ffocws cryf wedi bod ar rieni yn gweithio a sicrhau bod rhieni yn gallu gweithio mwy o oriau, o bosibl, yn sgil y ddarpariaeth, ond mi ddylai'r prif ffocws, wrth gwrs, fod ar y plant. Hynny yw, gorau oll os oes yna ganlyniad positif i rieni yn sgil hynny, ond y plant ddylai fod yn ganolog i'r polisi yma ac mi fyddwn i'n dadlau yn gryf o blaid yr hyn y mae'r comisiynydd wedi galw amdano fe. Mi fyddwn i'n hoffi clywed, felly, yn sgil hynny, cadarnhad, o bosibl, mai bwriad y Llywodraeth yn y tymor hirach yw sicrhau bod y ddarpariaeth yma ar gael i bob plentyn.
May I also congratulate the Minister on his appointment and endorse the comments that he made about the contribution of his predecessor? I know that Carl Sargeant dealt with issues in relation to children's rights from the heart, and if the current Minister undertakes his role with the same committment and passion then I'm sure that the position of children in Wales will be strengthened and will continue to improve.
May I also endorse the thanks to the commissioner for her work? I welcome the report. As with every year, perhaps, it’s an opportunity to remind ourselves of the priorities of children and young people, and an opportunity to enhance the Government’s thinking around children’s issues, and to focus on the priorities that need to be taken into account in accordance, of course, with the aspirations of the children and young people themselves through what’s included in the commissioner’s report.
The most disappointing factor for me in this report is that there are so many issues that were raised last year that still haven’t been sufficiently tackled, in the view of the commissioner. If you’ve read the report, you will know that the commissioner notes a traffic light system—red, amber and green. There are a number of items that are red, which shows that there has been no progress made. Now, one of those is home schooling. The recommendation in last year's report was that the Welsh Government should strengthen the requirements for parents to register as home schoolers and that all children taught at home should see a professional worker at least once a year, so that they can express a view about their educational experiences.
Now, the Government, of course, has been considering this area in various ways, over a number of years. Guidance has been reintroduced a short while ago, but introducing a register and statutory requirements that are more robust to ensure that children are seen and that someone does speak to them is still a priority for the commissioner, and, as the report notes, remains for the Government to take sufficient action on. Ideally, I’d like to hear today where the Government is moving on this. When will we see action, and what is your intention in this specific area? But, given what you said earlier about the First Minister’s intention to respond by the end of the month, I would very much hope that specific reference will be made to this area and that there will be a clear statement of intent in terms of what the Government intends to do on this particular issue.
Another issue that is noted as being red is child poverty. Now, we know that children are facing the impact of austerity on their parents’ income, as well as cuts at the other end in terms of the services available to mitigate the impacts of poverty, as those services are being cut at the moment. Now, we’ve previously raised the need to have a strategy to tackle child poverty. According to the Institute for Fiscal Studies, UK Government cuts to benefits are likely to lead to an increase of 4 per cent in child poverty across the UK, with Wales being impacted disproportionately in terms of problems, particularly in terms of universal credit, and that is one reason for that disproportionate impact. Now, some of the changes to tax credits and changes to benefits have already been implemented and have had a disproportionate impact on children, particularly children in single-parent families, or families where there are more than two children, so it’s more important than ever, I think, that a plan is in place in order to tackle this problem.
Also, one valid and interesting point that’s raised by the commissioner is that provision of 30 hours of high-quality childcare should be provided for all children at three or four years of age, rather than simply for families where the parents are in work. Now, that, of course, was the exact Plaid Cymru policy in the last election, with the rationale as outlined by the commissioner. The danger is that those whose parents don’t work, who are, perhaps, at greater risk of falling behind in terms of education—the risk is that they will fall even further behind if others are given that additional support. Now, I understand that there’s been a strong focus on parents in work and ensuring that parents can work more hours in light of that provision, but the main focus should, of course, be on the children themselves. That is, if there’s a positive outcome for the parents as a result of that, then great, but it’s the children who should be at the heart of this policy, and I would strongly argue in favour of what the commissioner has called for. I would like to hear, as a result of that, confirmation, perhaps, that the Government’s intention in the longer term is to ensure that that provision is available for all children.
I'd like to echo the Minister's statements about his predecessor, about Carl Sargeant. One of the lessons I've learnt from Carl Sargeant about how to deal with Ministers was during the election campaign, when I had a difference of opinion with the Government and I came here, on the invitation of Jeff Cuthbert, to meet with Carl Sargeant, and I said, expecting a big row, 'I have a difference of opinion with you, Minister', and he said, 'Work it out yourself in your constituency and we'll settle the difference when you get back at the ranch', which I very much appreciated. I did manage to set out my opinion, which I was then able to have dialogue on with the Minister subsequently. And I hope that, in his post, the new Minister will also follow that excellent pattern of behaviour.
With regard to the children's commissioner's report, I wanted to raise two issues. One is on page 25 of the children's commissioner's report. She references the Welsh Government's childcare offer and says in the second paragraph that:
'Universal childcare should be at the heart of our ambitions for public services in Wales and whilst I am, in principle, pleased with its developments to date, we must recognise the growing evidence base supporting the development of a universal system, which promotes social mobility as well as economic prosperity, by extending entitlement to affordable, high quality childcare and early education.'
And that being to children of non-working parents. The only way I can understand that is where it's put into the context of Flying Start areas, and an ideal way of doing that would of course be universal provision of Flying Start. But, given the UK Government's position on austerity, it makes it incredibly difficult to achieve that. But I would like to just notify the Minister of what the children's commissioner said in evidence to the Children, Young People and Education Committee. She said, and I quote:
'I think the programme could be flexed in some way, and could be adapted in some way, to make it a broader offer to more children, because, for me, it’s about the impact on children, rather than it just being a service for parents.'
I'd like to know what dialogue the Minister plans to have with the children's commissioner to resolve that issue, because one of the things she said she would do is return to committee and give us more specific policy ideas about how she'd proceed. And therefore I think it's really important that the Minister speaks to the children's commissioner about that.
The second issue is one that was very close to Carl Sargeant's heart, and that's the issue of adverse childhood experiences and resolving those. Again, the children's commissioner said the concept of ACEs was irrefutable but that she had
'concerns about any discourse that puts most of our response to child poverty...just in this context.'
And I'm very encouraged by what the Minister has said in his statement that recognises that. I think my concern would be if we start talking about three or more ACEs that then become a trigger for social services action. I would be concerned that ACEs become less a concept and more a threshold that children must meet in order to trigger action, and I don't think that would be a helpful use of ACEs, because I think it's far more qualitative than that, and one ACE could have a devastating impact on families, and we need to recognise that and see it as a useful concept for understanding childhood experiences but not one for triggering interventions by that criterion.
So, all I'd really want the Minister to be able to tell me is: first of all, with regard to that issue of Flying Start, will he open that dialogue with the children's commissioner, and also, with regard to ACEs, will he recognise it as a concept but not as a trigger for action?
Hoffwn adleisio datganiadau’r Gweinidog am ei ragflaenydd, am Carl Sargeant. Dysgais wers gan Carl Sargeant ynglŷn â sut i ymdrin â Gweinidogion yn ystod ymgyrch yr etholiad, pan oeddwn yn anghytuno â’r Llywodraeth a des yma, ar wahoddiad Jeff Cuthbert, i gyfarfod â Carl Sargeant, a dywedais, gan ddisgwyl ffrae fawr, 'Rwy’n anghytuno â chi, Weinidog', a dywedodd ef, 'Rhowch chi drefn ar bethau yn eich etholaeth chi ac fe wnawn ni unioni pethau pan ddewch chi’n ôl i'r gweithle'; roeddwn yn gwerthfawrogi hynny’n fawr iawn. Fe wnes i lwyddo i roi fy marn, ac yna cefais ddeialog amdani gyda'r Gweinidog wedyn. Ac rwy’n gobeithio, yn ei swydd, y bydd y Gweinidog newydd hefyd yn dilyn y patrwm ymddygiad rhagorol hwnnw.
O ran adroddiad y comisiynydd plant, roeddwn am godi dau fater. Mae un ar dudalen 25 adroddiad y comisiynydd plant. Mae hi’n cyfeirio at gynnig gofal plant Llywodraeth Cymru ac yn dweud yn yr ail baragraff:
'Dylai fod gofal plant cynhwysol wrth wraidd ein huchelgeisiau ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru ac er fy mod, mewn egwyddor, yn hapus â’i ddatblygiadau hyd yn hyn, rhaid inni gydnabod y sail dystiolaeth gynyddol o blaid datblygu system gynhwysol, sy'n hyrwyddo symudedd cymdeithasol yn ogystal â ffyniant economaidd, drwy ymestyn yr hawl i addysg gynnar a gofal plant sy’n fforddiadwy ac o safon uchel.'
A hynny i blant rhieni nad ydynt yn gweithio. Yr unig ffordd y gallaf ddeall hynny yw yng nghyd-destun ardaloedd Dechrau'n Deg, ac un ffordd ddelfrydol o wneud hynny, wrth gwrs, fyddai darparu Dechrau'n Deg mewn modd cynhwysol. Ond, o ystyried safbwynt Llywodraeth y DU ar galedi, mae'n anhygoel o anodd cyflawni hynny. Ond hoffwn hysbysu'r Gweinidog o'r hyn a ddywedodd y comisiynydd plant mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Dywedodd hi, ac rwy’n dyfynnu:
Rwy'n meddwl y gellid ystwytho'r rhaglen mewn rhyw ffordd, a’i haddasu mewn rhyw ffordd, i’w gwneud yn gynnig ehangach i fwy o blant, oherwydd, i mi, yr effaith ar blant sy’n bwysig, nid dim ond y gwasanaeth i rieni.
Hoffwn wybod pa ddeialog y mae’r Gweinidog yn bwriadu ei chael gyda'r comisiynydd plant i ddatrys y mater hwnnw, oherwydd un o'r pethau y dywedodd y byddai'n eu gwneud yw dychwelyd i'r Pwyllgor a rhoi syniadau polisi mwy penodol inni ynghylch sut y byddai’n bwrw ymlaen. Ac felly rwy’n meddwl ei bod yn bwysig iawn bod y Gweinidog yn siarad â'r comisiynydd plant am hynny.
Mae’r ail fater yn un a oedd yn agos iawn at galon Carl Sargeant, sef profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a’u datrys. Unwaith eto, dywedodd y comisiynydd plant fod y cysyniad o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn ddiymwad, ond bod ganddi
pryderon am unrhyw drafodaeth sy'n rhoi'r rhan fwyaf o'n hymateb i dlodi plant...yn y cyd-destun hwn yn unig.
Ac rwy’n gweld yr hyn a ddywedodd y Gweinidog yn ei ddatganiad i gydnabod hynny yn galonogol iawn. Rwy’n meddwl y byddwn yn pryderu pe baem yn dechrau sôn am dri neu fwy o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod sydd wedyn yn dod yn sbardun i weithredu gwasanaethau cymdeithasol. Byddwn yn pryderu bod profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn dod yn llai o gysyniad ac yn fwy o drothwy y mae’n rhaid i blant ei fodloni er mwyn ysgogi gweithredu, a dydw i ddim yn meddwl y byddai hynny’n ffordd fuddiol o ddefnyddio profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, oherwydd rwy’n meddwl ei fod yn llawer mwy ansoddol na hynny, a gallai un profiad niweidiol yn ystod plentyndod gael effaith ddinistriol ar deuluoedd, ac mae angen inni gydnabod hynny a’i weld fel cysyniad defnyddiol ar gyfer deall profiadau yn ystod plentyndod ond nid fel un i sbarduno ymyriadau yn ôl y maen prawf hwnnw.
Felly, a dweud y gwir, y cyfan yr hoffwn i’r Gweinidog allu ei ddweud wrthyf yw: yn gyntaf, o ran Dechrau'n Deg, a fydd ef yn agor y ddeialog honno gyda'r comisiynydd plant, a hefyd, o ran profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a wnaiff ei gydnabod fel cysyniad, ond nid fel sbardun i weithredu?
I welcome Huw Irranca-Davies into this post. You've got some very big shoes to fill, but I'm sure you will bring your thoughtful and learned approach to this particular area of public policy, as you have to others in the past. We face a pretty difficult situation for children, and I think the children's commissioner's report reflects that in part. Under 'Provision', she highlights the fact that children have rights to have their needs met, including safe and warm housing, food, education, healthcare, extra care if they're disabled, and access to leisure, culture and play and extra help if families are living in poverty. But it's very difficult to see how we're actually going to achieve that in the current set of circumstances we face. I mentioned earlier in questions to the First Minister the exponential rise in child poverty that is projected by the Institute for Fiscal Studies and the difficulties that we have in any way mitigating the consequences of that, because we know that poverty will increase the number of adverse childhood experiences, and that, in turn, will increase the numbers very badly affected for the rest of their lives.
We've also learnt within the last week that the UK is now regarded as the most obese nation in western Europe, and we don't need to run for the statistics to know that Wales is probably at the top of this particular league table in relation to other parts of the United Kingdom. So, I'm particularly concerned as to how we can address both those issues (a) in terms of ensuring that all children have the very best start in life, starting with breastfeeding and the continuing concerns about insufficient support—consistent support—for breastfeeding to ensure that all families are able to breastfeed their children. I think that we also need to ensure that families are supported to wean their children effectively. Unless people are able to combat the barrage of commercial messages that come across—. People are being sold these baby foods that contain sugar, which, frankly, ought to be banned, and there's really nothing more depressing than seeing a clinically obese child, who absolutely is a victim of the situation. They can't choose what is put in front of them, and it's really distressing to see that families and commercial interests are getting in the way of the child's interest. We have to use our schools as a place to re-educate those children who haven't had that level of support in their nutritional interest at home. But this is a really, really challenging situation. In my own school, where I'm a governor, a secondary school, I know that only 30 per cent of children have had breakfast before they come to school, and that is without exploring exactly what that breakfast constitutes. So, I think that's a major issue for me.
There's a particular issue that I wanted to raise around strengthening the requirement for parents to register if they choose to electively home educate their children, because I think there's a real loophole in the law here. We're not talking about this being a safeguarding issue as a general rule, but, when parents make a decision to bring their children out of state education, they are making very big choices about the future of their children, and the socialising, as well as the learning, that they are denying them, unless there's very, very good alternative provision at home. So, I'd be particularly interested to learn what you think might be able to be done there.
But I think that the—. Overall, I think it's going to be extremely difficult for us to safeguard all children in the light of the reduction in the amount of child benefit, as well as the overall reduction in benefits and the introduction of universal benefit, which is going to plunge more children into poverty. So, I welcome the Minister's response as to what we can do, working with the children's commissioner, to ensure that all our children are safeguarded.
Rwy’n croesawu Huw Irranca-Davies i’r swydd hon. Mae gennych chi esgidiau mawr iawn i’w llenwi, ond rwy’n siŵr y dewch chi â’ch dulliau ystyriol a dysgedig i’r maes polisi cyhoeddus penodol hwn, fel yr ydych wedi’i wneud mewn meysydd eraill yn y gorffennol. Rydym yn wynebu sefyllfa eithaf anodd i blant, ac rwy’n meddwl bod adroddiad y comisiynydd plant yn adlewyrchu hynny’n rhannol. O dan 'Darpariaeth', mae hi’n tynnu sylw at y ffaith bod gan blant hawliau i fod â’u hanghenion wedi’u diwallu, gan gynnwys tai diogel a chynnes, bwyd, addysg, gofal iechyd, gofal ychwanegol os ydynt yn anabl, a darpariaeth hamdden, diwylliant a chwarae a help ychwanegol os yw teuluoedd yn byw mewn tlodi. Ond mae'n anodd iawn gweld sut yr ydym yn mynd i gyflawni hynny o dan yr amgylchiadau presennol sy'n ein hwynebu. Soniais yn gynharach mewn cwestiynau i'r Prif Weinidog am y cynnydd esbonyddol mewn tlodi plant a ragwelir gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a'r anawsterau sydd gennym o ran lliniaru goblygiadau hynny mewn unrhyw ffordd, oherwydd rydym yn gwybod y bydd tlodi’n cynyddu nifer y profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a bydd hynny, yn ei dro, yn cynyddu’r niferoedd y mae hyn yn effeithio’n wael iawn arnynt am weddill eu bywydau.
Rydym hefyd wedi dysgu o fewn yr wythnos diwethaf bod y DU erbyn hyn yn cael ei hystyried y genedl fwyaf gordew yng ngorllewin Ewrop, a does dim angen inni redeg am yr ystadegau i wybod bod Cymru yn fwy na thebyg ar frig y tabl cynghrair penodol hwn mewn perthynas â rhannau eraill y Deyrnas Unedig. Felly, rwy’n arbennig o bryderus ynghylch sut y gallwn ymdrin â’r ddau fater hynny (a) o ran sicrhau bod pob plentyn yn cael y dechrau gorau posibl i’w fywyd, gan ddechrau gyda bwydo ar y fron a’r pryderon parhaus ynghylch cefnogaeth annigonol—cefnogaeth gyson—i fwydo ar y fron i sicrhau bod pob teulu’n gallu bwydo eu plant ar y fron. Rwy’n meddwl bod angen inni hefyd sicrhau bod teuluoedd yn cael eu cefnogi i ddiddyfnu eu plant yn effeithiol. Os na all pobl frwydro yn erbyn y llwyth o negeseuon masnachol sy’n dod ar draws—. Mae’r bwydydd babi hyn sy’n cynnwys siwgr yn cael eu gwerthu i bobl, y dylid, a dweud y gwir, eu gwahardd, a does dim byd gwaeth na gweld plentyn clinigol ordew, sy’n ddim mwy na dioddefwr oherwydd y sefyllfa. Dydy’r plentyn ddim yn gallu dewis beth sy’n cael ei roi o'i flaen, ac mae'n wirioneddol dorcalonnus gweld bod teuluoedd a buddiannau masnachol yn drech na budd y plentyn. Rhaid inni ddefnyddio ein hysgolion fel lle i ail-addysgu’r plant hynny sydd ddim wedi cael y gefnogaeth honno i’w buddiannau maethol yn y cartref. Ond mae hon yn sefyllfa heriol iawn, iawn. Yn fy ysgol fy hun, lle'r wyf yn llywodraethwr, ysgol uwchradd, rwy’n gwybod mai dim ond 30 y cant o'r plant sydd wedi cael brecwast cyn dod i'r ysgol, ac mae hynny heb ystyried beth yn union beth yw’r brecwast hwnnw. Felly, rwy’n meddwl bod hwnnw’n fater pwysig i mi.
Mae mater penodol yr oeddwn am ei godi ynglŷn ag atgyfnerthu'r gofyniad i rieni gofrestru os ydynt yn dewis addysgu eu plant gartref, oherwydd rwy’n meddwl bod bwlch gwirioneddol yn y gyfraith yma. Dydyn ni ddim yn sôn am hyn fel mater diogelu fel rheol gyffredinol, ond, pan fydd rhieni’n gwneud penderfyniad i dynnu eu plant allan o addysg y wladwriaeth, maent yn gwneud dewisiadau mawr iawn ynglŷn â dyfodol eu plant, a’r cymdeithasu, yn ogystal â dysgu, na fyddant yn eu cael, oni bai bod darpariaeth amgen dda iawn, iawn yn y cartref. Felly, byddai gennyf ddiddordeb arbennig mewn gwybod beth ydych yn meddwl y byddai modd ei wneud yno.
Ond rwy’n meddwl bod y—. Yn gyffredinol, rwy’n meddwl y bydd yn anodd iawn inni ddiogelu pob plentyn yn sgil y gostyngiad yn swm budd-dal plant, yn ogystal â’r gostyngiad cyffredinol mewn budd-daliadau a chyflwyno budd-dal cynhwysol, sy’n mynd i roi mwy o blant mewn tlodi. Felly, rwy’n croesawu ymateb y Gweinidog ynghylch yr hyn y gallwn ei wneud, gan weithio gyda'r comisiynydd plant, i sicrhau bod ein plant i gyd yn cael eu diogelu.
I too welcome the opportunity to debate the important findings, recommendations and priority areas outlined in the Children's Commissioner for Wales's annual report. It certainly is fitting that it's being discussed during Anti-Bullying Week. I think it's right that we take the opportunity to both reflect on what has been a year of progress and achievement for children's rights in Wales, but also to look ahead to the challenges of what remains to be done.
I was pleased to see that safety in the community, school and home is one of the six priority areas for the commissioner. Children have an absolute right to feel safe in their schools, in their communities and at home. Bullying can and does have lifelong detrimental consequences on both the physical as well as the mental well-being of children that experience it. Many of us here will know that, earlier this month, Chris Elmore, Labour MP for Ogmore, bravely spoke about his horrific experiences of bullying in school, which he said resulted in him needing surgery for his injuries and having multiple mental breakdowns. Chris said that his attackers had attacked him because, and purely because, they thought that he was gay.
I was happy to read about the progress made in this priority area through the creation of 'AGENDA: A young people's guide on making positive relationships matter'. It's a resource available to young people online, and it provides a range of creative ideas that enable young people to lead healthy relationships—education to prevent and combat bullying related to sexism and homophobia. It's a fantastic resource that's been created by young people for young people in conjunction with the NSPCC, Cardiff University, Welsh Women's Aid and Welsh Government. AGENDA helps young people to develop creative ways of confronting gender-based and sexual violence. It aims to raise awareness of how gender-based and sexual violence affects not only young people here in Wales, but around the world as well. I'd like to urge my colleagues to become familiar with it, because it really is a great research.
It was only yesterday that the Church of England released new guidance to their schools that advocates allowing primary school children to dress how they choose without comment from teachers or pupils. This new guidance came about as polling from the Anti-Bullying Alliance found that two in five children were hiding aspects of themselves. I would be keen to know if the Minister feels that, in light of that, and the fact that there are many schools run by the Church in Wales—or voluntary-aided schools—we might need to revisit guidance given to non-church-controlled schools within the rest of Wales, because the last thing that any of us would want is two sets of guidance for pupils in Wales.
Rwyf finnau’n croesawu’r cyfle i drafod y canfyddiadau, yr argymhellion a’r meysydd blaenoriaeth pwysig a amlinellir yn adroddiad blynyddol Comisiynydd Plant Cymru. Yn sicr mae'n briodol bod hyn yn cael ei drafod yn ystod Wythnos Gwrth-Fwlio. Rwy’n meddwl ei bod yn iawn inni gymryd y cyfle i adlewyrchu ar flwyddyn o gynnydd a chyflawniad o ran hawliau plant yng Nghymru, ond edrych ymlaen hefyd at heriau’r pethau sydd angen eu gwneud o hyd.
Roeddwn yn falch o weld bod diogelwch yn y gymuned, yr ysgol a’r cartref yn un o chwe maes blaenoriaeth y comisiynydd. Mae gan blant hawl absoliwt i deimlo'n ddiogel yn eu hysgolion, yn eu cymunedau ac yn y cartref. Mae bwlio yn gallu achosi canlyniadau andwyol gydol oes i les corfforol yn ogystal â lles meddyliol plant sy’n ei brofi. Bydd llawer ohonom yma’n gwybod, yn gynharach y mis hwn, bod Chris Elmore, AS Llafur dros Ogwr, wedi siarad yn ddewr am ei brofiadau erchyll ef o fwlio yn yr ysgol; dywedodd ei fod wedi gorfod cael llawdriniaeth ar ei anafiadau ac wedi cael mwy nag un gwaeledd meddwl o ganlyniad i hynny. Dywedodd Chris fod ei ymosodwyr wedi ymosod arno oherwydd, a dim ond oherwydd, eu bod yn meddwl ei fod yn hoyw.
Roeddwn yn falch o ddarllen am y cynnydd sydd wedi’i wneud yn y maes blaenoriaeth hwn drwy greu 'AGENDA: Canllaw i bobl ifanc ar wneud cysylltiadau cadarnhaol o bwys'. Mae'n adnodd sydd ar gael i bobl ifanc ar-lein, ac mae'n darparu amrywiaeth o syniadau creadigol a galluogi pobl ifanc i gael perthnasoedd iach—addysg i atal ac ymdrin â bwlio sy'n gysylltiedig â rhagfarn ar sail rhyw a homoffobia. Mae'n adnodd gwych sydd wedi’i greu gan bobl ifanc ar gyfer pobl ifanc ar y cyd â’r NSPCC, Prifysgol Caerdydd, Cymorth i Fenywod Cymru a Llywodraeth Cymru. Mae AGENDA yn helpu pobl ifanc i ddatblygu ffyrdd creadigol o wrthsefyll trais ar sail rhywedd a thrais rhywiol. Ei nod yw codi ymwybyddiaeth o sut y mae trais ar sail rhywedd a thrais rhywiol yn effeithio nid yn unig ar bobl ifanc yma yng Nghymru, ond ledled y byd hefyd. Hoffwn annog fy nghydweithwyr i ddod yn gyfarwydd ag ef, oherwydd mae'n ymchwil gwych.
Dim ond ddoe, rhyddhaodd Eglwys Loegr ganllawiau newydd i ysgolion o blaid caniatáu i blant ysgol gynradd wisgo sut maen nhw'n dewis heb i athrawon neu ddisgyblion wneud sylwadau. Daeth y canllawiau newydd hyn ar ôl i arolwg barn gan y Gynghrair Gwrth-Fwlio ganfod bod dau o bob pum plentyn yn cuddio agweddau arnynt eu hunain. Hoffwn wybod a yw’r Gweinidog yn teimlo, yng ngoleuni hynny, a'r ffaith bod llawer o ysgolion yn cael eu cynnal gan yr Eglwys yng Nghymru—neu’n ysgolion gwirfoddol a gynorthwyir—efallai y bydd angen inni ailedrych ar y canllawiau a roddir i ysgolion nad ydynt dan reolaeth yr Eglwys o fewn gweddill Cymru, oherwydd y peth olaf y byddai unrhyw un ohonom ei eisiau yw dwy set o ganllawiau ar gyfer disgyblion yng Nghymru.
There are a few more speakers, but I just will make a gentle reminder that, if you wish to speak, you should be present in the Chamber at the start of the debate. However, today is quite a challenging day for a few—but if we just could bear that in mind for the future. Michelle Brown.
Mae ychydig mwy o siaradwyr, ond hoffwn eich atgoffa'n garedig, os ydych chi'n dymuno siarad, y dylech fod yn bresennol yn y Siambr ar ddechrau'r ddadl. Fodd bynnag, mae heddiw’n ddiwrnod heriol i rai—ond os gallwn gofio hynny ar gyfer y dyfodol. Michelle Brown.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the commissioner's report, and would like to thank her for all her hard work to date and for producing the report. The commissioner says, and I quote:
'My vision is for every child in Wales to have the equal chance to be the best they can be'.
This is a laudable vision—one I hope we all have—but why does it take someone outside Labour's Government to say this before they listen? Labour seem to be increasingly outsourcing their policy making, to the extent that many people—myself included—cannot help but come to the conclusion they're devoid of any good ideas of their own. After 20 years of uninterrupted power, why are these announcements still having to be made? No doubt Labour will say they've always been committed to equality of opportunity for the children of Wales, so why, after two decades of uninterrupted power, have they not achieved it? Perhaps they should farm out more of their policy making, because it is clear they can't do it themselves. They've outsourced children's equality; they outsource their education policy, as we heard from Kirsty Williams recently, saying she would adopt a third party's recommendations on learners being entered into GCSE exams early; and the Government has even taken to outsourcing its own Cabinet positions.
Why did it take a commissioner to point out that some local authorities are providing good provision for care leavers, and some aren't? Why, after 20 years of Labour, is that happening? I doubt it's a new phenomenon, so it must have been ignored, or incompetence at governmental level has failed to solve the inconsistency. Why, after 20 years of Labour, does the commissioner need to highlight that many parents of deaf children are still being left without the ability to communicate with them, due to a lack of provision to learn British Sign Language? Can anyone here imagine the sadness and difficulties caused by not being able to communicate with your own child?
We hear lots of talk from this Government about rightly making efforts to improve provision for people to communicate in the Welsh language, but nothing about helping those with communication difficulties, even when they're children. Why, after 20 years of Labour, does the commissioner feel she has to highlight that, rather than reducing differences, inequalities of access to mental health support for children and young people are being perpetuated? Why, after 20 years of Labour, does the commissioner have to beg the Government not to take travel subsidies away from 16 to 18-year-olds, even though many of those young people are still in education or training, and the legal definition of a child is nought to 18 years old?
There are many other examples from the report that I could cite that show the shortcomings of the entire Government, but limited time to speak prevents me. There are 10 press releases on the first page of news on the Welsh Labour Party website. Not one of them is about what they have done or hope to do for our children, and I wonder whether that's because children can't vote. Call me a sceptic, but a third of the articles on that page are dedicated solely to slagging off other parties.
So, in conclusion, this report proves two things. The first is that the children's commissioner is knowledgeable about the issues facing the children of Wales, aware of many of Labour's failings, and genuinely committed to achieving the best for our youngsters. The second is that, after 20 years of uninterrupted rule, Labour either cannot or will not do what is needed to give our children the best start in life. Leaving it up to someone else to spot the problems and suggest policy is not grown-up government. It is lazy management that shows a lack of passion, a lack of ideas and a total lack of competence. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy’n croesawu adroddiad y comisiynydd, a hoffwn ddiolch iddi am ei holl waith caled hyd yn hyn ac am lunio’r adroddiad. Mae’r comisiynydd yn dweud, ac rwy’n dyfynnu:
'Fy ngweledigaeth yw bod pob plentyn yng Nghymru’n cael cyfle cyfartal i fod y gorau y gall fod'.
Mae hon yn weledigaeth ganmoladwy—un, gobeithio, rydym i gyd yn ei rhannu—ond pam mae angen i rywun y tu allan i Lywodraeth Llafur ddweud hyn cyn iddynt wrando? Mae’n ymddangos bod Llafur yn allanoli mwy a mwy o’u polisïau, i'r fath raddau nes na all llawer o bobl—minnau yn eu plith—ond dod i'r casgliad nad oes ganddyn nhw unrhyw syniadau da eu hunain. Ar ôl 20 mlynedd o bŵer di-dor, pam mae’n rhaid gwneud y cyhoeddiadau hyn o hyd? Mae’n siŵr y bydd Llafur yn dweud eu bod bob amser wedi bod yn ymroddedig i gyfle cyfartal i blant Cymru, felly pam, ar ôl dau ddegawd o bŵer di-dor, nad ydynt wedi cyflawni hynny? Efallai y dylent adael i bobl eraill wneud mwy o’u polisïau, oherwydd mae'n amlwg na allant wneud hynny eu hunain. Maent wedi allanoli cydraddoldeb i blant; maent yn allanoli eu polisi addysg, fel y clywsom gan Kirsty Williams yn ddiweddar, pan ddywedodd y byddai hi’n mabwysiadu argymhellion trydydd parti ar gofrestru dysgwyr am arholiadau TGAU yn gynnar; ac mae’r Llywodraeth hyd yn oed wedi dechrau allanoli swyddi’r Cabinet.
Pam oedd angen i gomisiynydd nodi bod rhai awdurdodau lleol yn darparu darpariaeth dda ar gyfer rhai sy'n gadael gofal, ac nad yw rhai eraill? Pam, ar ôl 20 mlynedd o Lafur, mae hynny'n digwydd? Mae’n amheus gen i fod hyn yn ffenomen newydd, felly rhaid ei fod wedi cael ei anwybyddu, neu bod anallu ar lefel lywodraethol wedi methu datrys yr anghysondeb. Pam, ar ôl 20 mlynedd o Lafur, mae angen i'r comisiynydd dynnu sylw at y ffaith bod llawer o rieni plant byddar yn dal i gael eu gadael heb y gallu i gyfathrebu â nhw, oherwydd diffyg darpariaeth i ddysgu Iaith Arwyddion Prydain? A all unrhyw un yma ddychmygu’r tristwch a'r anawsterau sy’n cael eu hachosi drwy beidio â gallu cyfathrebu â’ch plentyn eich hun?
Rydym yn clywed llawer o sôn gan y Llywodraeth hon am wneud ymdrechion priodol i wella'r ddarpariaeth i bobl i gyfathrebu yn y Gymraeg, ond does dim byd am helpu pobl sydd ag anawsterau cyfathrebu, hyd yn oed pan fyddant yn blant. Pam, ar ôl 20 mlynedd o Lafur, mae’r Comisiynydd yn teimlo bod yn rhaid iddi dynnu sylw at y ffaith, yn hytrach na bod gwahaniaethau’n lleihau, bod anghydraddoldebau’n parhau o ran y cymorth iechyd meddwl sydd ar gael i blant a phobl ifanc? Pam, ar ôl 20 mlynedd o Lafur, y mae’n rhaid i’r comisiynydd erfyn ar y Llywodraeth i beidio â chymryd cymorthdaliadau teithio oddi ar bobl ifanc 16 i 18 mlwydd oed, er bod llawer ohonynt yn dal i fod mewn addysg neu hyfforddiant, ac mai'r diffiniad cyfreithiol o blentyn yw o ddim i 18 mlwydd oed?
Mae llawer o enghreifftiau eraill yn yr adroddiad y gallwn eu dyfynnu sy'n dangos diffygion y Llywodraeth gyfan, ond does gen i ddim digon o amser i siarad amdan nhw. Mae 10 datganiad i'r wasg ar y dudalen gyntaf o newyddion ar wefan Plaid Lafur Cymru. Does dim un ohonyn nhw'n ymwneud â’r hyn y mae nhw wedi’i wneud neu'n gobeithio ei wneud dros ein plant; tybed a yw hynny oherwydd na chaiff plant bleidleisio. Galwch fi’n sgeptig, ond mae traean o’r erthyglau ar y dudalen honno wedi’u hymrwymo’n benodol i ddilorni pleidiau eraill.
Felly, i gloi, mae'r adroddiad hwn yn profi dau beth. Y cyntaf yw bod y comisiynydd plant yn wybodus am y materion sy'n wynebu plant Cymru, yn ymwybodol o lawer o ddiffygion y Blaid Lafur, ac yn wirioneddol ymroddedig i sicrhau'r canlyniadau gorau i’n pobl ifanc. Yr ail yw, ar ôl 20 mlynedd o reolaeth di-dor, bod Llafur naill ai’n methu neu’n gwrthod gwneud beth sydd ei angen i roi'r dechrau gorau mewn bywyd i'n plant. Nid yw gadael i rywun arall ganfod y problemau ac awgrymu polisïau yn llywodraethu aeddfed. Rheoli diog ydyw, sy'n dangos diffyg brwdfrydedd, diffyg syniadau a diffyg cymhwysedd llwyr. Diolch.
Mark Reckless.
Mark Reckless.
Thank you, Deputy Presiding Officer, in particular, for your consideration. Can I also congratulate the Minister on his appointment? He knows he has big shoes to fill. From my own part, I have to say I have great confidence in his serving the Government in Wales as ably as he did the UK Government previously.
I welcome the report from Sally Holland, the children's commissioner, and thank her for the evidence she gave to the Children, Young People and Education Committee on 18 October. I think one area she deserves particular congratulation on is the lead she has taken in galvanising local authorities around the care leavers agenda. In particular, the £1 million bursary scheme, I think, is an excellent initiative. I think, relative to so many of the top-tier local authorities in England, the average Welsh local authority is relatively small for the social services workload that they will face, and I think having the children's commissioner there is an additional area to support those local authorities. To encourage them and to advise on the work they're doing with young people, I think, is valuable. I think one example we've seen, in Torfaen—the council tax and not having to pay that if you've recently left care—I think that's a very valuable thing, and I hope other local authorities will follow that lead.
One area I just want to flag when we're talking about looked-after children is when looked-after children are adopted. We have, in the school admissions code, that
'all admission authorities must give highest priority in their oversubscription criteria to looked after children as required by the Education (Admission of Looked After Children) (Wales) Regulations 2009 and previously looked after children as required by this Code.'
Now, in my own experience—and this is with a four-year-old and a five-year-old child currently—I've looked at quite a number of school admissions policies, and certainly my impression is that right at the top there is that category referring to looked-after children. I haven't, as yet, seen or understood that also to apply to previously looked-after children, including those who have been adopted, and I don't see the reference in the regulations. So, I just wonder whether the children's commissioner or the Welsh Government—. If we do want to have this guidance and we do want to see previously looked-after children, including those who are adopted, given this preference as well, could something more be done to ensure that actually happens? For instance, we might put out guidance that says, for the purposes of the admissions code, previously looked-after children should be considered to meet the definition of looked-after children. Because, otherwise, I fear this guidance is there, but I'm not, myself, as yet, convinced that school admissions policies in the main are changing to reflect it.
I think one other area where perhaps the children's commissioner in particular could assist is saying to schools, 'What are the particular needs of adopted children?' I do think there is potential value in highlighting to a school when a child has been adopted so that they are aware of that and there's appropriate guidance in place to help them support those children who, I think at least in some circumstances, do have very particular needs that need recognition.
Moving on to the National Deaf Children's Society issue, again, I think one thing in particular I'd like to see is accessible and affordable support, and in particular having British Sign Language support at all different types of level. I think that's very important within a home context.
Lastly, if I can just touch on two areas where the children's commissioner is perhaps somewhat more generous to Welsh Government than we on these benches might necessarily be. One of those is transport to school, and local authorities, and whether there's confusion and whether they're sufficiently clear about their legal responsibilities. I think more does need to be done on that. I also think, with the link to the twenty-first century schools programme, and where we are—. On integrating sixth-form colleges, for instance—again, to give a Torfaen example—we're going from three sixth forms down to one; what are the implications of that for school travel, and are local authorities doing enough, and getting enough support from national Welsh Government to do what needs to be done in this area?
Finally, in terms of the national advocacy service, Darren, I think, has much more experience of seeing the Welsh Government make announcements but not necessarily follow through as much or as quickly as we would like in this area. But it seems to me that, if we have a national advocacy service, or if that is the ambition, yes, there are some examples of local authorities who have good practice in this area, and that is to be welcomed, but if Welsh Government does believe that it should be a national advocacy service, we should surely move beyond that. If the Government can't afford that, or doesn't believe it can work at a national level, or they want to leave local authorities to do as they think best, they should say so, rather than continue to say there'll be a national advocacy service while not necessarily following through on the implementation. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd, yn benodol, am eich ystyriaeth. A gaf i hefyd longyfarch y Gweinidog ar ei benodiad? Mae’n gwybod bod ganddo esgidiau mawr i'w llenwi. O ran fy hun, rhaid imi ddweud bod gennyf hyder mawr ynddo i wasanaethu’r Llywodraeth yng Nghymru mor fedrus ag y gwasanaethodd Lywodraeth y DU o'r blaen.
Rwy’n croesawu’r adroddiad gan Sally Holland, y comisiynydd plant, ac yn diolch iddi am y dystiolaeth a roddodd i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar 18 Hydref. Rwy’n meddwl mai un maes lle mae hi'n haeddu llongyfarchiadau arbennig yw’r ffordd y mae hi wedi arwain y gwaith o ysgogi awdurdodau lleol ynghylch yr agenda pobl ifanc sy'n gadael gofal. Yn benodol, mae’r cynllun bwrsari £1 miliwn, rwy’n meddwl, yn fenter ragorol. Rwy’n meddwl, yn gymharol i gynifer o’r awdurdodau lleol haen uchaf yn Lloegr, bod awdurdod lleol cyfartalog Cymru yn gymharol fach am y llwyth gwaith gwasanaethau cymdeithasol a fydd yn eu hwynebu, ac rwy'n meddwl bod y comisiynydd plant yn faes ychwanegol i gefnogi'r awdurdodau lleol hynny. Mae eu hannog a’u cynghori ar y gwaith y maen nhw'n ei wneud gyda phobl ifanc, rwy’n meddwl, yn werthfawr. Rwy’n meddwl bod un enghraifft yr ydym wedi’i gweld, yn Nhorfaen—y dreth gyngor a pheidio â gorfod ei thalu os ydych chi wedi gadael gofal yn ddiweddar—rwy'n meddwl bod hynny'n beth gwerthfawr iawn, ac rwy’n gobeithio y bydd awdurdodau lleol eraill yn dilyn yr arweiniad hwnnw.
Un maes yr hoffwn dynnu sylw ato wrth sôn am blant sy'n derbyn gofal yw pan gaiff y plant hyn eu mabwysiadu. Mae gennym, yn y cod derbyniadau ysgol,
'rhaid i bob awdurdod derbyn roi'r flaenoriaeth uchaf yn eu meini prawf gor-alw i blant sy'n derbyn gofal fel sy'n ofynnol gan Reoliadau Addysg (Derbyn Plant sy'n Derbyn Gofal) (Cymru) 2009 a phlant sydd wedi derbyn gofal fel sy'n ofynnol gan y Cod hwn.'
Nawr, yn fy mhrofiad i—ac mae hyn gyda phlant pedair a phum mlwydd oed ar hyn o bryd—rwyf wedi edrych ar gryn dipyn o bolisïau derbyn ysgolion, ac yn sicr fy argraff i yw bod y categori hwnnw yn cyfeirio at blant sy'n derbyn gofal ar y brig. Nid wyf, hyd yma, wedi gweld na deall bod hynny hefyd yn berthnasol i blant a oedd yn arfer derbyn gofal, gan gynnwys rhai sydd wedi cael eu mabwysiadu, ac nid wyf yn gweld y cyfeiriad yn y rheoliadau. Felly, tybed a yw'r comisiynydd plant neu Lywodraeth Cymru—. Os ydym yn dymuno cael y canllawiau hyn ac os ydym eisiau gweld plant a oedd yn arfer derbyn gofal, gan gynnwys y rhai hynny sydd wedi’u mabwysiadu, yn cael y flaenoriaeth hon hefyd, a ellid gwneud mwy i sicrhau bod hynny’n digwydd mewn gwirionedd? Er enghraifft, gallem ni roi canllawiau sy'n dweud, at ddibenion y cod derbyn, y dylid ystyried bod plant a oedd yn arfer derbyn gofal yn bodloni'r diffiniad o blant sy'n derbyn gofal. Oherwydd, fel arall, rwy’n ofni bod y canllawiau hyn yno, ond nid wyf, fy hun, eto, wedi fy argyhoeddi bod polisïau derbyn ysgolion ar y cyfan yn newid i adlewyrchu hynny.
Rwy’n meddwl mai un maes arall lle efallai y gallai’r comisiynydd plant yn benodol helpu yw drwy ddweud wrth ysgolion, 'Beth yw anghenion penodol plant sydd wedi'u mabwysiadu?' Rwy’n meddwl y gallai fod yn werth tynnu sylw ysgol pan fydd plentyn wedi ei fabwysiadu fel eu bod yn ymwybodol o hynny a bod canllawiau priodol ar waith i’w helpu i gefnogi’r plant hynny sydd, rwy’n meddwl o leiaf mewn rhai amgylchiadau, ag anghenion penodol iawn y mae angen eu cydnabod.
I symud ymlaen at fater Cymdeithas Genedlaethol y Plant Byddar, unwaith eto, rwy’n meddwl mai un peth yn arbennig yr hoffwn i ei weld yw cymorth hygyrch a fforddiadwy, ac yn enwedig sicrhau cymorth ag Iaith Arwyddion Prydain ar bob math o wahanol lefel. Rwy’n meddwl bod hynny'n bwysig iawn yng nghyd-destun cartref.
Yn olaf, os caf sôn am ddau faes lle mae’r comisiynydd plant efallai ychydig yn fwy hael â Llywodraeth Cymru na ni ar y meinciau hyn. Un o'r rheini yw cludiant i’r ysgol, ac awdurdodau lleol, ac a oes dryswch ynglŷn ag a ydynt yn ddigon clir ynghylch eu cyfrifoldebau cyfreithiol. Rwy’n meddwl bod angen gwneud mwy ar hynny. Rwyf hefyd yn meddwl, gyda’r cysylltiad â’r rhaglen ysgolion ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a lle yr ydym—. O ran integreiddio colegau chweched dosbarth, er enghraifft—unwaith eto, i roi enghraifft yn Nhorfaen—rydym yn mynd o dri chweched dosbarth i lawr i un; beth yw goblygiadau hynny i deithio i’r ysgol, ac a yw awdurdodau lleol yn gwneud digon, ac yn cael digon o gymorth gan Lywodraeth genedlaethol Cymru i wneud yr hyn sydd angen ei wneud yn y maes hwn?
Yn olaf, o ran y gwasanaeth eiriolaeth cenedlaethol, mae gan Darren, rwy’n meddwl, lawer mwy o brofiad o weld Llywodraeth Cymru yn gwneud cyhoeddiadau ond nid o reidrwydd yn dilyn drwodd cymaint neu cyn gynted ag y byddem yn ei hoffi yn y maes hwn. Ond mae'n ymddangos i mi, os oes gennym wasanaeth eiriolaeth cenedlaethol, neu os mai dyna yw’r uchelgais, oes, mae rhai enghreifftiau o awdurdodau lleol sydd ag arfer da yn y maes hwn, ac mae hynny i'w groesawu, ond os yw Llywodraeth Cymru yn credu y dylai fod yn wasanaeth eiriolaeth cenedlaethol, dylem yn sicr symud y tu hwnt i hynny. Os na all y Llywodraeth fforddio hynny, neu os nad ydynt yn credu y gall weithio ar lefel genedlaethol, neu os ydynt am adael i awdurdodau lleol wneud fel y maen nhw’n meddwl sydd orau, dylent ddweud hynny, yn hytrach na pharhau i ddweud y bydd gwasanaeth eiriolaeth cenedlaethol heb barhau o reidrwydd i roi hynny ar waith. Diolch.
I'd first of all like to congratulate the Minister on his new position whilst acknowledging the outstanding commitment made by Carl Sargeant to the role.
I would like to thank the children’s commissioner and her team for their continuing hard work standing up for the rights of Welsh children and young people. As the commissioner has highlighted, the Welsh Government have accepted all the recommendations of the 'The Right Care' report and the Welsh Government have set up a task and finish group to deliver change for those in residential care in Wales.
However, the change is not happening fast enough, particularly for children and young people within my region of South Wales West. Bridgend council’s provision is particularly poor. Yesterday, media outlets reported on findings by the new director of social services and well-being that show that a high number of children are being placed in out-of-county care because the courts simply do not trust the service. These children who have already had the worst possible start in life are being taken away from the area, miles away from anyone they know.
This isn't the only time in the last few months that children's services in Bridgend have been the recipient of bad press. Earlier this year there were warnings that children in care in the county could be at risk of of sexual exploitation because the homes were based in areas where criminal activity, threats to kill and child abuse have taken place. These concerns appear to have placed significant doubt with the courts for them to have no trust in the service's ability to look after the children in its care.
The children's commissioner has shown that care homes have an important role to play in providing the right kind of care for some children and young people in Wales. She challenged the Welsh Government to improve the system. It is clear that not enough has been done to date. I am grateful to the children’s commissioner for her commitment in her annual report to continue to press the Welsh Government and local authorities to meet the duties under the social services and well-being Act. Bridgend council are not meeting the needs of children in care and I urge the new Minister for Children to take urgent action. Diolch yn fawr.
Yn gyntaf oll, hoffwn longyfarch y Gweinidog ar ei swydd newydd a chydnabod ymrwymiad rhagorol Carl Sargeant i’r rôl.
Hoffwn ddiolch i'r comisiynydd plant a'i thîm am eu gwaith caled parhaus i sefyll dros hawliau plant a phobl ifanc Cymru. Fel y mae’r comisiynydd wedi’i nodi, mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn holl argymhellion yr adroddiad 'Y Gofal Iawn' ac mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen i gyflawni newid dros bobl sydd mewn gofal preswyl yng Nghymru.
Fodd bynnag, dydy’r newid ddim yn digwydd yn ddigon cyflym, yn enwedig i blant a phobl ifanc yn fy rhanbarth i, sef Gorllewin De Cymru. Mae darpariaeth cyngor Pen-y-bont ar Ogwr yn arbennig o wael. Ddoe, roedd sôn yn y cyfryngau am ganfyddiadau gan y cyfarwyddwr gwasanaethau cymdeithasol a llesiant newydd sy'n dangos bod nifer uchel o blant yn cael eu rhoi mewn gofal tu allan i'r sir dim ond oherwydd nad yw’r llysoedd yn ymddiried yn y gwasanaeth. Mae’r plant hyn, sydd eisoes wedi cael y dechrau gwaethaf posibl mewn bywyd, yn gorfod symud o’r ardal, filltiroedd oddi wrth unrhyw un maen nhw’n ei adnabod.
Nid dyma’r unig dro yn y misoedd diwethaf y mae gwasanaethau i blant ym Mhen-y-bont ar Ogwr wedi cael sylw anffafriol gan y wasg. Yn gynharach eleni roedd rhybuddion y gallai plant mewn gofal yn y sir fod mewn perygl o gamfanteisio rhywiol oherwydd bod y cartrefi wedi'u lleoli mewn ardaloedd lle mae gweithgarwch troseddol, bygythiadau i ladd a cham-drin plant wedi digwydd. Mae’n ymddangos bod y pryderon hyn wedi peri amheuaeth sylweddol yn y llysoedd fel na allant ymddiried yng ngallu'r gwasanaeth i ofalu am y plant yn eu gofal.
Mae'r comisiynydd plant wedi dangos bod gan gartrefi gofal ran bwysig i'w chwarae o ran darparu'r math iawn o ofal i rai plant a phobl ifanc yng Nghymru. Heriodd hi Lywodraeth Cymru i wella'r system. Mae'n amlwg nad oes digon wedi'i wneud hyd yma. Rwy’n ddiolchgar i'r comisiynydd plant am ei hymrwymiad yn ei hadroddiad blynyddol i barhau i bwyso ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i gyflawni'r dyletswyddau o dan y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant. Dydy cyngor Pen-y-bont ar Ogwr ddim yn diwallu anghenion plant mewn gofal ac rwy’n annog Gweinidog dros Blant newydd i gymryd camau brys. Diolch yn fawr.
Thank you very much. I call on the Minister for Children and Social Care to reply to the debate—Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar y Gweinidog Gofal Cymdeithasol a Phlant i ymateb i'r ddadl—Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn i chi i gyd. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Thank you all very much. Thank you, Deputy Presiding Officer.
I'm delighted to respond to this debate. There's only one thing I'm sure of already—I don't think I'll be able to respond to every single point that's been raised in the time available, but I will try and do my best.
Can I first of all just thank everybody for their kind words and comments about Carl Sargeant and the legacy that he leaves in this field? It's been remarked upon several times today—across the wide portfolio of ministerial positions he held in senior positions in Government—the impact that he had and how he drove through legislation and drove through the right policy with, in its heart, the right things in mind, the outcomes for the people we represent, and this is certainly one of those areas. So, I thank you for those comments and also for congratulating me in coming into this position. As I mentioned in my opening remarks, I'll try and do his legacy—and the legacy of other Ministers in this position—proud.
So, let me try and deal with some of the issues that were raised. If I don't get to all of them, I'll be happy to write in some detail to Members who've raised individual matters as well. Let me deal first of all with the issue of advocacy, which was raised by several people, including Darren. Within the children's commissioner's report, they raise the issue of advocacy, of course. Let me say that, although the national approach to advocacy isn't delivered directly by Welsh Government, we are indeed supporting its implementation and keeping an eye on how this is done.
We've got a funding commitment of up to £550,000 for the social services regional collaboratives, to deliver the active advocacy offer in full and to support the approach. But it's not enough to do that, we've got to monitor how it's happening. So, we will be monitoring the use of this grant funding on a quarterly basis and we're already committed to reviewing the implementation at the end of the first year—so 2018-19— and we're also looking at a longer term evaluation over the first few years of implementation. We want to make sure that this does work as active advocacy.
Several people, Darren included, have mentioned the issue of transport and transport subsidies. I can't respond directly to the particular Conservative proposal on a green card, but what I can tell you, Darren, is: on the youth concessionary fares, as you know, the Welsh Government is currently consulting on discounted bus travel for young people. It's an exercise aimed at capturing the views of young people and other key stakeholders. We're very keen to explore the appetite to extend the range of discounted travel up to 24-year-olds. And based on the outcome of this consultation, which is ongoing, a new scheme for young people will, we hope, be introduced in April 2018—one that best reflects the needs and preferences of our young people and helps further boost bus travel as an option. Again, a key thing to all of these areas is listening to children and young people in developing those offers.
If I can turn to the issue of duty of care and the incorporation of the UN Convention on the Rights of the Child, particularly within the ALN Bill, which is currently going through—as Members will be aware, during Stage 2 of the Bill—and I look to my colleague on the right here as well, in terms of her committee chairing—the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language committed to considering whether a direct reference to both the UNCRC and the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities as well could be added by amendment to the Bill at Stage 3, and work is indeed under way to consider this and to see what can be brought forward. It'll be an interesting few weeks on the committee now to look at this issue.
Llyr raised a range of issues, not least the RAG ratings. I would say we're not always going to be in total synchronicity and agreement with everything the children's commissioner puts forward under her traffic light system within the RAG ratings as well. She has a purpose to fulfil there, and it's important to challenge and hold the Government to account and push in certain directions. We won't always agree.
We've noticed the commissioner's inclusion of RAG ratings in the report, analysing our responses to recommendations made last year. It's important to say I'm content, as a Minister, that we have responded as we feel appropriate to last year's recommendations. But let me also say: going forward, we are continuing to work to improve the outcomes highlighted in the report for children and young people in Wales, and it's about working across Government to achieve those priorities, as we've set out in 'Prosperity for All'.
It is really unlikely that any Government would ever agree to every recommendation the commissioner will make. However, there are many factors we have to take into account, but we do, however, engage, we listen, we respond, we debate, we discuss, we meet with the children's commissioner and we make changes where appropriate based on a strong evidential base. And, of course, the RAG ratings are based on the commissioner's perception of matters. For example, just to highlight the red rating against the recommendation for a specific child poverty delivery plan doesn't take into account the response that we've already provided to the commissioner. We've said clearly already that we do not believe a separate plan is needed; it's that cross-cutting thing right across Government that will come to some of the areas of policy that help in that. So, therefore, we believe that applying a red rating in that issue has little purpose, but we'll keep the dialogue going.
If I can turn to an issue that several Members have raised, which is to do with elective home education—a brief update here: officials of mine have met with home-educating parents to gather their views on revised guidance, and where they think as well there's a need for further clarity and support on issues such as legislation and training and so on, and my officials will continue to engage with members of the home-educating community. We are now looking at how current legislation is being used and the barriers that might be preventing some local authorities from using it. And we're also looking at patterns of elective home education that include developing a better understanding of why families decide to home-educate. And finally on this point, Members will be aware that the national independent safeguarding board commissioned the Children's Social Care Research and Development Centre at Cardiff University to undertake the review in the risks to children and young people who are educated at home. Now, when that report becomes available, we will carefully consider it and its recommendations.
If I could turn to the issues that have been raised by several Members around poverty—and this is a cross-cutting Government issue, I have to say, and is not within one silo—and just to highlight some of the areas, but there are many I could—things such as tackling holiday hunger, which is very much in the forefront of people's minds these last holidays. That, for example, was identified as a key priority in the Welsh Government's 2015 child poverty strategy for Wales, recognising the need to use all available policy levers to support low-income households in the here and now. So, further funding of £500,000 has been provided to support summer school holiday food and fun clubs last summer, and the money was offered to councils in the most deprived parts of Wales to help provide play schemes and meals over the long break. But it's also an issue of fuel poverty and what we do with Nest and what we do with Arbed, it's how we make sure that local authorities are making the best use of things like school uniform grants and so on and so on. It's an accumulative effect right across Government.
Rwy'n falch iawn o gael ymateb i'r ddadl hon. Dim ond un peth yr wyf yn siŵr ohono eisoes—dydw i ddim yn credu y bydd modd i mi ymateb i bob pwynt a godwyd yn ystod yr amser sydd ar gael, ond fe wnaf fy ngorau.
A gaf i yn gyntaf ddiolch i bawb am eu geiriau caredig a'u sylwadau am Carl Sargeant a'r etifeddiaeth y mae'n ei gadael yn y maes hwn? Nodwyd sawl gwaith heddiw—ar draws y portffolio eang o swyddi gweinidogol a ddaliodd mewn uwch swyddi yn y Llywodraeth—yr effaith a gafodd a sut y gwnaeth yrru deddfwriaeth a'r polisïau iawn drwodd â'r pethau iawn wrth wraidd y ddeddfwriaeth a'r polisïau hynny, sef y canlyniadau ar gyfer y bobl a gynrychiolwn, ac yn sicr mae hwn yn un o'r meysydd hynny. Felly, diolch ichi am y sylwadau hynny ac hefyd am fy llongyfarch am ddod i'r swydd hon. Fel y soniais yn fy sylwadau agoriadol, byddaf yn ceisio anrhydeddu ei etifeddiaeth—ac etifeddiaeth y Gweinidogion eraill yn y swydd hon.
Felly, gadewch imi geisio ymdrin â rhai o'r materion a godwyd. Os nad ydw i'n llwyddo i'w trafod nhw i gyd, byddwn yn hapus i ysgrifennu yn fanwl at Aelodau sydd wedi codi materion unigol hefyd. Gadewch imi ymdrin yn gyntaf â mater eiriolaeth, a godwyd gan nifer o bobl, gan gynnwys Darren. Yn adroddiad y Comisiynydd Plant, maent yn codi'r mater o eiriolaeth, wrth gwrs. Gadewch imi ddweud, er nad yw'r dull eirioli cenedlaethol yn cael ei ddarparu'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, rydym yn wir gefnogi ei weithrediad ac yn cadw llygad ar sut y gwneir hyn.
Mae gennym ymrwymiad cyllid o hyd at £550,000 ar gyfer grwpiau cydweithredol rhanbarthol y gwasanaethau cymdeithasol, i gyflwyno'r cynnig eiriolaeth gweithredol llawn ac i gefnogi'r dull o weithio. Ond nid yw'n ddigon i wneud hynny, mae'n rhaid inni fonitro sut y mae'n digwydd. Felly, byddwn yn monitro'r defnydd o'r arian grant hwn ar sail chwarterol ac rydym eisoes yn ymrwymedig i adolygu'r ffordd y caiff ei weithredu ar ddiwedd y flwyddyn gyntaf—felly 2018-19—ac rydym hefyd yn edrych ar werthuso tymor hwy dros yr ychydig flynyddoedd cyntaf o weithredu. Rydym eisiau gwneud yn siŵr bod hyn yn gweithio fel eiriolaeth weithredol.
Mae nifer o bobl, yn cynnwys Darren, wedi sôn am y mater o drafnidiaeth a chymorthdaliadau trafnidiaeth. Ni allaf ymateb yn uniongyrchol i'r cynnig penodol gan y Ceidwadwyr ar gerdyn gwyrdd, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, Darren, yw hyn: ar docynnau teithio rhatach ieuenctid, fel y gwyddoch, mae Llywodraeth Cymru wrthi'n ymgynghori ar deithio bws am bris gostyngol i bobl ifanc. Nod yr ymarfer yw casglu barn pobl ifanc a rhanddeiliaid allweddol eraill. Rydym yn awyddus iawn i archwilio'r archwaeth i ymestyn yr ystod o deithio gostyngol i bobl ifanc hyd at 24 mlwydd oed. Ac yn seiliedig ar ganlyniad yr ymgynghoriad hwn, sy'n mynd rhagddo, bydd cynllun newydd ar gyfer pobl ifanc, gobeithio, yn cael ei gyflwyno ym mis Ebrill 2018—un sy'n adlewyrchu orau anghenion a dewisiadau ein pobl ifanc ac sy'n helpu ymhellach i hybu'r dewis o deithio ar fysiau. Unwaith eto, elfen sy'n allweddol i bob un o'r meysydd hyn yw gwrando ar blant a phobl ifanc wrth ddatblygu'r cynigion hynny.
Os caf i droi at y mater o ddyletswydd gofal ac ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau'r plentyn, yn enwedig o fewn y Bil anghenion dysgu ychwanegol, sydd ar hyn o bryd yn mynd drwyddo—fel y bydd Aelodau yn ymwybodol, yn ystod cyfnod 2 y Bil—ac rwy'n edrych ar fy nghyd-Aelod ar y dde yma hefyd, o ran ei bod yn gadeirydd pwyllgor—roedd y Gweinidog dros y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes wedi ymrwymo i ystyried a ellir ychwanegu cyfeiriad uniongyrchol at y CCUHP a Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl ag anableddau i'r gwelliant i'r Bil yng Nghyfnod 3, ac mae gwaith yn wir ar y gweill i ystyried hyn ac i weld beth y gellir ei gyflwyno. Bydd hi'n ychydig wythnosau diddorol i'r Pwyllgor nawr wrth iddynt edrych ar y mater hwn.
Cododd Llyr amrywiaeth o faterion, nid yn lleiaf oedd y sgoriau RAG. Byddwn yn dweud nad ydym bob amser yn mynd i fod mewn harmoni a chytundeb llwyr â phopeth y mae'r comisiynydd plant yn ei gyflwyno dan ei system goleuadau traffig o fewn y sgoriau RAG . Mae ganddi ddiben i'w gyflawni yno, ac mae'n bwysig herio a dwyn y Llywodraeth i gyfrif a gwthio i gyfeiriadau penodol. Ni fyddwn bob amser yn cytuno.
Rydym wedi sylwi bod y Comisiynydd wedi cynnwys sgoriau RAG yn yr adroddiad, yn dadansoddi ein hymatebion i argymhellion a wnaed y llynedd. Mae'n bwysig dweud fy mod yn fodlon, fel Gweinidog, ein bod ni wedi ymateb yn unol â'r hyn y teimlwn sy'n briodol i argymhellion y llynedd. Ond gadewch i mi ddweud hefyd: yn y dyfodol, rydym yn parhau i weithio i wella canlyniadau a amlygwyd yn yr adroddiad ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru, ac mae'n ymwneud â gweithio ar draws y Llywodraeth i gyflawni'r blaenoriaethau hynny, fel rwyf wedi nodi yn 'Ffyniant i Bawb'.
Mae'n annhebygol iawn y byddai unrhyw Lywodraeth byth yn cytuno i bob argymhelliad y bydd y Comisiynydd yn ei wneud. Fodd bynnag, mae nifer o ffactorau i ni eu hystyried, ond rydym, fodd bynnag, yn ymgysylltu, rydym yn gwrando, rydym yn ymateb, rydym yn dadlau, rydym yn trafod, rydym yn cyfarfod â'r comisiynydd plant ac rydym yn gwneud newidiadau lle y bo'n briodol yn seiliedig ar sylfaen dystiolaeth gref. Ac, wrth gwrs, mae'r sgoriau RAG yn seiliedig ar ganfyddiad y Comisiynydd o'r materion. Er enghraifft, nid yw dim ond tynnu sylw at y sgôr coch yn erbyn yr argymhelliad ar gyfer cynllun cyflawni tlodi plant penodol yn ystyried yr ymateb yr ydym eisoes wedi ei roi i'r Comisiynydd. Rydym wedi dweud eisoes yn amlwg nad ydym yn credu bod angen cynllun ar wahân; mae'n beth trawsbynciol ar draws y Llywodraeth a fydd yn dod i rai o'r meysydd polisi sy'n helpu yn hynny o beth. Felly, o'r herwydd, rydym yn credu nad oes fawr o bwrpas cymhwyso'r sgôr coch yn hynny, ond byddwn yn dal i drafod.
Os caf i droi at fater a godwyd gan nifer o Aelodau, sydd yn ymwneud ag addysg ddewisol yn y cartref—diweddariad byr yma: mae swyddogion i mi wedi cyfarfod â rhieni sy'n addysgu yn y cartref i gasglu eu barn ar y canllawiau diwygiedig, a lle y maent yn credu hefyd fod angen mwy o eglurder a chefnogaeth ar faterion fel deddfwriaeth a hyfforddiant ac ati, a bydd fy swyddogion yn parhau i ymgysylltu ag aelodau'r gymuned addysgu yn y cartref. Rydym bellach yn edrych ar sut y mae deddfwriaeth bresennol yn cael ei defnyddio, a rhwystrau a allai fod yn atal rhai awdurdodau lleol rhag ei defnyddio. Ac rydym hefyd yn edrych ar batrymau o ran addysg ddewisol yn y cartref sy'n cynnwys datblygu gwell dealltwriaeth o pam y mae teuluoedd yn penderfynu addysgu yn y cartref. Ac yn olaf ar y pwynt hwn, bydd Aelodau yn ymwybodol bod y Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol wedi comisiynu Canolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol Prifysgol Caerdydd i gynnal adolygiad o'r risgiau i blant a phobl ifanc sy'n cael eu haddysgu yn y cartref. Nawr, pan fydd yr adroddiad hwnnw ar gael, byddwn yn ei ystyried a'i argymhellion.
Os caf i droi at y materion a godwyd gan nifer o aelodau o gwmpas tlodi—ac mae'n rhaid imi ddweud, mae hwn yn fater trawsbynciol i'r Llywodraeth, ac nid yw o fewn un seilo—a dim ond i dynnu sylw at rai meysydd, ond mae llawer y gallwn dynnu sylw atynt—pethau fel mynd i'r afael â newyn gwyliau, sydd yn flaenllaw iawn ym meddyliau pobl ers y gwyliau diwethaf. Cafodd hynny, er enghraifft, ei nodi yn flaenoriaeth allweddol yn strategaeth tlodi plant 2015 Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru, gan gydnabod yr angen i ddefnyddio'r holl ysgogiadau polisi sydd ar gael i gynorthwyo aelwydydd incwm isel yn awr. Felly, darparwyd swm pellach o £500,000 i gefnogi clybiau hwyl a bwyd gwyliau haf ysgol yr haf diwethaf, a chafodd yr arian ei gynnig i gynghorau yn rhannau mwyaf amddifad Cymru i helpu i ddarparu prydau a cynlluniau chwarae dros yr egwyl hir. Ond mae hefyd yn fater o dlodi tanwydd a beth a wnawn â Nyth a beth rydym yn ei wneud gydag Arbed, mae'n ymwneud â sut y byddwn ni'n gwneud yn siŵr bod awdurdodau lleol yn gwneud y defnydd gorau o bethau fel grantiau gwisg ysgol ac ati ac ati. Mae'n effaith gronnus ar draws y Llywodraeth gyfan.
If I could turn to the issues in, probably, the minute or so remaining, Hefin raised the issue of whether we'd continue to have dialogue with the children's commissioner on issues such as universal childcare, flexibility of Flying Start, ACEs and so on—absolutely right in saying that ACEs are not the be-all and end-all, some sort of hard-nosed, crude analytical tool: they need to be used to help the diagnosis of where the best early interventions can be made, that will insist the outcomes that we want to see for children and young people. If they're applied in a very crude way, frankly, they are unhelpful. So, they need to be used as an aid to what we do in terms of interventions, not as the be-all and end-all. But they are a useful analysis, I have to say, of where we could perhaps best exercise some of our early interventions.
He mentioned the aspect of Flying Start and flexibility that the children's commissioner and others have raised. Interestingly, in my area of Bridgend where Flying Start has been quite a success—and it's in many areas—one of the things I'm aware of is that there is some flexibility within the scheme, but it requires the local ability of those providing Flying Start to allow some slack within the Flying Start provision, so that when they have some slack they can actually extend it beyond the geographic boundaries as well into other areas, and we need to look at how we can do more.
Dirprwy Lywydd, I'm looking at the time and I think I'm probably within the last 30 seconds or so. [Inaudible.] Right, well can I just thank colleagues for very detailed—? You've probably covered every area of the children commissioner's report. Let me just finish by saying: we do need to ensure in all of this that we listen and take into account the views of children and young people about the issues that matter to them as well when making decisions that will impact upon them. And I know that I, and my Cabinet and ministerial colleagues right across the Cabinet welcome the opportunity to engage with children and young people, to hear the views expressed today and to take these ideas on board.
Now, I know this Assembly also values the participation of young people. We look forward to the development of the youth parliament, which is mentioned in the children commissioner's report and the introduction of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 on 1 April deepens the Welsh Government's commitment to children's rights. It requires us, and all other public bodies, to show we've thought through the effects of the decisions on life in the future as well as in this generation. So, going forward, we continue to work to improve outcomes for all children and young people in Wales, working across Government to achieve our priorities set out in 'Prosperity for All'. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Os caf i droi at y materion yn, fwy na thebyg, y munud neu fwy sy'n weddill, cododd Hefin y mater o p'un a fyddem yn parhau i gael deialog gyda'r comisiynydd plant ar faterion fel gofal plant cyffredinol, hyblygrwydd Dechrau'n Deg, ACEs ac ati—hollol gywir wrth ddweud nad yw ACEs yn holl hanfod a diben popeth, rhyw fath o ddull dadansoddol digyfaddawd, amrwd: mae angen iddynt gael eu defnyddio i helpu i wneud diagnosis o'r lle gorau i wneud yr ymyriadau cynnar, a fydd yn mynnu'r canlyniadau yr ydym am eu gweld ar gyfer plant a phobl ifanc. Os cânt eu cymhwyso mewn ffordd amrwd iawn, a bod yn onest, maent yn dda i ddim. Felly, mae angen iddynt gael eu defnyddio i gynorthwyo'r hyn a wnawn o ran ymyriadau cynnar, nid fel holl hanfod a diben popeth. Ond maent yn ddadansoddiad defnyddiol, rhaid imi ddweud, o'r lle gorau i ni efallai roi rhai o'n hymyriadau cynnar ar waith.
Soniodd am y mater o Dechrau'n Deg a hyblygrwydd a godwyd gan y comisiynydd plant ac eraill. Yn ddiddorol, yn fy ardal i o Ben-y-bont ar Ogwr lle mae Dechrau'n Deg wedi bod dipyn o lwyddiant—ac mae wedi llwyddo mewn llawer o ardaloedd—un o'r pethau yr wyf yn ymwybodol ohono yw bod rhywfaint o hyblygrwydd o fewn y cynllun, ond mae angen gallu lleol gan y rheiny sy'n darparu Dechrau'n Deg i ganiatáu rhywfaint o ryddid o fewn darpariaeth Dechrau'n Deg, ac felly pan fod ganddynt y rhyddid mewn gwirionedd, gallant ei ymestyn y tu hwnt i ffiniau daearyddol i ardaloedd eraill hefyd, ac rydym angen edrych ar sut y gallwn ni wneud mwy.
Dirprwy Lywydd, rwy'n edrych ar yr amser a chredaf fod gen i ryw 30 eiliad yn weddill fwy neu lai. [Anghlywadwy.] Iawn, gaf i ond diolch i gydweithwyr am waith manwl iawn—? Rydych mwy na thebyg wedi cwmpasu pob maes o adroddiad y Comisiynydd Plant. Gadewch imi orffen drwy ddweud: mae angen i ni sicrhau yn hyn i gyd ein bod yn gwrando ar ac yn ystyried barn plant a phobl ifanc am y materion sydd o bwys wrth wneud penderfyniadau a fydd yn effeithio arnynt. A gwn fy mod i, a'm cyd-Aelodau Cabinet a Gweinidogol ar draws y Cabinet yn croesawu'r cyfle i ymgysylltu â phlant a phobl ifanc, i glywed y safbwyntiau a fynegwyd heddiw ac ystyried y syniadau hyn.
Nawr, gwn fod y Cynulliad hwn hefyd yn gwerthfawrogi cyfranogiad pobl ifanc. Rydym yn edrych ymlaen at ddatblygu Senedd Ieuenctid, a grybwyllir yn adroddiad y Comisiynydd Plant, a bydd cyflwyno Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 ar 1 Ebrill yn dwysau ymrwymiad Llywodraeth Cymru i hawliau plant. Rhaid i ni, a holl gyrff cyhoeddus eraill, ddangos ein bod wedi ystyried effeithiau penderfyniadau ar fywyd yn y dyfodol yn ogystal ag yn y genhedlaeth hon. Felly, wrth symud ymlaen, rydym yn parhau i weithio i wella canlyniadau ar gyfer yr holl blant a phobl ifanc yng Nghymru, gan weithio ar draws y Llywodraeth i gyflawni ein blaenoriaethau a nodir yn 'Ffyniant i Bawb'. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes? Felly, caiff y cynnig ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Rhun ap Iorwerth.
We now move on to item 8 on this afternoon's agenda, which is a debate on the Welsh Language Commissioner's annual report. I call on the Minister for Welsh Language and Lifelong Learning to move the motion—Eluned Morgan.
Symudwn ymlaen yn awr at eitem 8 ar agenda y prynhawn yma, sef dadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg. Rwy'n galw ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i gynnig y cynnig—Eluned Morgan.
Cynnig NDM6560 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn cydnabod Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg ar gyfer 2016-17, sy'n manylu ar y gwaith y mae'r Comisiynydd wedi'i wneud yn ystod y flwyddyn ariannol flaenorol.
Motion NDM6560 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
Acknowledges the Welsh Language Commissioner's Annual Report for 2016-17, which details the work undertaken by the Commissioner during the previous financial year.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddechrau drwy ddweud faint o bleser yw hi i arwain y ddadl hon ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg? Dyma'r cyfle cyntaf i mi siarad yn gyhoeddus yn y Siambr yma fel Gweinidog, ac mae'n rhaid imi ddweud faint o fraint yw hi i fod yn gyfrifol am bolisi'r Gymraeg yn Llywodraeth Cymru.
Beth sy'n ganolog i bopeth yr ŷm ni'n ei wneud tuag at y Gymraeg yw ein nod ni o gyrraedd yr 1 filiwn o siaradwyr yna erbyn 2050. Fel gwnaeth y Gweinidog blaenorol, Alun Davies, osod yr her yna, rwyf eisiau ei gwneud hi'n glir fy mod i hefyd yn ymrwymo'n llwyr i'r strategaeth newydd a'r targed yna o 1 filiwn o siaradwyr. Mae'n nod uchelgeisiol tu hwnt, ond rwy'n gobeithio y byddwn yn dod â ffocws arno ac y bydd popeth yn dilyn o'r nod yna.
Mae yna ddau beth yn dilyn o'r strategaeth yna: y cynnydd yna o gael 1 filiwn o siaradwyr a hefyd cynyddu'r canran o bobl sydd actually yn defnyddio'r Gymraeg yn ddyddiol. Ar hyn o bryd, er bod tua 20 y cant yn gallu siarad Cymraeg, dim ond tua 10 y cant sydd actually yn ei defnyddio hi. Rwyf newydd ddod yn ôl o Weriniaeth Iwerddon, ac mae nifer weddol uchel o bobl sy'n gallu siarad Gwyddeleg, ond ychydig iawn sydd actually yn defnyddio'r iaith, felly mae hynny'n bwysig hefyd.
Un peth sy'n glir i fi yw ei bod hi'n amser hynod gyffrous i'r Gymraeg. Mae yna ewyllys da, rwy'n meddwl, ymysg y cyhoedd, ac rwyf eisiau sicrhau ein bod ni'n cymryd mantais o hynny.
Mae unrhyw strategaeth dda yn dibynnu ar gyfuniad o bethau. Yn achos y Gymraeg, mae hynny'n cynnwys creu siaradwyr, cynyddu defnydd o'r iaith ac adeiladu'r seilwaith. Wrth gwrs, rhan o hyn yw rheoleiddio. Felly, rwy'n diolch yn fawr i'r comisiynydd am ei hadroddiad blynyddol, sy'n nodi'r gwaith sydd wedi'i wneud o dan ei phum blaenoriaeth strategol.
Mae'r adroddiad hefyd yn disgrifio'r gwaith y mae hi wedi'i wneud yn ystod 2016-17 o ran rheoleiddio'r Gymraeg. Yn ystod cyfnod yr adroddiad, mae'r comisiynydd hefyd wedi rhoi tystiolaeth i nifer o bwyllgorau yn y Cynulliad, mae hi wedi ymateb i ymgynghoriadau yma, mae hi wedi cyfarfod â llu o Weinidogion a swyddogion Llywodraeth Cymru a gwleidyddion eraill, ac mae hi wedi sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei hystyried pan rŷm ni'n llunio polisïau. Mae'r comisiynydd hefyd wedi ymateb i gwynion gan y cyhoedd ac wedi gosod dyletswyddau statudol ar wahanol gyrff.
Mae'r comisiynydd hefyd wedi comisiynu ymchwil am y Gymraeg ym meysydd gofal plant, anghenion dysgu ychwanegol ac agweddau cwsmeriaid at y defnydd o'r Gymraeg gan archfarchnadoedd. O ddiddordeb hefyd, rwy'n meddwl, yw adroddiad sicrwydd y comisiynydd, sy'n ymdrin â phrofiadau siaradwyr Cymraeg, ac mae hyn yn rhan o lwyddiant y gyfundrefn safonau, ac i ba raddau y mae sefydliadau cyhoeddus yn helpu pobl i ddefnyddio'r Gymraeg.
Dyna'n fras beth sydd yn yr adroddiad. Cyn i mi droi at rai o'r gwelliannau, rwyf eisiau jest ei gwneud hi'n glir fy mod i'n awyddus iawn ar y dechrau i sicrhau fy mod i'n dod at y drafodaeth yma ar sut ddylwn ni symud ymlaen â strategaeth y Gymraeg gyda meddwl agored. Dim ond wythnos yr wyf i wedi bod yn y swydd, ac ni fyddwn eisiau cloi fy hunan na Llywodraeth Cymru heddiw i mewn i unrhyw beth fyddai'n cau'r drafodaeth yna i lawr, felly rwyf eisiau jest gwneud hynny'n glir.
Wrth droi at y gwelliant cyntaf, yn enw Rhun ap Iorwerth, ynglŷn â defnydd o'r Gymraeg o dan y safonau, rwyf yn meddwl bod angen pwysleisio bod gwahaniaeth rhwng nifer y gwasanaethau a gynigir gan sefydliadau ar yr un llaw a defnydd pobl o'r gwasanaethau hynny ar y llaw arall, ac rwy'n siŵr ein bod ni gyd efallai ddim yn manteisio digon ar y gwasanaethau sydd ar gael. Mae'n amlwg o adroddiad sicrwydd y comisiynydd a gyhoeddwyd ym mis Hydref, sy'n wahanol i'r un yma, fod cynnydd yn yr hyn sydd yn cael ei gynnig, ond ar hyn o bryd nid yw'r dystiolaeth o safbwynt defnydd pobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau hyn yn glir iawn. Felly, mae angen inni gynyddu nifer y bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau Cymraeg y mae'r safonau yn eu gwarantu. Er hynny, am fod adroddiad sicrwydd y comisiynydd yn awgrymu cynnydd yn y defnydd o'r Gymraeg gan sefydliadau, rwyf yn mynd i annog Aelodau i bleidleisio o blaid y gwelliant hwn.
Mae amcangyfrif y comisiynydd ar gyfer y flwyddyn nesaf yn awgrymu y bydd angen rhagor o arian er mwyn cynnal ei chronfeydd wrth gefn ac, wrth gwrs, byddwn yn cymryd hynny i mewn i ystyriaeth. Ond mae'n rhaid inni hefyd gofio ein bod ni mewn cyfnod anodd yn ariannol ac, wrth gwrs, mae'n rhaid i bob un ddygymod gyda'r arian sydd ar gael. Ond rwyf yn fodlon cydnabod bod yn bendant angen cyllideb ddigonol arni i gynnal y system reoleiddio o dan y safonau.
A gaf i droi yn gyflym at y Papur Gwyn? Rwy'n ymwybodol bod pethau mawr iawn ar fy mhlât i: cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg, y blynyddoedd cynnar a gwella'r dechnoleg sydd ar gael yn y Gymraeg. Rwyf hefyd, wrth gwrs, wrthi yn trafod y Bil newydd ac mae'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn newydd ddod i ben. Yn y fan hon, hoffwn i ymateb i'r ail welliant gan Rhun ap Iorwerth sydd yn galw am ailystyried diddymu rôl y comisiynydd, sydd yn un o'r cynigion yn y Papur Gwyn. Mae'r sgwrs gyhoeddus am y Papur Gwyn wedi bod yn un fywiog dros ben, ac a gaf i ddweud yn gyntaf fod swyddogion wedi derbyn dros 250 o ymatebion? Mae yna lawer iawn o bethau nawr i'w hystyried. Nod y Papur Gwyn yw ceisio sicrhau strwythurau cywir i gefnogi'r strategaeth, ac yn arbennig i roi arweiniad ar hybu a hyrwyddo’r Gymraeg a chefnogi cyrff i wella'u darpariaeth. Rwy'n gobeithio ac rwyf eisiau amser i bwyso a mesur yr ymatebion hynny, a byddwn yn gwneud cyhoeddiad wedyn ar ôl pwyso a mesur yr ymatebion hynny. Felly, rwy'n annog pobl i wrthod yr ail welliant oherwydd ei fod yn tanseilio pwynt yr ymgynghoriad, ac mae angen mwy o amser arnaf i i bwyso a mesur yr ymatebion i'r Papur Gwyn.
Rwy'n siŵr y bydd cyfle gyda ni ar sawl achlysur yn y dyfodol i drafod y Bil a'r strategaeth newydd, ond heddiw rwy'n gobeithio bydd Aelodau yn canolbwyntio ar waith y comisiynydd a'r adroddiad mae hi wedi ei roi yn ei hadroddiad blynyddol.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. May I start by saying what a pleasure it is to lead this debate on the Welsh Language Commissioner’s annual report? This is the first opportunity for me to speak publicly in the Chamber as Minister, and I have to say how much of a privilege it is to be responsible for Welsh language policy in the Welsh Government.
What’s at the heart of everything we do in terms of Welsh language policy is our aim of reaching 1 million Welsh speakers by 2050. As my predecessor Minister, Alun Davies, set that challenge, I want to make it clear that I too am fully committed to that new strategy and that target of 1 million Welsh speakers. It is a very ambitious aim, but I do hope that we will focus on that target and that everything will be led from that target.
There are two things emerging from that strategy: that increase in achieving 1 million Welsh speakers and also increasing the percentage of people who actually use the Welsh language on a daily basis. At the moment, although some 20 per cent can speak Welsh, only around 10 per cent use the Welsh language. I’ve just returned from the Republic of Ireland, and there’s a relatively high number of people who speak Irish, but very few who actually use the language, and that’s an important issue.
One thing that is clear to me is that it is a very exciting time for the Welsh language. There is goodwill, I think, among the public, and I am eager to ensure that we take full advantage of that.
Any good strategy relies upon a combination of different things, and in the case of the Welsh language, that includes the creation of Welsh speakers, increasing the use of the language and putting the foundations in place, and, of course, regulation as part of that. I am therefore grateful to the commissioner for her annual report, which notes the work that has been done under her five strategic priorities.
The report also describes the work that’s been done during 2016-17 in terms of regulation and the Welsh language. During the time span of the report, the commissioner has also provided evidence to a number of Assembly committees, she has responded to many consultations here, she’s met with a number of Ministers and Welsh Government officials, as well as other politicians, and she has ensured that the Welsh language is taken into account when we draw up policies. The commissioner has also responded to complaints from the public and has placed statutory responsibilities on different bodies and organisations.
The commissioner has also commissioned research on the Welsh language in the areas of childcare, additional learning needs and customer attitudes towards the use of the Welsh language by supermarkets. Also of interest, I think, is the assurance report produced by the commissioner, which deals with the experiences of Welsh speakers, and this is part of the success of the standards regime, and to what extent public organisations assist people to use the Welsh language.
So, that, broadly speaking, is what’s contained within the report. Before I turn to some of the amendments, I just want to make it clear that I am very eager, at the very outset, to ensure that I approach this debate on how we should proceed with the Welsh language strategy with an open mind. I’ve only been in post for a week, and I wouldn’t want to tie myself or the Welsh Government into anything that would close down that debate today. So, I just want to make that clear at the very outset.
In turning to the first amendment, in the name of Rhun ap Iorwerth, which relates to the use of the Welsh language under the standards regime, I do think we need to emphasise that there is a difference between the number of services offered by organisations on the one hand and the usage that people make of those services on the other, and I’m sure that we, perhaps, don’t take full advantage of the services available to us. It’s clear from the commissioner’s assurance report that was published in October, which is different to this annual report, that there has been an increase in what is made available, but, at the moment, there is no evidence in terms of usage and the number of people using those services. That evidence isn’t clear. So, we need to increase the number of people that use Welsh language services that the standards guarantee. Despite that, because the commissioner’s assurance report suggests an increase in the use of the Welsh language by bodies and organisations, I am going to encourage Members to vote in favour of this amendment.
The commissioner’s estimate for next year suggests that further funding will be required in order to maintain her reserves and, of course, we will take that into account. But, we must also bear in mind that we are in a very difficult period financially and everyone has to work within the means available to them. But, I am willing to acknowledge that we certainly need an adequate budget for the commissioner to maintain the regulatory system under standards.
If I could turn now, briefly, to the White Paper, I am very aware that I’ve huge issues on my plate: the WESPs, early years and improving the technology available through the medium of Welsh. I am also, of course, discussing the new Bill. At the moment, the consultation on the White Paper has just concluded. At this point, I’d like to respond to the second amendment in the name of Rhun ap Iorwerth, which calls for reconsidering the abolition of the role of the Welsh Language Commissioner, which is one of the proposals in the White Paper. The public discourse on the White Paper has been very vibrant, and may I say, first of all, that officials have received over 250 responses? There are many things that now need to be considered. The aim of the White Paper is to endeavour to ensure the right structures are in place to support the strategy, and particularly to give guidance on the promotion of the Welsh language and supporting organisations to improve their provision. I hope, and I want the time to weigh up those responses to the consultation, and we will then make an announcement, having considered those responsibilities. Therefore, I encourage people to reject the second amendment, because it undermines the point of the consultation. I need further time to assess the responses to the White Paper.
I’m sure there will be an opportunity on a number of different occasions in the future to discuss the Bill and the new strategy, but, today, I hope Members will focus on the work of the commissioner and the report that she has tabled.
Thank you. I have selected the two amendments to the motion, and I call on Siân Gwenllian to move amendments 1 and 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Siân.
Diolch. Rwyf wedi dewis y ddau welliant i'r cynnig, a galwaf ar Siân Gwenllian i gynnig gwelliannau 1 a 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Siân.
Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi datblygiadau cadarnhaol yn nefnydd y Gymraeg o dan y gyfundrefn safonau iaith, a reolir gan Gomisiynydd y Gymraeg, ar ôl dim ond blwyddyn iddynt ddod i rym, sy'n cynnwys:
a) bod 76 y cant o siaradwyr Cymraeg o’r farn bod gwasanaethau Cymraeg sefydliadau cyhoeddus yn gwella;
b) bod 57 y cant o bobl yn credu bod cynnydd yn y cyfleoedd sydd ar gael i ddefnyddio’r Gymraeg;
c) cynnydd o 50 y cant yn 2015-16 i 96 y cant yn 2016-17 yn nifer y gwasanaethau ffôn lle gynigir dewis Iaith yn ddiofyn; a
d) cynnydd o 32 y cant yn 2015-16 i 45 y cant yn 2016-17 yn nifer y cynghorau sy’n cynnig pob tudalen ar eu gwefan yn Gymraeg.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailystyried diddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg fel yr amlinellir ym Mhapur Gwyn Bil y Gymraeg.
Amendment 1—Rhun ap Iorwerth
Add new point at end of motion;
Notes positive developments in Welsh-language use under the language standards system, which is managed by the Welsh Language Commissioner, only a year after they came into force, and which include:
a) that 76 per cent of Welsh speakers are of the opinion that public organisations' Welsh-language services are improving;
b) that 57 per cent of people believe that opportunities to use the Welsh language are increasing;
c) an increase from 50 per cent in 2015-16 to 96 per cent in 2016-17 in the number of telephone services where a language choice is offered as default; and
d) an increase from 32 per cent in 2015-16 to 45 per cent in 2016-17 in the number of councils that provide every page on their website in Welsh.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to reconsider abolishing the role of Welsh Language Commissioner as outlined in the Welsh language Bill White Paper.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.
Amendments 1 and 2 moved.
Diolch, Lywydd, a hoffwn i longyfarch Eluned Morgan ar gael ei dewis i rôl Gweinidog y Gymraeg, a diolch i Alun Davies am ei waith.
Mi hoffwn gyflwyno gwelliannau 1 a 2 yn enw Rhun ap Iorwerth, ac rwyf yn nodi bod y Llywodraeth o blaid gwelliant 1 ond yn erbyn gwelliant 2. Mae'n gwelliannau ni i'r ddadl yma heddiw yn pwysleisio pwysigrwydd rôl Comisiynydd y Gymraeg a sut mae'r rôl honno wedi sicrhau datblygiadau cadarnhaol yn y defnydd o'r Gymraeg o dan y gyfundrefn safonau iaith, a hynny ar ôl ond blwyddyn o'u gweithredu. Mae'r adroddiad yn cymharu ystadegau blwyddyn gyflawn o dan y gyfundrefn safonau a'r flwyddyn cyn iddyn nhw ddod i rym. Er enghraifft, mae 76 y cant o siaradwyr Cymraeg o'r farn bod gwasanaethau Cymraeg sefydliadau cyhoeddus yn gwella, ac mae 57 y cant o bobl yn credu bod cynnydd yn y cyfleoedd sydd ar gael i ddefnyddio'r Gymraeg.
Nid fy ngwaith i ydy amddiffyn gwaith y comisiynydd, ond ni ellir gwadu'r dystiolaeth gadarn sy'n cael ei chyflwyno yn yr adroddiad. Mae'r ystadegau yn dangos pa mor effeithiol ydy rôl Comisiynydd y Gymraeg chwe blynedd ers sefydlu swyddfa'r comisiynydd. Felly, mae gen i bryder—ac mae'r pryderon yn cael eu rhannu gan nifer o arbenigwyr ieithyddol—fod gwneud unrhyw newidiadau strwythurol o'r math sy'n cael eu cynnig ym Mhapur Gwyn y Llywodraeth ar gyfer Bil y Gymraeg yn mynd i ddad-wneud nifer o'r datblygiadau cadarnhaol sydd wedi digwydd hyd yma.
Mi wnes i amlinellu mewn dadl ar Bapur Gwyn y Llywodraeth ychydig fisoedd yn ôl nifer o resymau pam fod cynigion y Llywodraeth am Fil y Gymraeg yn gwanhau ein hawliau sylfaenol ni fel siaradwyr Cymraeg. Brynhawn yma, rwyf am ganolbwyntio ar y syniad o ddiddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg.
Mewn llythyr cyfrinachol gan asiantaeth rhyngwladol y comisiynwyr iaith sydd wedi dod i law, mae'r asiantaeth yn dweud yn glir nad oes gwell ffordd i ddal unrhyw Lywodraeth i gyfrif na thrwy un comisiynydd iaith annibynnol. Maen nhw'n mynd ymlaen i ddweud eu bod nhw wedi dod i'r casgliad hwn oherwydd eu profiadau helaeth yn y maes. Yn y llythyr, maen nhw'n dadlau bod y comisiynydd iaith yn chwarae rhan bwysig wrth reoleiddio'r ddarpariaeth o wasanaethau Cymraeg ac mae diddymu'r rôl am fod yn niweidiol i'r cynnydd cadarnhaol a gyflawnwyd hyd yma. Fe gafodd y llythyr yma ei arwyddo gan 10 o gomisiynwyr iaith ledled y byd.
Os mai bwriad y Llywodraeth yw cryfhau hawliau sylfaenol siaradwyr y Gymraeg, yn ogystal â gwireddu'r targed o gyrraedd 1 miliwn o siaradwyr erbyn 2050—ac rwy'n croesawu'ch ymrwymiad chi i barhau efo'r nod yna—os mai dyna ydy eich dymuniad chi, yna symleiddio'r broses a symud ymlaen a chyflwyno mwy o safonau sydd ei angen, yn hytrach na gwneud newidiadau strwythurol. Mae angen symud ar frys efo'r gwaith o gyflwyno safonau ar gyfer sectorau eraill. Rwy'n deall eich bod chi ar fin cyflwyno safonau ar gyfer y gwasanaeth iechyd. Mae'n hen bryd i hynny ddigwydd. Mae adroddiadau ar safonau'r cymdeithasau tai ar ddesg eich rhagflaenydd chi ers dwy flynedd, y cwmnïau dŵr ers bron i ddwy flynedd, y bysiau a'r trenau a'r rheilffyrdd ers bron i flwyddyn. Felly, rwyf yn mawr obeithio y byddwch chi, fel y Gweinidog newydd dros y Gymraeg, yn ailystyried diddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg ac yn symud ymlaen yn hytrach, i sicrhau ac ehangu ar hawliau sylfaenol siaradwyr Cymraeg ledled Cymru.
Thank you, Llywydd, and I’d like to congratulate Eluned Morgan on being selected in the role of Minister for the Welsh language and I’d like to thank Alun Davies for his work.
I’d like to move amendments 1 and 2 in the name of Rhun ap Iorwerth, and I note that the Government is in favour of amendment 1, but is against amendment 2. Our amendments to this debate today do emphasise the importance of the role of the Welsh Language Commissioner and how that role has ensured positive developments in the use of the Welsh language under the language standards system, and that after just a year of them being implemented. The report does compare statistics for a whole year under the standards system and the year that they came into force. For example, 76 per cent of Welsh speakers are of the opinion that public organisations’ Welsh language services are improving and 57 per cent of people believe that opportunities to use the Welsh language are increasing.
My job is not to defend the commissioner’s work, but you can’t deny the robust evidence that has been presented in this report. The statistics show how effective the role of the commissioner has been in the six years since the office was established. So, I am concerned, and those concerns are shared by a number of experts in the field of linguistics, that making any structural changes of the kind that are proposed in the White Paper of the Government for the Welsh language Bill are going to undo many of the positive developments that have happened so far.
I outlined in the debate on the White Paper a few months ago a number of reasons why the Welsh Government’s proposals for the Bill weaken our basic rights as Welsh speakers. This afternoon, I want to focus on the idea of abolishing the Welsh Language Commissioner.
In a secret letter from the international agency of language commissioners, the agency does say clearly that there is no better way to hold a Government to account than through one independent language commissioner. And they go on to say that they have come to this conclusion because of their extensive experiences in this field. In the letter, they argue that the language commissioner plays an important role in regulating the provision of Welsh language services, and that abolishing the role would damage the positive progress that has been made so far. This letter was signed by 10 language commissioners across the world.
If the aim of the Government is to strengthen the basic rights of Welsh speakers, as well as realising the target of reaching 1 million Welsh speakers by 2050—and I welcome your commitment to continue with that objective—if that is your aspiration, then simplifying the process and moving forward and introducing more standards is what’s needed, rather than making structural changes. We need to move urgently on with the work of introducing standards for other sectors. I do understand that you’re about to introduce standards for the health service and it’s about time that that happened. Reports on standards for housing associations have been on the desk of your predecessor for two years, and the water companies for almost two years, and buses and trains and railways for nearly a year. So, I do greatly hope that you, as the new Minister for the Welsh language, will reconsider the abolition of the role of the Welsh Language Commissioner and will move forward to expand the basic rights of Welsh speakers across Wales.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
A gaf i hefyd ddechrau gan groesawu'r Gweinidog i'w rôl newydd a dymuno'n dda? Efallai y gall hi ddechrau gan esbonio pam neu sut mae pleidleisio yn erbyn gwelliant 2 yn gydnaws â meddwl agored. A gaf i ddiolch i'r comisiynydd hefyd am ei hadroddiad? Syniad da yw dechrau gyda chyfrifiad 2011, am gomisiynydd sy'n ymladd am fodolaeth ei rôl, achos mae'n bownd o ddangos bod ei gwaith wedi gwella ers hynny. Fy mhrif argraff o'r adroddiad hwn yw bod y comisiynydd wedi bod braidd yn swil wrth hawlio credyd am lawer o'r llwyddiant ers 2011. Mae mewnbynnau ac allbynnau yn iawn, ond dyma un adroddiad lle'r oedd angen i'r comisiynydd frolio ei hun ar fater y canlyniadau.
Mae cyllideb y comisiynydd wedi lleihau dros y blynyddoedd ac mae arbedion wedi eu gwneud, ac mae hyn wedi mynd law yn llaw a lleihad rôl hyrwyddo'r comisiynydd. P'un a fydd swyddfa'r comisiynydd yn parhau ar ei ffurf bresennol neu'n cael ei diwygio, neu unrhyw gorff newydd yn cael ei greu, bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru wynebu dwy her annisgwyl. Yn gyntaf, o ran safonau, mae'n debygol iawn y bydd cyflwyno safonau ar gyfer gwasanaethau iechyd, yn y pen draw rhywbryd, yn arwain at fwy o doriadau a chwynion, ochr yn ochr â mwy o waith hwyluso a gorfodi. Yn ail, bydd angen i waith hyrwyddo, yn enwedig i annog defnydd cymunedol, fod yn ddi-ildio ac yn barhaus am gyfnod amhenodol.
Bydd y rhain yn costio. Bydd yn costio mwy yn y blynyddoedd i ddod, felly mae'n rhaid i'r gwaith hyd yn hyn ddangos gwerth am arian er mwyn ymladd am gyllideb fwy ar gyfer y blynyddoedd i ddod ac i sicrhau bod yr 85 y cant sy'n teimlo’n falch o'r iaith yn parhau i deimlo fel hynny.
Mae'n glir o'r adroddiad bod llawer o ymdrech wedi mynd i ddylanwadu ar bolisi Llywodraeth Cymru eleni. Mae rhywfaint o gyfeiriad at effaith y gwaith hwnnw, ond dim llawer, yn yr adroddiad. Efallai bod y comisiynydd wedi colli cyfle i dynnu sylw at eu llwyddiannau ac i sôn, efallai, am fewnbynnau cynharach sydd wedi dechrau dangos canlyniadau nawr. Nid yw’r adroddiad hwn yn le i fod yn wylaidd wrth ddangos dylanwad ar bolisi’r Llywodraeth.
O ran sicrhau cyfiawnder i siaradwyr Cymraeg, mae’n anodd gweld, yn yr adroddiad hwn anyway, lefel ddifrifoldeb pob cwyn neu fethiant tybiedig. A allai’r Gweinidog egluro, efallai, a fydd gennym y wybodaeth honno maes o law, i’n helpu ni i asesu dadleuon dros ac yn erbyn cyffyrddiad cryfach i rai mathau o safon. Mae hwn yn dod lan yn y Papur Gwyn. Mae’n ddiddorol bod mwy o bryderon anstatudol yn codi na chwynion am safonau neu gynlluniau. A ydy hyn yn awgrymu bod hwyluso a gorfodi’n gweithio? Os felly, pam aros am yr adroddiad sicrwydd nesaf? Hawliwch y llwyddiant nawr.
Gan fynd yn ôl at y brif nod yn ôl y comisiynydd ei hun, sef hyrwyddo, mae’r adroddiad yn rhoi tipyn o wybodaeth am sut mae’r comisiwn wedi bod yn gweithio gyda chyrff chwaraeon, banciau a’r trydydd sector. Mae hynny’n ddiddorol ac yn galonogol. Gyda mwy o adnoddau, rwy’n siŵr y gellid gwneud mwy i ddod â rhagor o sectorau ar hyd y llwybr i ddwyieithrwydd, heb ffocysu mor gul ar safonau. Ond eto, byddwn wedi hoffi clywed mwy am ganlyniadau effeithiolrwydd y gwaith na dim ond mewnbwn ac allbwn.
Mewn cyllideb dynn ac amcangyfrifedig iawn, fel arall, dau sylw: nid wyf yn siŵr pam fod llinell costau’r rhaglen mor isel pan oedd y canlyniadau eleni ac—[Anghlywadwy.]—y llynedd yn uwch. Mae’n drueni na ellid dyrannu mwy i gyfathrebu, yn enwedig y strategaeth gyfryngau cymdeithasol. Mae’n eironig, onid yw ef, nod cenedlaethol yw gwella gallu'r genedl i gyfathrebu mewn dwy iaith, ond nid oes digon o arian ar gael i’r comisiynydd i wneud llawer ohoni ei hun. Hoffwn weld y comisiynydd yn cymryd rôl weladwy gryfach wrth ymgysylltu â siaradwyr di-Gymraeg eu hiaith yn ei rôl hyrwyddo. Mae angen inni droi rhywfaint o’r balchder a’r gwerth yn yr iaith honno yn ymgysylltu â’r iaith.
Yn y strategaeth i greu 1 miliwn o siaradwyr, rhaid meddwl am oedolion heddiw, nid yn unig y plant ac nid yn unig drwy ddarparu dosbarthiadau neu wersi i oedolion, ond darparu rôl iddyn nhw i hyrwyddo’r iaith eu hunain. Gall siaradwyr di-Gymraeg eirioli dros amgylchedd dwyieithog gwell, hyd yn oed os nad ydyn nhw’n ddwyieithog eu hunain, yn gofyn am fwy o arwyddion a thechnoleg ddwyieithog mewn trenau, siopau a banciau, ac mae hynny’n ffordd o ddangos eu balchder a’r gwerth, ac efallai y byddant yn dod â thystiolaeth newydd i’r ddadl ar y ffordd orau i arsylwi hawliau Cymraeg yn y sector preifat yn fwy cyffredin.
May I also start by welcoming the Minister to her new role and to wish her well? Perhaps she could start by explaining why voting against amendment 2 is in accordance with having an open mind on these issues. I thank the commissioner for her report; it’s a good idea to start with the 2011 census, given that the commissioner is fighting for her role, because she is bound to show that there has been improvement since 2011. The main impression drawn from this report is that the commissioner has been a little reticent in taking credit for much of the success that has taken place since 2011. The inputs and outputs are fine, but this is one report where the commissioner needed to actually boast about her own achievements.
The commissioner’s budget has reduced over the years and savings have been made, and this has gone hand in hand with a reduction in the promotional role of the commissioner. Whether the commissioner’s office continues in its current form or is amended, or if a new body is created, then, the Welsh Government will have to face two unexpected challenges. First of all, in terms of standards, it’s very likely that introducing standards for health services will ultimately, at some point, lead to more cuts and complaints, alongside more facilitation and enforcement work. Secondly, the promotion work, particularly encouraging community use of the Welsh language, must be uncompromising for an unspecified period.
This will cost money; it will cost more in ensuing years, and therefore the work to date must show value for money in order to fight for an enhanced budget for ensuing years, and to ensure that the 85 per cent of people who do feel pride in the Welsh language continue to feel that pride.
It’s clear from the report that a great effort has been put in to influencing Welsh Government policy. There has been some reference to the impact of that, but not much in the report. The commissioner may have missed an opportunity to draw attention to her successes and to talk about earlier inputs that have started to show positive outcomes now. This isn't the place for humility in terms of demonstrating the influence the commissioner has on Government policy.
In terms of securing justice for Welsh speakers, it's difficult to see, in this report anyway, the gravity of every complaint and possible failing. The Minister may be able to explain whether we will have that information in due time, to help us to assess arguments for and against the stronger dealings in certain standards. That is covered in the White Paper. It's interesting that more non-statutory concerns are raised rather than complaints about standards. Does this suggest that enforcement and facilitation is working? If so, why wait for the next assurance report? Claim that success now.
In returning to the main aim according to the commissioner herself, namely promotion, the report gives a great amount of information about how the commissioner has worked with sport, banking organisations and the third sector, and that's encouraging and interesting. With more resources, more could be done to bring more sectors along the pathway towards bilingualism without focusing so narrowly on standards. But, again, I would have liked to hear more about the outcomes and efficiencies of this work, not just inputs and outputs.
In a tight and highly estimated budget, otherwise, two comments: I am not sure why the programme costs line was so low when the outputs this year and—[Inaudible.]—last year were higher. It's a shame that more couldn't be given towards communication, particularly a social media strategy. It's ironic that the national aim is to enhance the ability of the nation to communicate in two languages, but there isn't enough funding available for the commissioner to do much of that herself. I would like to see the commissioner taking a visible and stronger role in engaging with non-Welsh speakers in terms of her promotion role. We need to actually turn some of the pride in the language into engagement with the language.
In the strategy to create 1 million Welsh speakers, we must think about adults today, not only children and not only by providing lessons for adults, but also to give them a role in promoting the language themselves. Non-Welsh speakers can be advocates for a better bilingual environment even if they're not bilingual themselves. They can ask for more bilingual signs or technology on trains and in shops and banks, and this is a way of demonstrating their pride. Perhaps it would bring new evidence to the debate on the best way of how to secure Welsh language rights in the private sector more generally.
A gaf i hefyd groesawu’r Gweinidog newydd i’w swydd, a hefyd ei llongyfarch hi am ddweud bod ganddi hi feddwl agored? Mae hynny wedi’i nodweddu hi a’i hagwedd at wleidyddiaeth yn gyffredinol, y ffaith ei bod hi yn ymestyn mas i bobl. Ac, mae mawr angen hynny, rwy’n credu, wrth nawr drafod ble rydym ni’n mynd o fan hyn gyda’r Papur Gwyn. Oherwydd mae’r drafodaeth ynglŷn â’r adroddiad blynyddol, wrth gwrs, wrth reswm, ar y comisiynydd Cymraeg, o dan gysgod polisi, fel y mae’n sefyll ar hyn o bryd yn y Papur Gwyn, sydd yn sôn am ddiddymu’r comisiynydd. Ac, fel rydym ni wedi clywed eisoes, yn gynharach heddiw, gan arweinydd Plaid Cymru, y consensws barn yng Nghymru—ac fel yr oeddem yn clywed gan Siân Gwenllian, mae’n cael ei adlewyrchu y tu fas i Gymru—yw y byddai hynny’n gam gwag, a dweud y gwir, ac yn chwalu consensws iaith sydd wedi cael ei adeiladu yn ofalus iawn dros y ddegawd ddiwethaf. Os felly, byddwn i yn ymbil i’r Gweinidog nawr i feddwl eto ynglŷn â’r ffordd ymlaen.
Roedd e’n ddiddorol i weld y 10 comisiynydd iaith ar draws y byd yn dod at ei gilydd yn teimlo mor angerddol ynglŷn â hyn, a dweud y gwir, achos mae rhai ohonyn nhw yn edmygu’r cynnydd sydd wedi bod yng Nghymru gyda pholisi iaith yn y blynyddoedd diwethaf, ond yn ofni, a dweud y gwir, fod yna gamsyniad yn y fan hyn. Comisiynwyr o Ganada, i Gatalonia, Gwlad y Basg i Fflandrys ac yn y blaen yn dweud bod yn rhaid amddiffyn yr egwyddor sylfaenol yma o annibyniaeth y comisiynydd, ac mai comisiynydd annibynnol yn unigol ydy’r model sydd yn gweithio orau ar draws y byd. Maen nhw’n sôn am brofiad yng Nghanada yn y 1970au, er enghraifft, lle'r oedd y ffaith roedd y comisiynydd yn hollol annibynnol o'r broses wleidyddol ac o'r Llywodraeth yn ffordd o amddiffyn hawliau iaith yn y cyd-destun hwnnw.
Roeddwn i'n ceisio deall, a dweud y gwir, beth oedd yn gyrru'r awgrym hurt, o'm rhan i, o gael gwared ar strwythur sydd yn dechrau delifro, fel ydym ni wedi clywed sôn, trwy'r adroddiad sicrwydd, yn barod. Beth oedd yn ei yrru fe? Rhyw gyfeiriad—hynny yw, dim lot o sylfaen dystiolaethol o gwbl, a dweud y gwir—at ddiffygion o ran llywodraethiant. Ond, os ŷm ni'n edrych ar dudalen 108 ymlaen yn yr adroddiad blynyddol, rydym ni'n gweld mae yna lywodraethiant cadarn yna, a dweud y gwir—yr angen am gynllun strategol ac adolygu perfformiad, dirprwy gomisiynydd yno hefyd, tîm rheoli, pwyllgor archwilio risg ac archwilio allanol ac yn y blaen. Felly, i'm tyb i, mae yna lywodraethiant eithaf cadarn yno.
Nawr, nid yw hynny'n meddwl ein bod ni'n bodloni ar y sefyllfa sydd ohoni. Mae yna le ar gyfer cynnydd yn sicr, ond ni fuaswn i'n dweud mai'r comisiynydd, efallai, sydd ar fai am hynny. Er enghraifft, ar dudalen 58, mae yna sôn am y sector preifat. Mae'n nodi bod, er enghraifft, gyda'r cwmnïau dŵr a charthffosiaeth, y comisiynydd wedi cyflwyno ymateb i'r ymgynghoriad hwn. O ran y sector bysus a threnau—roedd yna sôn amdanyn nhw yn gynharach heddiw, wrth gwrs—fe gyhoeddodd y comisiynydd yr adroddiad safonau ar 1 Gorffennaf y llynedd. Hynny yw, ar y Llywodraeth mae'r bai bod yna ddim cynnydd wedi bod i'r cyfeiriad yma. Pan ydym ni'n edrych ar y sectorau nwy a thrydan a'r cyfleustodau cysylltiedig, fe gyhoeddwyd yr adroddiad safonau gan y comisiynydd ar 24 Chwefror 2017, ac mae wedi bod ar ddesg y Gweinidog blaenorol. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog ddweud a ydym ni'n gallu symud rhagddi nawr i gael ymateb y Llywodraeth i'r safonau yma?
Mae yna gyfeiriad hefyd ar dudalen 50 yn yr adroddiad blynyddol i'r rhyddid i ddefnyddio'r Gymraeg o dan adran 111 y Mesur, ac mae'n nodi, ers sefydlu'r comisiwn, nad oedd 14 cais o'r 18 o geisiadau perthnasol o dan y Mesur yma yn cyd-fynd â diffiniad yr adran. Felly, ers sefydlu'r comisiynydd, dim ond ymchwiliad mewn i ddau achos sydd wedi bod i mewn i'r gallu sylfaenol i ddefnyddio ein iaith ein hunain yn ein gwlad ein hunain. Felly, mae yna le ar gyfer cynnydd. Mae yna le, yn y Mesur newydd, i roi hawl sylfaenol i bobl siarad Cymraeg. Ar hynny y dylai Llywodraeth Cymru ffocysu, nid cael gwared ar gorff sydd, yn ôl y dystiolaeth sydd gyda ni, yn llwyddo yn arbennig o dda o dan y fframwaith sydd yn bodoli ar hyn o bryd.
Could I also welcome the new Minister to the post? Also, could I congratulate her for saying that she has an open mind? That has characterised her and her attitude towards politics generally, the fact that she does reach out to people. And we greatly need that, I think, in discussing where we go from here with this White Paper because the debate about the annual report, of course, naturally, on the Welsh language commissioner, is under the shadow of a policy, as it stands now in the White Paper, which talks of abolishing the commissioner. As we've heard already today from the leader of Plaid Cymru, the consensus of opinion in Wales—and as we heard from Siân Gwenllian, that is reflected outside Wales—is that that would be an empty step and would ruin the consensus on the language that has been built very carefully over the last decade. So, I would urge the Minister to think again about the way ahead.
It was interesting, wasn't it, to see the 10 language commissioners across the world coming together feeling so passionately about this, because some of them do admire the progress that has been seen in Wales with language policy over the last few years, but they were concerned, to tell the truth, that there is an error being made here. Commissioners from Canada, Catalonia and the Basque Country and Flanders and so forth were saying that we have to protect the fundamental principle of the independence of the commissioner and that an independent commissioner individually is the best model that works across the board. They talked of the experiences of Canada in the 1970s, for example, where the fact that the commissioner was completely independent of the political process and the Government was a way to protect linguistic rights in that context.
I was trying to understand what was driving this suggestion, which was stupid, in my opinion, to get rid of a structure that is starting to deliver, as we’ve heard through the assurance report already. What was driving that? Some reference—that is, not much of an evidence base, to tell you the truth—to weaknesses in terms of governance. But, if we look at page 108 onwards of the report, we see that there is robust governance—the need for a strategic plan and performance reviews, and a deputy commissioner there as well, a management team, a risk and assurance committee, external audit and so forth. So, in my opinion, there is quite robust governance there.
Now, that doesn’t mean that we are satisfied with the current situation. There is scope for progress, certainly, but I wouldn’t say that the commissioner, perhaps, is to blame for that. For example, on page 58, there is talk of the private sector. It notes that, for example, with the water and sewerage companies, the commissioner has given a response to this consultation. In terms of the bus and train sector, which was mentioned earlier, the commissioner published a standards report on 1 July last year. That is, the Government is to blame that there’s been no progress in this direction. When we look at the gas and electricity sector and the utilities, the standards report was published by the commissioner in February 2017, and it has been on the desk of the previous Minister. So, could I ask the Minister to say whether we can move on now and have the response of the Government to these standards?
There is a reference on page 50 of the annual report to the freedom to use the Welsh language under section 111 of the Measure. It notes that, since the commissioner was established, 14 of the 18 requests under this Measure didn’t align with the definition of the section. So, since the commissioner’s role was established, there have only been two investigations into cases about the fundamental right to use our own language in our own country. So, there is scope for progress. There is scope in the new Bill to provide a fundamental right to people to speak Welsh. That’s what the Government should focus on, not getting rid of a body, which, according to the evidence that we have, is succeeding very well under the framework that exists at present.
I would like to start also by congratulating my fellow Member for Mid and West Wales on her assumption of office. She does, of course, have a large void to fill, because her predecessor was certainly a substantial figure in the Welsh Government and in Welsh politics, and I hope I don't alarm her too much in saying that I look forward to supporting her with as much vigour as I supported her predecessor, because I was a great admirer of his in the way in which he carried out his functions as Minister for the Welsh language. So, I wish her well in her post, and I'm sure that she will be as successful as he was. I note also that there's been a touch of class added to the Government since the reshuffle, as now 15 per cent of our Ministers are also members of the upper House in Parliament, and I think this is progress of a very high order. I welcome Dafydd Elis-Thomas also to his position. I look forward to more peers being appointed in due course, but that means we must have more peerages bestowed upon Members of this Assembly in order to achieve it, but there we go.
Anyway, I welcome this report, and I think that Meri Huws has been a successful language commissioner, as we've heard. The reason why I supported Alun Davies so enthusiastically was that he has placed far more emphasis upon carrots than sticks in achieving the objective of achieving a million Welsh speakers by 2050. I think Meri Huws, when she gave evidence to the Welsh language committee, the culture and Welsh language committee, a few weeks ago, also showed the degree of flexibility that is required if we are to achieve this objective. When I asked her, 'What would you have done differently in the last five years if you knew then what you know now?', she said that
'the way in which we work with organisations that are captured under the standards regime has changed.'
To start with, they imposed standards, which were
'far more formal—arm’s length—in our approach to organisations. Perhaps we discussed issues less on a face-to-face basis. We were far more paper-based. That has changed',
as a result of which the relationship with local government has changed for the better.
As the Minister pointed out in her introduction to the debate today, it's no good just providing Welsh language facilities if people aren't going to use them. So, I think the overwhelming need at this stage in this process is to promote the use of the Welsh language much more vigorously than we have done in the past, and, yes, of course, in order to promote the use, you have to have facilities for people to use to make it worthwhile for that promotion to take place.
But I do think that there are very significant signs of progress quite beyond statutory schemes. Indeed, in the evidence that was given to the committee by the Welsh Language Commissioner recently, she said there are visible signs of people and organisations who don't have legal obligations taking the initiative on Welsh language provision voluntarily, rather than being forced to do so, and, over the past five years, organisations asking, 'How can I implement Welsh language provision?', rather than 'why?', has been significantly increasing, and I think that is the most optimistic sign. She says we see evidence of voluntary action on the ground in terms of our high streets. We hear Welsh being used more in business, in Cardiff city centre. She does believe that the culture has changed.
Of course, there's always more that can be done, but I do believe that the voluntary approach is one that is more likely to be successful in the long run, particularly as we try to break the language out of what we might call the 'laager' of the west and the north, where there's a much higher proportion of the population that understands and speaks it. If we are to bring English monoglot areas with us, I think this is the line that we have to take. So, I'm ambivalent on the question of whether the commissioner should be abolished and replaced by a commission, although I do think it was rather a weak response to the amendment put down by Plaid Cymru that—. If there's a consultation going on, we could see this amendment actually as part of the consultation, if you like, but I know that the Minister isn't going to announce today a decision that falls to be taken in due course.
But if we concentrate on outcomes rather than forms and structures of organisations, I think that is the way to go. We're going to abstain on this amendment today, because I haven't, like the Minister, quite made my mind up on whether this is the right way to go as yet. But I do think that we have made significant progress. The Government is to be congratulated (a) on bringing in the initial aim of a million Welsh speakers by 2050, and the progress that has been made in a relatively short time. The current Welsh Language Commissioner has made a significant contribution towards that, and I think she's to be congratulated. I wish the Minister well in her conduct of her office in the coming years, and I look forward to working with her, rather than, as we've traditionally done, worked against each other.
Hoffwn ddechrau hefyd drwy longyfarch fy nghyd-Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru wrth iddi ddechrau ar ei swyddogaeth newydd. Mae ganddi, wrth gwrs, fwlch mawr i'w lenwi, oherwydd roedd ei rhagflaenydd yn sicr yn ŵr o bwys yn Llywodraeth Cymru ac yng ngwleidyddiaeth Cymru, a gobeithiaf nad wyf yn ei dychryn hi ormod drwy ddweud fy mod yn edrych ymlaen at ei chefnogi â'r un brwdfrydedd ag y cefnogais ei rhagflaenydd, oherwydd roeddwn yn edmygu'n fawr y ffordd y cyflawnodd ei swyddogaethau fel Gweinidog y Gymraeg. Felly, dymunaf yn dda iddi yn ei swydd, ac yr wyf yn siŵr y bydd hi mor llwyddiannus ag yr oedd yntau. Rwy'n sylwi hefyd bod y Llywodraeth gryn dipyn yn fwy anrhydeddus ers yr ad-drefnu, gan fod 15 y cant o'n Gweinidogion bellach hefyd yn aelodau yn Nhŷ'r Arglwyddi, ac rwy'n credu bod hyn yn gynnydd o'r radd flaenaf. Rwyf hefyd yn croesawu Dafydd Elis-Thomas i'w swyddogaeth. Edrychaf ymlaen at weld mwy o Arglwyddi'n cael eu penodi maes o law, ond er mwyn i hynny ddigwydd mae'n rhaid inni weld mwy o Aelodau Cynulliad yn cael eu hurddo'n Arglwyddi, ond dyna ni.
Beth bynnag, rwy'n croesawu'r adroddiad hwn, a chredaf y bu Meri Huws yn gomisiynydd iaith llwyddiannus, fel y clywsom ni. Y rheswm pam yr oeddwn i mor frwd fy nghefnogaeth i Alun Davies oedd oherwydd ei fod wedi rhoi llawer mwy o bwyslais ar gymell na chosbi er mwyn cyflawni'r nod o sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Rwy'n credu i Meri Huws, pan oedd hi'n rhoi tystiolaeth i Bwyllgor y Gymraeg, i'r Pwyllgor diwylliant a'r Gymraeg, ychydig wythnosau yn ôl, ddangos hefyd faint o hyblygrwydd sydd ei angen os ydym ni'n mynd i gyflawni'r amcan hwn. Pan ofynnais iddi 'Beth fyddech chi wedi'i wneud yn wahanol yn y pum mlynedd diwethaf pe byddech chi'n gwybod bryd hynny yr hyn a wyddoch chi'n awr?', ac fe ddywedodd hi
'fod y ffordd rŷm ni’n gweithio gyda sefydliadau sydd yn dod o dan y gyfundrefn safonau wedi newid.'
Yn gyntaf oll, fe wnaethon nhw osod safonau, a oedd yn
'lot mwy ffurfiol—hyd braich—oddi wrth sefydliad, efallai’n trafod llai’n wyneb yn wyneb, yn gweithredu mewn ffordd lot mwy seiliedig ar bapur. Mae hynny wedi newid',
a chanlyniad hynny yw bod y berthynas â llywodraeth leol wedi newid er gwell.
Fel y tynnodd y Gweinidog sylw ato wrth gyflwyno'r ddadl heddiw, nid yw hi'n dda i ddim darparu cyfleusterau yn y Gymraeg os nad yw pobl yn mynd i'w defnyddio. Felly, credaf mai'r angen aruthrol ar hyn o bryd yn y broses hon yw hyrwyddo'r defnydd o'r Gymraeg yn llawer mwy egnïol nag y gwnaethom ni yn y gorffennol, ac, oes, wrth gwrs, er mwyn hyrwyddo'r defnydd, mae'n rhaid ichi gael cyfleusterau i bobl eu defnyddio fel bod yr hyrwyddo hwnnw'n fuddiol.
Ond rwyf yn credu bod arwyddion sylweddol iawn o gynnydd ymhell y tu hwnt i gynlluniau statudol. Yn wir, yn y dystiolaeth a roddwyd i'r pwyllgor gan Gomisiynydd y Gymraeg yn ddiweddar, fe ddywedodd hi fod arwyddion gweladwy o bobl a sefydliadau nad oes gofynion cyfreithiol arnyn nhw yn mynd ati o'u gwirfodd ac o'u pen a'u pastwn eu hunain o ran darpariaeth yn y Gymraeg, yn hytrach na chael eu gorfodi i wneud hynny, a, dros y pum mlynedd diwethaf, bu cynnydd sylweddol mewn sefydliadau yn gofyn, 'Sut alla i gynnig darpariaeth Gymraeg?', yn hytrach na 'pam?', ac rwy'n credu mai hynny yw'r arwydd mwyaf gobeithiol. Mae hi'n dweud ein bod ni'n gweld tystiolaeth o weithredu gwirfoddol ar lawr gwlad yn ein strydoedd mawr. Rydym ni'n clywed y Gymraeg yn cael ei defnyddio fwy ym myd busnes, yng nghanol Dinas Caerdydd. Mae hi yn credu bod y diwylliant wedi newid.
Wrth gwrs, mae hi'n wastad yn bosibl gwneud mwy, ond rwy'n credu bod y ffordd wirfoddol o weithredu yn un sy'n fwy tebygol o fod yn llwyddiannus yn y tymor hir, yn arbennig wrth inni geisio ehangu'r iaith y tu hwnt i'r hyn y gellid eu galw'n 'fro Gymraeg' y Gorllewin a'r Gogledd, lle ceir cyfran llawer mwy o'r boblogaeth sy'n deall a siarad yr iaith. Os ydym ni'n mynd i ennill cefnogaeth yr ardaloedd uniaith Saesneg, credaf mai dyma'r meddylfryd sydd angen inni ei chofleidio. Felly, rwy'n ansicr o ran p'un a ddylid diddymu'r Comisiynydd a chael Comisiwn yn lle, er fy mod i yn credu mai ymateb braidd yn wan i'r gwelliant a gyflwynwyd gan Blaid Cymru oedd—. Os oes ymgynghoriad, fe allem ni gynnwys y gwelliant hwn mewn gwirionedd yn rhan o'r ymgynghoriad, os mynnwch chi, ond fe wn i nad yw'r Gweinidog yn mynd i gyhoeddi heddiw penderfyniad a fydd yn cael ei wneud maes o law.
Ond os ydym ni'n canolbwyntio ar ganlyniadau yn hytrach nag ar ffurfiau a strwythurau sefydliadau, rwy'n credu mai dyna yw'r ffordd iawn o fynd ati. Byddwn ni'n ymatal ar y gwelliant hwn heddiw, oherwydd nid wyf i, fel y Gweinidog, wedi penderfynu eto ai dyma'r llwybr iawn i'w droedio. Ond rwyf yn credu ein bod ni wedi gwneud cynnydd sylweddol. Caiff y Llywodraeth ei llongyfarch am (a), cyflwyno'r nod cychwynnol o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, a'r cynnydd a wnaed mewn amser cymharol fyr. Mae Comisiynydd presennol y Gymraeg wedi cyfrannu'n sylweddol tuag at hynny, a chredaf y dylid ei llongyfarch. Dymunaf yn dda i'r Gweinidog wrth iddi gyflawni ei swyddogaeth yn y blynyddoedd nesaf, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda hi, yn hytrach nag, fel yr ydym wedi bod yn gwneud yn draddodiadol, yn gweithio yn erbyn ein gilydd.
May I add my congratulations to the Minister on taking her new role? I can assure Neil Hamilton not to worry overly about the void that there is to fill. Eluned Morgan is a substantial figure in her own right, so I think we can be confident in her ability to take on this agenda with aplomb. I welcome that this is a positive report from the Welsh Language Commissioner. There has, as she notes, been a shift in public debate, and, as she herself says, that direction has been set to a great extent by the Welsh Government's target of 1 million Welsh speakers. And that very declaration of intent over the long term in itself has had a catalysing impact. I think that is something that we should all welcome, while, of course, recognising the nature of the challenge before us. This is, as we've discussed before, perhaps the most radical cultural policy in modern times, and we should be under no illusion about the challenges ahead of us, but it's one that we must all approach with relish.
A gaf i hefyd longyfarch y Gweinidog wrth iddi ddechrau yn ei swydd newydd? Gallaf sicrhau Neil Hamilton nad oes yn rhaid iddo boeni'n ormodol am y bwlch sydd i'w lenwi. Mae Eluned Morgan yn wraig flaenllaw yn ei hawl ei hun, felly credaf y gallwn ni fod yn ffyddiog yn ei gallu i gyflawni'r agenda hon gyda hunanfeddiant. Croesawaf fod hwn yn adroddiad cadarnhaol gan Gomisiynydd y Gymraeg. Bu newid, fel y mae hi'n ei nodi, yn y ddadl gyhoeddus, ac, fel y mae hi ei hun yn ei ddweud, mae'r cyfeiriad hwnnw wedi'i bennu i raddau helaeth gan darged Llywodraeth Cymru o 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg. Ac mae'r datganiad hwnnw o fwriad dros y tymor hir wedi arwain ynddo'i hun at frwdfrydedd mawr. Credaf fod hynny'n rhywbeth y dylem ni i gyd ei groesawu, gan gydnabod, wrth gwrs, natur yr her sydd o'n blaenau. Dyma o bosibl, fel yr ydym ni wedi trafod eisoes, y polisi diwylliannol mwyaf radical yn y cyfnod modern, ac ni ddylem ni fod o dan unrhyw gamargraff ynglŷn â'r heriau sydd o'n blaenau, ond mae'n bolisi y mae'n rhaid i bob un ohonom ni ei wynebu'n eiddgar.
It's also very encouraging to note, in her report, the positive public debate that still persists. Eight-five per cent believe that the Welsh language is something to be proud of, and 76 per cent of Welsh speakers agree that public organisations are improving their Welsh language services. I think that is very encouraging. Also as encouraging is the fact that 68 per cent of people would like to see Welsh being used by supermarkets in Wales, and I strongly endorse that. I think there is no excuse for such large organisations, delivering essential public services, not to be engaging in the spirit of this legislation.401
I think it is important, as we take forward the evolution of our approach, that we set a culture where we are helping organisations to succeed and are not setting in place a series of bureaucratic hurdles that make it difficult for them to comply, where we try to trip them up. I think the commissioner agrees that the current process is overly bureaucratic. The legislation does set out a rather rigid approach which, having spoken to Welsh language officers from different parts of Wales, they themselves are frustrated by. For example, I was quoted the example where, if somebody makes a complaint about a local authority service, for example, the commissioner first has to conduct an investigation into whether she will look into it, which the commissioner's office always does. Therefore, this is an unnecessary part of the process; they could go straight into the investigation.402
So, I think having the benefit of experience of this legislation, there is much we can do to use resources more efficiently and to build goodwill in the process, because there's no doubt that some backs have been got up in local authorities in particular.403
I'm encouraged by the number of complaints there have been. There have been relatively few—151 complaints. Of these, 124 were considered to be valid. Now, what we don't know, and what the commissioner was unable to tell the culture commissioner recently, is how many complainants there have been. There may well have been 151 complaints, and there could, of course, have been 151 complainants, but, equally, there could have been a much smaller number of complainants making repeated complaints. So, it would be useful to have some clarity on that. Of those complaints, a third are about correspondence and telephone services, and 32 complaints related to courses offered. So, this does not indicate a massive groundswell of frustration, although, of course, we should take them seriously. So, I think that is positive.404
Just to go on, then, finally, Llywydd, the commissioner herself makes the point that it's in education that the future of achieving this target, of course, is most essential. She notes that four out of five pupils are learning the language at school, which, of course, suggests that 20 per cent of pupils in Wales are not learning the language at school. This is in the context of where it's been the law for over a generation that all pupils in school, under 16, are taught Welsh. So, I think this lightly touched upon figure is pretty staggering, really, within that context, and I think it should alarm us. Not only are a fifth of schoolchildren not being taught Welsh, but the quality and the provision of Welsh amongst those that are being taught Welsh as a second language in schools that are English medium, which obviously remains the significant majority, simply isn't good enough in many cases. It's something Estyn has touched upon, and those of us who visit English-medium schools in our constituencies will be acutely aware of: it is, in many cases, a token effort. And I don't overly criticise schools for this. We are not developing the skills and the environment where enough of an emphasis is being placed on this. We often have children being taught Welsh by teachers who themselves don't speak any Welsh. This, to me, is the generational challenge for us if we are to meet this challenge we've set ourselves.
The commissioner says it's apparent that the growth of Welsh-medium education—. Sorry, she says that Welsh-medium education shouldn't just be—. Apologies, she's saying that the growth of Welsh-medium education is clearly the way forward. But I would say we shouldn't just be seeing this in the context of growth of Welsh-medium schools, because that is to let off the hook the majority of the schools that are tasked, under the current legislation and our current policy environment, to teach children to speak Welsh as an everyday language. That currently is not being done, and that's where I'd like our emphasis to be in the next period. Diolch.
Mae hefyd yn galonogol iawn sylwi, yn ei hadroddiad, bod y ddadl gyhoeddus yn parhau i fod yn gadarnhaol. Mae wyth deg pump y cant yn credu bod y Gymraeg yn rhywbeth i ymfalchïo ynddi, ac mae 76 y cant o siaradwyr Cymraeg yn cytuno bod sefydliadau cyhoeddus yn gwella eu gwasanaethau Cymraeg. Rwy'n credu bod hynny yn galonogol iawn. Mae'r ffaith yr hoffai 68 y cant o bobl weld archfarchnadoedd yng Nghymru yn defnyddio mwy o Gymraeg yr un mor galonogol, ac ategaf hynny'n gryf. Credaf nad oes unrhyw esgus i gyrff mawr o'r fath, sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus hanfodol, i beidio ag arddel ysbryd y ddeddfwriaeth hon.401
Credaf ei bod hi yn bwysig, wrth inni fwrw ymlaen ag esblygu ein dull o weithio, ein bod ni'n creu diwylliant lle yr ydym ni'n helpu sefydliadau i lwyddo ac nad ydym ni'n gosod cyfres o rwystrau biwrocrataidd sy'n ei gwneud hi'n anodd iddyn nhw gydymffurfio, gan geisio eu baglu. Rwy'n credu bod y Comisiynydd yn cytuno bod y broses gyfredol yn rhy fiwrocrataidd. Mae'r ddeddfwriaeth yn pennu ffordd anhyblyg braidd o gydymffurfio sydd, o siarad â swyddogion iaith o wahanol rannau o Gymru, yn peri rhwystredigaeth iddyn nhw eu hunain. Er enghraifft, fe soniwyd wrthyf i am yr enghraifft hon, sef os yw rhywun yn cwyno am wasanaeth awdurdod lleol, er enghraifft, mae'n rhaid i'r Comisiynydd yn gyntaf gynnal ymchwiliad i benderfynu pa un a fydd hi'n ymchwilio i hynny, ac mae Swyddfa'r Comisiynydd wastad yn gwneud hynny. Felly, mae hyn yn rhan ddiangen o'r broses; fe allen nhw fynd ati'n ddiymdroi i ymchwilio.402
Felly, gan fanteisio ar y profiad sydd gennym ni o'r ddeddfwriaeth hon, rwy'n credu bod llawer y gallwn ni ei wneud i ddefnyddio adnoddau yn fwy effeithlon ac i feithrin ewyllys da yn y broses, oherwydd nid oes unrhyw amheuaeth bod peth drwgdeimlad mewn awdurdodau lleol yn enwedig.403
Mae'r nifer o gwynion a gafwyd wedi fy nghalonogi. Bu nifer cymharol fach—151 o gwynion. O'r rhain, cafodd 124 eu hystyried i fod yn ddilys. Nawr, yr hyn nad ydym ni'n ei wybod, a'r hyn na allai'r comisiynydd ei ddweud wrth y comisiynydd diwylliant yn ddiweddar, yw beth oedd nifer yr achwynwyr. Mae'n ddigon posib y cafwyd 151 o gwynion, a hwyrach yn wir, wrth gwrs, y bu 151 o achwynwyr, ond, yn yr un modd, mae'n bosib y bu nifer llawer llai o achwynwyr yn gwneud cwynion niferus. Felly, byddai'n ddefnyddiol cael rhywfaint o eglurder ynglŷn â hynny. O'r cwynion hynny, mae un rhan o dair yn ymwneud â gwasanaethau dros y ffôn a gohebiaeth, a 32 o gwynion yn ymwneud â chyrsiau a gynigiwyd. Felly, nid yw hyn yn arwydd o ymchwydd enfawr o rwystredigaeth, er, wrth gwrs, fe ddylem ni eu cymryd o ddifrif. Felly, credaf fod hynny yn gadarnhaol.404
Dim ond i ddweud ychydig mwy i orffen, Llywydd. Mae'r Comisiynydd ei hun yn gwneud y sylw mai yn y byd addysg y mae dyfodol cyflawni'r targed hwn, wrth gwrs, fwyaf hanfodol. Mae hi'n nodi bod pedwar o bob pum disgybl yn dysgu'r iaith yn yr ysgol, sydd, wrth gwrs, yn awgrymu nad yw 20 y cant o ddisgyblion yng Nghymru yn dysgu'r iaith yn yr ysgol. Mae hyn yng nghyd-destun y gyfraith a fu mewn grym ers dros genhedlaeth bod pob disgybl ysgol, o dan 16 oed, yn dysgu'r Gymraeg. Felly, rwy'n credu bod y ffigur hwn, a sonnir amdano wrth fynd heibio fel petai, yn hollol syfrdanol, i ddweud y gwir, o ystyried y cyd-destun, ac rwy'n credu y dylai fod yn destun dychryn inni. Nid yn unig nad yw'r Gymraeg yn cael ei dysgu i un o bob pum plentyn ysgol, ond nid yw ansawdd a darpariaeth y Gymraeg ymysg y rhai sydd yn dysgu Cymraeg fel ail iaith mewn ysgolion Cyfrwng Saesneg, sy'n amlwg yn dal i fod y mwyafrif sylweddol, mewn gwirionedd yn ddigon da mewn llawer o achosion. Mae'n rhywbeth y mae Estyn wedi ei grybwyll, a bydd y rheini ohonom ni sy'n ymweld ag ysgolion cyfrwng Saesneg yn ein hetholaethau yn ymwybodol iawn ohono: y mae, mewn llawer o achosion, yn esgus o ymdrech. Ac nid wyf yn orfeirniadol o ysgolion yn hyn o beth. Nid ydym ni'n datblygu'r sgiliau a'r amgylchedd lle mae digon o bwyslais yn cael ei roi ar hyn. Yn aml mae gennym ni athrawon nad ydy'n nhw'n gallu siarad unrhyw Gymraeg eu hunain yn dysgu Cymraeg i blant. Hyn, i mi, yw'r her i'r genhedlaeth hon os ydym ni am gyflawni'r her yr ydym ni wedi ei gosod i'n hunain.
Mae'r Comisiynydd yn dweud ei bod hi'n amlwg mai twf addysg cyfrwng Cymraeg—. Mae'n ddrwg gennyf, mae hi'n dweud na ddylai addysg cyfrwng Cymraeg fod yn ddim byd ond—. Ymddiheuriadau, mae hi'n dweud mai twf addysg cyfrwng Cymraeg yw'r ffordd amlwg ymlaen. Ond byddwn i'n dweud na ddylem ni fod yn gweld hyn yng nghyd-destun twf ysgolion cyfrwng Cymraeg yn unig, oherwydd mae hynny'n anwybyddu mwyafrif yr ysgolion y mae dyletswydd arnyn nhw, o dan y ddeddfwriaeth bresennol a'n polisïau presennol, i ddysgu plant i siarad Cymraeg fel iaith feunyddiol. Ar hyn o bryd nid yw hynny'n digwydd, a dyna lle yr hoffwn i weld ein pwyslais yn y cyfnod nesaf. Diolch.
Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i ymateb i'r ddadl.
I call on the Minister for Welsh Language and Lifelong Learning to reply to the debate.
Diolch yn fawr. A gaf i ddechrau drwy dalu teyrnged i Alun? Rydw i’n falch dros ben ei fod e nôl yn ei le, achos rydw i eisiau tanlinellu faint o waith mae e wedi’i wneud ar y pwnc yma dros y blynyddoedd. Mae ei ymrwymiad e tuag at yr iaith wedi bod yn hynod, ac wrth gwrs fe yw’r un sydd wedi bod yn gyrru’r syniad yma o anelu tuag at y nod yna o miliwn o bobl. Rydw i’n gwybod y gallaf ddibynnu ar Alun i fy helpu i i wthio’r nod yna yn y Llywodraeth yn gyffredinol.
A gaf i ddiolch i Siân Gwenllian am ei hymateb hi hefyd? Rydw i yn meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni’n gwthio ymlaen gyda’r awydd yma i wneud cymaint ag ydym ni’n gallu mewn cymaint o ffyrdd gwahanol. Nid yw hi i gyd am safonau. Nid yw hi i gyd yn bwyslais ar y comisiynydd. Mae’n rhaid i ni edrych mewn ffordd lot fwy eang.
Beth nad ydw i eisiau ei wneud yw cael y syniad yma, os ydym ni'n mynd i newid rhywbeth, y bydd beth bynnag sy’n mynd i ddod yn rhywbeth sy’n wannach. Ni fydd hynny yn digwydd. Gallaf i fod yn glir gyda chi. Rydw i yn feddwl agored, ond rydw i eisiau i bob un fod yn feddwl agored hefyd. Rydw i eisiau rhoi’r guarantee yna na fydd hwn yn arwain at ddim byd gwannach.
Rydw i wedi bod yn siarad gyda Chomisiynydd y Gymraeg y bore yma, ac wedi bod yn tanlinellu pwysigrwydd cael tystiolaeth yn gefn i bopeth rŷm ni’n ei wneud, a hefyd i edrych ar y profiad o wledydd eraill gydag ieithoedd lleiafrifol. Mae’r hyn yr oedd Adam Price yn ei ddweud, rydw i’n meddwl, yn bwysig, ond rydw i eisiau sicrhau ein bod ni yn edrych tu hwnt i’r systemau sydd ar gael. A gawn ni jest fynd nôl dro ar ôl tro i edrych ar y dystiolaeth a beth sy’n gweithio orau? Rydw i yn meddwl bod yn rhaid i ni symleiddio a chael lot llai o waith gweinyddol. Mae’n rhaid i ni ei wneud yn hawdd i bobl sydd â chwyn.
Suzy, a gaf i ei gwneud hi'n glir? Nid ydw i eisiau cau lawr unrhyw opsiwn. Os mai’r syniad yw ein bod ni’n cadw comisiynydd, wedyn mae hynny’n opsiwn hefyd. Os ŷm ni eisiau cael gwared ag e, mae hynny’n opsiwn. Os ydw i’n cytuno â’r gwelliant sydd lawr ar hyn o bryd, rydw i’n cau lawr un opsiwn, ac nid ydw i eisiau gwneud hynny.
Rydw i yn meddwl bod yn rhaid i ni edrych yn fanwl ar effeithlonrwydd y gwaith y mae pob un yn yr adran Gymraeg yn ei wneud. Pa mor effeithiol yw’r gwaith rŷm ni’n gofyn i’r bobl yma ei wneud? Mae’n rhaid i ni, rydw i’n meddwl, sicrhau bod y gwaith yma—. Rydw i’n meddwl bod hynny’n bwynt teg, ein bod ni yn gwneud mwy o waith i ymgysylltu â’r di-Gymraeg, a dysgwyr. Mae yna le i wneud hynny. Rydw i yn meddwl mai dyma lle rŷm ni’n mynd i ennill a chyrraedd y nod yma o gyrraedd y miliwn.
Adam Price, rŷch chi wedi dweud bod yna gonsensws barn, ond nid ydw i’n ymwybodol bod yna gonsensws barn. Nid ydw i wedi gweld yr ymatebion eto. Yn amlwg, nid ydych chi wedi gweld yr ymatebion eto, felly nid ydw i’n meddwl ei fod yn deg i ddweud bod yna gonsensws barn eto. Fe gawn ni weld. Os mae yna, wedyn yn amlwg byddwn ni yn ystyried hynny. Ond rydw i yn meddwl bod yn rhaid i ni hefyd ystyried bod yr adroddiad—
Thank you very much. May I start by paying tribute to Alun? I'm very pleased that he is back in his seat, because I do want to highlight just how much work he has done on this issue. His commitment to the Welsh language has been absolute, and he has been driving these ideas forward and aiming towards that target of a million Welsh speakers. I know that I can rely on Alun to help me in driving that forward within Government more generally.
May I thank Siân Gwenllian for her response? I do think that it's important that we do move forward with this aspiration to do as much as we can in as many different ways as possible. It's not all about standards. It's not all an emphasis on the commissioner. We must look at this in a far more holistic way.
What I don't want to do is to give this idea that, if we are going to change something, then whatever replaces it will be weaker. That simply won't be the case. I can be entirely clear on that. I am open minded, but I want everyone to be open minded on this issue, too. I do want to give that guarantee that this will not lead to any diminution.
I have spoken to the Welsh language commissioner this morning, and have underlined the importance of an evidence base for everything that we do, and also looking at the experience of other nations where minority languages are spoken. I think what Adam Price said is important, but I do want to ensure that we look beyond the systems currently available. Let's return time and again to look at the evidence and to look at what works best. I do think we need to simplify the situation and to make it less administrative. We must make it easier for people who have complaints.
Suzy, may I make it clear that I don't want to close down any options? If the idea is that we should retain the commissioner, well, that is an option. If we abolish, that’s another option. If I agree with the amendment, then I would be closing down one of those options, and I don’t want to do that.
Now, I do think that we must look in detail at the efficiency of the work that everyone within the sector does—how effective is the work that’s being done? I think we must ensure that this work—. I think that that's a fair point, that we engage better with non-Welsh speakers and Welsh learners. There is certainly scope to do that, and I do think that this is where we will make gains towards this aim of a million Welsh speakers.
Adam Price, you’ve said that there is a consensus of opinion. Well, I’m not aware of that consensus. I haven’t seen the responses, as of yet. Clearly, you haven’t seen the responses either, so I don’t think it’s fair to say that there is a consensus as of yet. We will see whether that consensus is in place and then, obviously, we will take that into account. But I do think that we should also consider that the report—
Roeddwn i’n sôn am y prif fudiadau iaith sydd wedi mynegi eu gwrthwynebiad i’r syniad o ddiddymu Comisiynydd y Gymraeg.
I was talking about the main Welsh language organisations that have convened their opposition to the idea of abolishing the Welsh Language Commissioner.
Ond mae eisiau i ni wrando ar bob un yng Nghymru. Rydw i yn meddwl bod hynny’n bwysig. Mae yna bobl sy’n broffesiynol, ac mae yna bobl hefyd—. Mae’n rhaid inni gyrraedd y miliwn yma. Rydw i eisiau gwrando ar y bobl sy’n mynd i fod yn dysgu Cymraeg, hefyd. Rydw i eisiau gwrando ar bobl sydd ddim yn siarad Cymraeg ar hyn o bryd. Rydw i eisiau clywed beth sydd ganddyn nhw i’w ddweud. Efallai eu bod nhw wedi ymateb, efallai eu bod nhw heb.
Ar y safonau, Neil Hamilton, rydw i’n meddwl eich bod chi’n iawn. Roedd Alun wedi defnyddio
Well, we need to listen to everyone in Wales. I think that’s important. There are professionals, there are others, and we need to listen to everyone, and we must reach the million. We have to listen to those people who will be learning Welsh. I want to listen to those people who don’t currently speak Welsh. I want to hear their opinions. Now, maybe they have responded, perhaps they haven’t.
In terms of standards, Neil Hamilton, I think you are right. Alun used
carrots rather than sticks. I would also like to use carrots. I am very clear that, if you’re talking about language, you’ve got to persuade people. You can’t make people use a language.
Anogaeth yn hytrach na gorfodaeth. Mi fuaswn innau hefyd yn hoffi defnyddio anogaeth. Rwyf yn glir iawn, os ydych chi'n siarad am iaith, fod yn rhaid i chi berswadio pobl. Ni allwch chi orfodi pobl i ddefnyddio iaith.
Lee Waters, rydw i’n meddwl bod yn rhaid i ni berswadio, yn yr un modd, yn hytrach na mynnu bod pobl yn ei wneud e. Rydw i yn meddwl bod angen gofyn am fwy o fanylion: faint sydd wedi cwyno? Beth oedd effeithlonrwydd swyddfa’r comisiynydd? Rydw i eisiau cael benchmarking yn digwydd. Ac rydw i yn meddwl bod hynny wedi neidio mas arnaf i hefyd: mai dim ond pedwar mas o bump o blant oedd yn dysgu Cymraeg. Mae eisiau i ni edrych i mewn i'r rhesymau am hynny.
Felly, mae yna lot o bethau rydym ni'n gallu eu gwneud. Rwy'n meddwl mai'r peth pwysicaf i ni gofio nawr yw ein bod ni'n cadw'r ffocws yna ar y miliwn o siaradwyr Cymraeg. Mae pwysau ar y Llywodraeth i arwain. Fe fydd y Llywodraeth yn arwain. Mae'n rhaid i ni hefyd feddwl am yr economi. Mae'r economi yn hollbwysig yn y drafodaeth yma. Ond, nid yw'r Llywodraeth yn gyfan gwbl yn gallu newid hyn. Mae'n rhaid i bobl Cymru ddod gyda ni ac mae'n rhaid i ni eu perswadio nhw i wneud hynny.
I think we have to be persuasive, rather than insisting that people do things. We do need more details in terms of the number of complainants and what was the efficiency of the commissioner’s office. I want to see benchmarking happening. And that’s something that jumped out at me, namely that only four in five children actually learn Welsh. We must look into the reasons behind that.
So, there are a number of things that we can do. I think the most important thing for us to bear in mind now is that we retain that focus on a million Welsh speakers. There is a pressure on the Government to lead in this area, and the Government will lead in this area. We must also think about the economy. The economy is crucially important in this discussion. But the Government can’t do all of this alone. The people of Wales have to join us on this journey and we have to persuade them to do that.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? Amendment 1 is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment 1 agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 2. Does any Member object? [Objection.] I defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog ar gyfer Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol. Galwaf ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig—Carwyn Jones.
The next item is the motion to agree the First Minister’s recommendation to Her Majesty to appoint a Counsel General, and I call on the First Minister to move the motion—Carwyn Jones.
Cynnig NDM6561 Carwyn Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol a Rheol Sefydlog 9.1, yn cytuno ar argymhelliad gan Brif Weinidog Cymru i Ei Mawrhydi benodi Jeremy Miles AC fel Cwnsler Cyffredinol.
Motion NDM6561 Carwyn Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 9.1, agrees to the First Minister's recommendation to Her Majesty to appoint Jeremy Miles AM as Counsel General.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol, Llywydd.
Formally, Presiding Officer.
Mae arnaf ofn nad yw Plaid Cymru yn gallu cydsynio â'r cynnig hwn yn y cyd-destun presennol ar hyn o bryd. A gaf i ddweud yn gyntaf nad cwestiynu gallu na phriodoldeb Jeremy Miles ar gyfer y swydd ydw i fan hyn? Yn hytrach, rwy'n gofyn cwestiwn mwy sylfaenol am pam rydym ni'n penodi Cwnsler Cyffredinol newydd.
Rwyf eisiau talu teyrnged i Mick Antoniw. Rwy'n credu ei fod wedi gwneud y swydd yn briodol iawn—yr hyn roeddem ni'n gobeithio y byddai Cwnsler Cyffredinol yn ei wneud yn y Senedd yma. Mae wedi amddiffyn hawliau'r Senedd o dan fygythiadau sy'n deillio o Brexit, yn benodol y Bil tynnu allan o'r Undeb Ewropeaidd. Mae wedi hybu mynediad at y gyfraith a gweithio i symleiddio’r gyfraith, gan gydweithio â Chomisiwn y Gyfraith i aildrefnu'r gyfraith yng Nghymru. Mae wedi codi proffil y proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru.
Wrth gwrs, rydym ni fel Aelodau Cynulliad ond yn gweld y Cwnsler Cyffredinol pan mae'n dod fan hyn ac yn ateb cwestiynau gennym ni. Mae'r ffaith ein bod ni wedi mynd o sefyllfa lle dim ond un Aelod Cynulliad oedd yn gofyn cwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol i sefyllfa lle mae yna rai pumoedd weithiau yn gofyn cwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol yn dangos, rwy'n credu, bod Mick Antoniw wedi ymateb i'r diddordeb byw sydd yn y Siambr yma tuag at y cyfansoddiad a thuag at ddatblygiad y Senedd hon. Mae eisiau diolch iddo fe am hynny. Mae'n sicr wedi ehangu gorwelion y swydd mewn ffordd mae Plaid Cymru yn ei gymeradwyo.
Ond, wrth gwrs, y rheswm rydym ni'n cael y cynnig yma heddiw i newid y Cwnsler Cyffredinol yw bod y Blaid Lafur eisiau newid y bobl y maen nhw efallai yn llygadu ar gyfer darpar arweinwyr yn y dyfodol, Cabinet newydd, ffordd newydd o wneud gwleidyddiaeth—beth bynnag. Hwn yw aildrefnu Llywodraeth Cymru—[Torri ar draws.] Mewn eiliad fe wnaf i. Hwn yw aildrefnu Llywodraeth Cymru at bwrpas a dibenion y Blaid Lafur. Fe wnaf i ildio.
I’m afraid that Plaid Cymru can’t agree to this motion in the current context at the moment. May I say, first of all, that I’m not questioning the ability or appropriateness of Jeremy Miles for this position in any way? Rather, I’m asking a more fundamental question as to why we are appointing a new Counsel General.
I want to pay tribute to Mick Antoniw. I think he carried out the work in an appropriate manner—it was what we’d hoped that a Counsel General would do in this Senedd. He has protected the rights of this Parliament from the threats emerging from Brexit, and the EU withdrawal Bill more specifically. He’s promoted access to the law and worked to simplify the law, working with the Law Commission in terms of reorganising the law in Wales. He’s raised the profile of the legal profession in Wales.
Of course, we as Assembly Members only see the Counsel General when he appears here to answer our questions. And the fact that we've moved from a position where only one Assembly Member was questioning the Counsel General to a position where there are many asking questions of the Counsel General does demonstrate that Mick Antoniw has responded to the vibrant interest in this Chamber in the constitution, and in the development of this parliament. I want to thank him for that, and he has certainly broadened the horizons of the post in a way that Plaid Cymru welcomes.
But, of course, the reason we have this motion today to change the Counsel General is because the Labour Party want to change the people they see as a possible future leader, members of a new Cabinet, a new way of doing politics—whatever it may be. Now, this is a reorganisation of the Welsh Government—[Interruption.] I will in a second. This is a reshuffle of the Welsh Government for the purposes of the Labour Party. I will give way.
Surely, a fundamental principle of our legal system is that a client should be free to choose their own legal adviser? Why would Plaid Cymru deny that right to the Welsh Government?
Onid yw'n un o egwyddorion sylfaenol ein system gyfreithiol y dylai cleient fod yn rhydd i ddewis ei gynghorydd cyfreithiol ei hun? Pam y byddai Plaid Cymru yn gwarafun yr hawl hwnnw i Lywodraeth Cymru?
He doesn't understand the constitution, that's why.
Nid yw'n deall y cyfansoddiad, dyna pam.
Mae'r rheini sydd eisiau newid y cyfansoddiad—fe ddylen nhw fod wedi newid Deddf Cymru. Roeddech gennych chi gyfle yn Nhŷ'r Arglwyddi i newid Deddf Cymru i dynnu allan y gallu yma i Senedd Cymru gymeradwyo penodi Cwnsler Cyffredinol. Os ydych chi mor huawdl ac eisiau newid y cyfansoddiad, fe ddylech chi fod wedi ei wneud yn y lle arall, lle rŷch chi'n gwneud job arall. Mae'n amlwg nad oedd eich llygaid chi ar y cyfansoddiad bryd hynny. Oni bai eich bod chi eisiau gwneud hynny, nid ydych chi mewn sefyllfa i feirniadu rhywun am ddefnyddio technegau'r Senedd hon i gwestiynu penodiad gan y Llywodraeth. [Torri ar draws.] Ydych chi am ymyrryd?
Those who want to change the constitution should have changed the Wales Act. You had an opportunity in the House of Lords to change the Wales Act in order to remove the ability of this parliament to approve the appointment of the Counsel General. If you are so vocal, you should have done it elsewhere where you have another job to do. You clearly didn’t have an eye on the constitution at that point. Now, unless you want to do that, you’re not in a position to criticise someone who is using parliamentary techniques to question a Government appointment. [Interruption.] Do you want to intervene?
Rydw i eisiau ymyrryd. Rwy'n awyddus i ymyrryd. Mae gen i broblem, Llywydd, ac fe fyddwn i'n hoffi eich help chi. Nid yw'n gonfensiwn seneddol yn y tŷ hwn nac yn y tŷ arall i drafod swyddogaethau gwahanol. Mae'n drysu cyngor.
I do want to intervene. I’m eager to intervene. I do have a problem, Llywydd, and I would like your assistance on this. It’s not a parliamentary convention in this house or in the other house to discuss different functions. It confuses advice.
Roeddech chi'n rong bum mlynedd yn ôl pan benodwyd Theodore Huckle ac rydych chi'n rong heddiw. Pan mae'n dod i benderfyniad y Cynulliad a phenderfyniad y Senedd mae gen i hawl berffaith i'w drafod e. Mae yn y gyfraith gwlad rydych chi wedi pleidleisio drosti hi. Dyna pam rydym ni'n ei drafod e.
You were wrong five years ago when Theodore Huckle was appointed, and you are wrong today. When it comes to an Assembly decision and a parliamentary decision, I have every right to discuss this. It is included in the law of the land that you voted for, and that’s why we’re discussing it.
Beth sy'n bod arnat ti heddiw?
What's wrong with you today?
Dyma pan rydym ni'n ei drafod e. Mae'n rhan o gyfraith gwlad—[Torri ar draws.] Yr ail—
That's why we're discussing it. It's in the law of the land—[Interruption.] The second—
Simon Thomas, fe gewch chi barhau.
Simon Thomas, please continue.
Diolch yn fawr, Llywydd. Yr ail reswm pam mae Plaid Cymru am newid y drefn fan hyn yw y byddem ni'n dymuno gweld system o wrandawiad cyn penodi ar gyfer y Cwnsler Cyffredinol. Mae'n system sy'n cael ei chynnig yn y gwledydd hynny lle mae swyddogion y gyfraith yn cael eu penodi gan y Gyngres—yr Unol Daleithiau, er enghraifft, lle mae yna wrandawiad agored. Mae'n system sydd wedi cael ei arbrofi fan hyn; mae'r Pwyllgor Cyllid wedi defnyddio system i benodi cadeirydd Awdurdod Cyllid Cymru. Rydw i'n rhagweld ac yn gobeithio y byddwn ni'n gweld mwy o hynny. Da o beth fyddai hi i'r darpar Gwnsler Cyffredinol ddod gerbron y pwyllgor mwyaf priodol—siŵr o fod y pwyllgor cyfansoddiad a deddfwriaethol, ond gall fod yn bwyllgor dros dro—i ddangos ym mha ffordd mae eisiau gwneud y job, i ddangos ym mha ffordd y byddai'n ymateb i geisiadau gan Aelodau Cynulliad, ac i ddangos ei fod yn berson teilwng i wneud y job yma. Mi wnaf i ildio.
Thank you, Llywydd. The second reason why Plaid Cymru wants to change the system here is that we would want to see a system of pre-appointment hearings for a Counsel General. It is a system that is provided in those nations where law officials are appointed by the Congress—in the United States for example, where there is an open hearing. It is a system that has been experimented with in this place. The Finance Committee has used the system to appoint the chair of the WRA and I hope we will see more of that. It would be a good thing for the Counsel General to appear before the most appropriate committee—the Constitutional and Legislative Affairs Committee, I suppose, but it could be a temporary committee to deal with the issue—to demonstrate how he or she would want to undertake the role, how he or she would respond to requests from Assembly Members and to show that he or she would be an appropriate individual for this post.
Diolch yn fawr iawn. Nid yw hynny, wrth gwrs, yn golygu na fyddai'r Prif Weinidog yn dal yn gallu gwneud dim ond un enwebiad a dim ond un enwebiad fyddai'n cael ei drafod fel rhan o'r broses honno.
Thank you very much. That, of course, doesn’t mean that the First Minister wouldn’t still be able to just make one nomination and that one nomination would be discussed as part of that process.
Yn union, achos nid ydym ni'n cwestiynu'r broses enwebu fan hyn. Beth rydym ni'n cwestiynu fan hyn yw'r ffaith bod y Cynulliad yn cymeradwyo'r enwebiad yma sy'n mynd gerbron wedyn at Ei Mawrhydi, wrth gwrs, ac mae hynny yn rhywbeth ddylai gael sêl bendith. Nawr, os ydym ni ond yma i 'rubber-stamp-o' pethau fel hyn, beth yw pwynt cael y ddadl yma? Beth yw pwynt cael cynnig? Beth yw pwynt cael trafodaeth os rydym ni ond i fod i ddweud, 'Ie, beth bynnag rydych chi'n gwneud i'ch Cabinet, mae'n iawn i wneud hynny'? [Torri ar draws.] Ie, ocê.
Exactly, because we’re not questioning the nomination process here. What we are questioning here is the fact that the Assembly should approve this nomination, which would then be passed to Her Majesty. That is something that should be agreed. If we’re only here to rubber-stamp these things then what’s the point of this debate? What is the point of the motion? What’s the point of a debate if we’re only supposed to say, ‘Well, yes, whatever you do as the Cabinet, that’s absolutely fine’? [Interruption.] Yes, okay.
I'm afraid I didn't really catch the Member's response to my point earlier. I think there was a sedentary intervention you may have been replying to instead. But my fundamental point is: the Counsel General is the chief adviser to the Welsh Government, and surely it's a matter for the Welsh Government to choose who their chief legal adviser should be.
Mae arnaf ofn na chlywais ymateb yr Aelod yn iawn i fy mhwynt yn gynharach. Rwy'n credu efallai eich bod wedi ymateb i ymyriad gan rywun ar ei eistedd yn hytrach. Ond fy mhwynt sylfaenol yw: y Cwnsler Cyffredinol yw prif gynghorydd Llywodraeth Cymru, ac onid mater i Lywodraeth Cymru yw dewis pwy ddylai fod y prif gynghorydd cyfreithiol iddi.
Well, I think—and I appreciate the Member might not have heard what I said—we have the Welsh constitution, which is that the Counsel General is an appointment of this Assembly. It has to be approved by this Assembly—recommended by the First Minister, appointed by Her Majesty, but approved by this Assembly. Now, you could make a coherent argument—I'm not saying you couldn't make a coherent argument, which you've just done—around the division between law officers and Government, but that isn't what we have in this constitution. It has been changed twice, as I said, in two different Wales Acts. This has not been changed or looked at or sought to be changed. And there are other Commonwealth examples from Canada, the United States, and other parts of the Commonwealth where this is the law and process, where we do have a way of voting on appointments of Government law officers—[Interruption.]
If I can just finish my point, I accept there's been a development of this particular law officer, which started in a corporate environment, if you like, and has now developed to be more of a law officer for the Government, but our constitution has not changed and therefore it's important that we don't become some sort of spoon-fed baby Senedd for the Government to decide who they want to put in place. When it comes to an opportunity where we can influence the Government's appointments, then as a parliament we should do that.
Wel, rwy'n credu—ac rwy'n gwerthfawrogi ei bod yn bosibl na chlywodd yr aelod yr hyn a ddywedais—mae gennym gyfansoddiad Cymru, sef bod y Cwnsler Cyffredinol yn cael ei benodi gan y Cynulliad hwn. Mae'n rhaid iddo gael ei gymeradwyo gan y Cynulliad hwn—ei argymell gan y Prif Weinidog, ei benodi gan Ei Mawrhydi, ond ei gymeradwyo gan y Cynulliad hwn. Nawr, gallech chi gyflwyno dadl resymegol—nid wyf yn dweud na allech chi gyflwyno dadl resymegol, fel yr ydych chi newydd ei wneud — ynghylch y rhaniad rhwng swyddogion y gyfraith a'r Llywodraeth, ond nid dyna sydd gennym yn y cyfansoddiad hwn. Mae wedi'i newid ddwywaith, fel y dywedais, mewn dwy Ddeddf Cymru wahanol. Nid yw hyn wedi'i newid na'i ystyried ac ni wnaed unrhyw gais i'w newid. A cheir enghreifftiau eraill o'r Gymanwlad yng Nghanada, yr Unol Daleithiau a rhannau eraill o'r Gymanwlad lle mai dyma'r gyfraith a'r broses, lle mae gennym ni ffordd o bleidleisio ar benodiadau swyddogion y gyfraith ar gyfer y Llywodraeth—[torri ar draws.]
Os caf i orffen fy mhwynt, rwy'n derbyn y bu datblygiad o ran y swyddog cyfraith arbennig hwn, a ddechreuodd mewn amgylchedd corfforaethol, os mynnwch chi, ac sydd bellach wedi datblygu i fod yn fwy o swyddog y gyfraith ar gyfer y Llywodraeth, ond nid yw ein cyfansoddiad wedi newid, ac felly mae'n bwysig nad ydym yn rhyw fath o Senedd sydd megis babi yn cael ei fwydo â llwy lle mae'r Llywodraeth yn penderfynu pwy mae'n dymuno ei benodi. Pan gawn ni gyfle i ddylanwadu ar benodiadau'r Llywodraeth, yna, fel senedd, dylem ni wneud hynny.
But isn't this a hangover from when we, perhaps, were more of a spoon-fed baby Assembly, as the Member puts it, and there was a Welsh Assembly Government and there was no legal distinction between one and the other? Now the Government is accountable to the Assembly and the Counsel General advises the Government, so surely the Welsh Government should decide. I am as keen to defend the rights of this Assembly as he is, but in this case, surely the First Minister and his team have the right to have their own choice of legal adviser.
Ond onid yw hyn yn rhywbeth sy'n mynd yn ôl i gyfnod pan oeddem ni, efallai, yn fwy o Gynulliad a oedd megis babi yn cael ei fwydo â llwy, fel y dywed yr Aelod, pan oedd gennym ni Lywodraeth Cynulliad Cymru ac nad oedd gwahaniaeth cyfreithiol rhwng y naill a'r llall? Erbyn hyn, mae'r Llywodraeth yn atebol i'r Cynulliad, ac mae'r Cwnsler Cyffredinol yn cynghori'r Llywodraeth, felly Llywodraeth Cymru ddylai benderfynu does bosib. Rwyf i yr un mor awyddus ag yntau i amddiffyn hawliau'r Cynulliad hwn, ond yn yr achos hwn, does bosib nad oes gan Brif Weinidog Cymru a'i dîm yr hawl i ddewis eu cynghorydd cyfreithiol eu hunain.
I thought I'd finished and sat down, but shall I just carry on so that that can be read as an intervention?
Roeddwn i'n meddwl fy mod i wedi gorffen felly eisteddais i lawr, ond a hoffech chi i mi barhau fel y gellir darllen hwnna fel ymyriad?
Nid oes siaradwyr eraill, felly rydw i'n galw ar y Prif Weinidog i ymateb ar ran ei Lywodraeth. Carwyn Jones.
There are no other speakers, and therefore I call on the First Minister to reply on behalf of his Government. Carwyn Jones.
It is correct to say, of course, that the Assembly approves the appointment of the Counsel General, who is then appointed by the Queen. In fact, the Counsel General is in a situation where a Counsel General cannot actually be taken from Government by the First Minister. That can only be done by the Queen or via the Counsel General taking that decision for himself or herself. It's hugely important that the Counsel General is somebody who is a lawyer, for obvious reasons. It is right to say, as Mark Reckless has said, that the Counsel General is the chief legal adviser to the Government, not to the Assembly. And so what role the Assembly should play is difficult to envisage. Arguments have been made in this Chamber that there should be pre-appointment hearings for those who are in executive positions or chair positions for Welsh Government sponsored bodies. This is not the same thing: this is somebody who would be a member of Government. And just to deal with the point that Simon Thomas raises about the US, the US is not a Commonwealth country as he said, and secondly there's an entirely different system of government. I do regret the fact that we were given no notice of Plaid Cymru's concern, but we'll deal with it in the Chamber. The reality of it is that, in the US, there is a President who appoints a Cabinet of people, none of whom are elected—none of whom are elected. On that basis, then, the constitution requires that there should be a pre-appointment hearing by the legislature in order to make sure that somebody who isn't elected is the right person for the job within the Government—it's a wholly different scenario. [Interruption.] Yes, yes—[Interruption.] The Member for Ynys Môn was first.
Mae'n gywir i ddweud, wrth gwrs, mai'r Cynulliad sy'n cymeradwyo penodiad y Cwnsler Cyffredinol, a gaiff ei benodi wedyn gan y Frenhines. Mewn gwirionedd, mae'r Cwnsler Cyffredinol mewn sefyllfa lle na all y Prif Weinidog mewn gwirionedd dynnu'r Cwnsler Cyffredinol o'r Llywodraeth. Y Frenhines yn unig gaiff wneud hynny, neu os yw'r Cwnsler Cyffredinol yn gwneud y penderfyniad hwnnw ei hun. Mae'n hynod o bwysig bod y Cwnsler Cyffredinol yn gyfreithiwr, am resymau amlwg. Mae'n iawn i ddweud, fel y mae Mark Reckless wedi'i ddweud, mai prif gynghorydd cyfreithiol y Llywodraeth yw'r Cwnsler Cyffredinol, ac nid y Cynulliad. Felly mae'n anodd rhagweld pa swyddogaeth y dylai'r Cynulliad ei chwarae. Cyflwynwyd dadleuon yn y Siambr hon y dylid cynnal gwrandawiadau cyn penodi i'r rhai hynny sydd mewn swyddi gweithredol neu swyddi cadeirydd ar gyfer cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru. Nid yw hyn yr un peth: mae hwn yn rhywun a fyddai'n aelod o'r Llywodraeth. Ac i ymdrin â'r pwynt y mae Simon Thomas yn ei godi am yr Unol Daleithiau, nid yw'r Unol Daleithiau yn un o wledydd y Gymanwlad fel y dywedodd ef, ac yn ail, ceir system lywodraethu gwbl wahanol. Rwyf yn gresynu'r ffaith na chawsom unrhyw rybudd o bryder Plaid Cymru, ond byddwn yn ymdrin â hyn yn y Siambr. Y gwir amdani yw bod Arlywydd yn yr Unol Daleithiau sy'n penodi Cabinet o bobl, lle nad oes yr un ohonynt wedi ei ethol—lle nad oes yr un ohonynt wedi ei ethol. Ar y sail honno, felly, mae'r cyfansoddiad yn ei gwneud yn ofynnol i'r ddeddfwrfa gynnal gwrandawiad cyn penodi er mwyn gwneud yn siŵr mai rhywun nad yw wedi'i ethol yw'r person cywir ar gyfer y swydd yn y Llywodraeth—mae'n sefyllfa gwbl wahanol. [Torri ar draws.] Ie, Ie—[torri ar draws.] Yr Aelod dros Ynys Môn oedd gyntaf.
Is it not the case that the last but one Counsel General was unelected?
Onid yw'n wir nad oedd y Cwnsler Cyffredinol diwethaf ond un wedi ei ethol?
He was, and he was supported by this Assembly, without any requirement by Plaid Cymru at that time that there should be some kind of pre-appointment hearing. And so—
Ydy, ac fe'i cefnogwyd gan y Cynulliad hwn, heb unrhyw ofyniad gan Blaid Cymru ar y pryd y dylid cynnal rhyw fath o wrandawiad cyn penodi. Felly—
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
Yes, go on.
Gwnaf, ewch ymlaen.
I specifically, five years ago, challenged the appointment of Theodore Huckle.
Fe heriais i yn benodol benodiad Theodore Huckle bum mlynedd yn ôl.
Well, there it is. This is the appointment of somebody who is a Member of this Assembly, who is a lawyer, who is somebody who is amply qualified for the job of Counsel General and somebody who will be the chief legal adviser to the Welsh Government. If concerns had been raised beforehand, we would have tried to deal with those concerns, but this is the first that we've heard of them.
Bearing in mind that we are going through Brexit, it is hugely important that we have a chief legal adviser who is able to advise Welsh Government on many issues, particularly Brexit. I'm sure Members wouldn't want us to be in a position where we don't have an adviser who is able to do that.
So, again, I move the motion. Mark Reckless will forgive me for not addressing his direct points, because I agree with every word he said. That might not happen very often, but on this occasion I'm grateful to him for the words that he has said. I regret the fact that what is an appointment of somebody in Government, who is there to act as a legal adviser, has been—. Well, there we are, it's the Assembly's prerogative to deal with it in this way, but, nevertheless, it is absolutely right to say that this, even though technically, even though legally, is an appointment of the Assembly, it is, in effect, the appointment of somebody who will become a member of Government, though not a Minister.
Wel, dyna ni. Mae hyn yn ymwneud â phenodi rhywun sy'n aelod o'r Cynulliad hwn, sy'n gyfreithiwr, sy'n rhywun sydd wedi cymhwyso'n ddigonol ar gyfer swydd y Cwnsler Cyffredinol ac sy'n rhywun a fydd y prif gynghorydd cyfreithiol i Lywodraeth Cymru. Pe byddai pryderon wedi'u codi ymlaen llaw, byddem ni wedi ceisio ymdrin â'r pryderon hynny, ond dyma'r tro cyntaf i ni glywed amdanyn nhw.
O gofio ein bod yn mynd trwy broses Brexit, mae'n hynod o bwysig bod gennym ni brif gynghorydd cyfreithiol sy'n gallu cynghori Llywodraeth Cymru ar lawer o faterion, yn enwedig Brexit. Rwy'n siŵr na fyddai'r Aelodau yn dymuno inni fod mewn sefyllfa lle nad oes gennym ni gynghorydd sy'n gallu gwneud hynny.
Felly, unwaith eto, cynigiaf y cynnig. Bydd Mark Reckless yn maddau imi am beidio ag ymdrin â'i bwyntiau ef yn uniongyrchol, gan fy mod yn cytuno â phob gair a ddywedodd. Efallai nad yw hynny'n digwydd yn aml iawn, ond rwy'n ddiolchgar iddo am ei eiriau y tro hwn. Rwy'n gresynu'r ffaith bod yr hyn sy'n ymwneud â phenodi rhywun yn y Llywodraeth, sydd yno i weithredu fel cynghorydd cyfreithiol, wedi bod yn—. Wel, dyna ni, mae hawl gan y Cynulliad i ymdrin ag ef yn y modd hwn, ond, serch hynny, mae'n hollol iawn i ddweud bod hyn, er yn dechnegol, er yn gyfreithiol, yn benodiad gan y Cynulliad, ei fod, mewn gwirionedd, yn benodiad rhywun a fydd yn aelod o'r Llywodraeth, er nad yn Weinidog.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig i amrywio'r drefn ystyried ar gyfer gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru). Rwy'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud y cynnig.
The next item is the motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary to move the motion.
Cynnig NDM6562 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r atodlenni i’r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn canlynol:
Adrannau 2 - 94
Atodlen 1
Adran 1
Teitl Hir.
Motion NDM6562 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and schedules to the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
Sections 2 - 94
Schedule 1
Section 1
Long title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I formally move the motion on the order paper.
Cynigiaf y cynnig yn ffurfiol ar y papur trefn.
Nid oes siaradwyr ar yr eitem yma, felly y cwestiwn sy'n weddill yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
I have no speakers on this item, therefore the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae eitem 11 ac eitem 12 wedi'u gohirio, felly yr eitem nesaf yw'r cyfnod pleidleisio.
Item 11 and item 12 have been postponed, therefore the next item is voting time.
Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, rwy'n symud ymlaen yn syth i'r bleidlais. Mae'r bleidlais gyntaf ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg. Mae'r bleidlais gyntaf ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 19, pedwar yn ymatal a 27 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y gwelliant.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I move immediately to voting time. The first vote is on the Welsh Language Commissioner's annual report. The first vote is on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 19, four abstentions and 27 against. Therefore, the amendment is not agreed.
NDM6560 - Gwelliant 2: O blaid: 19, Yn erbyn: 27, Ymatal: 4
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6560 - Amendment 2: For: 19, Against: 27, Abstain: 4
Amendment has been rejected
Galwaf, felly, am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Julie James.
I now call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James.
Cynnig NDM6560 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg ar gyfer 2016-17, sy'n manylu ar y gwaith y mae'r Comisiynydd wedi'i wneud yn ystod y flwyddyn ariannol flaenorol.
2. Yn nodi datblygiadau cadarnhaol yn nefnydd y Gymraeg o dan y gyfundrefn safonau iaith, a reolir gan Gomisiynydd y Gymraeg, ar ôl dim ond blwyddyn iddynt ddod i rym, sy'n cynnwys:
a) bod 76 y cant o siaradwyr Cymraeg o’r farn bod gwasanaethau Cymraeg sefydliadau cyhoeddus yn gwella;
b) bod 57 y cant o bobl yn credu bod cynnydd yn y cyfleoedd sydd ar gael i ddefnyddio’r Gymraeg;
c) cynnydd o 50 y cant yn 2015-16 i 96 y cant yn 2016-17 yn nifer y gwasanaethau ffôn lle gynigir dewis Iaith yn ddiofyn; a
d) cynnydd o 32 y cant yn 2015-16 i 45 y cant yn 2016-17 yn nifer y cynghorau sy’n cynnig pob tudalen ar eu gwefan yn Gymraeg.
Motion NDM6560 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Acknowledges the Welsh Language Commissioner's Annual Report for 2016-17, which details the work undertaken by the Commissioner during the previous financial year.
2. Notes positive developments in Welsh-language use under the language standards system, which is managed by the Welsh Language Commissioner, only a year after they came into force, and which include:
a) that 76 per cent of Welsh speakers are of the opinion that public organisations' Welsh-language services are improving;
b) that 57 per cent of people believe that opportunities to use the Welsh language are increasing;
c) an increase from 50 per cent in 2015-16 to 96 per cent in 2016-17 in the number of telephone services where a language choice is offered as default; and
d) an increase from 32 per cent in 2015-16 to 45 per cent in 2016-17 in the number of councils that provide every page on their website in Welsh.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal a neb yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig.
Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed.
NDM6560 - Dadl: Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg 2016-17 (Cynnig wedi'i ddiwygio): O blaid: 50, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6560 - Debate: The Welsh Language Commissioner's Annual Report 2016-17 Motion as amended: For: 50, Against: 0, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf, felly, ar y cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog ar gyfer Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Carwyn Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, 14 yn ymatal a neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
The next vote, therefore, is on the motion to agree the First Minister's recommendation to Her Majesty to appoint a Counsel General. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Carwyn Jones. Open the vote. Close the vote. In favour 36, 14 abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed.
NDM6561 - Cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog ar gyfer Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol: O blaid: 36, Yn erbyn: 0, Ymatal: 14
Derbyniwyd y cynnig
NDM6561 - Motion to agree to the First Minister's recommendation to Her Majesty to appoint a Counsel General: For: 36, Against: 0, Abstain: 14
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ar ein trafodion am y dydd hwn.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 16:59.
The meeting ended at 16:59.