Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
14/11/2017Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 12:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 12:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
We have gathered in this Senedd on many occasions to remember and pay tribute to people we have known, and others we have not. Today, we gather to remember one of our own: Carl Sargeant, Assembly Member and representative of the people of Alyn and Deeside in this National Assembly. His death has shaken us to our core, and his absence from our midst pains us today. But our loss pales in comparison to that felt by his community, his friends, his staff, and especially his family, some of whom join us here today. On behalf of all of us, I extend the deepest sympathy to Carl's family, especially to his wife Bernie, children Lucy and Jack, and to his parents. You are in our thoughts and in our hearts at this time. I would like to invite Members and staff and visitors throughout our buildings to stand and to join me in observing a minute's silence in memory of Carl Sargeant.
Rydym ni wedi ymgynnull yn y Senedd hon ar sawl achlysur i gofio ac i roi teyrnged i bobl yr ydym wedi eu hadnabod, ac eraill nad ydym wedi eu hadnabod. Heddiw, rydym yn ymgynnull i gofio un o'n plith ni ein hunain: Carl Sargeant, Aelod Cynulliad a chynrychiolydd trigolion Alun a Glannau Dyfrdwy yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Mae ei farwolaeth wedi ein hysgwyd i'n craidd, ac mae ei absenoldeb o'n plith yn boen enaid inni heddiw. Ond nid yw ein colled ni yn ddim o'i gymharu â cholled ei gymuned, ei ffrindiau, ei staff, ac yn arbennig, ei deulu, ac mae rhai ohonynt wedi ymuno â ni yma heddiw. Ar ein rhan ni i gyd, estynnaf y cydymdeimlad dwysaf i deulu Carl, yn enwedig ei wraig Bernie, ei blant Lucy a Jack, a'i rieni. Rydych chi yn ein meddyliau ni ac yn ein calonnau ni ar yr adeg hon. Hoffwn wahodd yr Aelodau a staff ac ymwelwyr ym mhob rhan o'n hadeiladau i sefyll ac ymuno â mi mewn munud o dawelwch er cof am Carl Sargeant.
Safodd Aelodau’r Cynulliad am funud o dawelwch.
Assembly Members stood for a minute’s silence.
Galwaf ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.
I call on the First Minister, Carwyn Jones.
Diolch, Llywydd. I rise this afternoon to remember Carl, as a politician, as a colleague, and as a friend. I want first to express my deep sympathies to Bernie and the family. For them, it's been a time of unbearable loss and deep trauma. As a father and husband myself, I can't begin to imagine what they're going through. I hope they've found some comfort in each other and in the many messages of support from around Wales.
Carl was somebody whose presence in this Chamber was obvious to all. He took more legislation through here than any other Minister. And he had a knack of turning difficult pieces of legislation into something worth while. There's no better example of that than the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015—an idea that began as little more than one line in a manifesto and nothing else. When I told him he was going to take it forward, his response was, 'Thanks for that', but he turned it into something that is now being talked about around the world.
I first met Carl in Connah's Quay Labour Club in 2001. I'd gone to speak to the local Labour party when Tom Middlehurst was the Assembly Member. When he was elected here in 2003, we became friends. His particular talents came to the fore when he was chief whip, when I saw with my own eyes that he was capable of gentle berating where necessary, to, on one occasion taking a reluctant AM out to feed the ducks to persuade them to vote the right way. A man of many talents. In all the years I knew him, we never had a cross word. We spent a lot of time talking together about the challenges of being a dad and the pressures of politics, sometimes gossiping about Cabinet colleagues. And he was always full of advice. Only last year he told me that he was the only one allowed a grey beard in Cabinet, so I had to shave mine off, First Minister or not. I had no choice but to listen.
He was ever-present in the Cabinet, and with good reason. I appointed him because he was good at legislation, he was good with people, and because he brought the voice of Deeside to the heart of Government.
In 2003, he was a key part of my leadership campaign. His role was to organise things in the north, but things didn't always go smoothly. He organised a curry evening with party members, in a curry house in his constituency. And as I was being driven there, he phoned in a panic,'Don't come', he said, 'the restaurant is being raided by the border agency', or words to that effect. We'd often meet up in Lesley Griffiths's room in the Assembly, late at night during that leadership campaign, when he would always be the last to arrive, and he'd make a great show of pretending to look around him to make sure he hadn't been followed. He did that every time we had those meetings.
His voice was usually welcome, but not always. We went to London together to a parliamentary Labour Party Christmas party some years ago, and we shared a room in a hotel in Paddington. I have to admit that I left early, but Carl soldiered on, and I was woken at three in the morning to hear Carl's voice on my phone saying, 'What's the name of the hotel we're staying in?' Having woken me up, he then arrived and went to sleep, only for us to be woken up by the fire alarm at seven o'clock in the morning. We at least had nothing to do with that.
Carl was a great one for karaoke. The Labour group bash at Christmas always had him as the DJ and the karaoke king, and he was good at it, putting many of us to shame at his fortieth birthday party. He loved to remind us, when he said, 'You south Walians can't sing', and in my case that was utterly true. It is difficult to imagine what it'll be like this year without him, and in subsequent years.
He was also, as Members will remember, the best heckler in the Chamber—never nasty, always witty. The Conservative benches will know that, whenever the leader of the opposition rose to speak, he would invariably call out someone else's name. And so, Paul Davies, Darren Millar, Angela Burns have all been called in turn to speak as leader of the opposition.
Yes, that was the man that we called 'Sarge'. Well-liked and committed, jovial but determined, firm but fun, and he will be missed by his family, by those in this Chamber, and by the nation.
Diolch, Llywydd. Rwy'n sefyll y prynhawn yma i gofio Carl, fel gwleidydd, fel cydweithiwr, ac fel ffrind. Yn gyntaf, rwyf am estyn bob cydymdeimlad i Bernie a'r teulu. Iddyn nhw, mae wedi bod yn amser o golled annioddefol a thrawma ofnadwy. Rwyf innau'n dad ac yn ŵr, ac ni allaf ddechrau dychmygu eu dioddefaint. Rwy'n gobeithio eu bod wedi cael rhywfaint o gysur yn ei gilydd ac yn y llu o negeseuon o gefnogaeth o bob rhan o Gymru.
Roedd Carl yn rhywun yr oedd ei bresenoldeb yn y Siambr hon yn amlwg i bawb. Aeth â mwy o ddeddfwriaeth drwy'r lle hwn nag unrhyw Weinidog arall. Ac roedd ganddo'r ddawn o droi darnau anodd o ddeddfwriaeth yn rhywbeth gwerth chweil. Does dim enghraifft well o hynny na Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015—syniad a ddechreuodd fel dim mwy nag un llinell mewn maniffesto. Pan ddywedais wrtho mai ef a fyddai'n bwrw ymlaen ag ef, ei ymateb oedd, 'Diolch am hynny', ond fe lwyddodd i'w droi yn rhywbeth y mae pobl yn ei drafod o amgylch y byd.
Cyfarfûm gyntaf â Carl yng Nghlwb Llafur Cei Connah yn 2001. Roeddwn i wedi mynd i siarad â'r Blaid Lafur leol pan oedd Tom Middlehurst yn Aelod Cynulliad. Pan gafodd ei ethol yma yn 2003, daethom yn ffrindiau. Daeth ei ddoniau arbennig i'r amlwg pan oedd yn brif chwip, a gwelais â'm llygaid fy hun ei fod yn gallu dweud y drefn yn addfwyn pan oedd angen, ac rwy'n cofio un achlysur pan aeth ag AC amharod allan i fwydo'r hwyaid er mwyn perswadio'r aelod i bleidleisio y ffordd iawn. Gŵr dawnus dros ben. Yn yr holl flynyddoedd yr oeddem ni'n adnabod ein gilydd, ni fu erioed yr un gair croes rhyngom. Gwnaethom dreulio llawer o amser yn trafod heriau bod yn dad a phwysau gwleidyddiaeth, weithiau'n hel clecs am gydweithwyr yn y Cabinet. Ac roedd bob amser yn llawn cyngor. Dim ond y llynedd, dywedodd wrthyf nad oedd neb ond fe yn cael bod â barf llwyd yn y Cabinet, ac felly bod yn rhaid i mi eillio fy un i, Prif Weinidog Cymru neu beidio. Doedd gen i ddim dewis ond gwrando.
Roedd bob amser yn rhan o'r Cabinet, a hynny am reswm da. Fe'i penodais ef oherwydd ei fod yn un da am ddeddfwriaeth, am ei fod yn dda gyda phobl, ac am ei fod yn dod â llais Glannau Dyfrdwy i galon y Llywodraeth.
Yn 2003, roedd yn rhan allweddol o fy ymgyrch i ar gyfer yr arweinyddiaeth. Ei swyddogaeth ef oedd trefnu pethau yn y gogledd, ond doedd pethau ddim bob amser yn mynd yn esmwyth. Trefnodd noson gyri gydag aelodau'r blaid, mewn bwyty cyri yn ei etholaeth. Ac wrth i mi gael fy ngyrru yno, ffoniodd mewn panig, 'Paid â dod', ddywedodd e', 'mae'r bwyty'n cael ei archwilio gan yr Asiantaeth Ffiniau', neu eiriau i'r perwyl hwnnw. Byddem ni'n aml yn cwrdd yn ystafell Lesley Griffiths yn y Cynulliad, yn hwyr y nos yn ystod yr ymgyrch arweinyddiaeth honno, ac ef fyddai'r olaf i gyrraedd bob amser, a byddai'n gwneud sioe fawr o esgus edrych o'i gwmpas i wneud yn siŵr nad oedd neb wedi'i ddilyn. Fe wnai hynny bob tro yn y cyfarfodydd hynny.
Roeddwn yn falch o glywed ei lais fel arfer, ond nid bob tro. Aethom ni i Lundain gyda'n gilydd i barti Nadolig seneddol y Blaid Lafur rai blynyddoedd yn ôl, ac roeddem ni'n rhannu ystafell mewn gwesty yn Paddington. Mae'n rhaid imi gyfaddef imi adael yn gynnar, ond brwydrodd Carl ymlaen, a chefais fy neffro am dri o'r gloch y bore i glywed llais Carl ar fy ffôn yn dweud, 'Beth yw enw'r gwesty ry'n ni'n aros ynddo?'. Ar ôl fy neffro i, cyrhaeddodd wedyn a mynd i gysgu, dim ond i ni gael ein deffro gan y larwm tân am saith o'r gloch yn y bore. O leiaf doedd gan hynny ddim byd i'w wneud â ni.
Roedd Carl wrth ei fodd yn canu karaoke. Ym mharti Nadolig grŵp Llafur, ef oedd y DJ a brenin y karaoke bob amser, ac roedd yn dda iawn am wneud, ac fe daflodd e ni i gyd i'r cysgod yn ei barti pen-blwydd yn 40 oed. Roedd yn hoff iawn o'n hatgoffa ni, pan fyddai'n dweud, 'Allwch chi hwntws ddim canu', ac yn fy achos roedd hynny'n hollol wir. Mae'n anodd dychmygu sut fydd hi hebddo fe eleni, ac yn y blynyddoedd i ddod.
Ef hefyd, fel y bydd yr Aelodau'n cofio, oedd yr heclwr gorau yn y Siambr—byth yn gas, bob amser yn ffraeth. Mae'r meinciau Ceidwadol yn gwybod, pryd bynnag yr oedd arweinydd yr wrthblaid yn codi i siarad, y byddai yn ddieithriad yn galw enw rhywun arall. Ac felly, mae Paul Davies, Darren Millar, Angela Burns i gyd wedi'u galw yn eu tro i siarad fel arweinydd yr wrthblaid.
Ie, dyna oedd y dyn yr oeddem ni'n ei alw'n 'Sarge'. Yn annwyl gan bawb ac yn ymrwymedig, yn siriol ond yn benderfynol, yn gadarn ond yn llawn hwyl, a bydd hiraeth amdano gan ei deulu, y bobl yn y Siambr hon a'r genedl gyfan.
Galwaf ar arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
I call on the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer.
This is not an occasion that I ever thought that I would be speaking to in this Chamber, and, indeed, in the whole 10 years that I have been a Member of the institution, Carl always sat opposite me. Whether I was sitting in the corner there, in my first seat when I came into this Chamber in 2007, or by progression around the Chamber, Carl was always opposite, and, on a typical Tuesday, we'd look at each other and he would grin and he would wink, and I would wink back at him, and as the First Minister identified, when I was called to take my First Minister's questions, it was always 'Paul Davies' or 'Darren Millar.' But that was Carl. Carl was a character, but he was a serious individual, who knew what his role was in this institution. And that role was to speak for the people of Alyn and Deeside and to speak for the people the length and breadth of Wales who didn't have a voice, in the various ministerial positions that he held within the Welsh Government. And he held those positions with huge pride and passion. From the opposition point of view, very often you sit in here, and sometimes the Chamber can look quite bare on a Wednesday afternoon. It is fair to say that Carl was nearly always in his seat in this Chamber, engaging with the debate, engaging with the discussion, because he believed passionately in what he wanted to achieve, and that was a better Wales, a better community in Alyn and Deeside and, above all, a legacy that he could proudly look back on and say, 'I shaped that.'
Well, it is true to say that he did become the legislator in chief in this institution—four major pieces of legislation. Very often, politicians are lucky if they get one piece of legislation through in their lifetime; Carl put four pieces of legislation through. For a man to come from the factory floor and wake up each morning to put a collar and tie on and put the cufflinks in, and have that as a legacy—each piece of legislation will have a massive impact on the outcomes here in Wales about improving people's lives.
We have lost a colleague, we have lost a friend, but Bernie, Lucy and Carl's son have lost a father and a husband, and that pain and that distress must be burning fiercely at the moment. But what I and many on our benches on this side, and, I believe, across this Chamber hope will shine through in the fullness of time are the many happy memories that they will all have of the great times that they had with Carl, as a father, as a mentor and as an inspiration.17
You speak as you find, but I have to say he is one of the most genuine men that I've had the privilege to meet, and that picture up there of Carl sums the man up: always a smile on his face, always a kind word to say, always a quip as well as you walked down the corridor, and every time I saw him it was always, 'What's happening, boss, what's happening, boss?' I think that would be the same for many people in this Chamber. The word 'boss' comes from where Carl came from: the factory floor. Because the amount of times that I'm on the farmyard and people arrive there—'What's happening, boss?'—you get the same reply from them as well.18
His legacy will last for many years and many decades, for the work that he did as an AM, and I passionately hope that that sunshine comes sooner rather than later for Carl's family, because ultimately he has a legacy to be proud of and it has been a privilege and an honour to call Carl a fellow Assembly Member of the National Assembly for Wales. We join his family, his friends and his colleagues in grieving at his loss here today and in the subsequent days and weeks that follow.
Diolch i chi, Llywydd.
Mae hon yn achlysur na feddyliais i erioed y byddwn i'n siarad ynddi yn y Siambr hon, ac, yn wir, yn y 10 mlynedd ers i mi fod yn Aelod o'r sefydliad, mae Carl bob amser wedi eistedd gyferbyn â mi. P'un a oeddwn yn eistedd yn y gornel yn y fan yna, yn fy sedd gyntaf pan ddes i'r Siambr hon yn 2007, neu wrth i mi fynd ymlaen o amgylch y Siambr, roedd Carl bob amser yn eistedd gyferbyn â mi. Ac, ar ddydd Mawrth nodweddiadol, byddem ni'n edrych ar ein gilydd a byddai'n gwenu ac yn wincio, a byddwn i'n wincio yn ôl arno, ac fel y dywedodd y Prif Weinidog, pan fyddwn i'n cael fy ngalw i gymryd fy nghwestiynau i'r Prif Weinidog, yr hyn glywid bob tro oedd 'Paul Davies' neu 'Darren Millar.' Ond dyna Carl i chi. Roedd Carl yn gymeriad, ond roedd hefyd yn unigolyn difrifol a wyddai beth oedd ei swyddogaeth yn y sefydliad hwn. A'r swyddogaeth honno oedd siarad ar ran pobl Alyn a Glannau Dyfrdwy a siarad ar ran pobl ar hyd a lled Cymru nad oedd ganddynt lais, yn rhinwedd yr amryw swyddi gweinidogol a oedd ganddo yn Llywodraeth Cymru. Ac roedd yn cyflawni'r swyddi hynny â balchder ac angerdd enfawr. O safbwynt yr wrthblaid, yn aml iawn byddwch chi'n eistedd yma, ac weithiau gall y Siambr edrych yn eithaf gwag ar brynhawn dydd Mercher. Mae'n deg dweud bod Carl wedi bod yn ei sedd yn y Siambr hon bron bob tro, yn cymryd rhan yn y ddadl, yn cymryd rhan yn y drafodaeth, oherwydd ei fod yn credu'n angerddol yn yr hyn yr oedd yn dymuno ei gyflawni, sef Cymru well, cymuned well yn Alyn a Glannau Dyfrdwy ac, yn anad dim, etifeddiaeth y gallai ef edrych yn ôl arni â balchder a dweud, 'Fi ffurfiodd hynny.'
Wel, mae'n wir i ddweud y daeth yn ddeddfwr o fri yn y sefydliad hwn—pedwar darn pwysig o ddeddfwriaeth. Yn aml iawn, mae gwleidyddion yn lwcus i gael un darn o ddeddfwriaeth yn ystod eu hoes; cyflwynodd Carl bedwar darn o ddeddfwriaeth. Gŵr a ddechreuodd ar lawr y ffatri, a oedd yn deffro bob bore a gwisgo coler a thei a'r dolennau llewys, fydd â hyn yn etifeddiaeth—bydd pob darn o ddeddfwriaeth yn cael effaith enfawr ar y canlyniadau yma yng Nghymru o ran gwella bywydau pobl.
Rydym ni wedi colli cydweithiwr, rydym ni wedi colli ffrind, ond mae Bernie, Lucy a mab Carl wedi colli tad a gŵr, ac mae'n rhaid bod y boen a'r galar honno yn llosgi'n ffyrnig ar hyn o bryd. Ond yr hyn yr wyf i a llawer ohonom ar ein meinciau ar yr ochr hon, ac, rwy'n credu, ar draws y Siambr hon, yn ei obeithio, yw mai'r hyn a fydd yn disgleirio yng nghyflawnder amser yw'r atgofion melys niferus a fydd ganddynt o'r amseroedd gwych a gawsant gyda Carl, fel tad, fel mentor, ac fel ysbrydoliaeth.17
Rydych chi'n ffurfio'ch barn eich hun am bobl, ond mae'n rhaid imi ddweud mai ef oedd un o'r dynion mwyaf diffuant yr wyf i wedi cael y fraint o gyfarfod ag ef, ac mae'r darlun yna o Carl yn crynhoi'r dyn: bob tro â gwên ar ei wyneb, bob amser a gair caredig i'w ddweud, a phob tro â sylw ffraeth hefyd wrth i chi gerdded ar hyd y coridor, a phob tro byddwn i'n ei weld byddai'n dweud 'Be' sy', bos, be' sy'n digwydd, bos?' Rwy'n credu y byddai hynny'n wir am lawer o bobl yn y Siambr hon. Daw'r gair 'bos' o wreiddiau Carl: o lawr y ffatri. Oherwydd yn aml pan fydda' i ar fuarth y fferm a bydd pobl yn cyrraedd yno—'be' sy', bos?'—cewch yr un ateb ganddyn nhw hefyd.18
Bydd ei etifeddiaeth yn para blynyddoedd a degawdau lawer, o ran y gwaith a wnaeth fel Aelod Cynulliad, ac rwy'n gobeithio'n daer y daw'r heulwen hynny i ddisgleirio yn fuan iawn er lles teulu Carl, oherwydd yn y pen draw mae ganddo etifeddiaeth i fod yn falch ohoni a bu'n fraint ac yn anrhydedd i alw Carl yn gyd-Aelod Cynulliad o Gynulliad Cenedlaethol Cymru. Rydym yn ymuno â'i deulu, ei ffrindiau a'i gydweithwyr yn eu galar amdano yma heddiw ac yn y dyddiau a'r wythnosau i ddilyn.
Galwaf ar arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
I call the leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. I'd like to add to the tributes to Carl Sargeant, again, after expressing my condolences and respects to his family and friends and colleagues inside this Chamber and, indeed, across the country. I was elected to this institution in 2003, the same year as Carl Sargeant, and, from my perspective, something that I associate him with is his rootedness and his authenticity. He was a politician who was authentically working class, he was rooted in and committed to his community, living among the people that he represented, never forgetting them, always working for them. He was a worker himself, of course, who came into politics after seeing fellow workers in his constituency fall into economic hardship. Carl Sargeant was a politician who could never be accused of being out of touch. His loss is a blow to this Assembly and I, and Plaid Cymru, share the loss felt across this Chamber and across the country.
My colleague Bethan Jenkins AM is not able to be here today to pay her own personal tribute to her friend Carl Sargeant, because she's suffered an injury. She would have spoken, so I've agreed to say some words from Bethan on her behalf. So, this is from Bethan Jenkins:
'Carl Sargeant was a friend of mine from across the political divide. Despite many people telling me that I should not have friends from different parties, I've always been of the belief that we are human first. All I know was that whenever I needed support or someone to speak to about anything, Carl was at the other end of the phone. We joked after I would raise questions in Plenary with him that even though we clashed politically he still respected me, and vice versa. I can say for the record that I am devastated. My support rock in that place has gone. Gorwedd mewn hedd, Carl.'
So, those are the words from Bethan Jenkins where she pays tribute to Carl Sargeant, adding to the tributes from all of us here in Plaid Cymru. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ychwanegu at y teyrngedau i Carl Sargeant, unwaith eto, ar ôl mynegi fy nghydymdeimlad a'm cyfarchion i'w deulu, ei ffrindiau a'i gydweithwyr yn y Siambr hon ac, yn wir, ledled y wlad. Cefais fy ethol i'r sefydliad hwn yn 2003, yr un flwyddyn â Carl Sargeant, ac, o'm safbwynt i, y peth rwyf i'n ei gysylltu ag ef yw ei gysylltiad cadarn â'i wreiddiau a'i ddiffuantrwydd. Roedd e'n wleidydd dosbarth gweithiol diffuant, roedd wedi ei wreiddio yn ei gymuned ac yn ymrwymedig iddi, yn byw ymhlith y bobl yr oedd yn eu cynrychioli, heb eu hanghofio byth, a bob amser yn gweithio drostyn nhw. Roedd e'n weithiwr ei hun, wrth gwrs, a ddaeth i wleidyddiaeth ar ôl gweld ei gyd-weithwyr yn ei etholaeth yn disgyn i galedi economaidd. Roedd Carl Sargeant yn wleidydd nad oedd modd ei gyhuddo o fod wedi colli cysylltiad. Mae ei golled yn ergyd i'r Cynulliad hwn ac rwyf i, a Plaid Cymru, yn rhannu'r golled a gaiff ei deimlo ar draws y Siambr hon a ledled y wlad.
Ni all fy nghyd-Aelod, Bethan Jenkins, fod yma heddiw i dalu ei theyrnged bersonol ei hun i'w ffrind Carl Sargeant, oherwydd ei bod hi wedi dioddef anaf. Byddai hi wedi siarad, felly rwyf i wedi cytuno i ddweud ychydig o eiriau gan Bethan ar ei rhan. Felly, mae hwn gan Bethan Jenkins:
'Roedd Carl Sargeant yn ffrind i mi o ochr arall y rhaniad gwleidyddol. Er i lawer o bobl ddweud wrthyf na ddylwn i fod â ffrindiau mewn gwahanol bleidiau, rwyf wedi credu erioed ein bod ni'n bobl yn gyntaf. Y cyfan y gwn i yw, pryd bynnag yr oedd angen cymorth neu rywun i siarad am unrhyw beth, roedd Carl ar ben arall y ffôn. Byddem ni'n cael jôc ar ôl i mi godi cwestiynau iddo yn y cyfarfod llawn er ein bod ni'n gwrthdaro yn wleidyddol, ei fod ef yn dal i'm parchu i, ac i'r gwrthwyneb. A gaf i ddweud ar goedd fy mod i wedi torri nghalon. Mae fy nghraig o gymorth yn y lle hwn wedi mynd. Gorwedd mewn hedd, Carl.'
Felly, dyna eiriau Bethan Jenkins, sy'n talu teyrnged i Carl Sargeant, gan ychwanegu at y teyrngedau gan bob un ohonom ni yma ym Mhlaid Cymru. Diolch yn fawr.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. Carl Sargeant was a gentle giant and I am saddened beyond measure by the tragedy which occasions this tribute.
Although the full story is yet to be established, Carl did not deserve to suffer as he did. I know from bitter personal experience the anguish that must have engulfed Carl and his family just over a week ago in the wake of the allegations against him. Sixteen years ago, my wife and I were both accused of rape, a story that became a tabloid sensation. Now, if you’re in public life then life is public, but unless you’ve experienced it you can’t fully appreciate the pressures created by the publicity and the sense of isolation that it engenders. The presumption of innocence to which all accused persons are entitled under British law often becomes obscured. It’s easy for the public to forget that politicians are human beings, with feelings, hopes, fears, emotions and insecurities. They’re not soap opera characters, but flesh and blood. Too often forgotten by critics swift to judgment stands the family behind the politician: spouses, children, parents and others, and Carl’s family must feel as if they’ve been hit by an express train. I send them my most genuine condolences in their enduring distress, because that is the heart-rending human cost of the political bear pit.
I’m pleased that the coroner will be, quote,
'examining carefully the steps taken by the Assembly to have regard to Mr Sargeant’s mental welfare prior to his death’.
Collectively, we’ve clearly failed our late colleague in this respect.
Carl and I were diametrically opposed politically, and we cheerfully hurled verbal bricks at each other across the Chamber, but he was a civilised and decent man, and big enough to recognise an opponent’s sincerity, and he didn’t allow political differences to preclude cordial relations outside the Chamber. I indeed had a jokey conversation with him on the way back to our offices after the last Plenary session, a week ago last Wednesday. I little thought that was the last time that I would see him.
As a recent arrival here, I didn’t know him very well, but I liked him for his avuncular geniality, his friendliness and his authenticity—above all for his authenticity. He was a genuine man of the people, never lost touch with his roots, and I believe still lived on the council estate where he grew up. He never acquired airs and graces, despite rising to and holding high office in government for many years. I frequently saw him sitting with Assembly catering staff or security in the canteen. He never saw himself as more important than anybody else.
I admired him also for his candour and his openness. For example, I was impressed by the decisive way that he handled the failures of Communities First. He was not a man for stonewalling or self-justification. He shot straight from the shoulder and told it like it is. As a result he earned my respect and perhaps blunted my sword.
Carl’s family has lost its mainspring. The Assembly has lost a worthy Member. Wales has lost a devoted son. May he rest in peace, and let us all honour his memory.
Diolch yn fawr, Llywydd. Roedd Carl Sargeant yn gawr addfwyn ac rwy'n hynod o drist yn sgil y drasiedi sydd wedi arwain at y deyrnged hon.
Nid ydym yn gwybod y stori lawn eto ond nid oedd Carl yn haeddu dioddef fel y gwnaeth. Gwn o brofiad personol chwerw y gofid a amgylchynodd Carl a'i deulu ychydig dros wythnos yn ôl yn sgil yr honiadau yn ei erbyn. Un ar bymtheg o flynyddoedd yn ôl, ces i a fy ngwraig ein cyhuddo o drais rhywiol, stori a achosodd gynnwrf mawr yn y papurau newydd tabloid. Nawr, os ydych chi mewn bywyd cyhoeddus, mae bywyd yn gyhoeddus, ond oni bai eich bod wedi cael profiad ohono, ni allwch chi fyth â gwerthfawrogi'n llawn y pwysau a ddaw yn sgil y cyhoeddusrwydd a'r ymdeimlad o unigedd sy'n deillio o hynny. Mae'r rhagdybiaeth o ddiniweidrwydd y mae gan bob person a gyhuddir hawl iddi o dan gyfraith Prydain yn aml yn cael ei chymylu. Mae'n hawdd i'r cyhoedd anghofio bod gwleidyddion yn bobl, sydd â theimladau, gobeithion, ofnau, emosiynau ac ansicrwydd. Nid cymeriadau opera sebon mohonynt, maen nhw'n bobl o gig a gwaed. Yr hyn y mae'r beirniaid sy'n rhuthro i feirniadu yn ei anghofio, yw teulu'r gwleidydd: gwŷr a gwragedd, plant, rhieni ac eraill, ac mae'n rhaid bod teulu Carl yn teimlo fel pe bai trên cyflym wedi'u taro. Rwy'n anfon fy nghydymdeimlad mwyaf diffuant atyn nhw yn eu gofid parhaus, oherwydd honno yw'r gost ddynol ddirdynnol o'r talwrn gwleidyddol.
Rwy'n falch y bydd y crwner yn
edrych yn ofalus ar y camau a gymerwyd gan y Cynulliad i roi sylw i les meddwl Mr Sargeant cyn ei farwolaeth.
Rydym ni i gyd yn amlwg wedi methu ein diweddar gyd-Aelod yn hyn o beth.
Roedd Carl a minnau yn gwbl groes i'n gilydd yn wleidyddol, a byddem ni'n taflu cerrig at ein gilydd ar draws y Siambr yn llon, ond yr oedd yn ddyn gwâr a gweddus, ac yn ddigon o ddyn i gydnabod diffuantrwydd y gwrthwynebydd, ac nid oedd yn caniatáu i wahaniaethau gwleidyddol atal perthynas ddymunol y tu allan i'r Siambr. Yn wir, ces i sgwrs hwyliog ag ef ar y ffordd yn ôl i'n swyddfeydd ar ôl y cyfarfod llawn diwethaf, wythnos yn ôl ddydd Mercher diwethaf. Prin yr oeddwn i'n meddwl mai hwnnw oedd y tro diwethaf y byddwn i'n ei weld.
Fel un sy'n weddol newydd yma, nid oeddwn i'n ei adnabod yn dda iawn, ond roeddwn i'n ei hoffi am ei sirioldeb dymunol, ei gyfeillgarwch a'r ddiffuantrwydd—ei ddiffuantrwydd yn anad dim. Roedd e'n ddyn y bobl go iawn, heb golli ei gysylltiad â'i wreiddiau, ac rwy'n credu ei fod yn dal i fyw ar y stad cyngor lle cafodd ei fagu. Ni wnaeth fyth arddangos unrhyw feddwl uchel o'i hun, er gwaethaf ei ddyrchafu i swyddi uchel yn y Llywodraeth am flynyddoedd lawer. Byddwn i'n aml yn ei weld yn eistedd gyda staff arlwyo y Cynulliad neu'r staff diogelwch yn y ffreutur. Nid oedd yn ystyried ei hun yn bwysicach nag unrhyw un arall.
Roeddwn i'n ei edmygu hefyd am ei onestrwydd a'i ddidwylledd. Er enghraifft, gwnaeth argraff arnaf i am ei ffordd bendant o ymdrin â methiannau Cymunedau yn Gyntaf. Nid oedd ef yn un am wrthod ymateb neu hunan-gyfiawnhau. Yr oedd yn siarad yn ddi-flewyn-ar-dafod ac yn cyflwyno pethau'n blaen. O ganlyniad i hynny, fe wnaeth ennyn fy mharch ac efallai torri blaen fy nghleddyf.
Mae teulu Carl wedi colli ei angor. Mae'r Cynulliad wedi colli Aelod teilwng. Mae Cymru wedi colli mab ffyddlon. Gorffwysed mewn hedd, a gadewch inni roi iddo bob dyledus glod.
One week on, it is still so hard to process that we are here today paying our respects with our tributes to Carl. I too first met Carl 16 years ago in Connah’s Quay Labour Club, or 'Sargie’s headquarters', as it’s locally known. He was proud to be elected to this place in 2003 by the people of Alyn and Deeside. I followed in 2007, and we quickly became great friends, travelling up and down together from north Wales most weeks.
Carl lived in the heart of his community in Connah’s Quay. He never forgot his roots, and he was proud of his working-class background. On the day he entered Cabinet, and I Government, we shared the journey home excited about the future, and what we felt we could achieve for the people of Wales, and Carl achieved so much. He took through the most legislation of any Minister. There are very few Bills and Acts that Carl did not have a hand in. He championed the work being undertaken to end violence against women, homelessness and modern slavery. He became a White Ribbon ambassador, telling how he first experienced witnessing domestic abuse in his neighbourhood following the closure of Shotton steelworks, when he saw his community torn apart. Each year, he supported victims of domestic abuse by walking 'a mile in her shoes', although he always struggled to walk in those stilettoes.
Carl was an amazing politician, a highly skilled negotiator, but not necessarily in the style you might expect from a senior Cabinet Secretary. He knew in order to get the best out of people it was better to persuade and influence over tea and custard creams, or sometimes something stronger. He treated everyone the same, whether it was a constituent who sought his advice, whether he was chatting to royalty at the opening of the National Assembly, speaking to Eton-educated UK Government Ministers, or the bloke sat next to him at the bar in Mischief’s. He was full of fun, and very mischievous at times, but he took his role as an elected representative very seriously, and he was proud to be an advocate for his constituents, particularly those who did not have a voice.
Here in this Assembly, and in Welsh Government, he treated everyone equally. He cared for and supported all of us, his Assembly Member colleagues, not just in our group but across all political parties. He adored the staff in his constituency office and his ministerial private office. The staff in our canteen and here in security were amongst his favourites. He had a special place in his heart for his special and specialist advisers. In Government, he respected his officials and the many Bill teams he worked with. But I think his absolute favourites were the ministerial drivers. They could write a book filled with stories about the many hours they spent travelling around Wales during Carl's 10 years in Government.
Carl had a wicked sense of humour and loved making me and others laugh, often at the most inappropriate times. His banter was legendary and he always won the award for heckler of the year. It was a pleasure to sit next to him in Cabinet and here in the Chamber, where one of Carl's most important jobs was to ensure our shared drawer always had a good supply of sweets. One day, he brought some new ones in and told me just to try one, but I in my usual style grabbed a handful, only to find on eating them they were hot chilli sweets. He could barely contain his gleefulness at my discomfort.
A few years ago, he took up a new hobby and decided to teach himself to crochet. He would sit on the train home with a self-teaching YouTube video, a crochet hook and some wool. It was not without its frustrations; several times, everything ended up on the floor. But, like everything he took up, he soon mastered it and he made some beautiful items. You could see the bemused looks of fellow passengers watching this big, burly guy crocheting a tiny, pink baby bonnet.
Carl was one of the most generous people I have ever met, particularly with his time, and he loved socialising with his family and friends. Behind his burly and jovial exterior was a beautiful, sensitive and vulnerable soul. He always told people how special and unique they were, because he cared how people felt. He was kind to people, and being kind to people is a wonderful legacy to leave behind.
He was my best comrade and friend. I loved him as a brother, and although his pet name for me was 'mother'—even though I of course was not quite old enough to be his mother—I know he loved me as a sister. He cared for me and my girls as an extension of his own family and we are heartbroken he is no longer with us. But our loss is incomparable with the unspeakable grief felt by Bernie, Lucy and Jack, who he loved deeply and of whom he was so proud.
To them, Carl's parents, and all his family, we offer all our love and support over the difficult weeks and months ahead. Carl, I will never forget you and I will miss you deeply. RIP, comrade.
Wythnos yn ddiweddarach, mae'n dal yr un mor anodd i brosesu ein bod ni yma heddiw i dalu teyrnged i Carl. Cyfarfûm i hefyd â Carl am y tro cyntaf 16 mlynedd yn ôl yn y Clwb Llafur yng Nghei Connah, neu 'Pencadlys Sargie', fel y'i gelwir yn lleol. Roedd yn falch o gael ei ethol i'r lle hwn yn 2003 gan bobl Alun a Glannau Dyfrdwy. Dilynais i yn 2007, a daethom yn ffrindiau mawr yn gyflym, yn teithio yn ôl ac ymlaen i'r gogledd y rhan fwyaf o wythnosau.
Roedd Carl yn byw yng nghanol ei gymuned yng Nghei Connah. Nid anghofiodd ei wreiddiau, ac roedd yn falch o'i gefndir dosbarth gweithiol. Ar y diwrnod yr ymunodd â'r Cabinet, a minnau â'r Llywodraeth, gwnaethom rannu'r daith adref yn llawn cyffro am y dyfodol, a'r hyn yr oeddem ni'n credu y gallem ni ei gyflawni dros bobl Cymru, ac fe wnaeth Carl gyflawni cymaint. Aeth ef â'r mwy o ddeddfwriaeth drwyddo nag unrhyw Weinidog arall. Ychydig iawn o Filiau a Deddfau a geir na wnaeth Carl gyfrannu atynt. Fe wnaeth hyrwyddo'r gwaith sy'n cael ei wneud i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod, digartrefedd a chaethwasiaeth fodern. Daeth yn Gennad Rhuban Gwyn, gan ddweud sut y bu'n dyst i gam-driniaeth ddomestig am y tro cyntaf yn ei gymdogaeth ar ôl i waith dur Shotton gau, pan welodd ei gymuned yn cael ei chwalu. Bob blwyddyn, cefnogodd ddioddefwyr cam-driniaeth ddomestig drwy gerdded 'milltir yn ei hesgidiau', er ei fod bob amser yn cael trafferth i gerdded yn y sodlau uchel.
Roedd Carl yn wleidydd anhygoel, yn fedrus iawn wrth negodi, ond nid o reidrwydd yn y dull y byddech yn ei ddisgwyl gan uwch Ysgrifennydd y Cabinet. Gwyddai mai'r ffordd o gael y gorau allan o bobl oedd darbwyllo a dylanwadu dros baned o de a custard creams, neu weithiau rhywbeth cryfach. Roedd yn trin pawb yr un peth, wrth roi cyngor i etholwr, wrth sgwrsio â'r teulu brenhinol yn agoriad y Cynulliad Cenedlaethol, wrth siarad â Gweinidogion Llywodraeth y DU a oedd wedi'u haddysgu yn Eton, neu'r dyn yn eistedd wrth ei ymyl yn y bar yn Mischief's. Roedd yn llawn hwyl ac yn ddireidus iawn ar adegau, ond roedd yn cymryd ei swyddogaeth fel cynrychiolydd etholedig yn ddifrifol iawn, ac roedd yn falch o fod yn eiriolwr ar ran ei etholwyr, yn enwedig y rhai hynny nad oedd ganddynt lais.
Yma yn y Cynulliad hwn, ac yn Llywodraeth Cymru, roedd yn trin pawb yn gyfartal. Roedd yn gofalu am bob un ohonom ac yn ein cefnogi, ei gydweithwyr yr Aelodau Cynulliad, nid yn unig yn ein grŵp ni, ond ar draws y pleidiau gwleidyddol. Roedd wrth ei fodd â'r staff yn ei swyddfa etholaeth a'i swyddfa breifat gweinidogol. Roedd y staff yn ein ffreutur a'r staff diogelwch ymysg ei ffefrynnau. Roedd ganddo le arbennig yn ei galon ar gyfer ei gynghorwyr arbenigol ac arbennig. Yn y Llywodraeth, roedd yn parchu ei swyddogion a'r amryfal dimau Bil y bu'n gweithio gyda nhw. Ond rwy'n credu mai ei ffefrynnau absoliwt oedd y gyrwyr gweinidogol. Gallen nhw ysgrifennu llyfr yn llawn straeon am yr oriau lawer a dreuliasant yn teithio o amgylch Cymru yn ystod y 10 mlynedd y bu Carl yn y Llywodraeth.
Roedd gan Carl synnwyr digrifwch drygionus ac roedd yn hoff iawn o wneud imi ac eraill chwerthin, yn aml ar yr adegau mwyaf amhriodol. Roedd yn adnabyddus am dynnu coes ac roedd bob amser yn ennill gwobr heclwr y flwyddyn. Roedd yn bleser i eistedd wrth ei ymyl yn y Cabinet ac yma yn y Siambr, ac un o swyddi pwysicaf Carl yma oedd sicrhau bod y drôr yr oeddem yn ei rhannu bob amser yn llawn losin. Un diwrnod, daeth â rhai newydd i mewn a dywedodd wrthyf i roi cynnig ar un, ond yn fy null arferol gafaelais mewn llond llaw, dim ond i ganfod wrth eu bwyta eu bod yn losin tsilis poeth. Prin y gallai guddio ei lawenydd o weld fy anesmwythder.
Ychydig flynyddoedd yn ôl, dechreuodd ddilyn hobi newydd a phenderfynodd ddysgu ei hun i wneud gwaith crosio. Byddai'n eistedd ar y trên adref yn gwylio fideo YouTube i ddysgu ei hun, gyda bachyn crosio a gwlân yn ei ddwylo. Nid oedd hyn heb ei rwystredigaeth; aeth popeth i'r llawr sawl gwaith. Ond, fel popeth yr oedd yn ei ddechrau, roedd yn ei feistroli'n gyflym ac fe greodd rai eitemau hardd. Gallech chi weld yr olwg syfrdan ar wynebau rhai o'r cyd-deithwyr wrth wylio'r dyn mawr, cadarn hwn yn crosio boned babi bach, pinc.
Roedd Carl yn un o'r bobl fwyaf hael i mi gyfarfod erioed, yn enwedig â'i amser, ac roedd wrth ei fodd yn cymdeithasu gyda'i deulu a'i ffrindiau. Tu ôl i'r tu allan cadarn a hwyliog roedd yna enaid hardd, sensitif a bregus. Roedd bob amser yn dweud wrth bobl pa mor arbennig ac unigryw oedden nhw, oherwydd bod sut yr oedd pobl yn ei deimlo yn bwysig iddo. Roedd yn garedig wrth bobl, ac mae caredigrwydd at bobl yn etifeddiaeth aruthrol i'w gadael ar ôl.
Ef oedd fy nghyfaill a'm cymrawd pennaf. Roeddwn yn ei garu fel brawd, ac er mai ei enw anwes i mi oedd 'mam'—er wrth gwrs nad oeddwn yn ddigon hen i fod yn fam iddo—gwn ei fod yn fy ngharu innau fel chwaer. Roedd yn gofalu amdanaf i a'm merched fel estyniad o'i deulu ei hun ac mae'r ffaith nad yw e gyda ni bellach yn torri ein calonnau ni. Ond ni allwn ni gymharu ein colled ni â'r galar annisgrifiadwy y mae Bernie, Lucy a Jack yn ei deimlo. Yr oedd yn eu caru'n angerddol ac yr oedd mor falch ohonynt.
Iddyn nhw, rhieni Carl, a'i holl deulu, estynnwn ein cariad a'n cefnogaeth dros yr wythnosau a'r misoedd anodd sydd i ddod. Carl, wna' i fyth dy anghofio di a byddaf yn gweld dy eisiau di'n ofnadwy. Gorffwysed mewn hedd, gymrawd.
Carl was a person who didn't just wear his heart on his sleeve, he wore many other things on his sleeve, including a tattoo of his favourite drink—a dark and stormy, or, as he would have put it, a dark and stormy, boss. He was not a conventional politician. He was full of charisma and love of life. But he never had an opportunity to validate his academic intelligence with a university degree. That said, I do think he probably possessed a greater degree of emotional intelligence than most of us in this Chamber today.
I first met Carl back in the 1990s, during a time in which he had more hair and I had more weight. We were incredibly excited about the politics of the future. During the course of his first election—. It's worth saying that he never lost an election, nor did he ever lose a selection. During the course of his first election, it became apparent that he had a unique way of speaking with his constituents on the doorstep. He must have met tens of thousands of people during his first election, knocking on so many doors across Alyn and Deeside. He would complete each conversation with the constituents with a slightly abrupt and, given his frame, a slightly menacing, 'Hey', and then he'd follow it up with a meltingly warm, 'You take care'.
He'd say this to everybody. Right to the end, he'd say, 'Take care, bud. Take care, brother. Take care, sister.' And the people he would wish us to take care of most now are his family. His wife, Bernie—Bernie, whose attributes and skills are not learnt through professional development but are intuitive—her understanding, her compassion, are what make her such a good friend and colleague to those she loves. His wonderful daughter, Lucy—again, incredibly compassionate, with such empathy and resilience; somebody who shares her dad's fantastic sense of humour. Then there's Jack—creative, innovative, caring Jack—again, so full of love for the people who are close to him. And we can't forget Joey—little Joey. Nobody puts Joey in the corner—he will attend the funeral. Then there are the wider family members and friends, and the community. Their blood ran through Carl's body, and of this he was immensely proud.
We must obey the weight of these sad times, but speak what we feel, not what we ought to say. I do think that Carl regularly spoke about his feelings, and about his love of his family and his love of life. Carl loved music. He liked to listen to music and he liked to dance to music—to songs like 'I Love to Love', 'Voulez-vouz' and many, many others. Over the entrance to his family and friends room at home—a great room where he'd be able to deejay, share drinks, share stories, share love—are the words of one of his favourite songs:
'Sometimes I feel like throwing my hands up in the air. / I know I can count on you. / Sometimes I feel like saying, "Lord, I just don't care." / But you've got the love I need to see me through.'
I think if there is to be a legacy, a lasting legacy, to Carl, it should be that we should all show a little more love and care for one another, that we should be kinder and more respectful to one another, not just in here but across our society, to change our culture for the better.
Finally, Carl, I would say this to you: there is only one more door you must knock on, but, on behalf of all of those people whose doors were opened, and whose hearts were opened to you—Carl, you take care.
Roedd Carl yn berson a oedd yn gwisgo ei galon ar ei lawes, ond roedd ganddo bethau eraill i fyny ei lawes, gan gynnwys tatŵ o'i hoff ddiod—tywyll a stormus, neu, fel y byddai ef wedi'i ddweud, tywyll a stormus, bos. Nid gwleidydd confensiynol mohono. Roedd e'n llawn carisma a chariad at fywyd. Ond ni chafodd fyth gyfle i ddilysu ei ddeallusrwydd academaidd â gradd o'r Brifysgol. Wedi dweud hynny, rwy'n credu bod ganddo fwy o ddeallusrwydd emosiynol na'r rhan fwyaf ohonom ni yn y Siambr hon heddiw, fwy na thebyg.
Cyfarfûm â Carl gyntaf yn ôl yn y 1990au, ar adeg pan oedd ganddo ef fwy o wallt ac roedd gen i fwy o bwysau. Roeddem ni'n llawn cyffro am wleidyddiaeth y dyfodol. Yn ystod ei etholiad cyntaf—. Mae'n werth nodi na gollodd etholiad na detholiad erioed. Yn ystod ei etholiad cyntaf, daeth yn amlwg bod ganddo ffordd unigryw o siarad ag etholwyr ar garreg y drws. Mae'n rhaid ei fod wedi cwrdd â degau o filoedd o bobl yn ystod ei etholiad cyntaf, yn curo ar gynifer o ddrysau ledled Alyn a Glannau Dyfrdwy. Byddai'n dod â phob sgwrs ag etholwyr i ben trwy ddweud yn gwta ac, o ystyried ei ffrâm, yn eithaf bygythiol, 'Hei', ac yna byddai'n ei ddilyn yn gynnes braf â 'cymerwch ofal'.
Byddai'n dweud hyn wrth bawb. Hyd y diwedd un, byddai'n dweud, 'cymer ofal, mêt. Cymer ofal, frawd. Cymer ofal, chwaer.' A'r bobl y byddai'n dymuno i ni ofalu amdanynt fwyaf yn awr yw ei deulu. Ei wraig, Bernie—Bernie, sydd â rhinweddau a sgiliau nad ydynt wedi'u dysgu drwy ddatblygiad proffesiynol ond sy'n reddfol—ei dirnadaeth, ei thosturi, dyna beth sy'n ei gwneud yn gydweithiwr ac yn ffrind mor dda i bawb mae hi'n eu caru. Ei ferch hyfryd, Lucy—unwaith eto, yn anhygoel o dosturiol, mae ganddi'r fath empathi a chadernid; rhywun sy'n rhannu synnwyr digrifwch gwych ei thad. Yna Jack—sy'n greadigol, yn arloesol ac yn ofalgar—ac unwaith eto, yn llawn cariad tuag at y bobl sy'n agos ato. Ac allwn ni ddim ag anghofio Joey—Joey bach. Does neb yn rhoi Joey yn y gornel—mi fydd yn mynd i'r angladd. Wedyn mae aelodau'r teulu ehangach a ffrindiau a'r gymuned. Roedd eu gwaed yn llifo drwy wythiennau Carl, ac roedd e'n hynod o falch o hyn.
Mae'n rhaid inni gydnabod pwysau'r amseroedd trist hyn, ond mae'n rhaid mynegi ein teimladau, yn hytrach na dweud yr hyn y dylem ni ei ddweud. Rwy'n credu bod Carl yn siarad yn aml am ei deimladau, ac am ei gariad at ei deulu a'i gariad at fywyd. Roedd Carl wrth ei fodd â cherddoriaeth. Roedd yn mwynhau gwrando ar gerddoriaeth ac yn hoffi dawnsio i gerddoriaeth—i ganeuon fel 'I Love to Love', 'Voulez-vouz' a llawer iawn o ganeuon eraill. Uwchben y fynedfa i'w ystafell i deulu a ffrindiau yn ei gartref—ystafell fawr lle y byddai'n chwarae'r DJ, yn rhannu diodydd, yn rhannu straeon, yn rhannu cariad—mae geiriau un o'i hoff ganeuon:
'Sometimes I feel like throwing my hands up in the air. / I know I can count on you. / Sometimes I feel like saying, "Lord, I just don't care." / But you've got the love I need to see me through.'
Rwy'n credu os oes yna etifeddiaeth, etifeddiaeth barhaol i Carl, yr etifeddiaeth honno yw i ni i gyd ddangos ychydig mwy o gariad a gofal at ein gilydd, dylem ni fod yn fwy caredig a bod â mwy o barch at ein gilydd, nid yn y fan yma yn unig, ond ym mhob rhan o'n cymdeithas, a newid ein diwylliant er gwell.
Yn olaf, Carl, hoffwn ddweud hyn wrthyt ti: dim ond un drws arall y mae'n rhaid i ti guro arno, ond, ar ran yr holl bobl hynny a agorodd eu drysau, a'u calonnau i ti—Carl, cymer di ofal.
I rise to remember Carl first and foremost as the Chief Whip, and him coming along the corridor every Tuesday morning to see whether I was going to obey the whip. My researcher really thought that was such a nice, caring attitude from the Chief Whip. I won't tell you what I used to say to him, but he would know from that whether we were ready for a row. But Carl never raised his voice. I did—I used to raise my voice down the corridor. I think people could hear what I was going to do on the Learner Travel (Wales) Measure.
I remember coming to that vote, and he asked, 'Well, what are you going to do, then, mate? Come on, mate. Come on, mate—you're supposed to be with us now, mate. What are you going to do?' And I said, 'Wait and see'. Then I decided that I probably would vote with the whip on that occasion, and I called him out to tell him. He thought that I was going to tell him that I wasn't going to do it. We stood in what I know as the Richard Rogers corridor there, and the door was open. I think it was colleagues in the Conservative Party who, when I sat back down, said, 'Oh, I didn't know that's how you spoke to your Chief Whip'. So, that was a lesson for me there.
But Carl never held a grudge. Carl always, always did what he could for the Vale of Clwyd. I did jokingly say today that I was going to get someone to throw a bucket of water over me before I stood to speak, because whenever Carl came in his portfolio as environment Minister, you could guarantee it was pouring with rain, it was howling a gale and we were up to our ankles in mud. The riverbanks of the Elwy, and we were there and I've told this story, and it's kept me going, so I hope it will keep Bernie and the family going. He's standing on the bank and starting to slide, and I'm trying to move back. He's pulling me, and he's 'Come on, come on—we're together on this', and I'm going, 'No, we're not—I'm going back up to the top'.
And then the one that is my favourite is when we stood on Rhyl promenade to open the sea defences. Denbighshire have got a lovely ribbon for us to cut, and provided us with an umbrella that immediately turned inside out. So, Carl just handed that, and the driver was sitting there. We tried to cut this ribbon, and he said to the cameras—the BBC and ITV—he said, 'Well, she calls this sunny Rhyl; the next time you mention sunny Rhyl in the Chamber, I'm going to remind you that we've never been here in sunny Rhyl.' But Carl used to come to Rhyl with his family. Carl knew more about the development of Rhyl than I did at times, because he would walk around those streets, and that was the measure of the man. Carl knew the people in Rhyl as much as he knew the people in Connah's Quay, because we are similar—the same communities—and that was where Carl had his heart: in that community of people whose voices were not heard, or sometimes not heard loudly enough. Carl used to say to me, 'Listen mate, never ever forget—just you keep doing what you're doing for your area, because that's important'.
The one thing that I will always remember Carl for is domestic fire safety—so, you see, we're back to water again—and sprinklers. Carl got those regulations through and it means that we have safe houses in Wales. Even after the Grenfell Tower disaster, Carl right up until the last was finding a way in which he could protect those communities who perhaps didn't understand they needed protecting—but that we would protect them. So, that is the legacy of the man—a great man, a huge personality, made me laugh, made me cry, and frustrated me at times. But, above all, Carl was, and still is, a man of his own community, and I will miss him.
Rwy'n codi i gofio Carl yn gyntaf ac yn bennaf fel y Prif Chwip, ag ef yn dod ar hyd y coridor bob bore Mawrth i weld a fyddwn i'n ufuddhau i'r chwip. Roedd fy ymchwilydd yn meddwl bod hon yn agwedd wirioneddol garedig a gofalgar gan y Prif Chwip. Ddyweda' i ddim wrthych chi beth fyddwn i'n ei ddweud wrtho, ond byddai'n gwybod o hynny pa un a oeddem ni'n barod i gweryla. Ond wnaeth Carl fyth codi ei lais. Fi fyddai'n gwneud hynny—roeddwn yn arfer codi fy llais i lawr y coridor. Rwy'n credu bod pobl wedi clywed yr hyn yr oeddwn i'n bwriadu ei wneud ar y Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru).
Rwy'n cofio dod i'r bleidlais honno, a gofynnodd ef, 'Wel, beth wyt ti'n mynd i'w wneud, mêt? Tyrd ymlaen, mêt. Tyrd ymlaen, mêt—rwyt ti i fod gyda ni nawr, mêt. Beth wyt ti'n mynd i'w wneud?' A dywedais i, 'Aros i gael gweld'. Penderfynais wedyn y byddwn yn pleidleisio gyda'r chwip y tro hwnnw, a galwais ef i ddweud wrtho. Roedd e'n credu fy mod i'n mynd i ddweud wrtho na fyddwn i'n gwneud hyn. Roeddem ni'n sefyll yn yr hyn yr ydw i'n adnabod fel y coridor Richard Rogers, ac roedd y drws ar agor. Rwy'n credu mai cyd-aelodau o'r Blaid Geidwadol a ddywedodd, pan eisteddais i nôl lawr, 'O, doeddwn i ddim yn sylweddoli mai dyna sut fyddwch chi'n siarad â'ch Prif Chwip'. Felly, roedd honno'n wers i mi.
Ond doedd Carl byth yn dal dig. Gwnaeth Carl bob amser, bob amser yr hyn a allai dros Ddyffryn Clwyd. Dywedais yn gellweirus heddiw y byddwn i'n gofyn i rywun daflu bwced o ddŵr drosof i cyn imi sefyll i siarad, oherwydd does dim ots i ble y byddai Carl yn mynd yn ei bortffolio fel Gweinidog yr Amgylchedd, byddai'n siŵr o fod yn tywallt y glaw, yn gwynt yn chwythu'n arw a ninnau mewn mwd hyd at ein fferau. Roeddem ar lannau Afon Elwy, rwyf wedi dweud y stori hon, ac mae hi wedi fy helpu i fynd ymlaen, felly gobeithio y bydd yn helpu Bernie a'r teulu i fynd ymlaen hefyd. Mae'n sefyll ar y draethell ac yn dechrau llithro, ac rwy'n ceisio symud yn ôl. Mae'n fy nhynnu i, ac mae'n dweud 'Tyrd, tyrd—rydym ni'n gyda'n gilydd ar hyn', ac rwy'n mynd, 'na, dydyn ni ddim—rwy'n mynd yn ôl i fyny'.
Ac yna, fy hoff un i yw pan oeddem ni'n sefyll ar bromenâd y Rhyl i agor yr amddiffynfeydd môr. Mae Sir Ddinbych wedi rhoi rhuban hyfryd inni ei thorri, ac ymbarél a drodd y tu chwith allan yn syth. Felly, rhoddodd Carl hwn i'r neilltu, ac roedd y gyrrwr yn eistedd yno. Gwnaethom ni geisio torri'r rhuban, a dywedodd ef wrth y camerâu—y BBC ac ITV—dywedodd, 'Wel, mae hi'n galw'r lle 'ma yn Rhyl heulog; y tro nesaf y byddi di'n sôn am y Rhyl heulog yn y Siambr, byddaf yn dy atgoffa di nad ydyn ni erioed wedi bod yn y Rhyl â'r haul yn gwenu.' Ond roedd Carl yn arfer dod i'r Rhyl gyda'i deulu. Roedd Carl yn gwybod mwy am ddatblygiad y Rhyl na fi ar brydiau, oherwydd byddai'n cerdded o gwmpas y strydoedd hynny, a dyna sut ddyn oedd ef. Roedd Carl yn adnabod y bobl yn y Rhyl yn yr un modd ag yr oedd e'n adnabod y bobl yng Nghei Connah, oherwydd ein bod ni'n bobl debyg—yr un cymunedau—a dyna lle'r oedd calon Carl: yn y gymuned honno o bobl nad yw eu lleisiau'n cael eu clywed neu nad yw eu lleisiau i'w clywed yn ddigon uchel. Roedd Carl yn arfer dweud wrthyf, 'Gwranda mêt, paid byth ag anghofio—dal ati i wneud yr hyn yr wyt ti'n ei wneud ar gyfer dy ardal di, achos dyna sy'n bwysig'.
Byddaf yn cofio Carl am ddiogelwch tân domestig—dyma ni wedi dychwelyd at ddŵr eto—a systemau chwistrellu. Carl wnaeth fynd â'r rheoliadau hynny drwodd ac mae'n golygu bod gennym ni dai diogel yng Nghymru. Hyd yn oed ar ôl trychineb Tŵr Grenfell, roedd Carl hyd at y diwedd un yn chwilio am ffordd o ddiogelu'r cymunedau hynny nad oeddent efallai yn deall bod angen iddynt gael eu diogelu—ond y byddem ni yn eu hamddiffyn. Felly, dyna etifeddiaeth y dyn—dyn mawr, personoliaeth enfawr, a wnaeth i mi chwerthin, a wnaeth i mi grio, ac a'm gwnaeth i'n rhwystredig ar adegau. Ond, uwchlaw dim, roedd Carl, ac mae e' o hyd, yn ddyn ei gymuned ei hun, a byddaf yn gweld ei eisiau.
Bernie, we're all going to miss Carl more than you'll ever believe, but nobody will miss him more than you and the family—Jack and Lucy and everybody else who knew him so well.
I first met Carl when I was elected in 2007 and somebody, obviously with some sense of humour, put myself and Lesley in the office opposite him. I didn't know what to expect from a Chief Whip; I certainly didn't expect Carl, I think that's fair to say. I remember coming back up from a vote down here up to the corridor—he'd always managed to get there before me; I don't know how he managed it—and you'd hear the music blaring from his office. You'll know, Becks, as you were working for him at the time. You'd walk past the office and Carl would be sitting down dancing with his music coming from—well, I never quite worked out where—and Becks would be sitting smiling, and myself and Lesley and others would walk in there and chat and talk, and everybody was smiling. It was a great introduction to this place and to Carl, and whenever I think of Carl I think of that smile we can see in front of us. I can hear his voice sometimes: 'Morning, bro, you're late' or 'Where are you, boss? I got this for you an hour ago; where have you been? Drink it'—and all sorts of different times where we shared all sorts of different things. You know, the one thing that is in short supply in politics is trust, and I trusted him completely. I knew whenever anything was happening that I could always pick up the phone to Carl, or I'd get a text from him. He almost knew it when there was something going on in any of our lives. It was, 'How are you, brother?', 'How are you, boss?', 'What are you up to, boss?', 'Where are you, boss?', 'Are you around, boss?', 'Come out', 'Where are you?'—and he would always be there.
You know, when we talk about Carl, we talk about his achievements in politics. I always remember him as a very, very decent and honourable, authentic friend and a mate of mine. The last few words he used to me were, 'All right, mate?', and it was everything I wanted to hear at that time. And, you know, Carl was a guy who wore his responsibilities lightly. You'd never have guessed that he had the achievements behind him that he had. But he cared deeply—he cared deeply—and all of us who worked alongside him know how deeply held his convictions were, and how deeply he cared about what he was doing and how deeply he believed in fair play and social justice. Fair play ran through Carl. It ran through everything he was. He grew up in Connah's Quay, and it was something that stayed with him. And whenever we were having conversations, it would always come back to that fairness and fair play. And you know, Bernie, we'll always remember that, and we'll always make sure that Carl has fair play. In everything that we do and everything that we say in remembering him, we'll remember that smile.
I knew what he was thinking in meetings because he'd be texting me. I wish he hadn't. There were all sorts of colleagues and comrades making very serious points and I'd see him looking at me and I'd think, 'Oh my God, not another text message.' I'd open the text message and I would spend time listening to a serious debate suppressing my giggles because Carl—and I can see him across there now—would be smiling at me and winking at me, knowing the discomfiture he's caused me.
In remembering our friend, our colleague, we've all used very similar words, actually. We've all written our tributes separately but we've all come back to very similar words: authentic and generous and caring and kind. We all knew the same man. Bernie, you'll miss him. I know you're going to miss him and I know how terribly you're going to miss him, with Jack and Lucy and everybody else, but I want you to know that this institution will miss him as well. Our country will miss him. We're all the better for having known him. Thank you.
Bernie, rydym ni i gyd yn mynd i golli Carl yn fwy nag y byddwch chi'n ei gredu, ond fydd neb yn ei golli yn fwy na chi a'ch teulu—Jack a Lucy a phawb arall a oedd yn ei adnabod mor dda.
Cyfarfûm â Carl am y tro cyntaf pan gefais i fy ethol yn 2007 ac fe wnaeth rhywun, yn amlwg rhywun â thipyn o synnwyr digrifwch, fy rhoi a Lesley yn y swyddfa gyferbyn ag ef. Doeddwn i ddim yn gwybod beth i'w ddisgwyl gan Brif Chwip; yn sicr doeddwn i ddim yn disgwyl Carl, rwy'n credu ei bod yn deg dweud hynny. Rwy'n cofio dychwelyd lan llofft ar ôl pleidlais i lawr yn fan hyn, lan i'r coridor—roedd e' bob amser yn llwyddo i gyrraedd yno cyn fi; dydw i ddim yn gwybod sut oedd yn llwyddo i wneud hynny—a byddech chi'n clywed y gerddoriaeth yn canu'n uchel o'i swyddfa. Byddet ti'n gwybod hynny, Becks, gan dy fod di'n gweithio iddo ar y pryd. Byddech chi'n cerdded heibio'r swyddfa a byddai Carl yn eistedd yn dawnsio i'w gerddoriaeth a oedd yn dod o—wel, doeddwn i byth yn gwybod o le—a byddai Becks yn eistedd yna'n gwenu, a byddwn i a Lesley ac eraill yn cerdded i mewn ac yn sgwrsio a siarad, a phawb yn gwenu. Roedd yn gyflwyniad gwych i'r lle hwn ac i Carl, a phob tro y byddai'n meddwl am Carl, rwy'n meddwl am y wên yr ydym ni'n ei gweld o'n blaenau. Rwy'n gallu clywed ei lais weithiau: 'Bore da, frawd, ti'n hwyr ' neu 'Ble wyt ti, bos? Es i i 'nôl hwn i ti awr yn ôl; ble wyt ti wedi bod? Yfa fe'—a phob math o wahanol adegau pan wnaethom ni i gyd rannu bob mathau o bethau. Wyddoch chi, un peth sy'n brin iawn mewn gwleidyddiaeth yw ymddiriedaeth, ac roeddwn i'n ymddiried ynddo'n llwyr. Roeddwn i'n gwybod, os oedd unrhyw beth yn digwydd, gallwn i bob amser ffonio Carl, neu byddwn i'n cael neges destun oddi wrtho. Roedd e fel petai'n gwybod os oedd rhywbeth yn digwydd yn ein bywydau ni. Roedd e'n dweud, 'Sut wyt ti, frawd?', 'Sut wyt ti, bos?', 'Beth wyt ti'n ei wneud, bos?', 'Ble wyt ti, bos?', 'Wyt ti o gwmpas, bos?', 'Dere mas', 'Ble wyt ti?'—ac fe fyddai e' yno bob amser.
Wyddoch chi, pan fyddwn ni'n sôn am Carl, rydym ni'n sôn am ei gyflawniadau mewn gwleidyddiaeth. Rwyf bob amser yn ei gofio ef yn ffrind hoffus, anrhydeddus a diffuant iawn, iawn a mêt i mi. Yr ychydig eiriau diwethaf a ddywedodd wrthyf oedd, 'Ti'n iawn, mêt?', a dyna'r cyfan yr oeddwn i eisiau ei glywed ar y pryd. A wyddoch chi, roedd Carl yn ddyn a oedd yn ysgwyddo ei gyfrifoldebau yn ddidrafferth. Fyddech chi byth wedi dyfalu ei fod wedi cyflawni'r holl bethau a wnaeth. Ond roedd yn ofalgar iawn—yn ofalgar iawn—ac mae pob un ohonom sydd wedi cydweithio ag ef yn gwybod dyfnder ei ddaliadau, cymaint yr oedd yn credu yn yr hyn yr oedd e'n ei wneud a dyfnder ei gred mewn chwarae teg a chyfiawnder cymdeithasol. Roedd chwarae teg yn rhan annatod o gymeriad Carl. Roedd ynghlwm wrth bopeth a wnâi. Cafodd ei fagu yng Nghei Connah, ac roedd hynny yn rhywbeth a arhosodd gydag ef. A phryd bynnag byddem ni'n cael sgwrs, byddai'r sgwrs bob amser troi nôl at degwch a chwarae teg. A wyddoch chi, Bernie, byddwn ni bob amser yn cofio hynny, a byddwn ni bob amser yn sicrhau bod Carl yn cael chwarae teg. Ym mhopeth a wnawn a phopeth a ddywedwn wrth ei gofio ef, byddwn ni'n cofio'r wên yna.
Roeddwn i'n gwybod beth oedd e'n ei feddwl mewn cyfarfodydd gan y byddai'n anfon negeseuon testun ata' i. Hoffwn i pe na bai e' wneud gwneud hynny. Roedd pob math o gydweithwyr a chymheiriaid yn gwneud pwyntiau difrifol iawn a byddwn i'n ei weld yn edrych arnaf a byddwn i'n meddwl, 'Duw a'm helpo, nid neges destun arall.' Byddwn i'n agor y neges destun a byddwn i'n treulio amser yn gwrando ar ddadl ddifrifol yn ceisio cuddio fy mod i'n chwerthin oherwydd byddai Carl—a gallaf ei weld ef yn awr draw yn y fan yna—yn gwenu arnaf ac yn wincio, gan wybod ei fod wedi achosi i mi deimlo'n chwithig.
Wrth gofio ein ffrind, ein cyd-Aelod, rydym ni i gyd wedi defnyddio geiriau tebyg iawn, mewn gwirionedd. Rydym ni i gyd wedi ysgrifennu ein teyrngedau ar wahân ond rydym ni i gyd wedi dychwelyd at eiriau tebyg iawn: gonest a hael a charedig. Roeddem ni i gyd yn adnabod yr un dyn. Bernie, rwyt ti'n mynd i'w golli ef. Rwy'n gwybod dy fod mynd i'w golli ef ac rwy'n gwybod cymaint yr wyt ti'n mynd i'w golli ef, ynghyd â Jack a Lucy a phawb arall, ond rwyf eisiau i chi wybod y bydd y sefydliad hwn yn ei golli ef hefyd. Bydd ein gwlad yn ei golli ef. Rydym ni i gyd yn well ein byd o fod wedi'i adnabod ef. Diolch.
When I first arrived at this place some 10 and a half years ago, I expected it to be very tribal and highly party-politicised. Naturally, in some ways it was. However, it was this unassuming gentle giant who convinced me that, outside this Chamber, it wasn't and it isn't like that. It was Carl's warmth, his affection and his kindness that persuaded me that our party politics should stay in this Chamber and that, outside, our humanity should always come first. That's why it was always a pleasure to be in his company and I always enjoyed having a drink with the big man.
Of course, it was clear he loved the Labour Party and it was clear he loved his constituency and representing his local area. His dedication and commitment to the people he represented always shone through in all the discussions I had with him. For me, he was fun to be with and there was always a glint in his eye. Every time I saw him, he oozed that cheeky chappy attitude. You never knew what he would say, which made being with him all the more entertaining.
That sense of fun certainly came through when, a few years ago, some of us in this Chamber celebrated Lesley Griffiths's birthday. I remember we arrived in a well-known Cardiff Bay pub and I recall standing at the bar when, suddenly, I started to hear friends and colleagues around me laughing. I glanced across and all I saw was Carl pointing to his jumper. I then looked at what I was wearing and I realised, to my horror, that we were wearing an identical jumper. But it doesn't end there. In fact, we were both also wearing dark trousers and, of course, as you would expect, someone started calling us twins. For those of you who've seen the 1988 film Twins, starring Arnold Schwarzenegger and Danny DeVito—well, Carl insisted for the rest of the evening that he was Danny DeVito and not me.
That's what I will always remember about Carl. Every time I was with him, we would laugh. But he was a serious and committed politician who cared about his constituents, and he got people. He understood people. After all, politics is about people and Carl definitely got that.
Llywydd, for me, I will miss a political opponent. I will miss his banter in this place. I will miss his funny comments in this Chamber. But more importantly, I will miss a personal friend.
Pan gyrhaeddais i'r lle hwn am y tro cyntaf ryw 10 mlynedd a hanner yn ôl, roeddwn i'n disgwyl iddo fod yn blwyfol iawn a'r wleidyddiaeth yn bleidiol iawn. Yn naturiol, mewn rhai ffyrdd dyna sut oedd pethau. Fodd bynnag, y cawr diymhongar hwn wnaeth fy argyhoeddi i nad oedd fel hynny ac nid yw fel hynny y tu allan i'r Siambr hon. Cynhesrwydd, hoffter a charedigrwydd Carl a'm hargyhoeddodd i y dylai ein gwleidyddiaeth bleidiol aros yn y Siambr hon, a'r tu allan, ac mai ein dynoliaeth ni ddylai ddod yn gyntaf bob tro. Dyna pam yr oedd bob amser yn bleser cael bod yn ei gwmni ac roeddwn i bob amser yn mwynhau cael diod gyda'r dyn mawr.
Wrth gwrs, roedd yn amlwg bod ganddo gariad mawr tuag at y Blaid Lafur ac roedd yn amlwg bod ganddo gariad mawr at ei etholaeth ac at gynrychioli ei ardal leol. Roedd ei ymroddiad a'i ymrwymiad i'r bobl yr oedd yn eu cynrychioli bob amser yn amlwg yn yr holl drafodaethau a gefais i gydag ef. Roeddwn i'n cael hwyl yn ei gwmni ac roedd direidi yn ei lygaid bob amser. Bob tro y byddwn yn ei weld, roedd yn llawn o'r feddylfryd direidus hwnnw. Fyddech chi byth yn gwybod beth fyddai'n ei ddweud, ac roedd hynny'n gwneud ei gwmni'n fwy difyr byth.
Roedd yr hwyl honno yn sicr yn amlwg ychydig flynyddoedd yn ôl, pan wnaeth rhai ohonom ni yn y Siambr hon ddathlu pen-blwydd Lesley Griffiths. Rwy'n cofio inni gyrraedd tafarn adnabyddus ym Mae Caerdydd ac rwy'n cofio sefyll wrth y bar pan, yn sydyn, dyma fi'n clywed cyfeillion a chydweithwyr o'm cwmpas yn chwerthin. Edrychais draw, a'r cyfan a welais i oedd Carl yn pwyntio at ei siwmper. Wedyn, o edrych ar y dillad oedd amdanaf i, sylweddolais, er cryn fraw i mi, ein bod yn gwisgo'r un siwmper yn union. Ond nid dim ond hynny. Yn wir, roeddem ni'n dau yn gwisgo trowsus tywyll hefyd ac, wrth gwrs, fel y byddech yn ei ddisgwyl, dechreuodd rhywun ein galw ni'n efeilliaid. I'r rhai hynny ohonoch chi sydd wedi gweld y ffilm Twins o 1988, sy'n serennu Arnold Schwarzenegger a Danny DeVito—wel, mynnodd Carl am weddill y noson mai ef oedd Danny DeVito ac nid fi.
Dyna'r hyn y byddaf i bob amser yn ei gofio am Carl. Bob tro yr oeddwn gydag ef, byddem yn chwerthin. Ond roedd yn wleidydd difrifol ac ymroddedig a oedd yn gofalu am ei etholwyr, ac roedd yn deall pobl. Roedd yn deall pobl. Wedi'r cyfan, mae gwleidyddiaeth yn ymwneud â phobl ac roedd Carl yn sicr yn deall hynny.
Llywydd, yn bersonol, byddaf yn gweld eisiau'r gwrthwynebydd gwleidyddol. Byddaf yn gweld eisiau ei gellwair yn y lle hwn. Byddaf yn gweld eisiau ei sylwadau doniol yn y Siambr hon. Ond yn bwysicach na dim, byddaf yn gweld eisiau ffrind personol.
Diolch, Llywydd. Before I start to pay tribute, I want to offer my condolences to Bernie, to Jack, to Lucy and the family. In all the coverage of the loss of our friend Carl, one word and one word alone keeps getting repeated, and that is the word 'authentic'. Everything about Carl rang true. It was obvious to everyone who met him that Carl was in politics for the right reasons. Intellectually, instinctively, head and heart, he understood and he cared deeply about the people and places he represented. People radiated back that warmth to him, not only in Connah's Quay and north Wales but wherever he went. Ultimately, it was this authenticity that made Carl such a powerful campaigner.
The White Ribbon Campaign, which we will mark this month, is all about men challenging attitudes to violence against women. Carl was instrumental in promoting the campaign both as a man and as a Minister. He had seen the impact of domestic violence in his own community and he wanted to tackle that. As an authentic voice of working-class Welsh men—there's that word again—the impact of his support is hard to overstate.
In Government, he championed and skilfully steered through Wales's pioneering ending of violence against women legislation, and that was a huge achievement. This year's campaign will, of course, inevitably be coloured by our deep sadness and deep loss, but at the vigils and the events that we will attend, both here in the Assembly and across Wales, we will honour Carl's lasting legacy.
Diolch, Llywydd. Cyn imi ddechrau talu teyrnged, hoffwn gynnig fy nghydymdeimlad i Bernie, Jack, Lucy a'r teulu. Yn yr holl ddarllediadau am golli ein cyfaill Carl, mae un gair ac un gair yn unig yn cael ei ailadrodd yn barhaus, a'r gair hwnnw yw 'dilys'. Roedd popeth am Carl yn ddilys. Roedd yn amlwg i bawb a oedd yn ei gyfarfod bod Carl yn y maes gwleidyddiaeth am y rhesymau cywir. Yn ddeallusol, yn reddfol, y pen a'r galon, roedd yn deall, ac roedd y bobl a'r lleoedd yr oedd yn eu cynrychioli yn bwysig iawn iddo. Roedd pobl yn adlewyrchu'r cynhesrwydd hwnnw yn ôl ato, nid yn unig yng Nghei Connah ac yn y gogledd ond ble bynnag yr oedd yn mynd. Yn y pen draw, y dilysrwydd hwn a wnaeth Carl yn ymgyrchydd mor bwerus.
Mae Ymgyrch y Rhuban Gwyn, y byddwn yn ei nodi y mis hwn, yn ymwneud â dynion yn herio agweddau tuag at drais yn erbyn menywod. Roedd Carl yn rhan annatod o hyrwyddo'r ymgyrch fel dyn ac fel Gweinidog. Roedd wedi gweld effaith trais yn y cartref yn ei gymuned ei hun ac roedd am fynd i'r afael â hynny. Fel llais dilys ar ran dynion dosbarth gweithiol Cymru—dyna'r gair hwnnw eto—mae'n anodd gorbwysleisio effaith ei gefnogaeth.
Yn y Llywodraeth, gwnaeth hyrwyddo a llywio'n fedrus deddfwriaeth arloesol Cymru i ddod â thrais yn erbyn menywod i ben, ac roedd hynny'n gamp aruthrol. Bydd, wrth gwrs, mae'n anochel ymgyrch eleni yn cael eu lliwio'n gan ein tristwch dwfn a cholli dwfn, ond ar y gwylnosau a digwyddiadau a fydd yn mynychu, yma yn y Cynulliad ac ar draws Cymru, yn Anrhydeddwn Carl gwaddol parhaol.
Long before I had the huge privilege of serving as Carl's deputy in Government, I worked for him here as his researcher while he was still on the back benches. Even back then, Carl put his own unique and colourful stamp on everything he did, and our office was no different. I'm quietly confident that our office was the first, and to this date the only, office to boast a fluffy white lampshade, a purple lava lamp and a statue of Eeyore [Laughter.] Those years working for Carl were a joy, and I will always be grateful to him for his kindness and his generosity to both me and my husband Paul.
Working for Carl was every bit as fun as you would imagine it would be, but behind the jokes and behind the laughter was a deep seriousness about making life better for his constituents and a driving passion for social justice. I'll remember always how proud and excited I was when Carl was first promoted to his ministerial role. After a couple of weeks, I asked him, 'So, Carl, what's it like being in Government?' 'Ah mate', he said, 'I keep telling everyone to call me Carl, but everyone keeps on calling me Minister. I say, "Call me Carl"; they say, "Of course, Minister."' And that was Carl; he never got caught up in his own importance. He believed everyone was equal and he treated everyone the same.
In the 14 years I knew Carl I knew him as the big man with a big heart, and he wore that big heart on his sleeve. We all know the causes that he was passionate about and the things he loved: fairness, equality, social justice and kindness.
We're mourning now because we're sad we will never see our friend again, but in time our best tribute to him will be to finish the work he started.
Ymhell cyn imi gael y fraint enfawr o wasanaethu fel dirprwy i Carl yn y Llywodraeth, bûm yn gweithio iddo ef yma fel ei ymchwilydd pan oedd yn dal ar y meinciau cefn. Hyd yn oed bryd hynny, roedd Carl yn rhoi ei stamp unigryw a lliwgar ei hun ar bopeth yr oedd yn ei wneud, ac nid oedd ein swyddfa ni yn wahanol. Rwy'n dawel hyderus mai ein swyddfa ni oedd y gyntaf, a hyd yn hyn, yr unig swyddfa lle'r oedd lamp ag iddi gysgod gwyn fflwffog, lamp lafa borffor a cherflun o Eeyore [Chwerthin.] Roedd y blynyddoedd hynny o weithio i Carl yn bleser pur, a byddaf bob amser yn ddiolchgar iddo am ei garedigrwydd a'i haelioni tuag ataf i a'm gŵr Paul.
Roedd gweithio i Carl, fel y gallwch ei ddychmygu, yn llawn hwyl. Ond y tu ôl i'r jôcs a thu ôl i'r chwerthin roedd Carl yn hollol ddifrifol ynghylch gwneud bywyd yn well i'w etholwyr ac roedd yn angerddol iawn dros gyfiawnder cymdeithasol. Byddaf bob amser yn cofio pa mor falch a llawn cyffro y teimlwn pan gafodd Carl ei ddyrchafu i'w swydd fel gweinidog. Ar ôl ychydig o wythnosau, gofynnais iddo, 'Felly, Carl, sut beth yw bod yn y Llywodraeth?' 'A mêt', meddai, 'rwy'n dweud wrth bawb i'm galw i'n Carl, ond mae pawb yn fy ngalw i'n Weinidog. Rwy'n dweud, "Galw fi'n Carl"; maen nhw'n dweud, "wrth gwrs, Gweinidog."' A dyna sut un oedd Carl; doedd e' byth yn hunanbwysig. Credai fod pawb yn gyfartal ac roedd yn trin pawb yr un fath.
Yn ystod y 14 blynedd yr oeddwn yn adnabod Carl roeddwn yn ei adnabod fel y dyn mawr â'r galon fawr, ac roedd yn gwisgo'r galon fawr honno ar ei lawes. Gwyddom i gyd am yr achosion yr oedd yn angerddol drostynt a'r pethau yr oedd wrth ei fodd â nhw: tegwch, cydraddoldeb, cyfiawnder cymdeithasol a charedigrwydd.
Rydym yn galaru nawr oherwydd ein bod yn drist na fyddwn byth yn gweld ein cyfaill eto. Ond, ymhen amser, ein teyrnged orau ni iddo fydd gorffen y gwaith a ddechreuwyd ganddo.
In my tribute, I want to share my memories of Carl as a man who was witty, loving, lovable, deeply principled and a good friend, comrade and ministerial colleague. The impact he had as a Minister and Cabinet Secretary is on record and is shared here this afternoon, and I want to add my tribute from my experience.
Carl was appointed Minister for Social Justice and Local Government just before the coalition cuts started to impact on our budgets. He was wholly committed to local government, social justice, housing, regeneration and transport—all the briefs he held during those difficult times for public finances. As Finance Minister, I wanted to work with him to help him achieve what he wanted, and he wanted more money for social housing. It's that sort of ministerial partnership that is the most rewarding. I backed him; we got the money out when we could in difficult times, providing homes for those most in need. He said, 'Thank you, Jane.' I said, 'Thank you, Carl.'
I also want to say something about Carl as Chief Whip. Others have commented on this. He reigned—I think that's the expression. He reigned as Chief Whip, with humour, intelligence and tact. Being Chief Whip got into his blood so that I could always rely on him to back me up when I took on that role. He was always Chief Whip even when he was doing all these other ministerial roles. And if you recall, across this Chamber, he was always ready to shout 'Object' when he feared I wasn't on the ball—[Laughter.]—or my voice was a bit timid. That was, of course, at the end of a debate that we would be amending or opposing as a Government—a crucial role he played.
But I also bring memories shared by constituents in the Vale of Glamorgan. Kay Quinn reminded me of Carl's visit to Atal y Fro in Barry, showing his formidable leadership in tackling domestic abuse and violence against women. The response from BAWSO last week, from Mutale Merrill, was:
'We have lost a champion.'
He came to Barry to help move forward the regeneration that has made such an impact on our town, and he was warmly welcomed when he launched the housing refurbishment in Gibbonsdown that has transformed the lives of people living on that estate.
On the campaigning level, I remember walking across the cliffs at Nash Point with Carl on a freezing February day during the 2015 general election campaign, when he announced a moratorium on fracking as Minister for environment. He made that decision, and immediately wrote to all local authorities with his instructions—a Minister who meant what he said and delivered on it.
Thank you, Carl, as we remember you, beloved by your family, to whom we express our deepest sympathies today, this afternoon, loved and respected by us all here today, a man and a Minister who served Wales so well, greatly admired and greatly missed.
Yn fy nheyrnged, hoffwn i rannu fy atgofion o Carl fel dyn a oedd yn ffraeth, cariadus, hoffus, egwyddorol iawn ac yn ffrind da, yn gydymaith ac yn gyd-Weinidog. Mae'r effaith a gafodd fel Gweinidog ac Ysgrifennydd Cabinet wedi'i gofnodi a chaiff ei rannu yma y prynhawn yma, a hoffwn ychwanegu fy nheyrnged o'm profiad i.
Penodwyd Carl yn Weinidog dros Gyfiawnder Cymdeithasol a Llywodraeth Leol cyn i doriadau'r glymblaid ddechrau cael effaith ar ein cyllidebau. Roedd yn gwbl ymrwymedig i lywodraeth leol, cyfiawnder cymdeithasol, tai, adfywio a thrafnidiaeth—pob un o'r briffiau a fu ganddo yn ystod yr amseroedd anodd hynny i gyllid cyhoeddus. Fel Gweinidog Cyllid, roeddwn i eisiau gweithio gydag ef i'w helpu i gyflawni yr hyn yr oedd yn dymuno, ac roedd ef eisiau mwy o arian ar gyfer tai cymdeithasol. Y math hwnnw o bartneriaeth Gweinidogol sy'n rhoi'r boddhad mwyaf. Cefnogais i ef; cawsom yr arian allan pan gallem mewn cyfnod anodd, gan ddarparu cartrefi i'r rheini oedd fwyaf mewn angen. Dywedodd ef, 'Diolch Jane.' Dywedais i, 'Diolch Carl.'
Rwyf i hefyd eisiau dweud rhywbeth am Carl fel Prif Chwip. Mae eraill wedi gwneud sylwadau ar hyn. Teyrnasodd—rwy'n credu mai dyna yw'r ymadrodd. Teyrnasodd fel Prif Chwip, gyda hiwmor, deallusrwydd a doethineb. Aeth bod yn Brif Chwip i'w waed felly gallwn bob amser ddibynnu arno i'm cefnogi pan gymerais i'r rôl honno. Roedd bob amser yn Brif Chwip hyd yn oed pan oedd ef yn gwneud yr holl swyddogaethau gweinidogol eraill hyn. Ac os cofiwch, ar draws y Siambr hon, roedd bob amser yn barod i weiddi 'Gwrthwynebu' pan roedd yn ofni nad oeddwn i yn canolbwyntio— [Chwerthin.]—neu os oedd fy llais braidd yn betrus. Roedd hynny, wrth gwrs, ar ddiwedd dadl pan fyddem yn gwneud gwelliant neu'n wrthwynebu fel Llywodraeth—swyddogaeth hollbwysig yr oedd yn ei chyflawni.
Ond rwyf hefyd yn dod ag atgofion a rannwyd gan etholwyr ym Mro Morgannwg. Roedd Kay Quinn yn fy atgoffa i o ymweliad Carl ag Atal y Fro yn y Barri, sy'n dangos ei arweinyddiaeth aruthrol wrth fynd i'r afael â cham-drin domestig a thrais yn erbyn menywod. Yr ymateb gan BAWSO yr wythnos diwethaf, gan Mutale Merrill, oedd:
Rydym ni wedi colli hyrwyddwr.
Daeth i'r Barri i helpu i fwrw ymlaen â'r adfywio sydd wedi effeithio cymaint ar ein tref, a chafodd groeso cynnes pan lansiodd y gwaith o adnewyddu tai yn Gibbonsdown sydd wedi gweddnewid bywydau pobl sy'n byw ar yr ystad honno.
Ar y lefel ymgyrchu, cofiaf gerdded dros y clogwyni yn Nhrwyn yr As gyda Carl ar ddiwrnod rhewllyd o Chwefror yn ystod ymgyrch etholiad cyffredinol 2015, pan gyhoeddodd foratoriwm ar ffracio fel y Gweinidog dros yr amgylchedd. Ef wnaeth y penderfyniad hwnnw, ac ysgrifennodd at bob awdurdod lleol ar unwaith gyda'i gyfarwyddiadau—Gweinidog a oedd yn golygu yr hyn yr oedd yn ei ddweud ac yn gweithredu arno.
Diolch, Carl, wrth i ni dy gofio di, yn annwyl i dy deulu, yr ydym yn mynegi ein cydymdeimlad dwysaf â nhw heddiw, y prynhawn yma. Roeddem ni i gyd yma heddiw yn dy garu ac yn dy barchu di, dyn a Gweinidog a wasanaethodd Cymru mor dda, ac a oedd yn cael ei edmygu'n fawr ac a gaiff ei golli'n fawr.
Can I first of all extend my deepest condolences to the family and friends of Carl Sargeant, and particularly those on the Assembly estate who knew him very well and with whom he was also friends? I do that on behalf of myself and my Plaid Cymru colleagues here, but also the Plaid Cymru colleagues who are no longer here who worked with him in the past as well.
I first came to know Carl, like many, I think, in 2007, when he became the Labour Chief Whip and I was appointed as the special adviser to the Plaid Cymru half of the coalition Government. The first thing I did after our carefully constructed coalition was realise that Carl was a bit of the grit in the oyster, because he was an extra member of Cabinet who shouldn't have been there. What was a Chief Whip doing attending Cabinet when we'd worked out carefully the numbers of Ministers and Deputy Ministers and the balance between the parties? 'Was this going to be a problem?', I wondered. Well, as we've already heard from Ann Jones, who, I think, had enough to do with Carl during that time, it wasn't a problem, because although Carl was completely comfortable and absolutely content in his Labour family, he could extend beyond that, not only to be personal friends with people, but to make political allies. We've already heard Bethan Jenkins's tribute—and she would, of course, have wanted to be here—but the fact that she and Carl, only two or three weeks ago, were standing on the streets selling copies of The Big Issue together shows you, I think, the way that he was able to transcend that real comfort within his Labour family, to also extend that to others who shared his values and who shared his objectives. So, he was not, in fact, a problem as a Government Chief Whip in that coalition Government; he was part of the mechanism that delivered effective Government. He was quite rightly then appointed, I think, as a Minister in future Governments.
But I also remember him at a personal level. I came originally from Aberdare; he came from Connah's Quay. I am told that he'd hardly been to Cardiff before he was elected here, yet he knew places in Cardiff I didn't know. [Laughter.] He knew where to go on a Wednesday night when we got away from here, and I'm very grateful, still, to him and want it to be known how much, as somebody fairly new to the Assembly at that stage, he was generous in his time with me. I saw him dancing in a way that I hadn't seen anyone dance before and singing karaoke, certainly. He was a far better singer and dancer than me—than most of us, I think. And he didn't have to be generous with his time to a Plaid Cymru special adviser. He was, and that shows the measure of the man.
I also think that he reminded me a great deal of the men in my family—working-class men, slightly older, perhaps, than Carl—the next generation, who'd really been left behind by deindustrialisation and who had suffered the consequences of that. Carl very much transcended that, and that authenticity that people have talked about, his ability to take that background, to apply it afresh in a completely new environment and to be true to himself in doing that is something that I think will remain with me.
He also had a Stakhanovite appetite, I think—and I mean that for legislation, of course, which has already been mentioned. But he also did it with a sense of humour. I crossed with him on several committees over the years and I sometimes wondered whether he was taking the legislation all that seriously, actually, so much was the humour that he brought to it. But, of course, this was part of the way that he oiled the wheels of taking legislation through. He was very serious about what he was achieving, and his ability to have passed the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is, I think, one of the crowning achievements of any legislature, and he took it through here and did that work for and on behalf of all of us.
Now, I live on a council estate myself—an adopted one; it's not the one I was born in. It's the one in Penparcau in Aberystwyth, and Carl was due in a fortnight's time to come and open our latest community facility. It's a measure of his commitment that he had constantly asked me about the development of that facility, that he'd been open about how that community was coming together post Communities First, to work for the poorest in that community. He showed as much care, attention and questioning about a small community outside Aberystwyth as he did for the community he represented, and I think that stands as a testament to his contribution.
Yn gyntaf oll, rwyf yn estyn fy nghydymdeimlad dwfn â theulu a chyfeillion Carl Sargeant, ac yn enwedig y rheini yn y Cynulliad a oedd yn ei adnabod yn dda iawn ac a oedd hefyd yn ffrindiau gydag ef. Gwnaf hynny ar ran fy hun ac ar ran fy nghydweithwyr ym Mhlaid Cymru yma, ond hefyd ar ran y cydweithwyr ym Mhlaid Cymru nad ydynt yma bellach ac a arferai weithio gydag ef yn y gorffennol.
Deuthum i adnabod Carl i ddechrau, fel llawer, rwy'n meddwl, yn 2007, pan ddaeth yn Brif Chwip i'r Blaid Lafur a phan gefais i fy mhenodi'n ymgynghorydd arbennig ar ran Plaid Cymru yn y Llywodraeth glymblaid. Ar ôl i'r glymblaid gael ei ffurfio'n ofalus, y peth cyntaf wnes i oedd sylweddoli bod Carl fel draenen yn yr ystlys i raddau, oherwydd roedd yn aelod ychwanegol o'r Cabinet na ddylai fod wedi bod yno. Beth oedd Prif Chwip yn ei wneud yn bresennol yn y Cabinet pan oeddem wedi rhoi ystyriaeth ofalus i nifer y Gweinidogion a'r Dirprwy Weinidogion a'r cydbwysedd rhwng y pleidiau? 'A oedd hyn yn mynd i fod yn broblem?', pendronais. Wel, fel y clywsom eisoes gan Ann Jones, a gafodd, rwy'n meddwl, ddigon i'w wneud â Carl yn ystod yr amser hwnnw, nid oedd hynny'n broblem, oherwydd er bod Carl yn gwbl gyfforddus ac yn gwbl fodlon yn ei deulu Llafur, gallai ymestyn y tu hwnt i hynny, nid yn unig i fod yn ffrind personol i bobl, ond i sicrhau cynghreiriaid gwleidyddol. Rydym eisoes wedi clywed teyrnged Bethan Jenkins—a byddai hi, wrth gwrs, wedi bod eisiau bod yma—ond mae'r ffaith ei bod hi a Carl, dim ond dwy neu dair wythnos yn ôl, yn sefyll ar y strydoedd yn gwerthu copïau o'r Big Issue gyda'i gilydd yn dangos ichi, rwy'n credu, y ffordd yr oedd yn gallu codi uwchlaw'r cysur hwnnw o fewn ei deulu Llafur, ac ymestyn y cysur hwnnw i eraill sy'n rhannu ei werthoedd ac sy'n rhannu ei amcanion. Felly, nid oedd, mewn gwirionedd, yn broblem fel Prif Chwip y Llywodraeth yn y Llywodraeth glymblaid honno; roedd yn rhan o'r mecanwaith a gyflawnodd Llywodraeth effeithiol. Yn gwbl briodol, yn fy marn i, fe'i penodwyd wedyn, yn Weinidog yn Llywodraethau'r dyfodol.
Ond rwyf hefyd yn ei gofio ar lefel bersonol. Deuthum i yn wreiddiol o Aberdâr; daeth ef o Gei Connah. Mae'n debyg mai prin yr oedd wedi bod i Gaerdydd cyn iddo gael ei ethol yma, eto gwyddai am leoedd yng Nghaerdydd nad oeddwn i'n gwybod amdanynt. [Chwerthin.] Roedd yn gwybod ble i fynd ar nos Fercher pan oeddem yn gadael y fan hon, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddo, ac yn dal i fod, ac rwyf eisiau ichi wybod, fel rhywun a oedd yn weddol newydd i'r Cynulliad ar yr adeg honno, roedd yn hael â'i amser gyda mi. Gwelais ef yn dawnsio mewn ffordd nad oeddwn wedi gweld unrhyw un yn dawnsio cyn hynny ac yn canu karaoke, yn sicr. Roedd yn ganwr ac yn ddawnsiwr llawer gwell na mi—yn well na'r rhan fwyaf ohonom, rwy'n credu. Ac nid oedd yn rhaid iddo fod yn hael â'i amser gydag un o gynghorwyr arbennig Plaid Cymru. Roedd yn hael, ac mae hynny'n dangos pa fath o ddyn oedd Carl.
Credaf hefyd ei fod yn fy atgoffa i o lawer o ddynion yn fy nheulu i—dynion dosbarth gweithiol, ychydig yn hŷn, efallai, na Carl—y genhedlaeth nesaf, a oedd mewn gwirionedd wedi'u gadael ar ôl gan ddad-ddiwydiannu ac a oedd wedi dioddef canlyniadau hynny. Roedd Carl yn codi uwchlaw hynny. A bydd y dilysrwydd y mae pobl wedi sôn amdano, ei allu i gymryd y cefndir hwnnw, ei ddefnyddio o'r newydd mewn amgylchedd cwbl newydd a bod yn driw i'w hun wrth wneud hynny, yn rhywbeth a fydd yn aros gyda mi.
Roedd ganddo hefyd archwaeth Stakhanovite, rwy'n credu—ac rwy'n golygu ar gyfer deddfwriaeth, wrth gwrs, fel y soniwyd eisoes. Ond roedd yn gwneud hynny hefyd gyda synnwyr digrifwch. Roeddwn i ar yr un pwyllgorau ag ef dros y blynyddoedd ac weithiau roeddwn i'n meddwl tybed a oedd e'n cymryd y ddeddfwriaeth hynny o ddifrif, mewn gwirionedd, oherwydd ei synnwyr digrifwch. Ond, wrth gwrs, roedd hyn yn rhan o'r ffordd yr oedd yn hwyluso'r broses o gyflwyno'r ddeddfwriaeth. Roedd yn hollol ddifrifol am yr hyn yr oedd yn ei gyflawni, ac roedd ei allu wrth lwyddo i basio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn fy marn i, yn un o gyflawniadau gorau unrhyw ddeddfwrfa, ac fe'i cyflwynwyd yma ac roedd yn gwneud y gwaith hwnnw ar gyfer ac ar ran pob un ohonom ni.
Nawr, rwy'n byw ar ystad cyngor fy hun—un a fabwysiadwyd gennyf; nid yr un y cefais fy ngeni ynddi. Yr ystad ym Mhenparcau yn Aberystwyth yw hon. Roedd Carl, ymhen pythefnos, yn dod i agor ein cyfleuster cymunedol diweddaraf. Roedd ei ymrwymiad i'r cyfleuster yn amlwg gan ei fod wedi fy holi yn gyson ynghylch ei ddatblygiad, ac roedd wedi bod yn agored ynghylch sut yr oedd y gymuned honno yn dod at ei gilydd ar ôl Cymunedau yn Gyntaf, ac yn gweithio ar ran y bobl dlotaf yn y gymuned honno. Dangosodd yr un faint o ofal, rhoddodd yr un sylw a holi'r un cwestiynau am gymuned fach y tu allan i Aberystwyth ag y gwnaeth am y gymuned yr oedd ef yn ei chynrychioli, ac rwy'n credu bod hynny'n destament i'w gyfraniad.
I first met Carl when he was elected to the Assembly in 2003, and as we've heard, he took great pride in representing his constituency, and as some here, I think, will remember, when local issues arose, he was sometimes keen to differentiate himself from the regional AMs for north Wales who, of course, covered the whole of the area. And often, he would preface his contributions in the Chamber with, 'As the directly-elected Member for Alyn and Deeside', before going on to make a point or ask a question. I think that struck many of us, in terms of Carl being intent on making an impact and a significant contribution here in the Assembly right from the very beginning, which, of course, he certainly did. Making that transition that others have spoken about from shop-floor factory work and town council to Assembly Member and Welsh Government Cabinet, and making that transition with apparent ease—when you start thinking about that, that's quite a phenomenon.
But we also know that when Carl did arrive in Government he was in no way content to relax and reflect upon that journey. He was absolutely determined to make lives better for people in Wales through the opportunity he had in Government. I think we would all say that he showed real ability, commitment and passion to make that difference for people, in developing and implementing policy and in the legislation—the future generations Act, the legislation on homelessness, the legislation on domestic abuse and others. And I think it was always clear that Carl was always concerned with actually doing things. It wasn't about holding a position, it was about using that position and doing meaningful things for social justice for our communities and people here in Wales.
I certainly count Carl as a great colleague and friend. As Assembly Members and serving in the Cabinet together, he was always very easy to work with, and always had time to talk and discuss. As a Minister taking forward cross-cutting policy, cross-portfolio policy, it wasn't always easy to work jointly with other members of the Government, but when you had that task and you had to meet Carl, you knew that you would always get constructive engagement, and I think that's what was Carl was about. It wasn't about any sort of personal rivalries, it was about getting things done, getting things done jointly and working together.
Most recently, as Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, myself and the committee worked co-operatively with him, in his Cabinet Secretary for communities role, on our reports on scrutiny, domestic violence, asylum seekers and refugees, Communities First and fire safety, and on pieces of legislation. And true to form, I think what we had from Carl was exactly what we would have expected: he was ready to listen and compromise, but also to stand firm if convinced of the merits or otherwise of a particular proposal or suggestion.
As we've heard, everyone loves a character, and Carl certainly was a character. He was invariably full of fun and warmth, and that was on full display when, together with other Labour AM friends and partners, we travelled north for Carl's fortieth birthday party at Connah's Quay Labour Club—with karaoke, of course. It was just so clear there, so plain to see, how knitted into his community Carl was, how much he was a part of that community, and how much he was respected and valued—and, of course, respected across the political parties and loved by so many in and outside the Assembly: family and friends, his community, Labour colleagues here, throughout the party and movement in Wales and beyond, and in groups and organisations he worked with as a Minister. Our wonderful catering staff and general staff here in the Assembly I know had a very soft spot for Carl, and, as Lesley said, he was a particular favourite of the Welsh Government drivers who, as Lesley also said, I know have many stories to tell.
It is very difficult to accept that Carl will not be around anymore—in this Chamber, at our committees, in the Assembly, in his Alyn and Deeside constituency. He is a great loss to us all, but, of course, most of all, to Bernie, to Jack, to Lucy, to Carl's parents, and our thoughts are very much with them at this time and in the time to come.
Cyfarfûm â Carl gyntaf pan gafodd ei ethol i'r Cynulliad yn 2003, ac fel y clywsom, roedd yn falch iawn o gynrychioli ei etholaeth. Ac fel y byddai rhai yma, rwy'n credu, yn cofio, pan fyddai materion lleol yn codi, roedd weithiau yn awyddus i sicrhau ei fod yn cael ei ystyried ar wahân i'r ACau rhanbarthol ar gyfer y gogledd a oedd, wrth gwrs, yn cwmpasu'r ardal gyfan. Ac yn aml, fel rhagymadrodd i'w gyfraniadau yn y Siambr byddai'n dweud 'fel yr Aelod a etholwyd yn uniongyrchol dros Alun a Glannau Dyfrdwy', cyn mynd ymlaen i wneud pwynt neu ofyn cwestiwn. Rwy'n credu bod hynny wedi taro llawer ohonom fod Carl yn benderfynol o gael effaith a gwneud cyfraniad sylweddol yma yn y Cynulliad o'r cychwyn cyntaf, ac wrth gwrs, fe wnaeth hynny. Mae gwneud y pontio hynny, y soniodd eraill amdano, o weithio ar lawr y ffatri ac ar gyngor tref i fod yn Aelod Cynulliad ac i Gabinet Llywodraeth Cymru, a gwneud y pontio hwnnw yn rhwydd—pan fyddwch chi'n dechrau meddwl am hynny, mae hynny'n eithaf ffenomen.
Ond rydym ni hefyd yn gwybod pan gyrhaeddodd Carl yn y Llywodraeth nad oedd yn fodlon mewn unrhyw ffordd ymlacio a myfyrio ar y daith honno. Roedd yn hollol benderfynol o wella bywydau pobl yng Nghymru drwy'r cyfle a oedd ganddo yn y Llywodraeth. Rwy'n credu y byddem ni i gyd yn dweud ei fod yn dangos gallu, ymrwymiad a brwdfrydedd gwirioneddol i wneud gwahaniaeth i bobl, i ddatblygu a gweithredu polisi ac yn y ddeddfwriaeth—Deddf cenedlaethau'r dyfodol, y ddeddfwriaeth ar ddigartrefedd, y ddeddfwriaeth ar gam-drin domestig ac eraill. Ac rwy'n meddwl ei bod yn amlwg bob amser ei bod yn bwysig i Carl fod yn gwneud pethau mewn gwirionedd. Nid oedd yn ymwneud â'r swydd, roedd yn ymwneud â defnyddio'r swydd honno a gwneud pethau ystyrlon er lles cyfiawnder cymdeithasol ein cymunedau a'n pobl ni yma yng Nghymru.
Rwy'n sicr yn cyfrif Carl yn gydweithiwr ac yn gyfaill da. Fel Aelodau Cynulliad ac wrth wasanaethu gyda'n gilydd yn y Cabinet, roedd bob amser yn hawdd iawn gweithio gydag ef, ac roedd ganddo amser i siarad a thrafod. Fel Gweinidog yn datblygu polisïau trawsbynciol, ar draws portffolios polisi, nid oedd bob amser yn hawdd gweithio ar y cyd ag aelodau eraill y Llywodraeth. Ond pan oedd y dasg honno o'ch blaen ac roedd yn rhaid i chi gwrdd â Carl, roeddech chi'n gwybod y byddai bob amser yn brofiad adeiladol, ac rwy'n meddwl mai dyna oedd yn bwysig am Carl. Nid oedd yn ymwneud ag unrhyw fath o gystadleuaeth bersonol, roedd yn ymwneud â chyflawni pethau, cyflawni pethau ar y cyd a gweithio gyda'n gilydd.
Yn fwyaf diweddar, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, gweithiodd y pwyllgor a minnau ar y cyd ag ef, yn ei swyddogaeth fel Ysgrifennydd y Cabinet dros gymunedau, ar ein hadroddiadau ar graffu, trais domestig, ceiswyr lloches a ffoaduriaid, Cymunedau yn Gyntaf a diogelwch tân, ac ar ddarnau o ddeddfwriaeth. Ac yn ôl y disgwyl, credaf ein bod wedi cael gan Carl yr union beth y byddem wedi ei ddisgwyl: roedd yn barod i wrando a chyfaddawdu, ond hefyd i sefyll yn gadarn os oedd yn argyhoeddedig o rinweddau neu ddiffyg rhinweddau gynnig neu awgrym penodol.
Fel y clywsom, mae pawb yn hoff iawn o rywun sy'n gymeriad, ac roedd Carl yn sicr yn gymeriad. Roedd bob amser yn llawn hwyl ac yn dangos cynhesrwydd, ac roedd hynny'n amlwg iawn pan wnaethom, ynghyd â ffrindiau AC Llafur a phartneriaid eraill, deithio i'r gogledd ar gyfer parti pen-blwydd Carl yn bedwar deg oed yng Nghlwb Llafur Cei Connah—gyda karaoke, wrth gwrs. Roedd yn glir ac yn amlwg yno fod Carl yn rhan annatod o'i gymuned ac roedd y bobl yn ei barchu a'i werthfawrogi—ac, wrth gwrs, roedd yn cael eu parchu ar draws y pleidiau gwleidyddol ac yn cael ei garu gan gynifer o fewn y Cynulliad a'r tu allan iddo: teulu a ffrindiau, ei gymuned, cyd-Aelodau Llafur yma, ym mhob rhan o'r blaid a'r mudiad yng Nghymru a thu hwnt, ac mewn grwpiau a sefydliadau y bu'n gweithio â nhw fel Gweinidog. Gwn fod ein staff arlwyo gwych a'r staff cyffredinol yma yn y Cynulliad yn hoff iawn o Carl, ac, fel y dywedodd Lesley, roedd yn ffefryn arbennig gan yrwyr Llywodraeth Cymru sydd, fel y dywedodd Lesley hefyd, â llawer o straeon i'w hadrodd.
Mae'n anodd iawn derbyn na fydd Carl yma mwyach—yn y Siambr hon, yn ein pwyllgorau, yn y Cynulliad, yn ei etholaeth yn Alun a Glannau Dyfrdwy. Mae'n golled enfawr i ni i gyd, ond, wrth gwrs, yn bennaf oll, i Bernie, Jack, Lucy, ac i rieni Carl, ac estynnwn ein cydymdeimlad iddyn nhw ar yr adeg hon ac yn yr amser sydd i ddod.
I remember the first time I met Carl: back in 2003 in a lift. He was newly elected, in a lift in Tŷ Hywel, and he greeted me with, 'Hi, comrade'. Following that, we became good friends. He never ceased to call me 'comrade' or 'mate', as was his way.
We know that politics can be a cold business, but, in contrast, friendships go to the heart of what it is to be human, and Carl was one of the most human souls I've ever met. He was unique—a one-off. He was friendly, warm, engaging, supportive. He was always supportive when you needed help. He was a sensitive man, and he had turned his hands to most things in his full life, including DJing, and as the First Minister said, he couldn't be beaten at karaoke. He loved music, particularly ABBA and, of course, his beloved Motown. When Billy Ocean's last world tour brought him to Cardiff, Carl was, of course, there at the Motorpoint Arena Cardiff that night, bopping along with the best of them. I will never be able to listen to 'Red Light Spells Danger' in the same light again.
The last time Jen and I properly caught up with Carl was after our wedding, in the bar of the Hilton hotel, where we were staying that evening. Carl had said he would try and see us before the end of the day, and sure to his words, he and his family appeared at the hotel entrance at around midnight. The only problem was that the hotel staff mistook him for a bouncer and wouldn't let him in without some extensive negotiating worthy of the Brexit talks. He did eventually talk his way in.
Carl developed a reputation as a bit of a fixer, so much so that the phrase, 'Draft the Sarge', has passed into common usage in Cardiff Bay. When Jen was once accused by an overzealous guard on Arriva Trains of travelling without a ticket, for some reason I will not go into, it was Carl who she turned to and helped sort it out. She thanked him for that, and I know that many other people were helped by him personally in their own ways. He was not always so helpful to me. I was once approached by a former mayor of Usk with an ambition to restyle his position as the town's portreeve—a small change but one that required a change to the law. I dutifully took the small request to Carl, who looked absolutely baffled as to why I would bother him with something so meaningless. 'No, boss', was the short response. I did try again, a short time later, and he said, 'No, boss' even quicker than the first time. [Laughter.] He knew that politics was about priorities and time was short.
Carl has now left us, but we are still here to carry on with the campaigns close to his heart and to enact the change that he so desired. As Ken Skates said earlier, let us look again at the way we treat one another as human beings, and let this be Carl's legacy. Farewell, comrade, and thank you for the music.
Cofiaf y tro cyntaf y cyfarfûm â Carl: yn ôl yn 2003 mewn lifft. Roedd newydd ei ethol, ac mewn lifft yn Nhŷ Hywel, cyfarchodd fi drwy ddweud, 'Hi, comrade'. Ar ôl hynny, daethom yn ffrindiau da. Roedd bob amser yn fy ngalw i'n 'Comrade' neu 'mate', yn ôl ei ffordd ei hun
Rydym yn gwybod bod gwleidyddiaeth yn gallu bod yn fusnes oer, ond, ar y llaw arall, mae cyfeillgarwch yn mynd at wraidd dynoliaeth, ac roedd Carl yn un o'r eneidiau mwyaf dynol yr wyf wedi eu cyfarfod erioed. Roedd yn unigryw—ar ei ben ei hun. Roedd yn gyfeillgar, yn gynnes, yn serchog ac yn gefnogol. Roedd bob amser yn gefnogol pan oedd angen cymorth arnoch. Roedd yn ddyn sensitif, ac roedd wedi rhoi cynnig ar y rhan fwyaf o bethau yn ei fywyd llawn, gan gynnwys bod yn DJ, ac fel y dywedodd y Prif Weinidog, ni allai neb ei guro ar karaoke. Roedd wrth ei fodd â cherddoriaeth, yn enwedig ABBA ac, wrth gwrs, Motown. Pan ddaeth taith ddiwethaf Billy Ocean o amgylch y byd ag ef i Gaerdydd, roedd Carl yno, wrth gwrs, yn Arena Motorpoint Caerdydd y noson honno, yn dawnsio gyda'r gorau ohonynt. Fydda i byth yn gallu gwrando ar 'Red Light Spells Danger' yn yr un modd eto.
Y tro diwethaf i Jen a minnau weld Carl yn iawn oedd ar ôl ein priodas, yn y bar yng ngwesty'r Hilton, lle'r oeddem yn aros y noson honno. Roedd Carl wedi dweud y byddai'n ceisio ein gweld ni cyn diwedd y dydd, ac yn ôl ei air, ymddangosodd ef a'i deulu wrth fynedfa'r gwesty tua hanner nos. Yr unig broblem oedd bod staff y gwesty yn meddwl mai bownser ydoedd ac nid oeddent yn barod i'w adael i mewn heb negodi helaeth a fyddai'n deilwng o drafodaethau Brexit. Siaradodd ei ffordd i mewn yn y pen draw.
Datblygodd Carl enw am fod yn dipyn o drefnydd, yn gymaint felly fel bod fod yr ymadrodd, 'Drafft the Sarge', yn cael ei ddefnyddio'n gyffredin ym Mae Caerdydd. Pan gyhuddwyd Jen unwaith gan gard gorfrwdfrydig ar drenau Arriva o deithio heb docyn, am reswm na wnaf sôn amdano, Carl oedd yr un yr aeth ato i ofyn am help i ddatrys y broblem. Diolchodd iddo am hynny, a gwn fod llawer o bobl eraill wedi cael cymorth ganddo yn bersonol yn eu ffyrdd eu hunain. Nid oedd mor barod i'm helpu i bob amser. Daeth cyn-faer Wysg ataf unwaith gyda'r uchelgais o gael ei wneud yn borthfaer y dref—newid bach ond un a oedd yn gofyn am newid yn y gyfraith. Es i â'r cais bach hwn yn gydwybodol at Carl, ac edrychodd arnaf mewn penbleth llwyr am ei drafferthu â rhywbeth mor ddibwys. 'Na, Bos', oedd yr ymateb byr. Rhoddais gynnig arni eto, ychydig yn ddiweddarach, a dywedodd, 'Na, Bos' hyd yn oed yn gyflymach na'r tro cyntaf. [Chwerthin.] Gwyddai fod gwleidyddiaeth yn ymwneud â blaenoriaethau ac roedd amser yn fyr.
Bellach mae Carl wedi ein gadael ni, ond rydym ni'n dal yma i barhau â'r ymgyrchoedd a oedd yn agos at ei galon ac i weithredu'r newid yr oedd yn ei ddymuno. Fel y dywedodd Ken Skates yn gynharach, gadewch i ni edrych eto ar y ffordd yr ydym yn trin ein gilydd fel bodau dynol, a gadewch i hynny fod yn waddol Carl. Ffarwel, gydymaith, a diolch am y gerddoriaeth.
As someone who represented the north-west of north Wales I was delighted when Carl appeared to represent the north-east of north Wales, because one of the great tricks, as colleagues will know, in the north of Wales, is getting us all to work together. But if there was ever a problem, the Sarge would solve it.
We had a marvellous time on the north Wales express train, and we must keep that train running, if only in celebration of Carl's great life as a politician on that train. He would come on, occasionally it would be the breakfast train—often Lesley would be there as well—and sometimes the supper train, and of course Carl on the supper train was, I'm not saying it was a travelling circus, but it was certainly a travelling lounge, where everyone on the train, in that business class that we have there, was wanting to speak with Carl and express their points of view. And the staff, equally, were always delighted to see Carl join us. And it was on that train that he made the greatest contribution to my life, and to the people I represent.
Mention has been made of what he did for the communities of Wales, for the urban communities, but I want to celebrate and thank him for what he did for the environment of Wales, and in particular for the designated landscapes, because he understood, as someone who was a proper north Walian, who loved both the industrial areas, and the rural areas and the national parks, and the areas of outstanding natural beauty, that it was important that these areas should learn to live together and share their delight. And this was part of his putting legislation into action, because this was the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and the Environment (Wales) Act 2015, actually put to work. And Lesley, of course, took on that work on future landscapes, and it has now happened.
I was approached by someone with great excitement a few months ago, saying 'Were you at that meeting in Aberystwyth?' And I said, 'What meeting was I supposed to be at in Aberystwyth?' And they said, 'Well, for the first time ever, the national parks and the areas of outstanding natural beauty were in the same room.' And that was down to Carl.
This morning, at our cathedral of Llandaff, during our Welsh language eucharist for St Dyfrig's Day, the canon prayed for this National Assembly, for the Government of Wales, and for you as a family. Let it be known to you that you will be in our prayers and our thanks for the life of Carl as long as this institution exists.
Fel rhywun a gynrychiolodd ogledd-orllewin gogledd Cymru roeddwn yn falch iawn pan ymddangosodd Carl i gynrychioli gogledd-ddwyrain gogledd Cymru, oherwydd fel y gŵyr cyd-Aelodau, yn y gogledd, un o'r triciau mawr yw ein cael ni i gyd i weithio gyda'n gilydd. Ond os oedd problem, byddai Sarge yn ei datrys.
Cawsom amser gwych ar drên cyflym y gogledd, ac mae'n rhaid inni gadw'r trên hwnnw i redeg, os yw hynny dim ond er mwyn dathlu bywyd gwych Carl fel gwleidydd ar y trên hwnnw. Byddai'n dod ar y trên, weithiau ar y trên brecwast—yn aml byddai Lesley yno hefyd—ac weithiau y trên swper, ac wrth gwrs roedd Carl ar y trên swper, nid wyf yn dweud ei fod yn syrcas deithiol, ond roedd yn sicr yn lolfa deithio, lle'r oedd pawb ar y trên, yn y dosbarth busnes, eisiau siarad â Carl a mynegi eu barn. Ac yn yr un modd, roedd y staff bob amser yn falch o weld Carl yn ymuno â ni. Ac ar y trên hwnnw y gwnaeth y cyfraniad mwyaf i fy mywyd i, ac i fywyd y bobl yr wyf yn eu cynrychioli.
Soniwyd am yr hyn a wnaeth ar gyfer cymunedau Cymru, ar gyfer y cymunedau trefol. Ond rwyf i am ddathlu a diolch iddo am yr hyn a wnaeth ar gyfer yr amgylchedd yng Nghymru, ac yn arbennig ar gyfer y tirweddau dynodedig, oherwydd roedd yn deall, fel rhywun a oedd yn ogleddwr o'r iawn ryw, a oedd wrth ei fodd â'r ardaloedd diwydiannol, yr ardaloedd gwledig a'r parciau cenedlaethol, a'r ardaloedd o harddwch naturiol, ei bod yn bwysig y dylai'r ardaloedd hyn ddysgu i fyw gyda'i gilydd ac i rannu eu llawenydd. Ac roedd hyn yn rhan o'i gamau i roi deddfwriaeth ar waith, gan mai dyma oedd Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2015, ar waith. A chymerodd Lesley, wrth gwrs, y cyfrifoldeb am y gwaith hwnnw ar dirweddau'r dyfodol, ac mae wedi digwydd erbyn hyn.
Daeth rhywun ataf mewn cyffro mawr ychydig fisoedd yn ôl, gan ddweud 'A oeddech chi yn y cyfarfod hwnnw yn Aberystwyth?' A dywedais, 'Pa gyfarfod oeddwn i fod ynddo yn Aberystwyth?' A dywedodd, 'Wel, am y tro cyntaf erioed, roedd y parciau cenedlaethol a'r ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol ynghyd yn yr un ystafell.' A Carl oedd yn gyfrifol am hynny.
Y bore yma, yn ein eglwys gadeiriol yn Llandaf, yn ystod ein ewcarist yn Gymraeg ar gyfer Dydd Sant Dyfrig, gweddïodd y canon dros y Cynulliad Cenedlaethol hwn, Llywodraeth Cymru, a chi fel teulu. Gadewch iddo fod yn hysbys i chi y byddwch chi yn ein gweddïau ac y byddwn yn diolch am fywyd Carl cyhyd ag y bydd y sefydliad hwn yn bodoli.
Diolch, Llywydd. Carl Sargeant, Assembly Member for Alyn and Deeside was my friend, is my friend, and will forever be my friend. No words are sad enough to express his loss. To Bernie, Carl's wife, and to Jack and Lucy, his son and daughter, I want you to know that you do not walk alone. There are many Members of this National Assembly for Wales who loved and respected Carl. As a proud feminist, I want it stated on the record that no other Assembly Member, in the two decades of Welsh devolution, has been as passionate to champion the progress of women's and children's rights and causes through legislation than Carl Sargeant. One of Wales's prominent reporters, Martin Shipton, noted that, as Minister for social justice, he became known as champion of equality and women's rights and backed a succession of initiatives aimed at tackling domestic violence.
Carl, a friend to me, but also a friend to the people that I represent, the people of Islwyn. Carl was the genuine article; an authentic, working-class politician, he did speak the language of the man and woman on the street. And when he visited Islwyn, the affection was obvious. His exuberance and sheer decency was evident to all that met him. Carl was truly the antithesis of the polished, plastic politician. And as a proud candidate for Islwyn, I wondered, when I met him for the first time, what on earth had arrived when I saw him. I was greeted by a large man, in a dark grey jumper with a hole in it, that had seen better days. Later, I realised that he and his close colleague Ken Skates had been working tirelessly, touring the length and breadth of our country together, fighting for the next Labour Government. The genuine article.
And in May 2016, when I became an AM, nobody was more accommodating, friendly and keen to make sure that I settled into life in the Senedd than Carl. He was a gifted negotiator and communicator. He was not conceited or proud, but a humble man, generous in spirit, and—rare in politics—Carl did bring a smile into the room that would often end in laughter, whatever important issues he was progressing.
I know my Labour predecessors, Islwyn Assembly Members, Irene James and Gwyn Price, stand with me and the people of Islwyn in regarding Carl Sargeant as a true comrade. We grieve for him today. And it is almost unbearable to believe that he died not knowing how much we loved and respected him, and for that I am truly sad.
Carl was a man of all occasions: the people's view of what a politician should be, not just a people's person, but the people's politician; a socialist, who never forgot his roots, or his community that he so loved.
Carl, I counted you as my friend, and this place will never for me be the same without your presence. Your progressive and innovative legislative legacy, and your memory, will remain to inspire and motivate us all to make a better Wales, a better society. And, at this bleakest of times, I remember the words of Louise Haskins:
'Go out into the darkness and put your hand into the Hand of God. That shall be to you better than light and safer than a known way.'
You are not alone; we stand with you. And, Carl, we deeply mourn your passing. Diolch.
Diolch, Llywydd. Roedd Carl Sargeant, yr Aelod Cynulliad dros Alun a Glannau Dyfrdwy yn ffrind i mi, mae yn ffrind i mi, a bydd yn ffrind i mi am byth. Nid oes geiriau yn ddigon trist i fynegi'r golled. Bernie, gwraig Carl, a Jack a Lucy, ei fab a'i ferch, rwyf eisiau ichi wybod nad ydych chi ar eich pen eich hunain. Mae llawer o Aelodau'r Cynulliad Cenedlaethol Cymru hwn a oedd yn caru ac yn parchu Carl. Fel ffeminist falch, rwyf yn dymuno iddo gael ei nodi yn y cofnod na fu unrhyw Aelod Cynulliad arall, yn y ddau ddegawd o ddatganoli yng Nghymru, mor angerddol i hyrwyddo cynnydd hawliau ac achosion menywod a phlant drwy ddeddfwriaeth na Carl Sargeant. Nododd un o ohebwyr blaenllaw Cymru, Martin Shipton, fod Carl, fel y Gweinidog dros gyfiawnder cymdeithasol, wedi dod yn adnabyddus fel hyrwyddwr cydraddoldeb a hawliau menywod a chefnogodd gyfres o fentrau gyda'r nod o fynd i'r afael â thrais yn y cartref.
Roedd Carl yn ffrind i mi ond roedd hefyd yn ffrind i'r bobl yr wyf yn eu cynrychioli, pobl Islwyn. Roedd Carl yn gwbl ddilys; yn wleidydd dosbarth gweithiol o'r iawn ryw, roedd yn siarad iaith y dyn a'r fenyw ar y stryd. A phan ymwelodd ag Islwyn, roedd yr hoffter yn amlwg. Roedd ei afiaith a'i gwrteisi yn amlwg i bawb a oedd yn cwrdd ag ef. Roedd Carl yn gwbl groes i'r gwleidydd caboledig, ffug. Ac fel ymgeisydd balch i Islwyn, pan gyfarfûm ag ef am y tro cyntaf, roeddwn yn meddwl beth ar y ddaear oedd wedi cyrraedd pan welais ef. Cefais fy nghyfarch gan ddyn mawr, mewn siwmper lwyd dywyll gyda thwll ynddi, a oedd wedi gweld dyddiau gwell. Yn ddiweddarach, sylweddolais ei fod ef a'i gyd-Aelod agos Ken Skates wedi bod yn gweithio'n ddiflino, yn teithio ar hyd a lled y wlad gyda'i gilydd, yn ymladd dros y Llywodraeth Lafur nesaf. Roedd yn gwbl ddilys.
Ac ym mis Mai 2016, pan ddeuthum yn Aelod Cynulliad, nid oedd neb yn fwy caredig, cyfeillgar ac awyddus i wneud yn siŵr fy mod i'n cynefino â bywyd yn y Senedd na Carl. Roedd yn negodwr ac yn gyfathrebwr dawnus. Nid oedd yn hunandybus nac yn falch, ond yn ddyn gostyngedig, hael ei ysbryd, ac—yn brin mewn gwleidyddiaeth—roedd Carl yn dod â gwên i'r ystafell a fyddai yn aml yn achosi chwerthin, pa bynnag faterion pwysig yr oedd yn bwrw ymlaen â nhw.
Gwn fod fy rhagflaenwyr Llafur, Aelodau Cynulliad Islwyn, Irene James a Gwyn Price, yn cytuno â mi a phobl Islwyn wrth ystyried Carl Sargeant yn gydymaith yng ngwir ystyr y gair. Rydym ni'n galaru amdano heddiw. Ac mae'n annioddefol bron i gredu y bu farw heb wybod faint yr oeddem yn ei garu a'i barchu, ac rwyf yn wirioneddol drist am hynny.
Roedd Carl yn ddyn ar gyfer pob achlysur: barn y bobl o ran beth ddylai gwleidydd fod, nid dim ond yn berson pobl, ond gwleidydd y bobl; sosialydd, nad anghofiodd byth ei wreiddiau, na'i gymuned, a garai gymaint.
Carl, roeddwn i'n dy ystyried yn ffrind, ac ni fydd y lle hwn byth yr un fath i mi heb dy bresenoldeb di. Bydd dy waddol deddfwriaethol blaengar ac arloesol, a'r atgof amdanat, yn parhau i ysbrydoli ac ysgogi pob un ohonom i greu gwell Cymru, gwell cymdeithas. Ac, ar yr adeg dywyllaf hon, rwy'n cofio geiriau Louise Haskins:
'Go out into the darkness and put your hand into the Hand of God. That shall be to you better than light and safer than a known way.'
Nid wyt ti ar ben dy hun; rydym ni'n sefyll gyda ti. A, Carl, rydym ni'n galaru amdanat yn fawr. Diolch.
Last week was a very devastating week, I think, for Welsh politics. In the most tragic of circumstances, a family lost a dedicated husband and father, Alyn and Deeside, and north Wales, lost a very hard-working and effective Assembly Member, and I, along with many others in this Chamber, lost a very kind and gentle friend.
I can remember arriving in the Senedd for the first time, after my election back in 2007, and taking my seat in the Senedd. And, looking across at the Labour benches, I clocked Carl, and I immediately thought that he would be better suited to being a nightclub door attendant in Rhyl, than he would be a politician. But, you know, those first impressions couldn't have been much wronger. He was an absolutely stunning politician. He was a wonderful human being, and, as we've already learned this afternoon, his record was one of delivery—yes, for the Welsh Government, but also for the Labour Party, for his constituents, and for the things that he was personally very passionate about. And while he cut a very unorthodox-looking figure, for a politician, underneath the very tough exterior he had a very kind heart that was always seeking to fight for the underdog, whoever those underdogs were.
Remembrance Sunday has just passed, and it reminded me not just of the sacrifice of the fallen, but also of what a fantastic champion the armed forces community and veterans across Wales had in Carl Sargeant, holding that portfolio, representing their views around the Cabinet table, and across the country. And, of course, he wasn't just a friend to the armed forces, he was a tremendous friend of faith communities as well, across Wales. I know how greatly faith communities, faith groups—of all religions—appreciated his work and engagement through the faith communities forum.
And, of course, Carl had an infectious smile, and boy could he make me laugh. As a fellow north Walian, he reached out to me in friendship, particularly in my early days in the Assembly, and I can remember him asking me one day, 'You alright, boss? How are you settling in?' So, I told him I'd found an apartment in the bay, and was busy setting it up, and the apartment happened to be in the same complex as Carl's apartment. 'I've got a spare mattress if you want it', he said, 'I'll bring it round later.' And then he said this: 'It'll be no good for you—you're too fat.' He said, 'But it'll be alright for your kids.'
And there was another occasion, you know, during an Assembly recess, I'd brought the family down to Cardiff. And I took them swimming one morning, in the complex where the apartment was. Imagine my surprise when, that afternoon, I received a text message from Carl. It simply said this: 'You look terrible in those swimming trunks.' Unbeknown to me, he'd been peering through the window while I was in the pool. You know, he was a cheeky flamer, but I loved him all the more for it.
And then there were the chats. We'd have chats, sometimes in the tearoom, sometimes in the corridor, sometimes in Mischief's or The Packet—all about family life. He absolutely adored his family. He spoke of them often and he was extraordinarily proud of them. I want to say this to Bernie, to Lucy and to Jack today: thank you so much for sharing Carl with us, we loved him dearly and we're going to miss him greatly.
Roedd yr wythnos ddiwethaf yn wythnos frawychus iawn, credaf, i wleidyddiaeth Cymru. O dan yr amgylchiadau mwyaf trychinebus, collodd teulu ŵr a thad ymroddedig, collodd Alun a Glannau Dyfrdwy, a'r gogledd, Aelod Cynulliad gweithgar ac effeithiol iawn, a chollais innau, ynghyd â llawer o rai eraill yn y Siambr hon, gyfaill caredig a thyner iawn.
Gallaf gofio cyrraedd yn y Senedd am y tro cyntaf, ar ôl imi gael fy ethol yn ôl yn 2007, a chymryd fy sedd yn y Senedd. Ac, wrth edrych draw at feinciau Llafur, gwelais Carl, a meddyliais ar unwaith y byddai'n fwy addas iddo weithio wrth ddrws clwb nos yn y Rhyl, na bod yn wleidydd. Ond, wyddoch chi, ni allai'r argraffiadau cyntaf hynny fod wedi bod yn fwy anghywir. Roedd yn wleidydd anhygoel. Roedd yn ddyn hyfryd, ac, fel yr ydym eisoes wedi dysgu y prynhawn yma, roedd ei record yn un o gyflawni—ie, ar gyfer Llywodraeth Cymru, ond hefyd ar gyfer y Blaid Lafur, ei etholwyr, a'r pethau yr oedd yn bersonol yn angerddol iawn drostynt. Ac er ei fod yn ymddangos fel ffigwr anghyffredin, am wleidydd, y tu ôl i'r ymddangosiad caled hwnnw roedd ganddo galon garedig iawn a oedd bob amser yn ceisio brwydro dros y gwannaf, pwy bynnag oedd y rhai gwannaf hynny.
Mae Sul y Cofio newydd fod, ac fe'm hatgoffodd nid yn unig am aberth y rhai a fu farw, ond hefyd pa mor wych oedd Carl Sargeant, a oedd â'r portffolio hwnnw, fel hyrwyddwr cymuned y lluoedd arfog a chyn-filwyr ledled Cymru, gan gynrychioli eu barn nhw wrth fwrdd y Cabinet, ac ar draws y wlad. Ac, wrth gwrs, nid oedd yn ffrind i'r lluoedd arfog yn unig, roedd yn ffrind aruthrol i gymunedau ffydd hefyd, ledled Cymru. Gwn fod y cymunedau ffydd, grwpiau ffydd—o bob crefydd—yn gwerthfawrogi'n fawr ei waith a'i ymgysylltiad trwy'r fforwm cymunedau ffydd.
Ac, wrth gwrs, roedd gan Carl wên heintus, a gallai wneud imi chwerthin. Fel cyd- ogleddwr, estynnodd ei gyfeillgarwch ataf, yn enwedig yn fy nyddiau cynnar yn y Cynulliad, a gallaf gofio ef yn gofyn imi un diwrnod, 'Ti'n iawn, bos? Sut wyt ti'n setlo i mewn?' Felly, dywedais wrtho fy mod wedi dod o hyd i fflat yn y bae, fy mod i'n brysur yn paratoi'r fflat, ac roedd yn digwydd bod yn yr un bloc â fflat Carl. 'Mae gen i fatres sbâr os wyt ti ei eisiau', meddai, 'Fe ddof ag e' draw nes ymlaen.' Ac yna dywedodd hyn: 'ni fydd o werth i ti—rwyt ti'n rhy dew.' Yna dywedodd, 'Ond bydd yn iawn i dy blant di.'
Ac roedd achlysur arall, wyddoch chi, yn ystod toriad y Cynulliad, roeddwn wedi dod a fy nheulu i lawr i Gaerdydd. Ac es i â nhw i nofio un bore, yn y bloc lle'r oedd y fflat. Dychmygwch fy syndod y prynhawn hwnnw, pan gefais neges destun gan Carl. Y neges oedd: 'Rwyt ti'n edrych yn ofnadwy yn y siorts nofio yna.' Heb i mi wybod, roedd wedi bod yn gwylio trwy'r ffenestr tra'r oeddwn yn y pwll. Roedd yn llawn direidi, ond roeddwn yn ei garu'n fwy oherwydd hynny.
Ac yna roedd y sgyrsiau. Byddem ni'n cael sgyrsiau, weithiau yn yr ystafell de, weithiau yn y coridor, weithiau yn Mischief's neu yn y Packet am fywyd teuluol. Roedd yn caru ei deulu'n fawr. Roedd yn sôn amdanynt yn aml ac roedd yn hynod falch ohonynt. Rwyf yn dymuno dweud hyn wrth Bernie, Lucy a Jack heddiw: diolch yn fawr am rannu Carl gyda ni, roeddem yn ei garu'n fawr ac rydym yn mynd i'w golli'n fawr.
I just wanted to say a few words, because he was well known in the Pontypridd, Rhondda Cynon Taf and Taff Ely area, and it was a tribute to Carl that, as a proud north Walian, the people of Pontypridd and Taff Ely were never able to hold that against him.
He was down in my constituency, in Rhydyfelin, only a couple of weeks ago on a childcare issue, and we were there, we were lined up, the tv cameras were there and he was going to make an announcement. I'd put a clean shirt on and was suited and we were all there waiting, and then this car pulls up and this scruffy guy gets out, scruffy hair, unshaven, dirty jumper on and it was Carl, and I thought, 'My God. Carl, what's happened?' He said, 'Oh, I've just been selling The Big Issue for a couple of hours. I've still got a couple to sell later on.' And then we had this great fear that we were going to have the announcement and Carl would then suddenly start selling everyone The Big Issue.
One of the first people to contact me after the tragic news came out was the leader of Rhondda Cynon Taf County Borough Council. It is a tribute just how many people respected and admired Carl, knew of him and his work and valued the contribution he'd made to our communities. So, the only comment I really want to make, on top of everything that's been said, is that the contribution you made in the Pontypridd and Taff Ely area is well recognised and will not be forgotten.
Roeddwn am ddweud ychydig o eiriau, oherwydd ei fod yn adnabyddus ym Mhontypridd, Rhondda Cynon Taf a Thaf Elái, ac roedd yn deyrnged i Carl, fel gogleddwr balch, nad oedd pobl Pontypridd a Thaf Elái byth yn gallu dal hynny yn ei erbyn.
Roedd i lawr yn fy etholaeth i, yn Rhydyfelin, dim ond ychydig wythnosau yn ôl yn ymdrin â mater gofal plant, ac roeddem yno, mewn rhes, roedd y camerâu teledu yno ac roedd yn mynd i wneud cyhoeddiad. Roeddwn wedi gwisgo crys glân ac roeddwn yn gwisgo siwt ac roeddem ni i gyd yno'n aros. Yna dyma gar yn cyrraedd a daeth dyn blêr allan, ei wallt yn flêr, heb eillio, yn gwisgo siwmper frwnt. Carl oedd yno, a meddyliais, 'Duw, Carl, beth sydd wedi digwydd?' Dywedodd, 'O, dwi wedi bod yn gwerthu'r Big Issue am gwpl o oriau. Mae gen i ambell un ar ôl i'w gwerthu yn nes ymlaen.' Ac yna cododd ofn mawr arnom ein bod yn mynd i gael y cyhoeddiad ac yna byddai Carl yn sydyn yn dechrau gwerthu'r Big Issue i bawb.
Un o'r bobl gyntaf i gysylltu â mi ar ôl clywed y newyddion trasig oedd arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf. Mae'n deyrnged iddo cymaint o bobl a oedd yn parchu ac yn edmygu Carl, yn gwybod amdano a'i waith, ac yn gwerthfawrogi'r cyfraniad a wnaeth i'n cymunedau. Felly, yr unig sylw mewn gwirionedd yr wyf i am ei wneud, ar ben popeth sydd wedi ei ddweud, yw bod llawer o gydnabyddiaeth i'r cyfraniad a wnest ti yn ardal Pontypridd a Taf Elái, ac ni fydd yn mynd yn angof.
I'm a relative latecomer to Carl's fan club. I first met Carl as a candidate in 2011, when he came to support my campaign for the redevelopment of a dismal shopping centre that was well past its sell-by date. Carl was a fantastic campaigner. He was also a great problem solver, as others have said. Julie Morgan and I will be forever grateful to Carl for negotiating a solution to the 15-year campaign to save Llanishen reservoir. The reservoir had been drained in a final act of corporate vandalism by Western Power Distribution, who wanted to concrete it over with luxury housing, but it was obvious that the new owners, CELSA Group, had neither the money nor the know-how to reinstate the reservoir. So, Carl stepped up and managed to persuade Dŵr Cymru to take it over, and thanks to Carl the reservoir will be refilled and safeguarded for future generations.
It was my privilege to work very closely with Carl over the last four years on all of the legislation that he will be remembered for. As the First Minister has already said, it is the path-breaking wellbeing of future generations Act for which Carl will be remembered most. I do recall that when he was first appointed as the Minister for Natural Resources it's fair to say he was not an enthusiast, because he wondered whether it would have any impact beyond a piece of window dressing and Carl wasn't interested in laws that sit on the shelf gathering dust. He wanted everything he did to make a difference. However, once the Cabinet had persuaded him that they were serious about this groundbreaking Bill, he entered into it with all the gusto and enthusiasm that he'd previously applied to the cause of domestic violence. What he created was a Bill that was backed up by public support and that everyone could understand. Indeed, the programme for government talks about the future generations Act being enshrined in law, our commitment to develop policy and making decisions that will maximise our impact on the long-term good of our country, and Carl should always be remembered for that. He was indeed a brilliant Minister to work with, because he listened. He deliberated on what backbenchers had to say and if he didn't have the answer immediately to hand, I can hear him saying, 'I'll come back to you on that' and he always did.
Private rented tenants can thank Carl for the registration of landlords, so they know how to get hold of their landlord in an emergency. He'd already set in motion the legislation to abolish letting agency fees, which cause so many private tenants so much financial grief. And, on 24 October, the last time that Carl introduced any ministerial initiatives, Carl announced that there'd been so many quality applications for his innovative housing programme that he'd managed to persuade the Cabinet Secretary for Finance to nearly double the capital funds to deliver low-carbon quality homes fit for the twenty-first century. Carl was a true leader, an exemplary representative of Alyn and Deeside, and an outstanding Minister.
The enduring image I want to treasure of Carl is Carl in a pink feather boa and enormous pink-framed glasses posing with his good friend and neighbouring constituency AM Lesley Griffiths. He deliberately chose the most outrageous props available as he wasn't scared to be laughed at in aid of a good cause, and he wanted you to laugh with him in support of Wear it Pink breast cancer awareness. He created so much laughter in our lives, and touched people who worked in every aspect of the Assembly's work. But our loss is as nothing compared to the pain suffered by his family and his community.
Rydw i'n aelod gymharol ddiweddar o glwb cefnogwyr Carl. Cyfarfûm â Carl am y tro cyntaf fel ymgeisydd yn 2011, pan ddaeth i gefnogi fy ymgyrch i ailddatblygu canolfan siopa ddiflas a oedd wedi mynd a'i phen iddi. Roedd Carl yn ymgyrchydd gwych. Roedd hefyd yn wych wrth ddatrys problemau, fel y mae eraill wedi ei ddweud. Bydd Julie Morgan a minnau yn ddiolchgar am byth i Carl am sicrhau ateb i'r ymgyrch 15 mlynedd i achub cronfa ddŵr Llanisien. Cafodd y gronfa ddŵr ei draenio fel gweithred olaf o fandaliaeth gorfforaethol gan Western Power Distribution, a oedd eisiau ei gorchuddio dan goncrit a thai moethus, ond roedd yn amlwg nad oedd gan y perchnogion newydd, CELSA Group, yr arian na'r wybodaeth i adfer y gronfa ddŵr. Felly, camodd Carl i'r adwy a llwyddodd i berswadio Dŵr Cymru i gymryd yr awenau, a diolch i Carl bydd y gronfa ddŵr yn cael ei hail-lenwi a'i diogelu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Roedd yn fraint cydweithio'n agos iawn â Carl dros y pedair blynedd diwethaf ar yr holl ddeddfwriaeth y bydd yn cael ei gofio amdani. Fel y mae'r Prif Weinidog eisoes wedi ei ddweud, bydd Carl yn cael ei gofio fwyaf am Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, sef deddf sy'n torri tir newydd. Rwy'n cofio, pan gafodd ei benodi’n Weinidog Cyfoeth Naturiol yn gyntaf, mae'n deg dweud nad oedd yn frwdfrydig, oherwydd ei fod yn ansicr a fyddai'r Ddeddf yn cael unrhyw effaith y tu hwnt i edrych yn dda yn unig, ac nid oedd gan Carl unrhyw ddiddordeb mewn deddfau sy'n eistedd ar y silff yn casglu llwch. Roedd eisiau i bopeth a wnâi wneud gwahaniaeth. Fodd bynnag, unwaith i'r Cabinet ei ddarbwyllo eu bod o ddifrif am y Bil arloesol hwn, aeth yn ei flaen â holl awch a brwdfrydedd a ymrwymwyd ganddo'n flaenorol i achos trais domestig. Llwyddodd i greu Bil ag iddo gefnogaeth gyhoeddus, ac un y gallai pawb ei ddeall. Yn wir, mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn am wneud Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn rhan o'r gyfraith, ac am ein hymrwymiad i ddatblygu polisi a gwneud penderfyniadau a fydd yn sicrhau ein bod yn cael yr effaith fwyaf bosibl ar lesiant hirdymor ein gwlad, a dylai Carl bob amser gael ei gofio am hynny. Roedd wir yn Weinidog gwych i gydweithio ag ef, oherwydd ei fod yn gwrando. Byddai'n ystyried yr hyn yr oedd gan Aelodau'r meinciau cefn i'w ddweud ac os nad oedd ganddo ateb yn y pryd a'r lle, gallaf ei glywed yn dweud, 'Dof yn ôl atoch ynglŷn â hynny', a dyna y byddai'n ei wneud bob amser.
Gall tenantiaid sy'n rhentu'n breifat ddiolch i Carl am gofrestru landlordiaid, gan sicrhau bod modd iddynt gael gafael ar eu landlordiaid mewn argyfwng. Roedd eisoes wedi dechrau'r broses ddeddfwriaethol i gael gwared ar ffioedd asiantaethau gosod, sy'n achosi cymaint o drafferthion ariannol i gynifer o denantiaid preifat. Ac ar 24 Hydref, y tro diwethaf iddo gyflwyno unrhyw fentrau gweinidogol, cyhoeddodd Carl ei fod wedi cael cynifer o geisiadau o safon ar gyfer ei raglen dai arloesol roedd wedi llwyddo i berswadio Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid bron i ddyblu'r cronfeydd cyfalaf i ddarparu cartrefi carbon isel o safon sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Roedd Carl yn wir arweinydd, yn gynrychiolydd arbennig dros Alun a Glannau Dyfrdwy ac yn Weinidog rhagorol.
Y ddelwedd o Carl yr ydw i eisiau ei thrysori am byth yw'r ddelwedd ohono mewn bwa pluog pinc a phâr o sbectol binc enfawr, yn sefyll wrth ymyl ei ffrind da, Lesley Griffiths, Aelod Cynulliad yr etholaeth gerllaw. Aeth ati'n fwriadol i ddewis y propiau mwyaf hurt posibl gan nad oedd ofn arno fod yn destun chwerthin er lles achos da, ac roedd eisiau i chi chwerthin gydag ef er mwyn cefnogi'r ymgyrch sy’n codi ymwybyddiaeth o ganser y fron, Wear it Pink. Creodd gymaint o chwerthin yn ein bywydau, a chyffwrdd â phobl a oedd yn gweithio ar bob agwedd ar waith y Cynulliad. Ond nid yw ein colled ni yn ddim o gymharu â'r boen a ddioddefir gan ei deulu a'i gymuned.
Thank you all for your warm and sincere contributions reflecting the tremendous affection and respect felt towards Carl Sargeant across this Chamber. There are others of you who'd have liked to speak this afternoon, but I've not been able to call all. I'll make sure that the list of speakers for this afternoon is shared with the family.
Carl's achievements as both Minister and Assembly Member were many, and, as such, his legacy will continue to touch the lives of many people across the nation for years to come. We come to this Assembly from many and varied backgrounds, representing every community in Wales. Sometimes this place can change us. It didn't change Carl Sargeant. He remained true to his community and his background. The Carl I first met in 2003 was the same Carl in this Chamber only two weeks ago. He influenced us, not the other way round, and his constituents and his causes had no finer champion in this place.
I now bring this session to a close. The bell will be rung five minutes before we reconvene. I ask you to leave this Chamber in silence and to do so in fond and lasting memory of our friend, our comrade, ein cyfaill, Carl Sargeant.
Diolch i chi gyd am eich cyfraniadau gwresog a diffuant sy'n adlewyrchu'r hoffter a'r parch aruthrol a deimlir tuag at Carl Sargeant ar draws y Siambr hon. Mae eraill ohonoch a fyddai wedi hoffi siarad y prynhawn yma, ond nid wyf wedi gallu galw ar bob un. Byddaf yn sicrhau bod y rhestr o siaradwyr y prynhawn yma yn cael ei rhannu â'r teulu.
Mae cyflawniadau Carl fel Gweinidog ac fel Aelod Cynulliad yn niferus, ac, fel y cyfryw, bydd ei etifeddiaeth yn parhau i ddylanwadu ar fywydau llawer o bobl ledled y wlad am flynyddoedd i ddod. Rydym yn dod i'r Cynulliad hwn o gefndiroedd niferus ac amrywiol, sy'n cynrychioli pob cymuned yng Nghymru. Gall y lle hwn ein newid ni weithiau. Ni wnaeth newid Carl Sargeant. Parhaodd yn driw i'w gymuned a'i gefndir. Yr un oedd y Carl y gwnes i gyfarfod ag ef gyntaf yn 2003 â'r Carl a oedd yn y Siambr hon bythefnos yn ôl. Fe ddylanwadodd arnom ni, nid i'r gwrthwyneb, ac nid oedd hyrwyddwr gwell nag ef i'w etholwyr a'i achosion yn y lle hwn.
Rwyf nawr yn dirwyn y sesiwn hon i ben. Bydd y gloch yn canu bum munud cyn i ni ailgynnull. Gofynnaf ichi adael y Siambr hon yn dawel a gwneud hynny er cof cynnes a pharhaol am ein ffrind, ein cymrawd, ein cyfaill, Carl Sargeant.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:47.
Ailymgynullodd y Cynulliad am 14:00, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 13:47.
The Assembly reconvened at 14:00, with the Presiding Officer in the Chair.
Rwy'n galw'r Cynulliad i drefn. Yr eitem ar ein hagenda yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Y cwestiwn cyntaf, Janet Finch-Saunders.
I call the Assembly to order. The item on our agenda is questions to the First Minister. The first question, Janet Finch-Saunders.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am flaenoriaethau caffael cyhoeddus Llywodraeth Cymru? OAQ51299
1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's public procurement priorities? OAQ51299
Procurement policy is focused on meeting the challenge of austerity whilst maximising opportunity for Welsh business and creating sustainable jobs as we exit the EU.
Mae polisi caffael yn canolbwyntio ar ymateb i her cyni cyllidol gan sicrhau cymaint o gyfleoedd â phosibl i fusnesau Cymru a chreu swyddi cynaliadwy wrth i ni adael yr UE.
Thank you. First Minister, as you are aware, the number of people waiting more than a year for surgery in Wales has increased this year by 400 per cent. Now, in order to get those lists down, health boards are forced to procure some services and health treatments outside Wales. In my own health board, I am aware of several referrals to the Priory clinic for those wishing to access vital mental health services and treatments. To reduce the waiting lists for operations that cannot be performed in good time in Wales, our NHS is now spending £255 million procuring that treatment for people outside of Wales in one year, and the total number of patients is 46,000 patients.
First Minister, we've had devolution now for 20 years and still we're having to procure much-needed health services outside of Wales. What steps will you be taking to ensure that our patients receive the treatment they require in good time and, most importantly, in their own locality and more available than it is currently?
Diolch. Prif Weinidog, fel y gwyddoch, mae nifer y bobl sy'n aros mwy na blwyddyn am lawdriniaeth yng Nghymru wedi cynyddu 400 y cant eleni. Nawr, er mwyn lleihau'r rhestrau hynny, mae byrddau iechyd yn cael eu gorfodi i gaffael rhai gwasanaethau a thriniaethau iechyd y tu allan i Gymru. Yn fy Mwrdd Iechyd fy hun, rwy'n ymwybodol o sawl atgyfeiriad i glinig y Priory ar gyfer y rheini sydd eisiau defnyddio gwasanaethau a thriniaethau iechyd meddwl hanfodol. Er mwyn lleihau'r rhestrau aros ar gyfer llawdriniaethau na ellir eu cyflawni yn brydlon yng Nghymru, mae ein GIG bellach yn gwario £255 miliwn ar gaffael y driniaeth honno ar gyfer pobl y tu allan i Gymru mewn un flwyddyn, a 46,000 o gleifion yw cyfanswm y cleifion.
Prif Weinidog, mae datganoli gennym ers 20 mlynedd erbyn hyn, ac eto rydym ni'n dal i orfod caffael gwasanaethau iechyd y mae wir eu hangen y tu allan i Gymru. Pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd i sicrhau bod ein cleifion yn derbyn y driniaeth sydd ei hangen arnynt mewn da bryd ac, yn bwysicaf oll, yn eu hardaloedd eu hunain ac ar gael yn fwy nag y mae ar hyn o bryd?
I do know that her party has expressed very strong views—views that I agree with—that people should not be prevented from accessing treatment across the border. I think it's important that, where treatment is available, people should have access to it. We should not seek to create a situation where we try to make available all treatment in Wales. There will be some specialist treatment that will have to be accessed from bigger cities. Where we can provide treatment, we will. One example of that is the sub-regional neonatal intensive care centre, where the original recommendation was to move the service out of Wales. I commissioned a review and, as a result of that review, it was possible then to move ahead with the SuRNICC. So, where we can, we will. But, we shouldn't be afraid of procuring services outside of Wales if that's what patients need.
Gwn fod ei phlaid hi wedi mynegi safbwyntiau cryf iawn—safbwyntiau yr wyf i'n cytuno â nhw—na ddylid atal pobl rhag cael triniaeth dros y ffin. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, pan fo'r driniaeth ar gael, y dylai bobl allu gwneud defnydd ohoni. Ni ddylem geisio creu sefyllfa lle'r ydym ni'n ceisio sicrhau bod pob triniaeth ar gael yng Nghymru. Bydd rhywfaint o driniaeth arbenigol y bydd rhaid cael gafael arni o ddinasoedd mwy. Pan allwn ni ddarparu triniaeth, byddwn yn gwneud hynny. Un enghraifft o hynny yw'r ganolfan gofal dwys newyddenedigol isranbarthol, pan mai'r argymhelliad gwreiddiol oedd symud y gwasanaeth allan o Gymru. Comisiynais adolygiad ac, o ganlyniad i'r adolygiad hwnnw, roedd yn bosibl symud ymlaen wedyn gyda'r SuRNICC. Felly, pan allwn ni, byddwn yn ei wneud. Ond, ni ddylem ni ofni caffael gwasanaethau y tu allan i Gymru os mai dyna sydd ei angen ar gleifion.
First Minister, how does the Welsh Government plan to use procurement levers in the context of the Valleys taskforce delivery plan to create jobs and boost prosperity in the northern Valleys?
Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu defnyddio ysgogwyr caffael yng nghyd-destun cynllun cyflawni tasglu'r Cymoedd i greu swyddi a hybu ffyniant yn y Cymoedd gogleddol?
The Valleys taskforce action plan commits us to using public procurement innovatively, so that we can exploit the job creation potential from the major infrastructure investments that we have in Wales. For example, programmes like the south Wales metro, major road schemes like the M4, and the ongoing work to dual the A465 will embed a community-benefit approach to ensure that outcomes are closely monitored so that communities get the maximum benefit from the schemes that are moving forward in their areas.
Mae cynllun gweithredu tasglu'r Cymoedd yn ein hymrwymo i ddefnyddio caffael cyhoeddus yn arloesol, fel y gallwn fanteisio ar y potensial creu swyddi o'r buddsoddiadau seilwaith mawr sydd gennym ni yng Nghymru. Er enghraifft, bydd rhaglenni fel metro de Cymru, cynlluniau ffyrdd pwysig fel yr M4, a'r gwaith sy'n parhau i ddeuoli'r A465 yn ymsefydlu dull budd cymunedol i sicrhau bod canlyniadau'n cael eu monitro'n ofalus fel bod cymunedau'n cael y budd mwyaf posibl o'r cynlluniau sy'n cael eu datblygu yn eu hardaloedd.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r effaith y mae rhaglen cyni Llywodraeth y DU wedi'i chael yng Nghymru? OAQ51268
2. What assessment has the First Minister made of the impact that the UK Government's austerity programme has had in Wales? OAQ51268
With over £1 billion less to spend on public services in Wales, clearly there is a great deal of pressure. Of course, we have called on the UK Government to end this period of austerity and that, I hope, is a message that will be heard by the Chancellor of the Exchequer at the end of this month.
Gan fod gennym dros £1 biliwn yn llai i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, mae'n amlwg bod llawer iawn o bwysau. Wrth gwrs, rydym ni wedi galw ar Lywodraeth y DU i roi terfyn ar y cyfnod hwn o gyni cyllidol ac mae hwnnw, rwy'n gobeithio, yn neges a fydd yn cael ei glywed gan Ganghellor y Trysorlys ddiwedd y mis hwn.
Diolch, First Minister. The UK Tory Government's Chancellor, Philip Hammond, will deliver his budget on 22 November in the House of Commons chamber. Recently, the Welsh and Scottish finance Ministers jointly met with Treasury officials at the finance quadrilateral meeting in London. At that meeting, the Welsh and Scottish finance Ministers delivered a clear and unambiguous call for the UK Tory Government to set out plans to lift the public sector pay cap and reverse the planned further £3.5 billion of unallocated cuts in expenditure in 2019-20. What message does the First Minister have for the Chancellor of the Exchequer in advance of the budget for the need for the Tory Government to abandon its ideological obsession with austerity, considering the Welsh Government has seen its budget cut by 7 per cent in real terms since 2010?
Diolch, Prif Weinidog. Bydd Canghellor Llywodraeth Dorïaidd y DU, Philip Hammond, yn cyflwyno ei gyllideb ar 22 Tachwedd yn siambr Tŷ'r Cyffredin. Yn ddiweddar, cafodd Gweinidogion cyllid Cymru a'r Alban gyfarfod ar y cyd gyda swyddogion y Trysorlys yn y cyfarfod cyllid pedair ochrog yn Llundain. Yn y cyfarfod hwnnw, gwnaeth Weinidogion cyllid Cymru a'r Alban alwad eglur a diamwys i Lywodraeth Dorïaidd y DU gyflwyno cynlluniau i ddiddymu cap cyflogau'r sector cyhoeddus a gwrthdroi'r £3.5 biliwn o doriadau ychwanegol heb eu neilltuo arfaethedig i wariant yn 2019-20. Pa neges sydd gan y Prif Weinidog i'r Canghellor cyn y gyllideb am yr angen i'r Llywodraeth Doraidd gefnu ar ei hobsesiwn ideolegol gyda chyni cyllidol, o ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi gweld gostyngiad o 7 y cant i'w chyllideb mewn termau real ers 2010?
First of all, it's hugely important that the £3.5 billion of unallocated cuts are disposed of, to make sure that we are able to be in a position where we do not bear the extent of those cuts. Secondly, it's hugely important now, I believe, for the economy to have more money pumped into it, to make sure there's more money for investment, to make sure that jobs can be created as a result, and, of course, to enable the Welsh Government and indeed the Scottish Government to be able to invest in the infrastructure that Wales and Scotland need.
Yn gyntaf oll, mae'n hynod o bwysig bod y £3.5 biliwn o doriadau heb eu neilltuo yn cael eu diddymu, i wneud yn siŵr ein bod yn gallu bod mewn sefyllfa lle nad ydym yn wynebu maint y toriadau hynny. Yn ail, mae'n hynod bwysig nawr, rwy'n credu, pwmpio mwy o arian i mewn i'r economi, er mwyn sicrhau bod mwy o arian ar gyfer buddsoddi, i wneud yn siŵr y gellir creu swyddi o ganlyniad, ac, wrth gwrs, i alluogi Llywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban yn wir, i allu buddsoddi yn y seilwaith sydd ei angen ar Gymru a'r Alban.
First Minister, you described your approach to the public finances on 23 April, when you were asked,
'The Shadow Chancellor John McDonnell said £500bn more borrowing is in order to give the economy a bit of a boost—you’d go along with that then would you?'
You answered, 'Yes, I would'. Do you still think borrowing £500 billion—10 times the current UK deficit—would be sensible, and how would it be repaid?
Prif Weinidog, fe wnaethoch ddisgrifio eich agwedd at gyllid cyhoeddus ar 23 Ebrill, pan ofynnwyd i chi,
Dywedodd Canghellor yr Wrthblaid John McDonnell bod angen benthyg £500 biliwn yn ychwanegol er mwyn rhoi ychydig o hwb i'r economi—byddech chi'n cyd-fynd â hynny, fyddech chi?
Cafwyd yr ateb, 'Byddwn, mi fyddwn' gennych. A ydych chi'n dal i gredu y byddai benthyg £500 biliwn—10 gwaith diffyg presennol y DU—yn synhwyrol, a sut y byddai'n cael ei ad-dalu?
I do believe that it's hugely important that, at a time when borrowing has never been, well, not quite as cheap as it was a week or so ago—but borrowing is historically cheap—it is reasonable and responsible for Governments to borrow money in order to pump that money into the economy. He will disagree; he's a monetarist, I'm sure. I'm not; I adhere to Keynesianism and I take the view that now is the time for Government to borrow that money, inject the money into the economy, create the jobs that we need, and then, of course, create the tax receipts that will pay that loan back.
Rwy'n credu ei bod hi'n hynod o bwysig, ar adeg pan nad yw benthyg erioed wedi bod, wel, nid mor rhad ag yr oedd tua wythnos yn ôl—ond mae benthyg yn rhatach nag erioed—mae'n rhesymol ac yn gyfrifol i Lywodraethau fenthyg arian er mwyn pwmpio'r arian hwnnw i mewn i'r economi. Bydd ef yn anghytuno; mae'n arianyddwr, rwy'n siŵr. Dydw i ddim; rwy'n cyd-fynd ag egwyddorion Keynes ac o'r farn mai dyma'r amser i Lywodraeth fenthyg yr arian hwnnw, rhoi'r arian hwnnw i mewn i'r economi, creu'r swyddi sydd eu hangen arnom ni, ac yna, wrth gwrs, creu derbyniadau treth a fydd yn ad-dalu'r benthyciad hwnnw.
If that is the case—and I agree with you, First Minister, because of the historic low interest rates that we're still facing, notwithstanding the recent decision to have a slight increase—why aren't we borrowing at the full amount available to us? I mean, we are not actually even drawing down over the next three financial years the full £425 million that we could borrow. We're £50 million short of that, and we could be doing more through the mutual investment model as well. Why aren't we using the borrowing powers that we have to the full effect?
Os yw hynny'n wir—ac rwy'n cytuno â chi, Prif Weinidog, oherwydd y cyfraddau llog is nag erioed yr ydym ni'n dal i'w hwynebu, er y penderfyniad diweddar i gael cynnydd bach—pam nad ydym ni'n benthyg y swm llawn sydd ar gael i ni? Hynny yw, nid ydym ni hyd yn oed yn manteisio dros y tair blynedd ariannol nesaf ar y £425 miliwn llawn y gallem ni ei fenthyg. Rydym ni £50 miliwn yn brin o hynny, a gallem ni fod yn gwneud mwy drwy'r model buddsoddi cydfuddiannol hefyd. Pam nad ydym ni'n defnyddio'r pwerau benthyg sydd gennym ni i gael y fantais fwyaf?
Well, the answer to that is that we are. We have to balance, of course, the power we have to borrow money against the need to pay that money back and the pressures that will be on the revenue budget in years to come. We're moving ahead with the mutual investment model, as the Member has said, and we will explore all models of prudent financial borrowing in order to deliver for the people of Wales.
Wel, yr ateb i hynny yw ein bod ni. Mae'n rhaid i ni gydbwyso, wrth gwrs, y pŵer sydd gennym ni i fenthyg arian yn erbyn yr angen i ad-dalu'r arian hwnnw a'r pwysau a fydd ar y gyllideb refeniw yn y blynyddoedd i ddod. Rydym ni'n symud ymlaen â'r model buddsoddi cydfuddiannol, fel y mae'r Aelod wedi dweud, a byddwn yn edrych ar bob model benthyg ariannol darbodus er mwyn cyflawni dros bobl Cymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, recently, we've had allegations put by a former cabinet Minister and by a senior special adviser that, in the last Assembly Government that you were First Minister to, there was bullying, mind games, favouritism, deliberate personal undermining, and that that culture was allowed to flourish unchecked. Also, the special adviser cited the behaviour as being 'pure poison'. Could I ask you to comment on those allegations, First Minister, as, if they are correct, then that is no way to run a Government, is it?
Diolch i chi, Llywydd. Prif Weinidog, yn ddiweddar, rydym ni wedi clywed honiadau gan gyn-Weinidog cabinet a chan uwch-gynghorydd arbennig bod, yn y Llywodraeth Cynulliad diwethaf yr oeddech chi'n Brif Weinidog arni, bwlio, gemau meddwl, ffafriaeth, tanseilio personol bwriadol, ac y caniatawyd i'r diwylliant hwnnw ffynnu heb gael ei atal. Hefyd, dywedodd y cynghorydd arbennig bod yr ymddygiad yn 'wenwyn pur'. A gaf i ofyn i chi wneud sylwadau ar yr honiadau hynny, Prif Weinidog, oherwydd, os ydyn nhw'n wir, yna nid dyna'r ffordd i redeg Llywodraeth, nage?
Well, first of all, can I say that I've heard the allegations of bullying by Leighton Andrews? I've listened to what he has to say. I heard what Steve Jones had to say, and what I will say is this: if people wish to come forward to me and explain things to me about their experience, then I'm more than willing for that to happen and they can contact me either through my office or through the Permanent Secretary.
Wel, yn gyntaf oll, a gaf i ddweud fy mod i wedi clywed yr honiadau o fwlio gan Leighton Andrews? Rwyf wedi gwrando ar yr hyn sydd ganddo i'w ddweud. Clywais yr hyn yr oedd gan Steve Jones i'w ddweud, a dywedaf hyn: os yw pobl yn dymuno dod ataf i ac esbonio pethau i mi am eu profiad, yna rwy'n fwy na pharod i hynny ddigwydd a gallant gysylltu â mi naill ai drwy fy swyddfa neu drwy'r Ysgrifennydd Parhaol.
First Minister, the allegations are levelled very much at your office, and the allegations, or the people making the allegations, state quite clearly that they raised these allegations with you on numerous occasions and just gave up. They just gave up; they believed that they weren't being taken seriously and these issues were not being addressed. Indeed, in an Assembly written question to my colleague Darren Millar, who asked a question back in October/November 2014, you actually responded to him by saying that no allegations had been made. How can people have confidence that if they do choose to raise these serious concerns with you that they will be taken seriously? And in the absence of them having that confidence, would you commit to referring these allegations for investigation by an independent third party so that we can fully understand whether they are serious allegations that stack up, with action required, or that they have no substance and can be discarded?
Prif Weinidog, mae'r honiadau wedi eu cyfeirio'n bendant at eich swyddfa chi, ac mae'r honiadau, neu'r bobl sy'n gwneud yr honiadau, yn datgan yn gwbl eglur eu bod wedi codi'r honiadau hyn gyda chi ar sawl achlysur cyn rhoi'r ffidil yn y to. Fe roesant y ffiidil yn y to ; roedden nhw'n credu nad oeddent yn cael eu cymryd o ddifrif ac nad oedd y materion hyn yn cael sylw. Yn wir, mewn cwestiwn ysgrifenedig yn y Cynulliad i'm cyd-Aelod, Darren Millar, a ofynnodd gwestiwn yn ôl ym mis Hydref/Tachwedd 2014, fe wnaethoch ymateb iddo trwy ddweud nad oedd unrhyw honiadau wedi eu gwneud. Sut gall pobl fod yn ffyddiog y byddant yn cael eu cymryd o ddifrif os byddant yn dewis codi'r pryderon difrifol hyn gyda chi ? Ac os nad yw'r ffydd hwnnw ganddynt, a wnewch chi ymrwymo i atgyfeirio'r honiadau hyn ar gyfer ymchwiliad gan drydydd parti annibynnol fel y gallwn ddeall yn llawn pa un a ydyn nhw'n honiadau difrifol sy'n dal dŵr, gyda chamau gweithredu gofynnol, neu nad oes unrhyw sylwedd iddynt ac y gellir eu rhoi o'r neilltu?
I think it's hugely important that, where people have concerns, they're able to express those concerns through a confidential process. I don't think doing it in the public domain is the way to do these things, and I invite people to come forward with any concerns that they might have and contact my office or contact the Permanent Secretary so that I can make an assessment of what was said to be happening at that time.
Rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig, pan fydd gan bobl bryderon, eu bod nhw'n gallu mynegi'r pryderon hynny trwy broses gyfrinachol. Nid wyf i'n credu mai yn y parth cyhoeddus y dylid gwneud y pethau hyn, ac rwy'n gwahodd pobl i ddod ymlaen gydag unrhyw bryderon y gallai fod ganddynt a chysylltu â'm swyddfa i neu gysylltu â'r Ysgrifennydd Parhaol fel y gallaf wneud asesiad o'r hyn y dywedwyd oedd yn digwydd bryd hynny.
Is it fair to say, though, First Minister, that these allegations were raised with you at the time? Because both individuals—senior individuals within the Government—are categorical in their allegations that they were raised on numerous occasions with you, not just on one-off occasions, but they were raised on numerous occasions with you, and indeed that they were levelled at your office, they were. They weren't levelled at the wider Government structure—they were levelled at the office of the First Minister. So, can you confirm that, unlike the answer you gave Darren Millar back in 2014, these allegations were raised with you and that you did investigate them at that time? And, as I said, if they do stack up, will you commit to referring them to an independent person so that they can be looked into and, actually, these actions addressed?
Mae'n deg dweud, fodd bynnag, Prif Weinidog, y codwyd yr honiadau hyn gyda chi ar y pryd? Oherwydd mae'r ddau unigolyn—unigolion uwch o fewn y Llywodraeth—yn bendant yn eu honiadau eu bod wedi cael eu codi ar sawl achlysur gyda chi, nid dim ond ar achlysuron unigol, ond fe'u codwyd sawl tro gyda chi, ac yn wir eu bod wedi cael eu gwneud yn erbyn eich swyddfa, do. Nid oeddent yn cael eu gwneud yn erbyn strwythur ehangach y Llywodraeth—roedden nhw'n cael eu gwneud yn erbyn Swyddfa'r Prif Weinidog. Felly, a allwch chi gadarnhau, yn wahanol i'r ateb a roesoch i Darren Millar yn ôl yn 2014, y codwyd yr honiadau hyn gyda chi a'ch bod chi wedi ymchwilio iddynt ar y pryd? Ac, fel y dywedais, os oes rhinwedd iddynt, a wnewch chi ymrwymo i'w hatgyfeirio i unigolyn annibynnol fel y gellir ymchwilio iddynt, ac mewn gwirionedd, rhoi sylw i'r gweithredoedd hyn?
What I can say is that any issues that were brought to my attention at that time were dealt with. That's the answer that was given—and that answer is correct—back in 2014. If, however, there are other issues that people want to bring forward, then they are welcome to do so. But he asked me a direct question: were any issues raised with me dealt with? The answer to that is: yes, they were dealt with.
Yr hyn y gallaf ei ddweud yw yr ymdriniwyd ag unrhyw faterion y tynnwyd fy sylw atynt bryd hynny. Dyna'r ateb a roddwyd—ac mae'r ateb hwnnw'n gywir—yn ôl yn 2014. Os, fodd bynnag, oes materion eraill y mae pobl eisiau eu codi, yna mae croeso iddyn nhw wneud hynny. Ond gofynnodd gwestiwn uniongyrchol i mi: a ymdriniwyd ag unrhyw faterion a godwyd gyda mi? Yr ateb i hynny yw: do ymdriniwyd â nhw.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch, Llywydd. I'm sure the First Minister will have seen this morning, on WalesOnline, that Martin Shipton has written a piece about the subject that the leader of the opposition has raised. He said that he was invited to a dinner in late 2014 at a friend's home, where Carl Sargeant and other senior Welsh Labour figures gave him a disturbing insight into an aspect of the Welsh Government he wasn't familiar with. He said that he was shocked to hear from Carl and others of the poisonous atmosphere that existed at the heart of the Welsh Government, and claims of instances of undermining and petty sniping that went on—that you had been told of these problems but hadn't done anything about them. So, does that not fly in the face of what you've just said to the leader of the opposition?
Diolch, Llywydd. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog wedi gweld y bore yma, ar WalesOnline, bod Martin Shipton wedi ysgrifennu darn ar y pwnc y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei godi. Dywedodd ei fod wedi cael ei wahodd i ginio ar ddiwedd 2014 yng nghartref ffrind, lle rhoddodd Carl Sargeant a phobl uwch eraill Llafur Cymru olwg annymunol iddo ar agwedd ar Lywodraeth Cymru nad oedd yn gyfarwydd â hi. Dywedodd ei fod yn synnu clywed gan Carl ac eraill am yr awyrgylch wenwynig a oedd yn bodoli wrth wraidd Llywodraeth Cymru, a'r honiadau am achosion o danseilio a mân feirniadu a oedd yn digwydd—eich bod chi wedi cael eich hysbysu am y problemau hyn ond nad oeddech chi wedi gwneud dim amdanynt. Felly, onid yw hynny'n mynd yn groes i'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud wrth arweinydd yr wrthblaid?
I cannot possibly comment on issues that I have no knowledge of, but if the journalist involved or others want to come forward and share what they've said, unknown to me, with me, I'd be more than happy to listen to them.
Nid yw'n bosibl i mi wneud sylwadau ar faterion nad wyf yn gwybod dim amdanynt, ond os yw'r newyddiadurwr dan sylw neu eraill eisiau dod ymlaen a rhannu'r hyn y maen nhw wedi ei ddweud, heb yn wybod i mi, gyda mi, byddwn yn fwy na pharod i wrando arnynt.
I'm sure the First Minister will agree that, out of the tragedy of the last few days, it's important that we should learn lessons arising out of Carl Sargeant's dismissal and the processes that were involved in that. The First Minister, as a barrister experienced in criminal law and procedure, said that he acted 'by the book'. Now, Carl Sargeant was given no opportunity to answer to him the allegations that have been made, because no details were given. That flies in the face of one of the most fundamental principles of natural justice—to hear the other side of the argument before somebody is disadvantaged. Also, because the sacking was inevitably public, and the fact that allegations, although unstated, had been made of sexual impropriety, the publicity generated thereby was inevitably prejudicial, which again imperils the presumption of innocence. So, if the First Minister acted by the book in this particular instance, does he now think that that book should be thrown away and replaced by another one that is informed by principles of fairness?
Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno, allan o drasiedi y dyddiau diwethaf, ei bod hi'n bwysig y dylem ddysgu gwersi sy'n deillio o ddiswyddiad Carl Sargeant a'r prosesau a oedd ynghlwm â hynny. Dywedodd y Prif Weinidog, fel bargyfreithiwr â phrofiad o gyfraith a gweithdrefn droseddol, ei fod wedi gweithredu yn unol â'r rheolau. Nawr, ni roddwyd unrhyw gyfle i Carl Sargeant ateb iddo fe yr honiadau a wnaed, oherwydd na roddwyd unrhyw fanylion. Mae hynny'n mynd yn groes i un o egwyddorion mwyaf sylfaenol cyfiawnder naturiol—i glywed ochr arall y ddadl cyn bod rhywun yn cael ei roi dan anfantais. Hefyd, gan fod y diswyddiad yn gyhoeddus, yn anochel, a'r ffaith bod cyhuddiadau, er nad oeddent wedi eu datgan, wedi eu gwneud o anweddustra rhywiol, roedd y cyhoeddusrwydd a gynhyrchwyd trwy hynny yn rhagfarnu, yn anochel, sydd unwaith eto yn peryglu'r rhagdybiaeth o ddiniweidrwydd. Felly, os gweithredodd y Prif Weinidog yn unol â'r rheolau yn yr achos penodol hwn, a yw'n credu erbyn hyn y dylid cael gwared ar y rheolau hynny a chael rhai newydd sydd wedi eu llywio gan egwyddorion tegwch?
I think there are two things here: first of all, with the independent inquiry and with the inquest, I think it's hugely important that the whole story is told at once and not bits. So, I'm not able to comment on various things that have been said—I don't think it's right for anybody. I think it's hugely important that the whole story is there for all to see, rather than it come out in bits and pieces—I don't think that would be the right process at all.
Secondly, do I think there are lessons for all parties to learn? There may be. I think it's important that we, as political parties, do that. Politics is a very difficult business, we know that. People can be sacked from cabinets, they can be put into cabinets, without any reason. People can go to an election count and they can find themselves in a job, and then find themselves out of a job, while a cheering crowd applauds the fact that they're not in a job. It is, in that sense, a very brutal business. But one of the things that struck me earlier on today is that perhaps, as parties, we should consider how to take not the edge, not the need for forensic examination, not the debate, not the scrutiny, out of politics, but to see how we can make it less brutal than it is. I think that that's something that, as all parties, we may want to consider in the future.
Credaf fod dau beth yn y fan yma: yn gyntaf oll, gyda'r ymchwiliad annibynnol a'r cwest, rwy'n meddwl ei bod yn hynod bwysig bod y stori gyfan yn cael ei hadrodd ar yr un pryd ac nid mewn rhannau. Felly, nid wyf yn gallu gwneud sylwadau ar amryw o bethau a ddywedwyd—nid wyf yn credu bod hynny'n briodol i neb. Mae'n hynod bwysig bod y stori gyfan yno i bawb ei gweld, yn hytrach na'i bod yn dod allan mewn tameidiau—nid wyf yn credu mai dyna fyddai'r broses gywir o gwbl.
Yn ail, a wyf i'n credu bod gwersi i bob parti eu dysgu? Efallai bod. Credaf ei bod hi'n bwysig ein bod ni, fel pleidiau gwleidyddol, yn gwneud hynny. Mae gwleidyddiaeth yn fusnes anodd iawn, rydym ni'n gwybod hynny. Gall pobl gael eu diswyddo o gabinetau, gellir eu rhoi mewn cabinetau, heb unrhyw reswm. Gall pobl fynd i gyfrif etholiad a gallant ganfod eu hunain mewn swydd, a wedyn canfod eu hunain heb swydd, tra bod torf aflafar yn cymeradwyo'r ffaith nad ydyn nhw mewn swydd. Mae, yn yr ystyr hwnnw, yn fusnes creulon iawn. Ond un o'r pethau a wnaeth fy nharo i yn gynharach heddiw yw efallai y dylem ni, fel pleidiau, ystyried sut i beidio â chymryd nid y min, nid yr angen am archwiliad fforensig, nid y ddadl, nid y craffu, allan o wleidyddiaeth, ond gweld sut y gallwn ni ei wneud yn llai creulon nag ydyw. Credaf fod hynny'n rhywbeth, fel pob plaid, efallai y byddwn ni eisiau ei ystyried yn y dyfodol.
I, of course, have personal experience of being sacked, and I can confirm it's not pleasant, but nobody who is in politics can actually complain with any justice about being sacked, because there's no justice about appointments in the first place. But the point in this particular instance was that the sacking was associated with the allegations that have been made against him.
There is another way in which the First Minister could have dealt with this, because Carl Sargeant, as a Minister of the Crown, was governed by the ministerial code of conduct as well, which says that:
'Ministers of the Crown are expected to behave in a principled way that upholds the highest standards of propriety.'
And Damian Green, the First Secretary of State, has been made the subject of allegations of sexual impropriety, and those are being investigated not by an internal party investigation, but by Sue Gray, who is the director general of the civil service propriety and ethics team. By contrast, the route that the First Minister chose was to send his special adviser to speak to the complainants. The solicitors now acting for Carl Sargeant's family say that to appoint a political activist in these circumstances, with no special expertise in undertaking a preliminary disciplinary investigation, actually prejudices the outcome of this process, and is actually as unfair to those who are making the allegations as to those who are subject to them. Because if there are uncertainties now about the credibility of any evidence that is caused by that, because, as the solicitors for Carl Sargeant's family have said, there's a real possibility that the evidence of witnesses is being manipulated and because numerous conversations with witnesses by the First Minister's office creates uncertainty about that credibility, it really undermines the whole process for everybody that's involved in it. So, would it not be better in future for these things to be examined independently of the political process itself?
Mae gen i, wrth gwrs, brofiad personol o gael fy niswyddo, a gallaf gadarnhau nad yw'n ddymunol, ond ni all neb ym myd gwleidyddiaeth gwyno gydag unrhyw gyfiawnder am gael eu diswyddo, gan nad oes unrhyw gyfiawnder ynghylch penodiadau yn y lle cyntaf. Ond y pwynt yn yr achos penodol hwn oedd bod y diswyddiad yn gysylltiedig â chyhuddiadau a wnaed yn ei erbyn.
Mae ffordd arall y gallai'r Prif Weinidog fod wedi ymdrin â hyn, gan fod Carl Sargeant, fel Gweinidog y Goron, yn cael ei lywodraethu gan y cod ymddygiad gweinidogol hefyd, sy'n dweud bod
disgwyl i Weinidogion y Goron ymddwyn mewn ffordd egwyddorol sy'n cynnal y safonau uchaf o wedduster.
Ac mae Damian Green, y Prif Ysgrifennydd Gwladol, wedi bod yn destun honiadau o ymddygiad rhywiol amhriodol, ac mae'r rheini'n cael eu hymchwilio nid gan ymchwiliad mewnol gan ei blaid, ond gan Sue Gray, sef cyfarwyddwr cyffredinol tîm gwedduster a moeseg y gwasanaeth sifil. Ar y llaw arall, y trywydd a ddewiswyd gan y Prif Weinidog oedd anfon ei gynghorydd arbennig i siarad â'r achwynwyr. Dywed y cyfreithwyr sy'n gweithredu ar ran teulu Carl Sargeant erbyn hyn bod penodi ymgyrchydd gwleidyddol o dan yr amgylchiadau hyn, heb unrhyw arbenigedd penodol o ran cynnal ymchwiliad disgyblu rhagarweiniol, mewn gwirionedd yn rhagfarnu canlyniad y broses hon, ac mor annheg i'r rheini sy'n gwneud y cyhuddiadau ag i'r rheini sy'n destun iddynt. Oherwydd os oes ansicrwydd nawr ynghylch hygrededd unrhyw dystiolaeth a achosir gan hynny, oherwydd, fel y mae cyfreithwyr teulu Carl Sargeant wedi ei ddweud, ceir posibilrwydd gwirioneddol bod tystiolaeth tystion yn cael ei chamddefnyddio ac oherwydd bod sgyrsiau niferus gyda thystion gan Swyddfa'r Prif Weinidog yn creu ansicrwydd ynghylch yr hygrededd hwnnw, mae wir yn tanseilio'r broses gyfan i bawb sy'n gysylltiedig â hi. Felly, oni fyddai'n well yn y dyfodol i'r pethau hyn gael eu harchwilio yn annibynnol ar y broses wleidyddol ei hun?
I think we must be very careful about suggesting—. The words that he has used—. 'A real possibility of manipulation' is a very, very serious suggestion and would need some very strong evidence to back it up. The family have asked for there to be an independent inquiry. I have ensured that steps are now moving ahead for that independent inquiry to move forward. It would not be right for the family if I were to go into the detail of events because it would seem convenient to do so for me—I'm not prepared to do that—rather than allow the inquiry to take its full course and then, of course, for all events to be examined at that time. I realise that there are some who think me evasive as a result of saying that, but I do think it's hugely important that all this is examined. I've said that this is important. I understand that. It's important for the family. But it's important that all this is examined and a full picture presented at the right time. I think the family is owed that.
Rwy'n meddwl bod rhaid i ni fod yn ofalus iawn o ran awgrymu—. Mae'r geiriau y mae wedi eu defnyddio—. 'Posibilrwydd gwirioneddol o gamddefnyddio' yn awgrym difrifol dros ben a byddai angen tystiolaeth gref iawn i'w gefnogi. Mae'r teulu wedi gofyn am ymchwiliad annibynnol. Rwyf i wedi sicrhau bod camau yn cael eu cymryd bellach i'r ymchwiliad annibynnol hwnnw gael ei gynnal. Ni fyddai'n iawn i'r teulu pe bawn i'n trafod manylion y digwyddiadau oherwydd byddai'n ymddangos yn gyfleus i mi wneud hynny—nid wyf yn fodlon gwneud hynny— yn hytrach na chaniatáu i'r ymchwiliad gael ei gynnal yn llawn ac yna, wrth gwrs, i bob digwyddiad gael ei ystyried bryd hynny. Rwy'n sylweddoli bod rhai pobl yn credu fy mod i'n osgoi'r mater o ganlyniad i ddweud hynny, ond rwyf yn meddwl ei bod hi'n hynod bwysig bod hyn i gyd yn cael ei archwilio. Rwyf wedi dweud bod hyn yn bwysig. Rwy'n deall hynny. Mae'n bwysig i'r teulu. Ond mae'n bwysig bod hyn i gyd yn cael ei archwilio a bod darlun llawn yn cael ei gyflwyno ar yr adeg iawn. Rwy'n credu bod y teulu'n haeddu hynny.
Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. First Minister, I've already set out my view over the weekend regarding the difficult situation facing the Welsh Government and, of course, Welsh politics as a whole. Plaid Cymru is not prepared to make premature statements about anyone's political future; the issues have not yet been dealt with and the decisions that were made have not yet been examined. We do believe that questions must be answered and we support and called for the independent inquiry. With the inquest having already begun, can you confirm the timescale for the independent inquiry into the circumstances leading up to Carl Sargeant's death?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwyf i eisoes wedi mynegi fy marn dros y penwythnos ynglŷn â'r sefyllfa anodd sy'n wynebu Llywodraeth Cymru ac, wrth gwrs, gwleidyddiaeth Cymru yn gyffredinol. Nid yw Plaid Cymru yn fodlon gwneud datganiadau cynamserol ynghylch dyfodol gwleidyddol unrhyw un; nid yw'r materion wedi cael eu datrys eto ac nid yw'r penderfyniadau a wnaed wedi eu harchwilio eto. Rydym ni yn credu bod cwestiynau y mae'n rhaid eu hateb ac rydym ni wedi galw am yr ymchwiliad annibynnol ac yn cefnogi hynny. Gyda'r cwest wedi dechrau eisoes, a allwch chi gadarnhau'r amserlen ar gyfer yr ymchwiliad annibynnol i'r amgylchiadau yn arwain at farwolaeth Carl Sargeant?
The first thing to do, of course, is for a QC to be appointed, for the terms of reference to be set, and then, of course, it's entirely a matter for the QC, who will act at an arm's length. That process will need now to proceed as quickly as possible. I did notice one of the comments the coroner made yesterday was that—. He seemed to indicate that the inquiry would influence one of the outcomes of his inquest. We need to clarify exactly what that means, whether he wants the inquiry to conclude before the inquest or not. I think that's something that needs to be clarified, but, from my perspective, I want to make sure that matters now proceed as swiftly as possible.
Y peth cyntaf i'w wneud, wrth gwrs, yw penodi Cwnsler y Frenhines, i'r cylch gorchwyl gael ei bennu, ac yna, wrth gwrs, mae'n fater i'r Cwnsler yn gyfan gwbl, a bydd yn gweithredu ar hyd braich. Bydd angen i'r broses honno fynd rhagddi cyn gynted â phosibl bellach. Sylwais mai un o'r sylwadau a wnaeth y crwner ddoe oedd bod—. Roedd yn ymddangos ei fod yn awgrymu y byddai'r ymchwiliad yn dylanwadu ar un o ganlyniadau ei gwest. Mae angen i ni gael eglurhad beth yn union y mae hynny'n ei olygu, pa un a yw'n dymuno i'r ymchwiliad ddod i ben cyn y cwest ai peidio. Rwy'n credu fod hynny'n rhywbeth y mae angen ei egluro, ond, o'm safbwynt i, rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod materion yn mynd rhagddynt mor gyflym â phosibl nawr.
And I think we can take it, First Minister, that once that information becomes available you'd be prepared to share it with the Assembly as well. Following last week, there are questions over how we can ensure that disclosures are dealt with in a way that's fair to everyone involved. Now, I've found myself asking: how do we as political parties have the resources and the trained personnel to deal with allegations and to operate in a transparent way, or could they be dealt with in a more independent way in the future? An independent and neutral authority might be more trusted, more impartial, more transparent than political parties are able to be.
Now, the office of the Standards Commissioner may not have the resources at present to deal with disclosures of harassment or other misconduct in full. There's also a question about sanctions—what kind of sanctions could be placed on people. Do you believe that the office of the Standards Commissioner could be equipped with better resources, and that they should also look at meaningful sanctions to deal with such disclosures?
Ac rwy'n credu y gallwn ni dybio, Prif Weinidog, cyn gynted ag y bydd yr wybodaeth yn dod ar gael, y byddech chi'n barod i'w rhannu gyda'r Cynulliad hefyd. Ar ôl yr wythnos diwethaf, ceir cwestiynau ynghylch sut y gallwn ni sicrhau yr ymdrinnir â datgeliadau mewn ffordd sy'n deg i bawb dan sylw. Nawr, rwyf wedi canfod fy hun yn gofyn: sut mae gennym ni fel pleidiau gwleidyddol yr adnoddau a'r personél sydd wedi'u hyfforddi i ymdrin â honiadau ac i weithredu mewn ffordd dryloyw, neu a ellid ymdrin â nhw mewn ffordd fwy annibynnol yn y dyfodol? Efallai y byddai mwy o ymddiriedaeth mewn awdurdod niwtral ac annibynnol, a fyddai'n fwy diduedd, yn fwy tryloyw nag y gall pleidiau gwleidyddol fod.
Nawr, efallai na fydd gan swyddfa'r Comisiynydd Safonau yr adnoddau ar hyn o bryd i ymdrin â datgeliadau o aflonyddu neu gamymddwyn arall yn llawn. Ceir cwestiwn hefyd ynghylch cosbau—pa fath o gosbau y gellid eu rhoi ar bobl. A ydych chi'n credu y gellid rhoi adnoddau gwell i swyddfa'r Comisiynydd Safonau, ac y dylai hefyd ystyried cosbau ystyrlon i ymdrin â datgeliadau o'r fath?
I think the leader of Plaid Cymru has raised a hugely important point and that is: how can we create a complaints process that's different—not weaker, but different—a complaints process that supports all parties? We have to be honest: we are a small country and we are all small parties. I think there is great merit in exploring, with the Presiding Officer, how the Standards Commissioner might change roles from the current role. I think that is something that useful discussion could be had on amongst the parties.
Rwy'n credu bod arweinydd Plaid Cymru wedi codi pwynt eithriadol o bwysig, sef: sut gallwn ni greu proses gwynion sy'n wahanol—nid yn wannach, ond yn wahanol—proses gwynion sy'n cefnogi pob parti? Mae'n rhaid i ni fod yn onest: gwlad fach ydym ni a phleidiau bach ydym ni i gyd. Credaf fod rhinwedd mawr mewn ymchwilio, gyda'r Llywydd, sut y gallai'r Comisiynydd Safonau newid swyddogaethau o'r swyddogaeth bresennol. Rwy'n credu fod hynny'n rhywbeth y gellid cael trafodaeth ddefnyddiol yn ei gylch ymhlith y pleidiau.
First Minister, we know that sexual harassment occurs elsewhere in politics and in other industries as well. In fact, we can say that it exists in almost every walk of life. It remains a problem experienced by many people—not exclusively, but mainly, women. And it remains an issue that needs to be tackled. One point we need to consider—all of us, I think—is how we can create the conditions and the culture for those who have experienced sexual harassment to be able to make disclosures safely in the future. Looking beyond the issue of disclosures and anonymity, can you tell us what steps could be taken to ensure that attitudes change, so that harassment can be prevented from taking place in the first place?
Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod aflonyddu rhywiol yn digwydd mewn mannau eraill ym myd gwleidyddiaeth ac mewn diwydiannau eraill hefyd. A dweud y gwir, gallwn ddweud ei fod yn bodoli mewn bron pob agwedd ar fywyd. Mae'n dal i fod yn broblem a ddioddefir gan lawer o bobl—ac, nid yn unig, ond yn bennaf, gan fenywod. Ac mae'n dal i fod yn broblem y mae angen mynd i'r afael â hi. Un pwynt y mae angen i ni ei ystyried—pob un ohonom ni, rwy'n credu—yw sut y gallwn ni greu'r amodau a'r diwylliant i'r rheini sydd wedi dioddef aflonyddu rhywiol allu gwneud datgeliadau yn ddiogel yn y dyfodol. Gan edrych y tu hwnt i'r mater o ddatgeliadau ac anhysbysrwydd, a allwch chi ddweud wrthym pa gamau y gellid eu cymryd i sicrhau bod agweddau'n newid, fel y gellir atal aflonyddu rhag digwydd yn y lle cyntaf?
I think that is a question for all parties, working together, to resolve. We have to create a situation where complainants don't feel they're not able to come forward. We have to create a system—yes, we want to make sure that every system is fair; everybody understands that. From my perspective, I want to make sure that, working together as political parties, we can create the correct atmosphere and also to make sure, of course, that we are able to ensure that the processes—if there are new processes followed in the future, that they apply to all parties equally.
There are many questions, I think, that will be asked. The leader of Plaid Cymru is absolutely right to say that there are bound to be questions. I accept that, and those are questions that people want the answers to, and I accept that as well. I think, as political parties, we just need to see whether there is a way of changing the way that the Assembly deals with these issues and those are conversations we may well need to have over the next few weeks.
Credaf fod hwnnw'n gwestiwn i'r holl bleidiau, yn gweithio gyda'i gilydd, i'w ddatrys. Mae'n rhaid i ni greu sefyllfa lle nad yw achwynwyr yn teimlo nad ydynt yn gallu dod ymlaen. Mae'n rhaid i ni greu system—ydym, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod pob system yn deg; mae pawb yn deall hynny. O'm safbwynt i, rwyf i eisiau gwneud yn siŵr, gan weithio gyda'n gilydd fel pleidiau gwleidyddol, y gallwn ni greu'r awyrgylch iawn a hefyd gwneud yn siŵr, wrth gwrs, ein bod ni'n gallu sicrhau bod y prosesau—os bydd prosesau newydd yn cael eu dilyn yn y dyfodol, eu bod nhw'n berthnasol i bob parti yn gyfartal.
Ceir nifer o gwestiynau, rwy'n credu, a fydd yn cael eu gofyn. Mae arweinydd Plaid Cymru yn llygad ei lle i ddweud ei bod yn sicr y bydd cwestiynau. Rwy'n derbyn hynny, ac mae'r rheini'n gwestiynau y mae pobl eisiau'r atebion iddynt, ac rwy'n derbyn hynny hefyd. Rwy'n credu, fel pleidiau gwleidyddol, bod angen i ni weld a oes ffordd o newid y ffordd y mae'r Cynulliad yn ymdrin â'r materion hyn ac mae'r rheini'n sgyrsiau y mae'n bosibl iawn y bydd angen i ni eu cael dros yr ychydig wythnosau nesaf.
Cwestiwn 3—Jenny Rathbone.
Question 3—Jenny Rathbone.
3. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymdrin â'r cynnydd disgwyliedig mewn tlodi plant yng Nghymru o ganlyniad i'r newidiadau i fudd-daliadau lles? OAQ51298
3. How will the Welsh Government deal with the anticipated spike in child poverty in Wales as a result of changes to welfare benefits? OAQ51298
I'm concerned about the significant projected increase in child poverty in Wales, driven by the UK Government’s planned tax and benefits changes. Our child poverty strategy does set out objectives for tackling child poverty and we're taking action to ensure every child has the best start in life.
Rwy'n bryderus am y cynnydd sylweddol a ragwelir i dlodi plant yng Nghymru, wedi ei ysgogi gan newidiadau arfaethedig Llywodraeth y DU i dreth a budd-daliadau. Mae ein strategaeth tlodi plant yn cyflwyno amcanion ar gyfer mynd i'r afael â thlodi plant ac rydym ni'n cymryd camau i sicrhau bod pob plentyn yn cael y dechrau gorau mewn bywyd.
The Institute for Fiscal Studies has calculated that in Wales we will see a spike of 7 per cent in the rate of increase in child poverty, which obviously is statistically huge. We know that those on working-age benefits are seeing a real cut in the amount of money they get to live off. What do you think can be done to mitigate the policies of the UK Government, which obviously are not of our making, but what can we in Wales do to try and mitigate the appalling impact that this is likely to have on children in this situation?
Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi cyfrifo y byddwn ni'n gweld cynnydd sydyn o 7 y cant i gyfradd y cynnydd mewn tlodi plant yng Nghymru, sy'n amlwg yn ystadegol enfawr. Rydym ni'n gwybod bod y rhai sy'n derbyn budd-daliadau oedran gweithio yn gweld toriad gwirioneddol i faint o arian y maen nhw'n ei gael i fyw arno. Beth ydych chi'n credu y gellir ei wneud i liniaru polisïau Llywodraeth y DU, y mae'n amlwg nad ni sy'n gyfrifol amdanynt, ond beth allwn ni yng Nghymru ei wneud i geisio lliniaru'r effaith drychinebus y mae hyn yn debygol o'i chael ar blant yn y sefyllfa hon?
Let me give my colleague a number of ways in which we are dealing with that issue. Early implementation of the childcare offer is taking place in seven local authorities. That started in September, delivering childcare to 4,725 children. For 2017-18, we've invested over £38 million in the Families First programme, more than £76 million in Flying Start. We have allocated a budget of £400,000 for 2017-18 for Positive Parenting. Communities for Work, for example, has engaged with 11,000 participants, with 3,000 entering into employment. Those are just some examples of what we are doing in order to alleviate child poverty in Wales.
Gadewch i mi roi nifer o ffyrdd yr ydym ni'n ymdrin â'r mater hwnnw i'm cyd-Aelod. Mae gweithrediad cynnar y cynnig gofal plant yn digwydd mewn saith awdurdod lleol. Dechreuodd hynny ym mis Medi, gan ddarparu gofal plant i 4,725 o blant. Ar gyfer 2017-18, rydym ni wedi buddsoddi dros £38 miliwn yn y rhaglen Teuluoedd yn Gyntaf, mwy na £76 miliwn yn Dechrau'n Deg. Rydym ni wedi dyrannu cyllideb o £400,000 ar gyfer 2017-18 ar gyfer Rhianta Cadarnhaol. Mae Cymunedau am Waith, er enghraifft, wedi ymgysylltu ag 11,000 o gyfranogwyr, gyda 3,000 yn mynd i mewn i gyflogaeth. Dim ond rhai enghreifftiau yw'r rhain o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud i liniaru tlodi plant yng Nghymru.
Thank you. We know that the figures show that, in general, children growing up in working households do better in school and adult life. How do you respond to concern expressed since the recent publication of the Office of National Statistics figures for 2016, showing that the number of children living in long-term workless households fell by 92,000 across the UK last year—down in Scotland, Northern Ireland and England, and it's actually down by 0.5 million since 2010—but actually increased in Wales?
Diolch. Rydym ni'n gwybod bod y ffigurau'n dangos, yn gyffredinol, bod plant sy'n cael eu magu ar aelwydydd sy'n gweithio yn gwneud yn well yn yr ysgol ac mewn bywyd fel oedolyn. Sut ydych chi'n ymateb i'r pryder a fynegwyd ers cyhoeddiad diweddar ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer 2016, sy'n dangos bod nifer y plant sy'n byw mewn aelwydydd di-waith tymor hir wedi gostwng gan 92,000 ledled y DU y llynedd—i lawr yn yr Alban, yng Ngogledd Iwerddon ac yn Lloegr, ac mae wedi gostwng 0.5 miliwn ers 2010 mewn gwirionedd—ond wedi cynyddu yng Nghymru?
I think, first of all, if we look at our figures, historically we have seen an increase in the rate of employment in Wales and a decrease in the rate of unemployment, but it's not sufficient simply to look at whether people are in work or not, because we have to look beyond that and understand what people are earning. We used to say that if people found a job then that was a route out of poverty, yet we know that in-work poverty is one of the scourges that we have. We know—we've heard stories of nurses having to use foodbanks. That's why it's so important, I believe, now, for there to be a loosening of the bonds of austerity by the UK Government, for money to be made available for the devolved Governments to make sure that we can look now to improve the incomes of our public sector workers, many of whom, of course, have struggled in terms of their pay rises for some years.
Rwy'n credu, yn gyntaf oll, os edrychwn ni ar ein ffigurau, ein bod ni wedi gweld cynnydd i'r gyfradd gyflogaeth yng Nghymru a gostyngiad i'r gyfradd ddiweithdra yn hanesyddol, ond nid yw'n ddigon dim ond edrych ar ba un a yw pobl mewn gwaith ai peidio, oherwydd mae'n rhaid i ni edrych y tu hwnt i hynny a deall beth mae pobl yn ei ennill. Roeddem ni'n arfer dweud, os oedd pobl yn dod o hyd i swydd yna roedd hwnnw'n llwybr allan o dlodi, ac eto rydym ni'n gwybod bod tlodi mewn gwaith yn un o'r melltithion sydd gennym ni. Rydym ni'n gwybod—rydym ni wedi clywed straeon am nyrsys yn gorfod defnyddio banciau bwyd. Dyna pam mae hi mor bwysig, rwy'n credu, nawr, i Lywodraeth y DU lacio rhwymau cyni cyllidol, i arian gael ei roi ar gael i'r Llywodraethau datganoledig wneud yn siŵr y gallwn ni geisio gwella nawr incymau ein gweithwyr sector cyhoeddus, y mae llawer ohonynt, wrth gwrs, wedi cael trafferthion o ran eu codiadau cyflog ers rhai blynyddoedd.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl ardaloedd menter yng Nghymru yn y dyfodol? OAQ51283
4. Will the First Minister make a statement on the future role of enterprise zones in Wales? OAQ51283
Yes. The enterprise zone programme has a strong track record of delivery with over 10,000 jobs having been supported across the eight zones in Wales, and we do remain committed to supporting the programme, which has served as a catalyst for development and investment.
Gwnaf. Mae gan y rhaglen ardalaoedd menter hanes cryf o gyflawni wrth i fwy na 10,000 o swyddi gael eu cefnogi ar draws yr wyth ardal yng Nghymru, ac rydym ni'n dal i fod wedi ymrwymo i gefnogi'r rhaglen, sydd wedi bod yn gatalydd ar gyfer datblygiad a buddsoddiad.
Thank you for that answer, First Minister. In July, your Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure made a statement on enterprise zones in which he stated that the enterprise zone programme,
'continues to contribute to the Welsh Government’s objectives in our Programme for Government',
and I fully support that. Last month, in a letter to me, he stated that the strategy for the Port Talbot waterfront enterprise zone—and I quote—
'is based around established employment sites in the area which have significant capacity for supporting further business investment.'
He goes on to say that the Welsh Government is
'continuing to build on the world class advanced manufacturing skills in the area to create jobs and employment.'
Now, I fully support that ambition and the direction of economic growth for Port Talbot and want to see it come to fruition, particularly as the long-term future of the steelworks is still unclear without having the detail yet for that ThyssenKrupp/Tata joint venture and with the relining of blast furnace No. 5 not being made quite specific yet. But First Minister, as you know, the enterprise zone in Port Talbot actually includes Baglan industrial park with its associated covenant, which says it's to be used for industrial purposes. Therefore, can I ask you to listen not just to my voice but to the voices of over 8,500 of my constituents and reject approaches by the Ministry of Justice to use that land for a prison and instead stick to the Welsh Government's plans to use all the land within the enterprise zone to support business investment that delivers economic growth and job creation based upon the skills base within Port Talbot? I can tell you a prison will not do that.
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Ym mis Gorffennaf, gwnaeth eich Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi a Seilwaith ddatganiad ar ardaloedd menter pryd y dywedodd fod y rhaglen ardaloedd menter,
'yn parhau i gyfrannu at amcanion Llywodraeth Cymru sydd wedi'u nodi yn ein Rhaglen Lywodraethu',
ac rwy'n cefnogi hynny'n llwyr. Fis diwethaf, mewn llythyr ataf i, dywedodd bod y strategaeth ar gyfer ardal fenter Glannau Port Talbot—a dyfynnaf—
yn seiliedig ar safleoedd cyflogaeth sefydledig yn yr ardal sydd â chapasiti sylweddol i gefnogi buddsoddiad busnes pellach.
Aiff yn ei flaen i ddweud bod Llywodraeth Cymru yn
parhau i adeiladu ar y sgiliau gweithgynhyrchu uwch o'r radd flaenaf yn yr ardal i greu swyddi a chyflogaeth.
Nawr, rwy'n llwyr gefnogi'r uchelgais hwnnw a chyfeiriad y twf economaidd ar gyfer Port Talbot ac eisiau gweld hyn yn dwyn ffrwyth, yn enwedig gan fod dyfodol tymor hir y gwaith dur yn dal yn aneglur heb gael y manylion eto ar y fenter ThyssenKrupp/Tata ar y cyd honno a heb gael manylion penodol y gwaith o ail-leinio ffwrnais chwyth Rhif 5 eto. Ond Prif Weinidog, fel y gwyddoch, mae'r ardal fenter ym Mhort Talbot yn cynnwys parc diwydiannol Baglan gyda'i gyfamod cysylltiedig, sy'n dweud ei fod i'w ddefnyddio at ddibenion diwydiannol. Felly, a gaf i ofyn i chi wrando nid yn unig ar fy llais i ond ar leisiau dros 8,500 o'm hetholwyr a gwrthod cynigion gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder i ddefnyddio'r tir hwnnw ar gyfer carchar ac yn hytrach i gadw at gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddefnyddio'r holl dir yn yr ardal fenter i gefnogi buddsoddiad busnes sy'n darparu twf economaidd ac yn creu swyddi yn seiliedig ar y sail sgiliau ym Mhort Talbot? Gallaf ddweud wrthych na fydd carchar yn gwneud hynny.
My friend the Member for Aberavon has been a staunch advocate for the views—I have seen them—of many in his constituency who oppose the prison. What I can say to him is that, as a Government, we have written a letter to the Ministry of Justice. We have sought urgent clarification in terms of a number of questions that we have asked. I've not yet seen a response, but the response to that letter will inform our further consideration in terms of how the land might be used.
Mae fy ffrind, yr Aelod dros Aberafan wedi bod yn eiriolwr cryf dros safbwyntiau—rwyf wedi eu gweld—llawer o bobl yn ei etholaeth sy'n gwrthwynebu'r carchar. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho yw ein bod ni, fel Llywodraeth, wedi ysgrifennu llythyr at y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Rydym ni wedi gofyn am eglurhad brys o ran nifer o gwestiynau yr ydym ni wedi eu gofyn. Nid wyf wedi gweld ymateb eto, ond bydd yr ymateb i'r llythyr hwnnw yn llywio ein hystyriaeth bellach o ran sut y gellid defnyddio'r tir.
First Minister, since the creation of the Ebbw Vale enterprise zone, £94.6 million has been spent to create, safeguard or assist just 390 jobs. Those are figures published by the Welsh Government. So, that's a cost of around £0.25 million per job. Given that the key plank of enterprise zones is job creation, these figures indicate to me that there's a huge level of investment that has not been good value for money. Can Wales afford another five years of investment on this kind of scale for the kind of return that I've highlighted?
Prif Weinidog, ers creu ardal fenter Glynebwy, gwariwyd £94.6 miliwn i greu, diogelu neu gynorthwyo dim ond 390 o swyddi. Ffigurau a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yw'r rhain. Felly, mae hynny'n gost o tua £0.25 miliwn fesul swydd. O gofio mai creu swyddi yw elfen allweddol ardaloedd menter, mae'r ffigurau hyn yn dangos i mi bod lefel enfawr o fuddsoddiad nad yw wedi bod yn werth da am arian. A all Cymru fforddio pum mlynedd arall o fuddsoddi ar y fath raddfa i gael y math o enillion yr wyf i wedi eu hamlygu?
Well, I have to say to the Member that enterprise zones take time to come to full fruition. A huge amount of investment has gone into the Ebbw Vale area. We see, of course, what has happened on the old steelworks site, we're seeing the dualling of the A465, which will help Ebbw Vale and the surrounding communities, and, of course, he will know that we are investing a substantial sum in developing a technology park in the area. The thing with enterprise zones is that they have to be judged in the long term rather than the short.
Wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod bod ardaloedd menter yn cymryd amser i ddwyn ffrwyth yn llawn. Gwnaed buddsoddiad aruthrol yn ardal Glynebwy. Rydym yn gweld, wrth gwrs, yr hyn sydd wedi digwydd ar safle'r hen waith dur, rydym ni'n gweld gwaith deuoli ar yr A465, a fydd yn helpu Glynebwy a'r cymunedau cyfagos, ac, wrth gwrs, bydd ef yn gwybod ein bod ni'n buddsoddi swm sylweddol mewn datblygu parc technoleg yn y ardal. Y peth gydag ardaloedd menter yw bod yn rhaid eu barnu yn y tymor hir yn hytrach na'r tymor byr.
Turning back to the Port Talbot waterfront enterprise zone, plainly, as David Rees has outlined, local people do not want a superprison on that site and, as the landowner, the Welsh Government can prevent it. So, the question people are asking is: 'What are you doing to stop the sale of this land to the Ministry of Justice?'
I ddychwelyd at ardal fenter Glannau Port Talbot, yn amlwg, fel y mae David Rees wedi ei amlinellu, nid yw pobl leol eisiau carchar mawr ar y safle hwnnw ac, fel y tirfeddiannwr, gall Llywodraeth Cymru ei atal. Felly, y cwestiwn y mae pobl yn ei ofyn yw: 'Beth ydych chi'n ei wneud i atal gwerthu'r tir hwn i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder?'
Well, I refer back to the answer I gave to the Member for Aberavon, and that is that we have written to the MoJ with a number of questions. I've not seen that response. The response to those questions will form a part of our future consideration. They revolve around what the plans are for the site in terms of the type of prison. They revolve around what the future then is for Swansea and Cardiff prisons. We've asked those questions, we are not in a position to proceed further with this until we get answers to those questions, and those answers must be satisfactory.
Wel, cyfeiriaf yn ôl at yr ateb a roddais i'r Aelod dros Aberafan, sef ein bod ni wedi ysgrifennu at y Weinyddiaeth Gyfiawnder gyda nifer o gwestiynau. Nid wyf wedi gweld yr ymateb hwnnw. Bydd yr ymateb i'r cwestiynau hynny yn rhan o'n hystyriaeth yn y dyfodol. Maen nhw'n seiliedig ar beth yw'r cynlluniau ar gyfer y safle o ran y math o garchar. Maen nhw'n seiliedig ar beth yw'r dyfodol wedyn i garchardai Abertawe a Chaerdydd. Rydym ni wedi gofyn y cwestiynau hynny, nid ydym mewn sefyllfa i fwrw ymlaen ymhellach â hyn tan y byddwn ni wedi cael atebion i'r cwestiynau hynny, ac mae'n rhaid i'r atebion hynny fod yn foddhaol.
First Minister, enterprise zones should be a fantastic way of regenerating some of Wales's most deprived regions, but the reality is somewhat different. Some of the zones are working well, attracting private investment and rejuvenating their local economy. Others are simply operating because of Government funding, and support a handful of jobs. First Minister, if the enterprise zones were truly successful, there wouldn't be the land available to build a prison in one of the zones. What does your Government plan to do differently to ensure that all enterprise zones attract private sector and infrastructure investment into their respective regions and create new jobs for local people?
Prif Weinidog, dylai ardaloedd menter fod yn ffordd wych o adfywio rhai o ranbarthau mwyaf difreintiedig Cymru, ond mae'r realiti braidd yn wahanol. Mae rhai o'r ardaloedd yn gweithio'n dda, gan ddenu buddsoddiad preifat ac adfywio eu heconomi leol. Mae eraill yn gweithredu oherwydd cyllid y Llywodraeth yn unig, ac yn cynnal llond llaw o swyddi. Prif Weinidog, pe byddai'r ardaloedd menter yn wirioneddol lwyddiannus, ni fyddai tir ar gael i adeiladu carchar yn unrhyw un o'r ardaloedd. Beth mae eich Llywodraeth yn bwriadu ei wneud yn wahanol i sicrhau bod yr holl ardaloedd menter yn denu buddsoddiad sector preifat a seilwaith i'w rhanbarthau perthnasol ac yn creu swyddi newydd i bobl leol?
Well, they do, but, of course, some will grow more quickly than others. There will be some parts of Wales that, because of their location and their geography, will find it easier than other enterprise zones. But that's what an enterprise zone is designed to do—to overcome some of those difficulties. As I said earlier on, we must judge enterprise zones on what they deliver in the longer term, because, of course, much investment is put into infrastructure, investment is often put in for training and it's through the development of that investment that we then see jobs being created in the longer term.
Wel, maen nhw'n gwneud hynny, ond, wrth gwrs, bydd rhai'n tyfu'n gyflymach nag eraill. Bydd rhai rhannau o Gymru sydd, oherwydd eu lleoliad a'u daearyddiaeth, yn ei chael yn haws nag ardaloedd menter eraill. Ond dyna'r hyn y mae ardal fenter wedi ei chynllunio i'w wneud—goresgyn rhai o'r anawsterau hynny. Fel y dywedais yn gynharach, mae'n rhaid i ni farnu ardaloedd menter ar yr hyn y maen nhw'n ei gyflawni yn y tymor hwy, oherwydd, wrth gwrs, gwneir llawer o fuddsoddiad mewn seilwaith, gwneir buddsoddiad mewn hyfforddiant yn aml a thrwy ddatblygu'r buddsoddiad hwnnw yr ydym ni'n gweld swyddi'n cael eu creu yn y tymor hwy wedyn.
Cwestiwn 5 [OAQ51260]—tynnwyd hwn yn ôl.
Cwestiwn 6, felly—Gareth Bennett.
Question 5 [OAQ51260] was withdrawn.
Question 6—Gareth Bennett.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i liniaru tagfeydd cynyddol ar draffyrdd a chefnffyrdd yng Nghanol De Cymru? OAQ51297
6. What steps is the Welsh Government taking to alleviate the increasing congestion on motorways and trunk roads in South Wales Central? OAQ51297
Well, if we follow the advice of his former party leader, it's reducing immigration that's the key to doing this. But tackling congestion is a priority focus of the Wales transport strategy and the national transport finance plan. We'll continue to work with Transport for Wales to advance our vision for delivering a transformational integrated transport system in Wales, providing high-quality, safe, affordable and sustainable transport for all.
Wel, os byddwn ni'n dilyn cyngor cyn-arweinydd ei blaid, lleihau mewnfudo sy'n allweddol i wneud hyn. Ond mae mynd i'r afael â thagfeydd yn bwyslais o flaenoriaeth yn strategaeth drafnidiaeth Cymru a'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol. Byddwn yn parhau i weithio gyda Thrafnidiaeth Cymru i hyrwyddo ein gweledigaeth ar gyfer darparu system drafnidiaeth integredig drawsnewidiol yng Nghymru, gan ddarparu trafnidiaeth o ansawdd uchel, diogel, fforddiadwy a chynaliadwy i bawb.
Thanks for the latter part of the answer. I agree that integrated transport is crucial.
One aspect I wanted to touch on was lack of roadside information. Many motorists have observed that on major roads in England there is often better information available on digital road signs than here in Wales, for instance estimated travel times to particular junctions, which can warn motorists of imminent congestion. Would you agree that more digital information could be made available and can the Welsh Government help to provide this?
Diolch am ran olaf yr ateb. Rwy'n cytuno bod trafnidiaeth integredig yn hollbwysig.
Un agwedd yr oeddwn i eisiau sôn amdani oedd diffyg gwybodaeth ar ymyl y ffordd. Mae llawer o fodurwyr wedi nodi bod gwell gwybodaeth ar gael yn aml ar ffyrdd mawr yn Lloegr ar arwyddion ffyrdd digidol nag yma yng Nghymru, er enghraifft amcangyfrif o amser teithio i gyffyrdd penodol, a all rybuddio gyrwyr am dagfeydd sydd o'u blaenau. A fyddech chi'n cytuno y gellid rhoi mwy o wybodaeth ddigidol ar gael ac a all Llywodraeth Cymru helpu i ddarparu hyn?
I'm aware of the signs that are seen in England, but I have to say they're not accurate, often. I've timed myself when I've seen those signs and they're—well, how can they be? Because they can't provide for what's ahead in the traffic, what might happen. Any number of things can interfere with the flow of traffic. That said, of course, we'll continue to keep under review what further information might be made available for drivers in order for their journeys to be made easier.
Rwy'n ymwybodol o'r arwyddion a welir yn Lloegr, ond mae'n rhaid i mi ddweud nad ydyn nhw'n gywir, yn aml. Rwyf i wedi amseru fy hun ar ôl gweld yr arwyddion hynny ac maen nhw—wel, sut gallan nhw fod? Oherwydd ni allan nhw ddarparu ar gyfer yr hyn sydd o'n blaenau yn y traffig, yr hyn a allai ddigwydd. Gall unrhyw nifer o bethau ymyrryd â llif traffig. Wedi dweud hynny, wrth gwrs, byddwn yn parhau i adolygu pa wybodaeth arall y gellid ei rhoi ar gael i yrwyr er mwyn gwneud eu teithiau'n haws.
First Minister, flexible working patterns could provide one key to alleviating pressure on our motorways and trunk roads at key times. What work has the Welsh Government done to speak to big employers about the benefits of flexible working?
Prif Weinidog, gallai patrymau gweithio hyblyg fod yn un ffordd allweddol o leddfu'r pwysau ar ein traffyrdd a'n cefnffyrdd ar adegau allweddol. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i siarad â chyflogwyr mawr am fanteision gweithio hyblyg?
This is something, of course, we want to ensure is very much part of working in the future. In terms of flexible working, I can say that we have funded travel plan co-ordinators who have worked with employers across Wales to encourage sustainable travel. The travel plan co-ordinators worked with organisations from a range of sectors, including local government, health, education, anchor companies and regionally important companies across Wales. They provided advice and support on the measures that could be adopted by business to reduce car journeys and promote sustainable travel through the implementation of travel plans. As part of those measures, advice was given as to how to promote active travel, car sharing, video-conferencing, homeworking and, of course, flexible working.
Mae hyn yn rhywbeth, wrth gwrs, yr ydym ni eisiau sicrhau ei fod yn rhan bwysig o weithio yn y dyfodol. O ran gweithio hyblyg, gallaf ddweud ein bod ni wedi ariannu cydgysylltwyr cynllun teithio sydd wedi gweithio gyda chyflogwyr ledled Cymru i annog teithio cynaliadwy. Gweithiodd y cydgysylltwyr cynllun teithio gyda sefydliadau o amrywiaeth o sectorau, gan gynnwys Llywodraeth Leol, iechyd, addysg, cwmnïau angori a chwmnïau o bwys rhanbarthol ledled Cymru. Darparwyd cyngor a chymorth ganddynt ar y mesurau y gallai busnesau eu mabwysiadu i leihau teithiau mewn car a hyrwyddo teithio cynaliadwy trwy weithredu cynlluniau teithio. Yn rhan o'r mesurau hynny, rhoddwyd cyngor ynghylch sut i hyrwyddo teithio llesol, rhannu ceir, fideo-gynadledda, gweithio gartref ac, wrth gwrs, gweithio hyblyg.
First Minister, I very much welcome the Welsh Government and Rhondda Cynon Taf council investment along areas such as the A4119. But no matter how much we invest in the roads there, they are becoming a congested noose around the Taff-Ely and the Rhondda area in terms of traffic. The only real solution has got to be the extension of the metro, as has been outlined, in respect of Beddau through to Llantrisant. I wonder, First Minister, if you can confirm that those plans still feature as part of the Government's metro plans in order to resolve that, particularly bearing in mind the extent of housing development in those areas.
Prif Weinidog, rwy'n croesawu'n fawr buddsoddiad Llywodraeth Cymru a chyngor Rhondda Cynon Taf ar hyd ardaloedd fel yr A4119. Ond ni waeth faint yr ydym ni'n ei fuddsoddi yn y ffyrdd yn y fan honno, maen nhw'n dal i ddod yn rhaff tagfeydd o amgylch ardal Taf-Elái a'r Rhondda o ran traffig. Mae'n rhaid mai'r unig wir ateb yw ymestyn y metro, fel yr amlinellwyd, o ran Beddau hyd at Lantrisant. Tybed, Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau bod y cynlluniau hynny yn dal yn rhan o gynlluniau metro'r Llywodraeth er mwyn datrys hynny, yn enwedig o gofio maint y datblygiadau tai yn yr ardaloedd hynny.
Yes, because the metro is designed to be expandable. Of course, the initial phase of the metro will look at what is already in place and the infrastructure that's already in place. I know there's a railway line. I don't know if it's entirely intact, actually, between the main line and with Beddau—I know the level crossing is still there. Indeed, yes, it's one of the issues that we will look at as the metro expands: how can we look at bringing services to areas where, previously, there was no equivalent service? What kind of service is appropriate for communities as they grow? How can we create the sort of sustainable travel we want to see through putting in place good-value and frequent alternatives? And of course, as far as his constituents are concerned in Beddau, looking at that in the longer term will be an important part of those plans.
Gallaf, oherwydd mae'r metro wedi ei gynllunio fel bod modd ei ymestyn. Wrth gwrs, bydd cam cychwynnol y metro yn ystyried yr hyn sydd eisoes ar gael a'r seilwaith sydd eisoes ar waith. Gwn fod rheilffordd ar gael. Nid wyf yn gwybod a yw'n gwbl gyflawn, a dweud y gwir, rhwng y brif reilffordd a chyda Beddau—gwn fod y groesfan yn dal yno. Yn wir, ydy, mae'n un o'r materion y byddwn ni'n eu hystyried wrth i'r metro ehangu: sut gallwn ni edrych ar ddod â gwasanaethau i ardaloedd lle nad oedd gwasanaeth cyfatebol yn y gorffennol? Pa fath o wasanaeth sy'n briodol ar gyfer cymunedau wrth iddyn nhw dyfu? Sut gallwn ni greu'r math o deithio cynaliadwy yr ydym ni eisiau ei weld trwy gynnig dewisiadau eraill sy'n cynnig gwerth am arian ac sy'n aml? Ac wrth gwrs, cyn belled ag y mae ei etholwyr yn y cwestiwn yn Beddau, bydd ystyried hynny yn y tymor hwy yn rhan bwysig o'r cynlluniau hynny.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ51296] yn ôl. Felly cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
Question 7 [OAQ51296] is withdrawn. Question 8, Llyr Gruffydd.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau i ddenu a chadw meddygon teulu yng Ngogledd Cymru? OAQ51264
8. Will the First Minister make a statement on plans to attract and retain GPs in North Wales? OAQ51264
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynyddu nifer y meddygon sy'n gweithio mewn meddygfeydd teulu ym mhob rhan o Gymru, gan gynnwys y gogledd.
The Welsh Government is committed to increasing the number of doctors working in general practice in all areas of Wales, including north Wales.
Rŷm ni'n gwybod, wrth gwrs, am y sefyllfa fel y mae hi. Mae hi wedi cael ei chodi'n gyson yn y Siambr hon gyda chi. Rydw i'n gwybod am hyd at saith practis yn ardal Wrecsam yn unig sydd o dan fygythiad o gau, ac mae yna nifer o rai eraill, wrth gwrs, mewn rhannau eraill o'r rhanbarth.
Nawr, un o'r trafferthion ymarferol sydd yn peri tramgwydd yw'r sefyllfa o safbwynt cost yswiriant indemnity i feddygon; mae yna gost o dros £10,000 o bosib. Nawr, yn amlwg, ni fyddwn i'n disgwyl iddyn nhw fod yn ddoctoriaid heb gael hynny, ond mae hi yn gallu bod yn broblem ymarferol iawn, er enghraifft drwy drio denu doctoriaid sydd wedi ymddeol yn ôl, efallai, i helpu mewn rhai ardaloedd penodol. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain wedi codi hyn yn gyson ac rŷm ni fel Aelodau Cynulliad, rydw i'n gwybod, wedi cael negeseuon clir i'r perwyl yna. A gaf i ofyn, felly, beth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud i drio mynd i'r afael â'r pwynt ymarferol penodol yna?
We know that the situation as it currently exists has been raised consistently with you in this Chamber, and I know of up to seven practices in the Wrexham area alone that are at threat of closure, and many others in other parts of the region are in the same position.
Now, one of the practical difficulties causing problems is the situation in terms of the cost of indemnity insurance for doctors—there’s a cost of over £10,000, possibly. Now, clearly, I wouldn’t expect them not to have that cover, but it can be a very practical problem, for example, in trying to attract retired doctors back to assist in certain areas. The British Medical Association has raised this regularly and we as Assembly Members, I know, have received clear messages to that end. Can I ask you, therefore, what the Government intends to do to try and tackle that practical problem?
Mae hwn yn bwynt sy'n hollbwysig. Fe fyddwn i'n meddwl bod yna gynydd wedi bod dros y blynyddoedd ynglŷn â chostau yswiriant. Felly, a gaf i ysgrifennu at yr Aelod er mwyn rhoi iddo fe y manylion y gallaf i eu rhoi iddo fe ynglŷn â thrafodaethau ynglŷn â hyn gyda Chymdeithas Feddygol Prydain?
This is a very important point. I would imagine that there has been an increase in the cost of indemnity insurance. Therefore, may I write to the Member to give him the details that I can give to him as regards discussions with the BMA on this?
Many of my own constituents have faced receiving letters through the post regarding their own local surgeries, particularly in the Colwyn Bay area, being vulnerable to changes. Indeed, some of the GPs have handed back their contracts to the local health board. Now, I know that the Welsh Government is working with health boards to try to overcome some of these challenges in the shorter term, but do you accept that one of the reasons we're facing a shortage of GPs is because of successive Welsh Governments having failed to train sufficient numbers in the past? And are you now confident that you have the systems in place to be able to attract the number of GPs that Wales will need, going forward?
Mae llawer o'm hetholwyr fy hun wedi wynebu derbyn llythyrau drwy'r post ynghylch eu meddygfeydd lleol eu hunain, yn enwedig yn ardal Bae Colwyn, sy'n agored i newidiadau. Yn wir, mae rhai o'r meddygon teulu wedi dychwelyd eu contractau i'r bwrdd iechyd lleol. Nawr, gwn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda byrddau iechyd i geisio goresgyn rhai o'r heriau hyn yn y tymor byrrach, ond a ydych chi'n derbyn mai un o'r rhesymau yr ydym ni'n wynebu prinder meddygon teulu yw oherwydd bod Llywodraethau Cymru olynol wedi methu â hyfforddi niferoedd digonol yn y gorffennol? Ac a ydych chi'n ffyddiog nawr bod gennych chi'r systemau ar waith i allu denu nifer y meddygon teulu y bydd eu hangen ar Gymru yn y dyfodol?
Yes, I am. The Cabinet Secretary will be making a statement shortly to Members on the definitive numbers recruited to the GP training scheme, but I understand this will show positive further recruitment, better than the initial fill rate of 91 per cent, which I think has been reported previously in this Chamber, and that will represent significant improvement in our Welsh GP training numbers.
Ydw, mi ydwyf. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud datganiad yn fuan i'r Aelodau ar y niferoedd pendant a recriwtiwyd i'r cynllun hyfforddi meddygon teulu, ond rwy'n deall y bydd hyn yn dangos recriwtio pellach cadarnhaol, sy'n well na'r gyfradd lenwi gychwynnol o 91 y cant, yr wyf yn credu sydd wedi cael ei hadrodd o'r blaen yn y Siambr hon, a bydd hynny'n cynrychioli gwelliant sylweddol i'n niferoedd hyfforddi meddygon teulu yng Nghymru.
9. A wnaiff y Prif Weinidog datganiad ynglŷn â gwaith paratoi ar gyfer y broses o wobrwyo masnachfraint Cymru a'r Gororau? OAQ51291
9. Will the First Minister make a statement on preparatory work for the process of awarding the Wales and Borders franchise? OAQ51291
A gaf i gyfeirio'r Aelod at y datganiad pellach a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar 6 Tachwedd ynghylch caffael gwasanaeth trenau Cymru a'r gororau?
May I refer the Member to the further statement issued by the Cabinet Secretary for Economy and Transport on 6 November regarding the Wales and borders rail service procurement?
Diolch i'r Prif Weinidog. Rydw i wedi darllen y datganiad hwnnw, wrth gwrs, a oedd yn cael ei ryddhau yn sgil y ffaith bod Trenau Arriva Cymru wedi tynnu mas o'r broses masnachfreintiau, fel petai. O ddarllen drwy'r llinellau a'r adroddiadau o gwmpas hynny, mae hynny yn troi o gwmpas bod Arriva wedi penderfynu nad oes gwerth masnachol bellach yn y fasnachfraint, gan gynnwys, wrth gwrs, y metro ac adeiladu ar y metro. Mae hynny, yn ei dro, yn adlewyrchu'r ffaith bod, o hyd, ddibyniaeth ar sybsidi o San Steffan, a'r cyfrifoldeb yn cael ei drosglwyddo ar San Steffan, gan nad yw'r broses yma wedi'i chwblhau gan eich Llywodraeth chi. Felly, beth ydych chi'n gallu ei ddweud heddiw sy'n rhoi sicrwydd i deithwyr yng Nghymru, a hefyd y staff ar drenau Arriva yng Nghymru, bod y swyddi yn parhau, bod y gwasanaethau yn parhau, ac na fydd unrhyw broblem yn darparu'r fasnachfraint yma fel rydych chi wedi addo?
I thank the First Minister. I have read that statement, of course, which was released as a result of the fact that Arriva Trains Wales had withdrawn from the franchise process. Now, reading between the lines and the reports around that, that turns around the fact that Arriva had decided that there was no commercial value now in that franchise, including, of course, the metro and building upon the metro. That, in turn, reflects the fact that there is still reliance on the subsidy from Westminster, and the responsibility being transferred onto Westminster, because this process hasn’t yet been completed by your Government. So, what can you tell us today that can give passengers in Wales an assurance, as well as the staff of Arriva Trains Wales, that those jobs will remain in place, that the services will remain in place and that there won’t be any problems in providing this franchise as you have pledged?
Wel, yn gyntaf, wrth gwrs, mae yna faterion rydym ni'n gorfod eu trafod gyda'r Adran Drafnidiaeth yn Llundain. Nid oes problem nawr, hyd y gwn i, ynglŷn â symud ymlaen gyda’r broses. Nid yw’n rhywbeth anarferol i gwmni dynnu mas. Mae hynny yn digwydd, ac, wrth gwrs, rydym yn gwybod bod cwmnïau yn dal i fod yn rhan o’r broses.
A gaf i ddweud taw beth y byddwn i wedi hoffi ei weld yw sefyllfa lle byddai'r cyllid wedi ei drosglwyddo, o leiaf sefyllfa lle y byddem yn gallu cyfeirio neu gyfarwyddo Network Rail—nid yw hynny wedi cael ei roi inni—ac, wrth gwrs, y cyfle i redeg y franchise fel corff arm’s length yn y sector gyhoeddus, sy'n rhywbeth sydd wrth gwrs ar gael i'r Alban ond sydd ddim wedi cael ei roi i Gymru—rhywbeth yr ydym ni’n hollol ddig amdano? Felly, nid oes rheswm nawr pam na ddylai hwn gael ei symud ymlaen, ac, wrth gwrs, mae hynny’n rhywbeth yr ydym ni'n moyn ei sicrhau er mwyn sicrhau cael gweld gwasanaeth gwell i bobl Cymru.
First of all, of course, there are issues to be discussed with the Department of Transport in London. There is no big problem, as far as I know, with regard to proceeding with the process. It's not unusual for a company to withdraw, and, of course, we know that there are companies that are still part of that process.
May I say that what we would have preferred to see is a situation where the finance and the funding would have been transferred, and that we could then direct Network Rail—but, of course, that hasn't been given to us—and that we would be given an opportunity to run the franchise as an arm's-length body in the public sector, which is something that has been made available to Scotland but has not been gifted to us, and we are completely angry about that? So, there is no reason now why this should not proceed, and, of course, it's something we want to ensure in order to see a better service for the people of Wales.
First Minister, you're quite right to say that the decision of Arriva to drop out of the bidding process and the franchise process does happen. We shouldn't get too worked up about a bidder deciding that it's not for them. At what point, however, did you know that they were dropping out? Was it sudden? Did they give advance warning? I'm wondering: did the Welsh Government receive any feedback from the company and the staff involved that would be beneficial now, moving forward with the rest of the process? Because, clearly, if other franchised businesses were to drop out as well, then we could end up in quite a tricky situation down the line, so to speak.
Prif Weinidog, rydych chi'n gwbl gywir i ddweud bod penderfyniad Arriva i adael y broses ymgeisio a'r broses fasnachfraint yn digwydd. Ni ddylem gynhyrfu'n ormodol am gynigydd yn penderfynu nad yw'n addas iddo fe. Fodd bynnag, pryd oeddech chi'n gwybod eu bod nhw'n tynnu'n ôl? A oedd hwn yn benderfyniad sydyn? A roddwyd rhybudd ymlaen llaw ganddynt? Rwy'n meddwl tybed: a dderbyniodd Llywodraeth Cymru unrhyw adborth gan y cwmni a'r staff dan sylw a fyddai o fudd nawr, wrth symud ymlaen â gweddill y broses? Oherwydd, yn amlwg, pe byddai busnesau masnachfraint eraill yn tynnu'n ôl hefyd, yna gallem ni ganfod ein hunain mewn sefyllfa anodd yn ddiweddarach i lawr y lein, fel petai.
Could I write to the Member with the exact data on which Arriva Trains Wales notified Transport Wales on that basis? As I say, it's not uncommon for bidders for major projects to withdraw during the tender process. Arriva made clear that they've done this for their own commercial reasons, and I will share what I can with the Member in terms of information surrounding Arriva's decision. What I can—there will be some issues, obviously, that I can't disclose, I suspect for commercial reasons.
A gaf i ysgrifennu at yr Aelod gyda'r union ddata y gwnaeth Trenau Arriva Cymru hysbysu Trafnidiaeth Cymru ar y sail honno? Fel y dywedaf, nid yw'n anghyffredin i gynigwyr ar gyfer prosiectau mawr dynnu'n ôl yn ystod y broses dendro. Gwnaeth Arriva hi'n eglur eu bod wedi gwneud hyn am eu rhesymau masnachol eu hunain, a byddaf yn rhannu'r hyn y gallaf gyda'r Aelod o ran gwybodaeth ynghylch penderfyniad Arriva. Yr hyn y gallaf—bydd rhai materion, yn amlwg, na allaf eu datgelu, am resymau masnachol rwy'n amau.
Ychydig wythnosau yn ôl, fe ddaeth i’r amlwg na fydd trenau newydd gwasanaeth Great Western Railway, sydd yn gwasanaethu de Cymru, yn cynnwys unrhyw arwyddion na chyhoeddiadau yn y Gymraeg. Fel y disgwyl, roedd yna nifer o gwynion i’r cwmni gan deithwyr, yn dilyn y newyddion yma, yn condemnio’r penderfyniad, gan gynnwys, gyda llaw, gan gyn-Weinidog y Gymraeg, Alun Davies. Esgus y cwmni oedd bod y trenau hyn yn gwasanaethu ardaloedd yn Lloegr hefyd, ac felly na fuasai defnyddio arwyddion a gwneud cyhoeddiadau dwyieithog yn addas. Yn ddiddorol, mae rhai teithwyr yn Lloegr wedi mynegi cefnogaeth i gael y Gymraeg yn Lloegr, gan sôn am eu profiadau nhw’n teithio o un wlad i’r llall yn Ewrop a chlywed yr iaith yn newid yn gyson. Mae sicrhau arwyddion a chyhoeddiadau dwyieithog ar drenau yng Nghymru yn fater o barch sylfaenol i’r Gymraeg. Felly, a fedrwch chi ymrwymo i sicrhau y bydd safonau iaith yn cael eu cyflwyno gan y Llywodraeth yn y sector drafnidiaeth—safonau sydd wedi bod ar ddesg y Llywodraeth ers bron i flwyddyn, yn anffodus—ac felly mi fyddai cwmnïau fel Great Western Railway yn gallu cynnig gwasanaethau a’r parch y mae siaradwyr Cymraeg yn eu haeddu?
A few weeks ago, it became apparent that new trains of the Great Western Railway service, which serve south Wales, won't include any bilingual signage or announcements. As expected, there were a number of complaints made to the company by passengers, following this news, condemning the decision taken, including by the former Welsh language Minister, Alun Davies. Now, the company's excuse was that these trains serve areas of England as well as Wales, and therefore using bilingual signage and making bilingual announcements wouldn't be appropriate. Interestingly, some passengers in England have expressed support to having Welsh services in England, talking about their experiences of travelling from one country to another in Europe and hearing the language change regularly. Ensuring bilingual signage and announcements on trains is a matter of fundamental respect for the Welsh language. So, can you commit to ensuring that language standards will be introduced by the Government in the transport sector—standards that have been on the Government's desk for almost a year, unfortunately—and therefore that companies such as GWR would be able to provide services and the respect that Welsh speakers deserve?
A gaf i ofyn, felly, i’r Gweinidog i ysgrifennu atoch chi ynglŷn â hynny?FootnoteLink Maen nhw’n gallu rhoi’r gwasanaeth nawr, wrth gwrs. Mae’r stori wedi cael ei dweud nad yw, mewn rhyw ffordd, yn bosib iddyn nhw ei wneud e—mae e’n hollol bosib iddyn nhw ei wneud e, ac fe ddylen nhw, yn fy marn i. Mae Arriva, wrth gwrs, dros y blynyddoedd, wedi defnyddio’r Gymraeg ar eu trenau nhw er bod y trenau’n mynd i mewn i Loegr; nid ydyn nhw’n newid yr arwyddion ar y trên, yn gorfforol, o achos y ffaith eu bod nhw’n mynd i mewn i Loegr. Felly, na, nid oes rheswm pam na ddylai Great Western Railway ddefnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg. Rwy’n credu ei bod yn iawn i ddweud y byddai pobl yn parchu’r ffaith bod y Gymraeg yn cael ei defnyddio, a byddai diddordeb mawr gan bobl yn Lloegr i glywed yr iaith.
May I ask the Minister, therefore, to write to you about this issue?FootnoteLink They're able to offer the service now, of course. It seems that the story has been told in a way that suggests that this isn't possible at present, but it would of course be possible, and they should, in my view. Arriva have used the Welsh language on their trains although their trains travel through England; they don't physically change the language on the signage as they travel through England. So, there is no reason whatsoever why Great Western Railway shouldn't use both Welsh and English. I think that it's right to say that people would respect the fact that both languages are used, and that people in England would be very interested to see it.
10. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau mai polisi Llywodraeth Cymru yw peidio â chaniatáu unrhyw ddatblygiadau cloddio glo brig newydd yng Nghymru? OAQ51261
10. Will the First Minister confirm that it is the policy of the Welsh Government not to allow any new opencast developments in Wales? OAQ51261
We will be consulting early next year on amendments to 'Planning Policy Wales' to prevent new opencast developments in Wales.
Byddwn yn ymgynghori ddechrau'r flwyddyn nesaf ar welliannau i 'Polisi Cynllunio Cymru' i atal datblygiadau glo brig newydd yng Nghymru.
I thank the First Minister for that confirmation because, First Minister, we've seen a number of instances where companies involved in the opencast industry have failed to honour their obligation to reinstate sites, either partially or wholly, once activities have ceased. It seems incredible, then, that the company previously owning Ffos-y-fran opencast in Merthyr has been allowed to rescind its guarantee of some £15 million by Merthyr Tydfil County Borough Council. The council instituted, in its place, an escrow account, which the owners will be expected to pay into, thus effectively swapping a guaranteed sum of money to one dependent on the efficacy of the new company. Is the First Minister able to shed any light on what seems to be an extraordinary decision?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am y cadarnhad yna oherwydd, Prif Weinidog, rydym ni wedi gweld nifer o achosion lle mae cwmnïau yn y diwydiant glo brig wedi methu ag anrhydeddu eu rhwymedigaeth i adfer safleoedd, naill ai'n rhannol neu'n gyfan gwbl, ar ôl i weithgareddau ddod i ben. Mae'n ymddangos yn anhygoel, felly, y caniatawyd i'r cwmni a oedd yn berchen yn flaenorol ar safle glo brig Ffos-y-frân ym Merthyr i ddileu ei warant o tua £15 miliwn gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful. Yn ei le, sefydlodd y Cyngor gyfrif ysgrow, y bydd disgwyl i'r perchnogion dalu i mewn iddo, gan gyfnewid i bob pwrpas swm o arian pendant am un sy'n dibynnu ar effeithiolrwydd y cwmni newydd. A all y Prif Weinidog daflu unrhyw oleuni ar yr hyn sy'n ymddangos fel penderfyniad rhyfeddol?
I can't. It's a matter for Merthyr council, of course. They have the responsibility for enforcement of planning. I have seen—not Ffos-y-fran—but I have seen incidences elsewhere, where opencast mining has finished, and still sites have not yet been restored. That is because, to my mind, of an issue with the bonds that companies were required to produce in the days when coal was privatised. There was, if I understand it, a limit placed on the bonds they were required to place, and those bonds are not sufficient to cover the restoration of the land in some cases. That is a historic problem, but it's a matter for Merthyr council to explain. I'm not aware of the circumstances why it is that they've taken the decision that they have.
Na allaf. Mae'n fater i Gyngor Merthyr, wrth gwrs. Nhw sydd â'r cyfrifoldeb am orfodi cynllunio. Rwyf i wedi gweld—nid Ffos-y-frân—ond rwyf i wedi gweld achosion mewn mannau eraill, lle mae cloddio glo brig wedi gorffen, a safleoedd yn dal i fod heb eu hadfer. Mae hynny oherwydd, yn fy marn i, problem gyda'r bondiau yr oedd yn ofynnol i gwmnïau eu cynhyrchu yn y dyddiau pan breifateiddiwyd glo. Gosodwyd cyfyngiad, os rwy'n deall yn iawn, ar y bondiau yr oedd yn ofynnol iddyn nhw eu gosod, ac nid yw'r bondiau hynny'n ddigonol i dalu am adfer y tir mewn rhai achosion. Mae honno'n broblem hanesyddol, ond mater i Gyngor Merthyr yw esbonio. Nid wyf yn ymwybodol o'r amgylchiadau o ran pam maen nhw wedi gwneud y penderfyniad y maen nhw wedi'i wneud.
11. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y Papur Gwyn ynghylch Bil arfaethedig y Gymraeg? OAQ51300
11. Will the First Minister make a statement on the White Paper on the proposed Welsh language Bill? OAQ51300
Daeth yr ymgynghoriad ar ein Papur Gwyn a oedd yn amlinellu'r cynigion ar gyfer Bil y Gymraeg i ben ar ddiwedd y mis diwethaf. Rydym ni nawr yn dadansoddi'r ymatebion ar hyn o bryd, ac fe fyddwn yn gwneud datganiad pellach yn y man.
The consultation on our White Paper that outlined our proposals for a Welsh language Bill ended on 31 October. We are currently analysing the responses and we will make a further statement in due course.
Brif Weinidog, mae nifer o fudiadau wedi cysylltu gyda fi er mwyn datgan pryder am eich bwriad i ddiddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg a gwanhau hawliau sylfaenol siaradwyr Cymraeg. Ond, yn anffodus, mae eich Llywodraeth chi wedi cyhuddo'r mudiadau iaith o fod yn rhy geidwadol. Mae grwpiau fel mentrau iaith a'r Mudiad Meithrin yn gwneud llawer i helpu'r iaith. Yn dilyn pryderon gan nifer o fudiadau ac arbenigwyr yn y maes hwn, ydy hi'n amser i chi ailystyried y penderfyniad i ddiddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg?
First Minister, many organisations have been in touch with me in order to express concerns about your intention to abolish the role of the Welsh Language Commissioner and to weaken the fundamental rights of Welsh speakers. But, unfortunately, your Government has accused the language organisations of being too conservative. Groups such as the mentrau iaith and Mudiad Meithrin do a great deal to assist the language. Given the concerns expressed by many organisations and specialists in this area, is it now time for you to reconsider the decision to abolish the role of Welsh Language Commissioner?
Rydym ni wedi ymgynghori ar y Bil ei hunan. Rydym ni nawr, wrth gwrs, yn mynd i edrych ar yr ymatebion sydd wedi dod mewn. Mae'n hollbwysig bod y materion hynny yn cael ystyriaeth fanwl. Nod y Llywodraeth yw gwella'r sefyllfa a chryfhau yr hawliau sydd ar gael gan siaradwyr er mwyn sicrhau ein bod ni'n gallu cyrraedd y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Ac felly beth rydym ni'n ei wneud nawr yw ystyried beth mae mudiadau a chyrff eraill wedi dweud er mwyn gweld fel yn gwmws gallwn ni ddeall eu concerns nhw.
We’ve naturally consulted on the Bill itself and we’re now going to analyse the responses that we’ve received. It’s vitally important that they are considered in detail. The aim of the Government is to improve the situation and reinforce and strengthen the rights available to speakers to ensure that we can attain the target of 1 million Welsh speakers by 2050. And so what we’re now doing is considering the views of organisations and other bodies to see whether we can understand their concerns.
Just on that point of consideration, I wonder if you can tell us whether, in examining the case for the new body to replace the language commissioner, the Government, as it says in the White Paper, needs to consider carefully how any staff might be affected and whether there will be transfers of staff. So, can you tell me whether officials have already scoped the likely cost of the Transfer of Undertakings (Protection of Employment) Regulations 1981, observing changing pension and employment rights, and, specifically, the costs associated with managing individuals' data protection in line with the new regulation, and concluded that that kind of change is actually worth the money at all?
Dim ond ar y pwynt hwnnw o ystyriaeth, tybed a allwch chi ddweud wrthym, wrth archwilio'r achos o blaid corff newydd i ddisodli Comisiynydd y Gymraeg, a oes angen i'r Llywodraeth, fel y mae'n ei ddweud yn y Papur Gwyn, ystyried yn ofalus sut y gallai unrhyw staff gael eu heffeithio a pha un a fydd trosglwyddiadau staff. Felly, a allwch chi ddweud wrthyf a yw swyddogion eisoes wedi cwmpasu cost debygol Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981, gan barchu hawliau pensiwn a chyflogaeth sy'n newid, ac, yn benodol, y costau sy'n gysylltiedig â rheoli diogelu data unigolion yn unol â'r rheoliad newydd, a dod i'r casgliad bod y math hwnnw o newid mewn gwirionedd werth yr arian o gwbl?
Well, first of all, can I give staff assurances that, of course, when there is change, we want to make sure that they have TUPE'd over, as the phrase has it, and that we are in a situation where people can get an understanding of their situation as soon as possible, and, of course, get comfort as soon as possible. Any regulatory assessment of the Bill will follow the normal process, and Members will have the opportunity to scrutinise that.
Wel, yn gyntaf oll, a gaf i roi sicrwydd i'r staff, wrth gwrs, pan fo newid, ein bod ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod wedi TUPE'io drosodd, fel y mae'r ymadrodd yn ei nodi, a'n bod ni mewn sefyllfa lle gall pobl gael dealltwriaeth o'u sefyllfa cyn gynted â phosibl, ac, wrth gwrs, cael cysur cyn gynted â phosibl. Bydd unrhyw asesiad rheoleiddiol o'r Bil yn dilyn y broses arferol, a bydd Aelodau yn cael cyfle i graffu ar hwnnw.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy'n galw ar arweinydd y Tŷ—Julie James.
The next item on our agenda is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house—Julie James.
Diolch, Llywydd. Not surprisingly, multiple changes have been made to this week's business. The debates on the regulated services regulations and the Children's Commissioner for Wales 2016-17 annual report, which were due to have been held last Tuesday, will take place this afternoon. The debates on the Official Statistics (Wales) Order 2017 and tackling substance misuse have been postponed until next week. I've also postponed the Stage 3 debate on the abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill until 28 November. Questions tabled for answer last week by the education, health and social services secretaries will be taken tomorrow, and questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport and the Counsel General will move to next week.
Finally, Business Committee has agreed that the Member debate and short debate postponed from last week will take place tomorrow, with the Welsh Conservative debate and the committee debate on digital infrastructure being postponed until next Wednesday.
Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid yw'n syndod bod newidiadau lluosog wedi'u gwneud i fusnes yr wythnos hon. Bydd y dadleuon ar y rheoliadau gwasanaethau a reoleiddir ac adroddiad blynyddol 2016-17 Comisiynydd Plant Cymru, a oedd i fod i gael eu cynnal ddydd Mawrth diwethaf, yn cael eu cynnal y prynhawn yma. Mae'r dadleuon ar Orchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) 2017 a mynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau wedi eu gohirio tan yr wythnos nesaf. Rwyf hefyd wedi gohirio'r ddadl Cyfnod 3 ar diddymu'r Bil Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) tan 28 Tachwedd. Bydd cwestiynau a gyflwynwyd ar gyfer eu hateb yr wythnos diwethaf gan yr ysgrifenyddion addysg, iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn cael eu derbyn yfory, a bydd cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth a'r Cwnsler Cyffredinol yn symud i'r wythnos nesaf.
Yn olaf, mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y bydd y ddadl Aelodau a'r ddadl fer a ohiriwyd o'r wythnos diwethaf yn cael eu cynnal yfory, gyda dadl y Ceidwadwyr Cymreig a dadl y pwyllgor ar seilwaith digidol yn cael eu gohirio tan ddydd Mercher nesaf.
Dangosir busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I start by congratulating Julie James on her appointment as Leader of the House and Chief Whip? And can I say how delighted I am to have had the first opportunity since I was elected to this Assembly in 1999 to actually ask a question? So, I was determined I was going to get straight off the mark.
Can I ask you, leader of the house, if you could respond to the latest Trussell Trust figures that show an increase of 13 per cent in the use of foodbanks between April and September of this year—2017—compared with the same period last year? The Vale of Glamorgan foodbank has reported on the plight of a mother they helped recently, with five children, and no food left on a Friday. The Department for Work and Pensions said they couldn't help until the following week. Can we have an update from the Welsh Government on representations being made to stall the roll-out of universal credit, given that foodbanks in areas of full universal credit roll-out have seen a 30 per cent average increase in demand?
A gaf i ddechrau drwy longyfarch Julie James ar gael ei phenodi'n Arweinydd y Tŷ a Phrif Chwip? Ac a gaf i ddweud pa mor falch yr wyf i o gael y cyfle cyntaf ers i mi gael fy ethol i'r Cynulliad hwn ym 1999, i ofyn cwestiwn mewn gwirionedd? Felly, roeddwn i'n benderfynol fy mod i'n mynd i fynd ati ar unwaith.
A gaf i ofyn ichi, Arweinydd y Tŷ, os gallech chi ymateb i ffigurau diweddaraf Ymddiriedolaeth Trussell, sy'n dangos cynnydd o 13 y cant yn y defnydd o fanciau bwyd rhwng mis Ebrill a mis Medi eleni—2017—o'i gymharu â'r un cyfnod y llynedd? Mae'r banc bwyd ym Mro Morgannwg wedi sôn am sefyllfa druenus mam yr oedden nhw wedi ei helpu'n ddiweddar, a chanddi bump o blant, a dim bwyd ar ôl ar ddydd Gwener. Dywedodd yr adran Gwaith a Phensiynau na allen nhw helpu tan yr wythnos ganlynol. A allwn ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru ar y sylwadau sy'n cael eu gwneud i ohirio cyflwyno'r credyd cynhwysol, o gofio bod y banciau bwyd mewn ardaloedd y mae credyd cynhwysol wedi'i gyflwyno'n llawn, wedi gweld cynnydd cyfartalog o 30 y cant yn y galw?
Well, can I say how delighted I am to have received my first question from my predecessor in post, who has an enormous set of shoes for me to step into? And can I also say how incredibly grateful I am for all of the advice and support she's given me over the years, and, indeed, over the last two weeks, which has been a real help, in what's been a very difficult time for absolutely everybody, including the family of Carl Sargeant?
In terms of the Trussell Trust figures, I absolutely recognise the extremely important issue that the Member raises. In areas of universal credit roll-out, we are seeing real increases in people struggling, and we really do call on the UK Government to look again at the six-week delay that can sometimes take place. Indeed, I've seen eight weeks' delay as well in people accessing the money that they are entitled to. And I don't know how people are expected to manage without that money going through, and we really do urge the UK Government to look again at that.
Following the Plenary debate on the UK Government's welfare reforms and universal credit, the Minister for housing and regeneration did write to the UK Government to express the concerns of the Assembly, and to call for a halt to the roll-out of universal credit. I'm sure the new Minister, when she's got into her portfolio, will do something very similar.
Analysis for the Welsh Government by the Institute for Fiscal Studies shows that households in Wales will lose around £460 a year, or 1.6 per cent of their net income, on average, if all of the tax and benefit reforms that were planned to be introduced by the previous UK Government, between 2015-16 and 2019-20, are actually implemented. So, we very much hope the Chancellor will have a change of heart in that regard.
We know that lower income families, especially those with children, will lose considerably more on average—around 12 per cent, in fact, of their net income. And large families are, of course, particularly hard hit, losing around £7,750 a year, or 20 per cent of net income on average. And this is an absolute shame in a country as rich as ours, and we certainly do urge the UK Government to rethink its welfare strategies.
In the meantime, of course, we are putting in all of the assistance we can. We're continuing our discretionary relief where possible, our council tax reduction scheme helps, our Families First and Flying Start programmes are very helpful, the pupil development grant, of course, supports our schools in assisting children from families who are particularly hard hit, and we are very proud indeed of our campaign to stop hunger during the school holidays, which we supported last year, and I know many Members in the Chamber supported personally.
Wel, a gaf i ddweud pa mor falch yr wyf i fy mod i wedi cael fy nghwestiwn cyntaf gan fy rhagflaenydd yn y swydd, sydd yn esiampl wych i mi ei dilyn? A gaf i ddweud hefyd, pa mor hynod ddiolchgar yr wyf i am yr holl gyngor a chefnogaeth y mae hi wedi ei roi i mi ar hyd y blynyddoedd, ac, yn wir, dros y pythefnos diwethaf, sydd wedi bod o wir gymorth, ar adeg sydd wedi bod yn gyfnod anodd iawn i bawb, gan gynnwys teulu Carl Sargeant?
O ran ffigurau Ymddiriedolaeth Trussell, rwyf yn llwyr gydnabod y mater hynod bwysig y mae'r Aelod yn ei godi. Mewn ardaloedd lle y mae credyd cynhwysol wedi ei gyflwyno, rydym ni'n gweld cynnydd gwirioneddol o ran bod pobl mewn trafferthion, ac rydym ni wir yn galw ar Lywodraeth y DU i ailedrych ar yr oedi o chwe wythnos sy'n gallu digwydd weithiau. Mewn gwirionedd, rwyf wedi gweld wyth wythnos o oedi hefyd, o ran pobl yn cael gafael ar yr arian y mae ganddyn nhw'r hawl iddo. Ac wn i ddim sut y mae disgwyl i bobl ymdopi heb gael yr arian yna ac rydym ni wir yn annog Llywodraeth y DU i edrych ar hynny eto.
Yn dilyn y ddadl Cyfarfod Llawn ar ddiwygiadau lles a chredyd cynhwysol Llywodraeth y DU, fe ysgrifennodd y Gweinidog Tai ac Adfywio at Lywodraeth y DU i fynegi pryderon y Cynulliad, ac i alw am roi'r gorau i gyflwyno'r credyd cynhwysol. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog newydd, pan fydd hi wedi dechrau ar ei phortffolio, yn gwneud rhywbeth tebyg iawn.
Mae'r dadansoddiad gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar ran Llywodraeth Cymru yn dangos y bydd aelwydydd yng Nghymru yn colli tua £460 y flwyddyn, neu 1.6 y cant o'u hincwm net, ar gyfartaledd, os bydd yr holl ddiwygiadau trethi a budd-daliadau a gynlluniwyd i gael eu cyflwyno gan Lywodraeth flaenorol y DU, rhwng 2015-16 a 2019-20, yn cael eu gweithredu mewn gwirionedd. Felly, rydym yn mawr obeithio y bydd y Canghellor yn newid ei feddwl ynglŷn â hynny.
Gwyddom y bydd teuluoedd incwm is, yn enwedig y rhai hynny sydd â phlant, yn colli cryn dipyn yn fwy ar gyfartaledd—tua 12 y cant, mewn gwirionedd, o'u hincwm net. Ac mae teuluoedd mawr, wrth gwrs, yn cael eu heffeithio'n arbennig o ddifrifol, gan golli oddeutu £7,750 flwyddyn, neu 20 y cant o'u hincwm net ar gyfartaledd. Ac mae hyn yn gwbl gywilyddus mewn gwlad mor gyfoethog â'n gwlad ni, ac yn sicr, rydym ni'n annog Llywodraeth y DU i ailystyried ei strategaethau lles.
Yn y cyfamser, wrth gwrs, rydym ni'n darparu pob cymorth y gallwn ni. Rydym yn parhau i ddarparu rhyddhad yn ôl disgresiwn lle bo modd, mae ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn helpu, mae ein rhaglenni Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau'n Deg o gymorth mawr, mae'r grant datblygu disgyblion, wrth gwrs, yn cynorthwyo ein hysgolion i helpu plant o deuluoedd sydd yn cael eu heffeithio'n arbennig o wael, ac yn wir rydym yn falch iawn o'n hymgyrch i atal newyn yn ystod gwyliau'r ysgol, y gwnaethom ei gefnogi y llynedd, ac y gwn bod llawer o'r Aelodau yn y Siambr wedi'i gefnogi'r bersonol hefyd.
I also congratulate the Minister for her new role as the leader of the house, and I'm sure she'll do the better job—or exactly the same—as the predecessor did.
May I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Economy and Transport on the delay in dualling the eastern section of the A465 Heads of the Valleys road in my region? The Cabinet Secretary has ordered a review of this £220 million project, and concerns have been shown that it is over budget and behind schedule. Meanwhile, local businesses are suffering because of this delay, and some have expressed concern about their future viability, and businesses are really concerned about this delay, and all this nonsense going on there.
May I ask for an urgent statement on this matter, which potentially could have a devastating effect on the economy in my region, please?
Rwyf yn llongyfarch y Gweinidog hefyd ar ei swydd newydd o fod yn arweinydd y tŷ, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n gwneud y gwaith yn well—neu'r union yr un fath—â'i rhagflaenydd.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â'r oedi o ran gwneud y rhan ddwyreiniol o ffordd Blaenau'r Cymoedd, yr A465, yn ffordd ddeuol yn fy rhanbarth i? Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gorchymyn adolygiad o'r prosiect hwn sydd werth £220 miliwn, ac mae pryderon wedi eu mynegi ei fod yn mynd i gostio mwy na'r gyllideb ac y bydd yn hwyr. Yn y cyfamser, mae busnesau lleol yn dioddef o ganlyniad i'r oedi hwn, ac mae rhai wedi mynegi pryder ynghylch eu hyfywedd yn y dyfodol, ac mae busnesau yn pryderu'n fawr am yr oedi hwn, a'r holl lol sy'n mynd ymlaen yn y fan yna.
A gaf i ofyn am ddatganiad brys ar y mater hwn, a allai gael effaith drychinebus ar yr economi yn fy rhanbarth i, os gwelwch yn dda?
Well, thank you for that very important question and your kind remarks at the beginning. The Cabinet Secretary has released a written statement on progress quite recently, but I will ask him to look again at the issue in the light of your remarks.
Wel, diolch i chi am y cwestiwn pwysig iawn yna ac am eich sylwadau caredig ar y dechrau. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi rhyddhau datganiad ysgrifenedig ar y cynnydd yn gymharol ddiweddar, ond byddaf yn gofyn iddo edrych eto ar y mater hwn yng ngoleuni eich sylwadau chi.
Hoffwn i hefyd groesawu Julie James i'w rôl newydd a'i llongyfarch hi ar ei phenodiad a hefyd diolch i Jane Hutt am y ffordd y mae hi wedi delio â phob plaid yn y Siambr yma dros nifer fawr o flynyddoedd ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y traddodiad yna yn parhau.
Mae gennyf gwpwl o gwestiynau i'w gofyn i Julie James. Yn gyntaf oll, rwy'n sylwi, yn wahanol i'ch rhagflaenydd, mae gennych ddyletswyddau eraill fel arweinydd y tŷ, o gwmpas seilwaith a thrais yn erbyn menywod, ac ati. Byddwn yn leicio gwybod ym mha ffordd y bydd Aelodau'r Cynulliad yn gallu gofyn cwestiynau i chi yn rhinwedd y cyfrifoldebau gweinidogol yma yn hytrach nag yn rhinwedd eich cyfrifoldebau fel arweinydd y tŷ. Byddwn yn leicio i chi gadarnhau sut mae hynny'n mynd i ddigwydd.
Yn ail, hoffwn i wybod a yw e'n fwriad gan y Llywodraeth, heddiw, i gyhoeddi datganiad ynglŷn â gwasanaethau plant Cyngor Sir Powys. Heddiw yw'r ugeinfed diwrnod ar ôl i'r ymchwiliad gael ei wneud gan Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru. Maen nhw i fod i gyhoeddi eu cynllun gwella heddiw ac mae hynny wedi cael ei gadarnhau i mi gan yr arolygiaeth ddoe. Nid wyf i wedi gweld dim byd yn cael ei gyhoeddi eto. Byddwn yn leicio gwybod a ydy'r Llywodraeth wedi derbyn unrhyw gynllun gwella erbyn hyn ac a fydd y Llywodraeth yn gwneud datganiad gerbron y Cynulliad neu yn ysgrifenedig ar y cynllun, er mwyn inni ddeall a ydy e'n ddigon da, a oes modd inni ei wella e, ac a ydy'r Llywodraeth yn mynd i gymryd camau pellach i fynd i'r afael â'r hyn sydd wedi digwydd yng Nghyngor Sir Powys.
Yn olaf, os caf dynnu sylw arweinydd y tŷ at y cynnig heb ddiwrnod rhif 6563 sydd yn f'enw i. Mae'r cynnig yn delio â pherthynas Cymru a Chatalwnia ac yn delio â beth sydd wedi bod yn digwydd yn ddiweddar yn y wlad honno. Rydym yn gwybod bod Llywydd Catalwnia—Llywydd Senedd Catalwnia—wedi bod yn y carchar am rai oriau, bod yna nifer o Weinidogion yn y carchar o hyd, a bod Prif Weinidog Catalwnia wrth gwrs yn gorfod delio â'r sefyllfa o wlad arall, yng Ngwlad Belg. Mae'n amlwg bod gan nifer o Aelodau fan hyn ddiddordeb yn yr hyn sy'n digwydd yng Nghatalwnia ac yn arbennig o safbwynt un Senedd i Senedd arall, heb sôn am a ydych chi o blaid neu yn erbyn y penderfyniad gwleidyddol, beth mae Senedd wrth Senedd yn gallu siarad â'i gilydd. Ac, felly, gan fod y cynnig wedi ei osod, a fydd y Llywodraeth yn gwneud amser, hyd yn oed 30 munud, i'r cynnig yma gael ei drafod yn y Cynulliad?
I’d also like to welcome Julie James to her new role and congratulate her on her appointment and also thank Jane Hutt for the way in which she has dealt with all parties in this Chamber over many years. I very much hope that that tradition will remain in place.
I have a few questions for Julie James, if I may. First of all, I note, differently to your predecessor, you have other responsibilities around infrastructure and violence against women, and so on. I would like to know how Assembly Members will be able to question you in light of your ministerial responsibilities, rather than your responsibilities as leader of the house, and I would like to you to confirm how that is going to happen.
Secondly, I’d like to know whether it’s the Government’s intention, today, to make a statement on children’s services in Powys. This is the twentieth day since the inquiry was carried out by the Care and Social Services Inspectorate Wales, and they are supposed to be publishing their improvement plan today, and that’s been confirmed to me by the inspectorate yesterday. I haven’t seen anything published as of yet and I would like to know whether Government has received any improvement plan and whether the Government will be making a statement before the Assembly, or a written statement, on that plan, in order for us to understand whether it is robust enough, should we improve it, and whether the Government is going to take further steps to tackle what has happened in Powys County Council.
Finally, if I could draw the leader of the house’s attention to the no named day motion No. 6563, which is in my name. That motion deals with the relationship of Wales with Catalunya and what has been happening recently in that nation. We know that the Speaker of the Catalan Parliament has been imprisoned for some hours, that many Ministers remain in prison and that the Catalan Prime Minister is having to deal with the situation from another country—Belgium. It’s clear that many Members here are interested in what’s happening in Catalunya, and particularly from the point of view of the relationship between one Parliament and another; never mind whether you’re in favour or against the political decision, it's a Parliament speaking to another Parliament. And, as the motion has been tabled, will the Government make time available, even if it’s only half an hour, for that motion to be discussed in this Assembly?
Well, thank you very much for your kind remarks at the beginning and for that series of questions.
The first one, which is very much the easiest of them to answer on your first day in a job, is that we will be making a question time available in the normal way for me to be questioned on portfolio responsibilities, and Assembly Members will have the opportunity to table questions in the normal way. The Llywydd and I have already discussed the possibility for that and that will be a perfectly straightforward way of doing it.
In terms of the other two: the new Minister with responsibility for children is sitting in the Chamber, and I think heard your remarks and will be able to take them forward with some despatch and will be taking us through the annual report shortly. So, I'm sure he'll be able to address that. In terms of the third one, the absolute truth on my first day in the job is that I have absolutely no idea. I will, however, undertake to discuss this with the people responsible for Government business and come back to the Member in due course.
Wel, diolch yn fawr iawn am eich sylwadau caredig ar y dechrau ac am y gyfres yna o gwestiynau.
O ran yr un cyntaf, sef yn sicr yr hawsaf ohonyn nhw i'w ateb ar eich diwrnod cyntaf yn y swydd, yw y byddwn ni'n darparu sesiwn hawl i holi yn y ffordd arferol, i mi gael fy holi ynghylch cyfrifoldebau'r portffolio, a bydd Aelodau'r Cynulliad yn cael cyfle i gyflwyno eu cwestiynau yn y ffordd arferol. Mae'r Llywydd a minnau eisoes wedi trafod posibilrwydd hynny, a bydd honno'n ffordd hollol syml o wneud hynny.
O ran y ddau arall: Mae'r Gweinidog newydd sydd â chyfrifoldeb dros blant yn eistedd yn y Siambr, ac rwy'n credu ei fod wedi clywed eich sylwadau a bydd yn gallu bwrw ymlaen â nhw ar frys a bydd yn ein harwain ni drwy'r adroddiad blynyddol cyn bo hir. Felly, rwy'n siŵr y bydd ef yn gallu ymdrin â hynny. O ran y trydydd cwestiwn, y gwir plaen amdani yw, ar fy niwrnod cyntaf yn y swydd hon, nad oes gennyf unrhyw fath o syniad. Er hynny, rwy'n addo trafod hyn gyda'r bobl sy'n gyfrifol am fusnes y Llywodraeth ac rhoi ateb i'r Aelod maes o law.
I'd also like to welcome the new leader of the house to her new role. Her position is due, as we know, to a fairly major reshuffle. What we in UKIP would like to request is a statement on what are the projected costs to the public purse of this reshuffle. It is a biggish reshuffle. As stated, the number of Ministers has risen from 12 to 14. Given that there will be a cost in terms of spin doctors, as well as the actual extra ministerial salaries, can we have an outline of the need for the extra posts and of the projected additional costs, and where that extra money will be found in terms of the Welsh Government's budget? Thank you.
Hoffwn innau hefyd groesawu arweinydd newydd y tŷ i'w swydd newydd. Mae ei swydd, fel y gwyddom, o ganlyniad i ad-drefnu tra sylweddol. Yr hyn yr hoffem ni yn UKIP ofyn amdano, yw datganiad ar beth yw costau amcanol yr ad-drefnu hwn i'r pwrs cyhoeddus. Mae'n ad-drefnu eithaf mawr. O'r hyn a ddywedwyd, mae nifer y Gweinidogion wedi cynyddu o 12 i 14. O gofio y bydd cost o ran dewiniaid delwedd, yn ogystal â'r cyflogau Gweinidogol ychwanegol, a allwn ni gael esboniad o'r angen am y swyddi ychwanegol a'r costau ychwanegol rhagamcanol, ac o ble y daw'r arian ychwanegol hwnnw o ran cyllideb Llywodraeth Cymru? Diolch.
The First Minister has an absolute right to organise this Government as he sees fit and he has done so.
Mae gan y Prif Weinidog yr hawl llwyr i drefnu'r Llywodraeth hon fel y gwêl orau ac mae wedi gwneud hynny.
Can I welcome the new leader of the house to her post, and also thank Jane Hutt for the tireless and detailed way that she’s answered questions in this session, and the great help she’s been both inside and outside the Chamber? Could the leader of the house arrange for the Minister for health and social services to make a statement about progress into the inquiry into the contaminated blood scandal? I think we all welcome the fact that the Government in Westminster has announced that there will be a statutory inquiry under the Inquiries Act 2005. We know that the Cabinet Office will be running the inquiry, but we don’t yet know who will chair the inquiry, and I wondered if the Minister for health and social services could report on any contact that he has had from the Government in Westminster, and whether he will be consulted or will be any part of the decision making about who will lead this inquiry, which is so welcomed by so many people here in Wales.
A gaf i groesawu arweinydd newydd y tŷ i'w swydd, a hefyd diolch i Jane Hutt am y ffordd ddiflino a manwl y mae wedi ateb cwestiynau yn y sesiwn hon, a'r cymorth mawr y mae hi wedi ei roi y tu mewn a'r tu allan i'r Siambr? A allai arweinydd y tŷ drefnu bod y Gweinidog dros iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn gwneud datganiad am y cynnydd o ran yr ymchwiliad i'r sgandal gwaed halogedig? Rwy'n credu bod pob un ohonom ni yn croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth yn San Steffan wedi cyhoeddi y bydd ymchwiliad statudol o dan Ddeddf Ymchwiliadau 2005 yn cael ei gynnal. Gwyddom mai Swyddfa'r Cabinet fydd yn cynnal yr ymchwiliad, ond nid ydym yn gwybod eto pwy fydd yn cadeirio'r ymchwiliad, ac roeddwn i'n meddwl tybed a allai'r Gweinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol adrodd ar unrhyw gysylltiad y mae ef wedi'i gael gan y Llywodraeth yn San Steffan, a pha un a fydd y llywodraeth honno yn ymgynghori ag ef neu ba un a fydd ef yn unrhyw ran o'r penderfyniadau a wneir ynghylch pwy fydd yn arwain yr ymchwiliad hwn, a groesewir gan gynifer o bobl yma yng Nghymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you for those kind remarks, and I would just like to reiterate the remarks about my predecessor, Jane Hutt, who I’m extremely grateful to, myself, for her advice over the years. I know the Member has worked tirelessly in this campaign to get this inquiry under way, and I pay tribute to her efforts in that regard. We of course also welcome the inquiry being placed on a statutory footing, not least as a result of her efforts and the efforts of her cross-party group in expressing the views of the people of Wales. We agree that the inquiry should be led by a very senior judge, and that the terms of reference should be as wide as possible to get all of the answers that people want. I’m sure the Cabinet Secretary will delighted to come back and give an update as soon as he has anything to report on. I’m not actually sure whether he has anything new to report on just yet. I’m sure he will do so as soon as he does.
Diolch i chi am y sylwadau caredig yna, a hoffwn innau ailadrodd y sylwadau am fy rhagflaenydd, Jane Hutt, yr wyf yn hynod o ddiolchgar iddi, yn bersonol, am ei chyngor dros y blynyddoedd. Gwn fod yr Aelod wedi gweithio'n ddiflino yn yr ymgyrch hon i sefydlu'r ymchwiliad hwn, a thalaf deyrnged i'w hymdrechion yn hynny o beth. Wrth gwrs rydym ni hefyd yn falch bod yr ymchwiliad yn cael ei roi ar sail statudol, a hynny i raddau helaeth o ganlyniad i'w hymdrechion hi ac ymdrechion ei grŵp trawsbleidiol o ran mynegi barn pobl Cymru. Rydym yn cytuno y dylai'r ymchwiliad gael ei arwain gan uwch farnwr, ac y dylai'r cylch gorchwyl fod mor eang â phosibl i sicrhau ein bod yn cael yr holl atebion y mae pobl eu heisiau. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn falch o ddod yn ôl a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf cyn gynted ag y bydd ganddo unrhyw beth i'w adrodd. Nid wyf yn siŵr mewn gwirionedd pa un a oes ganddo unrhyw beth newydd i'w adrodd eto. Rwy'n siŵr y bydd yn gwneud hynny cyn gynted ag y bydd ganddo rywbeth i'w adrodd.
Thank you. Finally, Nick Ramsay.
Diolch. Yn olaf, Nick Ramsay.