National Assembly for Wales

I call Members to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for the Environment and Rural Affairs. And the first question, Bethan Jenkins.

Diolch. Cynhelir cyfarfod cyntaf grŵp gorchwyl a gorffen y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid Cymru i ystyried y broses o sefydlu cofrestr troseddwyr anifeiliaid ar 28 Medi. Bydd y casgliadau interim yn cael eu cyflwyno i swyddogion cyn toriad y Pasg, gyda’r casgliadau terfynol a’r argymhellion yn dilyn cyn toriad haf 2018.

Thank you for that update. You said in your response that it was the RSPCA’s task and finish group. I just wanted to confirm whether you are going to be including other organisations on this task and finish group, and taking evidence from those involved in the area who have been working—with no intention to undermine the RSPCA, but a number of groups have been lobbying for this animal abuse register. Would you include them as part of this discussion?

I see that the Welsh Government is looking into a domestic register. Are you going to discuss these two things together? Because you will recall from previous questions from me, these themes do crosscut and, therefore, I would’ve thought it would’ve been an idea for you to take joint action here, rather than working in separation.

Na. Bydd yr Aelod yn ymwybodol—. Yn amlwg, credaf eich bod wedi dechrau’r broses o roi hyn yn ôl ar yr agenda gyda’r ddadl fer a gawsoch, ac roeddwn o’r farn fod sefydlu cofrestr o’r fath yn llawn haeddu sylw pellach. Yna, cynhyrchodd RSPCA Cymru ddogfen friffio, a gwnaethant achos drosto hefyd, a chynnig arwain y broses o sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen. Ond rydych chi’n iawn: nid yr RSPCA yn unig fydd hyn. Rwyf wedi cytuno ar gylch gorchwyl y grŵp, mewn perthynas â’r allbynnau a’r amserlen. Fodd bynnag, ni chytunwyd ar yr aelodaeth. Ond rydych yn hollol gywir: bydd yn cynnwys rhanddeiliaid a phartneriaid eraill. A hyd yn oed o ran aelodaeth y grŵp, rwy’n siŵr, y tu hwnt i’r aelodaeth honno, y bydd angen i ni gynnal trafodaethau gyda rhanddeiliaid a sefydliadau eraill hefyd.

Y pwynt a wnewch ynglŷn â cham-drin domestig—yn hollol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant a minnau eisoes wedi cael cyfarfod ynglŷn â hyn, ac wrth i’r gwaith fynd rhagddo dros y misoedd nesaf, byddwn yn parhau i drafod.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch, rwyf fi’n cefnogi’r syniad o gyflwyno cofrestr cam-drin anifeiliaid hefyd, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am ei datblygiad wrth iddo ddigwydd. Wrth gwrs, un o’r rhwystrau mwyaf sy’n wynebu’r gofrestr fydd penderfynu a fydd troseddwyr ifanc yn cael eu cofrestru, ac efallai y gallwch ddweud wrthym beth yw barn gychwynnol Llywodraeth Cymru ynglŷn â’r mater hwn. Rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno bod yn rhaid i’r gofrestr gael effaith adeiladol yn hytrach na dinistriol ar droseddwyr ifanc, gyda llawer ohonynt, o bosibl, yn bobl ifanc sy’n agored i niwed.

Yn hollol. Nid ydym wedi manylu ar hynny yn ein trafodaethau eto. Ond fel y dywedais, dros y misoedd nesaf, rwy’n siŵr y bydd y trafodaethau hynny gyda Carl Sargeant a minnau yn cynyddu.

Diolch. Byddai’n anaddas imi wneud sylwadau ar y mater hwn tra bo Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymgynghori ar gynigion i gyflwyno mesurau rheoli newydd ar gyfer pysgota eogiaid a sewin. Daw eu hymgynghoriad i ben ar 14 Tachwedd, a byddaf yn ystyried eu hargymhellion wedi hynny.

I understand why the Cabinet Secretary doesn’t want to set out clearly her views at this point in time. But I think it’s important to note that a number of fishing clubs—in my constituency, and across Wales—have expressed concerns about these proposals, particularly the proposal to have a complete ban on bait fishing, and the 100 per cent catch-and-return policy, and the impact that that will have on fishing.

Of course, it’s important to bear in mind that this isn’t just a hobby, but it is an important part of our tourism industry in large parts of Wales. Fishermen do have concerns in terms of the decline in salmon and trout numbers, and so on.

But there are far more complex factors at play than simply looking at fishing. So, can I ask that the Cabinet Secretary at least ensures that Natural Resources Wales does listen and take seriously the concerns expressed by the fishermen and their clubs?

Ie, mae’n hollbwysig eu bod yn gwneud hynny. Fel y dywedais, nid wyf am achub y blaen ar unrhyw beth, ond rwy’n sicr wedi cael trafodaethau ynglŷn â hyn yn fy nghyfarfodydd rheolaidd gyda chadeirydd a phrif weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru. Wrth gwrs, rydym yn cydnabod bod eogiaid a sewin yn rhywogaethau eiconig a phwysig iawn yn afonydd Cymru, ac wrth gwrs, maent o fudd i economi Cymru. Er enghraifft, credaf fod y ffigur oddeutu £100 miliwn y flwyddyn. Felly, mae’n hollbwysig fod pob safbwynt yn cael ei ystyried.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel rydych newydd ddweud, mae pysgota’n werth oddeutu—fe aethoch â’r geiriau o fy ngheg—£100 miliwn y flwyddyn i economi Cymru. Fel y dywedodd Adam Price, yr Aelod dros Sir Gaerfyrddin, mae’n ddarn pwysig iawn o bob rhan o Gymru, yn enwedig yr economi wledig. Rwy’n cydnabod eich bod wedi’ch cyfyngu o ran yr hyn y gallwch ei ddweud ar hyn o bryd, ond a fyddech yn cytuno bod y mwyafrif helaeth o enweirwyr yn aelodau o glybiau? Maent yn talu oddeutu cwpl o gannoedd o bunnoedd y flwyddyn am hawliau pysgota, yn dibynnu ar hyd a lled yr hawliau hynny. Ac er fy mod yn deall cyfrifoldeb Cyfoeth Naturiol Cymru i reoli stociau pysgod yn gynaliadwy—rydych yn cydnabod hynny wrth gwrs—a fyddech yn cytuno â mi ei bod yn bwysig fod y sefydliad yn ymgynghori’n llawn â chlybiau pysgota, ac nid yn unig yn ymgynghori, ond hefyd yn gwrando ar y clybiau hynny, gan fod diddordeb allweddol gan y clybiau hynny eu hunain yng nghynaliadwyedd stociau pysgota hefyd, a chredaf fod hynny’n aml yn cael ei anwybyddu a’i anghofio? Felly, a wnewch chi roi sicrwydd i mi y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru, wedi i’r ymgynghoriad hwn ddod i ben, yn gosod mesurau rheoli ar waith sy’n gywir, sy’n cynnal stociau, ond sydd hefyd yn deg i enweirwyr ac i economi Cymru?

Rydych yn llygad eich lle. Yn fy marn i, mae angen i unrhyw ymgynghoriad fod yn ystyrlon, felly mae’n bwysig iawn fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwrando ar bob safbwynt. A gwn eu bod yn derbyn bod hwn yn fater difrifol iawn ac y bydd angen iddynt wneud yn siŵr eu bod yn gweithio’n galed iawn er mwyn sicrhau’r canlyniad gorau posibl wrth symud ymlaen.

Questions now from the party spokespeople. The UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch, Llywydd. Mae’r cyfnod ymgynghori ar gyfer y ddogfen ‘Bwrw Ymlaen â Rheoli Adnoddau Naturiol Cymru yn Gynaliadwy’ i fod i ddod i ben ar y degfed ar hugain o’r mis hwn. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn sylwadau gan lawer o bobl yn dweud bod hwn yn ymarfer enfawr o ystyried ehangder yr ymgynghoriad sy’n mynd rhagddo a’r nifer o faterion sy’n aml yn wahanol iawn i’w gilydd. Mae wedi gwneud gwaith da iawn, yn fy marn i, fel Ysgrifennydd y Cabinet, yn ei chyfnod yn y swydd, o ran ymgynghori a bod yn agored i safbwyntiau pob un sydd â diddordeb ym mhob un o’r meysydd o dan ei rheolaeth. Ond o ystyried y pwysau a fu ar sefydliadau fel Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, Undeb Amaethwyr Cymru ac eraill i ymateb i bob math o ymgynghoriadau eraill, a phopeth arall sy’n digwydd gyda Brexit ac yn y blaen, tybed a yw’n teimlo bod y cyfnod o amser a roddwyd yn yr achos hwn yn ddigonol i sicrhau y ceir yr ystod lawn o ymatebion er mwyn llywio unrhyw benderfyniadau y gellid eu gwneud fel arall. A yw’n bosibl ystyried ymestyn y cyfnod ymgynghori hwn am ychydig bach rhagor o amser efallai?

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Fe’i hymestynnais, fel y dywedwch, hyd at 30 Medi, yn dilyn sylwadau gan yr undebau amaeth a sefydliadau amgylcheddol eraill. Ac yn sicr, yn ystod toriad yr haf, pan fûm yn mynychu’r sioeau amaethyddol, ac wrth ymweld â lleoliadau amaethyddol ac amgylcheddol, roedd yn glir iawn, yn enwedig dros yr haf hefyd, fod y ddogfen yn un fawr, a’u bod yn teimlo y byddai angen yr estyniad arnynt er mwyn sicrhau eu bod yn rhoi sylwadau a fyddai’n cael eu hystyried. Felly, fe’i hymestynnais hyd at 30 Medi. Ni chredaf fy mod mewn sefyllfa, mewn gwirionedd, i’w ymestyn ymhellach, ac un o’r rhesymau am hynny—ac fe sonioch am Brexit—yw Brexit, yn ôl pob tebyg. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael cymaint o safbwyntiau â phosibl mewn perthynas â newidiadau rheoleiddiol, mewn perthynas â pha ddeddfwriaeth y gallai fod ei hangen arnom, ac mae angen i mi fod yn barod i gychwyn ar fyr rybudd yn ôl pob tebyg. Nid oes gennym lawer o amser, felly, na, ni chredaf y gallaf ei ymestyn.

Mae’n flin gennyf glywed hynny, ond rwy’n deall y rhesymau a roddodd Ysgrifennydd y Cabinet. A gwn na ellir ei pherswadio i siarad ynglŷn â sylwedd y materion sy’n ddarostyngedig i’r ymgynghoriad hwn, ond credaf fod mater o egwyddor gyffredinol y byddai’n ddefnyddiol ei archwilio yma. Ysgrifennodd un o fy etholwyr ataf i ddweud mai’r hyn yr ydym yn ceisio’i wneud yma, i bob pwrpas, yw dod â buddiannau sy’n gwrthdaro at ei gilydd, pan fo’r ddwy ochr yn gyfiawn yn aml iawn. A gofynnodd y cwestiwn: sut y mae datrys sefyllfaoedd lleol lle na ellir osgoi’r ffaith fod un gweithgaredd awyr agored pwysig yn ymyrryd â’r amgylchedd, neu â gweithgaredd pwysig arall, hyd yn oed pan fo’r ddau’n cael eu cynnal mewn modd cyfrifol. Mae hyn wedi codi, yn yr achos penodol hwn, yng nghyd-destun mynediad at ddŵr agored ac afonydd, a’r gwrthdaro a allai fodoli rhwng canŵ-wyr a physgotwyr. Rwy’n credu bod yr hyn y mae’n ei nodi yn bwynt dilys iawn, ac yn hytrach na chael un hawl gyffredinol sy’n gymwys ym mhobman heb unrhyw eithriadau, mae angen inni gael rhyw fath o broses leol o wneud penderfyniadau sy’n parchu amgylchiadau penodol achosion unigol. Mae’n dweud, yn eithaf rhesymol, fod yna fannau i’w cael lle na fyddai 100 o ganŵ-wyr yn sblasio ac yn sgrechian ar ei gilydd drwy’r dydd yn effeithio ar enweirio, ond bod mannau eraill lle bydd un canŵ di-stŵr yn pasio heibio yn amharu ar enweirio am beth amser. Felly, mae angen i ni sicrhau bod penderfyniadau’n cael eu gwneud ar lefel leol fel bod modd ystyried yr amgylchiadau unigol hyn.

Yn hollol, ac mae hynny’n rhywbeth y credaf inni gynnal gweithdai yn ei gylch dros yr haf, ac mae’n sicr yn rhywbeth a fynegwyd wrthyf. Mae angen inni weithio gyda’n gilydd i nodi’r dull gorau o weithredu yn y dyfodol. Felly, gallwn ystyried hynny, yn sicr, pan fydd ymatebion yr ymgynghoriad wedi dod i law ac yn cael eu hasesu.

Nodwedd bwysig arall o hyn hefyd yw parchu hawliau tirfeddianwyr a ffermwyr. Yn amlwg, mae o fudd i’r rheini sy’n awyddus i weld cefn gwlad yn ffynnu ein bod yn sicrhau cymaint o fynediad â phosibl, a pho fwyaf o bobl sy’n deall cefn gwlad, gorau oll i bawb sy’n byw ac yn gweithio mewn cymunedau gwledig. Ond mae ymestyn yr hawl, er enghraifft, i feicio ar lwybrau troed, fel sy’n digwydd ar lwybrau ceffylau ar hyn o bryd, yn arwain at heriau newydd mewn perthynas â thir ar lannau afonydd, ac yn yr un modd, yr hawl i wersylla mewn mannau agored hefyd, a sut y mae rhywun yn cyrraedd yno yn y lle cyntaf. Felly, gobeithiaf y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ceisio cydbwyso’r buddiannau hyn yn ofalus iawn, gan fod ffermio o dan bwysau mewn sawl ffordd.

Credaf mai’r gair perthnasol yn hynny o beth yw ‘cydbwyso’. Rydych yn llygad eich lle. Fe sonioch chi am ganŵ-wyr a physgotwyr, ac fe sonioch chi am ganiatáu beicio ar lwybrau ceffylau. Mae’n rhaid i mi ddweud eu bod yn awyddus, yn rhai o’r trafodaethau a gefais dros yr haf, i weld aml-ddefnydd ar y llwybrau hyn: maent yn awyddus i weld llwybrau troed, beicwyr a marchogaeth ar yr un llwybr; nid yw eraill yn dymuno gweld hynny. Felly, credaf eich bod yn iawn: mae’n ymwneud â chydbwysedd.

Rwyf wedi derbyn sylwadau ynglŷn â gwersylla. Rydych yn llygad eich lle: mae rhai ffermwyr—ymwelais â fferm i fyny ym mharc cenedlaethol Eryri dros yr haf, lle dywedodd un ffermwr, ‘Mae 500,000 o bobl yn ymweld â’r parc hwn bob blwyddyn; rwy’n awyddus i weld cymaint o bobl ag y gallaf yma’. Nid yw ffermwyr eraill yn teimlo’r un fath. Mae’n ymwneud yn gyfan gwbl â sicrhau’r cydbwysedd hwnnw. Felly, yn sicr, pan ddaw’r ymgynghoriad i ben ar 30 Medi, gallwn adolygu’r miloedd, rwy’n credu, o ymatebion—gwn fod y ffigur wedi hen gyrraedd y miloedd bellach—a ddaw i law.

Plaid Cymru spokesperson, Simon Thomas.

Diolch, Llywydd. Rwy’n gobeithio bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cael gwyliau bach dros yr haf, ac os gwnaeth, ei bod wedi cael peth amser ar draeth. Os gwnaeth, byddai wedi sylwi ar y plastig sydd gennym ar ein traethau y dyddiau hyn. Credaf ei bod wedi cael cyfle, fel y cefais innau, i gyfarfod â chriw hwylio benywaidd eXXpedition, a fu’n hwylio o amgylch y DU dros yr haf—neu o amgylch Prydain mewn gwirionedd, nid y DU, gan fod hwylio o amgylch y DU yn eithaf anodd—hwylio o amgylch Prydain dros yr haf. Daethant i Gaerdydd ac roeddent yn tynnu sylw at blastig yn ein moroedd hefyd. Os cyfarfu â hwy, fe fydd yn gwybod eu bod yn gryf o blaid cynllun dychwelyd blaendal. Fe fydd hi hefyd yn gwybod bod Llywodraeth yr Alban wedi cyhoeddi ym mis Awst fod diddordeb ganddynt mewn cynllun dychwelyd blaendal ar gyfer yr Alban, ac mae Zero Waste Scotland, er enghraifft, yn amcangyfrif, yn achos yr Alban, mewn perthynas â chlirio sbwriel yn unig, y gallai cynllun dychwelyd blaendal arbed rhwng £3 miliwn a £6 miliwn. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi bellach ei bod yn bryd cyflwyno cynllun peilot, fan lleiaf, ar gyfer dychwelyd blaendal yma yng Nghymru?

Yn anffodus, ni chefais gyfle i gyfarfod â’r criw. Nid wyf yn cofio beth ddigwyddodd—credaf fy mod mewn rhan arall o Gymru ar y pryd, felly ni chefais gyfle i gyfarfod â hwy, ond roeddwn yn ymwybodol fod Simon wedi cyfarfod â hwy. Rwy’n siŵr fod Simon Thomas hefyd yn ymwybodol fy mod wedi treulio diwrnod gyda Roseanna Cunningham, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd, Newid Hinsawdd a Diwygio’r Tir o’r Alban. Daeth i lawr i Gaerdydd, yn bennaf i weld ynglŷn â’n hailgylchu, i weld beth y gallai ei ddysgu gennym. Cawsom drafodaeth ynglŷn â’r cynllun dychwelyd blaendal.

Rwyf wedi comisiynu astudiaeth o becyn neu gyfres o bethau y credaf y gallwn eu gwneud i leihau gwastraff pecynnu. Rwy’n awyddus iawn, fel y gwyddoch, i gynyddu ein cyfraddau ailgylchu. Rydym yn drydydd drwy’r byd bellach. Rwy’n awyddus i fod yn gyntaf drwy’r byd. Felly, roedd yn ddefnyddiol iawn clywed beth y mae’r Alban yn ei wneud, ac fel y dywedais, rwyf wedi comisiynu’r astudiaeth hon, ac wedi i mi dderbyn yr adroddiad, gallwn benderfynu pa agweddau arni y byddwn yn eu rhoi ar waith.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hystyriaeth. Cefais innau gyfarfod â Roseanna Cunningham hefyd pan oedd yn ymweld â Chaerdydd. Mae’n rhaid i mi ddweud, serch hynny, fy mod yn cefnogi ein chwaer blaid, Plaid Genedlaethol yr Alban. Nid wyf am iddynt achub y blaen arnom yma yng Nghymru. Rwyf am i ni fod yn gyntaf o ran cyflawni pethau fel cynlluniau dychwelyd blaendal a dulliau eraill o fynd i’r afael â llygredd plastig. Mae’n llygad ei lle, wrth gwrs, i ddweud ein bod yn gwneud yn dda iawn mewn perthynas ag ailgylchu, ond mae gan yr unig wledydd sy’n gwneud yn well na ni gynllun dychwelyd blaendal, mae’n rhaid i mi ddweud. Felly, gadewch i ni archwilio un agwedd arall ar hyn, gan fod Swyddfa Wyddoniaeth Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi adolygiad tystiolaeth, ‘Future of the Sea: Plastic Pollution’, ym mis Gorffennaf. Canfu’r adolygiad fod 70 y cant o’r holl sbwriel yn ein cefnforoedd yn blastig o wahanol fathau. Cawsom adroddiad hefyd yr wythnos diwethaf a ganfu fod 83 y cant o’r dŵr tap a arolygwyd ledled y byd yn cynnwys ffibrau plastig. Felly, credaf fod ymyriadau polisi bach i’w cael, a gall cenhedloedd bychain wneud yr ymyriadau polisi hynny sy’n trawsnewid y modd y meddyliwn am y defnydd o blastig, ailgylchu plastig ac ailddefnyddio plastig.

Yn ogystal â chynllun dychwelyd blaendal, mae Llywodraeth Cymru wedi trafod y posibilrwydd o drethi newydd yma yng Nghymru, gyda’r pwerau newydd, ac yn sicr, cefais yr argraff gan Ysgrifennydd y Cabinet cyn yr haf—Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, hynny yw—fod diddordeb ganddo wybod sut y gallai trethi bach o’r fath newid ymddygiad, a sut y gellid eu defnyddio, efallai, mewn ffordd amgylcheddol. A yw hyn yn rhywbeth y mae’n ei drafod gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, ac yn arbennig gyda golwg ar drethu neu godi ardoll, mewn rhyw ffordd, ar y defnydd gwastraffus hwn o blastig?

‘Ydy’ yw’r ateb cryno. Credaf fy mod yn cyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yr wythnos nesaf, ond nid wyf yn siŵr a yw hynny ar yr agenda. Ond yn sicr, mae’n rhywbeth rydym wedi dechrau ei drafod. Rwy’n ymrwymedig iawn i leihau sbwriel morol, ac efallai eich bod yn ymwybodol fod rhanddeiliaid wedi ffurfio grŵp gorchwyl a gorffen ar sbwriel morol i fynd i’r afael â sbwriel morol yng Nghymru. Cyfarfûm â’r grŵp yn Saundersfoot yn ystod toriad yr haf. Mae gan Saundersfoot gynllun gwych lle mae ganddynt—ni allaf gofio beth rydych yn eu galw—rhyw fath o fyrddau ‘A’, lle y gall pobl fynd yno, gwisgo pâr o fenig, gafael mewn bag a mynd ati i gael gwared ar sbwriel oddi ar ein traethau ac yn y blaen, ac roeddwn yn meddwl fod hynny’n wych. Felly, credaf fod llawer o arferion da ar waith. Mae angen ei rannu, dyna i gyd. Bydd gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld beth yw argymhellion y grŵp gorchwyl a gorffen.

Diolch i’r Gweinidog am hynny. Yn sicr, byddaf yn parhau i’w hannog hi a Llywodraeth Cymru i gyflwyno cynllun dychwelyd blaendal yma yng Nghymru. Ond i droi at eitem arall o fusnes anorffenedig dros yr haf, fe fydd yn cofio iddi fod gerbron y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig ar 20 Gorffennaf. Gofynnwyd iddi yno ynglŷn ag effaith ardrethi annomestig ac ynni cymunedol ar gynlluniau ynni dŵr yn arbennig. Yn ei hymateb i’r pwyllgor ar 7 Medi, dywed fod y cynlluniau ynni dŵr wedi cael eu heffeithio’n anghymesur o ganlyniad i ailbrisio’r ardrethi annomestig. Felly, rwy’n falch ei bod yn derbyn hynny. Dywed hefyd ei bod bellach yn gweithio ac wedi ymrwymo i ddod o hyd i ateb mewn perthynas ag effaith ailbrisio ardrethi annomestig. Yr awgrym, rywsut, yw mai’r ateb yw aros i ardrethi annomestig gael eu hailbrisio a’u hailweithio, a allai ddigwydd yn 2018, yn hytrach nag ymdrin yn awr â’r broblem a achoswyd gan bolisïau ei Llywodraeth ei hun. A all roi ymrwymiad y bydd yr anhawster gyda chynlluniau ynni dŵr, y mae bellach yn ei gydnabod, yn cael ei ddatrys yn gynt na hynny, ac y bydd yn gweithio’n gyflym ac ar fyrder gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i sicrhau nad ydynt yn cael eu cosbi’n anghymesur o ganlyniad i newid yn yr ardrethi busnes?

Ni allaf gofio a gefais y cyfarfod â Chymdeithas Ynni Dŵr Prydain cyn neu ar ôl i mi fod gerbron y pwyllgor, ond roedd yn sicr o gwmpas yr amser hwnnw. Unwaith eto, rwyf wedi rhannu gohebiaeth gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, fel y mae’r gymdeithas ei hun wedi’i wneud. Felly, os caf, fe ysgrifennaf at yr Aelod gyda’r wybodaeth ddiweddaraf.

Conservatives’ spokesperson, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, dros yr haf, cyhoeddwyd y trydydd cynllun gweithredu blynyddol o dan fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru, ac yn eich rhagair, fe ddywedwch y bydd y flwyddyn sydd i ddod yn un heriol, a chredaf fod hynny’n rhywbeth y gall pob un ohonom gytuno yn ei gylch, yn bendant. Nawr, tynnodd yr adroddiad hwnnw sylw at y ffaith fod lle bellach i ystyried yr opsiwn o wahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau. A allwch ddweud wrthym pam nad yw Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyflwyno gwaharddiad yma yng Nghymru?

Nid oes gennym syrcasau wedi’u trwyddedu yng Nghymru. Rwyf wedi cael o leiaf ddau gyfarfod gyda’r Arglwydd Gardiner, y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros hyn yn Llywodraeth y DU. Penderfynasom y byddem yn gweithio’n agos iawn gyda hwy ar y posibilrwydd o gael gwaharddiad ar y cyd. Cyfarfûm â’r Arglwydd Gardiner ddiwethaf allan ym Mrwsel mewn cyngor amaeth, a chredaf fy mod i gael y wybodaeth ddiweddaraf fis nesaf.

Wel, tra bo Cymru yn argymell dull ‘gadewch i ni aros am San Steffan’ o weithredu, credaf ei bod yn drueni o’r mwyaf fod Llywodraeth yr Alban, er enghraifft, wedi bwrw ymlaen â’r gwaith ac eisoes wedi cyflwyno Bil, sydd wrthi’n mynd drwy eu proses ddeddfwriaethol.

Nawr, mae blaenoriaeth arall a amlygwyd yn y cynllun gweithredu yn ymwneud â lles anifeiliaid ar adeg eu lladd. Yn dilyn cyhoeddiad Llywodraeth y DU ynglŷn â gosod teledu cylch cyfyng ym mhob lladd-dy yn Lloegr, a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau y cedwir safon uchel o les anifeiliaid yng Nghymru, gan gynnwys ar adeg eu lladd, ac a wnewch chi ymrwymo yn awr i weld teledu cylch cyfyng yn cael ei osod ym mhob lladd-dy yma yng Nghymru?

Mewn perthynas â’ch cwestiwn cyntaf, nid mater o ‘aros i weld ynglŷn â Llywodraeth y DU’ yw hyn. Fe fyddwch yn deall bod y rhaglen ddeddfwriaethol—[Torri ar draws.] Fe fyddwch yn deall bod y rhaglen ddeddfwriaethol yma yn brysur iawn, yn niffyg gair gwell. Rwy’n gorfod sicrhau bod gennyf ddeddfwriaeth yn cael ei hystyried yn barod ar gyfer y cyfnod ôl-Brexit. Roeddwn o’r farn mai dyna’r ffordd orau ymlaen, yn enwedig gan nad oes gennym syrcasau wedi’u trwyddedu yng Nghymru.

Mewn perthynas â’ch cwestiwn ynglŷn â theledu cylch cyfyng mewn lladd-dai, mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo ar hynny. Pan ddechreuais yn y swydd, fe fyddwch yn gwybod bod fy rhagflaenydd, Rebecca Evans, wedi gofyn i grŵp gorchwyl a gorffen wedi ei arwain gan y diwydiant gynhyrchu adroddiad ar weithredu teledu cylch cyfyng. Bythefnos yn ôl yn unig, roeddwn yn edrych ar faint o gamerâu teledu cylch cyfyng a osodwyd mewn lladd-dai yng Nghymru. Mae’n rhaid i mi ddweud bod gan y mwyafrif helaeth o’r lladd-dai mawr yng Nghymru gamerâu. Fe fyddwch yn gwybod bod milfeddygon yn bresennol ym mhob lladd-dy i sicrhau eu bod yn cydymffurfio â’r rheoliadau. Mae ganddynt bŵer i atafaelu deunydd oddi ar deledu cylch cyfyng os ydynt yn tybio nad yw safonau lles yn cael eu cyrraedd. Felly, credaf fod hynny’n rheswm dros ystyried cael camerâu teledu cylch cyfyng yn ein lladd-dai. Bydd gennyf waith yn dod i law erbyn diwedd y mis hwn sy’n edrych i weld a fyddwn yn gwneud hynny’n orfodol wedyn ai peidio.

Wel, Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi gofyn dau gwestiwn penodol i chi yn awr wrth gwrs, ac ymddengys i mi fod Llywodraeth Cymru yn petruso ar y ddau. Mae yna ganfyddiad, felly, fod Llywodraeth Cymru yn dweud pethau mawr am faterion lles anifeiliaid ond nad yw’n cyflawni fawr ddim. Er enghraifft, pryd y bwriadwch adolygu effeithiolrwydd Rheoliadau Lles Anifeiliaid (Bridio Cŵn) (Cymru) 2014? Pryd y byddwch yn mynd i’r afael â mater bridio, masnachu a chadw anifeiliaid anwes egsotig yng Nghymru? Felly, pryd y byddwn yn dechrau gweld camau penodol i sicrhau gwelliant mewn lles anifeiliaid ledled Cymru, gan gynnwys amserlenni pendant ar gyfer y polisïau hyn?

Nid wyf yn credu ei fod yn fater o betruso; credaf ei fod yn fater o gael pethau’n iawn. Mae’n rhaid i chi gydnabod cost y pethau hyn hefyd. Efallai, pe baem wedi cael ychydig mwy o arian gan eich Llywodraeth Dorïaidd yn y DU, efallai y byddai modd inni wneud popeth. Ond nid yw’r gyllideb yn—[Torri ar draws.] Fe fyddwch yn deall y pethau hyn. Felly, er enghraifft, mae’r gost o osod teledu cylch cyfyng ym mhob lladd-dy yn gannoedd o filoedd o bunnoedd. Felly, mae angen i chi sicrhau—[Torri ar draws.] A’r holl bethau eraill rydych yn eu hawgrymu. Ni chredaf y gallwch ddweud ein bod yn petruso mewn perthynas â safonau iechyd a lles anifeiliaid yng Nghymru.

Cyfeiria ‘asesiad o effaith amgylcheddol’ at broses ffurfiol a nodir yn y rheoliadau ar gyfer asesu, ymgynghori a dod i benderfyniad ar brosiectau penodol sy’n ofynnol o dan y gyfarwyddeb asesu effeithiau Amgylcheddol. Lle nad oes angen asesiad o effaith amgylcheddol, ystyrir effeithiau amgylcheddol cynigion gan wahanol gyfundrefnau caniatâd cyn i’r datblygiad ddechrau.

Sut y gallwch alw eich hun yn Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd pan fo’ch Llywodraeth wedi rhoi trwydded i ganiatáu i ddeunydd gael ei garthu o’r tu allan i adweithydd niwclear Hinkley Point a’i ddympio yn nyfroedd Cymru y tu allan i Gaerdydd? Yn waeth na hynny, ni chynhyrchwyd asesiad o’r effaith amgylcheddol gan gorff gwarchod amgylcheddol Cymru. Nid oes unrhyw ddos o ymbelydredd yn dderbyniol i iechyd pobl. Felly, mae’n anodd credu y buasech yn caniatáu i ddeunydd o safle niwclear—niwclear—gael ei ddympio yn nyfroedd Cymru. Felly, pam rydych chi’n cymryd y risg enfawr hon? Ac a wnewch chi ddirymu’r drwydded hyd nes y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cynnal astudiaeth lawn a phriodol o’r deunydd a allai fod yn ymbelydrol?

Ni allaf wneud sylwadau ar broses penderfyniad penodol a wnaed flynyddoedd yn ôl, ond gallaf roi sicrwydd i chi fod pob cais am drwydded forol yn cael ei ystyried yn unol â’r gofynion cyfreithiol a nodir yn Rhan 4 o Ddeddf y Môr a Mynediad i’r Arfordir 2009 a’r Rheoliadau Gwaith Morol (Asesu Effeithiau Amgylcheddol) 2007. Mae’r rheoliadau’n darparu gweithdrefnau i bennu’r angen am asesiad o effaith amgylcheddol ar gyfer y prosiect, ac rwy’n deall bod trwydded forol ddilys ar waith, a bod yna amodau y mae angen i ddeiliad y drwydded gydymffurfio â hwy cyn y gellir cyflawni unrhyw waith gwaredu.

Gan edrych ar asesiad o effaith amgylcheddol yr injan hylosgi, diesel a phetrol fel ei gilydd, tybed pa asesiad o effaith amgylcheddol a wnaed ar ansawdd yr aer ar feysydd chwarae ysgolion, oherwydd bu Ysgol Uwchradd yr Eglwys yng Nghymru Teilo Sant, lle rwyf hefyd yn llywodraethwr, yn ymweld â mi heddiw, ac mae honno’n un o’r 1,000 o ysgolion ledled y DU y nododd ClientEarth eu bod yn dioddef o ganlyniad i lefelau niweidiol iawn o lygredd aer am eu bod yn agos at ffyrdd. Tybed sawl un o’r bron i 1,000 o ysgolion hyn sydd yng Nghymru.

Ni allaf roi ateb penodol i chi o ran y ffigur, ond gwyddom y gall plant ysgol Cymru fod yn agored i lefelau uchel o lygredd pan fyddant yn teithio i ac o ysgolion, lawn cymaint â phan fyddant ar dir yr ysgol. Bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi dechrau ymgysylltu ag ystod eang o randdeiliaid i helpu i lunio’r gwaith ar fframwaith parthau aer glân i Gymru, ac mae hynny’n cael ei wneud hefyd drwy un o’r is-grwpiau ar fy mwrdd crwn gweinidogol ar Brexit.

Dywed cyngor Abertawe fod asedau naturiol yr ardal o harddwch naturiol eithriadol yn darparu cyfle ar gyfer twf economaidd a’u bod yn bwysig ar gyfer llesiant, ac na ddylai manteision o’r fath gael eu peryglu gan ddatblygiad newydd nad yw’n diogelu na’n gwella ased naturiol ac ecosystem yr AHNE. A allwch ddweud wrthyf pam nad yw’r AHNE yn ymgynghorai statudol â rhwymedigaeth i ddarparu tystiolaeth mewn ceisiadau cynllunio ar gyfer tir sy’n ffinio â thir AHNE? Mae hwn wedi dod yn gwestiwn perthnasol, bellach, i fy etholwyr yn y Gŵyr, lle mae’r cynllun datblygu lleol yn rhagweld y bydd 20,000 o dai yn cael eu hadeiladu. Diolch.

Mae’n hollbwysig fod unrhyw rai sy’n gwneud penderfyniadau mewn perthynas ag unrhyw sefydliad yn hollol ymwybodol o’r effeithiau amgylcheddol wrth wneud penderfyniadau, ond rwy’n fwy na pharod i edrych ar hyn ac i ysgrifennu at yr Aelod.

Diolch. Yn ychwanegol at fy natganiad ysgrifenedig ar 13 Mehefin, rwy’n disgwyl gwneud newidiadau i ofynion y cynllun personau cymwys er mwyn helpu i sicrhau nad yw deunydd inswleiddio yn cael ei osod mewn eiddo anaddas o 1 Hydref 2017. Ar gyfer deunydd inswleiddio sydd eisoes wedi’i osod, bydd swyddogion yn cyfarfod â’r prif ddarparwr gwarantau, yr Asiantaeth Gwarantau Inswleiddio Waliau Dwbl, i drafod cynnydd ar ddatrys hawliadau heb eu datrys.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’n amlwg imi fod nifer sylweddol o bobl, gyda llawer ohonynt yn bobl hŷn ac agored i niwed fel y gwyddoch, yn parhau i wynebu costau ariannol o ganlyniad i gynlluniau waliau ceudod anaddas neu ddiffygiol. Yn wir, rwy’n ddiolchgar i nifer o gyd-Aelodau Cynulliad sydd wedi rhannu profiadau tebyg o’u hetholaethau gyda mi. Dros yr wythnosau diwethaf, rwyf wedi cyfarfod â rhagor o’m hetholwyr sy’n wynebu’r union broblemau hyn. Rwy’n croesawu’r diweddariad ers eich datganiad ysgrifenedig ym mis Mehefin, ond a gaf i ofyn: beth yw’r sefyllfa ddiweddaraf gyda’r broses beilot newydd o dan Arbed sy’n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gaffael arolygon annibynnol tŷ cyfan o eiddo cyn gwerthuso a dyfarnu arian i gynlluniau posibl? Ac a ydych yn cytuno bod y broblem hon yn galw am ein sylw parhaus, fel y gallwn atal problemau tebyg yn y dyfodol, ond hefyd, ac yn bwysicach o bosibl, er mwyn sicrhau cyfiawnder ac iawndal i’r rhai sydd wedi dioddef hyd yma?

Yn sicr, mae’r broblem yn cael fy sylw parhaus. Credaf fy mod yn cael o leiaf un eitem o ohebiaeth yr wythnos ar y mater hwn. Fe fydd yr Aelod yn gwybod bod bron yr holl waith gosod waliau ceudod yn cael ei wneud gan osodwyr o dan gynlluniau hunanardystio personau cymwys y rheoliadau adeiladu. Fel y dywedais, byddaf mewn sefyllfa, gobeithio, i wneud y cyhoeddiad hwnnw ar ôl 1 Hydref. Gwn fod cynlluniau tebyg yn cael eu cyflwyno drwy gynllun Rhwymedigaeth Cwmni Ynni Llywodraeth y DU. O ran Arbed, rydym newydd anfon llythyrau canlyniad at awdurdodau lleol ar ôl ystyried yr arolygon eiddo annibynnol a oedd wedi eu cyflawni eisoes. Mae hynny wedyn yn galluogi awdurdodau lleol llwyddiannus i fwrw ymlaen â’r broses o brisio a llunio cynlluniau. Credaf y bydd hynny’n cryfhau ansawdd y cynlluniau hynny ymhellach ac yn cyfyngu ymhellach ar broblemau yn y dyfodol. Ond rydych yn llygad eich lle—rydym yn awyddus i atal problemau rhag digwydd yn y dyfodol, ond gwyddom fod gennym rai problemau y mae angen i ni barhau i sicrhau eu bod yn cael cyfiawnder.

Yn 2015, dywedodd y Sefydliad Ymchwil Adeiladu fod angen mwy o ddata arnom ynglŷn â hyn yng Nghymru. Mae angen astudiaeth genedlaethol i weld maint y broblem. Credaf mai’r broblem yn hyn o beth yw’r eiddo presennol sydd wedi mynd drwy’r broses hon, ac mae wedi bod yn ddiffygiol. Gan fod hyn yn ganolog i gymaint o’n strategaeth adnewyddu, lleihau ynni, Cartrefi Clyd—mae’n wirioneddol bwysig ein bod yn gyfarwydd â hyd a lled yr her hon ac yn ei datrys cyn gynted â phosibl, a sicrhau, wrth gwrs, fod y rhai sy’n gyfrifol yn cyflawni eu rhwymedigaethau.

Ie, rwy’n cytuno’n llwyr â’r Aelod, ac fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud yn fy ateb cyntaf i Dawn Bowden fod fy swyddogion i fod i gyfarfod eto gyda’r Asiantaeth Gwarantau Inswleiddio Waliau Dwbl. Mae’r cyfarfodydd hynny’n parhau. Yn amlwg, maent wedi cyfarfod â hwy eisoes, a chredaf fod yr Asiantaeth Gwarantau Inswleiddio Waliau Dwbl yn amlwg yn cydnabod y problemau sy’n wynebu llawer o’r cwsmeriaid y maent wedi bod yn ymdrin â hwy. Maent eisoes wedi cymryd camau mewn nifer o feysydd, megis sefydlu hyrwyddwr defnyddwyr, er enghraifft. Maent wedi datblygu pecyn gofal eiddo ar gyfer deiliaid tai. Ond rwy’n awyddus i roi sicrwydd i’r Aelodau fod hyn yn rhywbeth yr ydym yn gweithio’n gyflym iawn i’w ddatrys.

Of course, the Cabinet Secretary will share our opposition to the concept that the Government in London, as their Secretary of State has said already, are going to take all of the powers for agricultural payments. But would the Cabinet Secretary, in order to ensure that we do have the widest support possible in Wales to protect devolution in terms of powers, over agricultural payments, make a pledge that if those powers were to come to us that there wouldn’t be less funding provided to agricultural subsidies?

I think the Member perhaps has mistaken the question for another. This question is on deficient insulation, rather than agricultural payments.

I apologise.

So, the Minister doesn’t need to answer that question on agricultural payments, unless she can make some very creative link with cavity wall insulation. [Laughter.]

Question 5, therefore—Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. Mae’n ymwneud â thaliadau amaethyddol, mewn gwirionedd.

Diolch. Rwy’n hynod o bryderus fod Llywodraeth y DU yn dal heb ymrwymo cyllid ar gyfer cymorth amaethyddol y tu hwnt i 2022, rhywbeth a addawyd gan George Eustice cyn y refferendwm. Yn y cyfamser, rydym yn gweithio gyda gweinyddiaethau eraill i sicrhau y bydd paratoadau ar waith er mwyn bod yn barod o’r diwrnod cyntaf, gan ei gwneud hi’n bosibl i’r taliadau barhau i gael eu gwneud.

Ie, diolch am eich ateb. Yn amlwg, rwy’n deall bod rhywfaint o ansicrwydd ynglŷn â’r dyfodol, ond rydych yn swnio’n weddol argyhoeddedig y gellir gwneud rhyw fath o daliadau cyflym ac effeithiol pe bai’r cyfrifoldeb yn cael ei ddatganoli yma yn y pen draw. A fyddech yn cytuno â hynny?

Credaf mai ansicrwydd ynglŷn â’r dyfodol yw un o’r tanosodiadau mwyaf i mi eu clywed eleni. Ar hyn o bryd, mae yna dwll du ar ôl 2022. Ni wyddom pa arian y byddwn yn ei gael gan Lywodraeth y DU. Nid ydynt wedi bod yn glir iawn ynglŷn â hynny. Cawsom addewid ganddynt cyn refferendwm yr UE y byddem yn cael pob ceiniog a gawn ar hyn o bryd, felly byddwn yn eu dal at hynny. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn fy mod yn gweithio’n agos iawn gyda’r tri swyddog cyfatebol arall ledled y DU. Byddwn yn cynnal ein cyfarfod pedairochrog nesaf ddydd Llun, yn Llundain. Hwn fydd y cyfarfod cyntaf i Michael Gove ei fynychu ers iddo gael ei benodi yn ôl ym mis Mehefin. Felly, mae pob un o’r rhain, yn amlwg, yn faterion sydd ar y gweill, ond rwyf wedi dweud yn glir iawn na allaf weld amser pan na fyddwn mewn sefyllfa i gefnogi ein diwydiant ffermio, felly mae angen inni sicrhau bod y Llywodraeth Dorïaidd yn cadw at yr addewidion a wnaethant i ni.

Y tro diwethaf i mi holi Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â hyn, roedd Llywodraeth y DU wedi gwarantu taliadau hyd at 2020. Maent bellach wedi eu gwarantu tan o leiaf 2022. Felly, rwy’n gobeithio y bydd hi’n croesawu hynny. Yn ogystal, pan fydd hi’n cael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar faes cymhleth sut y bydd datganoli’n gweithio ar ôl Brexit a pha feysydd amaethyddol y dylid eu penderfynu yma a beth yw’r fframwaith DU y dylid ei gytuno a beth ddylai’r polisi masnach rhyngwladol fod ar gyfer Llywodraeth y DU, a wnaiff hi gofio, ar bob adeg yn ystod y trafodaethau hynny, mai’r flaenoriaeth bennaf i ffermwyr yng Nghymru, nad ydynt mor bryderus, o bosibl, ynglŷn â ble mae’r pwerau, yw bod yr arian hwnnw’n parhau i lifo?

Ni fuaswn yn dweud nad yw ffermwyr yn pryderu ble mae’r pwerau. Yn sicr, credaf fod y ffermwyr y bûm i mewn cysylltiad â hwy ac undebau’r ffermwyr yn bendant yn cydnabod bod y pwerau amaethyddol yn perthyn i bobl Cymru ac nid ydynt am weld Llywodraeth y DU yn cipio unrhyw bwerau. Rydych yn llygad eich lle—. Credaf, yn ôl pob tebyg—wel, cyn yr etholiad a alwyd ym mis Mehefin eleni, cawsom sicrwydd hyd at 2020 ac ar ôl yr etholiad, rhoddodd y Trysorlys sicrwydd y byddent yn ariannu’r taliadau uniongyrchol yn llawn hyd at 2022. Wrth gwrs, croesewir hynny, ond mae arnom angen llawer mwy o fanylion mewn perthynas â hynny.

Felly, rwyf bob amser wedi bod yn glir iawn y bydd gennym bolisi amaethyddol Cymru ar ôl Brexit. Fodd bynnag, rydym yn derbyn y bydd fframweithiau’r DU ar waith mewn rhai meysydd. Rwy’n awyddus iawn i ddechrau’r sgyrsiau hynny ynglŷn â fframweithiau’r DU. Yn anffodus, gan nad ydym wedi cael unrhyw ymgysylltiad â Llywodraeth y DU ers amser mor hir ar lefel weinidogol, nid ydym wedi gallu prosesu’r sgyrsiau hynny. Ond yn sicr, ddydd Llun, byddaf yn codi mater fframweithiau’r DU yn y cyfarfod pedairochrog hwnnw.

Diolch. Rwy’n awyddus i weld sector amaethyddol mwy effeithlon, proffidiol a chynaliadwy yng Nghymru. Rwy’n cynorthwyo ein ffermwyr i gyflawni hyn drwy ddefnydd arloesol o’r cyllid sydd ar gael, gan gynnwys y grant cynhyrchu cynaliadwy, y grant busnes i ffermydd, y fenter strategol ar gyfer amaethyddiaeth, yn ogystal â thrwy Cyswllt Ffermio.

Diolch am yr ateb hir, Gweinidog. Un mesur na fyddai’n cynorthwyo ffermwyr Cymru yn sicr fyddai cynnig Llywodraeth Cymru i ddynodi rhagor o ardaloedd o Gymru yn barthau perygl nitradau. Canfu arolwg diweddar gan NFU Cymru nad oedd gan bron i dri chwarter y ffermwyr a ymatebodd gyfleusterau storio slyri digonol ar eu ffermydd i fodloni gofynion arfaethedig y parthau perygl nitradau a byddai’n costio oddeutu £80,000 ar gyfartaledd iddynt wneud hynny. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi terfyn ar y cynigion hyn, a allai gael effaith anferthol a negyddol iawn yn ariannol ar ein diwydiant ffermio yng Nghymru?

Wel, ni allaf roi diwedd ar adolygiad y parthau perygl nitradau am ei fod yn ofyniad statudol o dan y gyfarwyddeb nitradau, felly credaf fod angen ei ystyried yn y cyswllt hwnnw. Fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi cael ymgynghoriad ar barthau perygl nitradau. Daeth hwnnw i ben ddiwedd mis Rhagfyr. Cawsom nifer fawr o ymatebion—dros 250, rwy’n credu—llawer iawn mwy na’r tro cynt y bu’n rhaid inni ei adolygu. Rwy’n awyddus iawn i weithio gydag undebau ffermwyr, y ffermwyr a’r sector yn ei gyfanrwydd i ddatblygu atebion, ac wrth gwrs, rwy’n deall y byddai cost ynghlwm wrth hynny. Fodd bynnag, nid wyf am achub y blaen ar gynnwys yr ymgynghoriad, ond byddaf yn gwneud cyhoeddiad erbyn diwedd y flwyddyn.

Nid oes unrhyw grant cyngor busnes Cyswllt Ffermio penodol. Fodd bynnag, mae ein gwasanaeth Cyswllt Ffermio yn darparu ystod eang o wasanaethau cymorth gwerthfawr sy’n canolbwyntio ar ysgogi moderneiddio, cynyddu ffyniant a chydnerthedd. Wrth i ni agosáu at Brexit a’r heriau sylweddol i ffermio a choedwigaeth a fydd yn deillio o hynny, fe ddaw Cyswllt Ffermio yn adnodd mwyfwy pwysig gan y Llywodraeth hon i’n ffermwyr a’n coedwigwyr.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae etholwr wedi cysylltu â mi i fynegi pryderon ynglŷn â’r ffioedd gweinyddu a godir gan ymgynghorwyr i gyflawni gwaith o dan grant cyngor busnes Cyswllt Ffermio—neu, os wyf yn anghywir, fel y dywedoch—. Ymddengys i mi fod ymgynghorwyr, mewn rhai achosion, yn derbyn hyd at 20 y cant o gyfanswm y grant mewn ffioedd gweinyddu. A ydych yn barod i edrych ar hyn ac i ymchwilio i hyn, ac o bosibl, i roi cap ar ffioedd gweinyddu fel y gall cymaint o’r arian â phosibl gyrraedd y rheng flaen a chyrraedd y ffermwyr, yn hytrach na llenwi pocedi’r ymgynghorwyr? Byddai diddordeb gennyf glywed a gafodd y mater ei ddwyn i’ch sylw o’r blaen, a byddwn yn hapus i roi rhai enghreifftiau i chi.

Credaf y byddai’n well pe bai’r Aelod yn ysgrifennu ataf, oherwydd, fel y dywedais, nid yw’r grant y gofynnoch i mi yn ei gylch yn eich cwestiwn gwreiddiol yn bodoli. Mae Cyswllt Ffermio yn tueddu i gyfeirio ffermwyr a choedwigwyr at wahanol gynlluniau a grantiau. Felly, mae’n aneglur iawn i mi pa grant y cyfeiriwch ato. Felly, ie, credaf y byddai’n ddefnyddiol iawn pe bai’r Aelod yn ysgrifennu ataf, ac yna, yn amlwg, fe allaf ymateb.

Diolch. Mae fy mholisi adnoddau naturiol a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn amlinellu’r cyfleoedd i reoli llifogydd drwy ddefnyddio technegau naturiol i reoli risg llifogydd ar ein hucheldir ac ar dir isel. Ar yr ucheldiroedd, golyga hyn gymryd camau i gynyddu faint o ddŵr a gaiff ei storio drwy leihau dŵr ffo a selio pridd, ac ar y tir isel, arafu llif drwy fwy o orlifdiroedd naturiol.

Thank you for that response. I did raise this with one of your predecessors three years ago: the need to do more to empower landowners, farmers, environmental groups and so on to be responsible, within specific parameters, of course, for clearing river banks themselves, for example—that they should have the powers to do that within specific circumstances. I referred at that point to a pilot scheme that the Environment Agency in England was running, and the Minister at the time agreed that he would be happy to introduce a similar pilot scheme in Wales. Can you tell us whether that pilot scheme has been put in place, and can you also explain why we are still seeing increasing examples of complaints about agricultural land finding itself under water for large parts of the year?

Nid wyf yn ymwybodol o’r cynllun peilot hwnnw, ond os oedd hynny dair blynedd yn ôl, nid yw hynny’n golygu ei fod wedi cael ei gyflwyno, os mynnwch. Ond yn sicr, rwy’n barod i edrych ar hynny ac i ysgrifennu at yr Aelod.

Mae etholwyr wedi cysylltu â minnau hefyd gyda phryderon ynglŷn â’r drefn leihau gwaith cynnal a chadw a roddir ar waith gan Cyfoeth Naturiol Cymru mewn rhannau o ogledd Cymru, ac o ganlyniad i’r cynllun lleihau gwaith cynnal a chadw, mae llifddwr o’r ffosydd, am nad ydynt yn cael eu clirio, yn dechrau gorlifo ar dir amaethyddol—tir sydd wedi bod yn dir amaethyddol cynhyrchiol iawn. Pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn targedu eu gwaith cynnal a chadw yn briodol fel nad yw ffermwyr yn dioddef o ganlyniad i ddiffyg gwaith cynnal a chadw yn eu hardaloedd?

Credaf eich bod yn nodi pwynt pwysig iawn. Nid yw’n fater y mynegwyd pryder wrthyf yn ei gylch, ond byddwn yn fwy na pharod i’w drafod yn fy nghyfarfod nesaf gyda chadeirydd a phrif weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru yr wythnos nesaf, rwy’n credu, neu’r wythnos ar ôl hynny.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru’n gweithio’n agos gyda Chyngor Conwy ar ddiogelu’r arfordir. Rydym wedi cefnogi gwaith arfarnu sy’n cynnwys y glannau ym Mae Colwyn i gyd, a hyd yn hyn, rydym wedi ariannu gwerth £26 miliwn o welliannau yno. Rydym yn trafod gyda’r cyngor ynglŷn â’u cynlluniau ar gyfer gwaith pellach ym Mae Colwyn.

Rwy’n ddiolchgar iawn am y buddsoddiad sydd wedi mynd i Fae Colwyn dros y blynyddoedd o ran sicrhau lefelau uwch o ddiogelwch rhag llifogydd ar gyfer y rhan benodol honno o’r arfordir, ond rydym wedi gweld y difrod y gall llifogydd o’r môr ei wneud pan edrychwn dros Fôr yr Iwerydd, o ganlyniad i’r stormydd ofnadwy sydd wedi creu llanast yn y Caribî ac yn Unol Daleithiau America, ac nid wyf yn dymuno gweld sefyllfa debyg yn digwydd yma yng ngogledd Cymru, yn Hen Golwyn. Fe wyddoch fod amddiffynfeydd rhag llifogydd ar y glannau yno yn diogelu rhannau hanfodol o seilwaith trafnidiaeth gogledd Cymru. Maent wedi cael eu hesgeuluso ers llawer gormod o amser. Gwnaed clytwaith o waith atgyweirio dros y blynyddoedd ac mae angen gweithredu er mwyn sicrhau eu bod yn cyrraedd y safon. Pa hyder sydd gennych y byddwn yn gweld cynllun ac y byddwn yn gweld gwaith yn dechrau ar welliannau sylweddol i bromenâd Hen Golwyn o fewn y ddwy flynedd nesaf?

Wel, credaf fod yr Aelod wedi fy holi ynglŷn â hyn tuag at ddiwedd y llynedd, yn ôl pob tebyg, a chredaf fy mod wedi dweud wrthych bryd hynny yr hyn rwyf am ei ddweud wrthych yn awr: rydym yn dal i aros i gyngor Conwy gyflwyno cynnig sy’n nodi dull partneriaeth y maent yn dymuno’i weithredu mewn perthynas â Hen Golwyn, a Bae Colwyn yn wir. Gwn fod y cyngor yn cael cyfarfod, fis nesaf rwy’n credu, gyda phartneriaid fel Network Rail, oherwydd fe sonioch am y seilwaith trafnidiaeth gerllaw’r A55, yr asiantaeth cefnffyrdd, rwy’n credu, yn ogystal â swyddogion Llywodraeth Cymru, yn amlwg. Felly, rwy’n gwybod ein bod wedi gofyn iddynt baratoi adroddiad ar fy nghyfer yn dilyn y cyfarfod hwnnw.

Diolch. Mae’r cynlluniau rheoli basnau afonydd, a gyhoeddwyd yn 2015, yn cynnwys asesiadau manwl o holl grynofeydd dŵr Cymru a mesurau i wella ansawdd dŵr. Cafwyd nifer o achosion sylweddol o lygredd amaethyddol dros y flwyddyn ddiwethaf a achosodd gryn ddifrod, ac rwyf wedi dweud yn glir nad yw’r digwyddiadau hyn yn dderbyniol.

Cytunaf eu bod yn annerbyniol, ac mae rhwng 70 a 118 o achosion o lygredd slyri yn mynd i mewn i afonydd Cymru yn flynyddol, sy’n fwy nag un yr wythnos. Ac rwy’n cydnabod bod y rhan fwyaf o ffermwyr yn cydymffurfio â’r gyfraith, ond awgryma’r ystadegau’n amlwg nad yw hynny’n wir am bob un ohonynt. Mae ymchwiliad diweddar gan y Biwro Newyddiaduraeth Ymchwiliol yn awgrymu bod rhai ffermydd yn ystyried y dirwyon a gânt o ganlyniad i lygru yn rhan o gostau rhedeg eu busnes. Os oes unrhyw wirionedd o gwbl yn hynny, mae’n amlwg nad yw’r dirwyon hynny’n gweithio fel rhwystr. A’r peth arall a ganfuwyd drwy’r astudiaeth honno oedd bod problem barhaus mewn rhai ffermydd yn Sir Gaerfyrddin. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, yr hyn rwyf am ei ofyn yw: pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod diffyg cydymffurfiaeth ffermydd sy’n aildroseddu yn cael ei archwilio’n drylwyr? Ac rwy’n deall yn eithaf clir mai Cyfoeth Naturiol Cymru fydd yn gwneud hynny. A’r peth arall a ganfuwyd drwy’r newyddiaduraeth ymchwiliol honno yw bod rhai o staff Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael eu bygwth yn hytrach na’u croesawu—i’r gwrthwyneb yn llwyr, yn wir—wrth wneud eu gwaith ar y ffermydd hynny.

Diolch, ac fel y nodwyd gennych, Joyce Watson, er i mi ddweud bod nifer o achosion sylweddol o lygredd amaethyddol wedi bod, gellir eu priodoli i ganran fach iawn o ddaliadau amaethyddol. Nid yw aildroseddu parhaus yn dderbyniol ac wrth gwrs, dylai dirwyon weithredu fel rhwystr yn hytrach na chael eu gweld fel costau rhedeg. A chredaf, mewn rhai achosion, nad yw dirwyon yn briodol, ac mae ei gwneud yn ofynnol i ffermwyr unioni’r difrod a achoswyd ganddynt yn aml i’w gweld yn ffordd fwy derbyniol o gyfyngu ar aildroseddu yn fy marn i. Mae’r is-grŵp rheoli tir ar lygredd gwasgaredig yn bwrw ymlaen â’r gwaith ar faterion o’r fath. Fe fyddwch yn gwybod hefyd fy mod yn gofyn am safbwyntiau drwy’r ymgynghoriad ar reoli ein hadnoddau naturiol yn gynaliadwy. Nid wyf wedi cael gwybod am unrhyw achos o staff Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael eu bygwth, ond unwaith eto, mae’n rhywbeth rwy’n fwy na pharod i’w godi gyda Cyfoeth Naturiol Cymru yn fy nghyfarfodydd misol rheolaidd.

Rwy’n falch iawn fod Joyce Watson wedi gofyn y cwestiwn hwnnw gan eich bod chi a minnau wedi trafod y mater hwn ar sawl achlysur. Gweinidog neu Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a wnewch chi edrych ar sut y gallem wella’r broses o wneud ceisiadau cynllunio, yn enwedig ar gyfer uwchffermydd, er mwyn sicrhau bod draenio a chyfleusterau storio slyri digonol yn cael eu hystyried o ddifrif, oherwydd pan fo fferm yn tyfu o 600 neu 700 o wartheg i 2,000 neu 2,500, mae’r difrod i’r ffermydd cyfagos yn gwbl annioddefol. Y llygredd sy’n llifo i mewn i erddi, llygredd i afonydd, y llygredd nid yn unig o ganlyniad i halogi cyrsiau dŵr, wrth gwrs, ond llygredd o’r adar sy’n heidio at y grawn a phopeth arall. Ac mae uwchfferm, os yw’n cael ei rhedeg yn dda, yn beth gwych ryfeddol i’w weld. Mae uwchfferm sy’n cael ei rhedeg yn wael yn creu diflastod llwyr i’r bobl o’i chwmpas, a chredaf o ddifrif fod angen i Lywodraeth Cymru fod yn fwy llym o ran cynllunio. Mae’n bwnc rwyf wedi’i godi gyda chi a’ch cyd-Aelod wrth eich ymyl o’r blaen, oherwydd credaf mai dyma’r amser i weithredu gan fod mwy a mwy o hyn yn digwydd.

Ie, ac yn ein trafodaethau, yn sicr, rwyf wedi rhoi gwybod i chi fy mod yn fwy na pharod i edrych ar bolisi cynllunio er mwyn sicrhau, fel y dywedwch, eu bod yn cael eu rhedeg yn dda iawn, gan nad oes dim yn waeth na’r math o lygredd y cyfeiriwch ato.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item is questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children, and the first question is from Suzy Davies.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae fy swyddogion wedi bod yn cynorthwyo cyrff cyflawni arweiniol i gyflawni eu cynlluniau pontio ar gyfer eleni. Mae nifer o fesurau lliniaru wedi cael eu sefydlu i gefnogi trefniadau wrth symud ymlaen. Mae awdurdodau lleol yn ymgysylltu â phartneriaid er mwyn sicrhau bod y ddarpariaeth yn y dyfodol yn adlewyrchu anghenion lleol.

Diolch am eich ateb. Mae’n swnio fel pe bai’r gwaith yn parhau i fynd rhagddo. Mae’n rhaid i mi ddweud, fe ddywedoch chi wrthyf ychydig cyn y toriad, mewn cwestiwn ynglŷn â sylwadau a wnaed i mi ar ran Ffydd mewn Teuluoedd yng Ngorllewin Abertawe, fod gan fwrdd cyflawni lleol Cymunedau yn Gyntaf Abertawe, a dyfynnaf, ‘gynlluniau pontio manwl i sicrhau na fyddai prosiectau a gefnogir yn lleol ar eu colled.’ Bellach, clywais am ganolfan deuluoedd y Clâs yn Nwyrain Abertawe, lle mae Ffydd mewn Teuluoedd hefyd yn cynnal gwasanaethau, ond y tro hwn, yr etholwyr eu hunain a ddaeth i gysylltiad â mi, ac maent yn bryderus iawn am nad ydynt yn gwybod o hyd beth fydd y sefyllfa ariannol ar ôl mis Mawrth 2018. Nawr, nid yw chwe mis yn amser hir. A ydych wedi cael unrhyw syniad gan y cynghorau i gyd pa bryd y cyhoeddir y cynlluniau pontio manwl hynny?

Wel, mae cwestiwn yr Aelod ynglŷn â’r manylion o ran Ffydd mewn Teuluoedd yn peri cryn syndod i mi. Gwn fod Ffydd mewn Teuluoedd yn cynnal ymgyrch sylweddol yn y cyfryngau mewn perthynas â’r cyfnod pontio hwn. Yn gyffredinol, credaf fod y cyfnod pontio’n mynd rhagddo’n dda iawn ac nid oes gennym unrhyw feysydd sy’n peri pryder o ran bwrw ymlaen â’r broses bontio. Mae Ffydd mewn Teuluoedd wedi bod yn cynnal yr ymgyrch yn y cyfryngau, fel y dywedais. Fodd bynnag, fel y nodwyd yng nghynllun pontio manwl bwrdd cyflawni lleol Abertawe, mae Ffydd mewn Teuluoedd yn derbyn 100 y cant o’u cyllid Cymunedau yn Gyntaf hyd at 31 Mawrth 2018—oddeutu £260,000. Os oes gan yr Aelod gwestiynau penodol ynglŷn ag unrhyw sefydliad penodol, rwy’n fwy na pharod i sicrhau fy mod i neu aelod o fy nhîm yn cyfarfod â hi i egluro’r materion hynny.

From what I understand, the emphasis of the counter-poverty work that used to be carried out by Communities First will be on early years education, helping people into work and empowering communities—those will be the focuses now—which is what you refer to as the three Es: early years, employability and empowerment. I would like to understand, and I think the people in the sector also want to understand what exactly ‘empowerment’ means. What’s your interpretation of that? Importantly, how will you measure the success of this ‘empowerment’ element in attempts to reduce poverty in Wales?

Wel, mae grymuso yn sicr yn ymwneud â sicrhau bod pobl leol yn rhan o’r broses o wneud penderfyniadau wrth i ni symud ymlaen, a dyna pam fod gan fyrddau gwasanaethau cyhoeddus a Deddf cenedlaethau’r dyfodol gysylltiad agos iawn â’r broses o ymgysylltu â phob cymuned ac unigolyn a gynrychiolir ganddynt wrth symud ymlaen. Credaf fod holl egwyddor cyflogadwyedd, y blynyddoedd cynnar a grymuso yn un gyffrous i gymunedau. Sylweddolwyd nad yw Cymunedau yn Gyntaf wedi gweithio cystal ag y’i cynlluniwyd i wneud o ran codi cymunedau allan o dlodi. Credaf fod y rhaglen wedi gwneud gwaith gwych yn atal cymunedau rhag mynd yn dlotach, ond mae angen newid sylfaenol yn hyn o beth, a chredaf mai’r rhaglenni newydd sydd gennym ar waith a’r mecanweithiau cymorth sydd ynghlwm wrthynt fydd y profiad y bydd cymunedau lleol yn awyddus i’w gael wrth symud ymlaen.

Ym mis Gorffennaf 2016, sefydlais grŵp Llywodraeth Cymru a Chomisiynydd Heddlu a Throseddu De Cymru, a gadeirir gan gomisiynydd heddlu a throseddu de Cymru. Mae’r grŵp hwn yn gweithio gyda chymdeithasau tai ledled Cymru i wella’r dull o fynd i’r afael ag ymddygiad gwrthgymdeithasol.

Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwy’n falch o glywed hynny. Yn sicr, mae un o fy etholwyr yn ddig iawn oherwydd yr ymddygiad sy’n gysylltiedig â chyffuriau a’r ymddygiad gwrthgymdeithasol y mae’n rhaid iddi hi a’i theulu ifanc ei weld yn rheolaidd. Mae’r datblygiad tai cymdeithasol y mae’n byw ynddo yn ystâd gymysg o dai gyda fflatiau un-person. Yn anffodus, mae hi mewn cysylltiad rheolaidd â’r heddlu a’r gymdeithas dai leol. Tynnwyd fy sylw at achosion eraill tebyg yn y cyswllt hwn hefyd. Clywais yr hyn a ddywedoch, ond buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau hynny a rhoi gwybod i mi beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i orfodi landlordiaid cymdeithasol i ysgwyddo cyfrifoldeb yn hyn o beth.

Wel, mae landlordiaid cymdeithasol yn ysgwyddo cyfrifoldeb yn y maes hwn. Rwy’n cydnabod yr effaith ddinistriol y gall ymddygiad gwrthgymdeithasol ei chael ar unigolion a chymunedau ledled Cymru. Yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw bod hwn yn faes cymhleth sy’n galw am ddull amlasiantaethol o weithredu er mwyn ymdrin â chymorth ar gyfer y cymunedau, ond hefyd ar gyfer yr unigolion sy’n achosi’r ymddygiad gwrthgymdeithasol, ac mae gennym hanes blaenorol cryf o gyflawni polisïau cadarn. Ond hefyd, buaswn yn gofyn i’r Aelod ystyried ei rôl yn hyn o beth, o ran cynorthwyo Llywodraeth Cymru i ofyn i Lywodraeth y DU gynyddu lefel y cyllid a’r gefnogaeth i swyddogion yr heddlu ledled y DU, gan gynnwys yma yng Nghymru ac yn ei etholaeth ei hun.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Bethan Jenkins.

Diolch. Mae fy nghwestiwn cyntaf yn ymwneud â Grenfell ac rwyf wedi gofyn llawer o gwestiynau ynglŷn â hynny yma yn y Siambr, ac a bod yn deg, rydych wedi anfon y wybodaeth ddiweddaraf atom yn rheolaidd dros yr haf, fel y gofynnwyd ichi wneud, o ran yr hyn yr ydych yn ei wneud mewn perthynas â Grenfell ar lefel Cymru. Ar 25 Awst, daeth yn amlwg fod y cladin ar rai blociau o fflatiau preifat sy’n adeiladau uchel iawn yng Nghaerdydd, megis y rheini yn Prospect Place, wedi methu profion diogelwch. Fe anfonoch y wybodaeth honno atom, ond tybed a allwch roi’r newyddion diweddaraf i ni am y sector preifat yn benodol, gan eich bod wedi dweud wrth Aelodau’r Cynulliad cyn y toriad nad chi’n unig fel Ysgrifennydd y Cabinet oedd yn edrych ar hyn mewn perthynas â fflatiau preifat, ond y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn siarad â gwestai ac ati hefyd. Felly, rwy’n hyderus y gallwn gael syniad o’r sefyllfa mewn perthynas â thai o fewn paramedrau Llywodraeth Cymru, ond rwy’n awyddus i gael sicrwydd mewn perthynas â fflatiau newydd—gan eu bod yn cael eu hadeiladu drwy’r amser—a’r rhai sydd wedi eu nodi fel rhai a allai achosi problemau, ac y gallwch roi’r newyddion diweddaraf inni yma heddiw.

Rwy’n ddiolchgar am gwestiwn yr Aelod. Fel yr awgrymodd yr Aelod, cyhoeddais ddatganiadau drwy gydol yr haf pan fyddem yn cael y wybodaeth ddiweddaraf mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU. Cefais alwad gynadledda amlasiantaethol gyda’r DU ddoe ynglŷn â’r mater, ar drywydd y camau gweithredu a gymerwyd ar ôl Grenfell. Yng Nghymru—ni allaf ddod o hyd i’r ffigur yn fy mriff, ond byddaf yn ysgrifennu at yr holl Aelodau mewn perthynas â nodi adeiladau preifat dros saith llawr gyda chynhyrchion o ddeunydd cyfansawdd alwminiwm. Credaf mai saith yw’r nifer gywir, ond fe wiriaf hynny ar gyfer yr Aelod. Mae pob awdurdod lleol wedi bod yn gweithio’n dda iawn gyda’u hasiantaethau lleol, sef landlordiaid preifat, gwestai ac ati, i weld lle y gall deunydd cyfansawdd alwminiwm fod yn bresennol. Mae’r un egwyddor yn berthnasol. Rydym yn gweithio gyda’r sector preifat i sicrhau bod trigolion yn cael yr holl wybodaeth, bod y trigolion yn teimlo mor ddiogel â phosibl, a bod y gwasanaeth tân yn rhoi cymorth gyda’r trefniadau hynny hefyd. Felly, mae hwn yn gyfnod anodd, ond credwn, fel y DU gyfan—cydweithwyr o’r Alban y bûm yn siarad â hwy ddoe hefyd. Mae gennym bwynt gweithredu tebyg, o ran bwrw ymlaen â hyn.

Ac ar yr un thema, mewn ymateb i ddadl fer gan Dawn Bowden ym mis Mai mewn perthynas â diogelwch trydanol—yn amlwg, mae hyn yn berthnasol yma gan fod peiriant golchi yn rhan o’r sefyllfa gyda’r tân yn Grenfell—fe ddywedoch y byddech yn comisiynu gwaith ymchwil yng Nghymru ar danau a achosir gan drydan. Hoffwn wybod beth sy’n digwydd gyda’r gwaith ymchwil hwnnw a phwy y byddwch yn cysylltu â hwy yn ei gylch. Pa bryd y bydd Aelodau’r Cynulliad yn cael y wybodaeth ddiweddaraf am hynny? Oherwydd rwy’n gwybod, o lythyr a welais gennych at Electrical Safety First ar 27 Gorffennaf, eich bod wedi dweud y byddwch, a dyfynnaf, ‘yn cysylltu os bydd angen eu cyngor.’ Byddwn wedi meddwl y byddai’n hollbwysig, oni fyddai, i chi gael cyngor gan sefydliad o’r fath sy’n arbenigo mewn diogelwch trydanol. Rwy’n eich annog yn awr, yma heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, i gyfarfod â hwy i glywed eu pryderon, gan eu bod yn rhagweithiol iawn yn y maes hwn, ac i sicrhau’r gwaith ymchwil y mae Dawn Bowden ac eraill wedi galw amdano.

Dylwn rybuddio’r Aelod, yn gyntaf oll, ar ei—. Mae’n gywir wrth ddweud bod dyfais drydanol yn y fflat yn Grenfell, ond mae ymchwiliad llawn yn mynd rhagddo yno ac mae’n rhaid i ni sicrhau ein bod yn cael yr holl fanylion ynglŷn â hynny. Credaf fod yr adeilad wedi’i beryglu mewn ffyrdd eraill hefyd, ond fe ddaw hynny’n glir drwy’r ymchwiliad. O ran y llythyr a nododd yr Aelod, rwy’n cael llythyrau gan arbenigwyr mewn meysydd o bob math bob dydd. Yr hyn sy’n wirioneddol bwysig yw bod gennym ddull cydgysylltiedig o weithredu, a dyna pam, wrth weithio gyda’r DU, yr Alban a Chymru ar yr union faterion hyn, ein bod yn cael adborth ar ba mor ddigonol yw’r cyfleusterau sydd gennym ar gyfer cynnal profion trydanol i ateb y gofynion rydym eu hangen fel tystiolaeth i ddangos a yw hynny’n wir. Yr hyn a wnaf, fel y dywedais wrthych yn gynharach, yw parhau i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau, yn enwedig mewn perthynas â diogelwch trydanol, a byddaf yn anfon y llythyr at yr holl Aelodau yn y dyfodol agos.

Diolch. Wel, buaswn yn gobeithio, os ydych yn derbyn llythyrau gan arbenigwyr, eich bod yn defnyddio eu harbenigedd. Credaf mai’r hyn rwy’n ceisio ei ddweud yw bod yr arbenigedd hwnnw ganddynt i’w gynnig, yn amlwg, ac mae eu drws yn agored i chi siarad â hwy.

Roeddwn yn awyddus i symud ymlaen at dai. Rwyf wedi bod yn siarad cryn dipyn yn ddiweddar am dai cymdeithasol. Roeddwn am ofyn cwestiwn ynglŷn â moderneiddio cartrefi sydd mewn dwylo preifat ar hyn o bryd, ond sydd mewn cyflwr gwael. Mae’n rhywbeth y gallem wneud llawer mwy ohono er mwyn cynyddu ein stoc dai ar lefel leol. Gwn fod gennych y cynllun Troi Tai’n Gartrefi, benthyciadau i bobl foderneiddio eu heiddo, a gwn fod gan gynghorau lleol orchmynion rheoli anheddau gwag mewn perthynas â meddiannu eiddo o’r fath mewn modd cydlynus. Tybed a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni am y cynlluniau hynny’n benodol, a dweud wrthym faint o gartrefi preifat, felly, sydd wedi cael eu meddiannu yn y modd hwn, neu wedi cael eu moderneiddio drwy’r strwythurau benthyg, fel y gallwn ychwanegu at y stoc sydd ei hangen yma yng Nghymru i adeiladu’r cartrefi hynny, a cheisio gwella rhai o’r adeiladau sy’n anharddu ein strydoedd, sy’n fwrn ar fywydau pob dydd pobl gan eu bod yn eu gweld mewn cyflwr gwael bob dydd ac mae taer angen troi’r tai hynny’n gartrefi priodol, fel y gall pobl yn ein cymunedau eu defnyddio yn y ffordd orau.

Wrth gwrs, mae’r Aelod yn gywir i nodi’r mater hwn. Rydym wedi cael cryn lwyddiant gyda’r cynllun Troi Tai’n Gartrefi, lle mae’r arian yn ailgylchdroi yn ôl i mewn i’r system ac yn prynu mwy o gartrefi. Buaswn yn annog awdurdodau lleol i ddefnyddio’r gorchmynion rheoli pan fo eiddo’n wag ac yn dod yn fwrn ar eu cymuned, er mwyn gorfodi hynny. Cyflwynasom gynllun treth gyngor ar gyfer ail gartrefi hefyd, lle y gellir defnyddio hynny hefyd fel ardoll ychwanegol er mwyn codi arian, i ysgogi pobl i feddwl beth y maent am ei wneud â’r eiddo hwnnw. Byddaf yn rhoi’r rhifau diweddaraf i’r Aelodau—nid ydynt gennyf wrth law, ond byddaf yn sicrhau bod yr Aelod yn cael gwybod amdanynt—a’n sefyllfa ar hyn o bryd.

The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. Clywsom yng nghyfarfod cyffredinol blynyddol Cyngor ar Bopeth Sir y Fflint dros yr haf fod Llywodraeth Cymru yn ystyried comisiynu gwasanaethau cynghori. Tybed a allwch ddweud ychydig mwy ynglŷn â hynny, a chadarnhau sut y byddwch yn sicrhau bod sefydliadau sy’n gweithredu yng Nghymru ac sy’n darparu gwaith hanfodol—nid yn unig y rhai mwy o faint, ond y rhai llai hefyd—o ran ymyrryd a darparu cefnogaeth mewn argyfwng, yn cael eu diogelu yn erbyn y sefydliadau mwy o faint sy’n gweithredu yn Lloegr ac mewn mannau eraill yn y DU, ac sydd, ar sail cost yn unig, yn debygol o godi prisiau is na sefydliadau yng Nghymru.

Rwy’n ymwybodol iawn o’r anawsterau sy’n wynebu rhai o’r sefydliadau llai o faint o ran comisiynu, ond byddwn yn edrych yn benodol iawn ar y meini prawf a ddisgwylir mewn perthynas â hynny, o ran cael cysylltiadau lleol, a sicrhau y gallant ddarparu gwasanaethau da o ansawdd uchel.

Hoffwn roi sicrwydd i’r Aelod, ac eraill, ynglŷn â’r mecanwaith ariannu sydd ar waith. Ond wrth gwrs, mae cyllidebau’n eithriadol o dynn ar hyn o bryd, ac mae proses y gyllideb ar y ffordd, wrth gwrs. Pan fo gwasanaethau’n fforddiadwy, byddwn yn eu darparu, a gobeithiaf y gallwn roi sicrwydd i rai o’r sefydliadau llai o faint na fydd y meini prawf ar gyfer hynny yn peri anfantais iddynt.

Diolch. Wel, yng nghyd-destun proses y gyllideb a briff ‘cyflwr Cymru’ diweddaraf Sefydliad Bevan, a gyhoeddwyd ddiwedd mis Gorffennaf, ac a ddywedai mai Cymru sydd â’r gyfradd uchaf o dlodi ond dwy yn y DU, ar ôl Llundain a gorllewin canolbarth Lloegr, gydag ‘ychydig iawn o newid yn y brif gyfradd’, sut rydych yn ymateb i’r adroddiad a gyhoeddwyd ym mis Awst gan y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru, ‘Participatory Budgeting: An Evidence Review’? Roeddent yn dweud mai Porto Alegre ym Mrasil oedd man geni cyllidebu cyfranogol, gan ddweud bod y broses yno

wedi newid y berthynas sylfaenol rhwng y dinesydd a’r wladwriaeth, wedi gwella gweithrediad y llywodraeth ac wedi arwain at wasanaethau cyhoeddus a seilwaith gwell.

Ond yng Nghymru hyd yn hyn, mae’r defnydd o gyllidebu cyfranogol

wedi bod yn fwy cymedrol, ac mae’r effaith, o ganlyniad i hynny, wedi bod yn llai.

Ac maent yn argymell, yng Nghymru,

y gallai fod yn ddefnyddiol canolbwyntio yn y tymor byr ar osod sylfeini

cyllidebu cyfranogol mewn cyllidebau yn y dyfodol, ochr yn ochr â’r defnydd o fathau eraill o ymgysylltu neu ymgynghori sy’n dangos bwriad i hybu mwy o ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd o benderfyniadau gwariant Llywodraeth Cymru ac ymwneud y cyhoedd yn y penderfyniadau hynny. Pa ystyriaeth a rowch i’w canfyddiadau?

Wel, credaf fod eu sylwadau, yn ôl yr arfer, yn ddiddorol iawn. Buaswn yn awgrymu bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhagweithiol iawn yn y maes hwn. Drwy roi Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 ar waith, rydym wedi gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus i ymgysylltu â chymunedau a phawb sydd â diddordeb. Felly, buaswn yn anghytuno â’r ffaith fod Cymru ar ei hôl hi yn hyn o beth; mewn gwirionedd, rydym wedi deddfu cyn i unrhyw wlad arall wneud hynny.

Credaf fod y mater yn ymwneud mwy â’r ffaith fod Porto Alegre, sydd wedi arwain y gwaith hwn, yn amlwg ar y blaen yn hyn o beth, ac mae ganddynt ganlyniadau mesuradwy y gellir edrych arnynt. A rhan o agenda ehangach yw hyn, agenda y gobeithiaf y gallwch ei hystyried a’i chroesawu.

Mae fy nghwestiwn olaf yn ymwneud â thai yng nghyd-destun cymunedau. Fel y gwyddoch, arwyddodd Cartrefi Cymunedol Cymru gompact gyda Llywodraeth Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru fis Rhagfyr diwethaf, compact a oedd yn seiliedig ar ymrwymiad i gymdeithasau tai weithio mewn partneriaeth i sicrhau’r ddarpariaeth orau o dai ar gyfer yr ardal leol. Pa gyfrifoldeb cyfatebol sydd gan yr awdurdodau lleol i weithio gyda chymdeithasau tai i sicrhau bod eu hadnoddau hwythau’n sicrhau’r ddarpariaeth orau o ran tai cymdeithasol ar gyfer yr ardal leol?

Wel, newidiodd y compact y llynedd, felly mae bellach yn cynnwys Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Felly, mae awdurdodau lleol yn awyddus iawn i sicrhau eu bod yn gweithio gyda chymdeithasau tai, hyd yn oed lle mae cyfraddau cadw stoc wedi aros yr un peth mewn rhai awdurdodau lleol, megis lle mae’r Aelod yn byw. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo rhwng yr awdurdod, landlordiaid cymdeithasol cofrestredig sy’n gweithio yn y maes, a’r Llywodraeth. Dyna oedd diben y compact, ac mae bellach yn gytundeb tridarn.

UKIP spokesperson, Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. Prynhawn da, Gweinidog, a chroeso’n ôl i’r Siambr. Ddoe, soniodd un o Aelodau eich meinciau cefn, Hefin David, ynglŷn ag adfer safleoedd tir llwyd. Nawr, rwy’n sylweddoli y gall fod yn anodd datblygu safleoedd tir llwyd, ond mae rhai safleoedd tir llwyd y gellir eu paratoi ar gyfer codi tai am bris cymharol rad. Felly, tybed beth mae eich adran yn ei wneud ar hyn o bryd mewn perthynas â datblygu safleoedd tir llwyd ar gyfer codi tai.

Rwy’n gweithio’n agos iawn gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet, yn enwedig Ken Skates a Lesley Griffiths, ar gyflwyno cyfleoedd tai. Mae safleoedd tir llwyd yn un o’r meysydd a drafodir gennym, fel pob cyfle tir arall y gall fy nghyd-Aelodau o gwmpas bwrdd y Cabinet eu cyflwyno, gan gynnwys y sector iechyd.

Rydych wedi crybwyll hyn o’r blaen. Pan oeddwn yn gwneud cwestiynau i’r Gweinidog gyda chi am y tro cyntaf ym mis Ebrill, fe sonioch am eich trafodaethau parhaus gydag adran Ken Skates a’r defnydd posibl o dir Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu tai ar dir llwyd, ac fe awgrymoch ar y pryd—cymerais mai dyna oedd yr awgrym o leiaf—fod yna lawer o adeiladau GIG gwag y gellid eu defnyddio at y diben hwnnw. Felly, a oes gennych ragor o fanylion ynglŷn â sut y mae’r broses hon yn mynd rhagddi, a pha mor agos ydych chi at ddatblygu unrhyw un o’r safleoedd posibl hyn?

Rwyf wedi cael cynnig sawl darn o dir gan Ken Skates, y Gweinidog seilwaith, ac rydym bellach yn gweithio drwy’r rheini mewn perthynas â fforddiadwyedd y ddarpariaeth, ac edrych ar bartneriaid eraill. Byddaf yn cyhoeddi penderfyniad cyn bo hir ar y cynlluniau tai arloesol, a fydd yn cynnwys cyfleoedd newydd ar gyfer datblygiadau ledled Cymru, a chredaf eu bod yn eithaf cyffrous, ac mae’r sector yn edrych ymlaen at hynny.

Diolch. Yn rhyfedd, mae fy nghwestiwn nesaf yn ymwneud â’ch cynllun arloesi £20 miliwn, y cyfeirioch ato eich hun yn awr. Yn amlwg, fe ddaw eich cyhoeddiad cyn bo hir. A oes unrhyw beth y gallwch ei ddweud wrthym heddiw ynglŷn â’r cynllun hwnnw?

Wel, credaf fod cyfle enfawr yn hyn o beth. Gwelais rai o’r cynigion a gyflwynwyd; y dyddiad cau oedd dydd Gwener yr wythnos diwethaf. Mae rhai yn arloesol iawn, ar gyfer cartrefi sy’n cynhyrchu ynni—adeiladu cartref sy’n cynhyrchu trydan, fel nad oes biliau ynni i’r defnyddiwr, ond yn hytrach, gwerth ychwanegol i’r grid. Mae peth ohono’n ymwneud ag unedau modiwlar ar gyfer pobl o dan 35 oed. Felly, mae llu o gyfleoedd yno, ond byddaf yn gwneud datganiad i’r Siambr wedi i mi benderfynu ar y dyraniad.

Diolch. Rydym wedi ymrwymo i barhau i weithio gyda’r comisiynwyr heddlu a throseddu a phartneriaid eraill i barhau i fynd i’r afael â chaethwasiaeth yma yng Nghymru.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Gweinidog. Mae caethwasiaeth fodern yng Nghymru ar gynnydd. Yn 2015, cafwyd 134 o atgyfeiriadau’n ymwneud â dioddefwyr caethwasiaeth posibl. Dangosai hyn gynnydd o dros 91 y cant ers y flwyddyn flaenorol. Fodd bynnag, mae’r ffigur go iawn yn debygol o fod yn llawer uwch oherwydd cyfrinachedd a’r rheolaeth dynn sydd gan y troseddwyr ar eu dioddefwyr. Ysgrifennydd y Cabinet, pa fesurau pellach y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i gynyddu ymwybyddiaeth o gaethwasiaeth fodern ac i sicrhau bod awdurdodau lleol, cyrff cyhoeddus, a sefydliadau gwirfoddol yn gallu adnabod yr arwyddion y gallai rhywun fod yn ddioddefwr caethwasiaeth fodern yng Nghymru?

Gadewch i ni edrych ar gwestiwn yr Aelod yn ofalus, ac mewn gwirionedd, gallem ystyried hyn yn dipyn o lwyddiant yma yng Nghymru, lle rydym yn nodi’r materion sy’n ymwneud â chaethwasiaeth ac yn dal y troseddwyr ac yn eu herlyn, a dyna’n hollol y dylem ei wneud. Dyna pam, yn fy marn i, fod cynnydd yn yr achosion sy’n cael eu canfod. Ni yw’r unig wlad yn y DU i benodi cydgysylltydd atal caethwasiaeth, a ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i wneud hynny. Buaswn yn annog rhannau eraill o’r DU i fynd ati i geisio penodi cydgysylltydd atal caethwasiaeth oherwydd, fel gwlad, gallwn gyflawni hyn yn llawer gwell. Mae’r Aelod yn gywir ynglŷn â gwneud yn siŵr y gall asiantaethau allweddol, gweithwyr allweddol, nodi’n gynnar lle y credir bod pobl yn cael eu caethiwo a bod ein hasiantaethau cudd-wybodaeth a rhifau ffôn cymorth ar gael i unigolion adrodd ynglŷn â hyn, os dônt i sylw unigolion.

Tan yn ddiweddar iawn, prin iawn oedd yr achosion o gaethlafur yn y DU. A yw’n wir i ddweud felly, Ysgrifennydd y Cabinet, mai caethlafur yw canlyniad uniongyrchol mewnfudo torfol direolaeth? Mae nifer y menywod a phlant y camfanteisir arnynt yn rhywiol wedi cynyddu’n ddramatig dros y ddau ddegawd diwethaf—wedi’u rheoli gan gangiau o fewnfudwyr yn camfanteisio ar weithwyr mudol ym mhob achos bron. Onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod rheolaethau ffin nad ydynt yn bodoli i bob pwrpas, a ddaeth yn sgil hawl pobl i symud yn rhydd, wedi gwaethygu’r broblem wirioneddol ddieflig hon yn ein gwlad?

Wel, ni allaf feddwl am air y mae’r Aelod wedi ei ddweud yn y fan honno y cytunaf ag ef yn ei gylch. Y ffaith amdani yw nad yw hon wedi bod yn drosedd gudd—mae caethwasiaeth wedi bod o gwmpas ers cannoedd o flynyddoedd, a’r ymerodraeth Brydeinig a ddechreuodd lawer o hyn yn y lle cyntaf, a ni yw’r rhai a ddylai roi diwedd ar y cyfan yn awr. Dyna pam ein bod wedi penodi cydgysylltydd atal caethwasiaeth. Nid wyf yn credu bod gan fewnfudo torfol, fel y soniodd yr Aelod amdano, unrhyw beth i’w wneud â’r gaethwasiaeth a welwn heddiw. A dweud y gwir, nid wyf hyd yn oed yn cydnabod safbwynt yr Aelod fod gennym fewnfudo torfol direolaeth; mae’r Aelod yn anghywir i awgrymu hynny.

Diolch i chi am eich cwestiwn. Mae pob un o’r saith awdurdod lleol a fydd yn gweithredu’n gynnar ar agor ar gyfer ceisiadau ac mae plant yng Nghymru yn yr ardaloedd peilot hyn eisoes yn derbyn gofal plant am ddim. Mae ceisiadau eisoes yn cael eu prosesu ar gyfer ychwanegedd i’r cynlluniau peilot hyn.

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy’n falch o weld y bydd nifer o’r teuluoedd yn dod o ardal Gwynedd, wedi’u cynnwys o fewn y cynllun peilot. Rwy’n credu mai treialu’r cynnig gofal plant yw’r dull cywir. Mae pawb ohonom wedi gweld bod rhai awdurdodau lleol a darparwyr eraill yn Lloegr yn cael problemau mawr wrth gyflwyno eu prosiectau. Felly, a ydych yn cytuno â mi fod y problemau y mae rhieni a darparwyr yn Lloegr eisoes wedi eu cael yn tanlinellu pwysigrwydd treialu hwn yn y lle cyntaf?

Wrth gwrs, ac rydym wedi mabwysiadu’r dull graddol o weithredu, ond mae gennym gannoedd o blant ifanc yn ein lleoliadau gofal plant ledled Cymru heddiw a dylem gael ein calonogi gan y ffaith mai ychydig iawn o broblemau a nodwyd ar hyn o bryd. Mentraf ddweud y byddwn yn cael problemau, ond nid ar raddfa’r problemau ar ddechrau’r model yn Lloegr. Rwy’n deall bod y problemau yn Lloegr yn heriol oherwydd y dull o weithredu’r cyfan ar unwaith. Nid ydym wedi mabwysiadu’r dull hwnnw, ac rwy’n hyderus ein bod yn gwneud hyn yn y ffordd iawn.

Gweinidog, pan oeddech yn rhoi eich tystiolaeth i’r pwyllgor rai misoedd yn ôl, ac yna fe ddaeth yr Ysgrifennydd addysg i mewn yn syth ar eich ôl, roedd yn ymddangos bod ychydig o ddryswch ynglŷn â sut yn union y byddai’r arian yn llifo o amgylch y system i ddarparu’r ddarpariaeth hon pan gaiff ei chyflwyno’n gyffredinol yn sgil y cynllun peilot. Sut ydych chi’n mynd â hyn ar draws y Llywodraeth, oherwydd, o’r hyn a ddeallais o’r dystiolaeth a roesoch, roeddech yn disgwyl i’r ysgol wneud rhywfaint o’r ddarpariaeth? Yn amlwg, heb arian ychwanegol ar gael, mae darparu’r ddarpariaeth honno’n mynd i fod yn heriol iawn i lawer o ysgolion. Felly, a ydych wedi nodi o ba linellau yn y gyllideb y bydd yr arian hwn yn dod ac yn wir, a allwch gadarnhau heddiw lle bydd yr arian hwnnw yn y dyfodol?

Mae rhan o’r broses cynllun peilot yn ymwneud â dysgu sut y bydd yr arian hwn yn llifo. O’r chwe model, mae saith awdurdod lleol eisiau cynllun peilot ar y cyd. Ceir pob math o fodelau darparu gwahanol: mae rhai mewn ysgolion yn unig ac mae rhai mewn lleoliadau ysgol a lleoliadau preifat. Felly, rydym yn deall beth sy’n gweithio orau i rieni, ac yn y pen draw, dyna rydym yn ceisio ei egluro: beth sy’n gweithio i deuluoedd ledled Cymru?

Ni fuaswn yn poeni am sefyllfa ariannol y cynllun hwn. Bydd hwn yn cael ei gyflwyno. Rydym yn gweithio gyda Chyllid a Thollau EM. Mewn gwirionedd, gall yr Aelod fod yn ddefnyddiol i ni yn ogystal. Byddaf yn cysylltu â’r Aelod mewn perthynas ag ymdrin â Chyllid a Thollau EM. Mae gennym ddeddfwriaeth yr ydym yn debygol o’i chyflwyno er mwyn sicrhau ein bod yn gallu defnyddio’r pecyn data y mae Cyllid a Thollau EM yn ei ddefnyddio ar gyfer teuluoedd yng Nghymru, er mwyn cyflwyno’r pecyn wrth i ni symud ymlaen. Buasai o gymorth mawr pe bai’r Aelod yn gallu bod yn gefnogol yn y broses honno.

Fe fyddwch yn gwybod—ac rwy’n siwr y byddwch yn ochneidio pan fyddaf yn crybwyll hyn eto—am fy mhryderon ynglŷn â diffyg strategaeth ar gyfer y gweithlu i weithwyr gofal plant. Rydym yn gwybod ei bod ar ffurf ddrafft dair blynedd yn ôl, ac er gwaethaf addewidion i’r gwrthwyneb, nid oes gennym strategaeth ar waith o hyd, ac rwyf wedi nodi fy mhryderon gan fod honno bellach yn cael ei chynnwys yn y rhaglen gyflogadwyedd newydd, nad yw’n cael ei chyflwyno tan 2019. Ond yn y cyfamser, wrth gwrs, mae’r cynlluniau peilot yn weithredol ac mae pawb ohonom o blaid hynny, ac mae’r cloc yn tician o ran cyflwyno’r cynllun yn llawn ac yn genedlaethol. Felly, fy nghwestiwn yw hwn: sut y gallwch fod yn sicr, heb strategaeth gref ar waith ar gyfer y gweithlu, nid yn unig fod gennych nifer ddigonol o weithwyr gofal plant i allu darparu’r cynnig gofal plant wedi’i gyflwyno’n llawn, ond hefyd, fod y gweithwyr hynny’n ddigon cymwys ac mai hwy yw’r gweithwyr gofal plant gorau posibl y gallem eu cael?

Wel, rwy’n talu teyrnged i’r holl weithwyr gofal plant ledled Cymru. Maent yn gwneud gwaith gwych, a dylwn ddatgan buddiant gan fod fy ngwraig yn un ohonynt. Buaswn yn dweud mai hwy yw’r gorau ar gyfer darparu gwasanaethau. A gaf fi ddweud bod yr Aelod yn iawn i godi’r mater eto? Rydym yn cydnabod bod cyflwyno’r rhaglen hon ar sail raddol yn rhoi cyfle inni ddatblygu’r sector hefyd, ac rydym yn gweithio gyda’r sector er mwyn i’r bobl iawn, y datblygiad cywir o sgiliau, ddarparu’r addewid gofal plant. Mae’r sector gofal, nid yn unig ym maes gofal plant ond mewn gwasanaethau cymdeithasol i oedolion yn ogystal, yn rhywbeth y mae’r Gweinidog a minnau wedi cael nifer o drafodaethau yn ei gylch, ynglŷn â’r ffordd yr ydym yn datblygu hynny, a bydd gan Julie James, y Gweinidog sy’n gyfrifol am y rhaglen gyflogadwyedd, fwy o fanylion wrth i ni symud ymlaen.

Mae ein ffocws ar atal yn cael effaith gadarnhaol yn Ynys Môn a gweddill Cymru. Rydym wedi atal cyfanswm o 10,300 o aelwydydd rhag mynd yn ddigartref. Rydym yn parhau i gefnogi gwasanaethau yn Ynys Môn i gynorthwyo’r rhai sy’n ddigartref, sy’n cysgu ar y stryd neu sydd mewn perygl o fod yn ddigartref.

Thank you. This month, I met with staff and managers of some of the organisations and charities that do excellent work on Anglesey in tackling and dealing with homelessness, including The Wallich and Digartref Môn, and Gorwel, also. Unfortunately, being asked to do more and more with reducing resources means that they are now reaching a point where it is entirely impossible to achieve, and the threat of a cut to the Supporting People fund from the Welsh Government risks undoing and undermining much of the good work that is and has been done in Anglesey and other parts of Wales. Does the Minister recognise that fact and accept that if the Welsh Government doesn’t maintain the financial support for these organisations they will be making a grave error and putting pressure on some of the most vulnerable people in our society?

Wel, rwy’n cytuno â phryderon yr Aelod ynglŷn â sut y mae cyllideb Cefnogi Pobl yn helpu llawer o bobl ddigartref, nid yn unig yn ei etholaeth ei hun, ond ledled Cymru. Ond nid oes unrhyw sicrwydd ar y pwynt hwn yng nghamau’r gyllideb y gallaf ddiogelu Cefnogi Pobl neu elfennau eraill o gyllid yn fy nghyllideb. Rydym yn wynebu setliad ariannol anodd iawn, a bydd yn rhaid i mi wneud y penderfyniad hwnnw wrth i ni symud tuag at 3 Hydref, ond rwy’n siŵr fy mod wedi gwrando’n ofalus iawn ar bryderon y lobi sylweddol sydd o blaid Cefnogi Pobl.

Rwy’n ategu’r pwynt hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud nad yw’n bosibl gwneud cymariaethau rhwng nifer yr aelwydydd cymwys rhwng 2015-16 a 2016-17 oherwydd problemau gydag ansawdd data ffigurau 2015-16, a newidiadau i ffurflenni ar gyfer 2016-17 gyda’r ddeddfwriaeth newydd wrth gwrs. Rydym yn gobeithio y bydd ffigurau o ansawdd data addas neu ddigonol ar gael yn fuan. Fodd bynnag, yn y bum mlynedd flaenorol, gostyngodd nifer yr aelwydydd digartref ar Ynys Môn o 125 i 45. Gostyngodd hefyd mewn lleoedd fel Gwynedd, Wrecsam a Thorfaen, ond cynyddu a wnaeth mewn llefydd fel Castell-nedd Port Talbot, o 140 i 195, a Sir y Fflint, o 55 i 95. Pa ystyriaeth a roesoch i sefydlu pam ein bod yn gweld y patrymau gwahanol hyn mewn gwahanol rannau o Gymru, beth bynnag fo lliw gwleidyddol y cynghorau ar y pryd?

Ie, ac mae’r Aelod yn iawn ynglŷn â’r hyn y mae’n ei nodi am gasglu data. Gofynnais i’r tîm edrych yn benodol, ar bob ardal i gael rhyw fath o gysondeb ynglŷn â’r dehongliad a’r dull o fesur a sut y mae hynny’n edrych. Efallai ei fod yn ymwneud â dehongli sut y mae hynny’n edrych o safbwynt adroddiadau unigol. Rwy’n ofni bod yn rhaid i ni gael mwy o gysondeb mewn perthynas â data fel y gallwn wneud buddsoddiadau yn y mannau priodol lle mae’r data wedi codi’n sydyn neu’n cynyddu.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r gaeaf yn prysur agosáu a bydd llawer o bobl yn Llandudno ac ar hyd arfordir gogledd Cymru ac mewn mannau eraill yn cael eu gorfodi i gysgu ar y stryd y gaeaf hwn am nad oes ganddynt, yn llythrennol, unman arall i fynd. Pa gamau a roesoch ar waith eisoes i sicrhau y bydd y bobl hyn yn cael cymorth i ddod o hyd i lety diogel a chynnes—a llety hirdymor—cyn y daw’r gaeaf eleni?

Rwyf wedi gofyn i bob awdurdod baratoi cynllun tywydd oer ar gyfer digartrefedd a chysgu ar y stryd er mwyn sicrhau bod cyfleusterau ar gael ar adegau penodol yn ystod cyfnod y gaeaf. Buaswn hefyd yn gofyn i’r Aelod ystyried safbwynt ei phlaid ar ble rydym yn awr: ar fin cyflwyno diwedd ar yr hawl i brynu, sy’n diogelu stoc tai cymdeithasol yng Nghymru. Felly, byddai’n dda iawn pe gallai’r Aelod ystyried cefnogi’r Bil hwnnw yn hytrach na gwrthwynebu gyda’i ffrindiau Ceidwadol.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Drwy Cymorth i Brynu Cymru, y Rhaglen Ymgysylltu ag Adeiladwyr Tai a chronfa datblygu eiddo Cymru, rydym yn gweithio’n agos gyda’r sector i wneud Cymru yn lle deniadol i ddatblygwyr preifat adeiladu ynddo. Byddaf yn gwneud cyhoeddiad yfory ynglŷn â chymorth ychwanegol ar gyfer adeiladwyr cartrefi a busnesau bach a chanolig.

Wel, mae hwnnw’n newyddion da iawn, ac rwyf ond yn gobeithio, wrth ymateb yfory, y byddwch yn ystyried y pwyntiau a wnaed gan Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr, sydd wedi awgrymu bod yna ddiffyg safleoedd bach ar gael a phrinder cyllid, sy’n atal busnesau bach a chanolig rhag cynyddu nifer y cartrefi newydd a ddarparant. Roeddwn yn meddwl tybed, yn ogystal â’ch cyhoeddiad yfory, a ydych wedi bod yn gweithio gydag Ysgrifenyddion Cabinet eraill i wneud yn siŵr fod yna ddull cyd-adrannol o weithredu ar yr hyn sydd, rwy’n credu, yn broblem ddifrifol iawn.

Rwyf fi a Lesley Griffiths yn cyfarfod â’r Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi yn rheolaidd. Mae gennym gyfarfod yn fuan iawn. Bydd yn rhaid i’r Aelod aros am fanylion y cynllun, ond rwy’n gobeithio, pan fydd yn darllen y cyhoeddiad, y caiff ei chalonogi gan y cynnwys.

Cymeradwyaf bwynt Eluned Morgan ynglŷn â’r angen am fwy o fusnesau adeiladu bach a chanolig fel sector allweddol sydd, mewn degawdau blaenorol, wedi darparu ar gyfer llawer o dwf. Un peth y gallech ei wneud yw atgynhyrchu’r cynllun yn Lloegr, lle y caiff grant y Trysorlys i awdurdodau lleol ei gynyddu yn ôl gwerth y cynnydd yn y dreth gyngor a ddaw gydag adeiladu tai newydd. Buasai hwnnw’n gymhelliant gwych.

Rwy’n credu mai’r hyn a fyddai’n ddefnyddiol iawn i Lywodraeth Cymru fyddai codi’r cap benthyca ar awdurdodau lleol, a fyddai’n caniatáu i awdurdodau lleol ac eraill fuddsoddi gyda busnesau bach a chanolig i adeiladu mwy o dai ar gyfer ein cymunedau, ond mae’n fater o fynd i’r afael ag un rheol Trysorlys yn unig.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae’r defnydd o orchmynion gwarchod mannau cyhoeddus yn fater i awdurdodau lleol, sy’n gorfod ymgynghori â’u heddlu a’u cynrychiolwyr cymunedol lleol.

Mae hynny braidd yn ddewr. Iawn. Gyda chyflwyno gorchmynion gwarchod mannau cyhoeddus yn y dyfodol, fe fyddwch yn gwybod am y brotest ar y cyfryngau, yng Nghonwy mewn gwirionedd, gyda’r cabinet blaenorol, gallwn ychwanegu, lle y profwyd bod swyddogion gorfodi—rhai allanol—wedi bod yn orfrwdfrydig iawn o ran targedu fy etholwyr ac ymwelwyr. Nawr, gyda’r gorchmynion gwarchod mannau cyhoeddus yn y dyfodol, dywedir wrthym fod hyn yn ateb. Sut y byddwch chi’n gweithio, Ysgrifennydd y Cabinet, gyda Llywodraeth y DU a’n prif gwnstabliaid ledled Cymru i ystyried sicrhau, o bosibl, fod swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu mewn lifrai yn chwarae mwy o ran yn y mathau hyn o droseddau amgylcheddol yn y dyfodol? Rwyf wedi dwyn hyn i’ch sylw chi a’ch rhagflaenydd o’r blaen—ynglŷn â sut y gallwn gael dull mwy unffurf o orfodi, o bosibl, ledled Cymru, ac yn sicr, nid wyf yn credu mai Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yw’r unig un lle y ceir materion yn ymwneud â gorfodi hysbysiadau cosb benodedig a’r mathau hynny o droseddau amgylcheddol.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn iawn i godi’r mater. Cafodd gorchmynion gwarchod mannau cyhoeddus eu sefydlu o dan adrannau 59 i 65 o Ddeddf Ymddygiad Gwrthgymdeithasol, Troseddu a Phlismona 2014. Mater i awdurdodau lleol a’r heddlu ydynt. Buaswn hefyd yn annog cefnogaeth gan yr Aelod mewn perthynas â datganoli plismona. Felly, gallem reoli pob un o’r materion hyn o Lywodraeth Cymru, yn hytrach na gofyn i’w chydweithwyr geisio ein helpu i newid ein cymunedau er gwell, gyda chefnogaeth yr heddlu a swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu.

Diolch i chi am gwestiwn pwysig iawn. Rydym yn cydnabod y rôl hanfodol y mae gofalwyr maeth yng Nghymru yn ei chwarae wrth ofalu am blant mewn gofal. Fel rhan o’n rhaglen Gwella Canlyniadau i Blant, rydym yn gweithio gyda phartneriaid i ddarparu rhwydwaith maethu yng Nghymru.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Ar ben hynny, fe fyddwch yn gwybod bod Gweithredu dros Blant wedi honni’n ddiweddar fod gofal maeth yng Nghymru mewn argyfwng. Mae’r ffigurau’n dangos bod 88 y cant o oedolion yn dweud eu bod yn annhebygol o ystyried maethu plentyn neu oedolyn ifanc ar unrhyw adeg. Felly, buaswn yn gofyn hyn: pa gamau pellach y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynllunio er mwyn cynyddu nifer y gofalwyr maeth, ac a ydych yn cytuno bod angen i ni symud i safon Cymru gyfan, mewn perthynas â thaliadau i ofalwyr maeth, er enghraifft, gyda golwg ar leihau cystadleuaeth rhwng darparwyr a rhwng ardaloedd daearyddol yng Nghymru?

Mae gennyf weithgor yn edrych ar hyn. Yn ogystal â’r fframwaith maethu yng Nghymru, mae ein gwaith mewn perthynas â hyrwyddo lleoliadau sefydlog yn cynnwys adolygiad o orchmynion gwarcheidwaeth arbennig, buddsoddi mewn model newydd o gymorth mabwysiadu drwy’r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol, a grŵp gorchwyl a gorffen ar ofal preswyl i blant. Rwy’n credu bod hwn yn un o’r meysydd na ddylai fod yn wleidyddol mewn unrhyw ffordd yn fy marn i, lle mae buddiannau pobl ifanc yn agos at ein calonnau. Os oes gan yr Aelod unrhyw gyfraniadau cadarnhaol i’w gwneud, buaswn yn hapus iawn i’w derbyn a’u bwydo i’r gweithgor wrth i ni symud ymlaen.

Nid y gwasanaeth yn unig sydd mewn argyfwng; mae rhai o’r gofalwyr maeth a’r plant y maent yn gofalu amdanynt mewn argyfwng. Ysgrifennydd y Cabinet, pa sicrwydd y gallwch ei roi i ni y bydd plant sy’n derbyn gofal yn gallu cael mynediad at wasanaethau cymorth brys, fel gwasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed, os cânt eu gosod mewn lleoliadau maeth y tu hwnt i’r awdurdod lleol sy’n gyfrifol am eu gorchymyn gofal? Mae gennyf nifer o achosion anffodus iawn sy’n tystio i’r ffaith nad yw hyn yn digwydd, ac rwy’n credu’n bendant fod yn rhaid i ni newid hynny.

Buaswn yn annog yr Aelod i ysgrifennu ataf yn benodol gyda’r achosion hynny. Fe af i’r afael â hwy’n bersonol i sicrhau ein bod yn eu dadansoddi’n fanwl. Edrychwch, mae’r bobl ifanc hyn sydd mewn lleoliad maethu neu leoliad gofal plant yn hynod o agored i niwed, a dylem fod yn gwneud mwy na’r hyn a wnawn ar hyn o bryd i sicrhau bod y bobl ifanc hyn yn ddiogel a’u bod yn wydn ar gyfer y dyfodol. Buaswn yn croesawu llythyr yr Aelod pan ddaw.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Eleni, rwyf wedi darparu £410,000 i helpu awdurdodau lleol i adeiladu capasiti ac arbenigedd i gefnogi dyfodiad plant ar eu pen eu hunain sy’n ceisio lloches yng Nghymru.

I’m grateful for the Cabinet Secretary’s response. I have passed him the details of Adam Bakhtiari, who is 17 years old, originally from Iran, living in my constituency, and is facing a very difficult situation if he were to be forced to move back to Iran for reasons that we don’t have time to go into here. But, in his case, he wasn’t given the support that one might’ve expected that he would’ve received. He couldn’t speak English, for example, and he had been placed in a situation where he couldn’t communicate. So, would the Cabinet Secretary look again, to see whether the support that he has referred to is actually reaching the right places and the right children, such as Adam, who deserve all support?

Rwy’n credu bod yr Aelod yn iawn i godi hynny, a byddaf yn gofyn i fy nhîm sy’n ymdrin â’r rhan benodol hon o’r adran i roi sicrwydd i mi ynglŷn â’r cyllid a sut y caiff ei ddosbarthu a’i ddefnyddio, yn enwedig mewn perthynas â’r gŵr ifanc rydych yn sôn amdano. Os yw’r Aelod yn dymuno ysgrifennu ataf gyda mwy o fanylion, fe ystyriaf hynny’n benodol yn fy ymateb.

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch cymunedau ffydd ar draws Cymru ar y gwaith y maent wedi’i wneud yn helpu i groesawu ceiswyr lloches, gan gynnwys ffoaduriaid a phlant sy’n ffoaduriaid ar eu pen eu hunain, yma i Gymru, a’u cefnogi o ran eu hintegreiddio yn ein cymdeithas a lleihau tensiynau cymunedol?

Rwy’n credu bod cymunedau ffydd yn chwarae rhan bwysig yn sicrhau ein bod yn parhau i roi croeso yng Nghymru, ac rwy’n sicr yn hapus i ategu sylwadau’r Aelod a diolch iddynt yn bersonol am y gwaith y maent yn ei wneud yn ein cymunedau.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae ein strategaeth genedlaethol yn nodi’r camau rydym yn eu cymryd i gefnogi dioddefwyr cam-drin domestig. Bydd fframwaith cyflawni i gefnogi’r strategaeth yn cael ei gyhoeddi cyn bo hir, ac rydym hefyd yn datblygu fframwaith cyfathrebu, fframwaith ymgysylltu â goroeswyr a model ar gyfer cyllido darpariaeth yn gynaliadwy.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’r ystadegau trais yn y cartref yn frawychus. Yng Nghymru a Lloegr, ar gyfartaledd, caiff dwy ddynes eu lladd gan eu partner neu gyn-bartner bob wythnos. Troseddau sy’n gysylltiedig â cham-drin domestig yw 10 y cant o gyfanswm y troseddau—ffigur sy’n cynyddu—ac eto honno yw’r drosedd dreisgar sydd leiaf tebygol o gael ei hadrodd i’r heddlu o hyd. Er bod cyfraddau erlyniadau’n codi o flwyddyn i flwyddyn, mae cyfraddau aildroseddu’n parhau i fod yn rhy uchel. Amcangyfrifir bod pedwar o bob 10 o bobl sy’n goroesi cam-drin domestig yn dioddef fwy nag unwaith. Byddai cyflwyno cofrestr o droseddwyr trais yn y cartref yn trosglwyddo’r cyfrifoldeb i’r troseddwyr. Byddai hyn yn caniatáu i’r heddlu gadw gwybodaeth am droseddwyr, yn blaenoriaethu adnoddau yn seiliedig ar risg ac yn bwysicaf oll, yn diogelu goroeswyr yn well. Gyda hyn mewn golwg, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ystyried sefydlu cofrestr trais yn y cartref yng Nghymru?

Yn bersonol, rwy’n cefnogi egwyddorion yr Aelod y sy’n sail i hyn. Rwyf wedi ysgrifennu at Sarah Newton AS, yr Is-Ysgrifennydd Gwladol Seneddol dros Drosedd, Diogelu a Bregusrwydd, er mwyn cael ei barn ar ymgyrch dros gofrestr troseddwyr. Byddaf yn ystyried y mater yng ngoleuni ei hymateb i hynny. Rwyf hefyd wedi gofyn am gyngor cyfreithiol parthed cymhwysedd y Cynulliad i greu cofrestr neu fel arall, ond rwy’n edrych ar yr holl opsiynau a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda mwy o fanylion pan fyddaf yn eu cael.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n falch fod Jayne Bryant wedi crybwyll y mater pwysig hwn. Cefais y fraint dros nifer o flynyddoedd fel Aelod Cynulliad o ymweld â grwpiau Cymorth i Fenywod ledled Cymru ac yn fy etholaeth i, wrth gwrs, yn y Fenni, lle’r ymwelais hefyd â thŷ diogel, ac rwy’n sylweddoli’r gwaith pwysig y maent yn ei wneud, nid yn unig ar gyfer y dioddefwyr, ond ar gyfer y teuluoedd, ar gyfer plant sy’n gysylltiedig â hyn hefyd. Rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno, fodd bynnag, Ysgrifennydd y Cabinet, nad yw’n ymwneud yn unig â strategaeth, er mor bwysig yw honno; mae’n ymwneud â gweithredu pendant ar lawr gwlad hefyd. Felly, sut rydych chi’n mynd ati i ymgynghori’n llawn ag elusennau trais yn y cartref i gael y wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â’r materion sy’n effeithio arnynt o wythnos i wythnos, o fis i fis, o flwyddyn i flwyddyn, er mwyn sicrhau bod y strategaeth a’r nodau rydych chi a’ch Llywodraeth yn eu gweithredu yn sicrhau canlyniadau go iawn ar lawr gwlad a fydd yn cynorthwyo dioddefwyr trais yn y cartref a’u teuluoedd?

Mae’r Aelod yn iawn i godi’r mater hwn. Rwy’n awyddus iawn i sicrhau ein bod yn cael ymateb go iawn gan bobl go iawn pan fyddwn yn datblygu strategaeth. Dyna pam fod gennyf oroeswyr ar fy mhanel ymgynghorol, i ddweud wrthyf am eu profiadau bywyd go iawn, i wneud yn siŵr y gallwn ei gyflawni mewn perthynas â’r rheini. Ar hyn o bryd rwy’n gweithio gyda llawer o’r unigolion yn y sector ar fodelau cyllido cynaliadwy a chytundebau gwasanaeth, i edrych eto ar ba wasanaethau sydd eu hangen ar lawr gwlad, gwasanaethau nad ydynt ond yn cael eu hysgogi gan bolisi’r Llywodraeth yn unig, ond yr hyn y mae pobl yn ei ddweud sydd ei angen arnynt yn eu cymunedau, ac edrychaf ymlaen at wneud y cyhoeddiadau a’r newidiadau hynny yn y dyfodol agos.

Thank you, Cabinet Secretary.

As it is the start of a new term, I have accepted four topical questions on our agenda this afternoon, and therefore I probably won’t be in a position to call all of those who’ve requested a supplementary question unless the questions are unusually brief during this session. Therefore the first question is from David Rees.

What discussions has the Welsh Government had regarding the impact on the Welsh steel sector of the joint venture between Tata Steel and ThyssenKrupp AG? (TAQ0044)

Rwyf fi a’r Prif Weinidog wedi siarad gyda Bimlendra Jha, Prif Swyddog Gweithredol Tata Steel UK, am y cyhoeddiad ar y fenter ar y cyd.

Wel, diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet—cryno iawn a byr iawn.

Nawr, mae’r cyhoeddiad hwnnw ar fenter ar y cyd yn amlwg wedi bod yn rhywbeth yn y cefndir, ac mae llawer o bryderon wedi cael eu mynegi gan weithwyr dur yn fy etholaeth i a ledled Cymru ynglŷn â dyfodol cynhyrchu dur yma yng Nghymru. Gwta 18 mis yn ôl, gwelsom fygythiad i gau safle Port Talbot. Y tu hwnt i hynny, gwelsom fygythiad i werthu’r diwydiant dur yn ne Cymru, dim ond i ddarganfod eu bod, yn y pen draw, yn cydnabod bod y cynllun, neu’r ‘bont’, fel y’i gelwid, yn gweithio mewn gwirionedd, ac felly’n gwneud y diwydiant dur yn hyfyw, a chafodd pob un o’r rheini eu diddymu.

Ond unwaith eto, rydym yn wynebu peth ansicrwydd oherwydd y cyhoeddiad hwn. Rwy’n deall bod yr undebau wedi rhoi croeso gofalus, ond mae yna rai problemau, yn enwedig yn y manylion, ac mae angen i ni roi hyder i’r gweithwyr dur yng Nghymru sydd wedi ymrwymo ac ymroi i wella’r broses o gynhyrchu dur yma yng Nghymru. Felly, yn hynny o beth, a allwch ddweud wrthyf pa drafodaethau a gawsoch gyda Tata i sicrhau y bydd y cytundeb i fuddsoddi £1 biliwn mewn cynhyrchu dur yn cael ei anrhydeddu gan fenter newydd, oherwydd yn ôl y gyfraith mae endid gwahanol ar waith bellach, neu fe fydd endid gwahanol ar waith, yn enwedig gan fod hynny ar draul pensiynau i lawer o weithwyr?

Pa gamau rydych yn eu cymryd fel Llywodraeth Cymru i sicrhau y bydd yr uwch ganolfan ymchwil dur arfaethedig a oedd yn cael ei thrafod yn parhau ym Mhrifysgol Abertawe, ac nid, o bosibl, yn cael ei dosrannu ar gyfer ymchwil mewn rhannau eraill o’r UE? Pa sicrwydd a gawsoch ar gyfer sicrhau dyfodol cynaliadwy i gynhyrchu dur yma yng Nghymru, er mwyn sicrhau nad yw gwaith Port Talbot yn un tymor byr, ond ei fod mewn gwirionedd yn parhau yn y tymor hir, a bod y swyddi yn rhai hirdymor? A pha gamau rydych yn eu cymryd gyda Llywodraeth y DU sydd, a bod yn blwmp ac yn blaen, wedi bod yn aneffeithiol iawn hyd heddiw—’diwerth’ yw fy ngair i—oherwydd yn hanesyddol nid ydynt wedi gwneud dim? Ond mae angen i chi weithio gyda hwy yn awr i wneud yn siŵr eu bod yn cefnogi cynhyrchu dur yma yng Nghymru.

Hoffwn ddiolch i Dai Rees am ei gwestiwn ac am y diddordeb y mae nifer o’r Aelodau wedi’i ddangos yn y pwnc hwn, nid yn unig heddiw, ond dros fisoedd lawer, a blynyddoedd yn wir? Hoffwn ddechrau wrth ymateb i gwestiynau Dai Rees drwy gofnodi fy ngwerthfawrogiad i’r gweithwyr ffyddlon, ymroddedig a medrus a gyflogir gan Tata ledled Cymru. Maent wedi dangos amynedd a ffyddlondeb anhygoel. Maent wedi aberthu o ran eu pensiwn i gyrraedd y sefyllfa rydym ynddi heddiw, ac maent yn haeddu parch a chlod cyfatebol gan Tata fel cyflogwr wrth iddynt symud tuag at y fenter ar y cyd.

Fel y dywedais, rwyf eisoes wedi siarad â Phrif Swyddog Gweithredol Tata Steel UK, ac rwyf wedi gofyn am sicrwydd ac wedi’i gael. Buaswn yn cytuno gyda’r undebau llafur yn y datganiad a ryddhawyd ganddynt fod y cyhoeddiad heddiw i’w groesawu’n ofalus. Mae’n paratoi’r ffordd i ffurfio’r busnes dur mwyaf ond un yn Ewrop, a allai ddod â llawer o fanteision i’r DU—manteision a allai ac a ddylai gydweddu â’r dull bargen sector sy’n cael ei ddatblygu fel rhan o strategaeth ddiwydiannol y DU. Yr wythnos diwethaf, neu’r mis diwethaf, cyfarfûm â’r Ysgrifennydd Gwladol yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol i drafod, ymysg pethau eraill, y diwydiant dur a’r fargen sector a sut oedd angen inni sicrhau bod datblygiad ac arloesedd ymchwil yn ganolog i ddull bargen sector ar gyfer dur. Rwyf wedi cael sicrwydd ynghylch yr asedau sy’n bodoli ar draws Cymru a’r DU—na fydd unrhyw safleoedd yn cau; fod y cyhoeddiad yn paratoi’r ffordd ar gyfer dyfodol cynaliadwy a chystadleuol i’r diwydiant dur yng Nghymru. Ond byddaf yn gofyn am drafodaethau pellach, nid yn unig gyda Tata ond gyda ThyssenKrupp hefyd i sicrhau bod buddiannau gweithwyr Cymru yn ganolog i’r fenter ar y cyd.

Gallaf sicrhau’r Aelod y bydd ein buddsoddiad, a’n diddordeb yn yr uwch ganolfan arloesi dur yn parhau, a byddwn yn bwrw ymlaen â’r prosiect hwnnw. Rwy’n credu mai un o gryfderau’r sylfaen ymchwil a datblygu yng ngwaith Tata Steel Cymru yw ei fod wedi’i gysylltu mor gadarn â sefydliadau addysg uwch yng Nghymru, ei fod yn rhan annatod o ystâd y sefydliad addysg uwch, ac felly byddwn yn bwrw ymlaen â’r prosiect hwnnw.

Y peth pwysicaf o ran cynhyrchu dur yn y DU yw ei fod yn gystadleuol er mwyn iddo allu bod yn gynaliadwy. Wrth gwrs, mae’r Aelod yn iawn i nodi’r rôl y gall Llywodraeth y DU ei chwarae yn hyn o beth, yn benodol mewn perthynas ag ynni a’r gwahaniaeth rhwng prisiau ynni yma ac mewn mannau eraill. Mae’n dal i fod angen camau gweithredu yn hyn o beth. Mae’n rhywbeth sydd wedi cael ei godi ar lefel swyddogol ac ar lefel wleidyddol gyda Llywodraeth y DU, ac rydym yn dal i ddisgwyl ymateb boddhaol. Bydd y trafodaethau’n parhau ac nid oes gennyf amheuaeth y bydd y trafodaethau’n parhau yng nghyngor dur y DU, gan gynnwys Tata Steel yn ogystal â gweithgynhyrchwyr dur eraill yng Nghymru, i bwyso am fargen deg ar ynni.

Mae fy swyddogion wedi bod yn ymwneud hefyd â swyddogion yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol dros y dyddiau diwethaf mewn perthynas â’r mater hwn. Byddwn yn gweithio ar y cyd er budd gweithfeydd dur y DU i sicrhau bod yr ymrwymiadau a wnaed ar gyfer y gweithfeydd dur yn cael eu hanrhydeddu. Wrth gwrs, mae’r prif ymrwymiad yn ymwneud â’r ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot a’r addewid o £1 biliwn, y disgwyliwn iddo gael ei anrhydeddu. Ond mae amodau eraill a fydd yn cael eu hanrhydeddu ni waeth beth yw manylion y fenter ar y cyd, amodau sy’n ymwneud â’r £13 miliwn a ryddhawyd gennym i Tata Steel UK. Mae’r amodau hynny’n cynnwys amodau ar isafswm cyfnod cyflogaeth o bum mlynedd ar gyfer gweithwyr, a byddant yn cael eu hanrhydeddu gan y fenter ar y cyd.

Diolch yn fawr iawn. Diolch yn arbennig i chi am yr ateb olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd mae’r amod pum mlynedd, wrth gwrs, yn rhywbeth y siaradoch lawer amdano pan oedd posibilrwydd y byddai’r safle’n cael ei werthu. O ran ymrwymiad pum mlynedd, fodd bynnag, a ydych wedi cael unrhyw synnwyr eto ynglŷn â pha fath o swyddi y bydd y fenter ar y cyd yn barod i ymrwymo iddynt, a pha bryd y byddwch yn cael gwybod pa fathau o swyddi sy’n debygol o gael eu heffeithio? Oherwydd y cynaliadwyedd hirdymor yw’r mater allweddol yma, yn hytrach nag amodoldeb pum mlynedd syml. Roedd un i fod i arwain at y llall. Y mathau o swyddi a fydd yn cael eu colli ym Mhort Talbot—mae angen i ni wybod pa fathau o swyddi ydynt er mwyn i ni allu craffu ymhellach ar unrhyw gynlluniau a allai fod ganddynt ar hynny.

Yn y gorffennol, mae Llywodraeth Cymru wedi addo ailhyfforddi pobl sydd eisoes wedi colli eu swyddi. Rwy’n dychmygu efallai y byddwch eisiau dweud rhywbeth am hynny yn y dyfodol yn ogystal. A oes unrhyw beth y gellir ei wneud yn dilyn hyn a fydd yn helpu i gyflymu diddordeb yn y parth menter ym Mhort Talbot? Ac a allwch ddylanwadu mewn rhyw fodd a allai—sut y gallaf ei roi—sicrhau cymaint â phosibl o swyddi perthnasol y gellir dod â hwy i’r carchar newydd y byddwn yn ei drafod y prynhawn yma, os bydd yn dod i’r ardal mewn gwirionedd?

Ac yna roeddwn eisiau rhywfaint o sicrwydd fy hun mewn perthynas â’r ganolfan wyddoniaeth dur, oherwydd yn amlwg mae’r prosiect angori hwn yn ganolbwynt i fargen ddinesig bae Abertawe. Roedd yn seiliedig ar Tata ei hun, mewn gwirionedd—sylwadau roeddent wedi eu gwneud am gynhyrchion carbon bositif a deunydd adeiladu newydd. Rwy’n credu bod angen i ni wybod a oes gan ThyssenKrupp hefyd ddiddordeb yn y ffordd newydd ymlaen cyn y gallwn fod yn gwbl fodlon fod y ganolfan wyddoniaeth yn gynaliadwy.

Diolch i Suzy Davies am ei chwestiynau ac rwy’n ei sicrhau mai swyddi cynhyrchu dur yw ein blaenoriaeth, nid yn unig ar gyfer Port Talbot, ond ar gyfer safleoedd eraill ledled Cymru. Byddaf yn ceisio cael sicrwydd penodol ynglŷn â swyddi o fewn yr adrannau caffael hefyd yn yr asedau yng Nghymru. O ran swyddi eraill y bu dyfalu yn eu cylch mewn mannau eraill, rwy’n credu bod yr undebau wedi dweud yn glir fod y mwyafrif helaeth o swyddi adnoddau dynol a swyddi TG yn bodoli y tu allan i’r DU ac felly ni fydd effaith unrhyw leihad yn hynny o beth yn creu goblygiadau mawr i safleoedd dur yng Nghymru, ond rwy’n ceisio cael sicrwydd, fel y dywedais, mewn perthynas â swyddi caffael yn benodol, a swyddi cynhyrchu dur yn yr un modd.

O ran ymchwil a datblygu, yn enwedig wrth i ni newid i economi carbon isel, rwy’n hyderus fod y safleoedd yng Nghymru mewn sefyllfa ddelfrydol i fanteisio ar gynlluniau a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru a chan Lywodraeth y DU, pe baent yn dod o fewn y fargen sector. Nid oes unrhyw amheuaeth yn fy meddwl y bydd y ganolfan arloesi dur, sy’n ffurfio rhan hanfodol o fargen ddinesig bae Abertawe, yn bwrw ymlaen â’r uchelgais wreiddiol heb ei newid, gan gyflawni, drwy ddull partneriaeth, ffurf newydd ar arloesedd, ymchwil a datblygu a all gynnal economi yn y dyfodol. Mae gennyf bob ffydd y bydd hynny’n parhau i fod yn rhan bwysig o’r fargen ddinesig ac y bydd yn mynd rhagddo i fod yn llwyddiant mawr. Yn wir, bydd y buddsoddiad yn cael ei ystyried gan y bwrdd buddsoddi yr wythnos hon. Cefais fy sicrhau hefyd gan Brif Swyddog Gweithredol Tata Steel UK y bydd yn parhau i frwydro mor galed ag y gall dros fuddiannau Cymru o fewn y fenter ar y cyd. Mae hynny’n cynnwys buddiannau Cymru o ran swyddi ac o ran gwaith ymchwil a datblygu. Nododd y ffaith fod ymchwil a datblygu wedi ei ymgorffori’n gadarn mewn sefydliadau addysg uwch yng Nghymru fel un o’r prif resymau pam ei fod mewn sefyllfa mor gryf.

Thank you, Cabinet Secretary. The second question—Bethan Jenkins.

Will the Cabinet Secretary outline the lessons that have been learnt from the Kris Wade scandal at the ABMU Health Board? (TAQ0043)

Mae gan y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru yn ei gyfanrwydd, gan gynnwys Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, wersi pwysig a phellgyrhaeddol i’w dysgu o’r achos hwn. Rwyf wedi gofyn i Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru gynnal adolygiad annibynnol i ddarparu sicrwydd pellach a sicrhau bod gwersi’n cael eu dysgu. Nodais hyn yn fy natganiad yn ddiweddar, a byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau’r Cynulliad.

Diolch am yr ymateb hwnnw. Mae’n eithaf anodd gwybod ble i ddechrau mewn perthynas â’r mater hwn—adroddiad mewnol sy’n sylfaenol ddiffygiol, a’r hyn a grëwyd gan reolwyr graddfa ganol fel atodiad i’w gwaith bob dydd yn ôl cyn-ymgynghorydd o Brifysgol Abertawe Bro Morgannwg. Mae hynny, ynddo’i hun, yn gyhuddiad damniol o’r adroddiad hwn. Rydych yn dweud heddiw mai adolygiad annibynnol ydyw. Yr hyn a ddarllenais yn y datganiad ysgrifenedig oedd mai asesiad o’r adolygiad oedd hwn i fod. Felly, hoffwn gadarnhad y bydd yn adolygiad gwirioneddol annibynnol. A ddoe, dywedodd y Prif Weinidog, ac rwy’n dyfynnu:

‘Mae’n hollbwysig bod yr ymchwiliad yn annibynnol. Nid fy lle i yw dweud wrth Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru beth y dylent ac na ddylent ei wneud’.

Eto i gyd, roedd amlinelliad o gylch gwaith cyfyngedig yn eich datganiad yr wythnos ddiwethaf. Felly, rwy’n awyddus i wybod, os mai hwn yw’r cylch gwaith, a wnewch chi ymrwymo i’w newid? Oherwydd mae angen i ni edrych ar yr achos yn ei gyfanrwydd, gan gynnwys y camgymeriadau a wnaed gan Brifysgol Abertawe Bro Morgannwg yn y modd y cafodd yr honiadau yn erbyn Kris Wade eu trin ar y cychwyn: ei gyflogaeth, y methiant i gael gwiriad y Swyddfa Cofnodion Troseddol, y methiant i’w ddiswyddo, nepotistiaeth bosibl, a’r posibilrwydd real iawn, pe bai Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg wedi gweithredu’n gynt, y gellid bod wedi atal llofruddiaeth Christine James. Mae’r rhain yn gwestiynau y mae gwir angen inni fynd i’r afael â hwy, yn ogystal â’r gwrthdaro buddiannau posibl sy’n bodoli yn awr gyda phrif weithredwr dros dro’r bwrdd iechyd.

Rwyf eisiau deall hefyd, heb fod yn amharchus, sut y cymerodd gymaint o amser i chi roi hwn i Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru? Rwy’n deall bod yr adroddiad hwn yn barod ym mis Ionawr, ac ni chawsom ddatganiad ysgrifenedig tan wythnos diwethaf. Pam y dewisoch Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn hytrach nag adolygiad annibynnol fel sydd wedi digwydd mewn achosion eraill, er mwyn i mi allu deall y broses honno, a sut y bydd yn digwydd fel y gall pobl roi tystiolaeth iddo, er mwyn i’r rhai y gofynnwyd iddynt, yn ôl yr honiad, i roi tystiolaeth yn yr ymchwiliad mewnol diwethaf allu rhoi tystiolaeth ac er mwyn i’r rhai yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol gan y sgandal fod yn rhan o’r broses? Cyfarfûm â gŵr Christine James, y wraig a lofruddiwyd gan Kris Wade, ddoe—Stuart James—a bu’n rhaid iddo ef ddarganfod drwy gyfrwng y teledu fod yr adroddiad hwn yn bodoli hyd yn oed. Mae hynny, a bod yn onest, yn annerbyniol. Ni allwn gael sefyllfa lle mae pobl yn gorfod gwylio’r cyfryngau er mwyn iddynt gael gwybod beth sy’n digwydd mewn perthynas ag unigolyn sydd wedi gwneud rhywbeth gwirioneddol ofnadwy i aelod o’u teulu. Felly, rwyf am orffen gyda hyn, ac nid yw ef am wneud unrhyw gyfweliadau ar y cyfryngau, ond dyma’r hyn a ddywedodd wrthyf:

Dylid cofio bod y llofruddiaeth hon wedi cael effeithiau sylweddol sy’n newid bywydau, ar deulu Christine James a adawyd ar ôl, yn ogystal â’r unigolion sy’n cael eu cam-drin yn yr amgylchedd gofal lle y dylent fod fwyaf diogel. Nid yw’n ymwneud â niferoedd, costau, gwobrau gwleidyddol. Mae’n ymwneud â dod o hyd i’r gwirionedd a sicrhau bod y rhai sy’n gyfrifol am y methiannau yn cael eu dwyn i gyfrif a’u bod hwy eu hunain yn deall beth yw’r methiannau hynny.

Rwy’n erfyn arnoch, Ysgrifennydd y Cabinet: mae yna reolwyr a phobl sydd wedi gwneud penderfyniadau sy’n dal i fod yn eu swyddi neu sydd wedi cael taliadau gan y bwrdd iechyd hwnnw na ddylent fod wedi eu cael, yn syml iawn, yn seiliedig ar y ffordd y maent wedi gweithredu yn y bwrdd iechyd hwn, a thra bwyf yn Aelod Cynulliad, ni wnaf gam â’r bobl hyn. Mae dioddefwyr wedi cael cam. Rydym wedi gweld sgandalau yn y gorffennol yn ymwneud â chartrefi gofal, ag enwogion yn y system Brydeinig, ac ni allwn adael i hyn ddigwydd o dan ein goruchwyliaeth ni. Felly, os gwelwch yn dda, gwnewch yn siŵr fod yr ymchwiliad annibynnol hwn yn gweithio er mwyn pawb sy’n gysylltiedig ag ef.

Rwyf o’r farn fod cylch gwaith yr adolygiad annibynnol yn ddigon eang i AGIC wneud eu gwaith. Maent yn arolygiaeth annibynnol go iawn, a’r her yw sicrhau eu bod yn darparu adolygiad sy’n rhoi sicrwydd wrth edrych ar yr hyn a ddigwyddodd. Hefyd, mae yna her i bob un ohonom ddeall, nid yn unig yr hyn a ddigwyddodd ar y pryd, ond lle’r ydym yn awr yn ogystal. Ac mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â’r sicrwydd a ddarparwn ar gyfer ein system wrth symud ymlaen. Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yw’r corff priodol i ymgymryd â’r ymchwiliad hwn. Rwy’n gwybod eich bod wedi gwneud nifer o sylwadau ynglŷn â chysylltu’r ymddygiad y cwynwyd amdano yn ystod y gyflogaeth a’r llofruddiaeth a ddilynodd. Mae’n werth atgoffa ein hunain fod y tri mater y cwynwyd amdanynt wedi’u cyfeirio at yr heddlu ac mai’r system cyfiawnder troseddol a fu’n ymchwilio a phenderfynu peidio â rhoi camau pellach ar waith. Rwy’n credu bod yna gwestiynau dilys i ni eu deall ynglŷn â’r hyn a ddigwyddodd ar y pryd ac ai dyna’r un dull a fydd yn cael ei ddefnyddio yn awr ai peidio.

O ran y pwynt ynglŷn â’r cysylltiad rhwng y tri mater difrifol y cwynwyd amdanynt yn ystod ei gyfnod mewn cyflogaeth a’r llofruddiaeth, rwy’n credu y dylai gwleidyddion o unrhyw liw oedi cyn ceisio gwneud cysylltiad uniongyrchol rhwng y gyflogaeth a’r llofruddiaeth. Rwy’n credu ei bod yn bwysig deall, yn dilyn yr adolygiad, pa un a oes unrhyw dystiolaeth go iawn fod yr ymddygiad y cwynwyd amdano wedi chwarae unrhyw ran yn y llofruddiaeth a ddilynodd. Rwy’n deall pam fod hyn mor emosiynol i bobl yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol a theuluoedd y dioddefwyr honedig, y tri unigolyn a oedd wedi cwyno am ymddygiad Kris Wade yn ystod ei gyfnod fel gweithiwr, yn ogystal â theulu Christine James. Felly, rwyf o ddifrif ynglŷn â hyn, ac rwy’n aros am yr adroddiad gan AGIC a’r adolygiad y maent yn ei gyflawni ac nid wyf yn ceisio cyfyngu ar eu gallu i siarad â phobl wrth gyflawni adolygiad priodol a chadarn o’r hyn sydd wedi digwydd. Rwyf wedi dweud y byddaf yn rhoi’r newyddion diweddaraf i’r Aelodau. Os oes rhagor i mi neu i’r Llywodraeth ei wneud, wedi i’r adolygiad gael ei ddarparu, fe fyddaf yn hollol agored gyda’r Aelodau ynglŷn â phenderfyniadau y byddaf yn eu gwneud a chamau pellach os oes eu hangen.

Ysgrifennydd y Cabinet, roedd canfyddiadau adroddiad mewnol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ar Kris Wade yn datgan nad aethant ar drywydd cwynion yn drylwyr a nodent, i bob pwrpas, fod yna ddiwylliant mewn rhai mannau o seilio camau gweithredu, rwy’n dyfynnu, ‘ar i ba raddau y gellid credu cleifion’ ac mae hynny’n hollol gywilyddus. Rwy’n nodi ac yn llwyr gefnogi galwadau Cymdeithas Feddygol Prydain a’r gwrthbleidiau eraill y dylid cael ymchwiliad annibynnol. Rwy’n falch fod y Prif Weinidog wedi datgan ei gefnogaeth i hyn ddoe. Rydym eisiau i’r bwrdd iechyd gynnal y safonau uchaf. Ni all y cyhoedd fod yn sicr y bydd yn gwneud hyn os ydym yn gadael iddo ymchwilio ei hun. O ganlyniad, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â pha drafodaethau a gawsoch gydag Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru i hwyluso ymchwiliad annibynnol? Diolch.

Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Gwn fod adolygiad y bwrdd iechyd, yr adolygiad mewnol, wedi cael ei ddisgrifio’n gyson fel un diffygiol. Nid yw’n gwyngalchu. Pan fyddwch yn edrych ar yr adroddiad ac yn ei ddarllen, maent yn cydnabod bod methiannau yn y ffordd yr aethant ati i gyflogi Kris Wade yn y lle cyntaf ac i ymdrin â’r cwynion a wnaed yn erbyn ei ymddygiad fel un o weithwyr y bwrdd iechyd. Ac rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn cydnabod ein bod yn disgwyl i fyrddau iechyd ymchwilio eu hunain, ac i ddeall, pan fydd rhywbeth wedi mynd o’i le, gan gynnwys pan fydd wedi mynd o’i le yn ddifrifol, fod cyfrifoldeb arnynt o hyd i ymchwilio i’r ymddygiad hwnnw a cheisio deall pa wersi sydd i’w dysgu drostynt eu hunain, yn ogystal â’r gallu i gael adolygiad annibynnol. Rwy’n credu bod y ffaith eu bod wedi bod yn barod i ddweud wrthynt eu hunain eu bod yn cydnabod methiannau, eu bod yn cydnabod na chafodd y cwynion cychwynnol eu hymchwilio’n drylwyr, fod y dull o weithredu’n canolbwyntio gormod ar ba mor gredadwy oedd y rhai a wnaeth y cwynion yn hytrach na cheisio dod o hyd i’r gwir—mae’r rheini’n bethau na ddylai neb ohonom geisio esgus nad ydynt yn yr adroddiad hwnnw ac nad ydynt yn faterion difrifol yma yn awr o ran sut rydym yn disgwyl i bryderon yn y dyfodol gael eu trin yn briodol ac yn drylwyr. Yn ychwanegol at yr angen i’r byrddau iechyd hynny ymchwilio eu hunain, fel y dywedais yn gynharach mewn ymateb i’r cwestiwn ac yn y datganiad ysgrifenedig, nodais yn yr achos hwn y bydd AGIC yn cynnal eu hadolygiad annibynnol eu hunain, byddant yn adrodd a byddaf yn sicrhau bod yr Aelodau’n cael y wybodaeth ddiweddaraf yn llawn, gan gynnwys rhyddhau’r adroddiad y byddant yn ei ddarparu.

Yr wythnos diwethaf, Ysgrifennydd y Cabinet, cyfarfûm â chadeirydd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg a’r uwch-swyddog a oedd yn un o’r bobl a ofynnodd am yr adroddiad hwnnw er mwyn cael sicrwydd, pe bai’r sefyllfa hon yn codi heddiw, y byddai’n cael ei chanfod yn gynt ac na fyddem yn gweld yr un methiannau ag a ddigwyddodd o’r blaen. Er bod yr Aelod dros Orllewin De Cymru yn dal i rygnu ymlaen am y gwersi a ddysgwyd, mae’n bwysig i fy etholwyr fod gwersi’n cael eu dysgu eto, oherwydd maent angen yr hyder fod y systemau ar waith. Nawr, maent wedi fy sicrhau eu bod ar waith, ond a wnewch chi sicrhau bod AGIC nid yn unig yn asesu eu hasesiad ond eu bod mewn gwirionedd yn gyfforddus ac yn hyderus fod y systemau a nodwyd ar waith fel na all hyn ddigwydd eto, ac y bydd hynny’n rhan o’r cylch gwaith?

Credaf fod hynny’n cael ei gynnwys yn y cylch gwaith. Rydym yn disgwyl y bydd AGIC yn darparu sicrwydd am arferion cyfredol, i edrych ar y methiannau a nodwyd ac a gydnabuwyd a sicrhau bod y rheini’n bethau rydym wedi’u cynllunio allan o’n system—fel enghraifft, yr her ynglŷn â methu gwirio gwiriad y swyddfa cofnodion troseddol yn briodol. Un peth yw dweud, ‘Wel, a fyddai’r unigolyn hwnnw wedi pasio gwiriad cofnodion hyd yn oed pe bai wedi’i wneud ar y pryd, pan gafodd y swydd yn y lle cyntaf?’, ac mewn gwirionedd, mae’n debygol y byddai wedi gwneud hynny, ond beth bynnag sy’n digwydd, yr her yw: sut ydych chi’n cael gwared ar y risg mewn gwirionedd? A bellach mae gennym broses ar draws y gwasanaeth iechyd gwladol lle mae cydwasanaethau’n cyflawni hynny, felly ni ddylai pobl allu dod i mewn i’n gwasanaeth iechyd gwladol yn yr un ffordd ac osgoi gwiriad y swyddfa cofnodion troseddol, er enghraifft. Felly, rwy’n cydnabod y pwynt rydych yn ei wneud, yn llwyr hefyd, fod angen cael sicrwydd priodol y gall yr Aelodau roi eu ffydd a’u hymddiriedaeth ynddo, oherwydd nid yn unig ei fod yn bwysig i Aelodau yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg; mae hwn yn fater y dylai’r gwasanaeth cyfan ddysgu gwersi ohono a thawelu meddyliau’r cyhoedd yn briodol ynglŷn â’r ffordd rwy’n disgwyl i’n gwasanaeth iechyd ymddwyn.

Thank you, Cabinet Secretary. The next question is from Angela Burns.

Will the Cabinet Secretary make a statement on the All-Wales Medicines Strategy Group’s decision not to make Avastin, a potentially life-prolonging cancer drug, routinely available on the Welsh NHS? (TAQ0041)

Mae Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru, AWMSG, wedi arfarnu Avastin i drin canser ceg y groth rheolaidd neu ddatblygedig. Mae AWMSG wedi argymell yn erbyn ei ddefnydd rheolaidd gan fod y dystiolaeth dros ei gosteffeithiolrwydd clinigol yn annigonol.

Diolch i chi am ateb siomedig iawn, mae’n rhaid i mi ddweud. Mae Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru yn amcangyfrif y bydd tua 50 o gleifion canser ceg y groth bob blwyddyn yng Nghymru yn cael diagnosis terfynol a allai alw am driniaeth Avastin. Ond o ystyried y ffaith eich bod yn cymeradwyo eu hargymhelliad, rwy’n ei chael yn anodd iawn deall y broses ar gyfer y cleifion hyn yn y dyfodol. Bellach, bydd yn rhaid i gleifion canser ceg y groth geisio cael mynediad at hwn drwy lwybr y ceisiadau cyllido cleifion unigol, sy’n aml yn broses anamserol ac ansicr, ac rwy’n derbyn, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod wedi gwneud camau breision i geisio datrys rhai o’r problemau yn hynny o beth. Ond serch hynny, yn 2016 nododd adroddiad blynyddol y ceisiadau cyllido cleifion unigol mai cyfartaledd o 50 y cant yn unig o’r holl geisiadau am gyffuriau canser a gafodd eu derbyn, felly yn ôl yr amcangyfrif hwn, mae’n bosibl na fydd hanner y bobl sydd â chanser ceg y groth ar gam datblygedig yn cael mynediad at gyffur a allai ymestyn eu bywydau.

Pa sicrwydd y gallwch ei roi i bob claf canser ceg y groth sydd angen Avastin y byddant yn gallu cael mynediad ato mewn modd amserol drwy geisiadau cyllido cleifion unigol, yn enwedig pan gofiwch fod amser yn foethusrwydd na all y cleifion hyn ei fforddio? Ac a allech esbonio, os gwelwch yn dda, pam fod Consortiwm Meddyginiaethau yr Alban a chronfa chyffuriau canser Lloegr ill dau wedi cymeradwyo Avastin fel cyffur sydd ar gael yn rheolaidd yn eu dau wasanaeth iechyd, a Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru heb wneud hynny? Pam fod eich Llywodraeth yn rhoi cleifion canser benywaidd yng Nghymru o dan anfantais amlwg o gymharu â chleifion yn Lloegr a’r Alban sydd yn yr un sefyllfa? Ac yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, pa ymdrechion y mae eich Llywodraeth wedi eu gwneud i sicrhau mwy o gysondeb yn y ffordd y bydd clinigwyr ar draws saith bwrdd iechyd Cymru yn dehongli’r cymal eithriadoldeb clinigol wrth gyflwyno ceisiadau drwy’r drefn geisiadau cyllido cleifion unigol? Mae’r menywod hyn mewn angen dybryd, mae’n glefyd erchyll, mae’n prynu rhywfaint o amser iddynt, ac mae ganddynt gymaint o hawl iddo â’u chwiorydd dros y ffin i’r gogledd neu i’r dwyrain.

Mae hon yn enghraifft dda o ble y ceir cwestiynau llawn emosiwn, a hynny’n ddealladwy, i’n gwasanaeth iechyd gwladol fynd i’r afael â hwy, ac i fod yn briodol sensitif ac eto’n gadarn ynglŷn â’n sylfaen dystiolaeth ar gyfer gwneud penderfyniadau mewn gwirionedd. Ac mae’n enghraifft dda o i ba raddau rydym yn gwneud penderfyniadau ar sail tystiolaeth am y ffordd y defnyddiwn ein hadnoddau gwerthfawr a chyfyngedig, neu a ydym yn gwneud penderfyniadau yn seiliedig ar ymgyrchoedd. Y gwir gonest yw bod gennym grŵp arbenigol sydd wedi adolygu’r dystiolaeth ar sail glinigol ac ar sail costeffeithiolrwydd, ac maent wedi rhoi eu hargymhelliad i ni. Os wyf yn dweud yn syml y byddaf yn gwrthdroi hwnnw yn absenoldeb tystiolaeth mai dyna’r peth iawn i’w wneud ar gyfer y gwasanaeth cyfan, yna nid wyf yn credu fy mod yn cyflawni’r cyfrifoldebau sydd gennyf ac rwyf o ddifrif yn eu cylch fel Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i bobl Cymru.

A phan edrychwn ar yr Alban, maent wedi gwneud penderfyniad gwahanol yn seiliedig ar y dystiolaeth a gyflwynwyd iddynt. Nid fy lle i yw ceisio egluro eu system. Pan soniwch am Loegr, fodd bynnag, mae’r gronfa cyffuriau canser yn hysbysu y bydd Avastin yn dod oddi ar y rhestr. Felly, ni fydd hwn ar gael fel mater o drefn yn y system yn Lloegr o ddiwedd y mis hwn ymlaen, gan nad yw’r Sefydliad Cenedlaethol dros Iechyd a Rhagoriaeth Glinigol yn arfarnu bod Avastin yn gosteffeithiol yn glinigol at ddefnydd rheolaidd. Felly, os yw’r dystiolaeth yn newid, ac os yw’r pris yn newid yn ogystal â hynny, yna, wrth gwrs, gallwn edrych arno eto.

Rydym newydd fod drwy adolygiad arwyddocaol ar broses y ceisiadau cyllido cleifion unigol, i edrych eto ar y cwestiynau hyn ynglŷn â sut yr edrychir ar unrhyw fath o ymyrraeth iechyd iddi fod yn effeithiol yn glinigol ac yn gosteffeithiol hefyd. Ac nid oes neb yn anghytuno bod angen dull deuol o’r fath o wneud penderfyniadau ar gyfer ein gwasanaeth. A dyna ble mae angen i ni fod. Fel arall, mae gennym system na fydd yn fforddiadwy ac na fydd yn werth da am yr arian cyhoeddus gwerthfawr a sylweddol a gaiff ei roi i mewn i’n gwasanaeth iechyd. Dywedasom y byddai adolygiad y grŵp ceisiadau cyllido cleifion unigol wedi ei gwblhau erbyn diwedd mis Medi, gyda’r holl glinigwyr wedi cael y wybodaeth ddiweddaraf yn llawn. Rwyf eisoes wedi ymrwymo i ddarparu gwybodaeth i’r Aelodau am y ffordd newydd y bydd y broses ddiwygio’n gweithio, ac rwy’n cadw at yr ymrwymiadau a wneuthum i fod yn dryloyw ynglŷn â gwybodaeth, ac i sicrhau bod yr Aelodau’n cael y newyddion diweddaraf ar ymarfer ar hyn o bryd ac yn y dyfodol.

Mae hon yn un o’r sefyllfaoedd hynny sy’n debygol o ddod yn fwyfwy cyffredin, mae’n debyg, wrth i driniaethau sy’n ymestyn bywyd, yn hytrach na gwella canser, gael eu datblygu, ond gyda photensial am oblygiadau sylweddol o ran cost. Nawr, cafwyd pryderon, fel y gwyddoch yn iawn, ynghylch ceisiadau cyllido cleifion unigol ac eithriadoldeb, ac rwy’n sicr yn edrych ymlaen at weld sut y bydd y newidiadau a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn gwella mynediad. Ond rydym hefyd yn poeni a yw’r prosesau arfarnu cyfredol yn adlewyrchu’r ffordd newidiol y caiff meddyginiaethau eu datblygu a’u defnyddio mewn ymarferion clinigol. A ydych yn credu bod y system gyfredol yn gynaliadwy, neu a fydd pryderon cyhoeddus—boed y pryderon hynny’n gyfiawn ai peidio—yn eich arwain i wneud newidiadau?

Nid wyf wedi rhoi unrhyw ystyriaeth ddifrifol neu arwyddocaol i ddadwneud proses arfarnu’r Sefydliad Cenedlaethol dros Iechyd a Rhagoriaeth Glinigol i ni dynnu’n ôl o honno, nac yn wir, i newid y ffordd y mae AWMSG yn cyflawni eu proses arfarnu. Mae gennym ffyrdd gwahanol penodol o edrych ar feddyginiaethau amddifad a thra amddifad, gan gydnabod prinder y cyflyrau hynny. Ac mae’r rhain yn benderfyniadau anodd iawn. Rwy’n cydnabod bod y rhain yn emosiynol iawn i unigolion sydd â chyflyrau, ac sy’n troi at y gwasanaeth iechyd i’w helpu i ymestyn eu bywydau. Rwy’n deall hynny, a dyna pam rwy’n cydnabod bod y rhain yn benderfyniadau sensitif a llawn emosiwn i’w gwneud.

Rwy’n agored i bobl eraill gael barn ar sut y gallem edrych ar ffordd wahanol o gael proses a arweinir gan dystiolaeth yn gyffredinol. Yn sicr, ni fyddwn yn dweud, ‘Mor bell â hyn, a dim pellach, a dim newid o gwbl byth, byth, byth.’ Ond mewn gwirionedd, mae gennym broses sy’n gadarn, sy’n cael ei pharchu a’i derbyn gan glinigwyr ledled y wlad, a byddai angen i mi gael fy mherswadio bod yna ffordd well o wneud hynny. Os oes tystiolaeth ar gael i wneud hynny, rwy’n hapus i sicrhau ei fod yn cael ei ystyried, ond unwaith eto, fel gwleidyddion, mae angen i ni gydnabod ein rôl a’n cyfrifoldebau o fewn y system, ac nid wyf am roi fy hun yn lle’r arbenigwyr annibynnol hyn sy’n gwneud penderfyniadau’n seiliedig ar eu harbenigedd er lles ein system gyfan. Mae yna rywbeth yma am y pethau y gallem ac y dylem eu gwneud fel gwleidyddion, ac yn yr un modd, cydnabod bod yn rhaid i ni, weithiau, fod yn gyfrifol a pheidio â chymryd rhan mewn ymgyrch sy’n ymddangos fel y peth iawn i’w wneud o safbwynt emosiynol, ond mewn gwirionedd, byddwn yn tanseilio rhannau o weddill ein gwasanaeth i’r rhai sydd ei angen os ydym yn gwneud penderfyniadau y gwyddom nad ydynt yn gynaliadwy ac nad ydynt yn seiliedig ar effeithiolrwydd clinigol.

Ysgrifennydd y Cabinet, gwn eich bod yn ymwybodol o fy mhryderon ynglŷn â mynediad at feddyginiaethau yn gyffredinol, ac rwy’n ddiolchgar i chi am gyfarfod â mi yn flaenorol i drafod Avastin. Ac rwy’n deall yr anawsterau, ond rwy’n credu bod yn rhaid i ni hefyd gydnabod ei bod yn anodd iawn i bobl ddeall y gall rhywbeth fod ar gael yn yr Alban, ac yn Lloegr, ond nid yng Nghymru. Rwyf eisoes wedi sôn wrthych am fy mhryderon ynglŷn â Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru, a’r tryloywder yn gysylltiedig â hynny, a hefyd lefelau ymgysylltiad â gwneuthurwyr cyffuriau, sydd i’w gweld yn amrywio rhwng y gwahanol wledydd yn y DU.

Felly, hoffwn ofyn a yw hyn yn rhywbeth y byddwch yn edrych arno eto, i wirio bod AWMSG wedi gwneud popeth posibl i ymgysylltu â’r gwneuthurwr—yn yr achos hwn, Roche. Ond fe sonioch chi hefyd am bris. Buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi gwybod a fu unrhyw drafodaethau rhwng AWMSG a Roche ynglŷn â chael cynllun mynediad addas i gleifion a fyddai’n lleihau’r gost, a’i gwneud hi’n bosibl i hwn fod ar gael i gleifion yng Nghymru.

Rwy’n hapus i ymateb i’r pwyntiau hynny yn awr, mewn gwirionedd, oherwydd o ran AWMSG a’u tryloywder, maent yn cynnal eu cyfarfodydd adolygu’n gyhoeddus. Mae pobl yn cael mynychu ac maent yn gwneud hynny. Er enghraifft, y penderfyniad diweddar lle nad oeddent yn argymell ein bod yn bwrw ymlaen â PrEP ar sail gyson drwy Gymru, ac fe gyhoeddasom dreial, cynhaliwyd y cyfarfod hwnnw’n gyhoeddus ac mae’r penderfyniadau wedi cael eu cyhoeddi. Sicrheir eu bod ar gael i’r cyhoedd. Felly, nid yw hwn yn bwyllgor sy’n cyfarfod yn gyfrinachol ac yn cadw ei benderfyniadau’n gyfrinachol. O ran y mater penodol hwn, mewn perthynas â’r pris, oedd, roedd yna ymgysylltu. Cynigiodd Roche gynllun mynediad i gleifion, gostyngiad i’r pris gwreiddiol, ac ar y sail honno y cafodd Avastin ei arfarnu wedyn. Felly, roedd ymgysylltiad drwy’r broses arfarnu, ac yn yr un modd, ar ôl i AWMSG nodi eu penderfyniad cychwynnol, eu penderfyniad tebygol, cawsant gyfle i ddod yn ôl a defnyddio’r mecanweithiau apelio sydd gennym, a hyd yn hyn, maent wedi dewis peidio â gwneud hynny. Dyna eu dewis hwy, ond dywedwyd wrthynt yn gynnar beth oedd y dewis yn debyg o fod. Cawsant gyfle i apelio cyn i’r penderfyniad ddod ataf fi, ar ôl hynny, ond maent wedi dewis peidio, a mater iddynt hwy yw hynny.

Mae’r sefyllfa yn Lloegr lle mae’r gronfa cyffuriau canser wedi argymell ei dynnu’n ôl, ceir hysbysiad i’r perwyl hwnnw, felly o fis Hydref ymlaen ni fydd hwn ar gael yn y system yn Lloegr. Mae hynny’n rhannol oherwydd bod y Sefydliad Cenedlaethol dros Iechyd a Rhagoriaeth Glinigol wedi argymell i’r system yn Lloegr nad oedd tystiolaeth ei fod yn effeithiol yn glinigol ac yn gosteffeithiol ar yr un pryd. Felly, yn yr ystyr hwnnw, mae yna ddull cyson o weithredu bellach. Mae’r gronfa cyffuriau canser wedi ystumio’r darlun drwy ddarparu meddyginiaeth, darparu gobaith i bobl, ie, ond dywedodd pob adolygiad annibynnol a gwrthrychol nad oedd yn werth da am arian, ac rwy’n credu ei fod ar dir simsan yn foesegol, a bod yn onest, ac rwy’n credu ei bod yn warthus yn foesegol i ddarparu meddyginiaethau nad oedd yn effeithiol gan roi gobaith i bobl a’r argraff y byddent yn effeithiol. Mae angen inni gadw at system a arweinir gan dystiolaeth go iawn, lle rydym yn rhoi pwyntiau realistig i bobl ynglŷn ag effeithiolrwydd y triniaethau sydd ar gael, ac rydym yn sicrhau eu bod ar gael ar sail lawer mwy cyson, a dyna fydd ffocws y Llywodraeth hon. Dyna pam, er enghraifft, ein bod wedi cyflwyno’r gronfa triniaethau newydd.

Thank you, Cabinet Secretary. And the final topical question from Adam Price.

In light of events in Catalonia, what discussions has the First Minister had with the UK Government as part of the UK-EU Brexit negotiations regarding the rights of sub-state governments to act autonomously without being restricted by the state government? (TAQ0042)

Llywydd, sefydlwyd y Cydbwyllgor Gweinidogion ar Negodiadau’r UE i fod yn fforwm i Lywodraethau datganoledig geisio dylanwadu ar drafodaethau Brexit yr UE a’r DU. Rwy’n cynrychioli Llywodraeth Cymru ar y Cydbwyllgor Gweinidogion hwnnw. Nid yw’r digwyddiadau yng Nghatalonia, y cyfeirir atynt yn y cwestiwn hwn, wedi cael eu trafod mewn cyfarfod o’r pwyllgor.

Yn ganolog i’r cwestiwn hwn, wrth gwrs, mae hawl sylfaenol cenhedloedd i hunanbenderfyniad, a ymgorfforir, yn wir, yn siarter y Cenhedloedd Unedig, ac wrth i’r platiau tectonig symud o’n cwmpas ar yr ynysoedd hyn, ar dir mawr Ewrop, ac ar draws y byd, mae’n wynebu bygythiad cynyddol yn sgil rhyw fath o gipio pŵer iredentaidd ar ran y wladwriaeth ganolog, wrth iddynt hwy eu hunain deimlo bod eu goruchafiaeth yn cael ei herio. Rwyf wedi clywed Ysgrifennydd y Cabinet yn cyfeirio at yr agweddau bron yn neo-drefedigaethol a glywch yn y cyd-bwyllgor gweinidogion pan fo Brexit yn cael ei drafod. Mae’r cwestiwn hwn, wrth gwrs, fel y mae’n sôn, wedi cael ei ysbrydoli gan y digwyddiadau ofnadwy a welwn yng Nghatalonia, a bydd yn ofid i’r Aelodau glywed fod y Guardia Civil, heddlu gwladwriaeth Sbaen, wedi ysbeilio’r Generalitat, pencadlys Llywodraeth Catalonia, yn ystod yr ychydig oriau diwethaf. Mae Arlywydd Catalonia wedi datgan bod y wladwriaeth Sbaeneg wedi atal ymreolaeth Gatalanaidd i bob pwrpas bellach.

A gaf fi annog Ysgrifennydd y Cabinet i wneud yr hyn y mae Llywodraeth yr Alban wedi ei wneud, sef anfon neges o gefnogaeth i bobl Catalonia a Llywodraeth Catalonia, wrth iddynt sefyll yno yn awr o flaen y Generalitat, yn datgan, ‘No tinc por’?

We are not afraid.

Nid oes arnom ofn. Gadewch inni ddweud gyda hwy nad ydym ni’n ofni chwaith. Rydym yn sefyll gyda hwy, a chyda phobl Kurdistan sydd hefyd yn cael eu bygwth gan refferendwm a gaiff ei atal gan Lywodraeth gwladwriaeth Irac ddydd Llun. Rydym yn sefyll yn unedig gyda holl bobloedd y byd sy’n gofyn am hyn yn unig: yr hawl i ddewis eu dyfodol eu hunain.

Llywydd, mae’r Aelod yn rhoi ei farn ar y sefyllfa yn angerddol iawn, fel y mae ganddo hawl i’w wneud yn sicr, ac mae wedi tynnu ein sylw at yr adroddiadau ar y sefyllfa sy’n datblygu yng Nghatalonia. Mae Llywodraeth Cymru yn gwbl glir: rydym yn credu mewn egwyddorion democrataidd ac yn credu y dylent gael eu parchu. Gwleidyddiaeth ddemocrataidd yw’r sail ar gyfer datrys materion cyfansoddiadol. Yr hyn nad wyf yn gallu ei wneud yw gweithredu fel pe bai gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldeb am y modd y cynhelir y berthynas â gwladwriaethau eraill yn Ewrop neu’n wir, â gwladwriaethau mewn mannau eraill yn y byd. Nid yw hwnnw’n gyfrifoldeb a ddatganolwyd i ni ac ni ddylem roi ein hunain mewn sefyllfa sy’n ymddangos fel pe baem yn credu mai felly y bo.

Mae gwefan gwasanaeth gweithredu allanol yr Undeb Ewropeaidd ei hun yn datgan bod yr UE yn credu mai democratiaeth yw’r unig system wleidyddol a all wireddu’r holl hawliau dynol yn llawn. Oni fyddai’n ymarfer defnyddiol i Lywodraeth Cymru annog Llywodraeth y Deyrnas Unedig i atgoffa Sbaen, fel aelod-wladwriaeth o’r Undeb Ewropeaidd, y dylai fyw yn ôl yr egwyddorion y dywedodd gwasanaeth gweithredu allanol yr Undeb Ewropeaidd sy’n cael eu hymgorffori yn y cytuniadau sefydlu, wedi eu hatgyfnerthu gan y siarter hawliau sylfaenol, ac sy’n cael eu datgan yn llawn o ganlyniad i’r ffaith fod cytuniad Lisbon yn ymgorffori’r siarter honno yng nghyfraith Ewrop? Mae Llywodraeth, fel Llywodraeth Sbaen, sy’n ofni pleidleisiau ei phobl ei hun yn y blwch pleidleisio yn sefydliad simsan yn wir, a dylai’r Cynulliad hwn, o bob sefydliad, sefyll dros hawliau pobloedd bychain neu genhedloedd bychain i hunanbenderfyniad, os mai dyna yw eu dymuniad. Fel Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n credu yn y Deyrnas Unedig, ond pe bai pobl Cymru yn pleidleisio am annibyniaeth wleidyddol, mae honno’n hawl y dylid ei disgwyl ac nid yw Catalonia yn haeddu dim llai na hynny.

Mae’r Aelod yn tynnu sylw’n ddefnyddiol at y datganiadau sy’n bodoli o fewn yr Undeb Ewropeaidd ac mewn mannau eraill, ac mae hynny’n cael ei adlewyrchu’n gyfan gwbl yn yr hyn a ddywedais sef ein bod, fel Llywodraeth Cymru, yn credu mewn parchu egwyddorion democrataidd a gwleidyddiaeth ddemocrataidd fel y ffordd i ddatrys anghydfodau cyfansoddiadol ac anghydfodau eraill. Ond mae’r Aelod hefyd yn iawn i ddweud mai cyfrifoldebau Llywodraeth y DU yw’r rhain. Bydd y Llywodraeth honno’n clywed beth fydd gan bleidiau eraill a gwleidyddion etholedig eraill i’w ddweud ac mae’n iawn fod pobl yn defnyddio’r fforwm hwn i wneud y safbwyntiau hynny’n hysbys. Mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru barchu’r cyfrifoldebau sydd wedi cael eu datganoli i ni a dyna beth rwy’n bwriadu ei wneud.

Rwy’n siomedig iawn i glywed ymateb Ysgrifennydd y Cabinet. Gwn fod ganddo ymdeimlad o hanes ac rwy’n amau nad yw’n gwbl gyfforddus â’r hyn y mae’n ei ddweud wrthym, o ystyried y berthynas rhwng Cymru a Chatalonia a’r berthynas ehangach rhwng pobl flaengar Cymru a Chatalonia, sy’n mynd yn ôl dros 75 o flynyddoedd. Yr unig beth y gofynnwn amdano gan Lywodraeth Cymru yw’r hyn y mae Clwb Pêl-droed Barcelona wedi’i ddatgan eu hunain:

democratiaeth, rhyddid i lefaru, ac i hunanbenderfyniad,

ac i gondemnio

unrhyw weithred a allai rwystro’r rhyddid i arfer yr hawliau hyn.

Os gall clwb pêl-droed ym mhrifddinas Catalonia ddweud hynny, yna credaf y gall Llywodraeth Cymru ei ddweud—sefyll mewn undod, dyna i gyd, gyda Llywodraeth ddatganoledig debyg sydd ar hyn o bryd yn gweld ei swyddfeydd yn cael eu hysbeilio, ei haelodau’n cael eu poenydio a’i Senedd yn cael ei herio gan wladwriaeth Sbaenaidd ganolog. Gwn fy mod wedi cael cefnogaeth llawer o’r Aelodau yma i anfon llythyr agored at Lywydd Senedd Catalonia. Rwy’n bwriadu anfon hwnnw heno. Rwy’n gobeithio y bydd Aelodau eraill yn manteisio ar y cyfle, o’r diwedd, i gefnogi hwnnw gan fy mod yn credu y dylem, o leiaf, sefyll fel Senedd, ochr yn ochr â Seneddau eraill, i ddweud yn syml fod gennych hawl i ofyn i’ch pobl beth ddylai eu dyfodol fod.

Cytunaf yn llwyr â’r Aelod ynglŷn â’r hanes hir o berthynas agos rhwng Cymru a Chatalonia a rhwng sefydliadau sy’n gweithredu yma yng Nghymru ac sy’n gweithredu yng Nghatalonia. Mae’r Prif Weinidog ei hun wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o Gatalonia yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf. Ni ddylai unrhyw beth a ddywedais y prynhawn yma ymddangos fel pe bai’n tynnu oddi wrth ein pryder ynglŷn â’r adroddiadau a ddaw o Gatalonia na’n cefnogaeth i ddatrys anghydfodau drwy ddulliau democrataidd, gwleidyddol priodol. Ac mae’n anghyfforddus. Mae’r Aelod yn iawn i ddweud ei bod yn sefyllfa anghyfforddus weithiau, ond y safbwynt rwy’n teimlo bod yn rhaid i mi ei amddiffyn a gwyro oddi wrtho ryw fymryn—. Dywedodd y gallai’r Senedd hon ddatgan ei safbwynt. Mae hynny’n sicr yn bosibl, ond gofynnir i mi ddatgan safbwynt y Llywodraeth, ac rwy’n aelod o Lywodraeth lle rydym, gyda’n cymheiriaid yn yr Alban, yn rhan o anghydfod dwfn iawn gyda Llywodraeth y DU lle mae Llywodraeth y DU yn ceisio tresmasu ar gyfrifoldebau sydd wedi eu datganoli i’r sefydliad hwn. Ac os oes yna egwyddor ynglŷn â phobl yn parchu lle y gorwedd cyfrifoldebau, nid wyf am groesi’r llinell lle rwy’n rhoi fy hun mewn sefyllfa lle mae’n ymddangos fy mod yn dweud pethau fel pe bai gennyf gyfrifoldebau, neu fod gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldebau, dros y modd y cynhelir perthynas â gwladwriaethau eraill yn yr Undeb Ewropeaidd, pan fo’n amlwg nad oes gennym gyfrifoldebau o’r fath.

I thank the Cabinet Secretary.

The next item, therefore, is the 90-second statements. Dawn Bowden.

Diolch, Llywydd. Aeth 30 mlynedd heibio ers i Gymru fod yn dyst i un o’r llwyddiannau chwaraeon mwyaf, pan gurodd Clwb Pêl-droed Merthyr Tudful y tîm cryf FC Atalanta o’r Eidal yng Nghwpan Pencampwyr UEFA. Roedd y noson honno ym mis Medi 1987 yn un gofiadwy i’r clwb wrth iddynt guro Atalanta 2-1 ar Barc Penydarren, a dylem gofio fod Atalanta hyd heddiw yn parhau i fod yn glwb yng nghyngrair Serie A. Felly, er y bydd cefnogwyr ifanc Cymru’n breuddwydio efallai am Gareth Bale a Hal Robson-Kanu, Kevin Rogers a Ceri Williams a sgoriodd y goliau i Ferthyr o flaen dros 8,000 o gefnogwyr ym Mharc Penydarren. A hyd heddiw, mae atsain y noson wych a’r fuddugoliaeth anhygoel honno mewn pêl-droed Ewropeaidd yn dal i’w glywed dros y degawdau. Mae yna ffilm i’w chael am yr achlysur bellach, sef ‘The Martyrs Of 87’, sy’n rhoi cyfle newydd i fwynhau’r noson wych honno.

Bydd y rhai ohonoch sy’n dilyn pêl-droed yn gwybod bod y clwb wedi wynebu amseroedd caled yn dilyn hynny, ond diolch byth, daethant yn ôl fel Clwb Pêl-droed Merthyr, ac os ewch i stadiwm LoadLok Penydarren heddiw, fe welwch faes chwarae gyda chyfleusterau gwych sy’n addas i gefnogi pêl-droedwyr ifanc am flynyddoedd lawer i ddod. Felly, a gaf fi gofnodi fy nymuniadau gorau i’r rheolwr presennol, Gavin Williams, a’r garfan o chwaraewyr am weddill y tymor hwn? Efallai bod deng mlynedd ar hugain wedi mynd heibio, ond nid yw’r noson honno o ogoniant yn erbyn Atalanta wedi mynd yn angof.

Llyr Gruffydd.

Dydd Sadwrn oedd yr ail ar hugain o Fedi 1934. Roedd rhai glowyr ym Mhwll Glo Gresffordd wedi cyfnewid shifftiau er mwyn iddynt allu mynd i wylio Wrecsam yn chwarae pêl-droed y prynhawn hwnnw. Ond wrth gwrs, ni lwyddasant i gyrraedd y gêm am fod ffrwydrad 2,000 troedfedd o dan y ddaear wedi rhwygo siafft Dennis ar agor yn oriau mân y bore hwnnw.

Collodd 266 o bobl eu bywydau yn y trychineb, glowyr lleol bob un, a rhuthrodd eu teuluoedd at ben y pwll glo. Chwech o ddynion yn unig, ar doriad, a ddihangodd o’r sifft. Aeth gwirfoddolwyr, wedi’u harfogi â chlipiau trwyn a chaneris yn unig yn erbyn nwy marwol carbon monocsid i lawr i geisio achub unrhyw oroeswyr. Bu farw tri o frigâd achub pwll glo Llai gerllaw hefyd. Arhosodd y teuluoedd yn ofer tan nos Sul, pan ddaeth yn amlwg nad oedd neb yn dod i fyny o siafft Dennis yn fyw. Roedd adwaith y cyhoedd yn aruthrol ac uniongyrchol: codwyd £566,000 i weddwon a phlant y rhai a gollwyd—sy’n gyfwerth â thua £30 miliwn heddiw. Trodd perchnogion y pwll eu cefnau i bob pwrpas ar y glowyr a oroesodd a bu’n rhaid iddynt fynd ar y dôl mewn cyfnod o ddiweithdra enfawr.

Mae Pwll Glo Gresffordd wedi cau erbyn hyn, a’r domen yw’r unig atgof gweladwy o bwll a gyflogai 2,200 o weithwyr. Ond mae cofeb barhaol i’r 266 o fywydau a gollwyd i’w gweld y tu allan i glwb y glowyr Gresffordd, ac mae’r datganiad hwn hefyd yn tystio i’w haberth a’r aberth a wnaed gan lowyr di-ri yng Nghymru dros y blynyddoedd. Mae cyrff y rhai a ddaliwyd yn y ffrwydrad yn parhau i fod wedi’u claddu’n ddwfn o dan y ddaear, ond ni fyddant byth yn angof.

The next item is a debate on the Health, Social Care and Sport Committee’s report on medical recruitment and I call on the Chair of the committee to move the motion. Dai Lloyd.

Thank you very much, Llywydd. I’m very pleased to open this debate today on the Health, Social Care and Sport Committee’s report on medical recruitment. As background, earlier this year we debated the committee’s first major report of the fifth Assembly, which focused on winter preparedness for 2016-17. As part of that inquiry, we heard a strong and consistent message that sufficient service capacity and enough staff are vital components in any effective healthcare system. We therefore agreed that, over the course of this Assembly, we would review the sustainability of the health and social care workforce. Our inquiry into medical recruitment in Wales is the first part of this broader review.

This work started back in the summer of 2016 when we carried out an initial broad piece of evidence-gathering to help understand the key workforce issues across the health and social care sector. This was designed to help inform our approach to looking at workforce issues throughout the fifth Assembly. We heard from a wide range of organisations and individuals across the spectrum of involvement in training, education, and recruitment.

Last autumn, we launched the inquiry into medical recruitment and ran a further written consultation exercise. Our terms of reference included a focus on the capacity of the medical workforce to meet future population needs, the implications of Brexit for the medical workforce, and the factors that influence the recruitment and retention of doctors. We also looked at the extent to which recruitment processes are joined-up, deliver value for money, and ensure a sustainable medical workforce.

We had an excellent response to our consultation exercise, and we’re grateful to everyone who took the time to write to us and present evidence to us in one of our formal meetings. During the formal evidence sessions, we heard evidence from a specially convened panel of trainee doctors from across Wales, from both general practice and a number of different hospital specialties. I would like to take this opportunity to further thank all those who took part.

The evidence we heard helped us come to some very clear conclusions and enabled us to make robust recommendations to the Cabinet Secretary. As Chair of the committee, I was very pleased that so many people who contributed to the inquiry were able to attend the launch of our report back in June of this year, and I think it is safe to say that the report has been very well received.

Our report covers a wide range of issues and we have made a total of 16 recommendations to the Welsh Government. We hope that they will contribute towards delivering the long-term solutions that are needed. These are the areas of particular concern to us: first of all, the low number of Welsh domiciled students securing places at Welsh medical schools—recommendations 2, 4 and 5; the need to increase the number of undergraduate medical education and training places in Wales, mentioned in recommendations 4, 5 and 7; then the need for better engagement with schools to increase the number of Welsh domiciled students applying to medical school, outlined in recommendation 3 in the report; and, finally, the implications of Brexit for medical recruitment mentioned in recommendations 15 and 16.

Our first recommendation relates to the establishment of Health Education and Improvement Wales, the new single body for the commissioning, planning, and development of education and training for the NHS workforce in Wales. We asked for a clear action plan and we noted with interest the Cabinet Secretary’s written statement, issued shortly after our report was launched, which provides an update on the approach to HEIW’s establishment. I’m also aware that the establishment Order and the first set of regulations were laid before the Assembly last week, and I look forward to hearing more from the Cabinet Secretary about a clear action plan and future timeline.

As I said earlier, we are concerned about the low and declining numbers of Welsh-domiciled students applying to medical schools across the UK. Despite some improvement during the 2017 application round, the number of applications from Welsh domiciled students is still considerably lower than other parts of the United Kingdom. Also of particular concern is the low number of Welsh domiciled students securing places at Welsh medical schools. This is especially concerning in light of the evidence we heard that there is a tendency for students, once qualified, to remain in the area where they studied initially. I note that the Cabinet Secretary has partially accepted our recommendations that relate to these concerns, namely recommendations 2, 4 and 5. While I, and my fellow members of the committee, appreciate that admission criteria are a matter for individual medical schools, I am glad that he has agreed to continue to work with those schools with the aim of increasing the number of Welsh-domiciled students applying.

We said we believe there is a clear case for enhancing and increasing medical school capacity within Wales if we are to address the current recruitment and retention issues, and that this must include agreeing a clear plan to develop more opportunities for undergraduate medical training in key pressure areas and in north Wales in particular, receiving evidence in favour of establishing a medical school in Bangor from many witnesses, and this was outlined in recommendations 4, 5 and 7.

Again, I note that the Cabinet Secretary has partially accepted recommendations 4 and 5, and fully accepted recommendation 7, which relate to our concerns on these matters. The Cabinet Secretary’s written statement of 18 July illustrated the recognition that there is a case for an increased level of medical education to take place in north Wales, whilst setting out his position that this does not mean a new medical school should be established, in his opinion. I know the Cabinet Secretary has committed to a number of strands of work that will take this matter forward, and I hope his contribution this afternoon includes an update on the progress being made.

We also heard about the importance of engaging with schools at a much earlier stage than current practice suggests. There is a clear need to take the message out to schools across Wales that medicine is a career that pupils can aspire to, and that it is a realistic and achievable aspiration for students from all communities. We recommended that the Welsh Government should work with the deanery, and, shortly, HEIW, and medical schools in Wales, to develop a programme of support and advice on admissions and interviews for pupils in Wales, mentioned in recommendation 3. I note that the Cabinet Secretary’s response makes reference to the 2016 summer work experience schemes run by both Cardiff and Swansea medical schools, and I welcome the fact that this approach will continue.

I would also like to mention the concerns that we heard about the potential and very uncertain consequences of the United Kingdom leaving the European Union on health and social care staffing, including medical recruitment. We heard strong arguments from a range of stakeholders for an early and clear resolution on the ability of EU nationals to be able to work within the UK. We recommended that the Welsh Government should continue its dialogue with the UK Government to emphasise the importance of quickly clarifying the ability of EU nationals to continue working in the UK, and also commence working in the UK in the future, and that’s mentioned in recommendations 15 and 16. I’m pleased that the Cabinet Secretary has accepted these recommendations and I welcome the Cabinet Secretary’s statement that the Welsh Government is clear that it wants to enable people from the EU and the rest of the world to train and work within our NHS after the United Kingdom exits the EU. That concludes my opening statement and I look forward to the debate. Thank you.

Rwy’n falch iawn, fel aelod o’r pwyllgor hwn, i gael cyfle i siarad o blaid yr adroddiad hwn, a hoffwn gofnodi fy niolch i bawb a ddaeth i roi tystiolaeth ger ein bron, ac i’r timau clercio sy’n ein cefnogi mor fedrus.

Mae recriwtio meddygol a chynllunio’r gweithlu yn ddau o’r materion pwysicaf sy’n effeithio ar ein GIG wrth wynebu’r dyfodol, ac mae angen i ni sicrhau ein bod yn dod o hyd i’r cydbwysedd iawn er mwyn sicrhau nad yw’r dyfodol hwnnw—neu Aelodau’r Cynulliad yma yn y dyfodol, mewn gwirionedd, yn mynd i orfod ceisio datrys y broblem hon yn y dyfodol.

Mae’r adroddiad hwn yn cysylltu’n agos iawn â’r adolygiad seneddol trawsbleidiol i iechyd a gofal cymdeithasol a drafodwyd gennym ddoe ac sy’n dal i fod yn waith ar y gweill, ond pan oeddwn yn eistedd yn y pwyllgor hwnnw, roedd dwy elfen benodol a wnaeth fy nharo’n galed iawn, sef y ddau beth yr hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad arnynt.

Y cyntaf yw mater cynllunio’r gweithlu. Credaf fod yn rhaid i ni gydnabod na allwn ddibynnu ar ein GIG i fod yn fodel meddygol sy’n cael ei redeg yn llwyr gan feddygon a nyrsys, oherwydd, gyda’r ewyllys gorau yn y byd, ni allwn lenwi’r bylchau sydd gennym. Mae angen inni fod yn llawer mwy effeithiol wrth gyflwyno, ymgorffori ac integreiddio gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd o bob math fel aelodau gwerthfawr gyda phresenoldeb cyfartal o fewn y GIG. Mae angen inni ddod â’r trydydd sector i mewn. Mae angen inni gynnwys gweithredwyr cartrefi gofal yn well o fewn y GIG, oherwydd fel arall ni fyddwn yn cael y bobl sydd eu hangen arnom, a’r bobl o fewn y GIG i aros o fewn y GIG. Mae’n rhaid i ni ehangu ein sylfaen ac nid canolbwyntio’n unig ar y bylchau amlwg iawn a welwn mewn rhai arbenigeddau llawfeddygol, rhai practisau meddygon teulu ac mewn rhai elfennau o nyrsio. Pan oeddem yn edrych ar y gwaith o gynllunio’r gweithlu, gwaith nad ydym ond wedi gwneud rhan fach iawn ohono gan ei fod mor gymhleth, sylweddolais nad ydym yn treulio agos digon o amser ar wneud hynny. Os ydym yn cynllunio heddiw ar gyfer yr hyn a allai ddigwydd mewn pum mlynedd, yna mae gennym rywfaint o obaith o allu rhoi’r bobl sydd eu hangen arnom ymhen pum mlynedd yn eu lle. Felly, rydym yn gwybod bod rhai byrddau iechyd, er enghraifft, yn mynd i weld gostyngiad dramatig mewn meysydd allweddol am fod staff yn heneiddio; maent yn mynd i ymddeol, ac mae bwlch yn mynd i fodoli. Os ydym yn dibynnu o hyd ar lenwi’r bwlch wrth i ni nesu at yr argyfwng hwnnw, ni fyddwn byth, byth yn llwyddo i achub y blaen arnom ein hunain.

Felly, hoffwn siarad am argymhelliad 10, a hoffwn annog Llywodraeth Cymru—. Oherwydd, er eich bod wedi ei dderbyn, rydych yn siarad am nodi meysydd blaenoriaeth ar gyfer buddsoddi, rydych yn siarad am gynigion comisiynu meddygol a deintyddol a chynigion comisiynu anfeddygol. Ond a ydych wedi siarad am sefydliadau eraill megis gweithwyr perthynol i iechyd, ac a ydych wedi siarad â chyrff cysylltiedig eraill megis awdurdodau lleol? Oherwydd, wrth gwrs, i ni allu cynllunio’r gweithlu yn y GIG, mae angen i ni wybod bod gennym y gweithwyr cymdeithasol, sy’n swyddogaeth awdurdod lleol, er enghraifft. Rwy’n teimlo mai’r argraff a gefais, fel aelod o’r pwyllgor, oedd bod hon yn dasg fawr iawn, nid oedd cydlyniant, nid oedd yna strategaeth gydlynol o gwbl, nid oedd yna syniad go iawn o feithrin gallu ar lefelau is ar gyfer y dyfodol, ac yn syml, nid oedd digon o flaengynllunio. Hoffwn gael sicrwydd fod rhywun yn rhywle yn mynd i’r afael â’r mater hwn o ddifrif.

Y pwynt arall yr hoffwn ei drafod a chanolbwyntio rhai o fy sylwadau arno yw sut y gallwn gael rhagor o fyfyrwyr Cymru i astudio yng Nghymru ac i aros yng Nghymru. Sylwaf fod y Llywodraeth wedi derbyn ein hargymhellion yn rhannol, a gwn fod Dai Lloyd eisoes wedi gwneud sylwadau ar hyn, ond roeddwn yn eithaf siomedig ynglŷn ag un o’ch ymatebion. Yr ymateb i argymhelliad 2 oedd hwnnw mewn gwirionedd, Ysgrifennydd y Cabinet—ond mae’n ymwneud â phob un o’r argymhellion hyn—pan ddywedoch mai mater i ysgolion meddygol yn y pen draw yw meini prawf derbyn, ac mewn mannau eraill ceir goblygiad ymylol nad oes llawer iawn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud oherwydd bod yr ysgolion meddygol hyn yn brifysgolion yn eu hawl eu hunain. Nid wyf yn cytuno â chi. Mae gennych ddylanwad yn hyn o beth. Er enghraifft, gellid defnyddio ehangu mynediad fel elfen o gyllid i ddenu mwy o fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru. Gallai defnyddio rhan o fagloriaeth Cymru fel maen prawf i allu gwneud gradd feddygol fod yn ffordd arall o wneud hynny. Mae yna ddulliau ar gael at eich defnydd, ac rwy’n meddwl, a bod yn onest, fod camu’n ôl rywsut a dweud, ‘Wel, wyddoch chi, mater i Abertawe yw hynny; mater i Gaerdydd yw sut y maent yn ei wneud. Maent yn brifysgolion annibynnol; gallant ddweud beth yw’r meini prawf cymhwysedd’ yn eich gadael chi a ni a hwythau oddi ar y bachyn. Rwy’n credu bod yn rhaid inni fod yn llawer mwy cadarn. Mae gennych bŵer; mae angen i chi fod yn greadigol, ac arfer y pŵer hwnnw.

This inquiry was worth while, and I thank the Chair and my fellow Members and the clerks and the research team. We started from a point where we knew there was a problem, of course, that medical recruitment was a barrier to the NHS delivering its functions, but what we have now, I think, is a valuable document—a very comprehensive document—asking why, and what we can do to try and overcome some of those barriers. It’s also worth noting that at a time when we know that there is more and more pressure on NHS funding, we’re not necessarily asking for things that are going to cost more. In the long term I would argue that savings could be made by sorting out recruitment problems within the health service. Certainly, ensuring that we provide sufficient numbers of staff and rely less on agency staff would bring savings in its wake, so we’re not necessarily asking for further investment in the longer term.

I will look at some of the most crucial recommendations as I see them. First of all, increasing the number of Welsh-domiciled students studying medicine in Wales. I don’t need to explain why this is important, I’m sure, but too few students from Wales are now applying to study medicine and too many of those fail to secure places to study in Wales. We must increase the percentage of students under the current regime who are domiciled in Wales, because, quite simply, they are the most likely to remain here to work once they have qualified. And we must, surely, remember that the main purpose of training doctors in Wales is to provide staff for the NHS in Wales. But we must also increase the number of training places. We could make increases in Cardiff and Swansea, and I very much hope that we do make those increases in Cardiff and Swansea.

But there are opportunities to innovate here too, and recommendation 5 clearly calls for a medical education centre in Bangor. There are so many reasons for that: linguistically, geographically, economically even, in terms of increasing opportunities for students from north Wales to study in their own areas, and also in terms of developing expertise in providing rural healthcare and to do that bilingually. It would provide firmer foundations for the health provision for the residents of that area, making it easier to recruit doctors who want to be involved in lecturing or research work. So, you can imagine my disappointment when the Cabinet Secretary said in July that there was no case for having a medical school in Bangor and that placing students in north Wales was the way forward.

First of all, the committee isn’t asking for a medical school. I, through Plaid Cymru—and I make this clear—am not asking for a full medical school. It may come in due time, of course, but that is something that would take years. But, with collaboration between the Government, the deanery and its successor, Bangor University, Cardiff University and Swansea and some over the border—why not—there is no barrier to taking the first steps towards providing a full course for undergraduates based in Bangor and to move towards that, if not to achieve that tomorrow, but certainly to move towards that immediately. My concern—and I’m sure that many will share this concern—is that if the Government can be so heedless of the thorough work done by the committee and the clear evidence that we’ve received on the need for this, what confidence can we have in the Government to innovate and to be ambitious in relation to the rest of the recommendations?

Yma, mae gennym alwad gyda thystiolaeth dda yn sail iddi dros sefydlu canolfan addysg feddygol newydd ym Mangor. Wrth gwrs bydd yna rwystrau, ond ni fydd y rhwystrau hynny’n cael eu goresgyn cyhyd â bod y Llywodraeth hon yn ymddangos yn amharod i wthio ffiniau’r hyn sy’n bosibl. Yn yr adroddiad hwn, mae gennym ddarlun sy’n peri llawer o bryder—gadewch i ni fod yn onest—o ble rydym gyda hyfforddiant a recriwtio meddygol yng Nghymru. Ond nid yw’r pwyllgor yn dod i’r casgliad wedyn na ellir goresgyn y problemau hynny. Rydym yn cynnig atebion—amherffaith, yn ddiau—ond rydym yn eu gweld fel her. O ran arfogi ein GIG yn y dyfodol gyda digon o feddygon, o ran mynd i’r afael â nifer y swyddi gwag meddygol sydd gennym ledled Cymru, a sut i ennyn brwdfrydedd disgyblion, grymuso ein pobl ifanc i anelu at fod yn feddygon sy’n gweithio yn eu cymunedau ar hyd a lled Cymru, a’u helpu i allu astudio yma os ydynt yn dymuno gwneud hynny, mae angen i gleifion yng Nghymru wybod bod y gwaith yn cael ei wneud. Mae angen i ni weld hynny gan Lywodraeth Cymru. Mae angen i ni ei weld yn fuan.

Rwy’n croesawu’r cyfle i siarad am yr adroddiad. Rwy’n aelod o’r pwyllgor, ac roeddwn yn teimlo bod hwn yn adroddiad pwysig ac ysgogol iawn. Yn ei gyflwyniad, mae’r Cadeirydd eisoes wedi crybwyll y panel o feddygon dan hyfforddiant a oedd gennym. Teimlwn ein bod o ddifrif wedi mynd i’r afael â rhai o’r materion allweddol y mae’n rhaid i feddygon, hyfforddeion a myfyrwyr fynd i’r afael â hwy. Yn benodol, mwynheais yr ymweliad ar ddechrau’r adroddiad, pan aethom i Brifysgol Caerdydd a gweld y ffordd y mae’r myfyrwyr yn dysgu drwy ymarfer eu meddygaeth ar fodelau fel cam cyntaf. Roeddwn yn meddwl bod hwnnw’n gyflwyniad da iawn i’r adroddiad.

Roeddwn am gyfeirio at rai o’r argymhellion yn yr adroddiad. Rwy’n credu ei bod braf fod y rhan fwyaf o’r argymhellion wedi cael eu derbyn a rhai wedi cael eu derbyn yn rhannol. Yn amlwg, roedd dau o’r argymhellion a dderbyniwyd yn rhannol yn ymwneud â’r angen am fwy o addysg feddygol yng ngogledd Cymru, ac mae Rhun newydd gyfeirio at hynny. Rwy’n credu ei bod yn amlwg yn dda fod y Llywodraeth wedi derbyn yr angen am lefel uwch o addysg feddygol yng ngogledd Cymru ac yn bwriadu gwneud hyn drwy gydweithio rhwng Caerdydd, Abertawe a Bangor, er ei bod yn dweud nad oes unrhyw achos dros sefydlu ysgol feddygol newydd yng ngogledd Cymru. Rwy’n credu ei bod yn arbennig o bwysig fod Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn cael ei sefydlu, ac rwy’n gobeithio hefyd y byddwn yn cael ychydig o’r newyddion diweddaraf gan Ysgrifennydd y Cabinet pan fydd yn ymateb i’r ddadl hon.

Rwy’n meddwl bod nifer yr ymgeiswyr o Gymru i ysgolion meddygol yng Nghymru yn un o’r materion allweddol a gafodd sylw gennym yn ein hadroddiad, ac rwy’n credu ein bod wedi clywed enghreifftiau diddiwedd o bobl sy’n feddygon bellach a geisiodd gael eu derbyn i ysgol feddygol Prifysgol Caerdydd er enghraifft, methu mynd i mewn, ac a aeth i hyfforddi yn Lloegr ac mewn rhai achosion, fe ddaethant yn ôl, y bobl a oedd yn rhoi tystiolaeth i ni, ond rydym i gyd yn gwybod, os ydych yn hyfforddi yn rhywle, rydych yn fwy tebygol o aros yno, ac rwy’n credu bod yna dystiolaeth ynglŷn â hynny.

Yn sicr, pan oeddem yn cyfweld staff yr ysgolion meddygol, roedd hi’n ymddangos bod parodrwydd mawr i edrych ar y mater hwn, ac mae’r ffigurau’n gwella. Dywedwyd wrthym, rwy’n credu, fod 61 y cant o fyfyrwyr o Gymru a wnaeth gais i Brifysgol Caerdydd ar gyfer y flwyddyn hon wedi cael cynnig lle, sy’n welliant pendant, ond mae’n dal i fod gennym y broblem a nodwyd bod nifer y myfyrwyr yng Nghymru sy’n gwneud cais i fynd i ysgol feddygol yn llawer is, o ran canran, na rhannau eraill o’r DU. Felly, mae angen inni wneud llawer i annog ac i wneud yr holl waith y cyfeiriwyd ato mewn ysgolion a gwneud i blant ysgol deimlo y gallant fod yn feddygon. Oherwydd rwy’n meddwl bod hynny wedi dod allan o’r dystiolaeth, yn ogystal, fod yna ychydig o ddiffyg uchelgais, efallai, mewn llawer o ysgolion, a chredaf fod hynny’n rhywbeth y teimlwn y dylai ysgolion meddygol a phrifysgolion weithio arno gyda’r ysgolion.

Cawsom dystiolaeth wych ynglŷn â sut y mae’r hyn sydd gennym i’w gynnig yma yng Nghymru yn atyniad i feddygon dan hyfforddiant, ac i weithio yng Nghymru, oherwydd y cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith a materion eraill yn ymwneud â ffordd o fyw, ond hefyd nodwyd yn gadarn iawn fod yna broblem yn ymwneud ag ardaloedd gwledig a sut i ddenu meddygon i weithio mewn ardaloedd gwledig iawn. A chawsom dystiolaeth ynglŷn â phrosiectau a chynlluniau peilot a wnaed i weithio mewn ardaloedd gwledig yn arbennig, ac rwy’n meddwl y byddai hynny’n rhywbeth rwy’n meddwl y gallai Ysgrifennydd y Cabinet siarad amdano pan fydd yn ymateb—sut y gallem wneud mwy o hynny.

Ac yna, hoffwn orffen yn gyflym ar fater Brexit. Rydym yn gwybod, ar hyn o bryd, fod 7 y cant o’r meddygon sy’n gweithio yng Nghymru yn dod o’r UE a bod yna 1,354 ddinasyddion yr UE yn cael eu cyflogi’n uniongyrchol yn y GIG yng Nghymru. Ond o ran y meddygon, rwy’n meddwl bod rhaid i ni gydnabod hefyd fod yna nifer fawr o feddygon yn dod yma sydd wedi cael eu hyfforddi mewn gwledydd y tu hwnt i’r UE; yn enwedig India, sef y grŵp mwyaf o feddygon. Hoffwn orffen, mewn gwirionedd, drwy dalu teyrnged i BAPIO, sef Cymdeithas Brydeinig y Meddygon o Darddiad Indiaidd, sydd wedi gweithio’n galed iawn i ddod â meddygon Indiaidd yma. Yn ddiweddar iawn, cyfarfûm â hwy pan oeddent newydd ddod yn ôl, ac roedd yn ymddangos bod ganddynt ysgogiad a phenderfyniad i sicrhau ein bod yn ceisio cadw’r meddygon o’r tu hwnt i’r UE hefyd i ddod yma i Gymru. Diolch.

Hoffwn ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor iechyd, a diolch hefyd i bob un o’r aelodau eraill ar y pwyllgor a’r bobl a roddodd dystiolaeth i ni allu symud ymlaen. Mae problemau gyda recriwtio a chadw staff rheng flaen, clinigwyr yn arbennig, wedi cael eu cofnodi’n helaeth yn y blynyddoedd diwethaf, a rhaid inni sicrhau ein bod yn mynd i’r afael â’r mater hwn yn gadarn. Mae prinder staff wedi arwain at fwy o lwyth gwaith, ac mae llawer o staff rheng flaen yn ei chael hi’n amhosibl rheoli peth o’r llwyth gwaith hwn. Mae llwyth gwaith na ellir ei reoli wedi effeithio ar forâl staff, wedi arwain at gynnydd mewn salwch sy’n gysylltiedig â straen ac wedi gorfodi llawer o glinigwyr i adael y maes yn gyfan gwbl.

Y mae hyn i’w weld yn fwyaf amlwg mewn practisau cyffredinol. Mae rhai meddygon teulu wedi gweld eu llwyth achosion yn dyblu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gyda phractisau’n methu recriwtio meddygon teulu. Nid yw meddyg teulu sy’n gweld dros 100 o gleifion yn ystod ymgynghoriad yn gwbl anarferol, felly mae’n rhaid mynd i’r afael â llwyth gwaith na ellir ei reoli o’r fath er mwyn atal pobl rhag gadael y proffesiwn.

Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn datgan bod angen inni recriwtio 400 o feddygon teulu ychwanegol dros y pedair blynedd nesaf, a hoffwn drafod sut yr ydym yn mynd i wneud hyn. Yn anad dim, mae’n rhaid i ni gymell clinigwyr i aros yng Nghymru. Mae’n rhaid i ni hefyd sicrhau bod pobl ifanc o bob cefndir yn cael eu hannog i hyfforddi fel clinigwyr. Yn ôl Coleg Brenhinol y Meddygon, mae diffyg gwaith ymchwil amlwg wedi’i wneud i ddeall yr ysgogwyr i recriwtio a chadw meddygon, ac nid yw penderfyniadau ar strategaethau recriwtio meddygol yn y dyfodol yn seiliedig ar dystiolaeth gadarn, felly mae’n hanfodol ein bod yn casglu cymaint o dystiolaeth ag y bo modd i ymdrin ag ymgyrchoedd recriwtio yn y dyfodol.

Ond rhaid i ni beidio â chanolbwyntio’n unig ar staff rheng flaen, gan mai’r GIG yw cyflogwr mwyaf Cymru, gyda thua 72,000 o bobl yn gweithio ynddo. Mae’n rhaid cydweithredu a chyfathrebu rhwng yr holl adrannau er mwyn sicrhau ei fod yn weithredol yn y dyfodol. Mae ychydig o dan 6,000 o glinigwyr ysbyty a 2,000 o feddygon teulu yn gweithio yn y GIG yng Nghymru. Felly, heb y nifer helaeth o nyrsys, staff gwyddonol a therapiwtig a thechnegol, ni ellid trin cleifion. Heb staff gweinyddol a staff cymorth, ni fyddai ein hysbytai a’n meddygon teulu yn gallu gweithredu. Felly, ni allwn recriwtio mwy o glinigwyr heb sicrhau bod digon o staff i wneud y penodiadau, cynnal y profion diagnostig, cludo cleifion a nyrsio cleifion yn ôl i iechyd. Ni all Llywodraeth Cymru fynd ati’n syml i ddargyfeirio arian i recriwtio mwy o staff rheng flaen. Mae angen iddynt sicrhau bod digon o staff ar draws y GIG i gyd i ymdopi â gofynion cynyddol a newid yn y galwadau ar y gwasanaethau.

Bythefnos yn ôl roeddwn yn ymweld ag ysbyty yn fy rhanbarth—yr uned gardiaidd—ac roedd un o’r nyrsys yn gweithio’n hollol ddi-baid. Roedd hi’n dweud, heb gwyno mewn gwirionedd, fod aelod o staff yn absennol ar fyr rybudd, ac roedd nyrs arall yn dod yn ôl i wneud ail shifft, gan fod hyn, fel roeddent yn esbonio wrthyf, yn haws na llenwi ffurflen ar gyfer nyrs asiantaeth, ac ar uned y galon roedd yn rhaid i’r cyflenwad hwn o staff fod ar ei uchaf. Hefyd, yr hyn a ddaeth allan oedd bod ein staff nyrsio weithiau’n cael anhawster mawr i barcio eu car pan fyddant yn gwneud shifft nos neu shifft gynnar gyda’r nos, gan orffen yn hwyr yn y nos, a chan na allant barcio yn ymyl yr ysbyty, mae’n risg iddynt deithio tuag at eu ceir.

Hefyd, fel y soniwyd o’r blaen, mae’n rhaid i ni hyfforddi mwy o ddarpar feddygon teulu Cymraeg eu hiaith, a’u hannog i gymryd rhan a bod mewn mannau, mewn ardaloedd gwledig yng ngogledd Cymru, lle siaredir Cymraeg yn bennaf. Felly, mae’n rhaid i ni wneud mwy i recriwtio myfyrwyr o Gymru, hyd yn oed os yw hynny’n golygu gostwng y cymhwyster mynediad, oherwydd nid yw rhai pobl yn cael eu derbyn, dyweder, i Brifysgol Caerdydd, er enghraifft, ond maent yn mynd i Lundain, ac rydym wedi colli cyfle i recriwtio’r bobl hynny.

Felly, rwy’n edrych ymlaen at weithio gyda phawb sy’n gysylltiedig â’r mater hwn. Diolch.

A gaf fi ddechrau gyda gair o ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei barodrwydd i sicrhau ei fod ar gael o bryd i’w gilydd er mwyn trafod materion yn ymwneud â gwasanaethau’r GIG? Yn bersonol, rwy’n gwerthfawrogi’r cyfle i gael y sgyrsiau hynny gyda chi. Nid wyf yn aelod o’r pwyllgor Iechyd, ond fel llawer o Aelodau eraill y Cynulliad, yn amlwg mae pwysau ar recriwtio meddygon teulu yn enwedig yn fy etholaeth i. Mae gennyf bractis sydd wedi cau ei restr yn ddiweddar ac wedi gofyn i gleifion ailgofrestru gyda meddygfeydd eraill, ac mae meddygfeydd eraill o dan bwysau go iawn o natur debyg. Mae llawer wedi mabwysiadu dulliau arloesol o ymarfer, dulliau amlddisgyblaethol o ymarfer, a dylem annog meddygfeydd i fabwysiadu’r rhain yn gyffredinol, er eu bod yn aml wedi cael eu mabwysiadu o ganlyniad i brinder. Ceir mentrau ymhlith practisau’n lleol ac ar lefel y bwrdd iechyd i recriwtio meddygon teulu ac mae rhai o’r rheini’n llwyddo, ond maent yn fentrau hirdymor, os mynnwch, o ran eu heffeithiau.

Mae’r sylwadau rwyf am eu gwneud, mewn gwirionedd, yn ymwneud â mentrau Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, yn enwedig menter recriwtio Hyfforddi, Gweithio, Byw lle bydd rhai sy’n hyfforddi i fod yn feddygon teulu yn cael cymhelliant sylweddol i barhau i weithio yn eu hardal leol am flwyddyn wedi i’w hyfforddiant ddod i ben. Mae hynny’n amlwg o fudd sylweddol i’r ardaloedd hynny a dargedwyd ar gyfer y cymorth hwnnw, yn bennaf yng ngorllewin Cymru ac yng ngogledd Cymru, ac nid wyf am un eiliad yn gwarafun i drigolion y rhannau hynny o Gymru y gefnogaeth y byddant yn ei chael ar gyfer mentrau recriwtio yno.

Ond mewn gwirionedd, mae’n apêl ar y Llywodraeth i gadw effeithiau hynny ar rannau eraill o Gymru mewn cof, ardaloedd lle ceir pwysau mawr ar recriwtio hefyd, yn aml am resymau, fel y dywedodd Julie Morgan, yn ymwneud â gwledigrwydd mewn etholaethau fel fy un i, nad ydynt yn wledig yn bennaf ond sydd â phocedi o wledigrwydd sy’n dioddef o heriau tebyg i’r rhannau o Gymru sy’n wledig yn bennaf.

Y risg, wrth gwrs, yw y gall y cynllun weithredu nid yn unig fel atyniad i’r rhannau hynny o Gymru ond y gall greu math o anfantais gystadleuol, os caf ei roi felly, i’r rhannau eraill hynny o Gymru sy’n dal i ddioddef o bwysau recriwtio sylweddol. Felly, rwy’n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn cadw’r cynllun cymhelliant dan arolwg ac yn edrych yn benodol ar ganlyniadau sydd efallai’n groes i’r graen a allai godi mewn rhannau eraill o Gymru sy’n dioddef pwysau tebyg ar eu recriwtio.

I’m going to focus on the recommendation relating to north Wales, as you would expect. During the last week of the last term, we had a short statement from the Welsh Government stating that it did not support the case for the creation of a medical school in Bangor because it is a long process and because it is a very costly one. Now, perhaps it is going to be a long process, but that, in itself, isn’t a reason for not doing something—because it’s going to take a long time. As far as I see it, that isn’t a reason.

I’m going to challenge the statement that it’s costly as well. At present, health boards spend very significant sums on agency staff, including locum doctors, to do important work, because of recruitment problems. In May 2017, 141 medical posts in Betsi Cadwaladr health board were empty or vacant. This represents 37 per cent of all posts empty in NHS Wales, and they’re the figures of the Welsh NHS Confederation. The lack of staff creates significant costs, significantly higher costs than the relatively low cost of establishing a medical school in the north. The initial investment would pay for itself very soon, and there’s no need for capital investment, even, in Bangor.

I’ve asked if I could see a copy of the business case for establishing a medical school in the north. I don’t know whether there is a business case or if there is an intention to publish a business case. That would be beneficial, so that everyone could see the logic behind the decision, because I am struggling to find that logic at present.

The Government’s statement states that we need more medical education in north Wales, following the recommendation of the committee, and that’s excellent and something to be welcomed. Now, there is a requirement for the universities and medical schools in Bangor, Swansea and Cardiff to work together. But what I would like to know is what the purpose of this collaboration is. What’s the end goal of that collaboration? What’s the aim and objective of it? We in Plaid Cymru suggest an objective of training 40 doctors in Bangor—that is, training from the very initial day when they start their training—and we see that as a very important step on the journey for a medical school in the north.

Mae’r adroddiad hwn yn arbennig o amserol i fy etholwyr yng Nghaerffili: mae meddygfa Bargoed yn cau ei drysau yr wythnos nesaf yn sgil dod â phractis y meddyg teulu yno i ben. Rwyf wedi cyfathrebu llawer gydag etholwyr dros yr haf, ond mae cyfathrebu gyda’r bwrdd iechyd wedi bod yn arbennig o ddefnyddiol, ac mae’n rhaid i mi ganmol Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan am wella’u cyfathrebu gyda mi mewn perthynas â’r mater hwn, ac felly, rwyf wedi gallu rhoi cymaint o wybodaeth ag y gallaf ei roi i fy etholwyr wrth inni ei gael, ac mae’r wybodaeth honno wedi bod yn dod i’r amlwg wrth inni lwyddo i’w chael. Mae cleifion wedi cael eu symud i feddygfa ym Mryntirion gerllaw, ond nid yw wedi bod heb anawsterau, ac rydym yn dal i fod mewn sefyllfa sy’n datblygu. Hoffwn ddiolch hefyd felly i Ysgrifennydd y Cabinet am ymweld â Meddygfa Bryntirion gyda mi i drafod rhai o’r materion hyn, a diolch hefyd i’r pwyllgor am y dystiolaeth helaeth ac eang a gasglwyd ganddynt, a fydd yn mynd gryn dipyn o’r ffordd i helpu i ddatrys neu atal y materion hyn rhag digwydd yn fy etholaeth ac etholaethau eraill yng Nghymru yn y dyfodol.

Yn arbennig, hoffwn gyfeirio at dudalen 49 yr adroddiad. Mae tystiolaeth glir iawn yno ynghylch recriwtio meddygon teulu a’r teimladau a allai fod gan feddygon teulu newydd. Mae paragraff 164 yn dweud:

Dywedodd Dr Heidi Phillips, a oedd yn cynrychioli GP Survival, nad oedd ymarfer cyffredinol yn cael ei weld fel opsiwn deniadol, yn ôl arolwg o fyfyrwyr meddygol Abertawe oherwydd: "...maent yn gweld yr hyn a welwn ni, sef drws tro 10 munud, yn dechrau am 8.30 y bore hyd at 6.30 yr hwyr, heb unrhyw amser wedi’u neilltuo ar gyfer addysg, dim amser wedi’i neilltuo ar gyfer ehangu diddordebau eraill, a dim amser wedi’i ddiogelu ar gyfer gweinyddu hyd yn oed. Mae’n ddi-baid. Pan edrychwch ar yr ochr arall iddo, byddwch yn gweld y meddygon teulu—ein modelau rôl—sydd, o’r dystiolaeth a gyflwynais, wedi ymlâdd, wedi blino’n lân, heb gymhelliant ac wedi digalonni".

Wrth gwrs, nid yw hwnnw’n hysbyseb ar gyfer unrhyw un sy’n dymuno ymuno â phractis meddyg teulu. Ond mae’r adroddiad yn adeiladol, ac yn dweud, ym mharagraff 168:

‘Rhan allweddol o’r broses o fynd i’r afael â materion yn ymwneud â llwyth gwaith a chynaliadwyedd fydd datblygu modelau gwaith newydd: credwn fod angen cyflymu’r datblygiad hwn, gan roi pwyslais mwy pendant a sylw amlycach iddo.’

Mae ‘modelau gwaith newydd’ yn allweddol yn y paragraff hwnnw, gan mai’r hyn y mae’r bwrdd iechyd wedi’i awgrymu, er mwyn denu meddygon teulu i Feddygfa Bryntirion—sydd angen meddygon teulu newydd wrth i feddygfa Bargoed gau—yw eu bod yn mynd i orfod cyflwyno model newydd o ofal sylfaenol. Yr anhawster go iawn yw hwn: sut mae esbonio i’r cyhoedd ym Margoed beth y mae model newydd o ofal sylfaenol yn ei olygu? Yr hyn y mae’n ei olygu yw bod gan Fryntirion fferyllwyr, gweithwyr proffesiynol gofal iechyd meddwl a nyrsys sy’n gallu darparu safonau gofal tebyg i feddygon teulu a lleddfu’r pwysau ar feddygon teulu. Mae hynny’n bwysig, ond yr hyn a fydd yn wirioneddol allweddol fydd egluro hynny i gleifion sy’n disgwyl gweld meddyg teulu. Gall modelau newydd o ofal sylfaenol gymryd pwysau oddi ar feddygon teulu a lleddfu’r broblem, ond rwyf eto i weld hynny’n cael ei egluro mewn modd argyhoeddiadol iawn.

Mae’r adroddiad hefyd yn crybwyll meddygon locwm i lenwi swyddi gwag meddygon teulu, a phan ymwelodd Ysgrifennydd y Cabinet â Meddygfa Bryntirion, clywodd gan feddyg teulu amser llawn yno fod meddygon locwm yn iawn, ond maent yn gadael llwybr o waith gweinyddol sy’n rhaid i feddygon teulu parhaol fynd ar ei ôl wedyn, ac yn ychwanegol at hynny, mae meddygon locwm yn ddrud iawn. Felly, nid yw’n datrys y broblem mewn gwirionedd, dim ond rhoi plastr arni.

Daeth Dr Paul Edwards i gysylltiad â mi hefyd, drwy Allan Rogers—roedd Allan Rogers yn arfer bod yn Aelod Seneddol dros y Rhondda, mae yn ei wythdegau erbyn hyn ac yn dal i fod yn weithgar iawn mewn gwleidyddiaeth—ac mae eisiau helpu i ddatrys y broblem hon. Gwelodd fy fideo ar Facebook mewn perthynas â Meddygfa Bryntirion a rhoddodd fi mewn cysylltiad â Dr Paul Edwards sy’n gweithio gyda Guy Lacey, pennaeth Coleg Gwent. Maent yn edrych ar ffyrdd y gall y ffynhonnell gyfoethog heb ei chyffwrdd o dalent yn y Cymoedd gogleddol gael ei recriwtio i ddod yn feddygon teulu yn y dyfodol. Byddai llawer o bobl sy’n tyfu i fyny mewn ardaloedd o amddifadedd cymharol yn gwneud meddygon da, ond oherwydd problemau diwylliannol yn ymwneud ag uchelgais mewn addysg, nid ydynt yn cael eu hannog i wneud cais i ysgolion meddygol. Llofnododd Dr Paul Edwards ei e-bost ataf: Dr Paul Edwards BSc, BM (Anrhydedd), PhD, Aelod o Golegau Brenhinol Llawfeddygon Prydain ac Iwerddon, Cymrodor o Golegau Brenhinol y Llawfeddygon, llawfeddyg ymgynghorol, uwch ddarlithydd anrhydeddus, gradd C a dwy D Safon Uwch. Felly, mae hwn yn gyfle clir i recriwtio ein meddygon teulu yn y dyfodol o ardaloedd y Cymoedd gogleddol y soniaf amdanynt bob amser. Felly, rwy’n falch o weld bod yr adroddiad yn gwneud argymhellion ar y pwnc hwn, ac rwy’n mawr obeithio bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i weithio gyda’r holl randdeiliaid ac arbenigwyr perthnasol i sicrhau bod modd gwireddu’r newid hwn a allai fod yn drawsnewidiol.

Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r Aelodau, nid aelodau’r pwyllgor yn unig am eu hadroddiad, ond i’r Aelodau am y ddadl heddiw, a’r ystod o argymhellion y cawsom gyfle i’w trafod, a’u cyfraniad i’n helpu i sicrhau gweithlu cynaliadwy ar gyfer GIG Cymru.

Rwy’n cydnabod, fel y mae’r pwyllgor yn ei wneud hefyd, fod heriau ar draws y DU gyda recriwtio a chadw meddygon mewn rhai meysydd arbenigol, ac yn arbennig y pwynt y soniodd Dai Lloyd amdano yn ei sylwadau agoriadol: y risg ychwanegol a grëwyd gan ansicrwydd Brexit a’n llwybr allan o’r Undeb Ewropeaidd yn y pen draw. Mae’n werth tynnu sylw eto at farn y Llywodraeth hon: rydym yn croesawu’r ffaith fod dinasyddion yr Undeb Ewropeaidd yma yng Nghymru fel meddygon a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill, ond yn fwy na hynny, fel aelodau o’r cymunedau y mae pob un ohonom wedi cael y fraint o’u cynrychioli ar hyd a lled ein gwlad. Ac unwaith eto, i ddilyn pwynt Julie Morgan, mae llawer o feddygon y dibynnwn arnynt i helpu i ddarparu ein gwasanaethau yn dod o rannau eraill o’r byd. Ac yn ôl at eich enghraifft dda iawn o weithlu meddygol gwirioneddol ymroddgar sydd am barhau i fod yn falch o’r llefydd y maent hwy a’u teuluoedd yn hanu ohonynt, ond sydd hefyd yn hynod o frwdfrydig ac yn falch o’n gwasanaeth iechyd gwladol, ac sy’n mynd allan i werthu Cymru i rannau eraill o’r byd yn hynod o effeithiol.

Wrth gwrs, diben yr adroddiad pwyllgor hwn oedd ystyried materion recriwtio mewn perthynas â’r gweithlu meddygol. Yn anochel, ceir ffocws sylweddol ar addysg feddygol, ond gwnaed sylwadau heddiw hefyd, ac yn yr adroddiad, am weithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill yn ogystal. Rwyf am ddechrau drwy ddod yn ôl at y datganiad a wneuthum ar 18 Gorffennaf am addysg a hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru. Rwy’n cydnabod na wnaeth y pwyllgor argymhelliad penodol i gael ysgol feddygol newydd ym Mangor, ond roeddent yn sicr yn glir eu bod am weld mwy o addysg feddygol a hyfforddiant yn digwydd yng ngogledd Cymru, a’r argymhelliad ynglŷn â chanolfan ym Mangor. Yn fy natganiad, gadewch i ni atgoffa ein hunain, roeddwn yn cydnabod yr angen i fwy o addysg feddygol ddigwydd yng ngogledd Cymru. Dyna yw fy marn o hyd. Nid deilen ffigys mohoni; nid ei ddweud er mwyn y ddadl yw hynny; dyna safbwynt y Llywodraeth. Rwy’n cadarnhau fy marn yn awr fod dull cydweithredol, gan edrych ar brifysgolion Caerdydd, Abertawe a Bangor yn gweithio’n agosach gyda’i gilydd, yn gallu cyflawni’r cynnydd y dymunwn ei weld gydag addysg a hyfforddiant meddygol yn digwydd yng ngogledd Cymru. Mae’n werth dweud hefyd fod yr holl bartïon hynny wedi cadarnhau eu parodrwydd i wneud cynnydd gwirioneddol gyda’r gwaith hwnnw. Mae’r trafodaethau hynny’n parhau, a’r trefniadau manwl y bydd angen eu rhoi ar waith, a’r heriau sy’n ein hwynebu, ac unwaith eto-

Rwy’n ailddatgan fy ymrwymiad i ddarparu ymateb pellach yn ôl i’r Aelodau eleni ar y gwaith hwnnw—[Torri ar draws.]

I bwy rydych chi’n ildio?

Wel, fe welais i Rhun. Fe gymeraf un, ac yna efallai y cymeraf un arall.

Ewch ymlaen felly.

A wnewch chi gadarnhau y byddwch yn ystyried mynd ar drywydd derbyn israddedigion o flwyddyn 1 yr holl ffordd drwodd, rhywbeth y dywedwyd wrthyf a fyddai heb unrhyw amheuaeth yn bosibl ym Mangor, drwy ddull cydweithredol rhwng Caerdydd, Abertawe, Bangor, pwy bynnag fyddai eisiau cymryd rhan?

Mae angen i ni edrych ar yr hyn sy’n bosibl. Nid wyf am dderbyn na gwrthod unrhyw beth ar y pwynt hwn. Mae angen i mi weld beth sy’n bosibl, ac yn yr un modd, nid yn unig yr hyn sy’n bosibl, ond yr hyn a fydd yn cynnig fwyaf yn ôl inni am y gwasanaeth. Fe gymeraf ymyriad byr ac yna byddaf yn bwrw ymlaen.

Sut ydych chi’n ymateb i’r datganiad a wnaed i’r ACau yng ngogledd Cymru a oedd yn gallu mynychu cyfarfod gyda phwyllgor meddygol gogledd Cymru yr wythnos diwethaf y byddent am i’r cydweithio hwnnw—pwyllgor meddygol y meddygon teulu yw hwn—gynnwys y prifysgolion cyfagos yng ngogledd-orllewin Lloegr, sydd hefyd wedi darparu myfyrwyr meddygol a meddygon i’r rhanbarth yn y gorffennol?

Wel, rwy’n credu bod angen i ni fod yn ofalus ynglŷn â’r hyn rydym yn ceisio ei wneud a’i gyflawni. Rydym yn awyddus i ddeall sut y gallwn ddarparu cyfle i fwy o bobl hyfforddi a chyflawni rhan neu’r cyfan o’u haddysg a’u hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru. Mae yna bwynt gwahanol fodd bynnag, rwy’n credu, ynglŷn â’r ffordd y mae gennym set fwy aeddfed o gysylltiadau gyda chydweithwyr yng ngogledd-orllewin Lloegr, a chydnabod y ffaith fod llawer o fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru yn mynd i ogledd-orllewin Lloegr i gael addysg a hyfforddiant meddygol, nid oherwydd nad ydynt yn cael cyfleoedd—efallai’n rhannol mai dyna pam y mae rhai pobl yn mynd—ond oherwydd bod llawer o bobl yn dewis gadael cartref a mynd ymhellach i ffwrdd. Mae hynny’n rhan o ddeall nid yn unig y llwybr y mae myfyrwyr yn ei gymryd, ond mae angen inni fod yn well am gadw pobl yng Nghymru a rhoi cyfleoedd iddynt aros yma, ond hefyd yn well o ran yr hyn rydym yn ei wneud ynglŷn ag adennill y bobl hynny a dod â hwy’n ôl i Gymru. Mae yna fater penodol yma ynglŷn â dychwelyd ac ailwladoli sgiliau iaith Gymraeg o fewn y proffesiynau gofal iechyd hefyd.

Dywedais o’r blaen mai’r canlyniad gwaethaf posibl fyddai buddsoddi mewn lleoedd ychwanegol mewn unrhyw ran o Gymru, ac na fyddai unrhyw gynnydd yn nifer y graddedigion a gadwn yng Nghymru yn sgil hynny. Felly, mae’n golygu edrych ar bob rhan ohono: faint o bobl sy’n cael addysg a hyfforddiant meddygol yng Nghymru, a hefyd beth a wnawn i gadw pobl pan fyddant yn gorffen yr addysg a’r hyfforddiant hwnnw yn ogystal? Felly, mae hynny, yn ei hanfod, yn ymwneud â llawer mwy na nifer y myfyrwyr meddygol a lle maent o fewn y system; mae’n ymwneud â sicrhau bod gennym weithlu meddygol gwirioneddol gynaliadwy yng Nghymru ac mae angen ystyried a gweithredu pob agwedd ar addysg a hyfforddiant sydd ar y gweill yn effeithiol.

Mae hyn yn mynd yn ôl at rai o’r sylwadau rwy’n falch fod pobl wedi’u nodi, gan gynnwys cyfeiriad rheolaidd Hefin David—ac a gaf fi eich canmol am hynny—wrth gyfeirio’n ôl at y Cymoedd gogleddol, ond mae yna bwynt ehangach ynglŷn â sut yr ydym yn sicrhau bod uchelgais gan blant i ddod yn feddygon: y drafodaeth a gawn am y gwasanaeth iechyd a dealltwriaeth pobl eich bod yn mynd i’w chael hi mewn sawl ffordd mewn gwirionedd os ewch i mewn i’r gwasanaeth iechyd, a’r ffordd y siaradwn am y gwasanaeth yn fwy cyffredinol. Mae yna bobl a fyddai fel arall wedi dewis gyrfa mewn meddygaeth sy’n dewis opsiynau gwahanol. Dyna her i bob un ohonom, beth bynnag yw ein gwleidyddiaeth, ynglŷn â gweld y bobl hyn yn cael y cyfleoedd hynny lle bynnag y maent yn byw.

Mae yna bwynt ynglŷn â mwy o ymwybyddiaeth o rolau, nid yn unig rolau meddygol, ond pob rôl o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol. A chysondeb cyfleoedd ledled Cymru i bobl ifanc gael cyfleoedd profiad gwaith i’w cyflwyno i ofal iechyd, nid yn unig o safbwynt cyflogaeth, ond o safbwynt cyflogaeth a safbwynt claf hefyd. Oherwydd rydym yn cydnabod nad yw cyfleoedd profiad gwaith go iawn, fel y maent yn bodoli ar hyn o bryd, wedi cael eu dosbarthu mor gyfartal ag y byddem yn dymuno iddynt fod ac wrth gwrs, mae llawer o bobl sydd eisoes o fewn y gwasanaeth ac o’i amgylch yn fwy tebygol o gael y cyfleoedd hynny. Felly, mae angen inni wneud ymdrech ragweithiol i sicrhau bod y cyfleoedd hynny’n cael eu lledaenu’n ehangach.

Rwy’n hapus i gydnabod y newidiadau a wnaed i brosesau derbyn yn ysgolion meddygol Caerdydd ac Abertawe a’r gwelliannau yn nifer y myfyrwyr sy’n hanu o Gymru sy’n cael eu derbyn. Dengys data derbyniadau fod 80 y cant o fyfyrwyr sy’n byw yng Nghymru wedi cael cynnig lle i astudio yn Abertawe. Yn y nifer a dderbyniwyd y llynedd, cawsant y lleoedd hynny ac maent yn dweud bod yna 88 o fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru yng Nghaerdydd, a dyna’r nifer uchaf ers chwe blynedd. Felly, mae cynnydd wedi’i wneud, ond rwy’n sicr yn cydnabod bod angen gwneud rhagor. Rhan o hyn yw sicrhau bod ein myfyrwyr ifanc a’n pobl ifanc ein hunain yn gyfarwydd â’r broses ddewis ac yn cael cyfle i ymarfer y sgiliau hynny, felly os ydynt yn cael cyfle i gael cyfweliad, maent yn y lle gorau i berfformio’n dda mewn gwirionedd a chael cynnig lle. Mae hynny’n ymwneud ag adborth cadarnhaol ac adeiladol, ond gwneud hyn i gyd ar sail ragweithiol i annog y ceisiadau yn y lle cyntaf.

Oherwydd mae angen i ni ddangos budd ehangach astudio yng Nghymru, a bod profiad myfyrwyr yma’n ddigon cadarnhaol i annog unigolion i aros a pharhau i weithio yng Nghymru. Mae hynny’n golygu sicrhau bod digon o gyfleoedd mewn hyfforddiant ôl-raddedig i bobl ddilyn eu gyrfaoedd, gan gynnwys, wrth gwrs, drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hynny’n golygu bod yn rhaid i hyfforddiant yng Nghymru gynnig llawer o ddewisiadau a manteision. Ond o fod yn genedl fach, dylid cael profiad mewn meddygaeth drefol a gwledig, er mwyn darparu cyfleoedd i ddarganfod yr amrywiaeth sy’n perthyn i bob lleoliad. Mae hyn yn cysylltu â pheth o’r gwaith y mae Julie Morgan wedi cyfeirio ato, gan gynnwys, yn benodol, cyfleoedd gwledig fel mantais gadarnhaol i bobl sydd am ddod i mewn i’n system ac sydd am aros o’i mewn. Nawr, mae angen i bob rhan o’r jig-so weithio gyda’i gilydd os ydym yn mynd i fanteisio ar unrhyw leoedd ychwanegol y gellir eu sefydlu, ac rwyf eisoes yn gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar y materion hyn. Fel y dywedais, rwyf wedi rhoi fy ymrwymiad i ddychwelyd yn benodol at fater gogledd Cymru eleni.

Rwy’n croesawu cydnabyddiaeth y pwyllgor a’i gefnogaeth i’r ymgyrch Hyfforddi, Gweithio, Byw. Unwaith eto, cafodd 91 y cant o leoedd hyfforddi meddygon teulu eu llenwi y llynedd, sef cynnydd o 75 y cant y flwyddyn flaenorol, ac mae’r cynnydd yn y rhannau o Gymru lle y cyflwynwyd y cynllun cymhelliant ariannol newydd. Rwy’n hapus i gadarnhau wrth Jeremy Miles y byddwn yn adolygu effaith y cynllun cymhelliant i wneud yn siŵr ein bod o ddifrif yn helpu i ddod â mwy o bobl i mewn i’n system, yn hytrach na symud niferoedd o gwmpas drwy greu gwahanol broblemau mewn gwahanol rannau o’r wlad. Daw hynny â mi hefyd at bwynt Hefin ynghylch gofal iechyd lleol. Mae yna rywbeth am yr iaith a ddefnyddiwn ynglŷn â phwy sy’n siarad â phwy am yr hyn y gall pobl ei ddisgwyl. Yn aml yn y gwasanaeth iechyd rwy’n meddwl ein bod yn defnyddio iaith benodol nad yw mewn gwirionedd yn golygu llawer i’r cyhoedd ac rydym yn eu cau allan gyda’r iaith a ddefnyddiwn, ond hefyd y ddealltwriaeth o’r hyn y bydd yn ei olygu iddynt a hwythau’n dal i fod eisiau i wasanaeth gael ei ddarparu.

Rwy’n cydnabod bod angen i mi orffen, ond rwyf am nodi y bydd yr ymgyrch Hyfforddi, Gweithio, Byw yn parhau ac y bydd yna ffocws arbennig ar hyfforddiant seiciatreg i fynd i’r afael â’r cyfraddau isel a welsom yno hefyd. Felly, mae ein holl ymdrechion, gan gynnwys sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru, y byddaf yn dychwelyd ato eto yn y dyfodol, yn ymwneud â sut yr ydym yn gwella cyfraddau recriwtio a chadw ar draws ein gweithlu, ac rwy’n croesawu’n fawr yr adroddiad a’r ddadl adeiladol iawn gan yr Aelodau a’r pwyllgor heddiw.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Dai Lloyd i ymateb i’r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. May I thank the Cabinet Secretary and other Members for their excellent contributions this afternoon to this very mature debate on a report that is a very thorough one?

Now, I’d like to reiterate the importance of recruitment and retention as key issues in the future of the health service, because we need to teach and train sufficient numbers in the first instance and also we have to keep them in the system. There is a challenge, as Hefin David suggested. I’m the first doctor in my family and it was a significant challenge for someone like me, out in a rural area, to go to medical school in the first instance. We need to make it much easier for people, wherever you come from, to go to medical school.

May I thank Angela and Rhun and Julie for their contributions, as well as, of course, Caroline, Jeremy and Sian Gwenllian with regard to Bangor medical school, and also Hefin David? One matter, as there was a lot of emphasis on GPs and vacancies and the pressure on family medicine, one issue that I didn’t mention initially was the importance—. Even if we teach every GP that graduates from the medical schools that we have at present, we’re not training sufficient numbers at present even if we could retain every one of them in the system. We’re not training enough of them at present. We need to increase the number that we’re training and that’s why we’re calling for a medical school in Bangor.

The other point to make is that after training, once graduated, it’s important to retain doctors in the health service wherever they are. That is at the heart of the matter, that it is our young doctors who graduated two or three years ago who are working in our hospitals, who are the junior doctors, who are the future GPs, who are the specialists of the future, and at present they feel under significant pressure. That’s down to the way that they’re treated, very often, by managers within the health service, because these young medics have to fight for time off away from their jobs to study, to research; they have to battle to sit exams and battle for vacations, even, with constant pressure to fill vacancies in the rota, the on-call rota, and those posts are very busy already. We’ve heard about the pressure from Caroline Jones and others.

As well as that workload and the way that they’re treated—having to battle for everything—there’s also a duty to tell the truth when things go wrong, but when doctors complain to their managers about deficiencies in the service, when things happen that shouldn’t happen—becoming a whistleblower, that is—then those doctors are also in danger of being prosecuted themselves. Now, that is unacceptable. It undermines the morale of doctors who are totally committed, and when facing such pressure and such a lack of support from their managers, it’s little wonder that young doctors are leaving to work in other places, and they don’t get the opportunity to become local GPs or specialists, locally; they’ve left because of the way that they’re treated.

So, we need to increase the number of doctors that we’re training and we need to retain them, and that’s the major challenge facing us. A lack of doctors and nurses brings great pressure on the remaining staff, as we’ve already heard. And, yes, we do need to train more doctors. We’re not training enough here in Wales at present to meet the need. Even, as I said, if we could retain every single one of them that we’re training, we’re not training enough. And, yes, we do need another medical school in Bangor. We were having these debates 20 years ago when we were part of the process of establishing a new medical school in Swansea. One of the first steps that this Assembly took was to agree to that idea that one medical school for Wales wasn’t nearly enough, and I remember those early debates and the early steps taken to establish that medical school in Swansea, and we’re repeating history again, here: the same steps, the same debates. But I’m sure that there will come a medical school, ultimately, in Bangor. I also have a message for the managers in the health service to work much harder and with greater confidence to retain and to look after and to care for our young doctors, so that they remain in the health service here in Wales. We need to retain the brightest and most talented here in this nation. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno i nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen yn awr at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gynghorau iechyd cymuned, a galwaf ar Mark Isherwood i gynnig y cynnig.

Mae’r ddogfen ymgynghorol ar Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru, ‘Gwasanaethau sy’n addas i’r dyfodol’, yn honni ei fod yn canolbwyntio ar egwyddorion galluogi a grymuso sefydliadau, staff, a dinasyddion. Fodd bynnag, mae hefyd yn argymell y dylid sefydlu’r hyn y mae’n ei ddisgrifio fel corff newydd cenedlaethol i roi llais i ddinasyddion yn lle ein cynghorau iechyd cymuned rhanbarthol, sy’n annibynnol ac felly’n gallu herio a chraffu ar y GIG ar ran cleifion, a byddai hyn yn creu bygythiad pellach o reolaeth ganoledig o’r brig i lawr.

Felly, rydym yn edrych gyda phryder gwirioneddol ar welliant Llywodraeth Cymru i’r cynnig hwn, sy’n ceisio dileu’r cyfeiriad at y pryderon eang a seiliedig ar dystiolaeth a ddaeth i’n sylw. O ganlyniad i hyn, mae ein cynnig yn cydnabod y rôl bwysig y mae cynghorau iechyd cymuned wedi’i chwarae yn sicrhau atebolrwydd gwasanaeth cyhoeddus annibynnol a rhoi llais cryf i gleifion yng Nghymru, ac yn credu y bydd cynigion y Papur Gwyn yn gwanhau llais cleifion a chymunedau ac yn lleihau craffu ar Lywodraeth Cymru a byrddau iechyd.

Mae’r Papur Gwyn yn nodi y bydd rhai agweddau ar y trefniadau newydd yn cael eu seilio ar Gyngor Iechyd yr Alban ac yn gweithio ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Fodd bynnag, fel y noda gwelliant Plaid Cymru heddiw, gwelliant y byddwn yn ei gefnogi, roedd:

‘Pwyllgor Iechyd a Chwaraeon Llywodraeth yr Alban yn ystyried nad oedd cyngor iechyd cymuned cenedlaethol sengl yn yr Alban yn ddigon annibynnol ar y llywodraeth.’

Yn wir, pan fynychodd cyfarwyddwr a chadeirydd Cyngor Iechyd yr Alban Bwyllgor Iechyd a Chwaraeon Senedd yr Alban ym mis Ionawr, dywedodd cynullydd y pwyllgor, ‘Rwy’n credu mai bochdew diddannedd ydych chi. Nid wyf yn gweld ble rydych yn ychwanegu gwerth’, a bod ymgyrchwyr yn teimlo’n bell oddi wrth y broses o wneud penderfyniadau. Canfu’r pwyllgor cyfan ei bod yn amlwg nad yw Cyngor Iechyd yr Alban, ar ei ffurf bresennol, i’w weld yn gorff annibynnol ar y Llywodraeth. Efallai y bydd rhai’n dweud mai dyma sy’n denu Llywodraeth Cymru at y model hwn. Wedi’r cyfan, diddymwyd yr hawl i adolygiad annibynnol ganddynt o weithdrefn gwynion y GIG yn 2011, gan adael cwynion i gael eu hymchwilio’n unig gan y corff y cwynir yn ei erbyn, wedi’i ddilyn gan hawl i ofyn am adolygiad gan Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru, a oedd wedyn yn nodi cynnydd o 50 y cant yn nifer y cwynion am y GIG yng Nghymru dros y pum mlynedd ddilynol.

Mewn cam cadarnhaol ac arloesol, sefydlwyd cynghorau iechyd cymuned, neu CICau, yn 1974 dan Lywodraeth Geidwadol â dyletswydd statudol i gynrychioli buddiannau cadarnhaol y gymuned leol, a oedd yn cynnwys gweithredu fel eiriolwyr ar ran cleifion mewn cwynion yn ymwneud â’r GIG. Daethant yn fwrlwm o weithgaredd a chyflawniad. Ar ôl 26 mlynedd yn gweithredu fel unig gyrff gwarchod statudol y GIG dan arweiniad cleifion, diddymodd Llafur bob CIC yn Lloegr ar 1 Rhagfyr 2003. Fel y nododd Andy Burnham, Ysgrifennydd Iechyd Llafur wedi hynny yn Lloegr rai blynyddoedd yn ddiweddarach, ‘Nid diddymu cynghorau iechyd cymuned oedd awr wychaf y Llywodraeth. Mae’n ymddangos ein bod wedi methu dod o hyd i rywbeth i gymryd lle cynghorau iechyd cymuned a wnâi’r gwaith yn dda. ‘ Ac fel y dywedodd yr Arglwydd Ustus Francis yn adroddiad Francis ar fethiannau difrifol mewn gofal yn Ymddiriedolaeth Sefydledig GIG Canol Swydd Stafford cyn 2009, ac rwy’n dyfynnu:

Roedd cynghorau iechyd cymuned... bron yn ddieithriad yn cael eu cymharu’n ffafriol yn y dystiolaeth â’r strwythurau a’u dilynodd

yn Lloegr. Mae’n eithaf amlwg bellach bod yr hyn a ddaeth yn eu lle—dwy ymgais i ad-drefnu o fewn 10 mlynedd—wedi methu sicrhau llais gwell i gleifion a’r cyhoedd, ond yn hytrach ei fod wedi cyflawni’r gwrthwyneb.

Sefydlodd Llafur fforymau cyhoeddus i gleifion yn lle’r CICau yn Lloegr, a rhwydweithiau cyfranogiad wedyn a gafodd eu beirniadu ar y sail eu bod wedi’u cyfyngu gan ddiffyg pŵer go iawn a’u beirniadu’n aml am fethu cynrychioli eu poblogaethau lleol, a’u bod wedi’u llyffetheirio gan achosion o anghydfod mewnol a diffyg ymwybyddiaeth o’u gwaith. Sefydlwyd Healthwatch yn eu lle gan Lywodraeth dan arweiniad y Ceidwadwyr yn 2012, yn cynnwys mentrau cymdeithasol annibynnol sy’n gyfrifol am gynrychioli cleifion ledled Lloegr ac ymdrin â phryderon lleol. Wynebodd Llywodraeth y DU yr her ar ôl sgandal Canol Swydd Stafford a chomisiynwyd adroddiad annibynnol Keogh ganddi, gan arwain at 11 o ymddiriedolaethau yn Lloegr yn cael eu gwneud yn destunau mesurau arbennig. Ond cyngor iechyd cymuned gogledd Cymru a ysgrifennodd wedyn at Weinidog Iechyd blaenorol Llywodraeth Cymru ar ôl i’r cyngor gael ystadegau marwolaethau mewn ysbytai a ddangosai fod gan y tri phrif ysbyty yng ngogledd Cymru gyfraddau uwch na’r cyfraddau marwolaethau disgwyliedig. Ar ôl i’r Gweinidog ddatgan bod y penderfyniadau i gau ysbytai cymunedol yn y Fflint, Llangollen, Blaenau Ffestiniog a Phrestatyn wedi cael eu cefnogi gan y cyngor iechyd cymuned, ysgrifennodd y cyngor iechyd cymuned ato hefyd yn mynegi pryderon ynglŷn â chadernid y wybodaeth a ddarparwyd gan fwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr, gwybodaeth a ddefnyddiwyd ganddynt i lywio eu proses wneud penderfyniadau. Mae cynghorau iechyd cymuned yn gweithredu’n annibynnol ac yn anghyfleus yn y modd hwn yn gosod y cyd-destun i fethiant Llywodraeth Cymru yn awr i’w cynnwys yn eu cynigion.

Deallwn fod Llywodraeth Cymru, ddwy flynedd yn ôl, yn uniongyrchol neu’n anuniongyrchol, wedi penodi prif weithredwr bwrdd y cynghorau iechyd cymuned yng Nghymru a wnaeth y cyflwyniad CIC i’r Papur Gwyrdd blaenorol, ‘Ein Hiechyd, Ein Gwasanaeth Iechyd’. Nid oes amheuaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn gwadu hynny, ond serch hynny, dyna a roddwyd ar ddeall i ni. Rydym yn deall hefyd mai’r hyn a ddywedodd ef yw’r Papur Gwyn yn y bôn, na welodd y CICau eu hunain mo’r papur nes iddo gael ei gyflwyno, a bod y prif weithredwr wedi’i atal dros dro wedi hynny, ac yna’i ddiswyddo—ac mae hyn oll yn fater a gofnodwyd yn gyhoeddus bellach.

Hyd at y noson cyn cyhoeddi’r Papur Gwyn, roedd Llywodraeth Cymru yn dweud wrth y CICau eu hunain na fyddent yn cael eu heffeithio. Mae adroddiadau olynol wedi beirniadu CIC unigol, Abertawe Bro Morgannwg, a gâi ei gadeirio gan y cyn ddirprwy arweinydd Llafur ar gyngor Merthyr Tudful. Ond yn raddol, cafodd y feirniadaeth honno ei hestyn—yn anghywir—i pob CIC ar draws Cymru.

Er bod mwyfwy o adnoddau wedi cael eu symud i fwrdd canolog y CICau yng Nghymru, mae’r cynghorau iechyd cymuned eu hunain wedi ceisio bwrw ymlaen â’u darpariaeth o wasanaethau cwyno ac eiriolaeth, ymweld a monitro, craffu a herio, ac ymgysylltu. Yn 2015-16, cynhaliodd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru un archwiliad ysbyty yn unig o leoliadau bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr, o’i gymharu â 600 o ymweliadau â wardiau ysbyty gan gyngor iechyd cymuned gogledd Cymru. Er bod pob ward yn cael ei harolygu bob chwe mis gan gyngor iechyd cymuned gogledd Cymru, cynhelir arolygiadau gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ar gyfartaledd, bob saith i 10 mlynedd yn unig. Mae hyn i gyd mewn perygl.

Wrth siarad ddiwedd mis Gorffennaf am ymgynghoriad Llywodraeth Cymru, dywedodd y Sefydliad Ymgynghori

mae’n destun pryder fod yna gwestiynau heb eu hateb ynglŷn â’r broses arfaethedig ar gyfer cynnwys y cyhoedd ar fater newid gwasanaethau,

fod yna

gwestiynau pwysig y mae angen eu hystyried yn briodol

a’u bod felly yn trefnu eu bwrdd crwn arbennig eu hunain yng Nghaerdydd.

Fodd bynnag, ar 1 Medi, roeddent yn datgan eu bod wedi dod ar draws problem ‘nad oeddent erioed wedi’i gweld o’r blaen’, gyda Llywodraeth Cymru yn nodi mewn modd unigryw

y byddai mynychu digwyddiad trydydd parti o’r fath yn peryglu cywirdeb yr ymgynghoriad

ac yn awgrymu

y byddai’n anghywir i Reolwyr y GIG a chyrff cyhoeddus eraill fynychu unrhyw beth y gellid codi tâl amdano.

Mewn gwirionedd, mae’r Sefydliad Ymgynghori yn gorff annibynnol, arfer gorau, dielw.

Yna dangosodd cynnwys Facebook nad oedd y sefydliad a logwyd gan Lywodraeth Cymru i arwain ar ymgysylltu â’r cyhoedd ond wedi dechrau chwilio am leoliadau dair wythnos cyn i’r ymgynghoriad ddod i ben. Mae un cyfraniad yn cynnwys yr ymadrodd ‘tight turnaround’. Mewn un arall, mae’r gweithiwr i’w weld yn awgrymu bod cael gwared â chynghorau iechyd cymuned yn anochel, er bod y cyfnod ymgynghori yn dal i fod ar y gweill. Ddoe’n unig, anfonodd y trefnydd e-bost yn gofyn am gymorth gan ei aelodau lle roedd niferoedd cyfranogwyr mewn digwyddiadau yn dal i fod yn isel—naw diwrnod yn unig cyn i’r ymgynghoriad ddod i ben. Ymhellach, caiff aelodau a staff CICau eu gwahardd yn benodol rhag mynychu.

Roedd e-bost arall ddoe yn nodi bod pobl hŷn yng ngogledd Cymru yn cael cymorth pan fyddant ei angen gan swyddfeydd CIC Bangor a Wrecsam, ond yn aml iawn, maent yn troi at yn un o’r 72 o aelodau CIC unigol sy’n byw yng ngogledd Cymru. Mae’r gwirfoddolwyr di-dâl ond medrus hyn, sy’n llygaid a chlustiau’r cyhoedd, wedi bod yn allweddol hefyd yn tynnu sylw rheolwyr y bwrdd iechyd ac Aelodau’r Cynulliad at faterion pwysig fel y methiannau iechyd meddwl a rheoli heintiau a wynebwyd gennym. Mae 700,000 o gleifion yn byw yn yr ardal a wasanaethir gan Betsi Cadwaladr, sy’n gyfystyr ag un cynrychiolydd CIC yn unig ar gyfer pob 10,000 o bobl.

Mae’r Papur Gwyn yn cyfeirio at adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a gyhoeddwyd y llynedd. Mae’r Papur Gwyn yn awgrymu y dylid cau CICau, ond nid oedd y Sefydliad yn dweud ar unrhyw adeg y dylai CICau gael eu cau. Cyngor y Sefydliad oedd y dylent esblygu. Nid oedd yr Athro Marcus Longley, y cyfeiriwyd ato hefyd, yn dweud yn ei adroddiad ef y dylid cau CICau, ond yn hytrach y dylent esblygu, a seiliodd ei gyngor ar y rhagdybiaeth y byddent yn parhau.

Mae CICau ledled Cymru yn cytuno bod angen corff newydd gyda chylch gwaith sy’n cynnwys iechyd a gofal cymdeithasol, ond maent wedi mynegi pryderon difrifol am y cynigion hyn gan Lywodraeth Cymru. Maent felly wedi cadarnhau eu bod yn cefnogi’r galwadau ar Lywodraeth Cymru yn ein cynnig i ymestyn y cyfnod ymgynghori ar y Papur Gwyn, yn dilyn ei fethiant i ymgysylltu’n briodol â chynghorau iechyd cymuned, cleifion a’r cyhoedd yng Nghymru, ac i weithio’n fwy adeiladol gyda chynghorau iechyd cymuned ar gynigion yn y dyfodol ar gyfer corff newydd i roi llais i’r bobl. Er mwyn popeth, gwrandewch arnynt.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch. A galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn ei enw. Rhun.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac mae Plaid Cymru yn falch o gefnogi’r cynnig hwn heddiw. Nid ydym yn hapus â’r cynigion y mae’r Llywodraeth yn wir yn ceisio’u rhuthro drwodd heb fawr o graffu, mae’n ymddangos, a’r hyn na ellid ond ei ddisgrifio fel ymgynghoriad ffug, ac rydym ninnau hefyd wedi sylwi ar y sgrialfa i drefnu grwpiau ffocws yn agos at ddyddiad cau’r ymgynghoriad—sy’n arwydd o’r modd y mae hyn yn cael ei drin, rwy’n credu, gyda’r ymgynghoriad yn cael ei ystyried bron fel amryfusedd.

Nawr, yr wythnos diwethaf, gwnaed yr apêl gyflym honno ar gyfrif Facebook personol gyda’r unigolyn a oedd â chyfrifoldeb dros gynnal nifer o grwpiau ffocws i drafod y mater, dywedir wrthym, yn cyfaddef ei bod, fel y clywsom, yn amserlen dynn, ac yn bendant, roedd hi’n dynn. Mae’r cyfnod ymgynghori bron ar ben. Awgrymodd rhywun y gellid gwahodd CICau i’r grwpiau ffocws hyn, ond nododd un ateb efallai na fyddent yn rhy awyddus i gymryd rhan, gan fod y Papur Gwyn yn argymell eu diddymu. Nawr, mae unigolion, yn sicr, sy’n aelodau o gynghorau iechyd cymuned wedi bod mewn cysylltiad â threfnwyr y grwpiau ffocws hyn ac wedi cael gwybod yn blwmp ac yn blaen nad ydynt i gynrychioli barn y cynghorau iechyd cymuned yng nghyfarfodydd y grwpiau ffocws, ac i fod yno fel dinasyddion cyffredin a dim byd arall. Nid dyma’r ffordd y dylai ymgynghoriadau gael eu cynnal, ac mae’r Llywodraeth wedi cael ei dal. Ond nid ymgynghori diffygiol yw’r unig reswm dros ein pryderon; yn syml iawn, nid ydym yn cytuno â’r cynigion.

Y gwrthwynebiad cyntaf: y cynigion i gael gwared ar annibyniaeth ein cynghorau iechyd cymuned. Nawr, nododd Pwyllgor Iechyd a Chwaraeon Senedd yr Alban mai dyma oedd effaith cynigion tebyg yn yr Alban. Nawr, rydym yn gefnogol i ddysgu o’r Alban lle mae’n gweddu, a heb amheuaeth, maent wedi cael llawer o bethau’n iawn, ond mae dysgu hefyd yn cynnwys dysgu o gamgymeriadau. Gallwn edrych ar lu o wledydd a’r ffordd y maent yn mynd i’r afael â materion tebyg i’r rhai y mae angen i ni fynd i’r afael â hwy yma yng Nghymru. Ond nid edrych yn unig ar yr hyn y maent wedi ei wneud yn yr Alban neu yn unrhyw le arall sy’n bwysig, ond edrych ar effeithiau camau a gymerwyd, ac rwy’n credu bod gwneud corff o’r fath fel cyngor iechyd cymuned yn rhy agos at y Llywodraeth yn mynd yn erbyn popeth a wyddom ynglŷn â sut i wneud cyrff o’r fath yn effeithiol, ac mae’r Alban wedi darganfod hynny yn sgil eu profiad gyda newidiadau i’r dull o lywodraethu a goruchwylio iechyd yn yr Alban. Dyna’r rheswm dros y gwelliannau yr ydym yn eich annog i’w cefnogi heddiw, ac rwy’n ddiolchgar i’r blaid gyferbyn am nodi y byddant yn cefnogi’r gwelliant hwnnw heddiw.

Gwrthwynebiad arall: y syniad nad oes arnom angen corff arall i fynd i mewn i ysbytai am fod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn cynnal arolygiadau. A gaf fi atgoffa’r Gweinidog nad oes llawer iawn o amser ers i’r AGIC gael ei beirniadu’n hallt gan bwyllgor yn y Cynulliad hwn, ac yn wir fe fethodd â nodi’r gofal gwael a oedd yn digwydd yn Ysbyty Tywysoges Cymru? Mae dyblygu arolygu yn beth da, ac yn ychwanegu haen ychwanegol o ddiogelwch. Ac nid yw’r CICau yn arolygiaeth, ond maent yn gwybod, o lawer mwy o ymweliadau ag ysbytai nag a gynhelir gan AGIC, mae’n rhaid dweud, beth sy’n digwydd yn ein hysbytai, ac yn hollbwysig, ceir gwahanol fath o oruchwyliaeth. Mae CICau yn cynnig un elfen hynod o bwysig: maent yn mesur profiad y claf. Ac os ydym i ddarparu gwell profiadau ar gyfer ein cleifion, a sicrhau bod ysbytai yn darparu ar eu cyfer yr hyn y maent ei angen ac yn ei haeddu, yna ni fyddwn yn llwyddo i roi’r math o GIG sydd ei angen i Gymru.

Nawr, nid ydym yn dadlau dros gadw’r CICau fel y maent. Nid wyf wedi clywed unrhyw un o unrhyw gyngor iechyd cymuned yn dadlau y dylai cynghorau iechyd cymuned barhau am byth. Yr hyn yr ydym yn dadlau drosto yw’r angen i gynnal eu swyddogaeth o fod yn llais effeithiol i gleifion yng Nghymru. Yr hyn sydd gennym yn y Papur Gwyn yw cynigion sy’n cael gwared ar lais y claf. Nid yw’r cynigion hyn yn rhoi’r sicrwydd, y gefnogaeth a’r llais sydd eu hangen arnynt i gleifion yng Nghymru. Felly, yn anffodus, mae angen dychwelyd at y bwrdd darlunio.

Mae dogfen ymgynghori Llywodraeth Cymru, ‘Gwasanaethau sy’n addas i’r dyfodol’ yn nodi nifer o gynigion gyda’r bwriad datganedig o gryfhau llais dinasyddion mewn iechyd a gofal cymdeithasol. Fodd bynnag, ym marn llawer o bobl, ni fydd y cynnig sy’n ymwneud â chynghorau iechyd cymuned yn rhoi llais effeithiol ac annibynnol i gleifion yng Nghymru. Mae’r ymgynghoriad yn cynnig diddymu cynghorau iechyd cymuned ar eu ffurf bresennol a sefydlu corff newydd, yn seiliedig, mewn rhai ffyrdd, ar Gyngor Iechyd yr Alban. Byddai’r corff hwn i Gymru gyfan yn gweithio ar draws iechyd a gofal cymdeithasol.

Mae cynghorau iechyd cymuned yn cynrychioli budd y cyhoedd yn y ffordd y caiff gwasanaethau eu cynllunio a’u darparu. Mae yna saith o gynghorau iechyd cymuned yng Nghymru—un ym mhob un o ardaloedd y byrddau iechyd lleol, ac yn atebol i’r un boblogaeth leol. Y rôl yw gwrando ar yr hyn sydd gan unigolion a’r gymuned i’w ddweud am wasanaethau iechyd mewn perthynas ag ansawdd, maint, mynediad at wasanaethau a phriodoldeb y gwasanaethau a ddarperir ar eu cyfer. Maent wedyn yn gweithredu fel llais y cyhoedd drwy adael i reolwyr y gwasanaethau iechyd wybod beth y mae pobl ei eisiau a sut y gellir gwella pethau. Yn fy marn i, bydd dileu cynghorau iechyd cymuned a sefydlu corff ar gyfer Cymru gyfan ar fodel yr Alban, yn gwanhau atebolrwydd a dylanwad y cyhoedd yn ddifrifol. Bydd yn torri’r cysylltiad hanfodol rhwng pobl leol yn dweud eu barn ynglŷn â’r gwasanaethau a ddarperir gan eu byrddau iechyd lleol. Mae cynghorau iechyd cymuned yn darparu man hygyrch i gleifion, defnyddwyr gwasanaethau a’r cyhoedd allu ymgysylltu â’u gwasanaethau iechyd. Mae hyn yn arbennig o bwysig i gleifion sy’n agored i niwed. Gall cynghorau iechyd cymuned gynrychioli buddiannau cleifion o’r fath pan nad ydynt yn gallu gwneud hynny eu hunain.

Mae perygl i bryderon cymunedau ynghylch y modd y darperir gwasanaethau lleol gael eu distewi drwy gael gwared ar y dull sefydledig ac annibynnol hwn o ymgysylltu a chraffu. Dyma elfen hanfodol ar gyfer gwella gwasanaethau yn y dyfodol o fewn y GIG yng Nghymru. Hefyd, mae diddymu’r cynghorau iechyd cymuned yn debygol o waethygu anallu byrddau iechyd i ddatrys cwynion o fewn y targed presennol o 30 diwrnod gwaith. Ar hyn o bryd, mae bron i hanner y cwynion i fwrdd iechyd Aneurin Bevan yn dal heb eu datrys ar ôl 30 diwrnod gwaith. Ni chaiff fy mhryderon eu lleddfu mewn unrhyw ffordd gan yr esiampl a osodwyd gan Gyngor Iechyd yr Alban, sef y model y mae Llywodraeth Cymru i’w gweld yn meddwl y dylem ei ddilyn. Lleisiodd Pwyllgor Iechyd a Chwaraeon Senedd yr Alban ei bryder yn gynharach eleni. Mae’r pwyllgor hwn yn cael ei gadeirio gan Neil Findlay, Aelod Llafur o Senedd yr Alban. Roeddent yn dweud eu bod yn glir nad oedd Cyngor Iechyd yr Alban, ar ei ffurf bresennol, yn cynrychioli ei hun fel corff annibynnol ar y Llywodraeth.

Mynegwyd pryderon hefyd nad yw swyddogaeth Cyngor Iechyd yr Alban yn amlwg i’r cyhoedd na’r byrddau iechyd. Ymddangosai fel pe na bai ganddo unrhyw rôl ffurfiol o ran ymgysylltu’n uniongyrchol â chleifion a’r cyhoedd a allai gael eu heffeithio gan y newidiadau arfaethedig i’r gwasanaeth. Yn wir, pan ofynnwyd i gynrychiolydd o Gyngor Iechyd yr Alban ynglŷn â phrotestiadau lleol yn erbyn newidiadau i wasanaethau, dywedodd wrth y pwyllgor nad eu rôl oedd ymgyrchu ar ran grwpiau lleol. Nid oes rhyfedd fod y pwyllgor wedi dod i’r casgliad mai ‘bochdew diddannedd’ oedd Cyngor Iechyd yr Alban. Credaf fod yn rhaid inni gadw cynghorau iechyd cymuned gyda rhagor o bwerau a chyfrifoldebau fel y ffordd orau o ddiwallu amcanion Llywodraeth Cymru a nodir yn yr ymgynghoriad hwn. Dirprwy Lywydd, nid yw’r Llywodraeth hon yng Nghymru yn hapus iawn i wneud newidiadau i’r GIG, ond maent yn ddigon hapus i wneud newidiadau i lygaid a chlustiau’r GIG ar ran y cyhoedd, ac eisiau ei newid, ac nid yw hynny’n dderbyniol. Diolch yn fawr iawn.

A gaf fi groesawu’r Papur Gwyn, sy’n mynd i’r afael â sut y dylem ymgysylltu’n well â dinasyddion mewn perthynas â’r modd y darparir gwasanaethau? Rwy’n credu ei bod yn amlwg, po fwyaf y byddwn yn gweithio gyda defnyddwyr gwasanaethau, y mwyaf tebygol yw hi ein bod yn mynd i gael model gwell a llwyddiannus o ddarparu gwasanaethau. Mae profiad diweddar Canolfan Adferiad Gellinudd, er enghraifft, lle mae gan gleifion lais ym mhob dim o bolisi i’r addurniadau, wedi arwain nid yn unig at wasanaeth gwell, ond hefyd at arbedion a ragwelir o £300,000 i’r GIG. Felly, un o’r meysydd yr awgrymir yn y Papur Gwyn hwn ei fod yn aeddfed ar gyfer ei ddiwygio yw’r corff o gynghorau iechyd cymuned a sefydlwyd mewn cymunedau lleol ledled Cymru. Mae’n amlwg mai dyna ble rydym i gyd wedi canolbwyntio ein sylw heddiw.

Rwy’n credu mai’r cynghorau iechyd cymuned eu hunain fyddai’r cyntaf i godi eu dwylo a chytuno bod angen diwygio. Un pwynt amlwg yw’r ffaith fod ganddynt, ar hyn o bryd, hawl i siarad ar ran y cyhoedd mewn perthynas ag iechyd, ond nid mewn perthynas â gofal cymdeithasol. Mae’n amlwg ein bod am weld gwell integreiddio, ac felly dyna enghraifft o ble mae angen i rywbeth newid. Os ydym yn onest, rwy’n credu y byddai’n rhaid i ni gyfaddef, yn gyffredinol, ac yn sicr mewn rhai ardaloedd, nad oes gan aelodau o’r cyhoedd unrhyw syniad fod cynghorau iechyd cymuned yn bodoli i siarad ar eu rhan. Nid oeddwn i wedi clywed amdanynt cyn i mi gael fy ethol i’r Siambr hon y llynedd. Felly, os ydym yn mynd i gael sefydliad sy’n rhoi llais i gleifion—

Diffyg chwilfrydedd yw hynny.

Nid wyf yn credu mai diffyg chwilfrydedd ydyw. Rwyf wedi bod yn wleidydd etholedig ers amser hir iawn, ac mae’n rhaid i mi ddweud wrthych nad oeddwn i erioed wedi clywed amdanynt. Felly, nid wyf yn meddwl fy mod yn annodweddiadol. Rwy’n credu mai chi yw’r bobl annodweddiadol. Rwy’n meddwl mai’r hyn sy’n bwysig—[Torri ar draws.] Wel, ewch i wneud arolwg brys o bobl ar y stryd, a gallaf ddweud wrthych y byddwn yn synnu’n fawr iawn—. Cynhaliais gyfarfod yn ddiweddar gydag oddeutu 150 o bobl a oedd yn ddig iawn ynglŷn â’r hyn oedd yn digwydd yn eu cymuned leol, ac nid oedd ganddynt hwy unrhyw syniad fod y cynghorau iechyd cymuned yn bodoli. Nid wyf yn dweud bod hyn yn ymwneud â—. Rwy’n dweud eu bod angen adnoddau, weithiau, i ganiatáu iddynt fynd allan i siarad â’r cyhoedd. Felly, mae angen help arnynt o ran cyfathrebu â’r cyhoedd. Nid wyf yn credu bod eu tryloywder a’u hatebolrwydd i’r cyhoedd, a’u gallu i sefyll ar ran y cyhoedd mewn perthynas â’r gwasanaeth iechyd, mor glir ag y gallai fod, o bosibl. Rwy’n credu y dylent gael yr adnoddau priodol, fel bod y cyhoedd yn ymwybodol ohonynt, a’i fod yn gyfrwng iddynt gael dweud eu barn.

Mewn egwyddor, credaf fod arnom angen fforwm ar gyfer rhoi llais i gleifion lleol a gwasanaeth eiriolaeth cwynion annibynnol. Os nad oes gennym system ar gyfer ffeilio cwynion, yn yr oes sydd ohoni ofnaf mai’r hyn yr ydym yn debygol o’i weld yw dadl agored ar gyfryngau cymdeithasol, lle y gallai cleifion gael eu cynhyrfu’n lân a lle y gallai gweithwyr iechyd unigol gael eu difrïo. Dyna’r sefyllfa y credaf fod yn rhaid i ni ei hosgoi ar bob cyfrif. Ond rwy’n credu bod yna elfennau o’r gwaith y mae cynghorau iechyd cymuned yn ei wneud ar hyn o bryd y dylid ei wneud mewn strwythur newydd—neu mewn rôl ehangach ar gyfer cynghorau iechyd cymuned—gyda chynlluniau ac anghenion cleifion Cymru mewn golwg. Rwy’n meddwl bod y berthynas ffurfiol gyda byrddau iechyd lleol yn rhywbeth sy’n rhaid adeiladu arno, ac mae’n anodd dychmygu sut y gallai dull cenedlaethol o weithredu gwasanaeth eiriolaeth i lais dinasyddion weithio’n lleol. Mae gennyf enghreifftiau lle mae CICau yn fy ardal yn cydgynllunio gwasanaethau gyda’r bwrdd iechyd, gan gefnogi newid gwasanaethau, a gweithio gyda phobl drwy gyfathrebu newidiadau i’r modd y darparir gwasanaethau.

Mae gallu CICau i ymyrryd wrth i bobl gael eu triniaeth yn werthfawr iawn hefyd, ac rwy’n credu ei bod yn gwneud synnwyr fod yn rhaid inni geisio newid gwasanaethau er gwell, hyd yn oed wrth i gleifion gael triniaeth, ac er bod ymagwedd ôl-weithredol yn werthfawr, mae’n debygol o danseilio hyder cleifion unigol. Nid yw’r ffaith fod Llywodraeth a byrddau iechyd yn meddwl yn ddaearyddol, mewn llinellau ar fapiau, yn golygu bod cleifion yn gwneud hynny, ac mae’n rhaid i ni gael gwared ar y straen i gleifion o ddeall cyfluniadau iechyd, ac mae hynny’n arbennig o bwysig pan fyddwn yn sôn am rannu gwasanaethau â Lloegr.

Rwy’n credu ei bod yn hynod o ddefnyddiol i gynghorau iechyd cymuned, os ydynt yn anfodlon ag ymateb y bwrdd iechyd, eu bod yn gallu cyfeirio’r penderfyniad hwnnw at Weinidogion Llywodraeth Cymru, ac rwy’n meddwl bod pawb ohonom wedi dysgu bellach nad yw’n bosibl nac yn gywir inni osgoi cyfrifoldeb gwleidyddol. Rwy’n credu mai rhan yn unig o broses ymgynghori go iawn yw hon—rwy’n sicr yn gobeithio hynny. Fy nealltwriaeth i yw nad yw cynghorau iechyd cymuned yn chwilio am ragor o amser i ymgynghori ar y mater hwn, ac er y dylem edrych ar rannau eraill o’r DU i weld arferion gorau ar waith, mae’n bwysig nodi bod model yr Alban, fel y nododd Rhun, wedi wynebu beirniadaeth hefyd. Felly, drwy weithio gyda’i gilydd, rwy’n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru, y byrddau iechyd unigol a’r CICau presennol lunio sefydliad sy’n cefnogi cleifion ac yn darparu gwasanaethau iechyd a gofal ardderchog y gall pobl Cymru eu disgwyl ac y dylent eu cael.

Rhaid i mi ddweud, Eluned Morgan, rwy’n gwrando’n astud ar eich dadleuon, ac mae gennych lawer iawn o bethau synhwyrol i’w dweud, ond nid oedd hynny’n un ohonynt. Rwy’n poeni braidd ynglŷn â’ch dadl na ddylai cynghorau iechyd cymuned fodoli a hynny’n unig am nad yw pobl yn ymwybodol ohonynt. Os ydych yn defnyddio—

Ni ddywedais hynny.

Wel, fe ddywedoch rywbeth y gellid credu ei fod yn dweud hynny.

Fe ddywedais mewn gwirionedd y dylent gael rhagor o adnoddau.

A ydych yn derbyn ymyriad gan yr Aelod?

Nac ydw, ddim ar hyn o bryd. Nac ydw.

Na, mae’n ddrwg gennyf; ni chewch weiddi.

Fe ddywedoch chi mewn gwirionedd nad oeddech wedi clywed am gynghorau iechyd cymuned ac roedd honno’n ddadl dros iddynt beidio â bodoli. Wel, ar y sail honno, rwy’n meddwl bod yna lawer o fy etholwyr nad ydynt erioed wedi clywed am Gynulliad Cymru, ond nid wyf yn defnyddio hynny fel dadl dros ddiddymu fy hun—wel, ddim hyd yn hyn, beth bynnag, ond mae yna amser o hyd, mae’n debyg.

Edrychwch, nid oes neb—wel, ychydig iawn o bobl beth bynnag, sy’n dweud bod strwythur y cynghorau iechyd cymuned yn berffaith ar hyn o bryd neu na ddylid ei newid. Dim o gwbl; fe ddylid ei newid. Rwy’n credu ein bod i gyd yn derbyn hynny. Mae cynghorau iechyd cymuned, fel y dywedodd Eluned Morgan yn nes ymlaen, yn derbyn hynny hefyd, ond mae angen iddynt gael eu newid er gwell. Nid wyf yn meddwl bod y Llywodraeth wedi llawn werthfawrogi’r gwerth ychwanegol y mae cynghorau iechyd cymuned wedi ei roi i’r GIG yng Nghymru ers eu sefydlu. Ac ni fu proses ymgynghori ddigonol gydag aelodau o gynghorau iechyd cymuned ar fanteision ac anfanteision cymharol eu diddymu. Nawr, fel y dywedwyd, mae ganddynt hawliau statudol o dan y gyfraith i ddwyn byrddau iechyd i gyfrif. Yn allweddol, wrth gwrs, mae gwirfoddolwyr yn ymweld ag ysbytai ac yn monitro gwasanaethau ysbyty ac yn siarad â chleifion a staff mewn ysbytai. Ie, gwirfoddolwyr mewn llawer o achosion, nid arbenigwyr, yn sicr, ond gwirfoddolwyr sy’n cynnig brwdfrydedd, ymroddiad, safbwynt newydd, ac sy’n gallu diosg haenau’r nionyn biwrocrataidd a gweld i graidd materion y bydd biwrocratiaid yn aml yn eu methu.

Nawr, nid oes amheuaeth o gwbl na ddylai’r model newydd, ar ba ffurf bynnag, gadw popeth sy’n dda am y strwythur presennol. Dylai fod gan y sefydliad ddannedd—mae llawer o Aelodau’r Cynulliad yma heddiw wedi siarad am yr angen am hynny. Dylai fod yn annibynnol. Dylai allu dwyn bwrdd iechyd i gyfrif. Dylai fod mor anwleidyddol ag y bo modd, yn dryloyw, a sicrhau bod pobl yn gallu cael eu clywed.

Beth rydym mewn perygl o’i golli? Wel, yn fy marn i, dim llai na goruchwyliaeth y GIG o ddydd i ddydd o safbwynt claf, ac ni ddylid bychanu pwysigrwydd hynny. Sawl gwaith y safwn yn y Siambr hon a siarad gorchest, yn niffyg ymadrodd gwell, am bwysigrwydd gwneud y dinesydd yn ganolog i’r broses o wneud penderfyniadau, boed hynny mewn perthynas â’r gwasanaeth iechyd neu’r system ofal, fel sydd hefyd wedi cael ei grybwyll yn y ddadl heddiw, neu ysgolion, neu ba faes bynnag? Cydgynhyrchu, un o hoff eiriau Mark Isherwood a hoff air ar hyn o bryd ar draws y sbectrwm gwleidyddol—ydy, mae’n ymddangos i mi fod daliadau allweddol cydgynhyrchu yn cael eu bwrw o’r neilltu a’u chwalu pan soniwn am ddyfeisio’r system newydd hon ar gyfer monitro’r GIG a’i ddwyn i gyfrif yn lleol.

Cyfarfûm yn ddiweddar â chyngor iechyd cymuned Aneurin Bevan, fy nghyngor iechyd lleol, a eglurodd i mi rai o’r meysydd y maent yn ymwneud â hwy. Yn aml, buaswn yn cyfaddef fod y meysydd hyn yn eilaidd mewn sawl ffordd yn y cynllun ehangach—yn eilaidd o leiaf i bryderon y rheolwyr, sy’n brysur yn goruchwylio ar yr haen uchaf, ac yn rheoli cyllidebau mawr. Ond maent yn feysydd sydd, i gleifion, yn hynod o bwysig, ac mewn gwirionedd mae modd eu datrys yn eithaf hawdd gydag ychydig o drefn pan geir ffocws clir arnynt. Er enghraifft, amlygodd ymweliadau CIC Aneurin Bevan â wardiau lleol ei bod yn ymddangos bod yna broblem gyda chyflenwadau isel o obenyddion a dillad gwely, yn enwedig ar benwythnosau a gwyliau banc. Cafodd hyn ei ddatrys yn eithaf hawdd mewn gwirionedd, ond heb gynghorau iechyd cymuned yno, ni fyddai llais wedi bod gan gleifion, nac unrhyw ffocws clir ar y mater hwnnw. Gallai cleifion ddal i fod yn gorwedd mewn gwelyau ar benwythnosau neu wyliau banc heb y cynfasau roeddent eu heisiau, ac eto cafodd hyn ei ddatrys, diolch i ymyrraeth y cyngor iechyd cymuned.

Nawr, rwy’n derbyn bod rhai problemau difrifol wedi bod ynghlwm wrth ateb Senedd y DU yn Lloegr, ac mae’n debyg y dylid gadael llonydd i hynny. Ond mae’n rhyfedd a bod yn onest fod Llywodraeth Cymru yn ystyried newid i fodel yr Alban ar gyfer cynrychioli cleifion ar yr union adeg—yr union adeg—y mae’r model hwnnw’n dod yn destun y fath feirniadaeth i’r gogledd o’r ffin. Mae llawer o ACau wedi cyfeirio at y disgrifiad ohono fel bochdew diddannedd. Os nad yw Llywodraeth Cymru yn awyddus i wrando ar y Cynulliad hwn ar fater cynghorau iechyd cymuned, yna o leiaf gwrandewch ar brofiad Llywodraeth yr Alban, sydd bellach yn dysgu’r gwersi ar ôl rhuthro i newid nad oedd yn briodol ac nad yw’n addas at y diben.

Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, wrth i bawb ohonom nodi ugain mlynedd ers i ddatganoli ddod i Gymru, a chreu’r lle hwn, does bosibl nad budd mwyaf y broses hon—nid digwyddiad, fel y soniwyd yn wreiddiol, ond y broses hon—yw’r gallu i wneud ein penderfyniadau lleol ein hunain ynghylch rhannau allweddol o fywydau pobl, a dylai hynny ganiatáu i ni, hyd yn oed ar y cam hwyr hwn, ailystyried y newidiadau arfaethedig i gynghorau iechyd cymuned yng Nghymru a llunio dewis amgen sydd, ydy, yn cofleidio newid, ond ar yr un pryd yn cadw’r egwyddor greiddiol a oedd wrth wraidd sefydlu’r cynghorau iechyd cymuned hynny yn y lle cyntaf—gan roi’r claf yng nghanol y broses ac yng nghanol y GIG mewn gwirionedd. Nid biwrocratiaid, nid byrddau iechyd, nid ffyrdd dogmatig o feddwl—gadewch i ni roi’r claf yn y canol.

I’m pleased to contribute to this debate because I do think that the community health councils do important work. I have spoken to both in my region, Hywel Dda and Powys, and part of Betsi is also within the region that I represent. I hope to express in this debate some sort of development on the community health councils, which builds upon the good things that they do: the ability to oversee, and the reliance on volunteers, which is both a strength and a weakness simultaneously in the current regime. But I also want to reflect on the fact that the community health councils have been in place since 1974 and haven’t developed a great deal since then. There are some very old-fashioned aspects to the way that they work. There has to be improvement and they have to be modernised.

I do want to focus on one thing specifically, which is a weakness in the Government’s paper at the moment, particularly in speaking to the residents of Powys—. There is no mention and no consideration given to the cross-border issues, with patients from Powys serviced in English hospitals, but can be overseen by the community health council in Powys. Therefore I want to ensure, and I hope that the Minister, in replying to the debate, can give an assurance, that the Government does wish to retain that patient voice in health services that are located in England but which provide services for patients from Wales.

As I discussed these issues with community health councils, I have seen a desire from them to develop, and they are developing an alternative model. They have responded to this consultation with their own ideas, and I very much hope that the Government will listen to them. There has been some discussion today on the basis that the consultation and the proposals of the consultation are to be implemented as they stand. I hope that this will be a true consultation and that the Government will listen to what the community health councils themselves have to say, because they do have an alternative model.

Now, placing health and social care together is something that is to be welcomed. Ensuring a patient voice is something that we should welcome. The question is: how do we achieve that?

First of all, any new pattern has to be entirely independent of Government—that is something that we should all stand firm on. And being independent does mean being independent in terms of structure, in terms of legal status, and in terms of appointments to the councils or to any new body that is established to replace them.

I don’t sense that the councils themselves are opposed to the concept of a national body. They haven’t told me that. What they have said is that what’s important is that the local voice and regional representation is maintained. So, there is a possibility here to have a national body that could merge some aspects, which may bring forward savings, if you like, in terms of bureaucracy, employment and staffing and so on, but also ensure that the community health councils’ structures are in place to reflect local needs and the local voice. Now, that’s not exactly what the Government is proposing, of course. That is some sort of compromise and a discussion that needs to happen. But I am open to listening to such ideas and to see what happens.

I do think, whatever does happen, it’s exceptionally important that local people have the right to go onto wards, to undertake visits where health and care is provided, and that that is strengthened, that there is sufficient support for laypeople to understand that situation, because I do think that it’s important that their status is enhanced when they visit wards or placements, and that they are treated with respect by professionals, and that support and training is available for them.

The final thing I want to say is that we must take this opportunity to enhance the membership of community health councils. Eluned says that she wasn’t aware of them and I accept her comments, of course, but I have been aware of them for some decades now, I have to be honest. Some of the people I was aware of 20 years ago are still on the local community health council, and I’m not quite sure if that is necessarily how these should develop in order to be entirely representative of the communities that they represent and representative of the people who now use our health and care services.

Diolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r ddadl heddiw ar bwnc pwysig. Rydym wedi clywed llawer yn barod am y diffygion ym mhroses ymgynghori Llywodraeth Cymru, felly nid wyf am fynd ar ôl hynny, ond yn hytrach am y newidiadau y maent yn eu hargymell yn eu Papur Gwyn.

Nawr, mae ‘Gwasanaethau sy’n addas i’r dyfodol’, y Papur Gwyn, yn cydnabod yr angen am yr hyn y mae’n ei alw’n llais cryf y dinesydd yn y modd y mae iechyd a gofal cymdeithasol yn cael eu cynllunio a’u darparu. Maent hefyd yn awyddus i wella’r fframwaith cyfreithiol ar gyfer arolygu a rheoleiddio gwasanaethau iechyd ac maent yn awyddus i sefydlu corff annibynnol newydd ar gyfer rhoi llais i gleifion a rheoleiddio ac arolygu.

Yn anffodus, nid yw llais y dinesydd fel y’i gelwir yn cael ei ddisgrifio’n fanwl yn y Papur Gwyn. Nid oes unrhyw beth ynglŷn â sut y bydd yr aelodau’n cael eu recriwtio. Nid oes unrhyw beth am adnoddau i’r sefydliad newydd. Yr unig beth y gallwn ei weld yn glir yw bod llais y dinesydd wedi ei gynllunio i ddisodli’r system bresennol a adeiladwyd o gwmpas cynghorau iechyd cymuned, neu CICau.

Mae’r Papur Gwyn yn defnyddio’r ymadrodd ffasiynol ar hyn o bryd, sef cydgynhyrchu. Fodd bynnag, nid yw’n manylu llawer ynglŷn â beth fydd cynnwys yr hyn a elwir yn gydgynhyrchu mewn gwirionedd. Os awn yn ôl at Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol Llywodraeth Cymru ei hun yn 2014, mae’r codau ymarfer yn y Ddeddf hon yn rhoi canllawiau manwl i ni mewn gwirionedd ar sut i gyflawni llesiant wedi’i gydgynhyrchu. Mae hyn yn cynnwys hyrwyddo mudiadau a arweinir gan ddefnyddwyr sy’n ychwanegu gwerth cymdeithasol. Wel, mae’r CICau, sydd â’u haelodaeth yn cynnwys elfen gref o wirfoddolwyr yn sicr yn enghraifft dda o sefydliad a arweinir gan ddefnyddwyr. Dylai’r syniad o gydgynhyrchu gynnwys cyrff fel y cynghorau iechyd cymuned, yn hytrach na chael ei ddefnyddio fel ffurf amwys ar eiriau i helpu i gael gwared arnynt.

Felly, pam y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i gael gwared ar y cynghorau iechyd cymuned? Wel, mae Cwmnïau Cydweithredol a Chydfuddiannol Cymru, sefydliad pwysig yn y trydydd sector, yn credu bod gan Lywodraeth Cymru broblem gydag i ba raddau y mae’r byrddau iechyd yn argymell newidiadau sylweddol weithiau, sydd wedyn yn cael eu herio gan y CICau. Er bod newidiadau arfaethedig y Llywodraeth braidd yn annelwig, credir yn gyffredinol y byddai’r corff newydd o dan y system newydd, yn allweddol, yn colli llawer o bwerau’r CICau. Nid yw’n glir a fyddai’r sefydliad newydd yn meddu ar unrhyw hawliau yng nghyfarfodydd y bwrdd iechyd, er enghraifft. Amheuir yn eang hefyd na fyddai ganddo’r pŵer sydd gan y cynghorau iechyd cymuned, y soniwyd wrthym amdanynt heddiw, i fynd ar safle a’i archwilio ar gyfer cynnal hapwiriadau. Mae’r pwerau hyn yn hollbwysig er mwyn deall sut y mae’r GIG yn gweithio mewn un ardal leol. Rhaid i unrhyw gorff newydd, os yw i gael rôl ystyrlon, gael ei ganiatáu i ymweld â safleoedd y GIG a’u harchwilio, i siarad â chleifion yno, ac yna i allu cysylltu â’r cleifion a’r cyn-gleifion unwaith eto, er mwyn helpu i sefydlu a wnaed gwelliannau o ganlyniad i ymyrraeth y corff hwnnw.

Mae angen inni gofio bod model cynghorau iechyd cymuned yn craffu ar waith y GIG wedi dod i fodolaeth ar ôl sgandal Ysbyty Trelái yng Nghaerdydd yn gynnar yn y 1970au. Daeth y system a fabwysiadwyd ar draws y DU ar y pryd i fodolaeth ar ôl sgandal, mewn geiriau eraill, a effeithiodd ar ein hardal leol ni ein hunain. Os ydym am osgoi sgandalau yn y dyfodol—a gadewch inni beidio ag anghofio ein bod yn dal yn y broses o wella wedi sgandal Tawel Fan—yna mae angen inni gadw at rai egwyddorion gweithredu a chraffu clir.

Dylid gwneud penderfyniadau mor agos ag y bo modd at y bobl sy’n defnyddio’r gwasanaethau. Dylid sefydlu blaenoriaethau lleol yn unol ag anghenion lleol. Dylid cael llinellau atebolrwydd clir, ac mae angen i wirfoddolwyr fod yn gwbl greiddiol i’r corff craffu. Bydd gan wirfoddolwyr wahanol sgiliau a byddant yn cyfrannu mewn gwahanol ffyrdd. Mae’n rhaid i unrhyw gorff newydd fod yn rhydd i benderfynu sut y mae’n recriwtio ei wirfoddolwyr ei hun. Cawn ein gadael yn gyfan gwbl yn y tywyllwch gan Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru ynglŷn ag i ba raddau y mae’r egwyddorion hyn yn mynd i gael eu cynnal yn y model newydd. Rydym ni yn UKIP, felly, yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr heddiw ac yn annog Llywodraeth Cymru i ymgynghori ymhellach, ac yn fwy agored, cyn mabwysiadu unrhyw fodel newydd. Rydym hefyd yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru.

Un agwedd sy’n peri pryder mewn perthynas â datganoli yw bod gennym bellach bedwar model gwahanol o graffu gan ddefnyddiwr ar y GIG ym mhedwar rhanbarth gwahanol y DU. Er y gallai’r rhai sy’n frwd dros ddatganoli ddadlau bod hyn yn fynegiant i’w groesawu o’r modd y mae gwahanol ranbarthau yn mynd eu ffordd eu hunain, buaswn yn dadlau i’r gwrthwyneb, fod gennym wasanaeth iechyd gwladol, nid un rhanbarthol, ac y dylai weithredu yn yr un ffordd yn fras ar draws y DU. Ni ddylai’r ffordd y caiff cleifion eu trin a’r ffordd y gall defnyddwyr graffu ar waith y GIG fod yn wahanol iawn ar draws y gwahanol ranbarthau, neu byddwn yn raddol yn colli unrhyw synnwyr ei fod yn wasanaeth cenedlaethol o gwbl. Diolch.

I’m pleased to have the opportunity to contribute to this debate.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma. Rwy’n mynd i ganolbwyntio fy sylwadau ar y rôl bwysig y mae cynghorau iechyd cymuned yn ei chwarae, ond rwy’n awyddus iawn i siarad am CIC Powys yn arbennig. Mae’n rhaid i mi ddweud, fel AC etholaeth, fy mod i mewn cysylltiad rheolaidd â chadeirydd fy nghyngor iechyd cymuned lleol, ac roedd yn dda cael cyfarfod hefyd â llawer o aelodau’r CIC yn sioe Aberriw y mis diwethaf lle cawsom drafodaeth dda am y Papur Gwyn. Nawr, yn ystod cwestiynau i’r Prif Weinidog ddoe, nodais y pryder nad oedd y Papur Gwyn yn cynnwys unrhyw gydnabyddiaeth o gymhlethdodau penodol gwasanaethau trawsffiniol, ar wahân, wrth gwrs, i’r materion eraill yn ymwneud â’r rôl graffu bwysig y mae CICau yn ei chwarae. Nawr, oni bai bod y newidiadau hyn yn cael eu hadlewyrchu, mae yna ofn gwirioneddol y bydd llais y claf a chraffu ar wasanaethau iechyd ar gyfer pobl Powys—nad anghofier eu bod i raddau helaeth, wrth gwrs, yn defnyddio gwasanaethau o dros y ffin yn Lloegr—yn gwanhau’n ddifrifol.

Ddoe, roeddwn yn falch fod y Prif Weinidog wedi cadarnhau y byddai Llywodraeth Cymru yn edrych yn ofalus ar yr ymatebion i’r ymgynghoriad gan gyngor iechyd cymuned Powys ac yn sicrhau y byddai consensws yn cael ei gyrraedd. Roedd hynny i’w groesawu. Ond mae’n hanfodol, yn sicr yn fy marn i, ein bod yn cynnal sefyllfa lle mae gan gynghorau iechyd cymuned hawliau statudol i weithredu fel eiriolwyr effeithiol ac annibynnol ar ran cleifion mewn lleoliadau trawsffiniol yn arbennig. Mae hyn yn bwysicach byth i fy etholwyr oherwydd y newidiadau sy’n digwydd yn Swydd Amwythig mewn perthynas â rhaglen Future Fit y GIG. Rwy’n gobeithio bod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwrando ar y pwynt nesaf hwn, fod cyngor iechyd cymuned Powys yn cynrychioli llygaid a chlustiau cleifion o dros 60 o fyrddau a phwyllgorau darparwyr gwasanaeth sy’n darparu gwasanaethau iechyd gwerth cyfanswm o dros £120 miliwn, gan gynnwys £22 miliwn gan Ymddiriedolaeth GIG Ysbytai Amwythig a Thelford yn unig. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw eglurder yn y Papur Gwyn ynglŷn â phwy fuasai’n cyflawni’r rôl graffu bwysig ar ran cleifion yn absenoldeb cynghorau iechyd cymuned.

Mae eraill wedi crybwyll profiad model yr Alban ar gyfer cynrychioli cleifion yno, felly nid af i mewn i hynny a siarad am fochdewion diddannedd ac yn y blaen, ond oni bai bod cynghorau iechyd cymuned yn cael rôl statudol, mae yna ofn na fydd ganddynt unrhyw ddannedd i fod yn eiriolwyr cryf dros gleifion, gan adael cleifion i weiddi o’r cyrion, wrth gwrs, yn hytrach na bod yn rhan annatod o’r broses o wneud penderfyniadau. Wrth gwrs, fe wrandewais ar Eluned Morgan. Yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw bod llawer o fy etholwyr yn gwybod am y cynghorau iechyd cymuned am eu bod wedi’u cyfeirio; mae fy swyddfa’n derbyn atgyfeiriadau gan CICau ar gyfer mathau penodol o waith achos. Ac yn aml, mae fy swyddfa yn cyfeirio etholwyr at y cyngor iechyd cymuned, felly os nad ydynt yn ymwybodol o’r CIC, fe fyddant yn fuan erbyn iddynt adael fy swyddfa.

Y pwynt olaf y buaswn yn ei wneud yw ein bod yn aml—mae pawb ohonom yn gwybod hyn fel ACau—yn aml iawn pan fydd sefydliad yn wynebu cael ei ddiddymu, fod y sefydliad hwnnw’n ymgyrchu’n drwm tuag atom ni. Ond yr hyn y buaswn yn ei ddweud, wrth siarad am fy nghyngor iechyd cymuned fy hun, yw mai’r hyn y maent yn ei ddweud yw eu bod yn derbyn newid. Mae hynny wedi’i dderbyn ac wedi’i ddeall, ac nid oes unrhyw deimlad na ddylai fod unrhyw newid yn digwydd o gwbl. Felly, buaswn yn dweud heddiw fy mod wedi fy nghalonogi fod Aelodau o nifer o bleidiau gwleidyddol yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr heddiw. Rwy’n gobeithio y bydd pob Aelod yn gwneud hynny, gan fy mod yn credu ei bod yn bwysig i lais y dinesydd gael ei gryfhau yn hytrach na’i wanhau.

Diolch i chi, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Hoffwn ddiolch i’r Aelodau am eu cyfraniadau a’r cyfle i ymateb i’r ddadl heddiw. Mae’n werth ystyried bod y Papur Gwyn sy’n cael ei grybwyll wrth basio yn nodi cyfres o argymhellion amrywiol ar gyfer datblygu gwasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru mewn gwirionedd, gan mai ein nod yw gosod pobl yn y canol ym mhob dim a wnawn, a galluogi sefydliadau i weithio’n well gyda’i gilydd ar draws ffiniau.

Cawsom beth o’r sgwrs hon ddoe, wrth gwrs, yn y ddadl ar yr adolygiad seneddol. Dyma ran gyson o ddull y Llywodraeth o weithredu: mae’r dinesydd, yr unigolyn yn ganolog i’r ffordd y mae gwasanaethau iechyd a gofal yn gweithio, yn cael eu cynllunio a’u darparu. Ceir cytundeb eang fod angen i systemau iechyd a gofal yma yng Nghymru weithio mewn ffordd wahanol i ddarparu’r gwasanaethau hynny a’r mathau o ganlyniadau y mae pobl ar draws Cymru i gyd am eu gweld. Dyna pam y mae’r Papur Gwyn yn edrych ar ddull system gyfan ac yn argymell pecyn o fesurau i gefnogi integreiddio agosach. Maent yn cynnwys argymhellion ar gyfansoddiad byrddau iechyd, sy’n ffactor allweddol yn y ffordd y gweithredir sefydliadau a sut y gwneir penderfyniadau; syniadau newydd pwysig ynghylch ansawdd a gonestrwydd i fod yn sail i ddiwylliant o gynllunio, cydweithio, a bod yn agored a thryloyw; meysydd lle gellid cydgysylltu iechyd a gofal cymdeithasol yn llawer mwy effeithiol, megis wrth osod safonau cyffredinol lefel uchel ar gyfer ymdrin â chwynion—rhywbeth y mae’r ombwdsmon wedi galw amdano yn y gorffennol; ymgysylltiad parhaus a gwneud penderfyniadau ar newid gwasanaeth, nid fel digwyddiad un tro ond fel proses barhaus i ymgysylltu â’r cyhoedd; ac wrth gwrs, rheoleiddio ac arolygu, gan gynnwys cydlyniad ac annibyniaeth yr arolygiaeth bresennol. Ac yn bwysig, wrth gwrs, mae mesurau i gryfhau llais y dinesydd yn elfen hanfodol o’r gwaith o gyflawni hyn. Dyna beth y mae’r Llywodraeth am ei wneud—cryfhau, nid gwanhau, llais y dinesydd.

Fel gyda phopeth, mae angen i ni edrych ar yr hyn y dylem adeiladu arno, yr hyn sydd wedi gweithio’n dda a deall beth sydd heb weithio’n dda, a dysgu o brofiadau mewn mannau eraill. Fel y gŵyr yr Aelodau, cafwyd hanes hir o alwadau am ddiwygio cynghorau iechyd cymuned. Cyfeiriwyd at adolygiad yr Athro Marcus Longley yn 2012, a gwnaeth hwnnw argymhellion i wella ein system bresennol, yn ogystal â thynnu sylw at yr angen i feddwl yn wahanol am y dyfodol. Nid yn unig ei fod wedi argymell hynny, ond rydym wedi gweithredu cyn belled ag y bo modd yr hyn y gallwn ei wneud o adolygiad Longley o fewn ein system bresennol.

Roedd adroddiad interim yr adolygiad seneddol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf, ac a drafodwyd gennym ddoe, yn nodi y gellid cryfhau llais y cyhoedd yng Nghymru drwy ddiwygio’r trefniadau presennol. Ac eto, dyna y mae’r Llywodraeth yn argymell ei wneud, ac mae’n ddiddorol fod y ddadl yn nodi mai cael gwared ar gyrff a chael gwared ar lais y bobl y mae’r Llywodraeth eisiau ei wneud, sef yr union beth nad ydym yn argymell ei wneud; rydym yn argymell ffordd wahanol a diwygio’r broses. Mae aelodau ym mhob rhan wedi dweud eu bod yn cydnabod bod yna achos dros ddiwygio, gan fod llawer wedi newid ers cyflwyno’r CICau yn y 1970au ac ni ddylem esgus y gallwn barhau i weithredu’r un system gan ein bod yn cydnabod y newidiadau y mae pawb ohonom yn dymuno eu gweld yn cael eu gwneud ar draws iechyd a gofal.

Yn gynyddol, wrth gwrs, mae gwasanaethau iechyd a gofal yn cael eu hintegreiddio. Felly, dylai unrhyw gorff sydd ar waith i gynrychioli llais y dinesydd gael ei sefydlu i gydnabod ac ymateb i’r newid hwnnw. Ni allwn gael llais newydd i’r dinesydd sy’n mynd ar draws iechyd a gofal cymdeithasol heb gael deddfwriaeth sylfaenol i gyflawni hynny. Felly, mae angen diwygio’n sylfaenol y ffordd y mae’r corff sy’n rhoi llais i’r dinesydd yn gweithio. Dyna pam mai amcanion sylfaenol y Papur Gwyn yw datblygu argymhellion sy’n addas i’r dyfodol ac i ystyried o ddifrif yr integreiddio cynyddol a welwn yn awr ac y disgwyliwn ei weld yn y dyfodol.

Mae’r argymhellion i ddiwygio CIC yn rhan o becyn a ddisgrifiais, ac os caiff ei roi mewn grym, credaf y bydd yn gwella ansawdd ac yn gosod y dinesydd yng nghanol y gwaith o gynllunio a darparu iechyd a gofal cymdeithasol.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Fe wnaf.

Hoffwn sôn am y papur ‘addas i’r dyfodol’ yn gyffredinol. Rydych yn siarad am y ffaith ei fod yn dwyn popeth at ei gilydd a’i fod yn mynd i gyflwyno dull newydd o lywodraethu ac yn y blaen. Felly, a allwch ddweud wrthyf, Ysgrifennydd y Cabinet, pam nad yw ond yn sôn un waith am y byrddau partneriaeth rhanbarthol a pham nad oes unrhyw sôn o gwbl ynglŷn â sut y dylid llywodraethu clystyrau meddygon teulu?

Am fod gennym, ar fyrddau partneriaeth rhanbarthol, bensaernïaeth rydym yn ei datblygu ac yn gweithio gyda hi. Maent yn rhan o’r cylch gwaith o ddwyn ynghyd ein gwasanaethau cyhoeddus mwy o faint gyda phartneriaid i gyflawni ar draws iechyd a gofal cymdeithasol—wel, y Ddeddf gofal cymdeithasol a llesiant. O ran llywodraethu clystyrau, mae yna gyfleoedd i ystyried hynny wrth inni fynd drwy hyn, gan nad oes gennym farn sefydlog ar sut i ddatrys rhai o’r heriau llywodraethu.

Mae hwn yn gyfle i fanteisio ar y ddadl a ddechreuwyd yn y Papur Gwyrdd yn 2015. Mae yna gysylltiadau clir rhwng diwygio’r CICau a diwygio gwasanaethau ar draws iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae’r cynigion hyn yn anelu i ddibynnu ar gymorth rheoleiddio ac arolygu. Maent yn cael eu datblygu gyda’i gilydd er mwyn sicrhau cymaint o fanteision â phosibl i’r cyhoedd yn gyffredinol. Dyna pam y mae’r Papur Gwyn yn amlinellu cynigion ar gyfer corff cenedlaethol ac annibynnol newydd i gymryd lle CICau. Ac mewn gwirionedd mae yna bwynt i’w nodi yno, rwy’n meddwl: mewn sawl rhan o’r ddadl heddiw cafwyd awgrym na fydd y corff hwn yn annibynnol mwyach ac unwaith eto, nid dyna mae’r Llywodraeth yn ei argymell yn yr ymgynghoriad ar y Papur Gwyn. A bydd y corff newydd yn ymgysylltu ar lefel genedlaethol, ranbarthol a lleol ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Mae’r argymhellion yn rhai lefel uchel oherwydd bod yn rhaid i mi sicrhau cydbwysedd am mai ymgynghoriad ar gynigion Papur Gwyn yw hwn yn hytrach na deddfwriaeth fanwl.

Wrth gwrs, mae’r ymgynghoriad wedi cynhyrchu llawer o drafod—dros 700 o ymatebion i’r ymgynghoriad wedi’u derbyn yn barod cyn cau’r ymgynghoriad ar 29 Medi. Ac unwaith eto, rwy’n anghytuno â’r sylwadau a wnaed bod hwn rywsut yn ffug a’i fod yn cael ei wthio drwodd ar ruthr. Mae hwn yn ymgynghoriad go iawn. Nid oedd gennyf farn sefydlog ar sut y dylai corff cenedlaethol newydd edrych a swnio, neu sut y dylid ei drefnu, ond rwy’n credu bod angen inni barhau’r ddadl a ddechreuodd yn 2015. Fel gydag unrhyw ymgynghoriad, bydd y camau nesaf yn ystyried y syniadau adeiladol a gynhyrchwyd drwy’r ymgynghoriad ac yn bwysig, byddwn yn gweithio mewn partneriaeth â rhanddeiliaid i wneud hynny.

Nid wyf yn cydnabod y cyhuddiadau a wnaed ein bod wedi gwahardd CICau rywsut neu na chawsant wybod beth fyddai’n digwydd o fewn y Papur Gwyn, neu na fyddent yn cymryd unrhyw ran ynddo er eu bod wedi cael sicrwydd. Nid yw hynny’n wir o gwbl. Ond rwy’n falch o weld bod y CICau eu hunain wedi ystyried y Papur Gwyn a’u bod wedi nodi hynny yn eu papur eu hunain ar eu hargymhellion ar gyfer corff newydd i roi llais i bobl ar faterion iechyd a gofal cymdeithasol. Deallaf fod hwnnw wedi ei rannu gyda’r holl Aelodau. Ac yn bwysig, nid yw cynghorau iechyd cymuned yn gofyn am gyfnod ymgynghori estynedig. Maent hefyd yn cydnabod y dylai’r gwaith o arolygu safleoedd newid. Maent yn galw am sicrhau eu bod yn cael cyfle i ymweld â mannau lle mae gofalu’n digwydd, ond nid ydynt am gyflawni swyddogaeth arolygu. Maent hwy eu hunain yn cydnabod mai corff arbenigol annibynnol ddylai wneud hynny, ac yn sicr nid ydynt yn galw am ddyblygu bwriadol y clywsom un Aelod yn y Siambr yn sôn amdano heddiw. Rwy’n falch o ddweud fy mod yn credu bod eu cynigion yn adeiladol ar y cyfan. Nid ydynt i gyd yn cyd-fynd â’r hyn a nodwyd yn y Papur Gwyn; dyna yw pwynt cael ymgynghoriad. Felly, mae llawer o dir cyffredin rhyngom, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy drwy’r cynigion hynny yn y dyfodol. Maent hwy eu hunain yn cydnabod y cyfle a roddir gan y Papur Gwyn i ddiwygio a sicrhau newid cadarnhaol.

Felly, mae corff i roi llais newydd i bobl ar faterion iechyd a gofal yn galw am ddeddfwriaeth sylfaenol. Fodd bynnag, rwy’n credu o ddifrif y bydd yn annibynnol, y bydd eiriolaeth cwynion yn rhan o’i swyddogaethau canolog fel y mae’r Papur Gwyn yn ei nodi, ac wrth gwrs, rwy’n disgwyl cyfranogiad lleol a rhanbarthol yn y corff newydd a bydd, fe fydd yn gallu ymdrin â materion trawsffiniol. A nodaf yr hyn y mae cadeirydd y—[Torri ar draws.] Ni fydd gennyf amser, mae angen i mi orffen. Mae’r llythyr agored a anfonwyd at arweinwyr y pleidiau gan gadeirydd bwrdd y CIC yn nodi’r hyn y maent yn ystyried y byddai’r cyhoedd yn hoffi ei weld mewn corff i roi llais i’r dinesydd, ac rwy’n cytuno â’i datganiad y dylai diwedd yr ymgynghoriad fod yn ddechrau ar y broses hon, ac nid yn ddiwedd. Gwn y gall pobl ofni newid, ac rwy’n sylweddoli bod rhai pryderon wedi cael eu mynegi, ond rwy’n glir fod mecanwaith effeithiol i sicrhau bod llais y dinesydd yn cael ei gynrychioli yn rhan allweddol, ac yn rhan o lwyddiant cyffredinol y trefniadau newydd rydym yn eu cynnig. Wrth gwrs, byddwn yn ceisio adeiladu ar brofiadau yn Lloegr, yr Alban a mannau eraill wrth benderfynu sut i symud ymlaen. Ond nid oes unrhyw awgrym, ac ni fu erioed unrhyw awgrym, y byddem yn mynd ati’n syml i ailadrodd model Cyngor Iechyd yr Alban. Rydym yn awyddus i feddwl am yr hyn sy’n gweithio a’r hyn nad yw’n gweithio mewn rhannau eraill o’r DU ac i ddysgu o hynny’n gyffredinol ac i adeiladu ar arferion da. Felly, dylid gweld y Papur Gwyn am yr hyn ydyw: cyfle i gryfhau llais dinasyddion ar draws gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol sy’n integreiddio’n gynyddol, ac i ddatblygu model sy’n gweithio i Gymru yn y presennol ac yn y dyfodol.

I call on Angela Burns to reply to the debate.

Diolch, Llywydd. Nid wyf yn ofni newid ac i fod yn deg, nid wyf yn credu bod yr holl bobl a gymerodd ran yn y ddadl hon, yn ddieithriad, yn arbennig o ofnus o newid. Rwy’n credu bod pawb wedi cydnabod y ffaith fod angen i’r CICau newid mewn rhyw ffordd neu’i gilydd. Fodd bynnag, Ysgrifennydd y Cabinet, nid yw eich ystrydebau sydd wedi’u modiwleiddio’n ofalus yn tawelu fy meddwl, oherwydd, gadewch i ni fod yn glir iawn, mae’r ddogfennaeth ‘addas i’r dyfodol’ wedi cael ei gwthio drwodd ar ruthr. Rwy’n credu bod Rhun ap Iorwerth wedi defnyddio ffordd wych o sôn amdani fel ‘sgrialfa’, rwy’n credu. Ac yn sicr, mae wedi cael ei sgrialu.

Gadewch i ni ddechrau yn y dechrau’n deg. Ddoe, cawsom gyfarfod yma i siarad am yr adroddiad interim ar yr adolygiad seneddol, a siaradodd pawb ohonom ynglŷn â’r modd y mae un o’r themâu allweddol y maent yn eu cyflwyno, sef ymgysylltiad y dinesydd, yn ymwneud â gwneud i bob un ohonom gamu ymlaen a chymryd perchnogaeth ar ein hiechyd, rhoi’r gorau i greu cymaint o alwadau ar y gwasanaeth iechyd, derbyn ein cyfrifoldebau a siapio a dylanwadu ar yr ateb i’r problemau sydd gennym ar hyn o bryd, a dod yn rhan o’r ateb hwnnw. Ac eto, y papur ‘addas i’r dyfodol’ hwn a gyflwynwyd gennych tra’n bod yn dal i wneud yr adroddiad interim a’r adroddiad llawn ar yr adolygiad seneddol—felly, i mi, dyna’r gwrthddywediad cyntaf. Pam gwneud hyn yn awr? Pam na allwn aros tan yr adroddiad terfynol, am ei fod mor annatod i’r ffordd y symudwn ymlaen gyda’n GIG? Felly, mae gennym yr adolygiad seneddol, mae gennym yr ymgynghoriad hwn yn dod allan, rydym yn sôn am y dinesydd yn ganolog iddo, ac eto mae’r papur ‘addas i’r dyfodol’ hwn yn camu’n ôl rywfaint.

Rwy’n derbyn bod angen i’r CICau newid. Rwy’n derbyn y dylai fod ganddynt gylch gwaith ehangach a gwell. Rwy’n derbyn y dylai fod ganddynt adnoddau gwell, ac nid adnoddau gwell yn unig, gan fod y rhan fwyaf o’r bobl ar y cynghorau iechyd cymuned yn wirfoddolwyr lleol angerddol, sy’n malio, ac rwy’n meddwl bod Mohammad Asghar wedi gwneud pwynt da iawn pan soniodd yn faith am yr ardal leol, oherwydd gyda’r ewyllys gorau yn y byd nid yw AGIC wedi eu lleoli, wyddoch chi, yn fy rhan fach i o Sir Benfro, fy rhan fach i o Sir Gaerfyrddin, eich rhan fach chi o Ynys Môn. Maent yn gorff canolog. Rydym yn awyddus i gael pobl leol sy’n gallu dwyn ein byrddau iechyd lleol i gyfrif, ac nid eu dwyn i gyfrif yn unig, ond dylanwadu arnynt, eu helpu i newid, gwneud awgrymiadau—cyflwynodd Nick Ramsay sylwadau ynglŷn â sut y cafodd problemau gyda chyflenwadau dillad gwely eu datrys yn sgil ymwneud y cyngor iechyd cymuned. Felly, dyma ni, yn dweud ein bod am gael y claf, y dinesydd, llais pobl wedi’i integreiddio go iawn, ac eto rydych yn cau’r drws hwnnw. Felly, dyna fy nghwyn gyntaf.

Fy ail gŵyn, fodd bynnag, yn fwy hyd yn oed, yw bod y Llywodraeth hon yn gwneud digon o ymgynghoriadau bob blwyddyn, felly dylech fod yn wirioneddol dda am eu gwneud bellach. Rwtsh llwyr yw’r ymgynghoriad hwn. Mae’n rhy gyflym, mae wedi cael ei adael tan y funud olaf, ni cheir yr holl leoedd, y cyfarfodydd na’r grwpiau ffocws a addawyd a’r cyfan arall. Rydych yn dweud yn falch iawn eich bod wedi cael 700 o ymatebion, ond mewn gwirionedd, y bobl gyffredin, y bobl y mae Eluned Morgan yn dweud nad ydynt yn gwybod unrhyw beth am gynghorau iechyd cymuned, ble mae eu llais hwy yn hyn? Pam na ofynnwyd iddynt hwy yn ei gylch? Mae hyn yn wirioneddol bwysig. Dywedodd Mark Isherwood yn glir iawn fod y cynghorau iechyd cymuned yn dweud y byddent yn hoffi ychydig mwy o amser.

Nid oes neb yma’n ofni newid. Gadewch i ni gael rhywfaint o newid, ond gadewch iddo fod yn newid cywir, ac yn anad dim, gadewch i ni wynebu’r gwir. Gweinidog—Ysgrifennydd y Cabinet, maddeuwch i mi. Rydych yn siarad digon, mae’n rhaid i chi weithredu. Ymgysylltwch â phobl Cymru a’u gwneud yn ganolog i hyn. Nid yw’r cyngor iechyd cymuned yn perthyn i chi. Nid yw’n perthyn i’r bwrdd iechyd. Mae’n perthyn i bobl yr ardal y mae’n ei chynrychioli. Dyna yw eu hunig lais da sy’n perthyn iddynt hwy go iawn. Ar hyn o bryd, mae cyfle iddo fod yn uchel, yn gryf ac yn rymus, ac os nad ydych yn ddigon dewr ac nad ydych yn ei gefnogi mewn gwirionedd, rydych yn mynd i’w wneud yn llais bach gwan a’r bobl fydd yn dioddef—y bobl y mae pawb ohonom i fod i’w cynrychioli.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting, therefore, under this item until voting time.

The next item is the Plaid Cymru debate on superprisons. I call on Bethan Jenkins to move the motion.

Diolch. Ers y cyhoeddiad am y Titan mawr newydd neu’r uwch garchar yn ôl ym mis Mawrth eleni, mae wedi dychryn pobl ar draws y cymunedau rwy’n eu cynrychioli ym Mhort Talbot a’r ardal ehangach hefyd. Mae wedi grymuso croestoriad eang o’r gymuned ac wedi arwain at ymdrech drawsbleidiol go iawn ym Mhort Talbot i ddweud ‘na’ wrth y carchar hwn. Mae wedi arwain at bobl yn cymryd rhan mewn democratiaeth er na wnaethant hynny erioed o’r blaen, ac rwy’n falch o allu cael y ddadl hon heddiw er mwyn i ni amlinellu pam y credaf y dylai holl Aelodau’r Cynulliad hwn ymuno â’r rheini ohonom sy’n ymgyrchu yn erbyn y carchar hwn drwy ddweud ‘na’—nid yn unig yma, ond yn unrhyw le yng Nghymru.

Ceir llu o resymau pam y dylem wrthod y cynllun hwn. Maent yn amrywio o broblemau gyda’r safle ei hun i bryderon ehangach ynglŷn â sut yr hoffem i’n system droseddol fod. Beth rydym ei eisiau o wariant Llywodraeth yn ein cymunedau? Nid yw’r ffaith ein bod wedi cael cynnig ‘buddsoddiad’ gan y Llywodraeth yn golygu mai dyma’r math cywir o fuddsoddiad ar gyfer ein cymuned. Mae’r safle arfaethedig ei hun ar Rosydd Baglan ym Mhort Talbot, yn broblemus tu hwnt. Mae’n gorwedd mewn parth risg llifogydd, ac yn unol â pholisïau datblygu nodyn cyngor technegol 15 Llywodraeth Cymru ei hun, ni ddylai fod unrhyw adeilad o faint y carchar hwn ar y tir dan sylw. Ni fydd yn gwneud dim i helpu datblygu cynaliadwy a gwella’r ardal, ac felly dylid ei osgoi. Deallaf fod dynodiad y tir hwn wedi’i newid o ddynodiad risg llifogydd C2 i barth C1, felly efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet egluro’r rhesymau dros y newidiadau hyn.

Mae’r safle yng nghanol parc diwydiannol Baglan, rhan o’r ardal fenter, wedi’i glustnodi’n glir ar gyfer datblygu menter. Ni fydd y carchar yn adeiladu ar botensial entrepreneuraidd yr ardal, ac mae un cyflogwr lleol mawr ym maes gweithgynhyrchu uwch wedi dweud y bydd yn ystyried yn ddwys a ddylai adael yr ardal os yw’r carchar yn mynd yn ei flaen.

Mae angen i ni gael atebion i gwestiynau ynglŷn â’r hyn rydym i fod i’w wneud ynglŷn â charcharorion sy’n cael eu rhyddhau ar brawf ac i mewn i’r gymuned. Cyn belled ag y gallwn weld o lythyr a anfonwyd at yr AS dros yr ardal, dyna’n benodol pam y dewiswyd Port Talbot fel safle, yn hytrach na safleoedd eraill yng Nghymru.

Mae hefyd yn werth nodi bod Llywodraeth Cymru wedi pasio’r Bil Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) er mwyn sicrhau datblygu cynaliadwy, sydd, yn y bôn, i fod i bwysleisio datblygiadau sy’n fuddiol i lesiant hirdymor cymunedau lleol. Rwy’n methu gweld sut nad yw adeiladu’r carchar hwn yn mynd yn groes i’r ddeddfwriaeth honno. Rydym yn sôn, ymhlith pethau eraill, am adeiladu carchar yn y parth risg llifogydd mewn ward lle mae 42 y cant o gartrefi’n wynebu perygl yn barod.

Mae’r carchar hefyd, i fy mhlaid i o leiaf, wedi dod yn symptom o fethiant polisi cyfiawnder troseddol y DU: y methiant i newid llwybr a chanolbwyntio ar adsefydlu priodol gyda’r nod o gadw’r rhai nad oes angen iddynt fynd i’r carchar allan o garchar. Yn lle hynny, nod rhaglen yr uwch garchar yw ymdrin â chymaint o droseddwyr â phosibl yn y ffordd rataf sy’n bosibl: rhoi carchardai ar gontract allanol i gontractwyr preifat lle mae cymhelliant ariannol wedyn i’r cwmnïau hynny weithio yn erbyn lleihau poblogaeth y carchardai. Mae Llywodraeth y DU yn dechrau mynd ar hyd y ffordd y mae’r Unol Daleithiau yn ei theithio ac o bosib yn creu problem y bydd yn anodd iawn cael gwared arni yn y dyfodol: dechreuad cymhlyg carchar diwydiannol bach y DU ei hun.

Cefais fy nghalonogi gan natur drawsbleidiol y gwrthwynebiad i’r carchar ym Mhort Talbot, ond—ac mae yna ‘ond’—mae angen i Lywodraeth Cymru gyfaddef beth yw ei safbwynt ar y carchar, oherwydd yr hyn sy’n peri dryswch go iawn yw bod Llywodraeth Cymru Lafur, sydd i fod wedi ymrwymo i ddelfrydau cyfiawnder cymdeithasol, yn rhoi unrhyw gefnogaeth i hyn.

Mae angen inni ystyried hefyd pa fath o neges economaidd y mae hyn yn ei rhoi. Mae Llywodraeth Cymru yn fodlon i Gymru, ydy, i fewnforio carcharorion o rannau eraill o’r DU pan nad oes angen y lleoedd ychwanegol hynny yma yng Nghymru. Mae’r Gweinidog, Ysgrifennydd y Cabinet, yn ysgwyd ei ben, ac os yw’n dymuno ymyrryd, yna, wrth gwrs, byddaf yn falch o dderbyn yr ymyriad hwnnw.

Mae’r safle a awgrymwyd ar gyfer y carchar yn rhan o ardal fenter Port Talbot, sy’n eiddo i Lywodraeth Cymru a chafodd ei chreu yn anterth yr argyfwng dur fel ymgais i annog gweithgaredd busnes yn yr ardal. Dylai hybu busnes, annog allforion, a chryfhau diwydiant trwm Cymru fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ar gyfer yr ardal, ond yn lle hynny mae wedi dewis cefnogi’r uwch garchar, ac os nad yw wedi gwneud, yna hoffwn weld hynny’n cael ei egluro heddiw. Mae carchar—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Diolch.

A allai gyfeirio at sut yr ydym wedi dynodi ein bod yn gefnogol i’r carchar? Pa ddogfennau sydd gan yr Aelod i’w dangos?

Wel, hoffwn pe bai gennyf fwy o ddogfennau, ond yr hyn a ganfuwyd oedd eich bod wedi cael sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU. Rydych wedi rhoi rhestr iddynt o safleoedd posibl yng Nghymru. Yn ôl yr hyn a ddeallaf—ac unwaith eto, rwy’n falch o gael fy nghywiro—nid oedd angen i chi roi’r rhestr honno i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Yn wir, byddai galw iddynt osod gorchymyn prynu gorfodol ar y tir hwnnw, pe bai’n dod i hynny. Felly, o gyngor cyfreithiol a gefais gan y Cynulliad Cenedlaethol, nid oes gorfodaeth arnoch, Ysgrifennydd y Cabinet, i roi’r rhestr iddynt. Ac os wyf yn anghywir, yna, unwaith eto, rwy’n fodlon i chi ymyrryd neu ddweud wrthyf yn eich ymateb i’r hyn a ddywedaf yma heddiw. Rwyf hefyd yn deall, o e-bost a welais gan ein cynghorydd lleol, Nigel Hunt, ym Mhort Talbot, eich bod wedi rhyddhau’r tir hwnnw i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder mewn gwirionedd. Felly, unwaith eto, os nad yw hynny’n gywir, yna os gwelwch yn dda—. Dyna neges e-bost y mae ef, rwy’n credu, wedi’i chael gyda’r cyngor lleol. Os nad yw hynny’n wir, yna, unwaith eto, hoffwn gael eglurhad. Wrth gwrs, rydym yn ceisio cael atebion lle bynnag y bo modd. Nid ymgais yw hon i danseilio unrhyw un. Rydym yn ceisio cael atebion ar hyd y ffordd.

Hoffwn orffen y sylwadau hyn drwy ddweud y buaswn yn hoffi canmol gwaith y gweithgor ym Mhort Talbot, sy’n cynnwys aelodau o wahanol bleidiau—ac mae pawb eisiau gweithio’n gadarnhaol i gadw’r tir ar gyfer datblygiadau diwydiannol a datblygiadau busnesau—ac sy’n gweithio gyda’i gilydd dros ddyfodol y dref a thros ddyfodol Cymru. Ac nid ydym am gael briwsion o San Steffan ar ffurf y carchar enfawr hwn, gan fy mod yn poeni, ac mae eraill yn poeni—am eu bod yn dweud wrthyf—y bydd y carchar hwn yn cael sgîl-effeithiau di-droi’n-ôl ar yr ardal. Nid ydym am gael y carchar hwn wedi’i orfodi arnom. Yn wir, nid oedd pobl yn Wrecsam am gael y carchar wedi’i orfodi arnynt hwy, ond dywedwyd wrthynt y byddai mwy o lefydd i garcharorion o Gymru, ac eto gwelsom erthyglau ym mhapurau Cymru ddoe ddiwethaf yn dweud wrthym nad oes carcharorion o Gymru yng Ngharchar ei Mawrhydi Berwyn. Felly, beth yw’r rhesymeg, felly, dros adeiladu’r uwch garchardai hyn yng Nghymru? Fe ddywedaf wrthych beth ydyw, ond nid yn fy ngeiriau fy hun, ond gan gyn-garcharor a gafodd ei gyfweld gan ‘The Guardian’—mae’n ddrwg gennyf, carcharor, nid cyn-garcharor—yng Ngharchar Oakwood yn Wolverhampton. Mae’n dweud:

Rydych yn dymchwel Wormwood Scrubs, gallwch ei wneud yn fflatiau gwerth miliynau. Gadewch inni roi’r gorau i falu—

bîp—

Dyna pam y maent yn ei wneud. Mae’n haws ac yn rhatach i osod pawb mewn warws yng Nghymru.

Dyna beth sy’n digwydd.

I have selected the amendment to the motion, and I call on Suzy Davies to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies.

Well, thank you, Presiding Officer.

A gaf fi ddatgan, ar gyfer y cofnod, fy mod, tan yn ddiweddar, yn ymddiriedolwr Teuluoedd a Ffrindiau Carcharorion, sydd wedi’i leoli yng Ngharchar ei Mawrhydi Abertawe, sy’n debyg o ddioddef yn sgil dyfodiad y carchar categori C newydd hwn, rwy’n amau? Efallai bod yr Aelodau’n gwybod hefyd fy mod wedi fy hyfforddi i fentora unigolion sydd mewn perygl o aildroseddu, ac roeddwn yn aelod o grŵp trawsbleidiol Christine Chapman ar blant yr effeithiwyd arnynt gan garchariad rhiant ynghyd ag Aelodau eraill yma.

Er nad wyf yn honni bod hyn yn rhoi unrhyw ddealltwriaeth benodol i mi mewn perthynas â’r ddadl hon, rwy’n teimlo bod yn rhaid i mi wneud sylwadau ar annifyrrwch peth o’r rhethreg ynglŷn â’r penderfyniad hwn i ddod â chyfleuster modern ar gyfer troseddwyr risg isel i fy rhanbarth. Oherwydd, lle bynnag y caiff ei leoli—ac mae gennyf feddwl eithaf agored ar hyn mewn gwirionedd—nid tomen sbwriel yw hon. Nid gwladfa gosbi ddiwydiannol ei maint ydyw—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Na, ni wnaf. Dylech ymyrryd ar eich plaid eich hun, Leanne. Rydych wedi gweithio yn y gwasanaeth prawf, ac rydych yn caniatáu i aelodau o’ch plaid siarad am fewnforio carcharorion fel pe baent yn rhyw fath o nwydd Seisnig gwenwynig. Rwy’n credu ei fod yn warthus. Rydych wedi bod yn hollol iawn i feirniadu’r modd y mae tafodau diofal wedi dad-ddyneiddio ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac eto ni welaf unrhyw ymyriad gennych o ran y ffordd ddidaro rydych wedi caniatáu i garcharorion gael eu dad-ddyneiddio yn y ddadl hon ar y carchar newydd.

Mae ein carchardai Fictoraidd hefyd yn dad-ddyneiddio pobl. Yng ngharchar Abertawe, mae’r staff wedi ymdrechu’n galed iawn i liniaru cyflwr llwm iawn y lle, ond nid yw’r gofod yn addas ar gyfer adsefydlu. Mae’r cyfleusterau ar gyfer teuluoedd carcharorion yn well na’r hyn oeddent, nid yn lleiaf oherwydd gwaith Cymdeithas Teuluoedd a Ffrindiau Carcharorion, a grybwyllais yn gynharach, ond rwy’n amau y byddai’r rhan fwyaf ohonom yma yn cydnabod ei fod yn bell o fod yn ddelfrydol. Nid ateb amgen dieflig yn lle diwygio carchardai yw’r cyfleuster newydd hwn—ac mae tri arall i gael eu hadeiladu yn Lloegr—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Ar y diwedd efallai.

[Yn parhau.]—ac atal aildroseddu, fel yr awgrymodd Bethan Jenkins ym mis Mawrth a heddiw. Mae’n anghywir. Mae’n rhan o’r diwygio hwnnw.

A wnewch chi ganiatáu ymyriad?

A gawn ni ei adael tan y diwedd? Mae’n ddrwg gennyf. Fe’i cymeraf os bydd gennyf amser. Rwy’n dweud bod y carchar hwn yn rhan o atal aildroseddu. Ni fydd y carchardai hen ffasiwn hyn, gyda choridorau tywyll ac amgylchiadau cyfyng, yn helpu troseddwyr i droi eu cefnau ar droseddu, ac nid ydynt ychwaith yn rhoi i’n swyddogion carchar proffesiynol ac ymroddgar—[Torri ar draws.]—dof at hynny—yr offer a’r amgylchedd cywir i wneud eu gwaith yn effeithiol. [Torri ar draws.] Dof at hynny.

Yng ngharchar Parc, sy’n gartref i droseddwyr risg uwch, fe fyddwch wedi gweld bellach sut y mae’r amgylchedd modern hwnnw yn helpu carcharorion i ddod yn fwy gwydn yn bersonol ac yn llai tebygol o aildroseddu. Rydym wedi bod dros y ffeithiau droeon ynglŷn â’r lefelau uwch o salwch meddwl ac anllythrennedd, profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ymhlith poblogaeth ein carchardai, ac mewn carchardai modern, adsefydlol y caiff llawer eu cyfle cyntaf go iawn i gael help. Mae’n anghywir inni ddisgrifio’r ‘uwch garchardai’ hyn fel y’u gelwir fel gofodau enfawr, digymeriad. Mae’n werth i’r Aelodau ailedrych ar sylwadau a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet a Mark Isherwood yn ôl ym mis Gorffennaf, ar ôl i’r ddau ymweld â Charchar Berwyn. Maent hwy eu hunain wedi dweud bod y safle wedi’i lunio o unedau ar raddfa lai, a mwy dynol fel sy’n briodol i wasanaethau adsefydlu ac addysg wedi’u targedu, ac sy’n cael eu cynnig gan arbenigwyr trydydd sector a sefydliadau allanol eraill. Rwy’n rhyw gofio bod Coleg Cambria yng Ngharchar Berwyn, ac edrychaf ymlaen at weld manylion yr hyn a fydd yn cyfateb i hynny yn y carchar hwn.

Am y safle, rwy’n meddwl ei bod yn iawn i’r ddwy Lywodraeth ddangos eu prosesau meddwl ar hyn mewn gwirionedd. A yw Llywodraeth Cymru mor awyddus i wthio hyn yn ei flaen er mwyn cael gwared ar y darn hwn o dir o’r diwedd? Mae wedi bod ar y bachyn ers blynyddoedd. Rwy’n meddwl y byddai anwybyddu’r farn angerddol ynglŷn â hyn yn gamgymeriad. Gwnaed rhai pwyntiau defnyddiol iawn gan y grŵp ym Mhort Talbot, ac rwy’n siŵr y byddwn yn clywed rhagor heddiw, er gwaethaf y cywair diflas y soniais amdano’n gynharach. Ond rwy’n credu ei bod yn help i gael darlun llawnach, a dyna pam y cynigiais y gwelliant fel y’i cyflwynwyd.

Hoffwn i fy etholwyr gael y wybodaeth yn llawn a chywir, yn hytrach na gwneud penderfyniadau ar sail rhagdybiaethau mewn rhai achosion. I’r perwyl hwn, bydd y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn cynnal digwyddiad deuddydd o hyd yn fuan i glywed gan drigolion yn uniongyrchol—yn uniongyrchol—er mwyn trafod wyneb yn wyneb. Dyna gyfle i brofi pryderon ynglŷn ag agosrwydd at gartrefi, er enghraifft, er fy mod yn cofio i’r Prif Weinidog ein sicrhau ar yr un mater, fel yr effeithiai ar leoliad carchar Parc yn y gorffennol. Mae’n gyfle i brofi’r galwadau ychwanegol hynny ar wasanaethau lleol gan garcharorion a’u teuluoedd. Mae’n bwynt da, ond yn achos Berwyn, rwy’n credu bod arian newydd wedi dilyn i helpu i ateb y galw hwnnw. Mae’n gyfle hefyd i brofi’r honiadau y bydd rhwng 200 a 500 o swyddi yn hyn, yn ogystal â swyddi adeiladu. Oherwydd rwy’n credu ei fod yn bwynt teg mewn gwirionedd i ddweud y gallai rhai o’r swyddi hyn fod yn symud o ardaloedd eraill, ond nid wyf yn argyhoeddedig y bydd y pob un ohonynt yn symud, nac y byddai swyddi ategol a swyddi’r gadwyn gyflenwi—ac yn sicr, swyddi adeiladu—yn dod o’r tu allan i’r ardal. Nid wyf yn credu bod hynny’n wir yng Ngharchar Berwyn, ac mae Llywodraeth y DU wedi datgan bwriad clir i sicrhau y bydd cynifer o swyddi ag y bo modd yn lleol. Felly, rwy’n argymell y dylai etholwyr fanteisio’n llawn ar hyn cyn ymateb i’r ymgynghoriad statudol, ac rwy’n gobeithio hefyd y byddant yn ymateb o ddifrif.

[Torri ar draws.] O, mae’n ddrwg gennyf, mae fy amser wedi dod i ben.

Rydym i gyd wedi gweld y boen economaidd a chymdeithasol y mae Port Talbot wedi’i dioddef yn ddiweddar. Mae’n rhaid i mi ddweud nad troi cadarnleoedd diwydiannol Cymru yn wladfa gosbi ddiwydiannol ei maint yw’r ateb i’r blynyddoedd o esgeulustod y mae’r gymuned honno wedi’u dioddef. Hoffwn ganolbwyntio yn fy sylwadau ar y dimensiwn economaidd, ond buaswn yn dweud wrth yr Aelod Ceidwadol: edrychwch, mae’n annynol i orfodi pobl—carcharorion—i symud gannoedd o filltiroedd oddi wrth eu teuluoedd. Mae’r dystiolaeth yn dangos bod adsefydlu’n llawer llai llwyddiannus os yw pobl yn cael eu symud gannoedd o filltiroedd oddi wrth eu teuluoedd, a dyna yw’r cysyniad sy’n sail i’r uwch garchar yn ei hanfod. Gadewch i ni edrych ar y ffactor ysgogol go iawn sy’n sail i’r polisi hwn gan y Ceidwadwyr—[Torri ar draws.] Os hoffech ymyrryd, fe gymeraf eich ymyriad. Gadewch i ni edrych ar y cymhelliant go iawn. Cyni yw hyn—[Torri ar draws.] O’r gorau, iawn, fe gymeraf ymyriad. Ewch ymlaen.

Rwy’n edrych ymlaen at yr hyn yr ydych yn mynd i’w ddweud, ond rwy’n gobeithio y byddwch yn rhoi tystiolaeth dros yr hyn yr ydych ar fin ei honni.

Fe ddywedaf hyn wrthych: y ffactor sy’n ysgogi go iawn yw’r—. [Torri ar draws.] Fe anfonaf y dystiolaeth atoch. Y ffactor sy’n ysgogi go iawn yw hyn: cyni’n dod wyneb yn wyneb ag annynoldeb. Mae rhagolygon y Llywodraeth ei hun wedi dangos mai CEM Berwyn fydd y carchar rhataf i’w redeg yng Nghymru a Lloegr. Dyna ydyw i bob pwrpas. Bocs mawr, ond i bobl. Ble mae’r dynoldeb yn hynny? Yr hyn a wnawn i bob pwrpas yw mai ni fydd yr unig wlad yn y byd a fydd yn mewnforio carcharorion o wlad arall. Nid yw’n dda iddynt hwy, nid yw’n dda i neb, ac mae’r dystiolaeth yn dangos hynny. Rydym yn troi de Cymru yn awr i fod fel oedd De Cymru Newydd 200 mlynedd yn ôl. Ac mae’r honiad hwn a roddir ar led ei fod yn mynd i fod yn dda i’r economi leol ym Mhort Talbot, mae’n gwbl gyfeiliornus, yn hollol anonest, fel y mae Llywodraeth y DU wedi cyfaddef. Edrychwch, yr ysgogiad go iawn yma yw eich bod yn adeiladu’r uwch garchardai er mwyn cau’r carchardai Fictoraidd. Felly, 200 o swyddi yn yr uwch garchar hwn ym Mhort Talbot, a 600 o swyddi’n cael eu colli yng Nghaerdydd ac Abertawe. Nid oes angen gwobr Fields mewn mathemateg i ganfod fod honno’n golled net. I’w roi mewn ffordd arall, dyna eich ymateb difflach i’r argyfwng dur, ac rydych yn awr yn disgwyl i ni ddathlu’r ffaith fod yna golled net yn mynd i fod i economi de Cymru.

Nawr, rhaid i mi ddweud wrth Lywodraeth Cymru, fe wnawn ni wrando ar yr hyn sydd gan y Gweinidog i’w ddweud. Cafwyd cynnig gan gwmni alwminiwm Basque am y darn hwn o dir yn ardal fenter Baglan, cynnig a sefydlwyd yn rhan o’r ymateb i’r argyfwng economaidd. Cymerwch y cynnig hwnnw. Dyna gwmni sy’n gwmni llwyddiannus, sy’n awyddus i ehangu ac yn amlwg mae’n rhan o glwstwr o ran metelau a deunyddiau yn yr ardal honno. Felly, nid oes unrhyw reswm go iawn pam y dylid gwrthod y cynnig hwnnw. Cymerwch ef yn awr. Cyhoeddwch heddiw fod y cynnig hwnnw’n mynd i gael ei dderbyn.

Rhaid i mi ddweud, fodd bynnag, fy mod wedi clywed yn gynharach heddiw y sylwadau a wnaeth yr Aelod anrhydeddus—mae gennyf hawl i ddweud hynny am Aelod o Dŷ’r Cyffredin, onid oes?—dros Aberafan, Stephen Kinnock, neu fel y’i galwaf yn awr, ‘archddug y bobl sy’n dweud ‘na’ wrth bopeth yn eu milltir sgwâr eu hunain’, yn dweud, mewn gwirionedd, y byddai’n iawn, cyn belled â bod y carchar yn cael ei symud i lawr y ffordd o Bort Talbot i Abertawe. Mae’n ymddangos mai ei agwedd ef yw, nid ei fod yn erbyn uwch carchar yn ne Cymru; mae’n achos, yn hytrach, o ‘nid yn fy mharc busnes i’.

Gadewch i ni ailadrodd: nid oes angen uwch garchardai o’r fath ar Gymru yn rhan o’n strategaeth economaidd. Nid yw’n dda i garcharorion eu hunain, gan y dylent gael eu hadsefydlu yn eu cymunedau. Ac os ydynt yn garcharorion risg isel, dylent fod yn y gwasanaeth prawf. Ond wrth gwrs, fe wnaethoch breifateiddio hwnnw, oni wnaethoch? Y ffaith amdani yw nad yw’n dda i’n heconomi. Mae’r niferoedd a gynigiwyd i ni o ran swyddi, maent yn haeddu eu lle ar ochr bws mawr coch. A buaswn yn dweud wrth Lywodraeth Cymru: os gwelwch yn dda, pan fydd Llywodraeth San Steffan yn dweud ‘neidiwch’, peidiwch â gofyn ‘pa mor uchel?’ – dyna pam y mae gennym Lywodraeth Cymru. Pan fyddwn yn credu mewn gwirionedd nad dyma’r ffordd iawn i ni fel cenedl, yna dylem ddweud hynny’n bendant gydag un llais. Rydym yn well na hyn. Mae pobl Port Talbot yn haeddu gwell na hyn. Gadewch i ni ddweud ‘na’ wrth yr esgus pathetig hwn o bolisi economaidd a pholisi cymdeithasol a ddylai olygu mewn gwirionedd eich bod gwyro eich pennau mewn cywilydd.

Wrth agor y ddadl hon y prynhawn yma, sefydlodd yr Aelod dros Orllewin De Cymru nifer o elfennau yn y drafodaeth, gan gynnwys effeithiolrwydd uwch garchardai yn lleihau cyfraddau aildroseddu a chynnig amgylchedd diogel i garcharorion ar gyfer adsefydlu, pa un a oes angen mwy o garchardai ar Gymru, ac anaddasrwydd y safle hwn ym Maglan ar gyfer y carchar newydd, fel y cyhoeddodd y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar 22 Mawrth. Ar hyn o bryd, nid yw rhai o’r materion hyn wedi’u datganoli i Lywodraeth Cymru, ond mae perchnogaeth y tir arfaethedig, ac felly effaith y datblygiad, o fewn rheolaeth Llywodraeth Cymru, ac fel yr Aelod etholaeth dros y safle hwnnw, ni fydd yn syndod i’r Aelodau yn y Siambr hon y byddaf yn canolbwyntio ar anaddasrwydd y lleoliad a’r effaith y byddai’r datblygiad yn ei chael ar fy nghymuned leol.

Fodd bynnag, rwyf am leisio fy mhryderon ynglŷn ag effeithiolrwydd dull Llywodraeth y DU o adeiladu mwy o uwch garchardai yn lle carchardai Fictoraidd gorlawn fel ffordd o gyflawni ei nod o leihau cyfraddau aildroseddu. Rwy’n ei chael hi’n anodd dod o hyd i unrhyw dystiolaeth, tystiolaeth empirig, eu bod mewn gwirionedd yn lleihau cyfraddau aildroseddu o ganlyniad i unrhyw adsefydlu gwell sy’n digwydd ynddynt. Felly, yn sicr, byddai’n werth i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder dreulio amser yn dadansoddi effeithiolrwydd yr uwch garchardai y mae eisoes yn eu gweithredu—CEM Berwyn, a Charchar Oakwood yn Birmingham—cyn symud ymlaen â’i chynlluniau arbed arian i greu rhagor ohonynt. Yn wir, ceir mwy o dystiolaeth fod yna broblemau hysbys gyda charchardai mawr. Hyd yn oed mor bell yn ôl â 1991, dangosodd yr Arglwydd Woolf y problemau, a chawsant eu dangos ymhellach mewn astudiaeth gan y prif arolygydd yn 2009, ac yn fwy diweddar mewn adroddiad damniol ar CEM Oakwood. Dylai Llywodraeth Cymru ystyried y rhain, a’r effaith gymdeithasol ar gymunedau a charcharorion, cyn gwneud unrhyw benderfyniad ynglŷn â gwerthu neu brydlesu’r tir yn ei pherchnogaeth ar gyfer datblygu uwch garchar.

Llywydd, fe symudaf ymlaen yn awr at anaddasrwydd y safle hwn, a pham rwy’n galw ar Lywodraeth Cymru i beidio â rhyddhau’r tir hwn i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar gyfer y carchar newydd hwn. Yn ei sylwadau agoriadol, nododd Bethan Jenkins lawer o’r heriau i’r dadleuon a ddefnyddiwyd gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder dros y penderfyniad hwn, gan gynnwys sawl un a oedd yn galw am ystyriaeth yn ystod y broses gynllunio. Cytunaf â’r rheini ac fe ymhelaethaf ar rai ohonynt, ond ni fydd gennyf amser i wneud pob un ohonynt, yn anffodus.

Gadewch i ni ddechrau gyda’r ddadl dros yr economi, fel yr amlinellodd Adam Price eisoes ar un ystyr: un sy’n awgrymu bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn credu y bydd Port Talbot yn cymryd unrhyw swyddi, ni waeth beth. Wel, mae angen i ni arallgyfeirio’r economi leol, ac mae angen i ni wella dangosyddion y farchnad lafur—gwerth ychwanegol crynswth a diweithdra. Ond ni fydd y cynnig hwn yn gwneud hynny. Mae’r safle hwn o fewn parc menter glannau Port Talbot ac yn ardal sydd wedi’i chlustnodi i helpu’r economi i dyfu drwy annog busnesau sy’n bodoli eisoes, neu fusnesau newydd, i fuddsoddi mewn twf.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Roeddwn yn meddwl tybed a allwch egluro a yw’r tir hwn wedi ei ddynodi fel y man ble mae metro Abertawe i fod i basio drwyddo, ac felly pe baem yn rhoi carchar ar y safle hwn, byddai hynny’n amlwg â goblygiadau enfawr o ran rhediad esmwyth metro Abertawe.

Diolch i’r Aelod am hynny. Ni allaf roi’r ateb mewn gwirionedd, ond mae’n bwynt diddorol y gallwn ei ychwanegu at y rhestr o gwestiynau y byddwn yn eu gofyn.

Mae gennym fusnesau’n dweud eisoes y byddant yn symud allan. Nawr, mae symud allan yn golygu nad ydynt yn dod i mewn, ac felly rydym yn colli busnes i’r economi. Mae’r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn honni y bydd y carchar hwn yn dod â swyddi newydd i bobl leol—niferoedd, gyda llaw, na allant eu cadarnhau. Heb sôn am y 200, ni allant gadarnhau mewn gwirionedd, oherwydd maent wedi dweud wrthyf nad ydynt yn gwybod faint hyd nes eu bod yn gwybod pa weithredwr. Wel, gallai’r gweithredwr fod yn weithredwr preifat, felly nid oes ganddynt syniad. Gyda llaw, os yw’n weithredwr preifat, roedd maniffesto’r Blaid Lafur yn yr etholiad cyffredinol eleni yn datgan mewn gwirionedd na ddylem fod yn rhan o’r gwaith o adeiladu unrhyw garchardai preifat newydd mwyach.

Y realiti yw y bydd Abertawe a Chaerdydd, y ddau’n garchardai Fictoraidd, yn cau, a bydd y swyddi hynny’n cael eu trosglwyddo i’r safle hwn. Mae hynny’n golygu nad oes swyddi newydd, mewn gwirionedd, ond pobl yn dod i mewn, ond ni fyddant o reidrwydd yn symud i mewn i’r ardal. Bydd cadwyni cyflenwi yn mynd gyda hwy hefyd, felly ni fydd swyddi’r gadwyn gyflenwi yn dod i mewn. Pan fydd yn weithredol, ni fydd unrhyw dwf. Ni fydd hyn yn cyflawni amcanion yr ardal fenter o ddod â thwf i’n heconomi. Yr hyn a fydd yn dod â swyddi yw unedau diwydiannol newydd i ddenu busnesau eraill i mewn ac i fuddsoddi. Nid oes gennym unedau o 5,000 i 10,000 troedfedd sgwâr; gadewch i ni eu cael. Beth am wneud yr un peth yma ag ar gyfer ardaloedd eraill yng Nghymru a sefydlu cynnig cryf i fusnesau?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf fi wedi gofyn i Lywodraeth Cymru am dystiolaeth wedi’i chyhoeddi i gefnogi honiadau o ffyniant economaidd yn deillio o adeiladu carchar, ac rwy’n gobeithio y byddwn yn cael peth, oherwydd nid wyf wedi cael unrhyw dystiolaeth hyd yn hyn. A gaf fi ofyn hefyd a yw Llywodraeth Cymru wedi cael trafodaethau gyda chadeirydd bwrdd yr ardal fenter ac a yw ef o blaid y cynnig hwn?

Ysgrifennydd y Cabinet, hefyd, mae hanes y safle hwn yn hysbys i bobl leol, gan fy nghynnwys i. Gallaf gofio pan oedd merlod yn cerdded ar ei draws fel corstir. Gall pob un ohonom ddweud wrthych fod y lleoliad hwn yn safle anghywir ar gyfer y datblygiad hwn. Fy ngalwad i chi yn awr, ac yn y dyfodol, fydd, ‘Peidiwch â gwerthu’r tir hwn, na gosod y tir ar brydles i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder’.

Nawr, cwestiwn arall yw’r honiad y bydd y carchar yn paratoi carcharorion ar gyfer ar ôl cael eu rhyddhau. Gwych, ond bydd y paratoad hwnnw’n cynnwys lleoliadau gwaith. Faint o fusnesau y cysylltir â hwy i ofyn a fyddant yn manteisio ar y cyfle hwn mewn gwirionedd? Gallaf ddweud wrthych: dim un. Sut y gall diwygio weithio os na wnaed dadansoddiad sylfaenol o ddarpariaeth adsefydlu? Mae holl gynsail economaidd ac adsefydlu’r datblygiad hwn yn ddiffygiol.

Llywydd, rwy’n gwybod nad oes llawer o amser, ac wrth orffen fy nghyfraniad, gofynnaf i Ysgrifennydd y Cabinet: pe bai carchardai wedi cael eu datganoli i Gymru, a fyddai Llywodraeth Cymru yn adeiladu uwch garchar yng nghanol cymuned ar dystiolaeth simsan o’r fath? Rwy’n mawr obeithio na fyddai. Mae’n amlwg nad oes unrhyw gyfiawnder yn dod i Bort Talbot gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Yn lle hynny, gofynnaf i Lywodraeth Cymru ei sicrhau a dweud ‘na’ pan ofynnir iddi werthu’r tir neu ei osod ar brydles i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Gosodwch ein heconomi yn flaenoriaeth, ac nid dymuniad y Weinyddiaeth Gyfiawnder i arbed arian.

Mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon. Rwy’n falch o ddilyn cyfraniad cryf David Rees yno, oherwydd yn amlwg roedd yn sioc i bawb ohonom pan gyhoeddodd Carl Sargeant, Ysgrifennydd y Cabinet, y bwriad i adeiladu uwch garchar a allai roi llety i 1,600 o garcharorion ym Maglan yn gynharach eleni. Ni welsom hynny’n dod. Yn amlwg, nid oedd Llywodraeth Cymru yn rhan o unrhyw drafodaethau cyn—

A wnaiff yr Aelod ildio? Nid wyf yn dymuno dibrisio unrhyw beth, ond er mwyn eglurder, daeth y cyhoeddiad gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder, nid gan Carl Sargeant. Nid wyf am ei amddiffyn, ond eu cyhoeddiad hwy ydoedd, yn anffodus.

Rwy’n ddiolchgar am yr eglurhad hwnnw, David, ond roeddwn yn mynegi fy syndod pan gawsom y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet y diwrnod hwnnw yn ôl ym mis Mawrth. Rwy’n derbyn nad penderfyniad—mwy am hynny yn nes ymlaen—Ysgrifennydd y Cabinet ydoedd; negesydd yn unig ydoedd yn y lle hwn, ond nid oedd hynny’n lleihau’r syndod a deimlodd rhai ohonom. Ond diolch am eich ymyriad beth bynnag.

Hyd at y pwynt hwnnw, yn amlwg, nid oeddwn wedi canfod ymchwydd poblogaidd o farn gyhoeddus a oedd yn awyddus i gael carchar ym Mhort Talbot, rhaid i mi ddweud. Dim galwad gyhoeddus o gwbl. Roedd yna, ac mae yna, alwad gyhoeddus am forlyn llanw ym mae Abertawe, mae yna alwad gyhoeddus am drydaneiddio’r brif reilffordd o Lundain i Abertawe, ond uwch garchar ym Maglan—ni chafwyd galwad gyhoeddus o gwbl.

Nawr, wrth gwrs, digwyddodd y cyhoeddiad annisgwyl hwn—drwy gyfrwng Ysgrifennydd y Cabinet—oherwydd nad yw plismona, trosedd a chyfiawnder wedi eu datganoli i Gynulliad Cenedlaethol Cymru wrth gwrs. Gall San Steffan gyhoeddi pethau a dyna ni. Eto i gyd, mae plismona wedi’i ddatganoli ym mhob man arall, yn amlwg: yr Alban, Gogledd Iwerddon, Llundain, Manceinion hyd yn oed, ond nid i Gymru. Ac nid dadl yw hon am bwerau er eu mwyn eu hunain yn unig, ond o ran cyfiawnder troseddol, mae’r angen i fynd i’r afael â drws tro aildroseddu, fel y soniwyd mewn man arall, yn hollbwysig.

Mae’r diffyg yn torri ar draws hynny. Er mwyn ceisio atal troseddwyr rhag aildroseddu, mae angen ymateb gydgysylltiedig ac unedig ar draws yr holl wasanaethau cyhoeddus a sefydliadau gwirfoddol ac elusennol lleol. Oherwydd, ar gyfer troseddwyr sy’n gadael y carchar, mae angen tai, tai i bobl wedi iddynt gael eu rhyddhau; mae angen posibiliadau addysg a hyfforddiant; mae angen gwasanaethau iechyd cyffredinol; mae angen gwasanaethau iechyd meddwl; mae angen triniaethau cyffuriau ac alcohol; mae angen cymorth gwasanaethau cymdeithasol. Mae pob un o’r gwasanaethau hyn sydd eisoes dan ormod o bwysau wedi’u datganoli i Gymru. Rydym yn eu rheoli oddi yma. Mae cydlynu â phlismona, y gwasanaeth prawf, cyfiawnder troseddol a charchardai, materion nad ydynt wedi’u datganoli, yn anodd iawn felly, a dyna pam y cawn y cyhoeddiad sydyn hwn, pwy bynnag a’i cyhoeddodd, lle bynnag—ac rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am y cyhoeddiad hwnnw yn ôl ym mis Mawrth.

Ond gan nad yw cyfiawnder troseddol a charchardai wedi eu datganoli, sut y gallwn gael y math hwn o gyhoeddiad, a bod disgwyl i ni godi’r darnau gyda’n gwasanaethau datganoledig eisoes dan ormod o bwysau yma yng Nghymru? Oherwydd mae atal aildroseddu eisoes yn dasg anodd iawn. Mae cyfraddau aildroseddu parhaus yn dyst i hynny i gyd. Ond yn y pen draw, nid oes angen yr uwch garchar hwn. Nid oes unrhyw alw cyhoeddus poblogaidd amdano. Nid oes croeso iddo. Pleidleisiwch dros gynnig Plaid Cymru. Diolch yn fawr.

Fy marn o’r cychwyn ynglŷn â’r posibilrwydd o adeiladu carchar ym Maglan, Port Talbot—ac rwy’n byw ym Mhort Talbot—yw bod ymgynghoriad cyhoeddus yn eithriadol o bwysig, ynghyd ag asesiadau risg, ffactorau amgylcheddol—er enghraifft, tagfeydd traffig—ac fel y crybwyllwyd yn flaenorol, llifogydd yn yr ardal. Rhaid i ni hefyd ystyried safleoedd addas eraill. Ond pe bai’r meini prawf uchod yn cael eu goresgyn a bod golau gwyrdd yn cael ei roi, mae’n rhaid i ni dderbyn bod carchardai yn nodweddion parhaol yn ein cymdeithas. Pa ddewis arall sydd yna yn lle carchardai? Rydym yn agored i awgrymiadau.

Yn aml, dedfryd o garchar yw’r dewis olaf i farnwyr lle mae aildroseddu wedi digwydd neu lle roedd y drosedd yn rhy ddifrifol. A lle y ceir trosedd, ceir dioddefwr. Ceisiwch ddweud wrth fenyw sydd wedi dioddef cam-drin domestig a’i thrwyn wedi’i dorri a’i hasennau wedi torri ein bod yn chwilio am ddewis arall yn lle carchar i’r troseddwr. Byddai yna brotest gyhoeddus. Mae angen i ddioddefwyr trosedd deimlo’n ddiogel yn eu cymuned. Mae symud y sawl sy’n cyflawni trosedd allan o gymdeithas am gyfnod o amser yn rhoi tawelwch meddwl i ddioddefwyr a chyfle i’r troseddwr adsefydlu yn y carchar.

Os yw carcharorion yn cael eu cloi mewn celloedd am 23 awr y dydd, ychydig iawn o obaith o adsefydlu a geir neu obaith y bydd yn llwyddo. Roedd fy ngwaith yng ngharchar Parc yn canolbwyntio’n helaeth ar adsefydlu. Nid yw carcharorion dan glo am 23 awr y dydd, ond mewn gwirionedd roeddent allan am 14 awr y dydd, yn unol â’r contract. Diwrnod arferol fyddai: brecwast am 7 a.m., ymarfer corff a chawod; byddai’r carcharorion yn mynd i wahanol grwpiau wedyn: addysg, diwydiannau, gwaith, neu’n cael eu rhyddhau i fynd i’r llys, ymweliadau â theulu. Roedd y diwydiannau’n darparu gwaith garddwriaethol, gwaith coed, gwaith metel, argraffu, i enwi ond ychydig. O ran adsefydlu, ceir uned deuluol, sy’n canolbwyntio ar adeiladu bywyd teuluol yn dilyn trosedd ac sy’n darparu gwasanaeth cyfryngu gyda’r teulu. Ceir uned y lluoedd arfog, yn enwedig ar gyfer materion yn ymwneud ag anhwylder straen wedi trawma, problemau cyffuriau ac alcohol a chwalfa deuluol. Mae rhai hefyd yn hyfforddi—bydd rhai carcharorion yn hyfforddi fel gwrandawyr ac yn gweithio gyda’r Samariaid. Yna, maent yn gadael y carchar, ac mae llawer wedi mynd ymlaen i fod yn gwnselwyr. Mae’r uned iechyd a lles yn cynorthwyo gydag anableddau ac yn canolbwyntio ar sut i wella ffordd o fyw, gwneud newidiadau er lles iechyd, dysgu am faeth, delio â gordewdra, atal diabetes ac yn y blaen. Mae yna uned gofal iechyd ar gyfer rhai nad ydynt yn ymdopi’n dda â phroblemau iechyd meddwl; mae yna uned brofion gwirfoddol ar gyfer pobl sydd wedi cymryd cyffuriau, ond sydd wedi rhoi’r gorau iddi ac yn dymuno cael eu profi ar hap i drwsio pontydd gyda’u teuluoedd a chyfrannu’n gadarnhaol i gymdeithas. Bloc cyn rhyddhau carcharorion yw bloc D, ac mae’n cysylltu gyda’r gwasanaeth prawf. Cynhelir ffair swyddi bob chwe mis a bydd carcharorion yn cyfarfod â darpar gyflogwyr yn yr uned hon. Rhyddheir carcharorion i’r gymuned cyn eu rhyddhau o’r carchar am ddiwrnod yn awr ac yn y man; nid yw hwn yn gysyniad newydd. Pan ryddheir carcharorion yn barhaol, i ble maent yn mynd? Maent yn dychwelyd i’r gymuned gyda chymaint o baratoi ag sy’n bosibl ar gyfer eu rhyddhau, ac mae rhyddhau am y diwrnod yn bwysig. Mae rhai carcharorion wedi bod yn ffodus ac wedi cael eu dewis o garchar Parc ar gyfer y llynges fasnachol. Felly, mae yna bethau cadarnhaol yn perthyn i adsefydlu nad ydynt yn cael eu portreadu yma.

Un o fy eiliadau mwyaf balch oedd ar ôl estyn ei bost i garcharor a oedd yn dod o deulu o deithwyr. Rhwygodd ef yn ddarnau a’i daflu ataf fel conffeti mân. Dywedais wrtho fod rhywun wedi rhoi amser i’w ysgrifennu, ac efallai y dylai fod wedi ei ddarllen yn gyntaf, a dweud wrtho am glirio’r llanast. Fe gliriodd y llanast a mynd yn ôl i’w gell. Esboniodd yn ddiweddarach mewn sesiwn un i un na allai ddarllen o gwbl, a dyna pam yr oedd fel pe bai’n torri rheolau drwy’r amser; ni allai ddarllen y polisïau. I ddechrau, fe’i helpais ar sail un i un, ac yn ddiweddarach ymunodd â dosbarth. Ar ôl blwyddyn, cymerodd y llythyr oddi wrth ei fam a’i ddarllen i mi.

Mae’r carchardai yng Nghymru bob amser yn llawn, a gall hynny arwain at orlenwi. Mae rhai carcharorion o Gymru yn gorfod mynd i Loegr, gan wneud ymweliadau’n amhosibl. Felly, os ydym yn mynd i lwyddo i adsefydlu ac integreiddio troseddwyr, yna yn sicr mae ymweliadau teuluol yn hollbwysig. Mae angen ystyried y ffactor cyflogaeth hefyd: mae cyflogaeth yn ein gwaith dur wedi gostwng yn sylweddol ym Mhort Talbot a byddai llawer o bobl yn croesawu’r cyfle i ailhyfforddi. Nid swyddi swyddogion carchar yn unig; mae yna swyddi anweithredol: arlwyo, gofal iechyd, i enwi ond ychydig. Bydd arian a werir y tu allan yn hybu’r economi. Yn ystod y gwaith adeiladu, byddai’n wych pe bai dur Cymru yn cael ei ddefnyddio a llafur lleol hefyd yn cael ei ddarparu. Oherwydd cyfleoedd yng Ngharchar Parc, mae llawer wedi gadael a bellach yn byw bywydau cynhyrchiol ar ôl eu rhyddhau. Fodd bynnag, nid yw contractwyr preifat yn tendro ar gyfer carchardai, ac felly, rwy’n awgrymu bod yr honiad fod hwn yn fusnes proffidiol yn diflannu’n araf bach. Gallwn edrych ar agweddau cadarnhaol a negyddol tagio fel dewis arall, ond yn y pen draw, os ydym yn cael carchar, mae diogelwch y cyhoedd yn hollbwysig, fel y mae diogelwch staff a charcharorion, a rhaid sicrhau adnoddau priodol i unrhyw garchar er mwyn sicrhau bod adsefydlu’n digwydd yn llwyddiannus a chynnal diogelwch staff. Diolch.

Rwy’n anghyfforddus iawn gyda’r cynnig i adeiladu carchar mawr ym Mhort Talbot a’r gemau gwleidyddol sy’n mynd gyda hynny. Nid wyf yn derbyn y ddadl fod hwn yn fater sydd heb ei ddatganoli. Mae’n ymwneud â’r math o wlad yr ydym am i Gymru fod, ac mae cyhoeddiad dydd Llun ynglŷn â chomisiwn ar gyfiawnder yng Nghymru, dan arweiniad yr Arglwydd Thomas o Cwmgiedd, yr Arglwydd Brif Ustus presennol, yn cynnig cyfle inni ddatganoli mwy o’r system farnwrol yng Nghymru a hefyd i gael trafodaeth ynglŷn â sut beth yw cyfiawnder yng Nghymru. Hoffwn weld system garchardai nad yw’n gosod pobl mewn warysau, ond sy’n canolbwyntio, yn hytrach, ar adsefydlu. Dyna fy ngreddf, ond wrth fyfyrio ar beth i’w ddweud yn y ddadl heddiw edrychais ar beth o’r dystiolaeth, ac mae’r dystiolaeth yn gymysg. Rwy’n credu bod angen i ni bwyso a mesur pwysigrwydd cadw carcharorion yn agos at eu teuluoedd gyda’r dystiolaeth arall sy’n dangos y gall gwahanu troseddwyr oddi wrth eu grŵp cyfoedion helpu gyda’r cylch o aildroseddu. Mae tystiolaeth yn dangos bod carcharorion mewn carchardai mwy newydd yn cael canlyniadau gwell na’r rhai sydd wedi’u lleoli mewn carchardai hŷn, a bod hwn yn ffactor llawer mwy mewn perthynas ag aildroseddu na maint y sefydliad. Mae llawer yn dadlau bod carchardai mwy o faint yn rhy amhersonol i gefnogi adsefydlu effeithiol, tra bod eraill yn dadlau bod yr arbedion maint a ddarperir gan garchardai mwy o faint yn golygu y gellir darparu hyfforddiant a chyfleusterau cyflogaeth gwell ac ehangach. Felly, mae’r dystiolaeth yn gymysg.

Nid yw’r achos economaidd yn glir chwaith. Mae pobl yn dadlau—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Rwy’n hapus i ildio.

Rwy’n derbyn eich pwynt fod y dystiolaeth yn gymysg, ond nid wyf wedi dod o hyd i unrhyw dystiolaeth i ddangos bod carchardai mwy o faint mewn gwirionedd yn lleihau cyfraddau aildroseddu eto. Rwy’n credu mai dyna’r elfen hanfodol yma. Maent yn dadlau ei fod yn gwneud hynny, ond eto nid wyf wedi dod o hyd i’r dystiolaeth ei fod. Gallai fod yn agos at wneud hynny, ond nid wyf wedi gweld y dystiolaeth eto.

Fel y dywedais, rwy’n meddwl bod y dystiolaeth yn gymysg. Mae yna dystiolaeth sy’n gwrthdaro ar y pwynt ac fel y dywedais, mae gennyf ragfarn bersonol yn erbyn uwch garchardai. Bûm yn cadeirio cyfarfod cyhoeddus yn Wrecsam ar adeg y ddadl yno, a gwneuthum ychydig o waith ar wrthwynebu’r carchar yn Wrecsam. Felly, dyna rwy’n tueddu’n gryf tuag ato. Fodd bynnag, i fod yn deg, rydym yn edrych ar y dystiolaeth, nid yw’n ddarlun clir, ac rwy’n credu bod angen inni dreulio mwy o amser yn sefydlu’r darlun cywir a’n safbwynt arno.

Fel yr oeddwn ar fin ei ddweud, nid yw’r achos economaidd yn ddiamwys chwaith. Mae pobl yn dadlau y bydd yr uwch garchar yn dod â swyddi newydd yn ei sgil o ran y gwaith adeiladu a’r staff fydd eu hangen. Ond fel y buom yn ei drafod o’r blaen yn y Siambr hon, heb ddiwygio rheolau caffael, mae prosiectau o’r maint hwn yn aml yn gweld swyddi’n cael eu mewnforio o’r tu allan i’r ardal, ac os yw carchardai Abertawe a Chaerdydd yn cau, yna bydd effaith y swyddi’n diflannu’n gyflym.

Rydym hefyd yn gwerthu’r tir hwn fel pe na bai iddo unrhyw werth neu botensial arall, ac fel y nododd Jenny Rathbone eisoes heddiw, ceir arwyddion o lasbrint Mark Barry—ei fersiwn o gysyniad rhwydwaith metro de Cymru, y credaf ei bod yn weledigaeth gyffrous—y gallai’r tir hwn yn hawdd fod yn rhan bwysig o leihau amseroedd teithio rhwng Abertawe a Chaerdydd a thu hwnt. Felly, dylai hwnnw fod yn ffactor allweddol hefyd. Nawr, mae hynny eto ar gam cynnar ac nid ydym yn glir sut y bydd yn datblygu. Felly, rwy’n credu bod angen ymdrin â’r materion hyn cyn i ni ddod i gytundeb. Nes inni gael y ddadl hon—yn hollbwysig, y ddadl am y math o wlad rydym am ei gweld a’r system gyfiawnder rydym am ei gweld—wrth basio—[Torri ar draws.] Rwy’n dod i ben; mae’n ddrwg gennyf, Leanne.

Ai ‘na’ oedd hynna?

‘Na’ ydyw, mae arnaf ofn. Rwy’n ymddiheuro. [Torri ar draws.] Hyd nes y cawn y ddadl ynglŷn â’r math o system gyfiawnder rydym am ei gweld yng Nghymru, mae’n rhy gynnar i basio’r cynnig hwn ac felly ni fyddaf yn ei gefnogi ar hyn o bryd.

I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children—Carl Sergeant.

Diolch i chi, Llywydd. Rwyf wedi gwrando’n ofalus ar y ddadl heddiw, ond bydd y Llywodraeth yn gwrthwynebu’r cynnig a’r gwelliant fel y’u cyflwynwyd.

Rhaid i mi ddechrau drwy gofnodi gweithredoedd a phwerau Llywodraeth Cymru’n gywir, a rhai o’r cyfraniadau a wnaed yn y Siambr heddiw. Cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw carchardai. Cysylltodd y Weinyddiaeth Gyfiawnder â Llywodraeth Cymru fel rhan o ymarfer ledled Cymru a Lloegr i weld a oeddem yn gwybod am unrhyw dir y gellid ei ddatblygu ar gyfer carchar o’r maint hwn. Fe wnaethom ddarparu rhestr o 20 safle. Rydym yn darparu rhestr o’r math hwn yn rheolaidd—[Torri ar draws.] Mewn eiliad, fe wnaf, Dai. Rydym yn darparu’r math hwn o wasanaeth yn rheolaidd i bob busnes a phob datblygwyr.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am dderbyn yr ymyriad. Rwy’n derbyn bod Llywodraeth Cymru’n darparu’r gwasanaeth hwnnw ar gyfer pob busnes, ond yn eich ymateb i mi ym mis Mai fe wnaethoch dynnu sylw at y meini prawf a ddarparodd y Weinyddiaeth Gyfiawnder i chi ar gyfer safleoedd. Un ohonynt oedd na ddylai fod yn orlifdir, ac eto fe wnaethoch gynnwys safle, sef y safle penodol hwn, sydd ar orlifdir. A allwch ddweud wrthyf pam y cafodd y safle hwnnw ei gynnwys?