Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

21/03/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
1. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog. Y cwestiwn cyntaf—Paul Davies.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Paul Davies.

Busnesau Bach yng Ngorllewin Cymru

Small Businesses in West Wales

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo busnesau bach yng ngorllewin Cymru? OAQ(5)0511(FM)

1. Will the First Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to support small businesses in west Wales? OAQ(5)0511(FM)

Mae cymorth busnes ar gael i entrepreneuriaid ac i fusnesau micro, bach a chanolig ym mhob rhan o Gymru trwy ein gwasanaeth Busnes Cymru. Ein ffocws ar hyn o bryd yw cefnogi entrepreneuriaid arloesol, swyddi a’r economi.

Business support is available for entrepreneurs and micro, small and medium-sized businesses across Wales through our Business Wales service. Our focus remains on supporting innovation-driven entrepreneurs, jobs and the economy.

Brif Weinidog, rwy’n parhau i dderbyn etholwyr a busnesau yng ngorllewin Cymru yn cysylltu â fi ynglŷn â threthi busnes. Er bod eich Llywodraeth chi wedi cyhoeddi arian ychwanegol i fusnesau ar y stryd fawr, mae yna lawer o ddryswch, ac mae yna nifer o fusnesau sydd ddim yn gwybod pwy sy’n gymwys i dderbyn y cymorth hwn. Felly, a allwch chi gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn llawer mwy clir ynglŷn â phwy sydd yn gymwys? Hefyd, a allwch chi ddweud wrthym ni pam roedd y Llywodraeth eisiau targedu busnesau ar y stryd fawr, heb gynnwys busnesau eraill?

First Minister, I continue to receive comments from constituents and businesses in west Wales complaining about business rates. Although your Government announced additional funding for high-street businesses, there is a great deal of confusion and many businesses don’t know who’s qualified to receive that assistance. So, can you confirm that the Government will be far clearer as to who qualifies? Also, can you tell us why the Government wanted to target high-street businesses without including other businesses?

Beth rydym wedi targedu yw trio helpu’r rheini sydd wedi colli allan, a’u helpu nhw dros dro, o achos y ffaith bod adnewyddu wedi bod o’r trethi busnes. Mae lot fawr o bobl wedi elwa o achos hynny—lot o fusnesau, wrth gwrs, sydd yn dawel, sydd wedi gweld cwymp yn y trethi maen nhw’n eu talu. Ond mae yna gynllun mewn lle er mwyn helpu busnesau bach yn enwedig sydd wedi gweld twf a chynnydd yn eu trethi nhw.

What we’ve been trying to do is helping those who’ve lost out temporarily because of the renewal of the business rates. Many people have benefited from that, and of course those businesses who are keeping quiet, perhaps, have seen a drop in the business rates. But we hope that we’ll be able to help small businesses, particularly those who have seen an increase in their rates.

Mae ffigurau o fanc Lloyds wedi dangos bod 40 y cant yn llai o fusnesau wedi cael eu sefydlu yn y pum mlynedd diwethaf yma yn sir Benfro, Gwynedd, Ceredigion a sir Fôn, i gymharu gyda chwymp o 26 y cant ar draws Cymru ac 20 y cant yn Lloegr. A ydy’r Prif Weinidog yn fodlon edrych i fewn i’r rhesymau pam fod y ffigurau mor wahanol yn y siroedd gorllewinol o’u cymharu, yn nodweddiadol, gyda llefydd fel Blaenau Gwent, lle gwelwyd cwymp o dim ond 8 y cant? Mae’r wobr yn mynd i Ferthyr, lle roedd cwymp o llai na 0.5 y cant. A ydy’r Prif Weinidog yn fodlon gofyn i’w Weinidogion i edrych ar y mater yma o beth sy’n digwydd yn y gorllewin yn uniongyrchol ar y pwnc yma?

Figures from Lloyds Bank have shown that 40 per cent fewer businesses were established in the last five years in Pembrokeshire, Gwynedd, Ceredigion and Anglesey, as compared with a fall of 26 per cent across Wales and 20 per cent in England. Is the First Minister willing to look into why the figures are so very different in the westerly counties as compared with places such as Blaenau Gwent, where there’s been a decline of only 8 per cent? The award goes to Merthyr, where a decline of less than 0.5 per cent was seen. Will the First Minister ask his Ministers to look at this issue on what’s happening in west Wales on this particular topic?

Rwy’n credu eich bod chi’n sôn am ffigurau banc Lloyds. Nid ydym yn gwybod beth yw’r fethodoleg maen nhw wedi’i ddefnyddio, nac, wrth gwrs, beth yn gwmws yw natur y ‘data set’. Wrth ddweud hynny, mae’r nifer o enedigaethau busnes wedi cynyddu o 8,225 yn 2011 i 11,525 yn 2015. Ond, wrth gwrs, fe wnawn ni ystyried y ffigurau sydd wedi dod o fanc Lloyds, er mwyn gweld os oes unrhyw fath o broblem fan hyn sydd eisiau ei datrys mewn un rhan o Gymru.

I believe you’re talking about the Lloyds Bank figures. We don’t know what methodology they used and we don’t know exactly what the nature of the data set is. Having said that, the number of business births has increased from 8,225 in 2011 to 11,525 in 2015. But of course, we will consider the figures that have been issued by Lloyds Bank to see whether there’s any kind of problem here that we need to address in one part of Wales.

Last week, the Welsh Government announced two new business investment funds of £7 million each. The application deadline is in just five weeks’ time. The same thing happened with the growth and prosperity fund last year. It was announced on 17 September last year and the deadline for the large applications was just four weeks later. The Scottish Government has created a £500 million fund with an open window for applications over three years. We seem to run the show with: every time the Welsh Government finds a bit of money down the back of the Welsh European Funding Office’s sofa, they announce a new fund, and it’s closed before most businesses have had the opportunity to hear about it. It’s the opposite of strategic, and I would say to the First Minister, gently, that it makes Wales look amateurish.

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ddwy gronfa buddsoddiad busnes newydd o £7 miliwn yr un. Mae’r dyddiad cau ar gyfer ceisiadau ymhen dim ond pum wythnos. Digwyddodd yr un peth gyda'r gronfa twf a ffyniant y llynedd. Fe’i cyhoeddwyd ar 17 Medi y llynedd ac roedd y dyddiad cau ar gyfer ceisiadau mawr bedair wythnos yn unig yn ddiweddarach. Mae Llywodraeth yr Alban wedi creu cronfa £500 miliwn â ffenestr agored ar gyfer ceisiadau dros dair blynedd. Mae’n ymddangos ein bod ni’n rhedeg y sioe drwy: bob tro y mae Llywodraeth Cymru yn dod o hyd i rywfaint o arian i lawr cefn soffa Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru, mae’n cyhoeddi cronfa newydd, ac mae'n cael ei chau cyn i’r rhan fwyaf o fusnesau gael y cyfle i glywed amdani. Y gwrthwyneb i strategol yw hyn, a byddwn yn dweud wrth y Prif Weinidog, yn dyner, ei fod yn gwneud i Gymru edrych yn amaturaidd.

Well, our unemployment rate is better than Scotland, actually. Our economic growth is better than Scotland. We have done far better than the Scottish Government in that regard. Can I also say that the schemes that he has referred to were oversubscribed? It may be that the window is short, but nevertheless, the schemes are popular, they deliver and their economic statistics show that.

Wel, mae ein cyfradd ddiweithdra yn well na'r Alban, a dweud y gwir. Mae ein twf economaidd yn well na'r Alban. Rydym ni wedi gwneud yn llawer gwell na Llywodraeth yr Alban yn hynny o beth. A gaf i hefyd ddweud bod y cynlluniau y mae ef wedi cyfeirio atynt wedi eu gordanysgrifio? Efallai fod y ffenestr yn fyr, ond serch hynny, mae'r cynlluniau’n boblogaidd, maen nhw’n cyflawni ac mae eu hystadegau economaidd yn dangos hynny.

Cysgu Allan

Rough Sleeping

2. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â chysgu allan yng Nghymru? OAQ(5)0518(FM)

2. What is the Welsh Government doing to tackle rough sleeping in Wales? OAQ(5)0518(FM)

Rough sleeping, we know, is a problem in many parts of Wales, which is why we have the legislation that we’ve passed in order to ensure that rough sleeping was dealt with. There is a question mark at the moment in terms of us being able to understand the numbers of people who are sleeping rough. It can be a difficult people to assess, but we are not complacent, and we are continuing to invest through our Supporting People programme and homelessness prevention grants.

Mae cysgu ar y stryd, rydym ni’n gwybod, yn broblem mewn sawl rhan o Gymru, a dyna pam mae gennym ni’r ddeddfwriaeth yr ydym ni wedi ei phasio i sicrhau yr ymdriniwyd â chysgu ar y stryd. Ceir marc cwestiwn ar hyn o bryd o ran ein gallu i ddeall niferoedd y bobl sy'n cysgu ar y stryd. Gall fod yn anodd asesu’r bobl hyn, ond nid ydym yn hunanfodlon, ac rydym ni’n parhau i fuddsoddi drwy ein rhaglen Cefnogi Pobl a grantiau atal digartrefedd.

I thank the First Minister for that response. Last week, press reports highlighted the experience of people sleeping rough in Neath. The people who were interviewed had been through job loss, difficulty in claiming benefits, prison and addiction, and they spoke movingly about the impact on their health and their sense of loneliness. The legislation that the First Minister has referred to is acknowledged as having made great progress, in particular around prevention, and I welcome the preservation of Supporting People, as he mentioned in his response. But Shelter believes that the way the Welsh Government monitors rough sleeping means, in their words:

‘We simply don’t know enough about…rough sleeping to be able to fix it.’

They also highlight the comparative lack of Housing First accommodation in Wales. In addition to the measures already in place, will the First Minister therefore look at how the Welsh Government monitors rough sleeping, so that we can understand how best to tackle it, and will he also look at the availability of Housing First stock in Wales?

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Yr wythnos diwethaf, amlygodd adroddiadau yn y wasg brofiad pobl sy'n cysgu ar y stryd yng Nghastell-nedd. Roedd y bobl a gyfwelwyd wedi bod trwy golli swyddi, anhawster yn hawlio budd-daliadau, carchar a chaethiwed, a gwnaethant siarad yn deimladwy am yr effaith ar eu hiechyd a'u hymdeimlad o unigrwydd. Cydnabyddir bod y ddeddfwriaeth y mae'r Prif Weinidog wedi cyfeirio ati yn un sydd wedi gwneud cynnydd gwych, yn enwedig o ran atal, ac rwy’n croesawu’r ffaith fod Cefnogi Pobl yn cael ei gadw, fel y soniwyd ganddo yn ei ymateb. Ond mae Shelter yn credu bod y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn monitro cysgu ar y stryd yn golygu, yn eu geiriau nhw:

Yn syml, nid ydym yn gwybod digon am...gysgu ar y stryd i allu ei ddatrys.

Tynnwyd sylw ganddynt hefyd at y diffyg cymharol o lety Tai yn Gyntaf yng Nghymru. Yn ogystal â'r mesurau sydd eisoes ar waith, a wnaiff y Prif Weinidog edrych felly ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro cysgu ar y stryd, fel y gallwn ddeall y ffordd orau o fynd i'r afael â hynny, ac a wnaiff ef edrych hefyd ar faint o stoc Tai Cyntaf sydd ar gael yng Nghymru?

Yes. An independent evaluation of the implementation of the Housing (Wales) Act 2014 has been commissioned, and an interim report is expected in draft format by June of this year. That work will help us to understand how rough sleepers are being treated under the legislation, and I can say that alternative monitoring systems are being explored in order to assist with the annual monitoring that takes place. There’ll be further information on that later in the year. And, of course, we’re looking to work with local authorities, who are responsible for meeting needs in their local areas, to ensure that people don’t become homeless in the first place, which, of course, is the intention of the legislation.

Gwnaf. Mae gwerthusiad annibynnol o weithrediad Deddf Tai (Cymru) 2014 wedi ei gomisiynu, a disgwylir adroddiad interim ar ffurf drafft erbyn mis Mehefin eleni. Bydd y gwaith hwnnw'n ein helpu i ddeall sut mae pobl sy'n cysgu ar y stryd yn cael eu trin o dan y ddeddfwriaeth, a gallaf ddweud bod systemau monitro eraill yn cael eu harchwilio er mwyn cynorthwyo â’r monitro blynyddol sy'n digwydd. Bydd rhagor o wybodaeth am hynny ar gael yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Ac, wrth gwrs, ein bwriad yw gweithio gydag awdurdodau lleol, sy'n gyfrifol am ddiwallu anghenion yn eu hardaloedd lleol, i sicrhau nad yw pobl yn dod yn ddigartref yn y lle cyntaf, a dyna, wrth gwrs, yw bwriad y ddeddfwriaeth.

Brif Weinidog, fel sydd wedi cael ei grybwyll yn barod, mae Shelter yn poeni’n fawr bod yna ddiffyg data ar gael ar gyfer monitro’r hyn sydd yn digwydd yng Nghymru. Rwy’n credu gyda nifer o gynlluniau eraill, megis Cymunedau dros Waith a Chymunedau yn Gyntaf, mae data a diffyg data yn thema sydd yn dod trwyddo gan eich Llywodraeth chi. Gyda mater sydd mor bwysig, a gyda’r ffaith bod gennym ni Ddeddf mor gryf, pam ydy sefyllfa’n codi ble mae yna ddiffyg data ar rywbeth mor bwysig? Pa waith, yn ogystal â’r gwaith rydych chi newydd sôn am yn eich ymateb i Jeremy Miles, sydd yn mynd i fod yn digwydd er mwyn sicrhau na fydd yna dwf y flwyddyn nesaf yn y nifer o bobl sydd yn ddigartref?

First Minister, as has already been mentioned, Shelter are gravely concerned about the lack of data available to monitor what is happening in Wales. I believe with many of your other programmes such as Communities First and Communities for Work, the data and the lack of data is an emerging theme for your Government. With such an important issue in the fact that we do have such strong legislation, why does a situation arise where there is a lack of data on such an important issue? What work in addition to that that you’ve just outlined in your response to Jeremy Miles will be ongoing in order to ensure that there is no growth next year in the number of homeless people in Wales?

Un peth o’r data sydd yn bwysig i ddweud yw bod yr ystadegau'n dangos, yn 2015-16, bod y ddeddfwriaeth ei hun yn llwyddiannus er mwyn helpu 65 y cant o deuluoedd a oedd o dan bwysau, ac efallai’n colli tŷ o achos hynny. Felly, rŷm ni’n gwybod bod hynny wedi gweithio’n dda dros ben, ond fel y dywedais i’n gynharach, mae’n hollbwysig i sicrhau bod y data sydd gyda ni yn ddigonol er mwyn sicrhau ein bod yn deall bod y ddeddfwriaeth yn gweithio yn y ffordd fwyaf effeithiol ag sy’n bosibl.

One thing from the data that is important to say is that the statistics from 2015-16 show that the legislation was successful in helping 65 per cent of families who were under pressure and perhaps lost their house because of that. And so we know that that has worked extremely well. But as I said earlier, it is extremely important to ensure that the data that we have is adequate in order to ensure that the legislation works in the most effective way possible.

As a member of the multiagency and cross-party working group that successfully campaigned under the leadership of community campaigners Together Creating Communities to establish the Tŷ Nos night shelter in Wrexham, it’s particularly frustrating that the Welsh Government’s latest national rough sleeper count not only shows a 72 per cent increase in rough sleepers across Wales, but the numbers in Wrexham on the night of the count were up from 17 to 27 on the previous years, and at 61, Wrexham had the highest proportion of people sleeping rough over a two-week period in Wales—significantly higher, even, than Cardiff. How, therefore, do you propose that the Welsh Government should engage with Wrexham town centre forum steering group, whose chair, Andrew Atkinson, has said that it’s time for everyone to put politics aside, stop blaming each other and work together mutually to get to grips with the town’s issues?

Fel aelod o'r gweithgor amlasiantaeth a thrawsbleidiol a ymgyrchodd yn llwyddiannus o dan arweiniad yr ymgyrchwyr cymunedol Ymgyrchwyr Trefnu Cymunedol Cymru i sefydlu lloches nos Tŷ Nos yn Wrecsam, mae'n arbennig o rwystredig bod cyfrifiad cenedlaethol diweddaraf Llywodraeth Cymru o’r rheini sy’n cysgu ar y stryd nid yn unig yn dangos cynnydd o 72 y cant i bobl sy'n cysgu ar y stryd ledled Cymru, ond bod y niferoedd yn Wrecsam ar noson y cyfrif i fyny o 17 i 27 o’i gymharu â’r blynyddoedd cynt, a Wrecsam oedd â’r gyfran uchaf o bobl, 61, yn cysgu ar y stryd dros gyfnod o bythefnos yng Nghymru—sy’n sylweddol uwch na Chaerdydd, hyd yn oed. Sut, felly, ydych chi’n cynnig y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu â grŵp llywio fforwm canol tref Wrecsam, y mae ei gadeirydd, Andrew Atkinson, wedi dweud ei bod yn bryd i bawb roi gwleidyddiaeth o'r neilltu, rhoi'r gorau i feio ei gilydd a gweithio gyda'i gilydd ar y ddwy ochr i fynd i’r afael â phroblemau’r dref?

The Member quotes a Conservative candidate, who, as we know, may not be perhaps the most objective person to quote at this stage. But I have to say that his party has to take responsibility for this. Many people become homeless because of the changes in welfare benefits. The hammering that people have through the bedroom tax—[Interruption.] Yes, it’s true to say that we look to use legislation and other means in order to look to prevent homelessness, but of course, the UK Government is responsible for taking money away from people and putting them in danger of being homeless. And so, his party has to accept responsibility for much of the threat of homelessness that people have to face.

Mae'r Aelod yn dyfynnu ymgeisydd Ceidwadol, efallai nad yw’r unigolyn mwyaf gwrthrychol, fel y gwyddom, i’w ddyfynnu ar hyn o bryd. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod yn rhaid i’w blaid ef gymryd cyfrifoldeb am hyn. Mae llawer o bobl yn dod yn ddigartref oherwydd y newidiadau i fudd-daliadau lles. Mae'r ergyd y mae pobl wedi ei chael gan y dreth ystafell wely—[Torri ar draws.] Ydy, mae'n wir i ddweud ein bod ni’n bwriadu defnyddio deddfwriaeth a dulliau eraill i geisio atal digartrefedd, ond wrth gwrs, mae Llywodraeth y DU yn gyfrifol am gymryd arian oddi wrth bobl a’u rhoi mewn perygl o fod yn ddigartref. Ac felly, mae’n rhaid i’w blaid ef dderbyn cyfrifoldeb am lawer o'r bygythiad o ddigartrefedd y mae’n rhaid i bobl ei wynebu.

First Minister, unfortunately, the narrative around rough sleeping has been completely toxic. Rather than seeing rough sleepers as poor, unfortunate souls forced to find shelter in shop doorways facing hypothermia and starvation, many have seen them and branded them as delinquents and a scourge to be removed from our high streets. First Minister, do you agree with me that, rather than serving anti-social behaviour orders on these people or locking them up for vagrancy, councils across Wales should be providing shelter and working with the various agencies and partnerships to find them permanent accommodation and support?

Brif Weinidog, yn anffodus, mae'r naratif ynghylch cysgu ar y stryd wedi bod yn gwbl wenwynig. Yn hytrach nag ystyried pobl sy'n cysgu ar y stryd fel eneidiau truenus, anffodus sy’n gorfod dod o hyd i loches mewn drysau siopau gan wynebu hypothermia a newyn, mae llawer wedi eu hystyried a’u brandio fel tramgwyddwyr a phla i’w waredu o’n strydoedd mawr. Brif Weinidog, a ydych chi’n cytuno â mi, yn hytrach na chyflwyno gorchmynion ymddygiad gwrthgymdeithasol i’r bobl hyn neu eu rhoi dan glo am gardota, y dylai cynghorau ledled Cymru fod yn darparu lloches ac yn gweithio gyda’r gwahanol asiantaethau a phartneriaethau i ddod o hyd i lety a chymorth parhaol iddynt?

Well, I’m not sure you can lock people up for vagrancy anymore, but I take the point about stigma. I have been to the Salvation Army’s purple bus that appears in Cathays Park in Cardiff. I’ve seen and met many of the people who are homeless. They have very different stories to tell. Some of them have to wrestle with addiction, some of them find it very difficult to remain in accommodation when they get their accommodation, and there are many problems that individuals have to face. But through the work of groups like the Salvation Army with the accommodation that they provide, working with local authorities and Government, we aim to provide a holistic solution to the problems that so many people face that make them homeless in the first place.

Wel, nid wyf yn siŵr y gallwch chi roi pobl dan glo am gardota mwyach, ond rwy’n derbyn y pwynt am stigma. Rwyf i wedi bod ym mws porffor Byddin yr Iachawdwriaeth sy'n ymddangos ym Mharc Cathays yng Nghaerdydd. Rwyf wedi gweld a chyfarfod llawer o'r bobl sy'n ddigartref. Mae ganddyn nhw straeon gwahanol iawn i'w hadrodd. Mae'n rhaid i rai ohonyn nhw frwydo â chaethiwed, mae rhai ohonynt yn ei chael hi’n anodd iawn aros mewn llety pan eu bod yn cael eu llety, a cheir llawer o broblemau y mae’n rhaid i unigolion eu hwynebu. Ond trwy waith grwpiau fel Byddin yr Iachawdwriaeth gyda'r llety y maen nhw’n ei gynnig, gan weithio gydag awdurdodau lleol a’r Llywodraeth, ein nod yw cynnig ateb cyfannol i'r problemau y mae cymaint o bobl yn eu hwynebu sy’n eu gwneud yn ddigartref yn y lle cyntaf.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Can I first of all wish you many happy returns, First Minister? As someone who’s got many years to go before I hit the milestone of 50, I look forward to maybe you telling me what it’s like. [Laughter.] But I wish you all the best on your birthday today, and I’d also like to send best wishes to the Cabinet Secretary for rural affairs who, obviously, is convalescing at the moment, and hopefully she’ll be back with us as soon as possible.

Yesterday, First Minister, the Swansea city deal was signed by both Governments and, obviously, the partners who worked to build up that deal—the local authorities and, importantly, businesses who were involved in creating the combination of projects that, hopefully, will lift GVA and employability skills levels and the prospects for the Swansea city region. I specifically mention ‘region’, because it’s not just Swansea we’re looking at here. It has, though, not unreasonably, been put to people that this doesn’t bear much of a resemblance to what Sir Terry Matthews was talking about when he initially, as the chair of the city region board, brought this forward some 12 months ago, and that the concept has moved away from people and more to buildings. Do you share that view, and the view that, actually, the deal before us could potentially be a ‘build it for people to come’, rather than investing in the people of the region?

Diolch i chi, Lywydd. A gaf i, yn gyntaf oll, ddymuno pen-blwydd hapus i chi, Brif Weinidog? Fel rhywun sydd â blynyddoedd lawer i fynd cyn i mi gyrraedd y garreg filltir o 50, edrychaf ymlaen efallai at glywed gennych chi sut brofiad yw hwnnw. [Chwerthin.] Ond dymunaf yn dda iawn i chi ar eich pen-blwydd heddiw, a hoffwn hefyd anfon dymuniadau gorau at Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig sydd, yn amlwg, yn gwella ar hyn o bryd, a gobeithio y bydd hi yn ôl gyda ni cyn gynted â phosibl.

Ddoe, Brif Weinidog, llofnodwyd bargen ddinesig Abertawe gan y ddwy Lywodraeth ac, yn amlwg, y partneriaid a weithiodd i lunio’r fargen honno—yr awdurdodau lleol ac, yn bwysig, busnesau a oedd yn rhan o greu'r cyfuniad o brosiectau a fydd, gobeithio, yn codi lefelau GYG a sgiliau cyflogadwyedd a'r rhagolygon i ddinas-ranbarth Abertawe. Rwy’n sôn yn benodol am 'ranbarth', gan nad Abertawe yn unig yr ydym ni’n ei hystyried yma. Fodd bynnag, awgrymwyd i bobl, ac nid yn afresymol, nad yw hyn yn debyg iawn i'r hyn yr oedd Syr Terry Matthews yn siarad amdano pan gyflwynwyd hyn ganddo, fel cadeirydd bwrdd y ddinas-ranbarth, ar y cychwyn tua blwyddyn yn ôl, a bod y cysyniad wedi symud oddi wrth bobl a mwy at adeiladau. A ydych chi’n rhannu'r safbwynt hwnnw, a’r safbwynt, mewn gwirionedd, y gallai’r cytundeb sydd o’n blaenau fod yn un 'adeiladu i bobl ddod', yn hytrach na buddsoddi ym mhobl y rhanbarth?

No, I don’t think that’s fair. The deal itself is a deal that had to be agreed via the local authorities and by the UK Government and with ourselves. It’s absolutely right to say that almost half of the investment that will come will come from the private sector—it’s a very good example of what happens when Governments co-operate; it’s a very good example of what happens when public and private sector co-operate as well. The 11 projects that will be funded are intended to create more than 10,000 jobs, so it’s not about buildings; it is about creating jobs and opportunities for people, and that is something that both Governments and the local authorities are confident will happen.

Na, nid wyf yn credu bod hynny'n deg. Mae'r cytundeb ei hun yn gytundeb y bu’n rhaid ei gytuno drwy'r awdurdodau lleol a chan Lywodraeth y DU a chyda ni. Mae'n hollol gywir i ddweud y bydd bron i hanner y buddsoddiad a fydd yn dod yn dod o’r sector preifat—mae'n enghraifft dda iawn o'r hyn sy'n digwydd pan fydd Llywodraethau’n cydweithredu; mae'n enghraifft dda iawn o'r hyn sy'n digwydd pan fydd y sector cyhoeddus a phreifat yn cydweithredu hefyd. Bwriedir i’r 11 prosiect a fydd yn cael eu hariannu greu dros 10,000 o swyddi, felly nid yw'n ymwneud ag adeiladau; mae'n ymwneud â chreu swyddi a chyfleoedd i bobl, ac mae hynny'n rhywbeth y mae’r ddwy Lywodraeth a'r awdurdodau lleol yn ffyddiog fydd yn digwydd.

And you are confident, First Minister, with this deal, that GVA, which is about 74 per cent of the UK level in the Swansea city region, will increase over the 15 years of the deal. So, can you give us some firm indicators that you will be benchmarking, and you Government will be benchmarking, as success? What can we expect in the three, five, eight and 10 years when this deal will be coming forward, so that we can actually mark you and the UK Government and the partners about the increase in GVA levels in this area? Because it is vital that people actually can see wealth and opportunity increasing, rather than some of the soundbites that we’ve had on other regeneration initiatives that maybe have happened in the past.

Ac ydych chi’n hyderus, Brif Weinidog, gyda'r cytundeb hwn, y bydd GYG, sydd tua 74 y cant o lefel y DU yn ninas-ranbarth Abertawe, yn cynyddu dros 15 mlynedd y cytundeb. Felly, a allwch chi roi dangosyddion pendant i ni y byddwch chi’n eu meincnodi, ac y bydd eich Llywodraeth yn eu meincnodi, fel llwyddiant? Beth allwn ni ei ddisgwyl ymhen tair, pump, wyth a 10 mlynedd pan fydd y cytundeb hwn yn cael ei gyflwyno, fel y gallwn eich marcio chi a Llywodraeth y DU a'r partneriaid ar gynnydd i lefelau GYG yn y maes hwn? Oherwydd mae’n hanfodol bod pobl yn gallu gweld cyfoeth a chyfleoedd yn cynyddu, yn hytrach na rhai o'r sylwadau bachog yr ydym ni wedi eu cael ar fentrau adfywio eraill sydd efallai wedi digwydd yn y gorffennol.

There is an issue in Wales, as indeed there is in the UK, about productivity. There is no easy silver bullet that deals with productivity, but one area where productivity can be improved is through skills and providing people via those skills with higher paid jobs. The leader of the Welsh Conservatives asked how we judge whether the scheme is successful. There are two ways of measuring: first of all an increase in GVA per head and secondly an increase in GVA per head when compared to the rest of Wales and the rest of the UK. Both those things I expect to see delivered.

Ceir problem yng Nghymru, fel sydd yn y DU a dweud y gwir, ynghylch cynhyrchiant. Nid oes unrhyw fwled arian hawdd sy'n ymdrin â chynhyrchiant, ond un maes lle gellir gwella cynhyrchiant yw drwy sgiliau a darparu i bobl drwy’r sgiliau hynny swyddi sy'n talu'n well. Gofynnodd arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig sut yr ydym yn barnu a yw'r cynllun yn llwyddiannus. Ceir dwy ffordd o fesur: yn gyntaf oll, cynnydd i GYG y pen ac yn ail, cynnydd i GYG y pen o’i gymharu â gweddill Cymru a gweddill y DU. Rwy’n disgwyl gweld y ddau beth hynny yn cael eu cyflawni.

I welcome that. I would have liked, maybe, a more definitive mark as to where you would like to see GVA over the period growing to from where it is at the moment, at 74 per cent. But it is important that Cardiff has got a city deal and that Swansea city region has got a city deal. Obviously, north Wales desperately needs the growth deal to be delivered. Yesterday in ‘The Guardian’, you accused the Prime Minister of having a tin ear when it came to listening to concerns that you raised around devolution and maybe the constitutional fabric of the UK. One thing that has come out from north Wales, from the ambition board in particular, is the ability for the Welsh Government to devolve responsibility to north Wales so that those powers around business rates, for example, around skills and around transport—I appreciate there are issues around business rates—but on skills and transport, there would be a greater synergy between the Northern Powerhouse and north Wales to create a better driver for economic prosperity in north Wales. Will your Government actively consider devolving responsibilities out of Cathays Park, or will you be showing a tin ear to the requests that are coming out of north Wales from businesses and council leaders when they’re asking you for these responsibilities?

Rwy’n croesawu hynny. Byddwn wedi hoffi, efallai, marc mwy pendant o ran ble y byddech chi’n hoffi gweld GYG yn tyfu iddo o ble y mae ar hyn o bryd, sef 74 y cant. Ond mae'n bwysig bod gan Gaerdydd fargen ddinesig a bod gan dinas-ranbarth Abertawe fargen ddinesig. Yn amlwg, mae’r gogledd mewn angen dybryd i’r cytundeb twf gael ei gyflawni. Ddoe yn 'The Guardian', cyhuddwyd Prif Weinidog y DU gennych o fod yn fyddar o ran gwrando ar bryderon a godwyd gennych ynghylch datganoli ac efallai ffabrig cyfansoddiadol y DU. Un peth sydd wedi dod allan o’r gogledd, o’r bwrdd uchelgais yn arbennig, yw'r gallu i Lywodraeth Cymru ddatganoli cyfrifoldeb i’r gogledd fel bod y pwerau hynny o ran ardrethi busnes, er enghraifft, o ran sgiliau ac o ran trafnidiaeth—rwy’n sylweddoli bod problemau ynghylch ardrethi busnes—ond o ran sgiliau a thrafnidiaeth, byddai mwy o synergedd rhwng y Northern Powerhouse a gogledd Cymru i greu gwell sbardun ar gyfer ffyniant economaidd yn y gogledd. A wnaiff eich Llywodraeth ystyried yn weithredol datganoli cyfrifoldebau allan o Barc Cathays, neu a fyddwch chithau yn fyddar i'r ceisiadau sy'n dod allan o’r gogledd gan fusnesau ac arweinwyr cyngor pan eu bod yn gofyn i chi am y cyfrifoldebau hyn?

Well, there’s no difficulty with what the leader of the Welsh Conservatives is saying. This Cardiff city deal and the Swansea bay deal are driven by local authorities. It’s not something that we seek to impose; the same will apply to the north Wales growth deal. I made the point yesterday: this is not about the south of Wales, or indeed about large urban areas. These are the two deals that were ready first because of the working between local authorities. The north-east, particularly, would come next, and we will look to devolve as many powers as we can, in the future. In terms of business rates, it’s more difficult because, with business rates, we know that there are many local authorities that would lose out if business rates were devolved. But we want to make sure that as many decisions are taken locally as possible, and that means local authorities being very much in the driving seat, working together to deliver for their regions and working cross-border, of course, creating prosperity both sides of the border.

Wel, nid oes unrhyw anhawster â'r hyn y mae arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ei ddweud. Mae’r fargen ddinesig hon i Gaerdydd a chytundeb Bae Abertawe yn cael eu hysgogi gan awdurdodau lleol. Nid yw'n rhywbeth yr ydym ni’n ceisio ei orfodi; bydd yr un peth yn berthnasol i gytundeb twf gogledd Cymru. Fe wnes i’r pwynt ddoe: nid yw hyn yn ymwneud â de Cymru, na chydag ardaloedd trefol mawr yn wir. Dyma’r ddau gytundeb a oedd yn barod gyntaf oherwydd y gwaith rhwng awdurdodau lleol. Y gogledd-ddwyrain, yn arbennig, fyddai’n dod nesaf, a’n nod fydd datganoli cymaint o bwerau ag y gallwn, yn y dyfodol. O ran ardrethi busnes, mae'n anoddach oherwydd, gydag ardrethi busnes, rydym ni’n gwybod bod llawer o awdurdodau lleol a fyddai ar eu colled pe byddai ardrethi busnes yn cael eu datganoli. Ond rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod cymaint o benderfyniadau yn cael eu gwneud yn lleol â phosibl, ac mae hynny'n golygu’n sicr bod awdurdodau lleol wrth y llyw, yn cydweithio i ddarparu ar gyfer eu rhanbarthau ac yn gweithio ar draws ffiniau, wrth gwrs, gan greu ffyniant ar y ddwy ochr i’r ffin.

Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr, Lywydd. I’d like to wish the First Minister happy birthday, as well, and to assure him that, as you get older, there’s nothing to fear as long as you remain in rude health like me. The First Minister will agree—[Interruption.] The This Minister will agree, I’m sure, whatever our differing views on Brexit, uncertainty is to be deprecated, and the Prime Minister, at least, is about to resolve one uncertainty by triggering article 50. It’s regrettable, though, that Nicola Sturgeon has now sought to create another uncertainty over a referendum in Scotland, no doubt confident that the Prime Minister would refuse her request. I wonder if the First Minister would agree with me the best way to reduce this particular uncertainty is to call Nicola Sturgeon’s bluff and hold a referendum.

Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn innau ddymuno pen-blwydd hapus i'r Prif Weinidog, hefyd, a’i sicrhau, wrth i chi heneiddio, nad oes unrhyw beth i'w ofni cyn belled â'ch bod yn parhau i fod mewn iechyd perffaith fel fi. Bydd y Prif Weinidog yn cytuno—[Torri ar draws.] Bydd y Prif Weinidog yn cytuno, rwy'n siŵr, beth bynnag fo’n gwahanol safbwyntiau ar Brexit, bod ansicrwydd i’w resynu, ac mae Prif Weinidog y DU, o leiaf, ar fin datrys un ansicrwydd drwy sbarduno erthygl 50. Mae'n anffodus, fodd bynnag, bod Nicola Sturgeon bellach wedi ceisio creu ansicrwydd arall dros refferendwm yn yr Alban, gan fod yn ffyddiog, heb os, y byddai Prif Weinidog y DU yn gwrthod ei chais. Tybed a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai’r ffordd orau o leihau’r ansicrwydd penodol hwn yw derbyn her Nicola Sturgeon a chynnal refferendwm.

Well, first things first, I should thank the leader of UKIP and, indeed, the leader of the Welsh Conservatives for their good wishes, from different perspectives, indeed, in that regard. But my view is, and I’ve said this publicly, that if the Scottish Parliament votes to hold a referendum, the UK Government should not stand in the way of the Scottish Parliament, any more than the European Commission or Parliament should have stood in the way of the UK holding a referendum on Brexit. I think it’s right that if the Scottish Parliament supports a referendum and looks for a particular date, that the views of the Scottish Parliament should be respected.

Wel, yn gyntaf oll, dylwn ddiolch i arweinydd UKIP ac, yn wir, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig am eu dymuniadau da, o wahanol safbwyntiau, yn wir, yn hynny o beth. Ond fy marn i yw, ac rwyf i wedi dweud hyn yn gyhoeddus, os bydd Senedd yr Alban yn pleidleisio i gynnal refferendwm, ni ddylai Llywodraeth y DU atal Senedd yr Alban, ddim mwy nag y dylai’r Comisiwn Ewropeaidd neu Senedd Ewrop fod wedi atal y DU rhag cynnal refferendwm ar Brexit. Rwy'n credu ei bod yn iawn os bydd Senedd yr Alban yn cefnogi refferendwm ac yn edrych ar ddyddiad penodol, y dylai safbwyntiau Senedd yr Alban gael eu parchu.

I’m glad to hear the First Minister say that, because I agree with him that it’s rarely wrong to consult the people on a major issue of this kind. If there were to be a referendum campaign, it would also have some relevance for Wales, because Scotland has a budget deficit of £15 billion a year, although it’s a larger economy than Wales, and it’s much the same figure as we have here—£15 billion deficit. That is, effectively, a transfer of funds from one part of the UK to another, which would disappear if either Scotland or Wales became politically independent.

Rwy'n falch o glywed y Prif Weinidog yn dweud hynny, oherwydd rwy’n cytuno ag ef mai anaml iawn y mae’n anghywir i ymgynghori â phobl ar fater pwysig fel hwn. Pe byddai ymgyrch refferendwm, byddai hefyd yn berthnasol i Gymru i ryw raddau, gan fod gan yr Alban ddiffyg yn y gyllideb o £15 biliwn y flwyddyn, er ei bod yn economi fwy na Chymru, ac mae’n debyg iawn i’r ffigur sydd gennym ni yma—diffyg o £15 biliwn. Mae hynny, i bob pwrpas, yn drosglwyddiad o arian o un rhan o'r DU i un arall, a fyddai'n diflannu pe byddai Cymru neu'r Alban yn dod yn wleidyddol annibynnol.

Well, it is not my view that independence is in Wales’s interests. I’m aware of the substantial financial transfers that take place and that come into Wales, which is why I’m a strong devolutionist, but not somebody who supports independence.

Wel, nid wyf i’n credu bod annibyniaeth o fudd i Gymru. Rwy'n ymwybodol o'r trosglwyddiadau ariannol sylweddol sy'n digwydd ac sy'n dod i Gymru, a dyna pam yr wyf yn ddatganolwr pybyr, ond nid yn rhywun sy'n cefnogi annibyniaeth.

It’s very important, I think—all of us who believe in the integrity of the United Kingdom should remain united on this point that, actually, Wales would be vastly poorer if it left the United Kingdom, because there is no way that any cut in any budget by a UK department that would be subsequently devolved to Wales could possibly be compensated for in any other way. Therefore, because public expenditure is now nearly 60 per cent of the Welsh GDP, there would be a massive hit for all poor and vulnerable people, and all those who rely upon the national health service and other social services for their health and well-being.

Mae'n bwysig iawn, rwy’n meddwl—dylai pob un ohonom ni sy'n credu yng nghyfanrwydd y Deyrnas Unedig aros yn unedig ar y pwynt hwn y byddai Cymru, mewn gwirionedd, yn llawer tlotach pe byddai'n gadael y Deyrnas Unedig, oherwydd nid oes unrhyw ffordd y gellid mantoli unrhyw doriad i unrhyw gyllideb gan adran y DU a fyddai'n cael ei ddatganoli i Gymru wedyn mewn unrhyw ffordd arall. Felly, gan fod gwariant cyhoeddus bron i 60 y cant o CDG Cymru erbyn hyn, byddai’n ergyd fawr i’r holl bobl dlawd ac agored i niwed, ac i bawb sy'n dibynnu ar y gwasanaeth iechyd gwladol a gwasanaethau cymdeithasol eraill ar gyfer eu hiechyd a'u llesiant.

The case for independence by those who make it in Wales is built not on the economy, to my mind, but on emotion. What we must guard against, from my perspective, is that the emotional case doesn’t overwhelm the economic one, which is why it’s hugely important that, when the UK leaves the EU, we have in place a structure that reflects a proper partnership of the four nations within the UK, but it’s not a case of the UK Government imposing its will in devolved areas on the devolved Governments, and we also have an independent adjudication process for policing the rules of the internal single market of the UK. I believe that’s the way forward—respect for the four national identities within the UK, as well as other identities within the UK. That, for me, would represent, for Wales, a very good outcome. But my worry is the UK Government—I did say that there’s a tin ear, although the meeting yesterday was better, I have to say, than any we’ve had in the past. It is hugely important the UK Government itself doesn’t create the conditions where people feel annoyed enough to take the view that, actually, they don’t believe the UK is worth preserving. That is not something I’d want to see.

Mae’r achos dros annibyniaeth gan y rhai sy'n ei ddadlau yng Nghymru wedi ei seilio nid ar yr economi, yn fy marn i, ond ar emosiwn. Yr hyn y mae’n rhaid i ni warchod yn ei erbyn, yn fy nhyb i, yw nad yw'r achos emosiynol yn gorlethu'r un economaidd, a dyna pam mae’n hynod bwysig, pan fydd y DU yn gadael yr UE, bod gennym ni strwythur ar waith sy'n adlewyrchu partneriaeth briodol o bedair gwlad y DU, ond nid yw'n achos o Lywodraeth y DU yn gorfodi ei hewyllys mewn meysydd datganoledig ar y Llywodraethau datganoledig, a bod gennym ni hefyd broses ddyfarnu annibynnol ar gyfer plismona rheolau marchnad sengl mewnol y DU. Rwy'n credu mai dyna’r ffordd ymlaen—parch at bedair hunaniaeth genedlaethol y DU, yn ogystal â hunaniaethau eraill o fewn y DU. Byddai hynny, i mi, yn cynrychioli canlyniad da iawn i Gymru. Ond fy mhryder i yw y bydd Llywodraeth y DU—fe wnes i ddweud bod clust fyddar, er bod y cyfarfod ddoe yn well, mae’n rhaid i mi ddweud, nag unrhyw un yr ydym ni wedi ei gael yn y gorffennol. Mae'n bwysig iawn nad yw Llywodraeth y DU ei hun yn creu'r amodau lle mae pobl yn teimlo'n ddigon ddig i fabwysiadu’r safbwynt nad ydynt yn credu bod y DU yn werth ei chadw. Nid yw hynny'n rhywbeth yr hoffwn i ei weld.

Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.

Well, it’s clear that Wales is so wealthy and so prosperous that the status quo is the only option for us, isn’t it? First Minister, in recent years there have been a number of scandals concerning the quality of treatment of some patients in some wards in the Welsh NHS. How confident are you that the systems for identifying and correcting problems are now robust enough to prevent another Tawel Fan or Princess of Wales-style scandal?

Wel, mae'n amlwg bod Cymru mor gyfoethog ac mor llewyrchus mai’r status quo yw'r unig ddewis i ni, ynte? Brif Weinidog, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, bu nifer o sgandalau yn ymwneud ag ansawdd triniaeth rhai cleifion mewn rhai wardiau yn y GIG yng Nghymru. Pa mor hyderus ydych chi fod y systemau ar gyfer nodi a chywiro problemau yn ddigon cadarn erbyn hyn i atal sgandal arall tebyg i Dawel Fan neu Dywysoges Cymru?

We’re confident the structures that are in place now would avoid those scenarios, and are robust.

Rydym ni’n hyderus y byddai’r strwythurau sydd ar waith nawr yn osgoi’r sefyllfaoedd hynny, a’u bod yn gadarn.

First Minister, one area of hospital treatment where problems have regularly been identified is that of hospital nutrition and hydration. Hospital nutrition is a basic healthcare need, I’m sure you’ll agree with me on that. Now, yesterday, the Public Accounts Committee released another report on nutrition, and this is five years after the last report on nutrition. The report found, and I quote,

‘a story of a distinct lack of leadership, stagnant activity, and frustratingly slow progress in a number of important areas.’

You claim to have introduced new initiatives to fix this. Why have they not yet succeeded, and what reasons can you give for the slow progress on hospital nutrition?

Brif Weinidog, un maes o driniaeth ysbyty lle nodwyd problemau yn rheolaidd yw maeth a hydradiad mewn ysbytai. Mae maeth yn yr ysbyty yn angen gofal iechyd sylfaenol, rwy'n siŵr y byddwch chi’n cytuno â mi ar hynny. Nawr, ddoe, cyhoeddodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus adroddiad arall ar faeth, ac mae hyn bum mlynedd ar ôl yr adroddiad diwethaf ar faeth. Canfu'r adroddiad, a dyfynnaf,

‘gwnaethom ganfod diffyg arweinyddiaeth, diffyg gweithgarwch a chynnydd rhwystredig o araf mewn sawl maes pwysig.’

Rydych chi’n honni eich bod wedi cyflwyno mentrau newydd i ddatrys hyn. Pam nad ydynt wedi llwyddo eto, a pha resymau allwch chi eu rhoi am y cynnydd araf o ran maeth mewn ysbytai?

Well, of course, there is a formal process for responding to reports, but it’s right to say that nutrition and hydration is hugely important. The report did highlight good progress that had been made in a number of areas, but, of course, it’s hugely important to have reports such as this in order to make sure that there is as much improvement as we’d all want to see.

Wel, wrth gwrs, ceir proses ffurfiol ar gyfer ymateb i adroddiadau, ond mae'n iawn i ddweud bod maeth a hydradiad yn hynod bwysig. Tynnodd yr adroddiad sylw at gynnydd da a wnaed mewn nifer o feysydd, ond, wrth gwrs, mae'n hynod bwysig cael adroddiadau fel hyn er mwyn gwneud yn siŵr bod cymaint o welliant ag y byddai bob un ohonom yn dymuno ei weld.

How many reports do we need, First Minister? The report highlighted that 9 per cent of patients were not being given enough water to drink. There are other areas where progress is non-existent—no progress on a computerised catering information system, and that problem was identified back in 2011. Not a single health board has a named director with responsibility for nutrition, and not a single health board has achieved 100 per cent compliance with nutritional care pathway training, despite it being mandatory since its introduction in 2011.

What you hear from management is very different to what we, as Assembly Members, hear from patients and our constituents. When can we expect to see some leadership from you on hospital nutrition? When will we get beyond apologies and claims of lessons learned to see that these simple, basic problems in the NHS have to be prevented before they cause serious harm to some of our patients?

Faint o adroddiadau sydd eu hangen arnom ni, Brif Weinidog? Nododd yr adroddiad bod 9 y cant o gleifion nad oeddent yn cael digon o ddŵr i'w yfed. Ceir meysydd eraill lle na fu unrhyw gynnydd o gwbl—dim cynnydd ar system gwybodaeth arlwyo gyfrifiadurol, a nodwyd y broblem honno yn ôl yn 2011. Nid oes gan yr un bwrdd iechyd gyfarwyddwr penodedig yn gyfrifol am faeth, ac nid oes yr un bwrdd iechyd wedi sicrhau cydymffurfiad o 100 y cant â hyfforddiant llwybr gofal maethol, er ei fod yn orfodol ers ei gyflwyno yn 2011.

Mae’r hyn y byddwch chi’n ei glywed gan reolwyr yn wahanol iawn i'r hyn yr ydym ni, fel Aelodau Cynulliad, yn ei glywed gan gleifion a’n hetholwyr. Pryd gallwn ni ddisgwyl gweld rhywfaint o arweinyddiaeth gennych chi o ran maeth mewn ysbytai? Pryd y byddwn ni’n mynd y tu hwnt i ymddiheuriadau a honiadau o wersi a ddysgwyd i weld bod yn rhaid atal y problemau syml, sylfaenol hyn yn y GIG cyn iddyn nhw achosi niwed difrifol i rai o'n cleifion?

We’ve already introduced a range of initiatives aimed at patients, staff and visitors in relation to healthy eating. We’re considering ways to improve healthy food provision in hospitals even further, including an upcoming review of the mandatory standards. And as I said earlier on, the statement by the PAC does acknowledge the huge improvements already achieved by the NHS. The auditor general, in his report, said that he recognised that NHS bodies have made good progress implementing the recommendations made by both himself and by the committee, and that two thirds of the recommendations were fully actioned, with ongoing work to address those recommendations not yet complete. So, most have been done. Some have not yet been done, but what is clear from what has been said by the auditor general is that what is left to do is in the process of being done.

Rydym ni eisoes wedi cyflwyno amrywiaeth o fentrau ar gyfer cleifion, staff ac ymwelwyr o ran bwyta'n iach. Rydym ni’n ystyried ffyrdd o wella'r ddarpariaeth o fwyd iach mewn ysbytai hyd yn oed ymhellach, gan gynnwys adolygiad o safonau gorfodol sydd ar y gweill. Ac fel y dywedais yn gynharach, mae’r datganiad gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn cydnabod y gwelliannau enfawr a wnaed eisoes gan y GIG. Dywedodd yr archwilydd cyffredinol, yn ei adroddiad, ei fod yn cydnabod bod cyrff y GIG wedi gwneud cynnydd da o ran gweithredu'r argymhellion a wnaed ganddo fe a chan y pwyllgor, a bod dwy ran o dair o'r argymhellion wedi eu gweithredu’n llawn, a bod gwaith parhaus yn mynd rhagddo i fynd i'r afael â'r argymhellion hynny nad ydynt yn gyflawn hyd yn hyn. Felly, mae'r rhan fwyaf wedi eu gwneud. Mae rhai nad ydynt wedi eu gwneud eto, ond yr hyn sy'n eglur o'r hyn a ddywedwyd gan yr archwilydd cyffredinol yw bod yr hyn sydd ar ôl i'w wneud wrthi’n cael ei wneud.

Gwell Swyddi yn Nes at Adref

Better Jobs Closer to Home

3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i greu gwell swyddi yn nes at adref? OAQ(5)0521(FM)

3. Will the First Minister provide an update on Welsh Government plans to create better jobs closer to home? OAQ(5)0521(FM)

A cross-Government team is taking forward the Better Jobs, Closer to Home programme to better align a range of commercial projects with other interventions to support creation of meaningful employment in communities with high levels of joblessness.

Mae tîm traws-Lywodraeth yn bwrw ymlaen â’r rhaglen Swyddi Gwell yn Nes at Adref i gyfochri amrywiaeth o brosiectau masnachol yn well gydag ymyraethau eraill i gefnogi creu cyflogaeth ystyrlon mewn cymunedau sydd â lefelau uchel o ddiweithdra.

It’s worth remembering that it was in October 2015 that the Wales Trades Union Congress launched its excellent campaign for better jobs, closer to home, to benefit Valleys communities such as the one I represent in Caerphilly, and, indeed, I received a very friendly note from them last week emphasising that, and I was pleased to see the same principles contained in the programme for government.

I’d like to welcome the speech the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure made yesterday at Coleg y Cymoedd, where he recognised the importance of addressing regional differences and taking a regional focus to creating resilient communities and indeed better jobs, closer to home. With this in mind, will the First Minister provide more specifics about the Welsh Government’s approach that will tackle those economic challenges faced by the northern Valleys of south Wales, helping develop our own specialised sectors, building on existing strength, and the social capital that exists there?

Mae'n werth cofio mai ym mis Hydref 2015 y gwnaeth Cyngres Undebau Llafur Cymru lansio ei ymgyrch ardderchog ar gyfer swyddi gwell yn nes at adref, er budd cymunedau’r Cymoedd fel yr un yr wyf i’n ei gynrychioli yng Nghaerffili, ac, yn wir, derbyniais nodyn cyfeillgar iawn ganddyn nhw yr wythnos diwethaf yn pwysleisio hynny, ac roeddwn i’n falch o weld yr un egwyddorion wedi eu cynnwys yn y rhaglen lywodraethu.

Hoffwn groesawu'r araith a wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith ddoe yng Ngholeg y Cymoedd, pryd y cydnabu bwysigrwydd mynd i'r afael â gwahaniaethau rhanbarthol a rhoi pwyslais rhanbarthol ar greu cymunedau cydnerth ac yn wir swyddi gwell yn nes at adref. Gyda hyn mewn golwg, a wnaiff y Prif Weinidog gynnig rhagor o fanylion am ddull Llywodraeth Cymru a fydd yn mynd i'r afael â’r heriau economaidd hynny a wynebir gan Gymoedd gogleddol y de, gan helpu i ddatblygu ein sectorau arbenigol ein hunain, gan adeiladu ar gryfder presennol, a'r cyfalaf cymdeithasol sy'n bodoli yno?

Well, firstly, the commercial pilots are starting to test the interventions to see how they can be as effective as they can be. We’re looking to implement a specific strategy, both regionally in the northern Valleys, and across the whole of Wales. There is a ministerial taskforce that’s been set up cross-Government in order to address some of these issues. The challenge for us is that there are differences within the Valleys themselves in terms of performance. We know that Merthyr is doing particularly well in terms of attracting investment. That is not reflected in every Valleys community. So, what we’re looking to do is ensure that we can even out economic development and improvement over the course of the next few years, rather than seeing some parts of the Valleys do well and others less well—commercial interventions and pilot projects apart. Of that, the taskforce is another limb of that.

Wel, yn gyntaf, mae’r treialon masnachol yn dechrau profi'r ymyraethau i weld sut y gallant fod mor effeithiol ag y gallant fod. Rydym yn bwriadu gweithredu strategaeth benodol, yn rhanbarthol yn y Cymoedd gogleddol, ac ar draws Cymru gyfan. Ceir tasglu gweinidogol a sefydlwyd ar draws y Llywodraeth i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn. Yr her i ni yw bod gwahaniaethau o fewn y Cymoedd eu hunain o ran perfformiad. Rydym ni’n gwybod bod Merthyr yn gwneud yn arbennig o dda o ran denu buddsoddiad. Nid yw hynny yn cael ei adlewyrchu ym mhob cymuned yn y Cymoedd. Felly, yr hyn yr ydym ni’n ceisio ei wneud yw sicrhau y gallwn wasgaru datblygiad a gwelliant economaidd yn gyfartal dros y blynyddoedd nesaf, yn hytrach na gweld rhai rhannau o'r Cymoedd yn gwneud yn dda ac eraill ddim cystal—ac eithrio ymyraethau masnachol a phrosiectau arbrofol. O hynny, mae’r tasglu yn gangen arall o hynny.

Gwell swyddi yn nes at adref—i fy etholwyr i, beth mae hyn yn ei olygu yw creu swyddi o ansawdd yn y gogledd-orllewin, ac mae dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i ddangos y ffordd efo hyn, ac i gael polisïau cwbl fwriadus i wasgaru swyddi Llywodraeth ar draws Cymru. Pryd, felly, mae eich Llywodraeth chi yn bwriadu diwygio ei strategaeth lleoli swyddi? Mae angen cynnwys meini prawf penodol newydd a fyddai’n arwain ar ddosbarthu swyddi Llywodraeth Cymru mewn ffordd gyfartal ar draws Cymru. Rydw i’n awgrymu eich bod chi yn diwygio’r strategaeth lleoli swyddi ar frys cyn i bobl y gogledd golli pob ffydd yn eich Llywodraeth.

Better jobs, closer to home—for my constituents, what this means is creating quality jobs in north-west Wales, and the Welsh Government is duty-bound to show the way in this regard and to have deliberate policies to ensure that Government jobs are distributed across Wales. When, then, does your Government intend to reform its job location strategy? We need to include specific new criteria that would lead to the distribution of Welsh Government jobs in an equal way across Wales. I suggest that you do amend and reform this strategy as a matter of urgency, before the people of north Wales lose all confidence in your Government.

Mae hynny’n hollol annheg o gofio’r ffaith mai ni, fel Llywodraeth, wnaeth agor Cyffordd Llandudno. Ni fel Llywodraeth oedd â swyddfa yng Nghaernarfon. Ni fel Llywodraeth sydd wedi symud mwy o swyddi mas o Gaerdydd nag erioed o dan y Swyddfa Gymreig, gyda swyddi ar draws Cymru. Nid yw’n bosibl cael swyddfa ym mhob lle, yn amlwg, ond mae’n record ni yn un da dros ben ynglŷn â symud swyddi, yn enwedig i’r gogledd. Mae mwy o swyddi yn y gogledd nawr—pobl sy’n gweithio i Lywodraeth Cymru—nag oedd erioed yn wir ynglŷn â sefyllfa’r Swyddfa Gymreig.

I think that’s totally unfair, bearing in mind that it was us, as a Government, that opened the Llandudno Junction office, and it was us, as a Government, that had an office in Caernarfon, and it was us, as a Government, that has moved more jobs out of Cardiff than ever under the Welsh Office, with jobs across the whole of Wales. It’s not possible to have an office in every location, obviously, but our record is an extremely good one in relation to moving jobs, particularly in north Wales. There are more people working for Welsh Government in north Wales than was ever true under the old Welsh Office.

First Minister, if we want to have more people working closer to home, then what about homeworkers? One of the problems that homeworkers face in my constituency and in other parts, particularly of north Wales, is poor broadband connectivity. We saw a report last week that said that some of the slowest speeds can be found in north Wales, and there are still many people who don’t have access to superfast broadband. What are you doing to hold BT and Openreach to account to make sure that they deliver on their promises and their obligations under the scheme? And what action are you taking to address those 4 or 5 per cent of properties that are currently outside the scope of the scheme, so that those people too in those areas can also have the opportunity to work from home?

Brif Weinidog, os ydym ni eisiau cael mwy o bobl yn gweithio’n agosach at adref, yna beth am weithwyr cartref? Un o'r problemau y mae gweithwyr cartref yn eu hwynebu yn fy etholaeth i ac mewn rhannau eraill, o’r gogledd yn enwedig, yw cysylltedd band eang gwael. Gwelsom adroddiad yr wythnos diwethaf a oedd yn dweud bod rhai o'r cyflymderau mwyaf araf i'w gweld yng ngogledd Cymru, a cheir llawer o bobl nad oes ganddynt fynediad at fand eang cyflym iawn o hyd. Beth ydych chi'n ei wneud i ddwyn BT ac Openreach i gyfrif i sicrhau eu bod yn cyflawni eu haddewidion a'u rhwymedigaethau o dan y cynllun? A pha gamau ydych chi’n eu cymryd i fynd i'r afael â’r 4 neu 5 y cant o’r cartrefi hynny sydd y tu allan i gwmpas y cynllun ar hyn o bryd, fel y gall y bobl hynny hefyd yn yr ardaloedd hynny gael y cyfle i weithio o gartref?

As the Member knows, we are looking for 96 per cent of premises to have access to superfast broadband by the summer. Many of those premises would never have had access without Government intervention because the market was never there. It’s right to point out, of course, the roughly 4 per cent of people who wouldn’t be part of superfast Cymru—they are in particularly remote areas. There will be other alternatives that will have to be explored for them, such as, for example, the use of satellites rather than using the cables. These are issues we are aware of. Even though Superfast Cymru focuses on the 96 per cent, the 4 per cent are not forgotten about.

Fel y mae’r Aelod yn gwybod, ein nod yw i 96 y cant o gartrefi gael mynediad at fand eang cyflym iawn erbyn yr haf. Ni fyddai llawer o'r cartrefi hynny fyth wedi cael mynediad heb ymyrraeth gan y Llywodraeth gan nad oedd y farchnad yno erioed. Mae'n iawn nodi, wrth gwrs, y ffigur bras o 4 y cant o bobl na fyddent wedi bod yn rhan o Gyflymu Cymru—maen nhw mewn ardaloedd arbennig o anghysbell. Bydd dewisiadau eraill y bydd yn rhaid eu harchwilio ar eu cyfer nhw, fel, er enghraifft, y defnydd o loerennau yn hytrach na defnyddio'r ceblau. Mae'r rhain yn faterion yr ydym yn ymwybodol ohonynt. Er bod Cyflymu Cymru yn canolbwyntio ar y 96 y cant, nid yw’r 4 y cant wedi eu hanghofio.

First Minister, I’m given to understand that there are at present 175 businesses on waiting lists for council-owned units in Caerphilly, some for up to five years. Can you therefore indicate whether there are any Government plans to help councils like Caerphilly construct new units to accommodate such surpluses, given the fact that, obviously, these companies have the potential have to create thousands of jobs close to home?

Brif Weinidog, rwyf wedi cael ar ddeall bod 175 o fusnesau ar restrau aros am unedau sy'n eiddo i'r cyngor yng Nghaerffili ar hyn o bryd, rhai ers hyd at bum mlynedd. A allwch chi nodi felly a oes unrhyw gynlluniau gan y Llywodraeth i helpu cynghorau fel Caerffili i adeiladu unedau newydd i ddarparu ar gyfer gwargedion o'r fath, o ystyried y ffaith, yn amlwg, bod gan y cwmnïau hyn y potensial i greu miloedd o swyddi yn agos at adref?

Well, I’m not aware of the situation in Caerphilly as he describes it. I will write to him on that, because it’s specific to Caerphilly council rather than to Welsh Government. We need to avoid a situation where we build speculatively lots and lots of different factory units because we know that a lot of them remain empty, or they did remain empty in the 1990s. What we look to do is to identify existing buildings that are appropriate for businesses who want them, and to look at where units can be built where we know there will be a demand. And that is something certainly that forms part of our economic strategy.

Wel, nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa yng Nghaerffili fel y mae’n ei disgrifio. Byddaf yn ysgrifennu ato ynglŷn â hynny, gan ei fod yn benodol i gyngor Caerffili yn hytrach nag i Lywodraeth Cymru. Mae angen i ni osgoi sefyllfa lle’r ydym ni’n adeiladu llawer iawn o wahanol unedau ffatri ar hap gan ein bod ni’n gwybod bod llawer ohonynt yn aros yn wag, neu roedden nhw’n aros yn wag yn y 1990au. Yr hyn yr ydym ni’n bwriadu ei wneud yw nodi adeiladau presennol sy'n briodol i fusnesau sydd eu heisiau, ac edrych lle y gellir adeiladu unedau lle’r ydym ni’n gwybod y bydd galw. Ac mae hynny'n rhywbeth sy’n sicr yn rhan o'n strategaeth economaidd.

Confensiwn Cyfansoddiadol

A Constitutional Convention

4. Pa gynnydd sydd wedi'i wneud o ran sefydlu confensiwn cyfansoddiadol? OAQ(5)0517(FM)

4. What progress has been made in setting up a constitutional convention? OAQ(5)0517(FM)

The Member will know I’ve been calling for a number of years for a constitutional convention to consider the future governance of the United Kingdom, and the challenges posed by EU withdrawal make the case for such a convention even stronger.

Bydd yr Aelod yn gwybod fy mod i wedi bod yn galw ers nifer o flynyddoedd am gonfensiwn cyfansoddiadol i ystyried llywodraethiad y Deyrnas Unedig yn y dyfodol, ac mae'r heriau a ddaw yn sgil gadael yr UE yn gwneud yr achos dros gonfensiwn o'r fath hyd yn oed yn gryfach.

I thank the First Minister for that response and congratulate him for raising this very important issues for so many years. Would he agree that the unwritten constitution of the UK is unstainable, in view of leaving the EU and with the threat of a second Scottish independence referendum?

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna ac rwy’n ei longyfarch am godi’r mater pwysig iawn hwn ers cymaint o flynyddoedd. A fyddai'n cytuno bod cyfansoddiad anysgrifenedig y DU yn anghynaladwy, o ystyried gadael yr UE a chyda'r bygythiad o ail refferendwm ar annibyniaeth yr Alban?

Well, at the heart of the problem, as we leave the EU, is parliamentary sovereignty and the idea that all power comes from one place in Westminster, which has the ability to do whatever it wants. I don’t think that’s the right approach. I think there are several centres of democratic accountability, of which this Assembly is one. For me, the UK has to move more towards a system of shared sovereignty. It works in Canada. It doesn’t create instability. Canada is one of the most prosperous and secure countries in the world, but we have to get away from this idea that, somehow, everything is subordinate to Westminster and the UK Parliament in Westminster. That is not the model I believe—. It may have worked in the nineteenth century, but it’s not the model that’s going to work in this century.

Wel, mae sofraniaeth seneddol a'r syniad bod yr holl rym yn dod o un lle yn San Steffan, sydd â'r gallu i wneud beth bynnag y mae’n dymuno, wrth wraidd y broblem, wrth i ni adael yr UE. Nid wyf yn credu mai dyna'r dull cywir. Rwy'n credu y ceir sawl canolfan o atebolrwydd democrataidd, ac mae’r Cynulliad hwn yn un ohonynt. I mi, mae’n rhaid i’r DU symud mwy at system o sofraniaeth a rennir. Mae'n gweithio yng Nghanada. Nid yw'n creu ansefydlogrwydd. Mae Canada yn un o'r gwledydd mwyaf ffyniannus a diogel yn y byd, ond mae'n rhaid i ni symud oddi wrth y syniad hwn bod popeth, rywsut, yn israddol i San Steffan a Senedd y DU yn San Steffan. Nid dyna'r model rwy’n credu—. Efallai ei fod wedi gweithio yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ond nid dyna’r model sy'n mynd i weithio yn y ganrif hon.

I was disappointed that the First Minister’s response to the developments last week was what sounded like calls for an internal constitutional convention for the Labour Party. But in moving forward, we know that the Welsh Government-Plaid Cymru White Paper on Europe has been rejected out of hand by the UK Government. We know that the UK Government has broken its promise to have a UK-wide approach to EU negotiations before triggering article 50. This doesn’t bode well for the much-awaited repeal Bill and related legislation, but there is a clause in the Welsh Government-Plaid Cymru White Paper—I suppose we could call it article 132—that the First Minister could trigger, which would mean bringing to this Assembly a continuity Bill now, in anticipation of the repeal Bill, to defend the current Welsh constitution from a power grab from Westminster.

Roeddwn i’n siomedig mai ymateb y Prif Weinidog i ddatblygiadau yr wythnos diwethaf oedd yr hyn a oedd yn swnio fel galwadau am gonfensiwn cyfansoddiadol mewnol i’r Blaid Lafur. Ond wrth symud ymlaen, rydym ni’n gwybod bod Papur Gwyn Llywodraeth Cymru-Plaid Cymru ar Ewrop wedi ei wrthod yn bendant gan Lywodraeth y DU. Rydym ni’n gwybod bod Llywodraeth y DU wedi torri ei haddewid i gael un dull ar gyfer y DU gyfan ar gyfer trafodaethau’r UE cyn sbarduno erthygl 50. Nid yw hyn yn argoeli'n dda i’r Bil diddymu mawr ddisgwyliedig a deddfwriaeth gysylltiedig, ond ceir cymal ym Mhapur Gwyn Llywodraeth Cymru-Plaid Cymru—mae'n debyg y gellid ei alw’n erthygl 132—sy’n golygu y gallai'r Prif Weinidog sbarduno, a fyddai'n golygu dod â Bil dilyniant i'r Cynulliad hwn nawr, gan ragweld y Bil diddymu, i amddiffyn cyfansoddiad presennol Cymru rhag ymgais gan San Steffan i gydio pŵer.

Well, first of all, there’s been no formal response to the White Paper that we have produced. Secondly, the great reform Bill, as it’s termed, is designed to be a Bill that will preserve—we are told—EU law in the jurisdictions of the UK and the laws of the different parts and different nations of the UK. If that’s all it does, then it’s sensible. However, what we would not accept—in fact, we would oppose this tooth and nail—is any suggestion that there will be a clawback of existing powers, or that powers that return from Brussels should sit, even for a period of time, in Westminster. That is something that we will guard against very strongly, and we will examine the great repeal Bill very closely to make sure that that does not happen. And we will not support that if that is proposed as part of that Bill.

Wel, yn gyntaf oll, ni fu unrhyw ymateb ffurfiol i'r Papur Gwyn yr ydym ni wedi ei lunio. Yn ail, cynlluniwyd y Bil diwygio mawr, fel y’i gelwir, i fod yn Fil a fydd yn cadw—felly y dywedir wrthym—cyfraith yr UE yn awdurdodaethau’r DU a chyfreithiau gwahanol rannau a gwahanol wledydd y DU. Os mai dyna’r cwbl y mae'n ei wneud, yna mae'n synhwyrol. Fodd bynnag, yr hyn na fyddem yn ei dderbyn—a dweud y gwir, byddem yn gwrthwynebu hyn i’r carn—yw unrhyw awgrym y bydd pwerau presennol yn cael eu cydio’n ôl, neu y dylai pwerau sy’n dychwelyd o Frwsel orwedd, hyd yn oed am gyfnod o amser, yn San Steffan. Mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn wyliadwrus iawn ohono, a byddwn yn archwilio’r Bil diddymu mawr yn ofalus iawn i wneud yn siŵr nad yw hynny'n digwydd. Ac ni fyddwn yn cefnogi hynny os cynigir hynny yn rhan o'r Bil hwnnw.

First Minister, I think the problem with a constitutional convention is that you can’t really have one until after a second referendum in Scotland, which, at some point in the future, does look a possibility. I just wonder if your more immediate aims should be with the Prime Minister to see how the Joint Ministerial Committee system could be strengthened. I commend Mr Drakeford’s remarks on how that might happen, although not the style in which he made them. I think it was too caustic in Parliament when he compared the current process to St Fagans Community Council. [Laughter.] But, he did make some interesting points about how the JMCs could be made more robust, with agendas, a secretariat and a clear purpose and future work plan. That’s what you should be concentrating on.

Brif Weinidog, rwy’n credu mai’r broblem gyda chonfensiwn cyfansoddiadol yw na allwch chi wir gael un tan ar ôl yr ail refferendwm yn yr Alban, sydd, ar ryw adeg yn y dyfodol, yn edrych fel posibilrwydd. Rwy’n meddwl tybed a ddylai eich nodau mwy uniongyrchol fod gyda Phrif Weinidog y DU i weld sut y gallai system y Cydbwyllgor Gweinidogion gael ei chryfhau. Rwy’n cymeradwyo sylwadau Mr Drakeford ar sut y gallai hynny ddigwydd, os nad yr arddull a ddefnyddiodd i’w gwneud. Rwy’n meddwl ei bod yn rhy ddeifiol yn y Senedd pan gymharodd y broses bresennol i Gyngor Cymuned Sain Ffagan. [Chwerthin.] Ond, fe wnaeth rhai pwyntiau diddorol am sut y gallai'r Cydbwyllgorau gael eu gwneud yn fwy cadarn, gydag agendâu, ysgrifenyddiaeth a diben eglur a chynllun gwaith ar gyfer y dyfodol. Dyna beth y dylech chi fod yn canolbwyntio arno.

Over the next two years, following the triggering of article 50, there is a golden opportunity to restructure the way in which decisions are taken across the UK. It’s no good waiting until that period of time has elapsed because then we will find ourselves in a situation where there’s no way of putting in place an alternative system. What does that mean? It means that the JMC should evolve into a proper council of Ministers where joint decisions are taken, where that is appropriate, in areas that are devolved. It may well be that there is merit in having a general framework with regard to agriculture, or indeed fisheries, as long as it’s agreed. We know that, when the UK leaves the EU, there is the distinct possibility that state aid rules will no longer apply, in which case we’ll have a free-for-all inside the internal single market of the UK. I’ve mentioned the term ‘trade law’. I think that’s perfectly possible. There was a trade law between Ireland and the UK in the 1930s. It’s in no-one’s interest for that to happen. The alternative to that is to put together a set of rules in the UK, agreed by the four UK Governments and, importantly, an independent adjudication body that polices those rules—a court. The European Court of Justice performs that function in the European single market; the US Supreme Court performs that function in terms of inter-state commerce in the US. An internal single market without agreed rules and a method of policing those rules is not a proper internal single market. I want to see that internal single market work properly.

Dros y ddwy flynedd nesaf, ar ôl sbarduno erthygl 50, ceir cyfle euraidd i ailstrwythuro'r ffordd y mae penderfyniadau yn cael eu gwneud ar draws y DU. Nid oes diben aros tan y bydd y cyfnod hwnnw o amser wedi mynd heibio, oherwydd wedyn byddwn yn canfod ein hunain mewn sefyllfa lle nad oes unrhyw ffordd o gyflwyno system arall. Beth mae hynny’n ei olygu? Mae'n golygu y dylai'r Cydbwyllgor Gweinidogion esblygu i fod yn gyngor Gweinidogion priodol lle mae penderfyniadau ar y cyd yn cael eu gwneud, pan fo hynny'n briodol, mewn meysydd sydd wedi'u datganoli. Mae'n ddigon posibl bod rhinwedd mewn cael fframwaith cyffredinol o ran amaethyddiaeth, neu bysgodfeydd yn wir, cyn belled â’i fod wedi ei gytuno. Rydym ni’n gwybod, pan fydd y DU yn gadael yr UE, bod posibilrwydd cryf na fydd rheolau cymorth gwladwriaethol yn gymwys mwyach, ac os felly bydd gennym sefyllfa gwbl agored ym marchnad sengl fewnol y DU. Rwyf wedi crybwyll y term 'cyfraith fasnach'. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl bosibl. Roedd cyfraith fasnach rhwng Iwerddon a'r DU yn y 1930au. Nid yw o fudd i unrhyw un i hynny ddigwydd. Y dewis yn hytrach na hynny yw llunio cyfres o reolau yn y DU, wedi’u cytuno gan bedair Llywodraeth y DU ac, yn bwysig, corff dyfarnu annibynnol sy'n plismona’r rheolau hynny—llys. Mae Llys Cyfiawnder Ewrop yn cyflawni’r swyddogaeth honno ym marchnad sengl Ewrop; mae Goruchaf Lys yr Unol Daleithiau yn cyflawni’r swyddogaeth honno o ran masnach ryng-dalaith yn yr Unol Daleithiau. Nid yw marchnad sengl fewnol heb reolau y cytunwyd arnynt a dull o blismona’r rheolau hynny yn farchnad sengl fewnol briodol. Rwyf eisiau gweld y farchnad sengl fewnol honno’n gweithio’n iawn.

Personally, I very much welcome the leadership that the First Minister is showing on this drive towards a constitutional convention. But, further to David Melding’s important question, in the immediate here and now, and following that fascinating session we had yesterday, where we had in the gallery law students from the University of South Wales looking on, if we do not achieve that greater parity of esteem that you could see in a council of Ministers and independent adjudication as well, what is your prognosis then, going forward, as we transition to exiting the European Union and to a very different framework within the UK? What’s your prognosis if we do not get those mechanisms in place?

Yn bersonol, rwy’n croesawu'n fawr yr arweinyddiaeth y mae'r Prif Weinidog yn ei dangos ar yr ymgyrch hon i gael confensiwn cyfansoddiadol. Ond, ymhellach i gwestiwn pwysig David Melding, ar hyn o bryd, ac yn dilyn y sesiwn ddiddorol honno a gawsom ddoe, lle'r oedd gennym ni fyfyrwyr y gyfraith o Brifysgol De Cymru yn yr oriel yn ein gwylio, os na fyddwn yn sicrhau mwy o gydraddoldeb o ran parch y gallech chi ei weld mewn cyngor Gweinidogion a dyfarnu annibynnol hefyd, beth yw eich prognosis, felly, wrth symud ymlaen, wrth i ni ymadael â’r Undeb Ewropeaidd a newid i fframwaith gwahanol iawn o fewn y DU? Beth yw eich prognosis os na fyddwn yn cael y mecanweithiau hynny ar waith?

There is a danger that the UK will start to unravel. In particular, one thing that is not often mentioned, but I think is worth noting, is what might cause the rise of English nationalism, and people in England feeling aggrieved with the system. And I think this can all be avoided fairly easily. The distinct national identities of our four nations can be recognised while at the same time recognising the common purpose that the UK provides, but that does mean putting in place a structure that reflects the fact that this is a partnership of nations, rather than believing that this is something like the unitary state that the UK was in 1972, before it entered what was then the Common Market. So, these issues are resolvable—there’s no doubt about that in my mind. They need to be resolved so that, when the UK leaves the EU, that structure is in place already in terms of the internal single market of the UK, in terms of the council of Ministers, rather than doing it a few years after that and then leaving a vacuum. That’s in no-one’s interest.

Mae perygl y bydd y DU yn dechrau datod. Yn arbennig, un peth nad yw'n cael ei grybwyll yn aml, ond yr wyf yn credu sy’n werth ei nodi, yw’r hyn a allai achosi twf cenedlaetholdeb Seisnig, a phobl yn Lloegr yn teimlo bod y system yn gwneud cam â nhw. Ac rwy’n meddwl y gellir osgoi hyn oll yn weddol hawdd. Gall hunaniaethau cenedlaethol amlwg ein pedair gwlad gael eu cydnabod drwy gydnabod ar yr un pryd y diben cyffredin y mae’r DU yn ei ddarparu, ond mae hynny'n golygu sefydlu strwythur sy'n adlewyrchu'r ffaith fod hon yn bartneriaeth o genhedloedd, yn hytrach na chredu fod hyn yn rhywbeth tebyg i’r wladwriaeth unedol yr oedd y DU ym 1972, cyn iddi ymuno â’r hyn a oedd y Farchnad Gyffredin ar y pryd. Felly, mae modd datrys y materion hyn—nid oes unrhyw amheuaeth yn fy meddwl am hynny. Mae angen eu datrys fel, pan fydd y DU yn gadael yr UE, y bydd y strwythur hwnnw ar waith eisoes o ran marchnad sengl fewnol y DU, o ran cyngor y Gweinidogion, yn hytrach na'i wneud ychydig flynyddoedd wedi hynny ac yna gadael gwagle. Nid yw hynny o fudd i neb.

Digartrefedd ym Merthyr Tudful a Rhymni

Homelessness in Merthyr Tydfil and Rhymney

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i’r afael â digartrefedd ym Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ(5)0515(FM)

5. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government’s strategy for tackling homelessness in Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ(5)0515(FM)

Well, yes. I mentioned earlier on the legislation and what we’re doing to monitor the legislation. We of course continue to work with all local authorities to ensure greater consistency and support to those who are homeless or are at risk of homelessness.

Wel, gwnaf. Soniais yn gynharach am y ddeddfwriaeth a'r hyn yr ydym ni’n ei wneud i fonitro'r ddeddfwriaeth. Rydym ni’n parhau, wrth gwrs, i weithio gyda'r holl awdurdodau lleol i sicrhau mwy o gysondeb a chefnogaeth i'r rheiny sy'n ddigartref neu sydd mewn perygl o fod yn ddigartref.

Thank you, First Minister. My concerns are similar to the ones that were raised by Jeremy Miles earlier on, but I want to focus on one specific point. I had the opportunity during January through to just this week of volunteering at the winter night shelter in Merthyr Tydfil that was provided by the council, and I’d probably like to place on record now my thanks to Merthyr Tydfil council for providing that night shelter and for the selfless volunteers who have worked throughout the whole of that period to support the residents there. But what I was probably moved by more than anything else was the total hopelessness of people who find themselves homeless now. There were lots of people there using the shelter who’d found themselves homeless for a number of reasons that you alluded to earlier on—health problems, and drug dependency, and so on. But I was also struck by the number that were there because of family breakdown in relationships. So, they didn’t have other issues, just literally nowhere else to live. And it was the kind of downward spiral—

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Mae fy mhryderon yn debyg i'r rhai a godwyd gan Jeremy Miles yn gynharach, ond hoffwn ganolbwyntio ar un pwynt penodol. Cefais y cyfle yn ystod mis Ionawr hyd at yr wythnos hon i wirfoddoli yn lloches nos y gaeaf ym Merthyr Tudful a ddarparwyd gan y cyngor, ac mae’n debyg yr hoffwn nawr gofnodi fy niolch i Gyngor Merthyr Tudful am ddarparu’r lloches nos honno ac i’r gwirfoddolwyr anhunanol sydd wedi gweithio trwy gydol y cyfnod hwnnw i gefnogi'r trigolion yno. Ond mae’n debyg mai’r hyn a wnaeth effeithio mwy na dim arall arnaf oedd anobaith llwyr pobl sy'n canfod eu hunain yn ddigartref nawr. Roedd llawer o bobl yno yn defnyddio'r lloches a oedd wedi canfod eu hunain yn ddigartref am nifer o resymau y cyfeiriasoch atynt yn gynharach—problemau iechyd, a chaethiwed i gyffuriau, ac yn y blaen. Ond cefais fy nharo hefyd gan y nifer a oedd yno oherwydd chwalfa deuluol mewn perthnasoedd. Felly, nid oedd ganddynt broblemau eraill, dim ond nad oedd ganddynt unman arall i fyw, yn llythrennol. Ac yr oedd yn fath o sefyllfa sydd yn gwaethygu—

You do need to come to a question.

Mae angen i chi ddod at gwestiwn.

[Continues.]—that those people face. The question, First Minister, came about from a discussion I had with two relatively young men who decided that they could best lift themselves out of homelessness by joining together to get a place to rent. They’d found a suitable place—

[Yn parhau.]—y mae’r bobl hynny yn ei hwynebu. Daeth y cwestiwn, Brif Weinidog, o drafodaeth a gefais gyda dau ddyn cymharol ifanc a benderfynodd mai’r ffordd orau iddynt allu codi eu hunain allan o ddigartrefedd oedd trwy ymuno â'i gilydd i gael lle i'w rentu. Roedden nhw wedi dod o hyd i le addas—

You really do need to get to your question.

Mae wir angen i chi gyrraedd eich cwestiwn.

No, you’ve already explained your explanation, now get to your question, please.

Na, rydych chi eisoes wedi esbonio eich esboniad, nawr dewch at eich cwestiwn, os gwelwch yn dda.

Okay. They couldn’t find a guarantor, because they had no access to anybody who could guarantee the rental with the private landlord. So, could you, First Minister, give some indication of what the Welsh Government can do, possibly working in conjunction with local authorities and housing providers, to break down the barriers that make it difficult for the homeless to secure rented accommodation and possibly look at—

Iawn. Nid oeddent yn gallu dod o hyd i warantwr, gan nad oedd ganddynt fynediad at unrhyw un a allai warantu’r rhent gyda'r landlord preifat. Felly, a allech chi, Brif Weinidog, roi rhyw syniad o'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, o bosibl drwy weithio ar y cyd ag awdurdodau lleol a darparwyr tai, i chwalu'r rhwystrau sy'n ei gwneud hi'n anodd i bobl ddigartref sicrhau llety rhent ac o bosibl ystyried—

Can you please answer the question, First Minister? The question has been asked.

A allwch chi ateb y cwestiwn os gwelwch yn dda, Brif Weinidog? Mae'r cwestiwn wedi'i ofyn.

There are a number of issues that my friend the Member for Merthyr Tydfil and Rhymney has identified, and that is, quite often, people cannot get themselves out of the rut they find themselves in: they can’t get a job, because they haven’t got an address; they can’t look the part for a job, because they haven’t got any money; they find it difficult to access help for mental health problems or for addiction problems. There are pathways that people can follow that are provided by a number of third sector organisations, but getting people onto that pathway is often the difficult part. I suspect that, for many individuals, it’s a tailor-made approach to that individual that will work most effectively, but, of course, we also face a situation where people are homeless because they literally have nowhere to live and they can’t claim housing benefit because of their age. Because of that, they find themselves living on the streets as a result of that, and that is something that could have been prevented by the UK Government.

Ceir nifer o faterion y mae fy nghyfaill yr Aelod dros Ferthyr Tudful a Rhymni wedi eu nodi, sef, yn aml iawn, na all pobl gael eu hunain allan o'r twll y maen nhw’n canfod eu hunain ynddo: ni allant gael swydd, gan nad oes cyfeiriad ganddynt; ni allant edrych yn drwsiadus ar gyfer swydd, oherwydd nad oes ganddyn nhw unrhyw arian; maen nhw’n ei chael yn anodd cael cymorth ar gyfer problemau iechyd meddwl neu ar gyfer problemau caethiwed. Ceir llwybrau y gall pobl eu dilyn a ddarperir gan nifer o sefydliadau trydydd sector, ond cael pobl ar y llwybr hwnnw yw’r peth anodd yn aml. Rwy’n amau, i lawer o unigolion, mai dull wedi'i deilwra'n benodol i'r unigolyn hwnnw fydd yn gweithio’n fwyaf effeithiol, ond, wrth gwrs, rydym ni hefyd yn wynebu sefyllfa lle mae pobl yn ddigartref oherwydd nad oes ganddynt unrhyw le i fyw, yn llythrennol, ac na allant hawlio budd-dal tai oherwydd eu hoedran. Oherwydd hynny, maen nhw’n canfod eu hunain yn byw ar y strydoedd o ganlyniad i hynny, ac mae hynny'n rhywbeth y gallai Llywodraeth y DU fod wedi ei atal.

In October last year, the Conservative Government announced a £14 million programme to provide an innovative approach to tackling homelessness. This includes a number of initiatives to help individuals in danger of becoming homeless, to help rough sleepers to access employment and education opportunities, and to address the underlying issues of long-term rough sleepers, such as poor mental health or substance abuse. Will the First Minister agree to consider the UK Government’s programme to see what measures can be introduced to tackle homelessness in Merthyr Tydfil and other parts of south-east Wales?

Ym mis Hydref y llynedd, cyhoeddodd y Llywodraeth Geidwadol raglen gwerth £14 miliwn i ddarparu dull arloesol o fynd i'r afael â digartrefedd. Mae hyn yn cynnwys nifer o fentrau i helpu unigolion sydd mewn perygl o fod yn ddigartref, i helpu’r rheini sy'n cysgu ar y stryd i gael mynediad at gyfleoedd cyflogaeth ac addysg, ac i fynd i'r afael â phroblemau sylfaenol pobl sy’n cysgu ar y stryd yn yr hirdymor, fel iechyd meddwl gwael neu gamddefnyddio sylweddau. A wnaiff y Prif Weinidog gytuno i ystyried rhaglen Llywodraeth y DU i weld pa fesurau y gellir eu cyflwyno i fynd i'r afael â digartrefedd ym Merthyr Tudful a rhannau eraill o’r de-ddwyrain?

First, there are lots of young people who are homeless because of the UK Government and the decisions it took with regard to supporting those who needed somewhere to live. They have nowhere else to live; they can’t get housing benefit; they find it difficult to get a job; so, they end up living on the streets as a result of that. That money could have been better targeted, I suggest to the Member, if it was used in that way.

The UK Government is playing catch up to us. Our Supporting People programme plays a very important part in preventing homelessness. We’ve protected that budget. We spent £124.4 million on that programme in 2017-18. We’ve also developed a number of distinct approaches to support those members of our community most at risk—for example, ex-service personnel, those who are ex-offenders—and a pathway to try to help young people avoid homelessness because of the actions of the UK Government. So, I would argue to him that, actually, the UK Government is trying to catch up with what we’re doing already.

Yn gyntaf, ceir llawer o bobl ifanc sy'n ddigartref oherwydd Llywodraeth y DU a'r penderfyniadau a wnaeth o ran cynorthwyo’r rheini a oedd angen rhywle i fyw. Nid oes ganddyn nhw unrhyw le arall i fyw; ni allant gael budd-dal tai; maen nhw’n ei chael hi’n anodd cael swydd; felly, maen nhw’n byw ar y strydoedd o ganlyniad i hynny. Gallai’r arian hwnnw fod wedi cael ei dargedu’n well, awgrymaf i’r Aelod, pe byddai wedi cael ei ddefnyddio yn y ffordd honno.

Mae Llywodraeth y DU yn dal i fyny â ni. Mae ein rhaglen Cefnogi Pobl yn chwarae rhan bwysig iawn o ran atal digartrefedd. Rydym ni wedi diogelu’r gyllideb honno. Gwariwyd £124.4 miliwn gennym ar y rhaglen honno yn 2017-18. Rydym ni hefyd wedi datblygu nifer o ddulliau ar wahân i gefnogi’r aelodau hynny o’n cymuned sydd yn y perygl mwyaf—er enghraifft, cyn-filwyr, y rheini sy’n gyn-droseddwyr—a llwybr i geisio helpu pobl ifanc osgoi digartrefedd oherwydd gweithredoedd Llywodraeth y DU. Felly, byddwn yn dadlau, mewn gwirionedd, bod Llywodraeth y DU yn ceisio dal i fyny â'r hyn yr ydym ni’n ei wneud eisoes.

Cefnogaeth Ariannol ar gyfer Cyflogaeth

Financial Support for Employment

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth ariannol Llywodraeth Cymru i gyflogaeth yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ(5)0513(FM)

6. Will the First Minister make a statement on Welsh Government financial support for employment in south-east Wales? OAQ(5)0513(FM)

Yes. We continue to provide all forms of employment support to all areas of Wales. This includes our highly successful Jobs Growth Wales and Business Wales programmes, additional investment in apprenticeships and, of course, not forgetting, a range of other EU-funded programmes.

Gwnaf. Rydym ni’n parhau i ddarparu pob math o gymorth cyflogaeth i bob rhan o Gymru. Mae hyn yn cynnwys ein rhaglenni Twf Swyddi Cymru a Busnes Cymru hynod lwyddiannus, buddsoddiad ychwanegol mewn prentisiaethau ac, wrth gwrs, heb anghofio, amrywiaeth o raglenni eraill a ariennir gan yr UE.

Thank you very much for the reply, First Minister. The announcement by Newsquest that they propose to close their subediting hub in Newport and relocate to Weymouth has been raised in this Chamber before. However, it has been revealed that Newsquest received £95,000 from the Welsh Government in 2012-13 under the Skills Growth Wales programme, and a further £245,000 to expand its subediting hub last year.

Will the First Minister advise us what conditions applied to these grants and what action will the Welsh Government take to safeguard its investment in supporting employment in Newport?

Diolch yn fawr am yr ateb yna, Brif Weinidog. Codwyd y cyhoeddiad gan Newsquest eu bod yn bwriadu cau eu canolfan is-olygu yng Nghasnewydd ac adleoli i Weymouth yn y Siambr hon o'r blaen. Fodd bynnag, datgelwyd bod Newsquest wedi derbyn £95,000 gan Lywodraeth Cymru yn 2012-13 o dan raglen Sgiliau Twf Cymru, a £245,000 arall i ehangu ei ganolfan is-olygu y llynedd.

A wnaiff y Prif Weinidog ddweud wrthym pa amodau oedd yn gymwys i’r grantiau hyn a pha gamau wnaiff Llywodraeth Cymru eu cymryd i ddiogelu ei buddsoddiad mewn cefnogi cyflogaeth yng Nghasnewydd?

In 2015, we provided £245,808 to the company towards the creation of 50 jobs and the safeguarding of 15 jobs at the facility in Maesglas. That was exceeded, but the award was conditional on the jobs being in place until May 2020. If that condition is not met, then we will look to recoup the money.

Yn 2015, darparwyd £245,808 gennym i'r cwmni tuag at greu 50 o swyddi a diogelu 15 o swyddi yn y cyfleuster ym Maesglas. Aethpwyd y tu hwnt i hynny, ond roedd y dyfarniad yn amodol bod y swyddi yno tan fis Mai 2020. Os na chaiff yr amod hwnnw ei fodloni, yna byddwn yn ceisio adennill yr arian.

Cadwyni Cyflenwi'r Sector Cyhoeddus

Public Sector Supply Chains

7. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo arferion cyflogaeth da ar gyfer gweithwyr yng nghadwyni cyflenwi'r sector cyhoeddus yng Nghymru? OAQ(5)0523(FM)

7. What is the Welsh Government doing to promote good employment practices for workers involved in public sector supply chains in Wales? OAQ(5)0523(FM)

A code of practice on ethical employment in supply chains was launched on 9 March. We expect the Welsh public sector to sign up to the code and to help improve the well-being of workers in our supply chains.

Lansiwyd cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi ar 9 Mawrth. Rydym yn disgwyl i'r sector cyhoeddus yng Nghymru gytuno i’r cod a helpu i wella llesiant gweithwyr yn ein cadwyni cyflenwi.

I thank the First Minister for that answer. It was heartening to hear of the new code of practice for ethical employment for supply chains to the Welsh public sector because it shows real leadership. But, in launching the code of practice, the Cabinet Secretary said:

‘It is only by working together that we can help deliver a better, and crucially, a fairer deal for workers in our supply chains in Wales and throughout the world.’

So, can I seek assurance from the First Minister that we will try to make this bite deeply in Wales through the long reach of the public sector and other agencies, third sector and others, but also use that reach deep into other nations, including developing nations, so that our supply chains, including those parts that rely on sourcing overseas, do not exploit any worker anywhere?

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Roedd yn galonogol clywed am y cod ymarfer newydd ar gyfer cyflogaeth foesegol ar gyfer cadwyni cyflenwi i'r sector cyhoeddus yng Nghymru gan ei fod yn dangos arweinyddiaeth wirioneddol. Ond wrth lansio’r cod ymarfer, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet:

'Dim ond drwy gydweithio y gallwn ni helpu i sicrhau gwell amodau, ac yn bwysicach na hynny amodau tecach, i weithwyr y gadwyn gyflenwi yng Nghymru ac ar draws y byd.'

Felly, a gaf i ofyn am sicrwydd gan y Prif Weinidog y byddwn yn ceisio sicrhau bod hyn yn treiddio’n ddwfn yng Nghymru trwy gyrhaeddiad hir y sector cyhoeddus ac asiantaethau eraill, y trydydd sector ac eraill, ond hefyd defnyddio’r cyrhaeddiad dwfn hwnnw i wledydd eraill, gan gynnwys gwledydd datblygol, fel nad yw ein cadwyni cyflenwi, gan gynnwys y rhannau hynny sy'n dibynnu ar ffynonellau tramor, yn cam-fanteisio ar unrhyw weithiwr yn unrhyw le?

The code demonstrates the Welsh Government’s commitment to the eradication of illegal and unethical practices that affect workers in Wales and beyond. We need to have the longest reach possible and of course to ensure that this rolls through not just the public sector but private sector as well. So, we will encourage businesses operating in Wales to sign up to the code as well. That will raise and level the playing field for ethically responsible businesses so that those who employ staff legally and ethically cannot be undercut by those who don’t.

Mae'r cod yn dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gael gwared ar arferion anghyfreithlon ac anfoesegol sy'n effeithio ar weithwyr yng Nghymru a thu hwnt. Mae angen i ni gael y cyrhaeddiad hiraf posibl ac wrth gwrs sicrhau bod hyn yn digwydd drwy’r sector cyhoeddus yn ogystal â’r sector preifat. Felly, byddwn yn annog busnesau sy'n gweithredu yng Nghymru i gytuno â’r cod hefyd. Bydd hynny’n codi ac yn sicrhau sefyllfa deg i fusnesau moesegol-gyfrifol fel na all y rhai sy'n cyflogi staff yn gyfreithlon ac yn foesegol gael eu tanbrisio gan y rheini nad ydynt.

Cefnogi Pobl Anabl

Supporting Disabled People

8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl anabl i barhau'n aelodau gweithgar o'u cymunedau? OAQ(5)0520(FM)

8. Will the First Minister outline how the Welsh Government is supporting disabled people to remain active members of their community? OAQ(5)0520(FM)

Our ‘Framework for Action on Independent Living’ sets out our plans to support disabled people in Wales to live independently in their communities. We will be looking to review the framework this year, embracing, of course, the principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

Mae ein 'Fframwaith Gweithredu ar Fyw'n Annibynnol' yn nodi ein cynlluniau i gefnogi pobl anabl yng Nghymru i fyw'n annibynnol yn eu cymunedau. Rydym yn bwriadu adolygu'r fframwaith eleni, gan groesawu, wrth gwrs, egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Thank you, First Minister, for that answer. I have been dealing with a constituent whose wheelchair had to go in for repair. He was left without a suitable alternative, as this was a bespoke chair, for over two months and has been unable to successfully contact anyone for updates. It was only after I contacted the chief executive of the local health board that any action was taken. Frankly, this is unacceptable. I am told that waiting time for wheelchairs is excessive. How can we possibly hope to support disabled people to remain active members of their community if we can't provide for such basic needs? First Minister, what is your Government doing to eliminate waiting time for wheelchairs and ensure timely repairs to this essential element of a disabled person’s support?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog, am yr ateb yna. Rwyf wedi bod yn ymdrin ag etholwr y bu’n rhaid i’w gadair olwyn fynd i mewn i gael ei hatgyweirio. Fe’i gadawyd heb gadair addas arall, gan fod hon yn gadair bwrpasol, am dros ddau fis ac nid yw wedi llwyddo i gysylltu ag unrhyw un i gael y newyddion diweddaraf. Dim ond ar ôl i mi gysylltu â phrif weithredwr y bwrdd iechyd lleol y cymerwyd unrhyw gamau. Mae hyn yn annerbyniol. Dywedir wrthyf fod amser aros am gadeiriau olwyn yn ormodol. Sut y gallwn ni obeithio cefnogi pobl anabl i barhau i fod yn aelodau gweithgar o'u cymuned os na allwn ni ddarparu ar gyfer anghenion sylfaenol o'r fath? Brif Weinidog, beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i gael gwared ar amseroedd aros am gadeiriau olwyn a sicrhau atgyweiriadau prydlon i’r elfen hanfodol hon o gymorth person anabl?

Well, it's clear that the constituent who contacted you has gone through a difficult experience. It needs to be investigated. Could I ask the Member to write to me and I will, of course, write back to her to provide her constituent with an explanation?

Wel, mae'n amlwg bod yr etholwr a gysylltodd â chi wedi bod trwy brofiad anodd. Mae angen ymchwilio iddo. A gaf i ofyn i'r Aelod ysgrifennu ataf a byddaf, wrth gwrs, yn ysgrifennu'n ôl ati i ddarparu esboniad i’w hetholwr?

2. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i’n galw ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

The next item on our agenda is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Jane Hutt.

Diolch, Lywydd. I have a few changes to report to this week’s business. The statement on the future of youth work delivery has been postponed to 4 April. In its place, the Cabinet Secretary for Communities and Children will make an oral statement on park homes commission rates—next steps. Finally, the time allocated to the Counsel General’s oral Assembly questions tomorrow has been reduced and business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Lywydd. Mae gennyf ychydig o newidiadau i'w hadrodd i fusnes yr wythnos hon. Mae'r datganiad ar ddyfodol cyflawni gwaith ieuenctid wedi ei ohirio nes 4 Ebrill. Yn lle hynny, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn gwneud datganiad llafar ar gyfraddau comisiwn cartrefi mewn parciau—y camau nesaf. Yn olaf, mae'r amser a neilltuwyd i gwestiynau llafar y Cynulliad i’r Cwnsler Cyffredinol yfory wedi ei leihau ac mae busnes y tair wythnos nesaf yn dilyn yr hyn a ddangosir yn y datganiad a’r cyhoeddiad busnes ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Leader of the house, can we have a statement from the Cabinet Secretary for health, please, on paediatric rheumatology services in Wales? Sadly, in Wales, we do not have any paediatric rheumatology services—dedicated services—and in particular we do not have any teams to help young people who are diagnosed with arthritis at very young ages, very often at school age, and this causes a huge amount of problems, not only just from the pain side of managing the pain of arthritis, but also the ability to engage fully in the education system and be able to support children going through the education system so that they can reach their full potential. I'm led to believe, through a meeting that I had yesterday, that many people are diverted into the centres that are located in England, of which there are 12. In Scotland, there are two, and, in Northern Ireland, with a much smaller population than Wales, there is one dedicated centre, whereas at the moment there is just merely a consultant service here in south Wales, which doesn't provide the full service that a team approach would develop, where—. If you look at the standards that should be in place, there should be a consultant, there should be two nurse specialists, one physiotherapist, and an occupational therapist, to help develop the services here in Wales. I'd be grateful if we could have a statement so we can see whether the Government has any intention to bring forward what I would say is this missing link in the provision of healthcare for young people who suffer the pain—the chronic pain—of arthritis and the help that they must require.

Arweinydd y tŷ, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, os gwelwch yn dda, ar wasanaethau rhewmatoleg bediatrig yng Nghymru? Yn anffodus, yng Nghymru, nid oes gennym unrhyw wasanaethau rhewmatoleg bediatrig—gwasanaethau penodedig—ac yn benodol nid oes gennym unrhyw dimau i helpu pobl ifanc sy'n canfod bod ganddynt arthritis yn ifanc iawn, yn aml iawn plant o oedran ysgol. Mae hyn yn achosi llawer iawn o broblemau, nid yn unig o ran yr ochr boen o reoli poen arthritis, ond hefyd y gallu i gymryd rhan lawn yn y system addysg a gallu cefnogi plant sy'n mynd drwy'r system addysg fel y gallant gyrraedd eu llawn botensial. Rydw i'n deall, yn dilyn cyfarfod a gefais ddoe, fod llawer o bobl yn cael eu hailgyfeirio i'r canolfannau yn Lloegr, lle ceir 12 ohonynt. Yn yr Alban, mae dwy ganolfan, ac yng Ngogledd Iwerddon, sydd â phoblogaeth lai o lawer na Chymru, ceir un ganolfan bwrpasol. Dim ond un gwasanaeth ymgynghorol sydd yma yn ne Cymru ar hyn o bryd, ac nid yw hwnnw'n darparu'r gwasanaeth llawn y byddai gweithio mewn tîm yn ei ddatblygu, lle—. Pe baech yn edrych ar y safonau a ddylai fod ar waith, fe ddylai fod meddyg ymgynghorol, fe ddylai fod dwy nyrs arbenigol, un ffisiotherapydd, ac un therapydd galwedigaethol, i helpu i ddatblygu'r gwasanaethau yma yng Nghymru. Byddwn yn ddiolchgar pe bai modd i ni gael datganiad fel y gallwn weld a oes gan y Llywodraeth unrhyw fwriad o gyflwyno’r hyn y byddwn i’n ei alw’n ddolen goll yn y ddarpariaeth o ofal iechyd i bobl ifanc sy'n dioddef poen— poen cronig —arthritis a'r cymorth y mae'n rhaid bod ei angen arnynt.

Andrew R.T. Davies raises an important point. Of course, the fact that we have now got a children's hospital here in Wales, which, of course, is taking forward innovative treatments and care pathways—and I think that what we need to look at very carefully now is, in terms of paediatric rheumatology, what care pathway is available, and, of course, the Cabinet Secretary has heard the point that has been made today.

Mae Andrew R.T. Davies yn codi pwynt pwysig. Wrth gwrs, mae'r ffaith bod gennym bellach ysbyty plant yma yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, yn datblygu triniaethau arloesol a llwybrau gofal—a chredaf mai’r hyn y mae angen i ni edrych arno yn ofalus iawn nawr yw, o ran rhewmatoleg bediatrig, pa lwybr gofal sydd ar gael, ac, wrth gwrs, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi clywed y pwynt a wnaed heddiw.

I wonder if we can find time for a statement on the impact of the changes to work and pensions conditions for the employment support allowance that are kicking in on 1 April, and the impact in Wales in particular. The Work and Pensions Select Committee, a cross-party committee, has questioned the very principle behind these cuts to employment and support allowance from 1 April. They've been justified on the grounds that they will actually remove person-centred incentives discouraging people from returning to work. But the committee states the evidence is at best ambiguous and in fact carries the risk that, in their words, it will affect disabled people's quality of life and the likelihood of moving into work. So, I wonder if we can find time for some assessment or some statement on the impact of that in Wales, because it's of material impact on the lives of my constituents.

Tybed a oes modd i ni ddod o hyd i amser am ddatganiad ar effaith y newidiadau i amodau gwaith a phensiynau ar gyfer y lwfans cyflogaeth a chymorth sy'n dod i rym ar 1 Ebrill, a'r effaith yng Nghymru yn benodol. Mae'r Pwyllgor Dethol ar Waith a Phensiynau, pwyllgor trawsbleidiol, wedi cwestiynu’r egwyddor y tu ôl i’r toriadau hyn i’r lwfans cyflogaeth a chymorth o 1 Ebrill. Maen nhw wedi cael eu cyfiawnhau ar y sail y byddant yn cael gwared ar gymhellion sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn, sy’n annog pobl i beidio â dychwelyd i'r gwaith. Ond mae'r pwyllgor yn datgan bod y dystiolaeth yn amwys ar y gorau ac mewn gwirionedd bydd perygl iddo, yn eu geiriau nhw, effeithio ar safon byw pobl anabl a'r tebygolrwydd o fynd i weithio. Felly, tybed a allwn ni ddod o hyd i amser ar gyfer rhyw asesiad neu ryw ddatganiad ar effaith hynny yng Nghymru, oherwydd mae’n cael effaith sylweddol ar fywydau fy etholwyr i.

Well, that's very helpful, Huw Irranca-Davies, to hear from a cross-party select committee, the Work and Pensions Select Committee in Westminster, for responsibilities of the UK Government, and that scrutiny and monitoring. Of the impacts of those changes that come into being on 1 April, we remain deeply concerned about the changes for employment support allowance claimants assigned to the work-related activity group, commencing from April this year. This will see new claimants receive approximately £28 per week less than existing claimants.

Wel, Huw Irranca-Davies, defnyddiol iawn yw clywed gan bwyllgor dethol trawsbleidiol, y Pwyllgor Dethol ar Waith a Phensiynau yn San Steffan , am gyfrifoldebau Llywodraeth y DU, a’r gwaith craffu a monitro hwnnw. O ran effaith y newidiadau hynny sy'n dod i rym ar 1 Ebrill, rydym yn parhau i fod yn bryderus iawn am y newidiadau i’r rhai sy’n hawlio lwfans cyflogaeth a chymorth a neilltuwyd i'r grŵp gweithgareddau sy'n gysylltiedig â gwaith, a fydd yn dechrau o fis Ebrill eleni. Bydd hyn yn golygu y bydd hawlwyr newydd yn derbyn tua £28 yr wythnos yn llai na’r hawlwyr presennol.

Leader of the house, two weeks ago I asked the First Minister a non-partisan question on behalf of my constituents. I welcomed the growth in passenger numbers on the T9 bus service to Cardiff Airport, and I asked whether the Welsh Government had looked at diverting subsidies to other bus services across rural Wales. Now, at no point did the First Minister answer my substantive question—rather he just sought to make a series of party political points completely irrelevant to my question. Now, constituents have raised this with me, and asked me to express concern at the way in which the First Minister answers important questions brought in this Chamber. Perhaps you could review the record, and will you encourage your colleague the First Minister to answer questions in a more informative way?

Arweinydd y tŷ, bythefnos yn ôl gofynnais i'r Prif Weinidog gwestiwn amhleidiol ar ran fy etholwyr i. Rwyf yn croesawu'r twf yn nifer y teithwyr ar y gwasanaeth bws T9 i Faes Awyr Caerdydd, a gofynnais a yw Llywodraeth Cymru wedi edrych ar ddargyfeirio cymorthdaliadau i wasanaethau bysiau eraill ledled Cymru wledig. Ni wnaeth y Prif Weinidog ateb fy nghwestiwn sylfaenol i o gwbl—yn hytrach ceisiodd wneud cyfres o bwyntiau gwleidyddol pleidiol a oedd yn hollol amherthnasol i’m cwestiwn. Mae’r etholwyr wedi codi hyn gyda mi, ac wedi gofyn i mi fynegi pryder ynghylch y ffordd y mae'r Prif Weinidog yn ateb cwestiynau pwysig sy’n cael eu cyflwyno yn y Siambr hon. Efallai y gallech adolygu'r cofnod, ac a wnewch chi annog eich cydweithiwr y Prif Weinidog i ateb cwestiynau gan roi mwy o wybodaeth?

I’m intrigued—we suddenly leap from Cardiff Airport, indeed in my constituency, up to your constituency, in terms of what seems to be a very genuine question, Russell George, about provision of rural bus services, which, of course, the Cabinet Secretary for economy and transport is also extremely concerned about, which is why he spearheaded and led a bus summit, which I’m sure you would have engaged in, because this is about accessibility of public transport across the whole and in every part of Wales, all parts of Wales, and particularly in terms of access in rural areas.

Rydych wedi ennyn fy chwilfrydedd—rydym yn neidio’n sydyn o Faes Awyr Caerdydd, yn wir yn fy etholaeth i, i fyny i’ch etholaeth chi, o ran rhywbeth sy'n ymddangos fel petai’n gwestiwn dilys iawn, Russell George, am y ddarpariaeth o wasanaethau bysiau gwledig, y mae, wrth gwrs, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a thrafnidiaeth hefyd yn bryderus iawn amdano. A dyna pam mae wedi arwain uwchgynhadledd bysiau, ac rwy'n siŵr y byddech chi wedi cymryd rhan ynddi, gan ei fod yn ymwneud â hygyrchedd trafnidiaeth gyhoeddus ar draws Cymru gyfan ac ym mhob rhan o Gymru, pob rhan o Gymru, ac yn benodol o ran mynediad mewn ardaloedd gwledig.

Last week I spoke at an event organised by the British Deaf Association to give deaf school pupils a taste of future careers and to help them to fulfil their absolute potential. This event coincided with British Sign Language Week. I wondered if it would be possible to have a statement from the Welsh Government about what their views are on making British Sign Language an official language. Also last week, the children’s commissioner raised the issue of mothers having to pay £350 in order to learn British Sign Language in order to communicate with their deaf children, which is obviously quite a financial burden, and whether there’s any statement that could be made about how this issue could be addressed—.

Yr wythnos diwethaf siaradais mewn digwyddiad a drefnwyd gan Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain i roi blas ar yrfaoedd yn y dyfodol i ddisgyblion ysgol byddar a’u helpu i gyflawni eu potensial llawn. Roedd y digwyddiad hwn yn cyd-daro ag Wythnos Iaith Arwyddion Prydain. Rwyf wedi bod yn meddwl tybed a fyddai'n bosibl cael datganiad gan Lywodraeth Cymru am ei barn ynglŷn â gwneud Iaith Arwyddion Prydain yn iaith swyddogol. Hefyd yr wythnos diwethaf, cododd y comisiynydd plant y mater fod yn rhaid i famau dalu £350 i ddysgu Iaith Arwyddion Prydain er mwyn cyfathrebu â'u plant byddar, sy’n amlwg yn dipyn o faich ariannol, ac a oes unrhyw ddatganiad y gellid ei wneud ynghylch sut y gellid ymdrin â’r mater hwn —.

I thank Julie Morgan for that question. This issue has been discussed and brought forward, in fact, to cross-party groups over the years. We did establish, as a result, indeed, of a petition from the public and disability groups in particular, a framework for action on independent living—it was mentioned earlier on in response to a question to the First Minister—and it is about ensuring that we can, across Government, act on and take forward those important issues that have such an impact on people’s lives, rooted, of course, in the social model of disability. As the First Minister said earlier on, we’re actually taking the opportunity to develop a refreshed framework for action by the summer, and we have a disability equality forum, and I think these questions, particularly looking at the opportunities that we have to move forward with British Sign Language, will be—both the consultation and the forum will provide an opportunity for this to be considered again.

Diolchaf i Julie Morgan am y cwestiwn hwnnw. Mae'r mater hwn wedi cael ei drafod a’i gyflwyno, mewn gwirionedd, i grwpiau trawsbleidiol dros y blynyddoedd. Yn wir, sefydlwyd deiseb gan y cyhoedd a grwpiau anabledd yn benodol, fframwaith gweithredu ar gyfer byw'n annibynnol—cafodd ei grybwyll yn gynharach mewn ymateb i gwestiwn i'r Prif Weinidog—ac mae'n ymwneud â sicrhau y gallwn ni, ar draws y Llywodraeth, weithredu a datblygu'r materion pwysig hynny sy'n cael gymaint o effaith ar fywydau pobl, sydd wedi’i wreiddio, wrth gwrs, yn y model cymdeithasol o anabledd. Fel y dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach, rydym mewn gwirionedd yn achub ar y cyfle i ddatblygu fframwaith diwygiedig i’w gweithredu erbyn yr haf. Mae gennym fforwm cydraddoldeb i bobl anabl, ac rwy’n credu y bydd y cwestiynau hyn, yn enwedig yn edrych ar y cyfleoedd sydd gennym i symud ymlaen ag Iaith Arwyddion Prydain, yn—bydd yr ymgynghoriad a'r fforwm yn rhoi cyfle i ystyried hyn eto.

Leader of the house, can I call for a further update statement from the Minister for Skills and Science on the roll-out of superfast broadband, particularly in north Wales? I had a public meeting yesterday in Llanarmon-yn-Iâl, and there were representatives there from Eryrys, Graianrhyd and Tafarn-y-Gelyn in my constituency, all of which are facing significant problems with their telecoms infrastructure, which I think is an impediment to the roll-out of superfast broadband in their areas. I’m very concerned that BT Openreach are simply not improving their own infrastructure sufficiently well for superfast to be delivered across their network, and are using this as an excuse for not delivering to some households. These are sizeable communities, albeit rather small compared to many of the urban communities that Superfast Cymru is serving, but, nevertheless, the lack of access to broadband is a significant problem to those communities, and even over the copper network they’re currently only getting 0.5 Mbps when the speeds on the internet are telling them that they ought to be getting 7 Mbps or 8 Mbps, even over the copper network. So, I’m very concerned about this and I feel that the Welsh Government needs to hold BT Openreach to account for improving and investing in its own infrastructure outside of the Superfast Cymru project in order for these individual householders and businesses in those areas to take advantage of the programme. I would appreciate a statement on that matter.

Arweinydd y tŷ, a gaf i alw am ddatganiad diweddaru pellach gan y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth ar y broses o gyflwyno band eang cyflym iawn, yn enwedig yn y gogledd? Cefais gyfarfod cyhoeddus ddoe yn Llanarmon-yn-Iâl, ac roedd cynrychiolwyr yno o Eryrys, Graianrhyd a Thafarn-y-Gelyn yn fy etholaeth i. Mae pob un ohonynt yn wynebu problemau sylweddol â'u seilwaith telathrebu, a chredaf fod hynny’n rhwystr i’r broses o gyflwyno band eang cyflym iawn yn eu hardaloedd. Rwy'n bryderus iawn nad yw BT Openreach yn gwella ei seilwaith ei hun yn ddigon da i’r ddarpariaeth gyflym iawn gael ei darparu ar draws y rhwydwaith, ac mae’n defnyddio hyn fel esgus i beidio â’i ddarparu i rai aelwydydd. Mae'r rhain yn gymunedau gweddol fawr, er eu bod braidd yn fychan o’u cymharu â llawer o'r cymunedau trefol y mae Superfast Cymru yn eu gwasanaethu. Ond, serch hynny, mae diffyg mynediad at fand eang yn broblem sylweddol i'r cymunedau hynny. A hyd yn oed dros y rhwydwaith copr dim ond 0.5 Mbps yn unig y maent yn ei gael ar hyn o bryd pan mae’r cyflymder ar y rhyngrwyd yn dweud wrthynt y dylent fod yn cael 7 Mbps neu 8 Mbps, hyd yn oed dros y rhwydwaith copr. Felly, rwy'n bryderus iawn am hyn ac rwy’n teimlo bod angen i Lywodraeth Cymru ddwyn BT Openreach i gyfrif am wella a buddsoddi yn ei seilwaith ei hun y tu allan i brosiect Superfast Cymru er mwyn i’r deiliaid tai a busnesau unigol hyn yn yr ardaloedd hynny gael manteisio ar y rhaglen. Byddwn yn gwerthfawrogi datganiad ar y mater hwnnw.

I think the Member knows that many parts of Wales wouldn’t have had access to superfast broadband without the intervention of Superfast Cymru. As a result of that programme, 194,199 premises across north Wales, and I’m focusing on your region, now have access to fast fibre broadband and, of course, households are gaining access every day as the roll-out continues. Of course, our aim is to provide fast, reliable broadband to every property in Wales. Superfast Cymru is building that infrastructure. Whole counties, such as Conwy, Gwynedd, Blaenau Gwent, Pembrokeshire, Ceredigion, and others, would have been left without any access at all to superfast broadband without the intervention of Superfast Cymru. But, going back to the situation in terms of where we are now, to date, over 621,000 premises across Wales are now able to receive Superfast Cymru. But it is looking at how we reach those final few premises once Superfast Cymru comes to an end this year with an investment of £80 million, and that is establishing, premises by premises, where superfast broadband is available and that, of course, is going to inform the next scheme as it moves forward.

Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwybod na fyddai llawer o rannau o Gymru wedi cael mynediad at fand eang cyflym iawn heb ymyrraeth Superfast Cymru. O ganlyniad i'r rhaglen honno, mae gan 194,199 o eiddo ar draws y gogledd, ac rwy'n canolbwyntio ar eich rhanbarth chi, fynediad at fand eang ffibr cyflym erbyn hyn. Ac, wrth gwrs, mae aelwydydd yn cael mynediad bob dydd wrth i'r broses o’i gyflwyno barhau. Wrth gwrs, ein nod yw darparu band eang dibynadwy, cyflym i bob eiddo yng Nghymru. Mae Superfast Cymru yn adeiladu ar y seilwaith hwnnw. Byddai siroedd cyfan, megis Conwy, Gwynedd, Blaenau Gwent, Sir Benfro, Ceredigion, ac eraill, wedi bod heb fynediad o gwbl i fand eang cyflym iawn heb ymyrraeth Superfast Cymru. Ond, gan fynd yn ôl at y sefyllfa yr ydym ynddi nawr, hyd yn hyn, mae dros 621,000 o eiddo ar draws Cymru yn gallu derbyn Superfast Cymru. Ond mae'n edrych ar sut y gallwn gyrraedd yr ychydig eiddo olaf pan fydd Superfast Cymru yn dod i ben eleni gyda buddsoddiad o £80 miliwn, ac mae hynny’n golygu pennu, fesul eiddo, lle mae band eang cyflym iawn ar gael ac mae hynny, wrth gwrs, yn mynd i lywio'r cynllun nesaf wrth iddo symud ymlaen.

The leader of the house will know that Public Health Wales this morning has confirmed that multiple sources of evidence show that pre-exposure prophylaxis is highly effective at preventing HIV infection. PrEP is already prescribed in the US, Canada, France, Norway and Israel. So, can I ask the Cabinet Secretary for health to bring forward a statement, confirming the earliest point at which he expects to be in a position to make a decision on access to PrEP in Wales, and confirming that, in light of the clinical evidence, he will now look to approve access to the drug to the highest-risk groups to support HIV prevention in Wales?

Bydd arweinydd y tŷ yn gwybod bod Iechyd Cyhoeddus Cymru y bore yma wedi cadarnhau bod nifer o ffynonellau tystiolaeth yn dangos bod proffylacsis cyn-gysylltiad yn hynod effeithiol o ran atal haint HIV. Mae PrEp eisoes yn cael ei ragnodi yn yr Unol Daleithiau, Canada, Ffrainc, Norwy ac Israel. Felly, a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd gyflwyno datganiad, sy’n cadarnhau’r pwynt cynharaf y bydd yn disgwyl bod mewn sefyllfa i wneud penderfyniad ar ddarparu PrEp yng Nghymru, ac yn cadarnhau, yng ngoleuni'r dystiolaeth glinigol, y bydd nawr yn ystyried cymeradwyo bod y grwpiau risg uchaf yn cael defnyddio’r cyffur er mwyn cefnogi’r ymdrech i atal HIV yng Nghymru?

I thank Jeremy Miles for that question. The Welsh Government commissioned Public Heath Wales to examine the latest evidence. Of course, that will help to inform the appraisal to be undertaken by the All-Wales Strategy Medicines Group, our independent expert body that provides advice to Ministers in Wales on new medications not yet considered by NICE, the National Institute for Health and Care Excellence, next month. It will consider the clinical and cost-effectiveness of the medication. So, it’s inappropriate to comment further at this stage, but, of course, the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport will update Members once he’s received and considered advice from the All-Wales Medicines Strategy Group.

Diolch i Jeremy Miles am y cwestiwn hwnnw. Comisiynodd Llywodraeth Cymru Iechyd Cyhoeddus Cymru i archwilio'r dystiolaeth ddiweddaraf. Wrth gwrs, bydd hynny’n helpu i lywio'r gwerthusiad a fydd yn cael ei gynnal gan Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru, ein corff arbenigol annibynnol sy'n darparu cyngor i Weinidogion Cymru ar feddyginiaethau newydd nad ystyriwyd eto gan NICE, y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, fis nesaf. Bydd yn ystyried effeithiolrwydd y feddyginiaeth o safbwynt clinigol a chostau. Felly, mae'n amhriodol gwneud sylw pellach ar hyn o bryd. Ond, wrth gwrs, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ôl iddo gael ac ystyried cyngor gan Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru.

This morning dentists in England have been expressing extreme concern about the rise in dental decay in five-year-olds in England. I wondered if—. Obviously, we have Designed to Smile here, which has led to a noticeable reduction in the number of five-year-olds suffering tooth decay in Wales. But, nevertheless, one child with tooth decay aged five is far too many. What discussions have you had with the UK Government about their intention to introduce legislation to tax sugary drinks, as well as the conversations that have been had with the producers of sugary cereals that children are encouraged to eat in the morning, which are obviously the link between the numbers of children with tooth decay and something that we could easily do something about preventing?

Bore heddiw mae deintyddion yn Lloegr wedi bod yn mynegi pryder eithafol am y cynnydd mewn pydredd dannedd ymhlith plant pum mlwydd oed yn Lloegr. Tybed a—. Yn amlwg, mae gennym y Cynllun Gwên yma, sydd wedi arwain at ostyngiad amlwg yn nifer y plant pum mlwydd oed sy’n dioddef pydredd dannedd yng Nghymru. Ond, serch hynny, mae un plentyn â phydredd dannedd yn bump oed yn ormod o lawer. Pa drafodaethau a gawsoch chi gyda Llywodraeth y DU ynghylch ei bwriad i gyflwyno deddfwriaeth i drethu diodydd llawn siwgr, yn ogystal â'r sgyrsiau a gafwyd gyda chynhyrchwyr grawnfwydydd melys y mae plant yn cael eu hannog i fwyta yn y bore. Y rhain, yn amlwg, yw’r cyswllt rhwng nifer y plant â phydredd dannedd a’r hyn y gallem yn hawdd wneud rhywbeth i’w atal?

Well, I’m glad that the Member for Cardiff Central has drawn attention to Designed to Smile. It has been mentioned on the media over the last 24 hours, recognising that England falls behind Wales in terms of our initiative. I think it’s worth just looking at that reduction as a result of Designed to Smile, which is what we have taken forward: the 2014-15 dental survey of five-year-olds shows a further 6 per cent reduction in the proportion of children with experience of dental decay in Wales when compared with the previous survey undertaken in 2011-12. That’s the first and significant sustained improvement in dental caries prevalence experienced by children in Wales since records began, and it is attributed to the focus and effort of the Designed to Smile programme. And, of course, it needs to go beyond that particular initiative, which has seen that welcome reduction, and has actually dealt with issues in terms of health inequalities. But we have to go beyond that, to look at prevention in the wider public health perspective, in terms of reducing that access to sugary drinks and cereal. I always remember when we introduced the pioneering free school breakfast programme in Wales—which wasn’t supported by all parties in this Chamber—but when we established that breakfast it was based on nutrition standards, which meant that they looked at the cereal with no sugar in terms of a nutritious start to the day. It wasn’t just a free school breakfast, it was a free nutritious school breakfast. And I’m sure that has also contributed to the success in terms of reducing dental decay in children in Wales.

Wel, rwy'n falch bod yr Aelod dros Ganol Caerdydd wedi tynnu sylw at y Cynllun Gwên. Mae wedi cael ei grybwyll yn y cyfryngau dros y 24 awr ddiwethaf, gan gydnabod bod Lloegr yn disgyn y tu ôl i Gymru oherwydd y fenter hon. Rwy'n credu ei bod yn werth edrych ar y gostyngiad hwnnw o ganlyniad i’r Cynllun Gwên, sef yr hyn yr ydym wedi ei ddatblygu: mae arolwg deintyddol 2014-15 o blant pum mlwydd oed yn dangos gostyngiad arall o 6 y cant yng nghyfran y plant â phrofiad o bydredd deintyddol yng Nghymru o’i gymharu â'r arolwg blaenorol a gynhaliwyd yn 2011-12. Dyna’r gwelliant parhaus cyntaf ac arwyddocaol yn nifer yr achosion pydredd dannedd a brofir gan blant yng Nghymru ers dechrau cadw cofnodion, ac mae'n cael ei briodoli i sylw ac ymdrechion y rhaglen Cynllun Gwên. Ac, wrth gwrs, mae angen iddo fynd y tu hwnt i'r fenter benodol honno, sydd wedi gweld y gostyngiad hwnnw a groesawyd, ac mae wedi ymdrin mewn gwirionedd â materion anghydraddoldebau iechyd. Ond mae'n rhaid i ni fynd y tu hwnt i hynny, gan edrych ar ei atal yn y persbectif iechyd cyhoeddus ehangach, o ran lleihau faint o ddiodydd a grawnfwyd melys sydd ar gael iddynt. Rwyf bob amser yn cofio pan gyflwynwyd y rhaglen arloesol o roi brecwast am ddim mewn ysgolion yng Nghymru—ac nid pob plaid yn y Siambr hon oedd yn ei chefnogi—ond pan sefydlwyd y brecwast hwnnw roedd yn seiliedig ar safonau maeth, a oedd yn golygu bod grawnfwyd heb siwgr yn cael ei ystyried yn ddechrau maethlon i'r diwrnod. Nid brecwast am ddim mewn ysgolion yn unig mohono, ond brecwast ysgol maethlon am ddim. Ac rwy'n siŵr bod hynny hefyd wedi cyfrannu at y llwyddiant a gafwyd o ran lleihau pydredd dannedd ymhlith plant yng Nghymru.

Leader of the house, I am currently being inundated by complaints about the problem of littering on trunk roads and the verges of trunk roads and lay-bys in my constituency. I know that other Assembly Members are experiencing similar complaints. I know that, often, the responsibility for maintaining the cleanliness of trunk roads is delegated to, in my area, the South East Wales Transport Alliance, or to local authorities, but that the Welsh Government does have an overall responsibility for our roads, and you do have a responsibility for tourism. I’m very concerned about the image that is being portrayed of Wales to tourists who are coming to visit, and I would like it if the Welsh Government could look at what could be done about this as a matter of urgency, particularly in the run-up to the summer season. I wonder if we could have a statement or response from the Welsh Government on how you’re ensuring that local authorities and local consortia do maintain their responsibility to keep our trunk roads and motorways clean so that we get the very best possible image of Wales portrayed to those people visiting our country.

Arweinydd y tŷ, ar hyn o bryd rwy’n cael cwynion di-ri am broblem sbwriel ar gefnffyrdd a lleiniau ymyl cefnffyrdd a chilfannau yn fy etholaeth i. Gwn fod Aelodau eraill o'r Cynulliad yn cael cwynion tebyg. Yn aml, gwn fod y cyfrifoldeb am gynnal glendid cefnffyrdd wedi ei ddirprwyo i, yn fy ardal i, Gynghrair Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru, neu i awdurdodau lleol, ond gwn mai Llywodraeth Cymru sy’n bennaf gyfrifol am ein ffyrdd, a bod gennych gyfrifoldeb dros dwristiaeth. Rwy'n bryderus iawn am y ddelwedd sy'n cael ei phortreadu o Gymru i dwristiaid sy'n dod yma. Byddwn yn falch pe gallai Llywodraeth Cymru edrych ar yr hyn y gellid ei wneud am hyn fel mater o frys, yn enwedig yn y cyfnod sy’n arwain at dymor yr haf. Tybed a fyddai modd i ni gael datganiad neu ymateb gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut yr ydych chi'n sicrhau bod awdurdodau lleol a chonsortia lleol yn cynnal eu cyfrifoldeb i gadw ein cefnffyrdd a thraffyrdd yn lân fel ein bod yn portreadu’r ddelwedd orau bosibl o Gymru i'r bobl sy'n ymweld â'n gwlad.

Well, of course, we would all wish for that to happen. Part of this is about awareness raising with the public and those who use our roads. I think we will all experience the situation where you drive along a road and you see people chucking rubbish out of their window, so there has to be a public awareness programme, as well as who then deals with the impact of that littering, as you say, which destroys our environment. And this is something that is not just an issue for Wales, of course—it’s an issue across the UK and, I’m sure, further afield. So, it is certainly something that we would look at in terms of how we could develop that kind of public awareness and enforcement approach.

Wel, wrth gwrs, byddem i gyd yn dymuno i hynny ddigwydd. Mae rhan o hyn yn ymwneud â chodi ymwybyddiaeth y cyhoedd a'r rhai sy'n defnyddio ein ffyrdd. Rwy'n credu y byddwn i gyd yn wynebu sefyllfa pan fyddwch yn gyrru ar hyd ffordd ac yn gweld pobl yn taflu sbwriel allan o'u ffenestri. Felly, mae'n rhaid cael rhaglen i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd, a hefyd pwy wedyn sy’n ymdrin ag effaith taflu’r sbwriel hwnnw, fel y dywedwch, sy'n dinistrio ein hamgylchedd. Ond nid problem i Gymru yn unig yw hon, wrth gwrs—mae'n broblem ledled y DU ac, rwy'n siŵr, y tu hwnt i hynny. Felly, yn sicr mae'n rhywbeth y byddem yn edrych arno o ran sut y gallem ddatblygu’r math hwnnw o ymwybyddiaeth y cyhoedd a’r dull gorfodi.

3. 3. Datganiad: Adolygiad o'r Broses Ceisiadau Cyllido Cleifion Unigol
3. 3. Statement: The Individual Patient Funding Request Review

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ar adolygiad o geisiadau cyllido cleifion unigol, ac rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.

The next item on the agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the individual patient funding request review. I call on the Cabinet Secretary to make his statement. Vaughan Gething.

Member
Vaughan Gething 14:33:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Presiding Officer. Last July, I announced the establishment of an independent review of the IPFR process—the individual patient funding request process. The purpose of the review was to look afresh at the clinical criteria—usually referred to as ‘clinical exceptionality’—used to make IPFR decisions and the potential to reduce the number of IPFR panels in Wales. My approach to this review has been to try to be open, inclusive and transparent from the outset. That involved all political parties, the public and the NHS in Wales. For example, health opposition spokespeople have been fully involved in the whole process, including briefing sessions with the chair of the review group at the outset and conclusion of the review. The patient perspective featured strongly. Two patients were members of the review group and discussion sessions were held across Wales for patients, their families and carers and patient organisations. The pharmaceutical industry, health boards and clinicians participated fully, giving their views on how the process could be improved.

I published the report of the review in January this year, as soon as it was available, to provide everyone with the earliest opportunity to consider the findings and the recommendations. In parallel, my officials have been discussing the report with health boards, the Association of the British Pharmaceutical Industry Cymru Wales and our medicines experts at the All-Wales Therapeutics and Toxicology Centre, which I hope you’ll forgive me for referring to, from now on, as the AWTTC. The consensus is that this is a helpful report that makes thoughtful and pragmatic recommendations that will help health boards to deal with what are sensitive and very often complex decisions. I am particularly pleased that the patient voice has centre stage in the report.

I will now deal with the review group’s recommendations on the issues that they were asked to consider. Clinical exceptionality has been the underpinning principle upon which IPFR decisions have been made across the UK. It is not a well understood concept, and is open to varying interpretation. This is discussed fully in the report with practical recommendations to reform the IPFR decision criteria, which have been broadly welcomed. The proposed changes cover situations where there is a recommendation from the National Institute for Health and Care Excellence or the All-Wales Medicines Strategy Group, which I’ll now refer to as NICE and the AWMSG respectively. They also refer to cases where a recommendation from NICE or the AWMSG has not been made. The review group recommends a new two-part test covering, as a first point, a significant clinical benefit to the patient and, secondly, value for money. This means assessing the degree of clinical benefit expected by the treatment, and whether the cost of the treatment is in balance with the expected benefits.

In relation to whether the number of IPFR panels should be reduced, the review group concluded that the risks inherent in moving to a single national panel or reducing the number of panels negated any compelling argument for change. The review group has, however, made other helpful recommendations to support health boards in making further improvements to the process. This includes clarifying commissioning policies and embedding IPFR policy within those frameworks, and strengthening the central expert support, quality assurance and governance function of the AWTTC.

Health boards, supported by the AWTTC, have already begun the initial work to reform the clinical decision criteria with the aim of making this change to the guidance by May. Today, I’ve written to health board chairs to confirm the arrangements for implementing all of the recommendations by September of this year. Health boards will always have to make difficult choices about the relative clinical benefits versus the cost and the value for money at an individual patient level, balanced against the health needs for their local population. IPFR decisions will therefore always be sensitive. However, taken together, all of the recommendations, when implemented, will have a positive impact on the IPFR process, making it more easily understandable and less prone to being misused.

The IPFR process has a place within the policy framework for access to treatment for a relatively small number of individuals. For the majority of the population, we will continue to place the appraisal process at the centre of our evidence-based approach, ensuring people have access to clinically and cost-effective treatment. The new £80 million treatment fund I announced in January supports this approach by providing earlier access to new medicines recommended by NICE or the AWMSG. The review group endorses our policy position of placing appraisal at the heart of decisions on the routine availability of treatment. They also highlight the importance of appraisal as the best way to evaluate clinical effectiveness and value for money. In particular, I welcome their recommendation that the pharmaceutical industry should submit their medicines for appraisal as soon as possible after licensing to ensure a timely and transparent appraisal of the clinical benefits.

We have a good relationship with the industry and the Association of the British Pharmaceutical Industry Cymru Wales. The ABPI and individual companies engage with us and the AWMSG on the appraisal agenda and the wider new medicines work. The ABPI contributed to the review group’s work and are supportive of implementing the report’s recommendations. I will, of course, continue to support and encourage industry to work with us and NHS Wales to ensure the earliest possible access to innovative treatments.

I would like to finish by thanking the review group in their entirety for their effort and commitment in tackling what is a highly complex area, and in doing so compassionately and intelligently, and delivering their recommendations within a challenging timeframe.

Diolch, Lywydd. Fis Gorffennaf diwethaf, cyhoeddais sefydlu adolygiad annibynnol o'r broses IPFR—y broses ceisiadau cyllido cleifion unigol. Pwrpas yr adolygiad oedd edrych o'r newydd ar y meini prawf clinigol—y cyfeirir atynt fel rheol fel ‘eithriadoldeb clinigol’—a ddefnyddir i wneud penderfyniadau IPFR a'r potensial i leihau nifer y paneli IPFR yng Nghymru. Rwyf wedi ceisio cadw agwedd agored, gynhwysol a thryloyw tuag at yr adolygiad hwn ers y dechrau. Roedd hynny'n cynnwys yr holl bleidiau gwleidyddol, y cyhoedd a'r GIG yng Nghymru. Er enghraifft, mae llefarwyr iechyd y gwrthbleidiau wedi chwarae rhan lawn yn y broses gyfan, gan gynnwys sesiynau briffio gyda chadeirydd y grŵp adolygu ar ddechrau a diwedd yr adolygiad. Roedd safbwynt y claf yn elfen gref. Roedd dau o gleifion yn aelodau o'r grŵp adolygu a chynhaliwyd sesiynau trafod ledled Cymru i gleifion, eu teuluoedd a'u gofalwyr a sefydliadau cleifion. Cymerodd y diwydiant fferyllol, byrddau iechyd a chlinigwyr ran lawn, gan roi eu barn am sut y gellid gwella’r broses.

Cyhoeddais adroddiad yr adolygiad ym mis Ionawr eleni, cyn gynted ag yr oedd ar gael, er mwyn i bawb gael cyfle cyn gynted â phosibl i ystyried y canfyddiadau a'r argymhellion. Ochr yn ochr â hynny, mae fy swyddogion wedi bod yn trafod yr adroddiad â’r byrddau iechyd, Cymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain Cymru Wales a'n harbenigwyr ar feddyginiaethau yng Nghanolfan Therapiwteg a Thocsicoleg Cymru Gyfan, a gobeithiaf y gwnewch faddau imi am gyfeirio at honno, o hyn ymlaen, fel yr AWTTC. Y consensws yw bod hwn yn adroddiad defnyddiol sy'n gwneud argymhellion meddylgar ac ymarferol a fydd yn helpu byrddau iechyd i ymdrin â'r penderfyniadau sensitif hyn sy’n aml iawn yn rhai cymhleth. Rwy'n arbennig o falch mai llais y claf sydd bwysicaf yn yr adroddiad.

Rwyf nawr yn mynd i ymdrin ag argymhellion y grŵp adolygu am y materion y gofynnwyd iddynt eu hystyried. Mae eithriadoldeb clinigol wedi bod yn egwyddor sylfaenol ac yn sail i benderfyniadau am IPFR ledled y DU. Nid oes dealltwriaeth dda o’r cysyniad, ac mae'n agored i amrywiol ddehongliadau. Mae’r adroddiad yn trafod hyn yn llawn ac yn gwneud argymhellion ymarferol i ddiwygio meini prawf penderfyniadau IPFR, sydd wedi cael croeso cyffredinol. Mae'r newidiadau arfaethedig yn cynnwys sefyllfaoedd lle ceir argymhelliad gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal neu Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru, y byddaf nawr yn cyfeirio atynt fel NICE ac AWMSG yn y drefn honno. Maent hefyd yn cyfeirio at achosion lle nad yw NICE nac AWMSG wedi gwneud argymhelliad. Mae'r grŵp adolygu'n argymell prawf dwy ran newydd i gynnwys, fel pwynt cyntaf, budd clinigol sylweddol i'r claf ac, yn ail, gwerth am arian. Mae hyn yn golygu asesu faint o fudd clinigol a ddisgwylir gan y driniaeth, ac a yw cost y driniaeth yn gymesur â’r buddion disgwyliedig.

O ran a ddylid bod wedi lleihau nifer y paneli IPFR, casgliad y grŵp adolygu oedd bod y risgiau cynhenid ​​wrth symud at un panel cenedlaethol neu leihau nifer y paneli yn negyddu unrhyw ddadl rymus dros newid. Mae'r grŵp adolygu, fodd bynnag, wedi gwneud argymhellion defnyddiol eraill i gefnogi byrddau iechyd i wneud gwelliannau pellach i'r broses. Mae hyn yn cynnwys egluro polisïau comisiynu ac ymgorffori polisi IPFR o fewn y fframweithiau hynny, a chryfhau swyddogaethau cefnogaeth arbenigol ganolog, sicrwydd ansawdd a swyddogaeth llywodraethu yr AWTTC.

Mae byrddau iechyd, gyda chymorth yr AWTTC, eisoes wedi dechrau’r gwaith cychwynnol i ddiwygio'r meini prawf ar gyfer penderfyniadau clinigol gyda'r nod o wneud y newid hwn i'r canllawiau erbyn mis Mai. Heddiw, rwyf wedi ysgrifennu at gadeiryddion byrddau iechyd i gadarnhau'r trefniadau i roi pob un o'r argymhellion ar waith erbyn mis Medi eleni. Bydd yn rhaid i fyrddau iechyd wneud dewisiadau anodd bob amser am y manteision clinigol cymharol yn erbyn y gost a'r gwerth am arian ar lefel cleifion unigol, gan gydbwyso hyn ag anghenion iechyd eu poblogaeth leol. Felly, bydd penderfyniadau IPFR bob amser yn sensitif. Fodd bynnag, gyda'i gilydd, bydd yr holl argymhellion, ar ôl eu rhoi ar waith, yn cael effaith gadarnhaol ar y broses IPFR, gan ei gwneud yn haws ei deall ac yn llai tueddol o gael ei chamddefnyddio.

Mae gan y broses IPFR le o fewn y fframwaith polisi ar gyfer mynediad at driniaeth ar gyfer nifer cymharol fach o unigolion. Ar gyfer y rhan fwyaf o'r boblogaeth, byddwn yn parhau i sicrhau bod y broses werthuso yn ganolog i’n dull seiliedig ar dystiolaeth, gan sicrhau bod triniaeth glinigol effeithiol a chost-effeithiol ar gael i bobl. Mae'r gronfa driniaeth newydd gwerth £80 miliwn a gyhoeddais ym mis Ionawr yn cefnogi'r ymagwedd hon drwy ddarparu mynediad cynharach at feddyginiaethau newydd a argymhellir gan NICE neu’r AWMSG. Mae'r grŵp adolygu yn cefnogi ein safbwynt polisi o sicrhau bod gwerthuso yn ganolog i benderfyniadau am argaeledd arferol triniaeth. Maent hefyd yn amlygu pwysigrwydd gwerthuso fel y ffordd orau o werthuso effeithiolrwydd clinigol a gwerth am arian. Yn benodol, ryw’n croesawu eu hargymhelliad y dylai'r diwydiant fferyllol gyflwyno eu meddyginiaethau i’w gwerthuso cyn gynted â phosibl ar ôl eu trwyddedu i sicrhau gwerthusiad amserol a thryloyw o'r buddion clinigol.

Mae gennym berthynas dda â’r diwydiant ac â Chymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain Cymru Wales. Mae'r ABPI a’r cwmnïau unigol yn ymgysylltu â ni a’r AWMSG am yr agenda werthuso a'r gwaith ehangach ar feddyginiaethau newydd. Cyfrannodd yr ABPI at waith y grŵp adolygu ac maent yn gefnogol i roi argymhellion yr adroddiad ar waith. Byddaf, wrth gwrs, yn parhau i gefnogi ac annog diwydiant i weithio gyda ni a GIG Cymru i sicrhau’r mynediad cynharaf posibl at driniaethau arloesol.

Hoffwn orffen drwy ddiolch i'r grŵp adolygu yn eu cyfanrwydd am eu hymdrech a'u hymroddiad wrth ymdrin â’r maes cymhleth iawn hwn, gan wneud hynny mewn modd tosturiol a deallus, ac am ddarparu eu hargymhellion o fewn amserlen heriol.

I would also like to add to those words of the Cabinet Secretary. I certainly congratulate the panel on a very thorough review, yes, completed within a tight schedule, and a review I think that makes a number of very important recommendations that will, I have no doubt, improve the lives of many patients. The review, of course, was secured by Plaid Cymru in that post-election agreement, showing the real value of co-operation where that is appropriate, and the outcome I think clearly demonstrates to me that we were right to pursue it. The solutions actually put forward by the review panel aren’t all as we envisaged as a party, or put forward as proposals by us as a party, but the outcome is, and that is what is important. I am certainly very pleased that the Cabinet Secretary has agreed now to implement the recommendations of the review. I think it would’ve been difficult for him not to implement those recommendations. We look forward, now, of course, to seeing them being implemented in practice.

A couple of quick questions, because it now is down to what happens on the ground. First, perhaps you could explain just a little bit more about the implementation process, for example, how clinicians themselves are going to be made aware of the changes and how they can help their patients through the process. Also, I think the value of the patient voice in the process has been demonstrated clearly, and the engagement of the review panel has shown that. Will the Government now consider what ways that patient perspective can be maintained permanently within the system, for example in the quality assurance processes designed to ensure consistency, which, after all is one of the main elements that we were looking for from this review?

Hoffwn hefyd ychwanegu at y geiriau hynny gan Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n sicr yn llongyfarch y panel am adolygiad trylwyr iawn, do, wedi’i gwblhau o fewn amserlen dynn, ac adolygiad yr wyf yn meddwl ei fod yn gwneud nifer o argymhellion pwysig iawn a fydd, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth, yn gwella bywydau llawer o gleifion. Cafodd yr adolygiad, wrth gwrs, ei sicrhau gan Blaid Cymru yn y cytundeb ôl-etholiad hwnnw, gan ddangos gwir werth cydweithredu pan fo hynny'n briodol, ac mae’r canlyniad, rwy’n meddwl, yn dangos yn glir i mi ein bod yn iawn i fynd ar drywydd hynny. Nid yw'r datrysiadau a gyflwynodd y panel adolygu mewn gwirionedd i gyd fel yr oeddem wedi’u rhagweld fel plaid, nac fel y gwnaethom eu cyflwyno fel cynigion fel plaid, ond mae’r canlyniad, a dyna beth sy'n bwysig. Yn sicr, rwy’n falch iawn bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cytuno nawr i roi argymhellion yr adolygiad ar waith. Rwy'n meddwl y byddai wedi bod yn anodd iddo beidio â rhoi’r argymhellion hynny ar waith. Rydym yn edrych ymlaen, nawr, wrth gwrs, i’w gweld yn cael eu rhoi ar waith yn ymarferol.

Un neu ddau gwestiwn cyflym, oherwydd mae nawr yn fater o beth sy'n digwydd ar lawr gwlad. Yn gyntaf, efallai y gallech egluro ychydig bach mwy am y broses weithredu, er enghraifft, sut y bydd clinigwyr eu hunain yn cael gwybod am y newidiadau a sut y gallant helpu eu cleifion drwy'r broses. Hefyd, rwy’n meddwl bod gwerth llais cleifion yn y broses wedi cael ei ddangos yn glir, ac mae ymrwymiad y panel adolygu wedi dangos hynny. A wnaiff y Llywodraeth nawr ystyried pa ffyrdd y gellir cadw safbwynt y claf yn barhaol o fewn y system, er enghraifft yn y prosesau sicrhau ansawdd a gynlluniwyd i sicrhau cysondeb, sydd, wedi’r cyfan yn un o'r prif elfennau yr ydym yn chwilio amdanynt yn yr adolygiad hwn?

I thank the Member for the questions. Of course, there was agreement between Plaid Cymru and Welsh Labour in coming to an agreement on the compact to take forward a review in this area. And we’ve then expanded it to make sure that other parties have been engaged in the conversation in advance of that, and it has been, I think, a sensible and constructive process.

In terms of the two particular areas of questioning about the clinicians’ awareness of change and how they can help patients through it, that was one of the challenges that we recognise exists already—that some clinicians are better at explaining what the process is and how to help their patients through that. Equally, there were some comments about making sure that the process isn’t used simply instead of explaining to an individual patient in front of you, as a clinician, that there isn’t a reasonable treatment option that exists. And so there’s something here about that honesty in the conversation, which is not easy, but as we recognise, any individual patient funding request in itself isn’t easy. So, there are real human sensitivities around this.

Part of the point about the awareness is that there’s the national debate that we’re having, and lots of clinicians are very definitely interested in the discussion and in the review itself and in today’s statement. But I’ve made clear that the criteria to support decision making should be in place in guidance by May. That should certainly be part of ensuring that, in the run up to that and then subsequently, clinicians are properly aware of the change in the guidance about the decision-making criteria, and then all of the associated recommendations should be in place by September. But you can’t get away from the fact that clinicians will still have to go through what is a difficult process. It isn’t about the technical expertise in deciding what is an appropriate treatment option, but it’s the human interaction with their patient and how they guide that person and explain what they can do and make clear that the process will still require the clinician to support the case to be made for an IPFR. So, I’m sure that you, myself and other Members will still have contact from individuals in our constituencies about these particular choices and decisions.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau. Wrth gwrs, roedd cytundeb rhwng Plaid Cymru a Llafur Cymru wrth ddod i gytundeb am y compact i fwrw ymlaen ag adolygiad yn y maes hwn. Ac rydym yna wedi ei ehangu i wneud yn siŵr bod pleidiau eraill wedi cael cymryd rhan yn y sgwrs cyn hynny, ac mae wedi bod, rwy’n meddwl, yn broses synhwyrol ac adeiladol.

O ran y ddau faes holi penodol am ymwybyddiaeth y clinigwyr o’r newid a sut y gallant helpu cleifion drwyddo, roedd hynny’n un o'r heriau yr ydym yn cydnabod ei bod yn bodoli eisoes—bod rhai clinigwyr yn well am esbonio beth yw'r broses a sut i helpu eu cleifion drwy hynny. Yn yr un modd, roedd rhai sylwadau am wneud yn siŵr nad yw’r broses yn cael ei defnyddio yn lle egluro i glaf unigol o’ch blaen chi, fel clinigwr, nad oes opsiwn triniaeth rhesymol yn bodoli. Ac felly mae rhywbeth yma am y gonestrwydd hwnnw yn y sgwrs, nad yw’n hawdd, ond fel yr ydym yn ei gydnabod, nid oes unrhyw gais cyllido claf unigol ynddo’i hun yn hawdd. Felly, mae sensitifrwydd dynol gwirioneddol yn ymwneud â hyn.

Rhan o'r pwynt am yr ymwybyddiaeth yw ein bod yn cael trafodaeth genedlaethol, a bod gan lawer o glinigwyr ddiddordeb pendant iawn yn y drafodaeth ac yn yr adolygiad ei hun ac yn natganiad heddiw. Ond rwyf wedi ei gwneud yn glir y dylai'r meini prawf i gefnogi gwneud penderfyniadau fod wedi eu sefydlu mewn canllawiau erbyn mis Mai. Dylai hynny yn sicr fod yn rhan o sicrhau, yn y cyfnod cyn hynny ac yna ar ôl hynny, bod clinigwyr yn briodol ymwybodol o'r newid i’r canllawiau am y meini prawf gwneud penderfyniadau, ac yna dylai pob un o'r argymhellion cysylltiedig fod ar waith erbyn mis Medi. Ond ni allwch ddianc rhag y ffaith y bydd yn rhaid i glinigwyr ddal i fynd drwy broses sy’n anodd. Nid yw'n fater o arbenigedd technegol wrth benderfynu beth sy’n opsiwn triniaeth priodol; mae’n fater o ryngweithio dynol gyda'u cleifion a sut y maent yn arwain yr unigolyn hwnnw ac yn esbonio beth y gallant ei wneud a’i gwneud yn glir y bydd angen i'r clinigwr ddal i fod yn rhan o’r broses er mwyn cefnogi'r achos o blaid IPFR. Felly, rwy'n siŵr y bydd unigolion yn ein hetholaethau yn dal i gysylltu â chi, â mi ac ag Aelodau eraill am y dewisiadau a’r penderfyniadau penodol hyn.

Sorry, just quickly on patient voice. On the continuing work we’re talking about from the quality function, the AWTTC actually do have engagement with patient groups and individuals as well, so we do need to see that continue as part of the review of the effectiveness of what’s happening as well. So, I recognise the point that’s made.

Mae'n ddrwg gennyf, dim ond yn gyflym am lais y claf. Ynglŷn â’r gwaith parhaus yr ydym yn sôn amdano o ran y swyddogaeth ansawdd, mae'r AWTTC yn ymgysylltu mewn gwirionedd â grwpiau cleifion, ac unigolion hefyd, felly mae angen inni weld hynny’n parhau fel rhan o'r adolygiad o effeithiolrwydd yr hyn sy'n digwydd hefyd. Felly, rwy’n cydnabod y pwynt sy'n cael ei wneud.

Diolch, Lywydd. Good afternoon, Cabinet Secretary. Thank you very much for bringing forward this statement today. I would also like to put on record my thanks to the review panel for conducting this and my thanks to you for involving all the opposition parties so comprehensively in this entire process. I’d also like to thank the great many members of the public. Particularly, I know that a lot of my constituents put forward their cases and they were very brave to do so. I’m grateful to all of them, because I think this is a very well-balanced report and I’m delighted that you’ve accepted all the recommendations and intend to move forward on it.

I do want to ask you just a couple of questions that come from it, though. A lot of this is predicated on the word ‘significant’. I’m sure all of us around this Chamber will be delighted that we no longer have to use the exceptionality clauses, but it says here quite clearly,

‘By “significant”, we mean that the nature of the benefit to be expected, and the consideration of cost-effectiveness of the intervention, should be comparable to the criteria normally applied to patients whose conditions have the benefit of HTA guidelines’.

So, ‘significance’ is obviously an accepted word for the main cohort when you are passing a medicine and saying that it is all right to be used on a general level, and now, of course, you’re looking to use that word, or the review recommends using the word ‘significant’ for rare and ultra-orphan diseases, for those who do not have an HTA, and for new interventions. So, I’d be very grateful if you could just give a little bit of clarity on how we define ‘significance’—how that’s defined and how we can remove any lack of clarity around that so people are very clear that it’s a very, sort of, logical assessment, because, of course, we’re trying to take the heat out of what is a very emotional subject.

I’d be very grateful as well if you could just give us a quick update on where you see the new national IPFR quality function sitting. Would it be part of one of the existing areas such as—I don’t know—Healthcare Inspectorate Wales, or will you be looking to set up something within your own portfolio, or an independent arm’s-length body?

Just two more questions: there was one area I didn’t think the review dealt with, particularly, and that was the question of putting timings onto decision-making processes. I haven’t been able to spot it when going through the review, and I just wondered if you might comment on that. By timings, that’s timings for a decision to be made, because, of course, most of the people who are applying for these through the IPFR treatment are people who are grievously sick—time is not their friend—and I know that there have been examples put forward to the review panel about how long it’s taken for a decision to be made, and how, in the end, that person has passed a point where what they were applying for would help them. So, if you could make some comment on that.

And finally—again, it’s timing, but this time the timing of the reports. I understand now that the health boards have between now and September to implement the recommendations, with a first report back to us in June 2018, and then ongoing reports every June after that. One of the criticisms of a previous method for the IPFR was that it wasn’t transparent enough, and that public and clinicians have lost confidence in it. I’m concerned that if we don’t get a full report back until June 2019, with a full 12 months of data, this may be too long to tweak it, pick up any issues, and correct any problems. So, I wonder if you might consider bringing forward, perhaps, for the short term, maybe three-monthly reports. I think it would help to increase public confidence, and it would allow problems to be identified and course corrections to be made much earlier, although I do accept that in the long term you’d want to lengthen that reporting process back out again. Thank you.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Diolch yn fawr iawn am gyflwyno’r datganiad hwn heddiw. Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i'r panel adolygu am gynnal hyn a’m diolch i chi am gynnwys yr holl wrthbleidiau mewn modd mor gynhwysfawr yn y broses gyfan hon. Hoffwn hefyd ddiolch i'r nifer fawr o aelodau'r cyhoedd. Yn arbennig, rwy’n gwybod bod llawer o fy etholwyr wedi cyflwyno eu hachosion ac roeddent yn ddewr iawn i wneud hynny. Rwy'n ddiolchgar i bob un ohonynt, oherwydd rwy’n meddwl bod hwn yn adroddiad cytbwys iawn ac rwyf wrth fy modd eich bod wedi derbyn yr holl argymhellion ac yn bwriadu gweithredu arno.

Serch hynny, hoffwn ofyn un neu ddau o gwestiynau ichi amdano. Mae llawer o hyn yn ymwneud â’r gair 'arwyddocaol'. Rwy'n siŵr y bydd pawb ohonom o amgylch y Siambr hon yn falch iawn na fydd yn rhaid inni ddefnyddio'r cymalau eithriadoldeb mwyach, ond mae'n dweud yma yn eithaf clir,

'Drwy "arwyddocaol", rydym yn golygu y dylai natur y budd sydd i'w ddisgwyl, ac ystyriaeth o gost-effeithiolrwydd yr ymyrraeth, fod yn gymaradwy â’r meini prawf a ddefnyddir fel arfer ar gyfer cleifion y mae eu cyflyrau yn elwa ar ganllawiau HTA'.

Felly, mae 'arwyddocâd' yn amlwg yn air a dderbynnir gan y brif garfan wrth ichi basio meddyginiaeth a dweud ei bod yn iawn i gael ei defnyddio ar lefel gyffredinol, ac nawr, wrth gwrs, rydych yn bwriadu defnyddio'r gair hwnnw, neu mae'r adolygiad yn argymell defnyddio'r gair 'arwyddocaol' ar gyfer clefydau prin a thra amddifad, ar gyfer rhai heb HTA, ac ar gyfer ymyraethau newydd. Felly, byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech roi ychydig o eglurder ynghylch sut yr ydym yn diffinio 'arwyddocâd'—sut mae hynny wedi’i ddiffinio a sut y gallwn gael gwared ar unrhyw ddiffyg eglurder ynghylch hynny fel bod pobl yn glir iawn ei fod yn asesiad, wel, rhesymegol iawn, oherwydd, wrth gwrs, rydym yn ceisio tynnu’r gwres allan o bwnc sy’n emosiynol iawn.

Byddwn yn ddiolchgar iawn hefyd pe gallech roi diweddariad cyflym inni am ble yr ydych yn gweld swyddogaeth ansawdd cenedlaethol newydd yr IPFR. A fyddai'n rhan o un o'r meysydd sydd eisoes yn bodoli, fel—wn i ddim—Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ynteu a fyddwch chi’n sefydlu rhywbeth o fewn eich portffolio eich hun, neu gorff hyd braich annibynnol?

Dim ond dau gwestiwn arall: roedd un maes nad oeddwn i’n meddwl bod yr adolygiad yn ymdrin ag ef, yn benodol, sef y mater o roi amseriadau ar brosesau gwneud penderfyniadau. Nid wyf wedi gallu ei weld wrth fynd drwy'r adolygiad, ac roeddwn yn meddwl tybed a allech chi roi sylwadau am hynny. Gydag amseriadau, rwy’n sôn am amseriadau ar gyfer gwneud penderfyniad, oherwydd, wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf o'r bobl sy'n gwneud cais am y rhain drwy'r driniaeth IPFR yn bobl sy’n ddifrifol wael—nid yw amser yn ffrind iddynt—ac rwy’n gwybod y cyflwynwyd enghreifftiau i'r panel adolygu ynghylch pa mor hir y mae wedi’i gymryd i wneud penderfyniad, a sut, yn y diwedd, mae’r unigolyn hwnnw wedi mynd heibio i’r pwynt lle y byddai’r hyn y maent yn gwneud cais amdano wedi eu helpu. Felly, pe gallech wneud rhai sylwadau am hynny.

Ac yn olaf—eto, ynglŷn ag amseru, ond y tro hwn amseru’r adroddiadau. Rwy’n deall nawr bod gan y byrddau iechyd rhwng nawr a mis Medi i roi’r argymhellion ar waith, ac y byddant yn cyflwyno eu hadroddiadau cyntaf inni ym mis Mehefin 2018 ac yna’n cyflwyno adroddiadau parhaus bob mis Mehefin ar ôl hynny. Un o'r beirniadaethau o un o ddulliau blaenorol yr IPFR oedd nad oedd yn ddigon tryloyw, a bod y cyhoedd a chlinigwyr wedi colli hyder ynddo. Rwy'n poeni, os na chawn adroddiad llawn yn ôl tan fis Mehefin 2019, â 12 mis cyfan o ddata, y gallai hyn fod yn rhy hir i’w addasu, ymateb i unrhyw faterion, a chywiro unrhyw broblemau. Felly, tybed a allech chi ystyried cyflwyno, efallai, ar gyfer y tymor byr, adroddiadau efallai bob tri mis. Rwy'n meddwl y byddai'n helpu i gynyddu hyder y cyhoedd, ac yn ein galluogi i ganfod problemau a chywiro’r cwrs yn llawer cynharach, er fy mod yn derbyn y byddech, yn y tymor hir, yn awyddus i ymestyn y broses adrodd yn ôl allan eto. Diolch.

Thank you for the series of questions. Again, I recognise the significant public involvement and interest from a discrete group of the public, but an important group of the public, and a number of Assembly Members across different parties also gave their own perspective on behalf of their constituents, but also about how that affects individual Members in trying to represent and support constituents through what I recognised before as a difficult and sensitive process.

If I just deal with the time and the number of panels first, because that’s part of the consideration that the review took into account—you know, the fact that if you move to a national panel, you’d either have to have a standing panel, or you’d have to tolerate and accept the fact that there’d be a greater period of time, and that in itself wouldn’t be acceptable. We’ll always want to see how we have panels available to meet at a prompt and appropriate time, and that’s part of the reason we’re having a network of panels. Typically, the time of the decision isn’t a problem. I do appreciate there are some people where time is such a short window that this can be a factor. That’s part of learning and understanding what we can do to improve. There’s no pretence that actually the review provides all the answers for improvement in this area.

Again, we’ve put evaluation and reporting. We have an annual report on IPFRs and decisions that are undertaken, and, actually, we’re impressed by the fact that that exists. And those people involved in the English system I think were very positive about the information that we’re starting to now make available, and we want to see that continue, and it will. As we get through the evaluation reporting on the changes that we are making, as they become fully implemented, I expect, as I said today and in my letter to health boards, from September this year, I’ll need to give some thought as to what is a useful time period to start reporting on that. So, I won’t say ‘definitely no’ to having a different timescale, but I will go away and think about it, because I’m not completely persuaded that a quarterly report will be potentially helpful. But I’m happy to look at the issue.

On the quality function, I see that is developing the work the AWTCC should be doing, rather than creating something wholly new, to develop what we have to try and make sure it undertakes the areas of activity that the report recommends that we undertake with some more purpose, and visibility as well.

On your first question, really, about significant clinical benefit, we’re trying to make sure that we have a formulation that is more easily and better understood to make sure that where there isn’t a technology appraisal, we still have some evidence that there is a real benefit to be gained that would reach the same sort of criteria, and you’d expect there to have been a health technology appraisal. Now, the difficulty here always is that, without that full and formal appraisal, your evidence base is more difficult. There are a range of areas, for example, on off-patent medication—we had a meeting yesterday with the Torfaen Member, who isn’t here, but, as you know, has been a champion in the cause for the review—Lynne Neagle—about looking at how we look at that area, where, again, there isn’t a technology appraisal for the use of those drugs in a different field, but, often, there is enough evidence to make a reasonable assessment of their clinical benefit. I don’t want to go into too much detail, though, because, of course, I could spend a long time in this one area, but in the report and in the associated appendices, they go through, in much greater detail, how they look at both the question of significant clinical benefit and also the question of value for money as well. Because we haven’t really been as upfront in the past about the fact that it’s both limbs—you look at the benefit to the individual and you look to see whether the NHS can afford the treatment itself, because, as we all know, there is a finite resource to every part of the health service, and we have to take account of that in an upfront way. We’re upfront also about the value we want to determine for the individual and the whole service.

Diolch am y gyfres o gwestiynau. Unwaith eto, rwy’n cydnabod y cyfraniad a’r diddordeb cyhoeddus sylweddol gan un grŵp arwahanol o'r cyhoedd, ond grŵp pwysig o'r cyhoedd, a hefyd cafwyd safbwynt nifer o Aelodau'r Cynulliad ar draws gwahanol bleidiau, ar ran eu hetholwyr, ond hefyd ynglŷn â sut y mae hynny’n effeithio ar Aelodau unigol sy’n ceisio cynrychioli a chefnogi etholwyr drwy broses yr wyf eisoes wedi cydnabod ei bod yn un anodd a sensitif.

Os caf i roi sylw i amser a nifer y paneli yn gyntaf, oherwydd mae hynny'n rhan o'r ystyriaeth yr oedd yr adolygiad yn ei hystyried—wyddoch chi, y ffaith, pe byddech yn symud at banel cenedlaethol, y byddai'n rhaid ichi naill ai gael panel sefydlog, neu oddef a derbyn y ffaith y byddai yna gyfnod hirach, ac ni fyddai hynny ynddo'i hun yn dderbyniol. Byddwn bob amser yn awyddus i weld sut y gallwn sicrhau bod paneli ar gael i gwrdd ar adeg brydlon a phriodol, ac mae hynny'n rhan o'r rheswm pam yr ydym yn sefydlu rhwydwaith o baneli. Fel arfer, nid yw amseru’r penderfyniad yn broblem. Rwyf yn deall, i rai pobl, bod amser yn ffenestr mor fyr fel y gall hyn fod yn ffactor. Mae hynny'n rhan o ddysgu a deall yr hyn y gallwn ei wneud i wella. Nid oes neb yn esgus bod yr adolygiad yn darparu’r holl atebion ar gyfer gwella yn y maes hwn.

Unwaith eto, rydym wedi rhoi gwerthuso ac adrodd. Mae gennym adroddiad blynyddol am geisiadau IPFR a phenderfyniadau sy'n cael eu gwneud, ac, a dweud y gwir, rydym yn falch bod hynny’n bodoli. Ac roedd y bobl hynny sy'n ymwneud â system Lloegr, rwy’n meddwl, yn gadarnhaol iawn am y wybodaeth yr ydym yn dechrau ei darparu nawr, a hoffem weld hynny'n parhau, a bydd yn parhau. Wrth inni fynd drwy'r adroddiadau gwerthuso am y newidiadau yr ydym yn eu gwneud, wrth iddynt gael eu rhoi ar waith yn llawn, rwy’n disgwyl, fel y dywedais heddiw ac yn fy llythyr at y byrddau iechyd, o fis Medi eleni ymlaen, bydd angen imi feddwl ychydig am beth sy’n gyfnod defnyddiol i ddechrau adrodd ar hynny. Felly, nid wyf yn dweud 'yn bendant na' i gael amserlen wahanol, ond fe wna i fynd i ffwrdd a meddwl am y peth, oherwydd nid wyf wedi fy mherswadio yn llwyr y gallai adroddiad chwarterol fod o gymorth. Ond rwy’n hapus i edrych ar y mater.

O ran y swyddogaeth ansawdd, rwy’n gweld ei bod yn datblygu’r gwaith y dylai'r AWTCC fod yn ei wneud, yn hytrach na chreu rhywbeth hollol newydd, i ddatblygu’r hyn sydd gennym i geisio gwneud yn siŵr ei bod yn ymgymryd â'r meysydd gweithgarwch y mae'r adroddiad yn argymell ein bod yn ymgymryd â hwy ag ychydig mwy o bwrpas, a gwelededd yn ogystal.

O ran eich cwestiwn cyntaf, mewn gwirionedd, ynglŷn â budd clinigol arwyddocaol, rydym yn ceisio gwneud yn siŵr bod gennym ddatganiad sy'n haws ei ddeall ac yn cael ei ddeall yn well i wneud yn siŵr, pan nad oes gwerthusiad technoleg, ein bod yn dal i gael rhywfaint o dystiolaeth bod budd gwirioneddol i'w ennill a fyddai'n cyrraedd yr un math o feini prawf, a byddech yn disgwyl y byddai gwerthusiad technoleg iechyd wedi ei gynnal. Nawr, yr anhawster yma bob amser yw, heb y gwerthusiad llawn a ffurfiol hwnnw, bod eich sail dystiolaeth yn anoddach. Mae amrywiaeth o feysydd, er enghraifft, yn ymwneud â meddyginiaeth heb batent—cawsom gyfarfod ddoe gydag Aelod Torfaen, nad yw hi yma, ond, fel y gwyddoch, sydd wedi bod yn bencampwr yn yr achos o blaid yr adolygiad—Lynne Neagle—ynglŷn ag edrych ar sut yr ydym yn edrych ar y maes hwnnw, lle, unwaith eto, nad oes gwerthusiad technoleg ar gyfer defnyddio’r cyffuriau hynny mewn maes gwahanol, ond, yn aml, nid oes digon o dystiolaeth i wneud asesiad rhesymol o'u budd clinigol. Nid wyf eisiau mynd i ormod o fanylder, fodd bynnag, oherwydd, wrth gwrs, gallwn dreulio amser hir yn yr un maes hwn, ond yn yr adroddiad ac yn yr atodiadau cysylltiedig, maen nhw’n sôn, yn llawer mwy manwl, am sut y maen nhw’n edrych ar y mater budd clinigol arwyddocaol a hefyd ar y mater gwerth am arian. Gan nad ydym, a dweud y gwir, wedi ei gwneud mor glir yn y gorffennol bod hyn yn ymwneud â’r ddau gymal—rydych yn edrych ar y budd i'r unigolyn ac rydych yn edrych i weld a all y GIG fforddio'r driniaeth ei hun, oherwydd, fel y gwyddom i gyd, mae gan bob rhan o'r gwasanaeth iechyd adnoddau cyfyngedig, ac mae'n rhaid inni ystyried hynny mewn ffordd onest. Rydym yn onest hefyd ynglŷn â’r gwerth yr ydym eisiau ei ganfod i’r unigolyn ac i’r gwasanaeth cyfan.

Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and I would also like to take this opportunity to thank Andrew Blakeman and his team for the open and transparent way in which they approached the review and for their excellent recommendations. We all accept that the NHS doesn’t have access to unlimited funds; however, we also all accept that there are times when a novel treatment that isn’t generally cost-effective is the best available treatment for an individual patient. These decisions should be taken on clinical evidence, rather than on an accountant’s spreadsheet. This is what the IPFR process was designed to do, but, unfortunately, the design was flawed.

As the review panel found during the course of their review, the exceptionality principle was confusing and unfair. I therefore wholeheartedly endorse the panel’s recommendation that exceptionality be replaced with a decision-making process based upon whether the patient will gain significant clinical benefit at reasonable value for money. I am pleased that the Cabinet Secretary has accepted this recommendation.

The other big design flaw of the existing IPFR process was the lack of a consistent approach. Individual IPFR panels would apply the decision-making criteria differently, which led to a postcode lottery. I accept the review panel’s conclusion that is not practical to have a single national IPFR panel and, therefore, welcome their recommendation that there will be a new body to monitor the individual IPFR panels for consistency. We have to end the perverse situation whereby you can get treatment, or not, based on where you live. Can you confirm, Cabinet Secretary, whether the new national IPFR quality function will be in place by September and whether it will be looking at historical applications or will only be considering new applications going forward?

Regarding the implementation, I am grateful that the Cabinet Secretary has indicated that he hopes to have all the recommendations implemented by September. This is great news, but can the Cabinet Secretary confirm that patients currently pursuing IPFRs will be judged against the new criteria, rather than the old exceptionality criteria?

Finally, Cabinet Secretary, I welcome your assurances that you have a good relationship with the pharmaceutical industry and ABPI Cymru. Wales has traditionally been less effective at working with the industry on horizon scanning. In order to support new medicines in the future, we have to plan for them. Cabinet Secretary, will you outline how you are working with the ABPI and the pharmaceutical sector so that the NHS can prepare for future treatments and drugs? And thank you, once again, for your statement, Cabinet Secretary, and for the truly inclusive and transparent way you have approached this review. I look forward to seeing the panel’s recommendations being implemented to benefit patients in Wales. Diolch yn fawr.

Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, a hoffwn hefyd gymryd y cyfle hwn i ddiolch i Andrew Blakeman a'i dîm am y modd agored a thryloyw y maen nhw wedi ymwneud â'r adolygiad ac am eu hargymhellion ardderchog. Rydym i gyd yn derbyn nad oes arian diderfyn ar gael i’r GIG; fodd bynnag, rydym hefyd i gyd yn derbyn, ar adegau, mai triniaeth newydd nad yw'n gyffredinol yn gost-effeithiol yw'r driniaeth orau sydd ar gael i glaf unigol. Dylid gwneud y penderfyniadau hyn yn seiliedig ar dystiolaeth glinigol, yn hytrach nag ar daenlen cyfrifydd. Dyma beth oedd bwriad y broses IPFR, ond, yn anffodus, roedd ei dyluniad yn ddiffygiol.

Fel y gwelodd y panel adolygu yn ystod eu hadolygiad, roedd yr egwyddor eithriadoldeb yn ddryslyd ac yn annheg. Felly, rwy’n cymeradwyo’n llwyr argymhelliad y panel i ddisodli eithriadoldeb â phroses o wneud penderfyniadau sy’n seiliedig ar sicrhau budd clinigol arwyddocaol i’r claf ynghyd â gwerth rhesymol am arian. Rwy’n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn yr argymhelliad hwn.

Y nam dylunio mawr arall yn y broses IPFR bresennol oedd diffyg ymagwedd gyson. Byddai paneli IPFR unigol yn defnyddio’r meini prawf gwneud penderfyniadau yn wahanol, gan arwain at loteri cod post. Rwy’n derbyn casgliad y panel adolygu nad yw'n ymarferol cael un panel IPFR cenedlaethol ac, felly, rwy’n croesawu eu hargymhelliad y bydd corff newydd i fonitro'r paneli IPFR unigol er cysondeb. Mae'n rhaid inni roi terfyn ar y sefyllfa wrthnysig lle y gallwch gael triniaeth, neu beidio, yn seiliedig ar ble yr ydych yn byw. A allwch chi gadarnhau, Ysgrifennydd y Cabinet, pa un a fydd swyddogaeth ansawdd genedlaethol newydd yr IPFR ar waith erbyn mis Medi ac a fydd yn edrych ar geisiadau hanesyddol ynteu dim ond yn ystyried ceisiadau newydd yn y dyfodol?

O ran gweithredu, rwy’n ddiolchgar bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi nodi ei fod yn gobeithio rhoi’r holl argymhellion ar waith erbyn mis Medi. Mae hyn yn newyddion gwych, ond a all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd cleifion sy’n ceisio IPFR ar hyn o bryd yn cael eu barnu yn erbyn y meini prawf newydd, yn hytrach na'r hen feini prawf eithriadoldeb?

Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n croesawu eich sicrwydd bod gennych berthynas dda â’r diwydiant fferyllol ac ABPI Cymru. Yn draddodiadol, mae Cymru wedi bod yn llai effeithiol wrth weithio gyda'r diwydiant i sganio'r gorwel. Er mwyn cefnogi meddyginiaethau newydd yn y dyfodol, mae'n rhaid inni gynllunio ar eu cyfer. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi amlinellu sut yr ydych yn gweithio gyda'r ABPI a'r sector fferyllol fel y gall y GIG baratoi ar gyfer triniaethau a chyffuriau’r dyfodol? A diolch ichi, unwaith eto, am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ac am y ffordd wirioneddol gynhwysol a thryloyw yr ydych wedi ymdrin â’r adolygiad hwn. Edrychaf ymlaen at weld argymhellion y panel yn cael eu rhoi ar waith er lles cleifion yng Nghymru. Diolch yn fawr.

I recognise that there are number of questions and I’ll try to be brief and to the point with each of them, but I do want to recognise the contribution of Andrew Blakeman, which was recognised by Members in different parties here but also by other members of the review panel, and stakeholders as well. We are fortunate to have secured his services, with his background in the private sector but also an understanding of how the health service works as well.

On the point about funding: everyone objectively signs up to and recognises that the NHS has a limited resource and there has to be a system of understanding how we allocate and prioritise treatment, and how we understand clinical value and wider financial value in the service. The challenge always gets to where individuals recognise they’re on the wrong side of the line in that, either because, unfortunately, some people have conditions where we can’t actually help them, and other times where, actually, there is a treatment that is potentially effective but is hugely expensive. We see examples of that on a regular basis. Every few months there will always be something in the wider press about a potentially effective treatment that is actually really expensive, and the National Institute for Health and Care Excellence turn it down. These recommendations aren’t going to stop that being the case. Hopefully, though, there will be a more rational conversation about how those choices are made, where there is a technology appraisal, as well as how we deal with the individual patient funding request. But exceptionality remains a criterion for the rest of the UK, so we are very much different to the rest of the UK as a result of accepting these recommendations.

I don’t think it’s fair to characterise the continuing process we’ll have for the next few months at least as being clinical evidence versus an accountant and their spreadsheet. The people who make decisions on IPFR panels are experts. They are people who treat people; they’re not faceless, nameless bureaucrats. These are people who run, lead and manage our service and provide front-line patient care. And we should take care in the way that they make those choices and the way we then describe the choices they make, in what I’ve said are really difficult, complex and sensitive choices to have to make. And the point about the postcode lottery—the suggestion that there was a postcode lottery was part of the reason that we went through the review, and, actually, the panel found that there wasn’t significant evidence of a postcode lottery. There were instances where people could point to an example and you couldn’t properly explain it. That goes into us needing to properly deal with an all-Wales cohort set of decisions, and, actually, we’re doing more of that. And what we should see spurred on as a result of this report is actually how we see that all-Wales cohort of decisions made and taken. Because, on examination, it would appear that what on the face of it looked like an inconsistent decision is actually about a variation in the individual characteristics of the patient, and the likely benefit that they would receive, and that goes back into the difficulty intercommunicating this area honestly and concisely. I’m happy to confirm the quality function should be in place by September, but that the criterion for the clinical guidance should be in place by May. So, actually, we should see exceptionality removed at the time that that guidance is in place.

And finally, on the point about horizon scanning, I had a recent helpful and constructive meeting with the ABPI about how we want to make improvements in this part of the process. So, there is work that is ongoing between industry representatives and the Government. And just to be really clear, this isn’t about somehow either selling out the health service, to give in to the ability for companies, who of course, after all, have to make a profit to continue their business, but it is about understanding that it’s in their interests to have a more upfront process, where you have information at an earlier point in time, so we don’t have an expensive contest between them and the service on whether their new products are available to provide the clinical benefit that we all expect that they will achieve. So, I think we’re in a good place and I’ll have more to say in the future on this particular aspect.

Rwy’n cydnabod bod yna nifer o gwestiynau a byddaf yn ceisio bod yn gryno ac i'r pwynt gyda phob un ohonynt, ond hoffwn gydnabod cyfraniad Andrew Blakeman, a gydnabuwyd gan Aelodau’r gwahanol bleidiau yma, ond hefyd gan aelodau eraill y panel adolygu, a gan randdeiliaid hefyd. Rydym yn ffodus ein bod wedi sicrhau ei wasanaethau, gyda'i gefndir yn y sector preifat, ond hefyd ei ddealltwriaeth o sut y mae'r gwasanaeth iechyd yn gweithio hefyd.

Ynglŷn â’r pwynt am gyllid: mae pawb yn wrthrychol yn derbyn ac yn cydnabod bod gan yr NHS adnoddau cyfyngedig a bod angen system o ddeall sut yr ydym yn dyrannu ac yn blaenoriaethu triniaeth, a sut yr ydym yn deall gwerth clinigol a gwerth ariannol ehangach yn y gwasanaeth. Yr her bob amser yw lle mae unigolion yn sylwi eu bod ar yr ochr anghywir i’r llinell honno, naill ai oherwydd, yn anffodus, bod rhai pobl yn dioddef o gyflyrau na allwn mewn gwirionedd eu trin, ac adegau eraill lle, mewn gwirionedd, mae triniaeth a allai fod yn effeithiol ond sy’n hynod o ddrud. Rydym yn gweld enghreifftiau o hynny yn rheolaidd. Bob ychydig fisoedd bydd rhywbeth yn y wasg ehangach am driniaeth a allai fod yn effeithiol sydd mewn gwirionedd yn ddrud iawn, ac mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth Iechyd a Gofal yn ei gwrthod. Nid yw'r argymhellion hyn yn mynd i atal hynny rhag digwydd. Gobeithio, fodd bynnag, y cawn sgwrs fwy rhesymegol am sut i wneud y dewisiadau hynny, pryd i werthuso technoleg, yn ogystal â sut i ymdrin â chais cyllido’r claf unigol. Ond mae eithriadoldeb yn parhau i fod yn faen prawf ar gyfer gweddill y DU, felly rydym yn sicr yn wahanol i weddill y DU o ganlyniad i dderbyn yr argymhellion hyn.

Nid wyf yn meddwl ei bod yn deg nodweddu'r broses barhaus a fydd gennym am yr ychydig fisoedd nesaf o leiaf fel mater o dystiolaeth glinigol yn erbyn cyfrifydd a'i daenlen. Mae'r bobl sy'n gwneud penderfyniadau ar baneli IPFR yn arbenigwyr. Maent yn bobl sy'n trin pobl; nid biwrocratiaid di-wyneb, dienw ydynt. Mae'r rhain yn bobl sy'n cynnal, yn arwain ac yn rheoli ein gwasanaeth ac yn gofalu am gleifion ar y rheng flaen. A dylem fod yn ofalus ynglŷn â sut y maent yn gwneud y dewisiadau hynny a sut yr ydym yna’n disgrifio'r dewisiadau a wnânt, y dewisiadau hyn yr wyf wedi dweud eu bod yn rhai gwirioneddol anodd, cymhleth a sensitif i orfod eu gwneud. Ac mae’r pwynt am y loteri cod post—yr awgrym bod yna loteri cod post yn rhan o'r rheswm yr aethom drwy'r adolygiad, ac, mewn gwirionedd, canfu'r panel nad oedd tystiolaeth sylweddol o loteri cod post. Roedd rhai achosion lle y gallai pobl bwyntio at esiampl ac na allech ei hesbonio’n iawn. Mae hynny’n arwain at yr angen inni ymdrin yn briodol â chyfres o benderfyniadau gan garfan Cymru gyfan, ac, mewn gwirionedd, rydym yn gwneud mwy o hynny. A'r hyn y dylem ei weld yn cael ei sbarduno o ganlyniad i'r adroddiad hwn yw sut yr ydym yn gweld y garfan Cymru gyfan honno o benderfyniadau yn cael eu gwneud. Oherwydd, wrth archwilio, mae'n ymddangos bod yr hyn a oedd ar yr wyneb yn edrych fel penderfyniad anghyson, mewn gwirionedd, yn fater o amrywiad yn nodweddion unigol y claf, a'r budd tebygol y byddai’n ei gael, ac mae hynny’n mynd yn ôl at yr anhawster i gydgysylltu’r maes hwn yn onest ac yn gryno. Rwy'n hapus i gadarnhau y dylai'r swyddogaeth ansawdd fod ar waith erbyn mis Medi, ond y dylai’r maen prawf ar gyfer y canllawiau clinigol fod ar waith erbyn mis Mai. Felly, mewn gwirionedd, dylem gael gwared ar eithriadoldeb ar yr adeg y bydd y canllawiau hynny ar waith.

Ac yn olaf, ar y pwynt am sganio'r gorwel, cefais gyfarfod defnyddiol ac adeiladol yn ddiweddar gyda'r ABPI am sut yr ydym yn awyddus i wneud gwelliannau yn y rhan hon o'r broses. Felly, mae gwaith yn parhau rhwng cynrychiolwyr y diwydiant a'r Llywodraeth. A dim ond i fod yn gwbl glir, nid yw hyn yn fater o rywsut naill ai werthu allan y gwasanaeth iechyd, ac ildio i'r gallu i gwmnïau, sydd wrth gwrs, wedi'r cyfan, yn gorfod gwneud elw i barhau â’u busnes, ond mae'n fater o ddeall bod proses gliriach o fudd iddynt hwy hefyd, lle’r ydych yn cael gwybodaeth yn gynharach, fel nad ydym yn gweld cystadleuaeth ddrud rhyngddynt hwy a'r gwasanaeth ynglŷn ag a yw eu cynnyrch newydd ar gael i ddarparu'r budd clinigol yr ydym i gyd yn disgwyl iddynt eu cyflawni. Felly, rwy’n meddwl ein bod mewn lle da a bydd gennyf fwy i'w ddweud yn y dyfodol am yr agwedd benodol hon.

Like earlier speakers, I agree that they make very clear recommendations in this review. A lot of it is around the quality of the communication between patients and doctors. So, for example, recommendation 25 indicates that some doctors seem to have been have hiding behind IPFR rather than telling patients that they’re unable to accept a request for a particular treatment where there is no evidence that it will be effective, but, equally, we don’t want doctors to simply be saying, ‘The computer says no.’ We need doctors who are going to be looking at the whole needs of the patients, and making it clear to them that patients are able to make informed decisions about the options and alternatives, risks and benefits, as outlined in recommendation 24. So, I think it’s absolutely essential that we have transparency and clarity in decision making, and also that we ensure that there is consistency across Wales.

The guidebook that’s been recommended in recommendation 4—to make it clear and easy to understand how the IPFR operates—seems to me absolutely essential, so that we’re not raising people’s hopes unnecessarily and being clear about the decision-making process. So, I would like to know a little bit more about how quickly we’re going to see an update in the quality of IPFR decision making because, clearly, nobody should be making decisions unless they have to hand the specialist recommendation that may be required for a particular treatment, if it’s something that’s out of the ordinary. Can you assure us that the IPFR won’t be used as a way of delaying referral for a specialist service that is deemed effective and approved, but by nature of its specialism may only be available in England?

Fel y siaradwyr cynharach, rwy’n cytuno eu bod yn gwneud argymhellion clir iawn yn yr adolygiad hwn. Mae llawer ohono’n ymwneud ag ansawdd y cyfathrebu rhwng cleifion a meddygon. Felly, er enghraifft, mae argymhelliad 25 yn nodi ei bod yn ymddangos bod rhai meddygon wedi bod yn cuddio y tu ôl i IPFR yn hytrach na dweud wrth gleifion nad ydynt yn gallu derbyn cais am driniaeth benodol lle nad oes unrhyw dystiolaeth y bydd yn effeithiol, ond, nid ydym ychwaith eisiau i feddygon yn syml fod yn dweud, 'Mae'r cyfrifiadur yn dweud na.' Mae arnom angen meddygon a fydd yn edrych ar holl anghenion y cleifion, ac yn ei gwneud yn glir iddyn nhw bod cleifion yn gallu gwneud penderfyniadau gwybodus am yr opsiynau a'r dewisiadau eraill, y risgiau a’r manteision, fel yr amlinellir yn argymhelliad 24. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn gwbl hanfodol bod gennym dryloywder ac eglurder wrth wneud penderfyniadau, a hefyd ein bod yn sicrhau cysondeb ledled Cymru.

Mae'r arweinlyfr sydd wedi ei argymell yn argymhelliad 4—i'w gwneud yn glir ac yn hawdd deall sut mae'r IPFR yn gweithio—yn ymddangos yn gwbl hanfodol i mi, fel nad ydym yn codi gobeithion pobl yn ddiangen a’n bod yn glir ynghylch y broses o wneud penderfyniadau. Felly, hoffwn wybod ychydig mwy am ba mor gyflym yr ydym yn mynd i weld diweddariad am ansawdd y broses o wneud penderfyniadau IPFR oherwydd, yn amlwg, ni ddylai neb fod yn gwneud penderfyniadau oni bai bod ganddynt wrth law yr argymhelliad arbenigol y gall fod ei angen ar gyfer triniaeth benodol, os yw'n rhywbeth anghyffredin. A allwch chi ein sicrhau na chaiff yr IPFR ei ddefnyddio fel ffordd o oedi atgyfeirio at wasanaeth arbenigol sy'n cael ei ystyried yn effeithiol ac wedi’i gymeradwyo, ond oherwydd natur ei arbenigedd efallai mai dim ond yn Lloegr y mae ar gael?

I thank you for the questions. It’s actually really helpful on the final points that we haven’t talked about today. Your first point about communication between the clinician and the patient, and having a more informed patient, are really important points in this and in every area of treatment and decision making. We want our citizens to be more informed and more engaged in the healthcare choices made for them. This particular area of decision making, affecting a very small number of people, often has this profile because of the impact of any decision that is made, either to offer treatment or not. Lots of these people have life-limiting, life-changing and potentially terminal conditions. So, actually, the decisions that are made in this area—that’s why they have such a huge profile. That’s also why they’re incredibly difficult in terms of developing a judgment, particularly if the answer is going to be ‘no’ to a particular treatment. So, I have some sympathy with clinicians who have to go through and have that difficult conversation, but it is part of the skill and the expectation on the clinician to be able to have that conversation, and not to tell someone that they may get a different answer if they moved down the road to talk to a different clinician or a different group of them, or indeed an elected representative. So, that’s part of the—[Inaudible.]—how we support clinicians to do that, how we enable and empower them, but also that we are clear about our expectations that it’s part of what we expect from them within our healthcare system. The points you raised were made by other Members in their individual submissions and, obviously, the conversations that the review group themselves had.

On your final point about where there is effective and approved treatment, whether it’s medicines or otherwise, this was part of the issue that was raised in the review of people inappropriately using an IPFR when, actually, it’s a commissioning decision. It’s a choice that should be made by the health service as to whether it will or won’t commission a certain service. The IPFR is sometimes used as an excuse or a reason not to have that happen. Sometimes it’s actually about the people running and leading the service needing to be more clear. That’s why there are recommendations on this in the report, but it’s also about making sure that clinicians are directed in the right way to do that. The guidance is about clinicians and their understanding of how to access the process appropriately, and the distinction between this part and the commissioning, but equally from the patient’s point of view as well. So, I think it’s really helpful to highlight that that is definitely part of the work that will follow on, and that’s why on the broader recommendation we expect to see implementation by September this year as well.

Rwy’n diolch ichi am y cwestiynau. Mae wir yn ddefnyddiol iawn ar y pwyntiau olaf nad ydym wedi siarad amdanynt heddiw. Mae eich pwynt cyntaf ynghylch cyfathrebu rhwng y clinigwr a'r claf, a chael claf mwy gwybodus, yn bwyntiau pwysig iawn yn y maes hwn ac ym mhob agwedd ar driniaeth a gwneud penderfyniadau. Rydym eisiau i'n dinasyddion fod yn fwy gwybodus a chyfrannu mwy at y dewisiadau gofal iechyd a wneir ar eu cyfer. Yn aml mae’r maes penodol hwn o wneud penderfyniadau, sy'n effeithio ar nifer fach iawn o bobl, yn cael y proffil hwn oherwydd effaith unrhyw benderfyniad a wneir, naill ai i gynnig triniaeth neu beidio. Mae llawer o'r bobl hyn yn dioddef o gyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd, yn newid bywyd ac a allai fod yn angheuol. Felly, a dweud y gwir, y penderfyniadau a wneir yn y maes hwn—dyna pam mae ganddynt broffil mor enfawr. Dyna hefyd pam maent yn hynod o anodd o ran datblygu dyfarniad, yn enwedig os mai’r ateb fydd 'na' i driniaeth benodol. Felly, mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â chlinigwyr sy'n gorfod mynd drwodd a chael y sgwrs anodd honno, ond mae'n rhan o'r sgìl a'r disgwyliad ar y clinigwr i allu cael y sgwrs honno, ac i beidio â dweud wrth rywun y gallai gael ateb gwahanol pe byddai’n symud i lawr y ffordd i siarad â chlinigwr gwahanol neu grŵp gwahanol ohonynt, neu yn wir â chynrychiolydd etholedig. Felly, mae hynny'n rhan o—[Anghlywadwy.]—sut yr ydym yn cefnogi clinigwyr i wneud hynny, sut yr ydym yn eu galluogi a'u grymuso, ond hefyd ein bod yn glir ynghylch ein disgwyliadau ei fod yn rhan o'r hyn yr ydym yn ei ddisgwyl ganddynt o fewn ein system gofal iechyd. Mae'r pwyntiau a godwyd gennych wedi cael eu gwneud gan Aelodau eraill yn eu cyflwyniadau unigol ac, yn amlwg, yn y sgyrsiau a gafodd y grŵp adolygu eu hunain.

O ran eich pwynt olaf ynglŷn â lle ceir triniaeth effeithiol a gymeradwywyd, boed yn feddyginiaeth neu fel arall, roedd hyn yn rhan o'r mater a godwyd yn yr adolygiad o bobl sy’n defnyddio IPFR yn amhriodol pan, mewn gwirionedd, mae'n benderfyniad comisiynu. Mae'n ddewis y dylai’r gwasanaeth iechyd ei wneud ynghylch pa un a fydd neu na fydd yn comisiynu gwasanaeth penodol. Mae'r IPFR yn cael ei ddefnyddio weithiau fel esgus neu reswm i hynny beidio â digwydd. Weithiau, y sefyllfa mewn gwirionedd yw bod angen i’r bobl sy'n cynnal ac yn arwain y gwasanaeth fod yn fwy eglur. Dyna pam mae argymhellion am hyn yn yr adroddiad, ond mae hefyd yn fater o sicrhau bod clinigwyr yn cael eu cyfeirio yn y ffordd iawn i wneud hynny. Mae'r canllawiau’n ymwneud â chlinigwyr a’u dealltwriaeth o sut i ddefnyddio’r broses yn briodol, a’r gwahaniaeth rhwng y rhan hon a’r comisiynu, ond yn yr un modd o safbwynt y claf hefyd. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn ddefnyddiol iawn tynnu sylw at y ffaith bod hynny'n bendant yn rhan o'r gwaith a fydd yn dilyn, a dyna pam, ar yr argymhelliad ehangach, yr ydym yn disgwyl gweld gweithredu erbyn mis Medi eleni hefyd.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

4. 5. Datganiad: Cyfradd Comisiwn wrth Werthu Cartrefi mewn Parciau—Y Camau Nesaf
4. 5. Statement: Park Homes Commission Rate—Next Steps

Yr eitem nesaf, felly, ar yr agenda yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ar gyfradd comisiwn wrth werthu cartrefi mewn parciau. Rydw i’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad. Carl Sargeant.

The next item on our agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Communities and Children on the park homes commission rates. I call on the Cabinet Secretary to make a statement. Carl Sargeant.

Diolch, Lywydd. I wish to update Members on my plans for addressing ongoing concerns about the park homes industry in Wales, following publication last autumn of the research into the economics of the sector. You will recall that we commissioned public and corporate economic consultants to undertake this review. I’m grateful to them for completing the largest and most comprehensive review of the sector in Wales. Their report made four recommendations to the Welsh Government.

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiweddaru'r Aelodau am fy nghynlluniau i ymdrin â phryderon parhaus am y diwydiant cartrefi mewn parciau yng Nghymru, yn dilyn cyhoeddi'r ymchwil i economeg y sector yr hydref diwethaf. Fe gofiwch ein bod wedi comisiynu ymgynghorwyr economaidd cyhoeddus a chorfforaethol i gynnal yr adolygiad hwn. Rwy'n ddiolchgar iddynt am gwblhau'r adolygiad mwyaf a'r mwyaf cynhwysfawr o’r sector yng Nghymru. Roedd eu hadroddiad yn gwneud pedwar argymhelliad i Lywodraeth Cymru.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

It clearly identified a need to raise current residents’ awareness of contractual obligations and to ensure that future residents are clear on the matters before entering into contracts. It also recommended that we consider how poor practice could be identified and addressed. I accept both of these recommendations in principle, and will be inviting colleagues and key stakeholders to work with us on implementing them, including developing materials setting out the very best practice and promoting greater transparency for residents and site owners. In addition, the report highlighted concerns around energy costs and suggested further consideration be given to initiatives to reduce them. Work has already taken place to prevent site owners from charging more than their cost price for energy, and I’m happy to look at how we might encourage site owners to seek out the most cost effective energy deals on the market. Llywydd, it is however the report’s recommendation in relation to commission currently payable to the site owner at the time of sale that causes me most concern and on which I will be focusing today.

Before I do so, it’s worth reflecting on what more has been done to protect park home residents here in Wales than in other parts of the UK. All park home sites in Wales have had to apply for a new licence, and site managers have had to pass a fit-and-proper-person test. Neither England nor Scotland has gone this far. We have consistently sought to help park home residents—for example, site owners can no longer veto sales, and residents must be consulted on changes to site rules. In addition, qualifying residents associations must be recognised in a balanced way, and this will continue to be the case.

Turning back to the commission rate, the consultants’ report rightly highlights the fact that this is a complex issue with the potential for significant consequences. The consultants faced a number of challenges in compiling their report. In spite of the fact that over half the total number of park operators engaged in the research, only a quarter of the operators provided detailed financial information. This is disappointing and means it is difficult to understand fully the economics of the industry at present and the precise implications of making any change to the commission rate. By the same token, Llywydd, neither am I convinced, in the absence of a complete and reliable picture of the industry’s economics, that a case has been made to maintain the status quo. Indeed, I’ve received very strong representations suggesting that there may be good reason to reduce or even abolish the commission rate. Clearly, I must base my final decision on the best possible evidence. I would like, therefore, to invite the park home owners to let me have the evidence that they believe would justify leaving things as they are. Given the paucity of the information submitted to the consultants, it would be particularly useful to have financial evidence drawn from site owners’ business accounts and other relevant sources that they may have.

The options I will consider will include reducing or even abolishing the commission rate, which, at the current time, I am minded to do, but I will not commit further at this stage as I do not want to pre-empt the outcome of the forthcoming public consultation exercise. The report suggests that many park home sites are operating either at a loss or at only a small surplus. This reinforces the need for meaningful financial information because, as well as being fair to residents, in particular, in being able to access homes for themselves, we need to ensure that we do not inadvertently impact on the long-term viability of the park home sector in Wales either, which generally comprises sites smaller than their English counterparts. My portfolio priorities are well-being and economic prosperity. It goes without question therefore that I am anxious to ensure that we strike a balance between the sustainability of the sector and the interests of residents. This will require detailed assessment of the business case for change, but I’m confident we can conduct this exercise with the full engagement of site owners and park home residents.

Llywydd, I will now seek to engage with all those concerned, through representative bodies for both residents and site owners and through further public engagement and consultation. I want to give everyone, on all sides of the debate, a fair and equal chance to have their say, put forward their evidence, and contribute to the debate. I do not believe that the evidence I’ve seen to date points to the desirability of leaving things as they are. I sincerely hope all interested parties will take advantage of the opportunity we will now provide to submit further information and scrutinise the evidence available in greater detail. I intend to commence engagement immediately and will be engaging with the bodies representing both sides, both residents and site owners. The consultation responses will be published as soon as is practicable.

Llywydd, I hope this engagement will provide greater clarity about the issues and enable me to take a balanced view on the next steps regarding the commission rate. In the meantime, my officials will press ahead with developing best practice guidance and addressing the other recommendations of the report. Thank you.

Roedd yn nodi'n glir bod angen codi ymwybyddiaeth preswylwyr presennol o rwymedigaethau cytundebol ac i sicrhau bod preswylwyr y dyfodol yn glir ar y materion cyn llofnodi contractau. Roedd hefyd yn argymell ein bod yn ystyried sut i ganfod ac unioni arfer gwael. Rwy’n derbyn y ddau argymhelliad hyn mewn egwyddor, a byddaf yn gwahodd cydweithwyr a rhanddeiliaid allweddol i weithio gyda ni i’w rhoi ar waith, gan gynnwys datblygu deunyddiau i amlinellu’r arfer gorau a hyrwyddo gwell tryloywder ar gyfer preswylwyr a pherchnogion safleoedd. Hefyd, roedd yr adroddiad yn nodi pryderon ynghylch costau ynni ac yn awgrymu y dylid rhoi ystyriaeth bellach i fentrau i'w lleihau. Mae gwaith eisoes wedi'i wneud i atal perchnogion safleoedd rhag codi mwy na’u pris cost am ynni, ac rwy'n hapus i edrych ar sut y gallem annog perchnogion safleoedd i chwilio am y bargeinion ynni mwyaf cost effeithiol ar y farchnad. Fodd bynnag, Lywydd, argymhelliad yr adroddiad ynglŷn â chomisiwn sy’n daladwy ar hyn o bryd i berchennog y safle ar adeg gwerthiant sy'n peri’r pryder mwyaf imi, a byddaf yn canolbwyntio ar hynny heddiw.

Cyn imi wneud hynny, mae'n werth ystyried bod mwy wedi’i wneud i amddiffyn preswylwyr cartrefi mewn parciau yma yng Nghymru nag mewn rhannau eraill o'r DU. Mae pob safle cartrefi mewn parciau yng Nghymru wedi gorfod gwneud cais am drwydded newydd, ac mae rheolwyr safleoedd wedi gorfod pasio prawf unigolyn addas a phriodol. Nid yw Lloegr na'r Alban wedi mynd mor bell â hyn. Rydym wedi ceisio helpu preswylwyr cartrefi mewn parciau yn gyson—er enghraifft, nid yw perchnogion safleoedd yn gallu rhoi feto ar werthiant mwyach, ac mae’n rhaid ymgynghori â phreswylwyr am newidiadau i reolau’r safle. Yn ogystal, mae’n rhaid cydnabod cymdeithasau preswylwyr cymwys mewn ffordd gytbwys, a bydd hyn yn parhau i fod yn wir.

I droi’n ôl at y gyfradd comisiwn, mae adroddiad yr ymgynghorwyr yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod hwn yn fater cymhleth a allai beri canlyniadau sylweddol. Roedd yr ymgynghorwyr yn wynebu nifer o heriau wrth lunio eu hadroddiad. Er gwaethaf y ffaith bod dros hanner cyfanswm nifer y gweithredwyr parciau wedi cymryd rhan yn yr ymchwil, dim ond chwarter y gweithredwyr a roddodd wybodaeth ariannol fanwl. Mae hyn yn siomedig ac yn golygu ei bod yn anodd deall yn llawn economeg y diwydiant ar hyn o bryd ac union oblygiadau gwneud unrhyw newid i'r gyfradd comisiwn. Yn yr un modd, Lywydd, nid wyf yn argyhoeddedig ychwaith, yn absenoldeb darlun cyflawn a dibynadwy o economeg y diwydiant, bod achos wedi’i wneud i gynnal y status quo. Yn wir, rwyf wedi cael sylwadau cryf iawn sy'n awgrymu y gall fod rheswm da i leihau neu hyd yn oed ddiddymu’r gyfradd comisiwn. Yn amlwg, mae'n rhaid imi seilio fy mhenderfyniad terfynol ar y dystiolaeth orau bosibl. Hoffwn, felly, wahodd perchnogion y cartrefi mewn parciau i adael imi gael y dystiolaeth y credant y byddai'n cyfiawnhau gadael pethau fel ag y maent. O ystyried y prinder gwybodaeth a gyflwynwyd i'r ymgynghorwyr, byddai'n arbennig o ddefnyddiol cael tystiolaeth ariannol a dynnwyd o gyfrifon busnes perchnogion safleoedd a ffynonellau perthnasol eraill a allai fod ganddynt.

Bydd yr opsiynau y byddaf yn eu hystyried yn cynnwys lleihau neu hyd yn oed ddiddymu’r gyfradd comisiwn, sef, ar hyn o bryd, yr hyn yr wyf yn ffafrio ei wneud, ond ni wnaf ymrwymo ymhellach ar hyn o bryd gan nad wyf am achub y blaen ar ganlyniad yr ymarfer ymgynghori cyhoeddus sydd ar ddod. Mae'r adroddiad yn awgrymu bod nifer o safleoedd cartrefi mewn parciau yn gweithredu naill ai ar golled neu ag elw bach yn unig. Mae hyn yn atgyfnerthu'r angen am wybodaeth ariannol ystyrlon oherwydd, yn ogystal â bod yn deg â phreswylwyr, yn enwedig o ran eu gallu i gael cartrefi iddynt eu hunain, mae angen inni sicrhau nad ydym yn cael effaith anfwriadol ar hyfywedd hirdymor y sector cartrefi mewn parciau yng Nghymru ychwaith, sydd yn gyffredinol yn cynnwys safleoedd llai na'u cymheiriaid yn Lloegr. Fy mlaenoriaethau portffolio yw lles a ffyniant economaidd. Yn amlwg, felly, rwy’n awyddus i sicrhau ein bod yn taro cydbwysedd rhwng cynaliadwyedd y sector a buddiannau preswylwyr. Bydd hyn yn gofyn am asesiad manwl o'r achos busnes dros newid, ond rwy'n hyderus y gallwn gynnal yr ymarfer hwn gyda chyfranogiad llawn perchnogion safleoedd a phreswylwyr cartrefi mewn parciau.

Lywydd, byddaf nawr yn ceisio ymgysylltu â phawb dan sylw, drwy gyrff cynrychioliadol ar gyfer preswylwyr a pherchnogion safleoedd a drwy fwy o ymgysylltu â'r cyhoedd ac ymgynghori. Hoffwn i bawb, ar bob ochr i'r ddadl, gael cyfle teg a chyfartal i ddweud eu dweud, cyflwyno eu tystiolaeth, a chyfrannu at y ddadl. Nid wyf yn credu bod y dystiolaeth yr wyf wedi ei gweld hyd yma yn dangos ei bod yn ddymunol gadael pethau fel y maent. Rwy'n mawr obeithio y bydd pawb sydd â diddordeb yn manteisio ar y cyfle y byddwn yn ei ddarparu nawr i gyflwyno gwybodaeth bellach a chraffu’n fanylach ar y dystiolaeth sydd ar gael. Rwy’n bwriadu dechrau ymgysylltu ar unwaith a byddaf yn ymgysylltu â'r cyrff sy'n cynrychioli’r ddwy ochr, sef preswylwyr a pherchnogion safleoedd. Byddwn yn cyhoeddi’r ymatebion i'r ymgynghoriad cyn gynted a bod hynny’n ymarferol.

Lywydd, rwy’n gobeithio y bydd yr ymgysylltiad hwn yn rhoi mwy o eglurder ynghylch y materion ac yn fy ngalluogi i gymryd golwg gytbwys ar y camau nesaf o ran y gyfradd comisiwn. Yn y cyfamser, bydd fy swyddogion yn bwrw ymlaen â datblygu canllawiau arfer gorau ac yn rhoi sylw i argymhellion eraill yr adroddiad. Diolch.

Thank you for your statement. We in Plaid Cymru are happy to say that we are on the side of the park home owners and not the landlords in this instance. The 10 per cent commission is unfair. I don’t think there can be any other conclusion. An arbitrary 10 per cent commission fee to the landlord on top of any other fee a seller may have to pay during a process is something that we don’t see as acceptable.

We know the legislation didn’t specify abolishing the fees because of concerns that pitch fees and maintenance charges would go up. We’ve looked at this and we’re not convinced that this is the case. Actually, we think there is room for also using some of the mechanisms we have to prevent this from happening anyway.

The statement notes that the economics of the industry may be perilous and, obviously, the work being undertaken will shine a light on the wider economics of the business. But, it’s clearly unfair to retain a 10 per cent commission on sales to keep the industry viable as it penalises the home owners, many of whom will be elderly and retired. So, will he be prepared to look at other ways sites could be supported or even taken over by the residents themselves if the owner goes bust? I think a co-operative ownership model, for example, may be worth us looking into.

You also say that you will be consulting on the proposal to reduce or abolish the fees. I want to understand if this will be the usual Government consultation: not accessible to many people and skewed in favour of the industry interests. How are you actually going to ensure you reach a larger number of people, including, for example, people who used to own a park home and no longer do so because of the practices of some of these said site owners? I’m sure these people would be able to provide important insights and input into the decision-making process and we would like to hear from them also.

Your statement also notes the frustration that many people have over energy bills. We’re aware of some excellent practice and schemes where residents are bulk buying fuel to obtain discounts. So, I’m wondering whether you, Cabinet Secretary, think that such schemes should be mandated, or at least spread wide so that more people are aware of them across Wales.

Finally, there is obviously new legislation requiring private landlords to undergo training so that they’re aware of their obligations. I’m wondering whether, as part of the licensing process and the fit-and-proper-person test, you could look at whether compulsory training would be of value for park home landlords. Diolch yn fawr.

Diolch am eich datganiad. Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn hapus i ddweud ein bod ar ochr perchnogion y cartrefi mewn parciau ac nid y landlordiaid yn yr achos hwn. Mae'r comisiwn o 10 y cant yn annheg. Nid wyf yn meddwl y gallai fod unrhyw gasgliad arall. Mae ffi comisiwn fympwyol o 10 y cant i'r landlord ar ben unrhyw ffi arall y gallai fod yn rhaid i werthwr ei thalu yn ystod proses yn rhywbeth nad ydym yn ei weld fel bod yn dderbyniol.

Rydym yn gwybod nad oedd y ddeddfwriaeth yn nodi diddymu'r ffioedd oherwydd pryderon y byddai ffioedd llain a thaliadau cynnal a chadw yn cynyddu. Rydym wedi edrych ar hyn ac nid ydym yn argyhoeddedig bod hyn yn wir. A dweud y gwir, rydym yn meddwl bod lle hefyd i ddefnyddio rhai o'r mecanweithiau sydd gennym i atal hyn rhag digwydd beth bynnag.

Mae'r datganiad yn nodi y gall economeg y diwydiant fod mewn perygl ac, yn amlwg, bydd y gwaith sy'n cael ei wneud yn taflu goleuni ar economeg ehangach y busnes. Ond, mae'n amlwg yn annheg cadw comisiwn o 10 y cant ar werthiant i gadw'r diwydiant yn hyfyw gan ei fod yn cosbi perchnogion y cartrefi, a bydd llawer ohonynt yn oedrannus ac wedi ymddeol. Felly, a fydd ef yn fodlon edrych ar ffyrdd eraill y gellid cefnogi safleoedd neu hyd yn oed ffyrdd i’r preswylwyr eu hunain gymryd yr awenau os aiff y perchennog i'r wal? Rwy'n meddwl y gallai fod gwerth inni edrych ar fodel perchenogaeth gydweithredol, er enghraifft.

Rydych hefyd yn dweud y byddwch yn ymgynghori ar y cynnig i leihau neu ddileu'r ffioedd. Hoffwn ddeall ai un o ymgynghoriadau arferol y Llywodraeth fydd hwn: ddim yn hygyrch i lawer o bobl ac wedi’i ogwyddo o blaid budd y diwydiant. Sut yr ydych chi wir yn mynd i sicrhau eich bod yn cyrraedd nifer fawr o bobl, gan gynnwys, er enghraifft, pobl a oedd yn arfer bod yn berchen ar gartref mewn parc ac nad ydynt bellach oherwydd arferion rhai o'r perchnogion safleoedd dywededig hyn? Rwy'n siŵr y gallai’r bobl hyn roi mewnwelediad a mewnbwn pwysig i'r broses o wneud penderfyniadau a hoffem glywed ganddynt hwythau hefyd.

Mae eich datganiad hefyd yn nodi’r rhwystredigaeth sydd gan lawer o bobl ynglŷn â biliau ynni. Rydym yn gwybod am rai enghreifftiau o arfer rhagorol a chynlluniau lle mae preswylwyr yn prynu swmp o danwydd i gael gostyngiadau. Felly, rwy'n meddwl tybed a ydych chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yn meddwl y dylai fod cynlluniau o'r fath yn orfodol, neu o leiaf ar gael yn eang fel bod mwy o bobl yn ymwybodol ohonynt ledled Cymru.

Yn olaf, yn amlwg mae deddfwriaeth newydd yn mynnu bod landlordiaid preifat yn cael hyfforddiant fel eu bod yn ymwybodol o'u rhwymedigaethau. Rwy’n meddwl tybed, yn rhan o'r broses drwyddedu a'r prawf unigolyn addas a phriodol, a allech chi edrych ar ba un a fyddai hyfforddiant gorfodol o werth i landlordiaid cartrefi mewn parciau. Diolch yn fawr.

I thank the Member for her observations and questions. First of all, what we have to understand fully, and I think I’ve articulated that through the statement today, is the economics of the park. The financial viability of the report was questionable in terms of the detail we received back and that’s why I’ve been unable to make a decision. But, I do understand that some parks will build a 10 per cent commission rate into their business plans. We’ve got to understand that better and, when they come back with evidence, we’ll fully understand that.

I do take issue with the Member suggesting that our consultation exercises are skewed to one side, skewed to businesses, et cetera—that isn’t the case. This will be a full, open and transparent opportunity for all sides or interested parties to be involved. My team are already starting to plot out how we engage stakeholders, both site owners and residents, which is an important process.

The Member broadens out the scope in terms of the opportunity of this statement with regard to energy bills and best practice. I will be looking at issuing guidance around that. The Member raises some issues, or opportunities perhaps, of training et cetera, and mandatory training. I will give that further consideration. Indeed, co-operative models of site ownership are ones that I’m very interested in. I’ve already spoken to my colleague Jeremy Miles, who raised that in the margins of discussions earlier today. Of course, I think what we have to do is make sure we have a sustainable industry, because people are living there, but make sure it’s fair for everybody.

Diolch i'r Aelod am ei sylwadau a’i chwestiynau. Yn gyntaf oll, yr hyn mae'n rhaid inni ei ddeall yn llawn, ac rwy’n meddwl fy mod wedi cyfleu hynny drwy'r datganiad heddiw, yw economeg y parc. Roedd hyfywedd ariannol yr adroddiad yn amheus o ran y manylion a gawsom yn ôl a dyna pam nad wyf wedi gallu gwneud penderfyniad. Ond, rwyf yn ddeall y bydd rhai parciau’n cynnwys cyfradd comisiwn o 10 y cant yn eu cynlluniau busnes. Mae'n rhaid i ni ddeall hynny’n well, a phan gawn dystiolaeth yn ôl ganddynt, byddwn yn deall hynny’n llawn.

Rwy’n anghytuno ag awgrym yr Aelod bod ein hymarferion ymgynghori wedi’u gogwyddo i un ochr, wedi’u gogwyddo tuag at fusnesau, ac ati—nid yw hynny’n wir. Bydd hwn yn gyfle llawn, agored a thryloyw i bob ochr neu bawb â diddordeb i gymryd rhan. Mae fy nhîm eisoes yn dechrau cynllunio sut i ymgysylltu â rhanddeiliaid, sef y perchnogion safleoedd a’r preswylwyr, sy’n broses bwysig.

Mae'r Aelod yn ehangu’r cwmpas o ran cyfle’r datganiad hwn ynglŷn â biliau ynni ac arfer gorau. Byddaf yn edrych ar gyhoeddi canllawiau o gwmpas hynny. Mae'r Aelod yn codi rhai materion, neu gyfleoedd efallai, hyfforddiant ac ati, a hyfforddiant gorfodol. Rhoddaf ystyriaeth bellach i hynny. Yn wir, mae modelau cydweithredol o berchnogaeth safleoedd yn rhai y mae gennyf ddiddordeb mawr ynddynt. Rwyf eisoes wedi siarad â fy nghydweithiwr Jeremy Miles, a gododd hynny ar ymylon y trafodaethau yn gynharach heddiw. Wrth gwrs, rwy’n meddwl mai’r hyn y mae'n rhaid inni ei wneud yw sicrhau bod gennym ddiwydiant cynaliadwy, gan fod pobl yn byw yno, ond gwneud yn siŵr ei fod yn deg i bawb.

Can I say I agree with the core of the consultants’ report, particularly in respect of raising residents’ awareness about the nature and extent of contractual arrangements, identifying and addressing poor practice and initiatives to regulate and, if possible, reduce energy costs? So, on that bit that doesn’t seem terribly controversial and would benefit the whole sector, I wonder when you will be bringing forward proposals to ensure that that part of the consultants’ report is activated as soon as possible.

We then come to the other part of the matter, and that’s the commission fees. I think he’s right to start with that statement, but the sustainability of this sector is the first thing, because if we have considerable exit, and suddenly, then that's going to cause huge problems. So, we do need to be more fully aware of the economics of this particular sector. It is, indeed, disappointing that this was not sufficiently forthcoming in the consultant’s work and I think we would all encourage site owners, if they've been reluctant so far to submit the financial information, that they now engage, because we probably will need to take action in this area, and we need to fully understand the evidence base to make the most coherent public policy possible.

And I think you're right: the aim is to strike a balance between the sustainability of the sector and residents’ interests, and there, you know, there is a concept of a reasonable return, which we have to face. In general, I don't like commission rates. I think it should be the rent or the cost of the site pitch. That's really where you can most logically focus the costs of providing that service and also that, potentially, is more stable, because, at the minute, if it is embedded in the business model, then there’s an element of chance of when you're going to get the commission—obviously, that’s reliant on people selling. So, I hope there's a more rational structure waiting to be discovered fairly soon. I'd like to know what time frame you're going to set for the consultation, because I think people do want action fairly soon, but, obviously, building up the evidence base, that's probably going to take some time. I think, perhaps, some preparation that certain site owners will exit—I hope it's not a large number, but I think that needs to be now part of the public policy development in this area. Finally, you said, ‘abolish or reduce’. Of course, this commission has already been reduced a long time ago now—1983, I think—when it came down from 15 per cent to 10 per cent. So, if you were to reduce it to something like 8 per cent, I think you could have everyone thinking that’s a poor policy. It does seem to me that your choice is abolish or leave it as it is. I just wonder if you are going to rule out tampering with the rate and rather just confirm that you want to take this question fully on, because it's high time, really, that we give clarity in this sector. Thank you.

A gaf i ddweud fy mod yn cytuno â chraidd adroddiad yr ymgynghorwyr, yn enwedig o ran codi ymwybyddiaeth preswylwyr o natur a maint y trefniadau cytundebol, canfod arfer gwael a’i unioni a mentrau i reoleiddio ac, os yn bosibl, lleihau costau ynni? Felly, ar y darn hwnnw nad yw'n ymddangos yn ofnadwy o ddadleuol ac a fyddai o fudd i'r sector cyfan, tybed pryd y byddwch yn cyflwyno cynigion i sicrhau bod y rhan honno o adroddiad yr ymgynghorwyr yn cael ei rhoi ar waith cyn gynted ag y bo modd.

Yna rydym yn dod at ran arall y mater, sef y ffioedd comisiwn. Rwy'n meddwl ei fod yn iawn i ddechrau â’r datganiad hwnnw, ond cynaliadwyedd y sector hwn yw'r peth cyntaf, oherwydd os bydd llawer yn gadael, ac yn sydyn, yna bydd hynny'n achosi problemau enfawr. Felly, mae angen inni fod yn fwy ymwybodol o economeg y sector arbennig hwn. Mae, yn wir, yn siom nad oedd hyn yn ddigon clir yng ngwaith yr ymgynghorydd ac rwy’n meddwl y byddem i gyd yn annog perchnogion safleoedd, os ydynt wedi bod yn amharod hyd yn hyn i gyflwyno'r wybodaeth ariannol, eu bod nawr yn cymryd rhan, oherwydd yn ôl pob tebyg bydd angen inni weithredu yn y maes hwn, ac mae angen inni ddeall y sail dystiolaeth yn llawn i wneud y polisi cyhoeddus mwyaf cydlynol posibl.

Ac rwy’n meddwl eich bod yn iawn: y nod yw taro cydbwysedd rhwng cynaliadwyedd y sector a buddiannau preswylwyr, ac yn y fan yna, wyddoch chi, mae cysyniad o elw rhesymol, y mae'n rhaid inni ei wynebu. Yn gyffredinol, nid wyf yn hoffi cyfraddau comisiwn. Rwy'n meddwl y dylai fod yn rhent neu’n gost y llain ar y safle. Dyna, wir, yw’r lle mwyaf rhesymegol i ganolbwyntio ar gostau darparu’r gwasanaeth hwnnw ac mae hefyd, o bosibl, yn fwy sefydlog, oherwydd, ar y funud, os yw wedi’i ymwreiddio yn y model busnes, mae elfen o siawns o ran pryd yr ydych chi’n mynd i gael y comisiwn—yn amlwg, mae hynny’n ddibynnol ar bobl yn gwerthu. Felly, rwy’n gobeithio bod strwythur mwy rhesymegol yn aros i gael ei ddarganfod yn weddol fuan. Hoffwn wybod pa amserlen yr ydych yn mynd i’w gosod ar gyfer yr ymgynghoriad, oherwydd rwy’n meddwl yr hoffai pobl weld gweithredu’n weddol fuan, ond, yn amlwg, mae casglu'r sail dystiolaeth, mae’n siŵr y bydd hynny’n cymryd peth amser. Rwy’n meddwl, efallai, bod paratoi am i rai perchnogion safleoedd adael—rwy’n gobeithio nad yw'n nifer fawr, ond rwy’n meddwl bod angen i hynny bellach fod yn rhan o ddatblygiad polisi cyhoeddus yn y maes hwn. Yn olaf, dywedasoch, 'diddymu neu leihau'. Wrth gwrs, mae’r comisiwn hwn eisoes wedi cael ei leihau amser maith yn ôl erbyn hyn—1983, rwy’n meddwl—pan ddaeth i lawr o 15 y cant i 10 y cant. Felly, pe byddech yn ei leihau i rywbeth fel 8 y cant, rwy’n meddwl y gallai pawb feddwl bod hwnnw’n bolisi gwael. Mae'n ymddangos i mi mai eich dewis yw ei ddiddymu neu ei adael fel ag y mae. Tybed a ydych chi’n mynd i ddiystyru ymyrryd â’r gyfradd a chadarnhau yn lle hynny eich bod am ateb y cwestiwn hwn yn llawn, oherwydd mae’n hen bryd, a dweud y gwir, inni roi eglurder yn y sector hwn. Diolch.

I thank the Member for his contribution. I think the Member, in broad principle, is supportive of the statement today. Of course, the other recommendations other than the commission, my team have already started work on that and we’ll be hoping to issue some guidance towards the autumn. In terms of the commission rate specifically, I expect the full process of engagement and consultation to start around Easter time for a full 12-week consultation process for interested parties to take part in that. My team have already started the list of people that they need to personally engage with already, irrespective of the proposals of consultation.

I would probably disagree with the Member at this moment in terms of the statement I made in regards to either reduce or abolish. I think it's important that we fully understand the economics of the park, and this is the reason why I'm doing this. Based upon the report—and the difficulty we had with accounts being submitted was the lack of evidence there. So, I could, upon the basis of just the report, move into consultation on the basis that we’re going to abolish these rates. I think it's fair that we recognise that we have to be supportive of business too. I recognise that they provide a service of housing for many people across Wales. I will make that judgment on the decision following the evidence provided by park owners, but it will be a robust piece of work. I am confident that we can do that. A failure to submit the accounts or evidence to suggest that their businesses are economically unsustainable will not wear with me unless I've got evidence to support that, and I will be looking, as I said, to reduce or remove, subject to the process moving forward.

Diolch i'r Aelod am ei gyfraniad. Rwy’n meddwl bod yr Aelod, mewn egwyddor gyffredinol, yn gefnogol i'r datganiad heddiw. Wrth gwrs, o ran yr argymhellion eraill heblaw am y comisiwn, mae fy nhîm eisoes wedi dechrau gweithio ar hynny a byddwn yn gobeithio cyhoeddi rhywfaint o arweiniad tuag yr hydref. O ran y gyfradd comisiwn yn benodol, rwy’n disgwyl i’r broses lawn o ymgysylltu ac ymgynghori ddechrau o gwmpas amser y Pasg ar gyfer proses ymgynghori lawn 12-wythnos i bobl â budd gymryd rhan ynddi. Mae fy nhîm eisoes wedi dechrau ar y rhestr o bobl y mae angen iddynt ymgysylltu'n bersonol â nhw, ni waeth beth yw cynigion yr ymgynghoriad.

Mae’n siŵr y byddwn yn anghytuno â’r Aelod ar hyn o bryd o ran y datganiad a wneuthum ynglŷn â naill ai leihau neu ddiddymu. Rwy'n meddwl ei bod yn bwysig ein bod yn deall economeg y parciau yn llawn, a dyma'r rheswm pam yr wyf yn gwneud hyn. Yn seiliedig ar yr adroddiad—a'r anhawster a gawsom o ran cyflwyno cyfrifon oedd y diffyg tystiolaeth yno. Felly, gallwn, ar sail yr adroddiad yn unig, droi at ymgynghoriad ar y sail ein bod yn mynd i ddiddymu’r cyfraddau hyn. Rwy'n meddwl ei bod yn deg inni gydnabod bod yn rhaid inni fod yn gefnogol o fusnes hefyd. Rwy’n cydnabod eu bod yn darparu gwasanaeth tai i lawer o bobl ledled Cymru. Byddaf yn gwneud y penderfyniad hwnnw ar sail y dystiolaeth a ddarparwyd gan berchnogion parciau, ond bydd yn ddarn cadarn o waith. Rwy’n hyderus y gallwn wneud hynny. Ni fydd methiant i gyflwyno'r cyfrifon na thystiolaeth i awgrymu bod eu busnesau’n economaidd anghynaliadwy yn ddigon da imi oni bai bod gen i dystiolaeth i ategu hynny, a byddaf yn bwriadu, fel y dywedais, lleihau neu ddiddymu, os yw’r broses yn symud ymlaen.

Thank you, Cabinet Secretary. I attended, with other Members, the lobby lunchtime of park home residents and recognise their anxiety, as many residents are on low incomes, have retired, that they would like action on these charges, and I strongly welcome your suggestion that you are minded to either reduce or remove the charge. Clearly, a balanced judgment needs to be made, and I strongly support the suggestion that, where the charge is reduced and that does make the business unviable, that the Government takes an active approach in allowing a co-operative solution to come forward—not simply being willing to be open to it, but providing the finance and the support to make that a viable option for smaller sites. Of course, not all sites are smaller sites—I recognise the problem you have with the evidence base—many are part of larger corporate concerns, who would be able to absorb the charge. My question, Cabinet Secretary, is: will you be making sure in your consideration that any other opportunities to increase other charges were the commission to be reduced would be looked at and headed off at the pass?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn yn bresennol, gydag Aelodau eraill, yn amser cinio lobïo preswylwyr cartrefi mewn parciau ac rwy’n cydnabod eu pryder, gan fod llawer ohonynt ar incwm isel, wedi ymddeol, y byddent yn hoffi gweithredu ar y taliadau hyn, ac rwy’n croesawu’n gryf eich awgrym eich bod yn bwriadu naill ai leihau neu ddiddymu’r ffi. Yn amlwg, mae angen gwneud penderfyniad cytbwys, ac rwy’n cefnogi'n gryf yr awgrym, os gostyngir y tâl a bod hynny’n gwneud y busnes yn anhyfyw, y byddai’r Llywodraeth yn mynd ati’n weithredol i alluogi ateb cydweithredol—nid dim ond bod yn barod i fod yn agored i hynny, ond darparu'r cyllid a'r gefnogaeth i wneud hynny’n ddewis dichonadwy ar gyfer safleoedd llai. Wrth gwrs, nid yw pob safle’n safle llai—rwy’n cydnabod y broblem sydd gennych â'r sail dystiolaeth—mae llawer ohonynt yn rhan o gwmnïau corfforaethol mwy, a fyddai'n gallu amsugno'r ffi. Fy nghwestiwn, Ysgrifennydd y Cabinet, yw: a fyddwch chi’n gwneud yn siŵr wrth ystyried hyn bod unrhyw gyfleoedd eraill i gynyddu taliadau eraill, pe byddai’r comisiwn yn cael ei leihau, yn cael sylw ac yn cael eu hatal yn syth?

The Member raises a very important point, and thanks for his contribution. I think what’s important is that we do fully understand the nature of the businesses and how they operate here in Wales. You’re right to say that there are a lot more smaller operators than larger ones in Wales, and what does the consequence of that mean—I wouldn’t want to remove the commission rate if we knew, in general terms, that this had a negative effect on the ability for sustainable parks, because you sort of defeat the object, and, actually, you close the park and then make 30 people homeless, or 60 people homeless, and that’s not our intention. This is about fairness, about the ability to afford fair accommodation on parks, and, in fact, David Melding’s point earlier on about the commission process, it is very—you cannot plan, because you don’t know when people are going to exit the parks. So, I was surprised how people build that into their business plan in the first place, because you may not have any exits for 10 years, and therefore no commission rates. So, it doesn’t quite sound so clear in terms of determining their accounts.

The key here is to have some open conversations with park owners to ensure that they can demonstrate that a change in the commission rate is going to adversely affect their business. If I don’t get the evidence to support that, then we will move in a direction to reduce or abolish those rates.

Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, a diolch am ei gyfraniad. Rwy'n meddwl mai’r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn deall yn llawn natur y busnesau a sut y maent yn gweithredu yma yng Nghymru. Rydych yn iawn i ddweud bod llawer mwy o weithredwyr llai na rhai mwy yng Nghymru, a beth mae hynny’n ei olygu o ganlyniad—ni fyddwn eisiau cael gwared ar y gyfradd comisiwn pe byddem yn gwybod, yn gyffredinol, bod hyn yn cael effaith anffafriol ar allu parciau i fod yn gynaliadwy, oherwydd mae hynny’n groes i’r diben, ac, mewn gwirionedd, byddwch yn cau'r parc ac yn gwneud 30 o bobl yn ddigartref, neu 60 o bobl yn ddigartref, ac nid dyna ein bwriad. Mater o degwch yw hyn, a’r gallu i fforddio llety teg ar barciau, ac, yn wir, mae pwynt David Melding yn gynharach am y broses gomisiynu, mae'n—ni allwch gynllunio, oherwydd nid ydych yn gwybod pryd fydd pobl yn gadael y parciau. Felly, roeddwn yn synnu bod pobl yn cynnwys hynny yn eu cynllun busnes yn y lle cyntaf, oherwydd efallai na wnaiff neb adael am 10 mlynedd, ac felly ni fydd unrhyw gyfraddau comisiwn. Felly, nid yw'n swnio’n hollol glir imi o ran penderfynu ar eu cyfrifon.

Yr hyn sy'n allweddol yn y fan yma yw cael rhai sgyrsiau agored â pherchnogion parciau i sicrhau eu bod yn gallu dangos bod newid yn y gyfradd comisiwn yn mynd i gael effaith andwyol ar eu busnes. Os na chaf y dystiolaeth i ategu hynny, byddwn yn symud mewn cyfeiriad i leihau neu ddiddymu’r cyfraddau hynny.

Thank you very much. And, finally, Gareth Bennett.

Diolch yn fawr iawn. Ac, yn olaf, Gareth Bennett.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thanks to the Minister for today’s statement. We do welcome the statement, because we are very sympathetic in UKIP to the concerns of the park home residents. Some of the UKIP Members did meet today with the residents, and it became clear that one of their ongoing concerns is that the Welsh Government consultation is viewed by many of them as simply a means of kicking the issue of the sales commission into touch. There is a petition that has been circulating at the Assembly since 2013 on this issue. A debate took place in 2014, in which the then Minister promised that the Welsh Government would undertake research into the economic impact of the commission rate—so, we have taken rather a long time to get to this point. I do appreciate the need to gather evidence before the Government takes a decision, but I would ask, as my first question, why it has taken so long to get here.

Secondly, many of the residents have complained of the difficulty of meeting with Ministers as a residents’ group, so do you now have plans to meet with the residents as part of your consultations? We feel in UKIP that the service that the park home owners previously supplied in facilitating the sale of these homes is no longer provided, so the 10 per cent commission has become simply a sales tax. Unfortunately, many of the residents, as other speakers have mentioned, are elderly people, with a need in some cases to move into sheltered housing. The 10 per cent tax levied on them does severely limit their capital, and hence restricts their ability to move into suitable alternative accommodation. So, we would support you if you were minded to moving towards abolishing the commission. Do you regard the commission in the same light, as an unnecessary and unwarranted financial burden, and would you agree that what we actually need is a more flexible housing market, which would be more achievable if you did go ahead and abolish the commission? Now, I do appreciate the need for balance in your investigation, and I welcome your remarks that you would be robust in your approach towards further consultations, in particular with the park owners, because, if they want to make a case that their business may be unviable without any commission, then it really is up to them to provide that evidence. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Rydym yn croesawu'r datganiad, oherwydd rydym ni yn UKIP yn llawn cydymdeimlad o bryderon preswylwyr y cartrefi mewn parciau. Mae rhai o'r Aelodau UKIP wedi bod yn cwrdd heddiw â’r preswylwyr, a daeth yn amlwg mai un o'u pryderon parhaus yw bod llawer ohonynt yn gweld ymgynghoriad Llywodraeth Cymru yn ddim ond ffordd o gicio mater y comisiwn gwerthu dros yr ystlys. Mae deiseb wedi bod yn cylchredeg yn y Cynulliad ers 2013 ar y mater hwn. Cafwyd trafodaeth yn 2014, pryd yr addawodd y Gweinidog ar y pryd y byddai Llywodraeth Cymru yn gwneud ymchwil i effaith economaidd y gyfradd comisiwn—felly, rydym wedi cymryd amser eithaf hir i gyrraedd y pwynt hwn. Rwy’n deall bod angen casglu tystiolaeth cyn i'r Llywodraeth wneud penderfyniad, ond byddwn yn gofyn, fel fy nghwestiwn cyntaf, pam mae wedi cymryd cyhyd i gyrraedd y fan yma.

Yn ail, mae llawer o'r preswylwyr wedi cwyno am yr anhawster o gwrdd â Gweinidogion fel grŵp preswylwyr, felly a oes gennych nawr gynlluniau i gwrdd â’r preswylwyr yn rhan o'ch ymgynghoriadau? Rydym yn teimlo yn UKIP nad yw’r gwasanaeth yr oedd perchnogion y cartrefi mewn parciau yn arfer ei ddarparu i hwyluso gwerthu’r cartrefi hyn yn cael ei ddarparu mwyach, felly nid yw’r comisiwn o 10 y cant, erbyn hyn, yn ddim mwy na threth gwerthiant. Yn anffodus, mae llawer o'r preswylwyr, fel y mae siaradwyr eraill wedi’i nodi, yn bobl oedrannus, ac mae rhai ohonynt angen symud i dai gwarchod. Mae'r dreth o 10 y cant a godir arnynt yn cyfyngu’n ddifrifol ar eu cyfalaf, ac felly’n cyfyngu ar eu gallu i symud i mewn i lety addas arall. Felly, byddem yn eich cefnogi pe byddech yn dymuno symud tuag at ddiddymu'r comisiwn. A ydych yn gweld y comisiwn yn yr un modd, fel baich ariannol diangen ac annheg, ac a fyddech yn cytuno mai’r hyn sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw marchnad dai fwy hyblyg, a fyddai'n fwy cyraeddadwy pe byddech yn bwrw ymlaen ac yn diddymu'r comisiwn? Nawr, rwy’n gwerthfawrogi'r ffaith bod angen cydbwysedd yn eich ymchwiliad, ac rwy’n croesawu eich sylwadau y byddech yn dangos agwedd gadarn tuag at ymgynghoriadau pellach, yn enwedig â pherchnogion parciau, oherwydd, os ydynt yn dymuno gwneud achos y gallai eu busnes fod yn anhyfyw heb ddim comisiwn, eu lle nhw, mewn gwirionedd, yw darparu'r dystiolaeth honno. Diolch.

The Member raises some interesting points. I think the Member should engage in the consultation exercise on behalf of his party if that’s what he wishes to do. I have met with the park home residents and park home site owners in the past and it is unfortunate that I—as Cabinet Secretaries and Ministers we get lots of requests by individuals to meet them; we just physically can’t do that because of diary commitments. But what I am committed to doing during the 12-week consultation—and prior to that, my team are already planning to meet with stakeholders, so, the residents’ association groups, with the park home site owners’ representative bodies, and we will do that through an open and transparent process. I have many letters from many Members: Lesley Griffiths, Jane Hutt, and many others who have written to me; Kirsty Williams writes to me every other week on park home issues. I have made a commitment to look at this in detail and make a decision this year about what we will do and whether we need to legislate or not or whether we remove or maintain those commission rates. But it is, as the Member quite rightly said, within the gift now of the park home site owners to show to me that their businesses would become unviable if we removed or made alterations to the commission rates.

Mae'r Aelod yn codi rhai pwyntiau diddorol. Rwy'n meddwl y dylai'r Aelod gymryd rhan yn yr ymarfer ymgynghori ar ran ei blaid os dyna mae'n dymuno ei wneud. Rwyf i wedi cwrdd â phreswylwyr cartrefi mewn parciau a pherchnogion safleoedd cartrefi mewn parciau yn y gorffennol ac mae'n anffodus fy mod—fel Ysgrifenyddion Cabinet a Gweinidogion rydym yn cael llawer o geisiadau gan unigolion i gwrdd â nhw; mae’n gorfforol amhosibl inni wneud hynny oherwydd ymrwymiadau’r dyddiadur. Ond yr hyn yr wyf wedi ymrwymo i’w wneud yn ystod yr ymgynghoriad 12 wythnos—a chyn hynny, mae fy nhîm eisoes yn cynllunio i gwrdd â rhanddeiliaid, felly, grwpiau cymdeithas y preswylwyr, gyda chyrff cynrychioliadol perchnogion y safleoedd cartrefi mewn parciau, a byddwn yn gwneud hynny drwy broses agored a thryloyw. Mae gennyf lawer o lythyrau gan lawer o Aelodau: Lesley Griffiths, Jane Hutt, a llawer o rai eraill sydd wedi ysgrifennu ataf; mae Kirsty Williams yn ysgrifennu ataf bob yn ail wythnos am faterion cartrefi mewn parciau. Rwyf wedi gwneud ymrwymiad i edrych ar hyn yn fanwl a gwneud penderfyniad eleni am yr hyn y byddwn yn ei wneud ac a oes angen inni ddeddfu neu beidio neu a ydym yn diddymu’r cyfraddau comisiwn hynny neu’n eu cadw. Ond nawr, fel y dywedodd yr Aelod yn gwbl briodol, lle perchnogion y safleoedd cartrefi mewn parciau yw dangos imi y byddai eu busnesau’n mynd yn anhyfyw pe byddem yn diddymu'r cyfraddau comisiwn neu’n gwneud newidiadau iddynt.

Thank you very much, Cabinet Secretary.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

5. 6. Datganiad: Menter Ymchwil Busnesau Bach
5. 6. Statement: The Small Business Research Initiative

Item 6 on the agenda is a statement by the Minister for Skills and Science on the small business research initiative and I call on the Minister for Skills and Science, Julie James.

Eitem 6 ar yr agenda yw datganiad gan y Gweinidog dros Sgiliau a Gwyddoniaeth ar Fenter Ymchwil Busnesau Bach a galwaf ar y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, Julie James.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome this opportunity to update Members on Wales’s progress in developing our small business research initiative, more commonly known as SBRI. In 2013, our ‘Innovation Wales’ strategy, amongst other things, urged a more imaginative approach to innovation in public service delivery and Government procurement. In the same year, in partnership with InnovateUK, Welsh Government implemented a £3 million catalyst programme to inspire the Welsh public sector and businesses to engage in SBRI competitions. The UK model was based on a long-standing United States programme, the small business innovation research, or SBIR. Working with small and medium-sized enterprises, this spends around $2.5 billion each year, developing solutions for federal government needs, and uses procurement spend, not government grants. In the UK, SBRI contracts with companies have increased from under £15 million in 2010 to over £50 million this year. A wide range of innovative products and solutions have been developed, and the merits of the SBRI mechanism are now being widely recognised across government and industry. In Wales, SBRI is helping to make a transformative impact on practical public sector problems, as well as helping to solve some of society’s grand challenges, highlighted in ‘Innovation Wales’.

Each SBRI competition focuses on an area of public sector service where solutions either do not yet exist or where partial solutions might be improved. Our first round of competitions generated real interest across the Welsh public sector and challenges included Cardiff council’s problem of how to retrofit energy efficient solutions into its traditional and historic buildings, Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board’s drive to improve the health and well-being of our people through the better use of collective health data, Natural Resources Wales’s issues in controlling livestock movement to reduce the impact of agriculture on the water environment, and Betsi Cadwaladr University Local Health Board’s ambition to improve patient care by helping nurses and carers reduce administration duties, so spending more time with patients. The target for this last challenge was for nurses to spend 10 per cent more time with patients, and just think how valuable 10 per cent more patient time would mean to those patients, their relatives and hospital efficiency. After two years of practical collaboration between the hospital’s nurses and a small Bangor start-up company, a prototype software solution has been developed that promises to increase nurses’ time with patients not by the promised 10 per cent but, potentially, up to 23 per cent. The success of these first challenges showed us that the public sector can be an effective, intelligent, lead customer, helping to grow innovative Welsh companies and create jobs, growth and welfare for Wales.

I now want more SMEs to become involved in the public sector procurement process, to use research and development funding to develop new solutions to tough problems. And I want the challenges to be socially relevant, having real benefits for Welsh people. We learnt from the pilots that there was a growing willingness to innovate across the Welsh public sector and so, along with InnovateUK, we have run two further calls. These have a declining public intervention rate as the programme gains momentum and the benefits to all parties are recognised and appreciated. Although not limited to small businesses, the competitions have seen strong representation from our SMEs. Funding levels will vary, but projects typically span two or more years, with initial funding of up to £100,000 for each successful company. The best will then be able to compete for further contracts of up to £1 million and more to commercialise their ideas.

Under the programme, we have supported Natural Resources Wales to improve the regeneration of native species and soil health, which will fight the impacts of invasive non-native species like Japanese knotweed. We have supported the north Wales brain injury service to encourage patients’ independence in cooking tasks, to ease the pressure on social care and enhance people’s quality of life. We are helping South Wales Police develop innovative predictive analytic tools, which will make better use of their resources and deliver an improved service to the communities of south Wales.

The Welsh Government is also successfully using the programme. Our transport department held an SBRI competition to develop solutions to help reduce the number of motorcyclists killed or seriously injured on our roads. Two projects were chosen and the first one is now completed. Armourgel Ltd has developed a motorcycle helmet liner that will significantly reduce the impact to a rider’s head during a collision. This can make the difference between a serious brain injury and a minor one. The second project has developed a junction alert system, which will soon to be trialled on Welsh roads. This project will be able to test the system in the peak motorcycling season, and by September, the company will have fully tested the system in all weather conditions and will report on its market potential. Both of these projects have the potential to save the lives of motorcyclists, not just on Welsh roads but across the world.

This programme is not only promoting a culture change in the public sector; it has been showcased by Innovate UK as an example of best practice. Other devolved regions are learning from Wales’s example, and it’s also attracting attention from Ireland, Sweden and Australia. To date, 29 public sector contracts for research and development have been awarded to Welsh business, valued at over £1.8 million. And in total, 66 contracts valued at £4.9 million have been awarded by the Welsh public sector. Over 300 enterprises have been assisted, and over £2 million in match funding has been leveraged into Wales from Innovate UK and UK Government departments. Collaborations have been forged with local authorities, health boards, Natural Resources Wales, police forces and Welsh and UK Government departments. So far, three central Government departments have contributed financially to Wales-led challenges.

We will continue to work closely with Innovate UK as they seek to maximise the impact of SBRI. My aim now is for our SBRI programme to become a mainstream tool in the Welsh public sector, promoting innovation and driving forward our technological potential. SBRI can open up huge opportunities for Welsh businesses and help solve some of the grand challenges we will all face in the future. We plan to use it. I hope that you will support this aim. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n croesawu’r cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd yng Nghymru wrth i ni ddatblygu ein menter ymchwil busnes bach. Yn 2013, roedd ein strategaeth 'Arloesi Cymru', ymysg pethau eraill, yn argymell defnyddio rhagor o ddychymyg wrth arloesi gyda chyflenwi gwasanaethau cyhoeddus a chaffael Llywodraeth. Yn yr un flwyddyn, mewn partneriaeth ag InnovateUK, rhoddodd Llywodraeth Cymru raglen catalydd gwerth £3 miliwn ar waith i ysgogi'r sector cyhoeddus yng Nghymru a busnesau Cymru i gymryd rhan yng nghystadlaethau’r Fenter Ymchwil Busnesau Bach. Cafodd model y DU ei seilio ar raglen hirsefydlog yn yr Unol Daleithiau, sef ymchwil arloesi busnes bach. Drwy weithio gyda busnesau bach a chanolig eu maint, mae hon yn gwario tua $2.5 biliwn yn flynyddol, wrth ddatblygu datrysiadau ar gyfer anghenion y llywodraeth ffederal, a chan ddefnyddio gwariant caffael, nid grantiau gan lywodraeth. Yn y DU, mae contractau’r Fenter Ymchwil Busnesau Bach gyda chwmnïau wedi cynyddu o fod yn llai na £15 miliwn yn 2010 i fod dros £50 miliwn eleni. Datblygwyd ystod eang o ddefnyddiau a datrysiadau arloesol, a chydnabuwyd rhinweddau mecanwaith y Fenter Ymchwil Busnesau Bach yn eang dros lywodraeth a diwydiant. Yng Nghymru, mae’r Fenter Ymchwil Busnesau Bach yn helpu i drawsffurfio problemau ymarferol yn y sector cyhoeddus, yn ogystal â helpu wrth ddatrys rhai o heriau mawr cymdeithas, a ddaeth i’r amlwg yn 'Arloesi Cymru'.

Mae pob cystadleuaeth gan y Fenter Ymchwil Busnesau Bach yn canolbwyntio ar adran yn y gwasanaeth sector cyhoeddus lle nad oes datrysiadau i’w cael hyd yn hyn neu lle y byddai modd i wella datrysiadau rhannol. Mae rownd gyntaf ein cystadlaethau wedi ennyn diddordeb gwirioneddol ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru. Roedd yr heriau’n cynnwys problem cyngor Caerdydd gydag ôl-ffitio datrysiadau ynni effeithlon o fewn ei adeiladau traddodiadol a hanesyddol, ymgyrch Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg i wella iechyd a lles ein pobl drwy ddefnydd gwell o ddata iechyd cyfunol, materion Adnoddau Naturiol Cymru yn ymwneud â rheoli symudiadau da byw er mwyn lleihau’r effaith sydd gan amaethyddiaeth ar ansawdd dŵr, ac uchelgais Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr i wella gofal cleifion drwy helpu nyrsys a gofalwyr i gwtogi ar eu dyletswyddau gweinyddol, a rhoi mwy o sylw i gleifion o’r herwydd. Y nod ar gyfer yr her honno oedd bod nyrsys yn treulio 10 y cant yn fwy o amser gyda chleifion, a meddyliwch chi pa mor werthfawr fyddai’r 10 y cant o amser hwnnw yng ngolwg y cleifion hynny a’u perthnasau, ac o ran effeithlonrwydd yr ysbyty. Ar ôl dwy flynedd o gydweithrediad ymarferol rhwng nyrsys yn yr ysbyty a dechrau busnes bach ym Mangor, mae prototeip meddalwedd wedi ei ddatblygu yn ddatrysiad a allasai gynyddu amser y nyrsys gyda’r cleifion nid gan y 10 y cant a addawyd ond, fe allai fod, hyd at 23 y cant. Mae llwyddiant yr heriau cychwynnol hyn yn dangos i ni sut y gall y sector cyhoeddus fod yn gwsmer arweiniol effeithiol a deallus gan helpu i hybu cwmnïau arloesol Cymru a chreu swyddi, twf a lles i Gymru.

Rwyf yn awr yn dymuno gweld mwy o fusnesau bach a chanolig yn cymryd rhan ym mhroses gaffael y sector cyhoeddus, er mwyn defnyddio cyllid ymchwil a datblygu i fagu datrysiadau newydd i broblemau caled. Ac rwyf yn dymuno i’r heriau fod yn berthnasol i’r gymdeithas, a’u bod o fantais wirioneddol i bobl Cymru. Rydym wedi dysgu oddi wrth y cynlluniau peilot fod parodrwydd cynyddol yng Nghymru i arloesi dros y sector cyhoeddus. Felly, ar y cyd ag InnovateUK, rydym wedi estyn dwy alwad arall. Wrth i’r rhaglen fynd o nerth i nerth, bydd lleihad yng nghyfradd yr ymyrraeth gyhoeddus â’r rhain wrth i'r manteision i bawb dan sylw gael eu nodi a'u deall. Er nad ydyn nhw wedi eu cyfyngu i fusnesau bach, gwelwyd cynrychiolaeth gref yn y cystadlaethau gan ein busnesau bach a chanolig. Bydd lefelau’r ariannu yn amrywio, ond bydd prosiectau yn para am ddwy flynedd neu ragor fel arfer, gyda chyllid cychwynnol o hyd at £100,000 ar gyfer pob cwmni llwyddiannus. Bydd y goreuon yn gallu cystadlu wedyn am gontractau pellach o hyd at £1 miliwn a mwy i ddatblygu’r wedd fasnachol ar eu syniadau.

Yn unol â’r rhaglen, rydym wedi cefnogi Adnoddau Naturiol Cymru er mwyn cael gwelliant yn adferiad rhywogaethau cynhenid ac ansawdd pridd, a fydd yn gwrthsefyll yn erbyn effeithiau rhywogaethau estron ymosodol fel clymog Japan. Rydym wedi cefnogi gwasanaeth anafiadau i'r ymennydd gogledd Cymru wrth annog cleifion i fod yn annibynnol gyda’u tasgau coginio, i leddfu'r wasgfa sydd ar ofal cymdeithasol a gwella ansawdd bywydau pobl. Rydym yn helpu Heddlu De Cymru gyda datblygiad arloesol offer dadansoddol rhagfynegol, a fydd yn gwneud defnydd amgen o'u hadnoddau ac yn rhoi gwasanaeth gwell i gymunedau’r De.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn defnyddio’r rhaglen yn llwyddiannus. Cynhaliodd ein hadran drafnidiaeth gystadleuaeth Menter Ymchwil Busnesau Bach i ddatblygu datrysiadau ar gyfer lleihau nifer y beicwyr modur sy’n cael eu lladd neu eu hanafu'n ddifrifol ar ein ffyrdd. Dewiswyd dau brosiect ac mae'r un cyntaf wedi ei gwblhau nawr. Mae Armourgel Cyf wedi datblygu leinin i helmed beic modur a fydd yn lleddfu’r cywasgiad sydd ar ben beiciwr mewn gwrthdrawiad. Gall hyn olygu’r gwahaniaeth rhwng anaf difrifol i’r ymennydd a mân anaf iddo. Mae'r ail brosiect wedi datblygu system rybuddio ar gyffordd, a fydd yn cael ei dreialu cyn bo hir ar ffyrdd Cymru.  Bydd y prosiect hwn yn gallu rhoi’r system ar brawf yn ystod prif dymor beicio modur. Erbyn mis Medi, bydd y cwmni wedi cwblhau’r profion ar y system ym mhob tywydd a bydd yn adrodd am ei phosibiliadau masnachol. Mae gan y ddau brosiect hyn y potensial i achub bywydau beicwyr modur, nid ar ffyrdd Cymru yn unig, ond dros y byd.

Mae’r rhaglen hon nid yn unig yn hyrwyddo newid yn niwylliant y sector cyhoeddus; ond cafodd ei harddangos gan Innovate UK yn enghraifft o arfer gorau. Mae rhanbarthau datganoledig eraill yn dysgu o esiampl Cymru, ac mae hefyd yn ennyn diddordeb yn Iwerddon, Sweden ac Awstralia. Hyd yma, mae 29 o gontractau sector cyhoeddus ar gyfer ymchwil a datblygu wedi eu rhoi i fusnesau Cymru, sy’n werth dros £1.8 miliwn. Ac mae 66 contract i gyd, sy’n werth £4.9 miliwn, wedi eu rhoi gan y sector cyhoeddus yng Nghymru. Mae dros 300 o fentrau wedi derbyn cymorth, a thros £2 miliwn o arian cyfatebol wedi cael ei ddenu i Gymru o adrannau Innovate UK a Llywodraeth y DU. Cafwyd cydweithrediad ag awdurdodau lleol, byrddau iechyd, Adnoddau Naturiol Cymru, yr heddlu ac adrannau Llywodraethau Cymru a’r DU. Hyd yn hyn, mae tair adran yn y Llywodraeth ganolog wedi cyfrannu'n ariannol at heriau sydd wedi eu harwain gan Gymru.

Byddwn yn parhau i weithio'n agos gydag Innovate UK wrth iddyn nhw geisio gwneud y mwyaf o effaith y Fenter Ymchwil Busnesau Bach. Fy mwriad ar hyn o bryd yw bod ein rhaglen Menter Ymchwil Busnesau Bach yn offeryn prif ffrwd yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, gan hyrwyddo arloesi a hybu ein potensial technolegol. Gall y Fenter Ymchwil Busnesau Bach agor y drws i gyfleoedd enfawr i fusnesau Cymru a gall helpu wrth ddatrys rhai o'r heriau mawr y byddwn i gyd yn eu hwynebu yn y dyfodol. Rydym yn bwriadu ei defnyddio. Rwy’n gobeithio y byddwch yn cefnogi'r bwriad hwn. Diolch.

I have the pleasure to follow the Minister and to commend her on this statement, and indeed the approach that the Welsh Government has adopted in putting innovation right at the heart not only of public procurement but of public policy. We’ve heard, I think, so many times, the public sector, probably rightly, berated for adopting an approach that is often low cost over wider considerations of value and opportunity, and certainly one that is risk-averse. This programme is the opposite of that, and as she rightly said, it’s originally modelled on the American small business innovation research project, which I understand is about to be culled by President Trump. So, probably another reason to believe that we’re on the right lines in championing the approach that she has outlined.

It would be interesting to know, in that spirit of broad support, a little bit more about what the intentions are for the expansion of this project, both in terms of hard cash and in terms of the scale of the programme, but also, to what extent it could be more mainstreamed. We heard the Minister refer to a series of calls. Could we actually institutionalise it, in a more fundamental sense, so that it’s part and parcel, not as a fringe element within our public procurement practice, but right at the heart of procurement? We understand from the Royal Academy of Engineering’s review of the English initiative that there is some issue about how you measure impact. And, actually, I really commend her as well for bringing some life to some of those innovation stories. We often talk in public policy in broad generalities. It is great to drill down into the detail and hear that these are tangible impacts that are going to make a real difference in terms of the quality of life of the people of Wales.

But with every programme, it is important that we have some metrics. And while some of them will be qualitative, and by their very nature, some of them will have to be long term, I think it’s always good to have some numbers as well. And, so, I’d be interested to see—. I know that currently we don’t have, possibly, a detailed evaluation framework. In expanding the programme, I would urge her to look at the kind of innovation impact metrics in terms of return on innovation investment et cetera that could be put in place.

And finally, in the spirit of institutionalising this approach, which I think is very exciting, the opportunity is there for Wales to become a test bed nation where, actually, the world does come to our door, because we’re very good at identifying innovative solutions to the same public service and public policy challenges that the world is facing. Could we have, in that spirit, the creation of a national innovation body that will build on the excellent foundations that have been laid in this programme, but actually can drive forward on that basis and create a reputation for Wales as an innovation nation?

Pleser i mi yw cael dilyn y Gweinidog a’i chanmol am y datganiad hwn, ac yn wir am y dull y mae Llywodraeth Cymru wedi ei fabwysiadu wrth roi arloesedd nid yn unig wrth galon caffael cyhoeddus ond wrth galon polisi cyhoeddus hefyd. Rydym wedi clywed lawer gwaith, mi dybiaf, y sector cyhoeddus, gyda chyfiawnhad mae’n debyg, yn cael ei phardduo am fabwysiadu dull sy'n aml yn isel ei gost o ran ystyriaethau ehangach gwerth a chyfle, ac yn sicr yn un sydd yn osgoi risg. Mae'r rhaglen hon yn gwbl groes i hynny, ac fel yr oedd hi’n iawn i’w ddweud, cafodd ei modelu yn wreiddiol ar brosiect ymchwil arloesi busnes bach yn America, yr wyf yn deall ei fod ar fin cael ei ddiddymu gan Arlywydd Trump. Felly, mae hynny yn rheswm arall dros gredu ein bod fwy na thebyg ar y trywydd cywir o ran hyrwyddo’r dull o weithredu a amlinellwyd ganddi hi.

Byddai'n ddiddorol cael gwybod, yn yr ysbryd hwn o gefnogaeth eang, ychydig mwy am yr hyn y bwriedir ei wneud i ehangu’r prosiect hwn, a hynny o ran arian parod ac o ran maint y rhaglen. Ond hefyd hoffwn gael gwybod i ba raddau y gallai fod yn fwy yn y brif ffrwd. Clywsom y Gweinidog yn cyfeirio at gyfres o alwadau. A allem ei wneud yn gyfundrefnol i bob pwrpas, mewn ystyr mwy sylfaenol, fel ei fod yn rhan annatod, nid yn elfen ymylol o’n harferion caffael cyhoeddus, ond wrth galon caffael? Rydym yn deall o adolygiad Academi Frenhinol Peirianneg o'r fenter yn Lloegr bod rhywfaint o broblem ynglŷn â’r dull o fesur yr effeithiau. Ac, mewn gwirionedd, rwy’n ei chymeradwyo hi’n fawr hefyd am fywiogi rhai o’r straeon hyn am arloesi. Rydym yn aml yn siarad yn fras iawn am bolisi cyhoeddus. Mae'n beth gwych i ni gael y manylion yn eu llawnder a chlywed am yr effeithiau gwirioneddol sydd o wir bwys o ran gwella ansawdd bywyd pobl Cymru.

Ond fel yn achos pob rhaglen, mae'n bwysig ein bod yn cael rhywfaint o fetrigau. Ac er mai ansoddol fydd rhai ohonyn nhw, ac oherwydd eu natur, bydd yn rhaid i rai ohonyn nhw fod yn hirdymor, rwy’n credu mai da o beth bob amser yw cael rhai rhifau hefyd. Ac felly, byddai gennyf ddiddordeb gweld—. Rwy’n gwybod nad oes gennym ar hyn o bryd, o bosib, fframwaith gwerthuso manwl. Wrth ehangu'r rhaglen, byddwn yn ei hannog i edrych ar y math o fetrigau effaith arloesedd o ran elw o fuddsoddiad arloesedd ac ati y gellid eu rhoi ar waith.

Ac yn olaf, yn ysbryd gwneud y dull hwn yn un cyfundrefnol, a chredaf fod hynny’n beth cyffrous iawn, gwelwn gyfle yma i wneud cenedl y Cymry yn fainc arbrofi ac y bydd y byd, mewn gwirionedd, yn cyrchu at ei drws, am ein bod ni’n dda iawn am nodi datrysiadau arloesol i'r union heriau mewn gwasanaethau cyhoeddus a pholisi cyhoeddus y mae'r byd yn eu hwynebu. A gawn ni, yn yr ysbryd hwnnw, weld creu corff arloesi cenedlaethol a fydd yn adeiladu ar y sylfeini ardderchog sydd wedi eu gosod yn y rhaglen hon, ond a fydd yn gallu mynd rhagddo yn wir ar y sail honno a rhoi enw da i Gymru fel cenedl sy’n arloesi?

Thank you for that, Adam Price. I agree with you that it’s a really exciting initiative, and we have had quite a lot of interest, as I said, from elsewhere to see how we’re doing it here in Wales. And I also agree that we do need to develop some metrics as we go forward. A lot of this, however, has been specific responses to specific grand challenges or problems, and developing the metrics to allow the risk, if you like, whilst also measuring the output will be a task in itself, but we will be taking that forward. If the Member has any particular views on how that might be structured, I’d be very grateful to consider them.

What we’re looking to do is mainstream it a little bit in the way that we respond to challenges and drive some of the technological improvements using some of the Government data systems that we have. The Member may know that—separately to this at the moment, but we can integrate the two—we’ve also been running some data challenges and some hackathons, as they’re called, and unconferences—these are all terms relatively new to me, but that are understood by the small communities of people who support them—to identify challenges that can be solved through our data sets as well, as some of the social, environmental and mainstream core challenges.

In terms of the budgets, they are currently funded out of the core Welsh budget. The budget so far has been just over some £6 million. We’re just looking to see what else we can fund. We’re looking to see what our public sector partners might do, and what we can do with procurement spend, and so on. So, the idea is to drive it into mainstream procurement thinking with a view to solving problems, not just buying stuff.

So, I largely agree with most of the points you made, and we will be taking it forward in that spirit.

Diolch am hynny, Adam Price. Rwyf yn cytuno â chi ei bod yn fenter gyffrous iawn, ac rydym wedi ennyn cryn dipyn o ddiddordeb, fel y dywedais, o fannau eraill sydd am gael gweld sut yr ydym yn mynd ati yma yng Nghymru. Ac rwyf hefyd yn cytuno bod angen inni ddatblygu rhai metrigau wrth inni fynd yn ein blaenau. Mae llawer o hyn wedi bod, fodd bynnag, yn ymatebion penodol i heriau mawr neu broblemau penodol, a datblygu'r metrigau o ystyried y risg, os hoffwch chi, tra bod mesur yr allbwn hefyd yn dasg ynddi ei hun, ond byddwn yn bwrw ymlaen â hynny. Os oes gan yr Aelod unrhyw weledigaeth benodol ar sut y gellid strwythuro hynny, byddwn i'n ddiolchgar iawn i'w hystyried.

Yr hyn yr ydym yn bwriadu ei wneud yw prif ffrydio ychydig ar hynny yn y ffordd yr ydym yn ymateb i heriau a hybu rhai o'r gwelliannau technolegol gan ddefnyddio rhai o systemau data Llywodraeth sydd ar gael gennym. Efallai bod yr Aelod yn gwybod—ar wahân i hynny ar hyn o bryd, ond fe allwn integreiddio'r ddau beth—rydym hefyd wedi bod yn cynnal rhai heriau data a rhai hacathonau, fel y’u gelwir, ac anghynadleddau—mae'r rhain i gyd yn dermau cymharol newydd i mi, ond mae’r cymunedau bach o bobl sy'n eu cefnogi yn eu deall nhw—i nodi’r heriau y gellir eu datrys drwy ein setiau data hefyd, yn rhai o'r heriau craidd cymdeithasol, amgylcheddol a phrif ffrwd.

O ran y cyllidebau, maen nhw wedi eu hariannu ar hyn o bryd o gyllideb craidd Cymru. Mae'r gyllideb hyd yma wedi bod ychydig dros ryw £6 miliwn. Rydym yn ystyried beth arall y gallwn ei ariannu. Rydym yn ystyried beth allai ein partneriaid yn y sector cyhoeddus ei wneud, a'r hyn y gallwn ninnau ei wneud gyda gwariant caffael, ac yn y blaen. Felly, y syniad yw ein bod yn ei yrru ymlaen i feddylfryd caffael prif ffrwd gyda golwg ar ddatrys problemau, nid ar brynu pethau yn unig.

Felly, rwyf yn cytuno i raddau helaeth â'r rhan fwyaf o'r pwyntiau a wnaethoch, a byddwn yn bwrw ymlaen yn yr ysbryd hwnnw.

Thank you, Minister, for your statement. Like Plaid Cymru, we’re also pleased to see that there’s been some progress with helping to develop some solutions to some of the pressing problems that we have, particularly in our public services. But, of course, this initiative did originally stem from the ‘Innovation Wales’ document, and that identified four key areas—smart specialisation areas I think they were termed. They were: life sciences and health; low-carbon energy and environment; advanced engineering and materials; and ICT and the digital economy. I wonder what the balance of bids were in the first round. Did they actually meet the targets to find particular problems that could be resolved within each of those key specialist areas? If there weren’t sufficient numbers of bids coming forward in some of those particular areas that were previously identified, is there going to be any energy put into trying to find potential people to bid for addressing some of the solutions to those particular problems?

I’m also very pleased, obviously, that this is supposed to be a public and private partnership, but clearly, many of the projects that you identify—and you hinted at this in your statement—have really over-egged the benefit, I suppose, to the public sector of some of the things that have been worked on. And I heard what you said about trying to emphasise the wider benefits, if you like, particularly to the private sector as well in order to encourage some more investment in. I wonder what sort of areas you were thinking of when you made that particular statement. To me, it seems very much that things like ICT and the digital economy—we were talking about some of your other responsibilities earlier on in First Minister’s questions, such as the access to broadband, for example—there may be other solutions that could be developed with these sorts of research funds, and I wonder whether you could make a comment in respect of the desirability of that. Obviously, you do, I hope, advertise widely the opportunities to bid. Could you tell us what sort of platforms you do advertise on so that we can encourage people who may be watching today—small businesses et cetera, and other research hubs and facilities—to make themselves aware of these funds and to find out whether they might be able to draw any down?

Can you also tell me—? I know that our universities are obviously centres of excellence for research, but our further education colleges are getting more and more involved in this particular sphere. You mentioned some of the construction related issues, for example, with Cardiff council, and I wonder what level of engagement there is with this particular research and innovation fund from the further education college sector, if any, at the moment, and if there isn’t any, what action you might take as a Government in order to better engage them.

Just finally—this is on the wider procurement issue, and I appreciate that this is not completely your responsibility; it’s more with the Cabinet Secretary for finance—but obviously, on procurement, it’s really important that smaller businesses and local businesses are able to engage in some of the local solutions that they might have to offer, but as we’ve increasingly gone towards a more national procurement strategy, for understandable reasons, particularly with the economies of scale, many of those smaller businesses and smaller firms feel a bit squeezed out. So, I wonder what action has been taken with this fund and perhaps more widely, to ensure that those smaller businesses that might be regional, or even smaller, are actually being encouraged actively to participate in these sorts of exciting and innovative schemes.

Diolch i chi, Weinidog, am eich datganiad. Fel Plaid Cymru, rydym ninnau’n falch o weld rhywfaint o gynnydd wedi bod gyda chymorth i ddatblygu rhai datrysiadau i rai o'r problemau dybryd sydd gennym, yn enwedig yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Ond, wrth gwrs, roedd y fenter hon yn deillio'n wreiddiol o’r ddogfen 'Arloesi Cymru', a oedd yn nodi pedwar maes arbenigedd—cyfeiriwyd atynt fel arbenigo craff, rwy’n credu. Dyma oedden nhw: gwyddorau bywyd ac iechyd; ynni carbon isel ac amgylchedd; uwch beirianneg a deunyddiau; a TGCh a'r economi ddigidol. Tybed beth oedd cydbwysedd y ceisiadau yn y rownd gyntaf. Wnaethon nhw gyrraedd y targedau i ganfod problemau penodol y gellid eu datrys o fewn pob un o'r meysydd arbenigol allweddol hynny? Os nad oedd digon o geisiadau yn cael eu cyflwyno yn rhai o’r meysydd penodol hynny a nodwyd yn flaenorol, a wneir unrhyw ymdrech i geisio dod o hyd i rai sydd â’r posibilrwydd ganddyn nhw i roi cynnig ar fynd i'r afael â rhai o'r datrysiadau i’r problemau penodol hynny?

Rwy'n falch iawn hefyd, wrth gwrs, mai partneriaeth rhwng y cyhoeddus a’r preifat yw hon i fod. Ond