Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

05/07/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
1. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, Paul Davies.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Paul Davies.

Cefnogi Ffermwyr yn Sir Benfro

Supporting Farmers in Pembrokeshire

1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi ffermwyr yn Sir Benfro? OAQ(5)0088(FM)

1. What is the Welsh Government doing to support farmers in Pembrokeshire? OAQ(5)0088(FM)

Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gefnogi’r diwydiant ffermio yn sir Benfro er mwyn iddo ddod yn fwy proffidiol a chynaliadwy ac, wrth gwrs, i sicrhau bod ffermwyr yn gwneud elw yn y pen draw.

The Welsh Government is working to support the farming industry in Pembrokeshire so that it becomes more profitable and sustainable, and, of course, to ensure that farmers make a profit ultimately.

Brif Weinidog, mae’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yn mynd i gael effaith fawr ar y diwydiant amaethyddol, ac mae’n bwysig nawr bod Llywodraethau ar bob lefel yn gweithio gyda’i gilydd i gefnogi ein ffermwyr yn y dyfodol. Ond mae yna bryder enfawr ymysg ffermwyr yn sir Benfro ar hyn o bryd o’r posibilrwydd o gyflwyno parthau perygl nitradau. Oherwydd penderfyniad pobl Prydain, a Chymru, i adael yr Undeb Ewropeaidd, a allwch chi ddweud wrthym ni ble mae hyn yn gadael yr ymgynghoriad roedd eich Llywodraeth chi yn golygu ei gyflwyno ar barthau perygl nitradau? A ydy’r cynlluniau hyn nawr yn mynd mlaen?

First Minister, the decision to exit the European Union is going to have a major impact on the agricultural industry, and it’s important that Governments at all levels work together to support our farmers in the future. But there is huge concern among farmers in Pembrokeshire at present about the possibility of introducing a nitrate-vulnerable zone. Because of the decision taken by the people of Britain, and Wales, to leave the European Union, can you tell us where this leaves the consultation that your Government intended to introduce on nitrate-vulnerable zones and whether these plans are to proceed?

Maen nhw’n dal i barhau, wrth gofio’r ffaith bod y gyfraith amgylcheddol sydd wedi cael ei throsglwyddo i gyfraith Cymru yn mynd i aros er bod y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Byddai’n fater wedyn i Lywodraeth Cymru benderfynu pa gyfreithiau i gadw yn y pen draw, a pha gyfreithiau na fyddent yn cael eu cadw yn y pen draw.

That’s ongoing, of course, bearing in mind that the environmental law that has been transposed into Welsh law will remain in place although the UK is to leave the European Union. It will then be an issue for the Welsh Government to decide which laws should be retained ultimately and which would not be retained.

Mae nifer o ffermwyr yn sir Benfro a thu hwnt yng Nghymru eisoes wedi arallgyfeirio i fewn i dwristiaeth. Yn sgil y bleidlais yna ar y refferendwm—ac mae Paul eisoes wedi sôn am y ffaith bod cymaint o ansicrwydd nawr ymysg ffermwyr—a fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud mwy i hyrwyddo twristiaeth ac i annog mwy o ffermwyr i ddilyn y trywydd yna?

Many farmers in Pembrokeshire and elsewhere in Wales have already diversified into tourism. Given the vote taken on the referendum—and Paul has already mentioned the fact that there is so much uncertainty among farmers now—will the Welsh Government do more to promote tourism and to encourage more farmers to go down that particular route?

Mae’n wir i ddweud ein bod ni wedi cefnogi ffermwyr i wneud hynny dros y blynyddoedd diwethaf drwy gynlluniau fel Cyswllt Ffermio er enghraifft, a thrwy’r cynllun datblygu gwledig. Mae’n bwysig dros ben ein bod ni’n sicrhau bod pob ffordd i wneud arian yn cael ei roi o flaen ffermwyr er mwyn sicrhau bod eu ffermydd nhw yn fwy cynaliadwy.

It’s true to say that we’ve supported farmers in doing that over the past few years through schemes such as Farming Connect and through the rural development plan. It’s very important that we ensure that all means of making a profit are presented to farmers in order to ensure that their farms are more sustainable.

Un o gynhyrchion amaeth mwyaf adnabyddus sir Benfro—un sydd yn rhan o’r parthau nitradau yma—yw tatws, wrth gwrs, ac mae gan datws cynnar sir Benfro statws PGI o dan y gyfundrefn Ewropeaidd bresennol, sydd yn galluogi ffermwyr a chynhyrchwyr i werthu’r tatws fel rhywbeth arbennig ac fel rhywbeth sy’n deillio o diriogaeth arbennig. Gan fod, yn ôl beth rwy’n ei ddeall, PGI yn mynd law yn llaw gydag aelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd, a oes gan y Llywodraeth gynlluniau neu unrhyw fwriad i gyflwyno rhywbeth tebyg i Gymru wrth adael yr Undeb Ewropeaidd?

One of our best known agricultural products in Pembrokeshire, and part of these nitrate-vulnerable zones, is potatoes of course. Pembrokeshire earlies have protected geographical indication status under the current European regime, which allows farmers and producers to sell their produce as something that is unique from a particular area. From what I understand, PGI goes along with membership of the European Union. Does the Government have any plans or any intention to introduce something similar for Wales as we exit the European Union?

Bydd hyn yn hollbwysig, ond rydym yn ansicr ar hyn o bryd ynglŷn â beth yw’r sefyllfa. Pe bai statws PGI yn cael ei golli, byddai hynny’n bwrw nid yn unig tato yn sir Benfro, ond cig oen yn enwedig. Mae’r farchnad allforio cig oen yn bwysig dros ben, ac un o’r pethau sydd yn sicrhau ein bod ni’n gallu gwerthu ar draws y byd yw’r ffaith ein bod ni’n gallu rhoi gwarant i brynwyr bod y cig oen yn dod o Gymru a bod y cig oen hynny o’r safon uchaf. Mae’r un peth yn digwydd gyda thato, felly, petaem ni’n colli PGI a statws PDO hefyd, byddai’n rhaid sicrhau bod gyda ni statws cyfartal yng Nghymru er mwyn i brynwyr allu cael yr un hyder.

It will be crucially important, but it’s uncertain at the moment as to what the situation is. If PGI status were to be lost, that would be a blow not only to Pembrokeshire potatoes, but to lamb. The lamb export market is extremely important, and one of the things that ensures that we can sell across the world is that we can give a guarantee to purchasers that the lamb is from Wales and of the highest quality. The same is true of potatoes. So, if we were to lose that PGI and protected designation of origin status, then we would have to ensure that we would have an equal status in Wales so that buyers could have the same confidence in our produce.

Bargen Ddinesig Caerdydd

The Cardiff City Deal

2. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyllid ar gyfer Bargen Ddinesig Caerdydd? OAQ(5)0097(FM)

2. Will the First Minister provide an update on funding for the Cardiff City Deal? OAQ(5)0097(FM)

We remain committed to delivering a successful Cardiff capital region city deal. We have not yet had a response from the UK Government, however, in terms of them guaranteeing that the funding element of that deal that comes from European funds would be honoured by them, and that, of course, has a direct impact upon match funding for the city deal.

Rydym ni’n parhau i fod wedi ymrwymo i sicrhau cytundeb prifddinas-ranbarth Caerdydd llwyddiannus. Nid ydym wedi cael ymateb gan Lywodraeth y DU eto, fodd bynnag, o ran sicrwydd ganddyn nhw y byddai yr elfen ariannu yn y cytundeb hwnnw sy’n dod o gyllid Ewropeaidd yn cael ei anrhydeddu ganddyn nhw, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cael effaith uniongyrchol ar arian cyfatebol ar gyfer y cytundeb dinas.

One of the key planks of the city deal is the metro, which could transform transport services in south Wales and the Valleys. As the First Minister has said, a sizeable amount of the project money has not yet been signed off. What opportunity would the First Minister have to negotiate directly with Europe about the continuation or obtaining the rest of that money?

Y metro yw un o elfennau allweddol y cytundeb dinas, a gallai weddnewid gwasanaethau trafnidiaeth yn y de a'r cymoedd. Fel y mae'r Prif Weinidog wedi ei ddweud, mae swm sylweddol o arian y prosiect nad yw wedi ei gadarnhau hyd yn hyn. Pa gyfle fyddai gan y Prif Weinidog i drafod yn uniongyrchol ag Ewrop am barhad yr arian hwnnw neu gael gweddill yr arian hwnnw?

As things stand, as soon as the United Kingdom leaves the European Union, then access to that funding will end. Now, I’m putting in place a team in Brussels to look at negotiating on Wales’s behalf in parallel with the UK, with the European Commission. But, if the European funding is not made up by the UK Government, then, clearly, that leaves a hole in funding and we will have to revise the plans that we currently have.

Fel y mae pethau’n sefyll, cyn gynted ag y bydd y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, yna bydd mynediad at y cyllid hwnnw’n dod i ben. Nawr, rwy'n sefydlu tîm ym Mrwsel i ystyried trafod ar ran Cymru yn gyfochrog â'r DU, gyda'r Comisiwn Ewropeaidd. Ond, os nad yw'r arian Ewropeaidd yn cael ei dalu gan Lywodraeth y DU, yna, yn amlwg, mae hynny'n gadael twll yn y cyllid a bydd yn rhaid i ni ddiwygio'r cynlluniau sydd gennym ar hyn o bryd.

Before I come to a question, I was heckled by you last week, and you audibly called me a coward. I would suggest, in future, you behave in a more—

Cyn i mi ddod at gwestiwn, cefais fy heclo gennych chi yr wythnos diwethaf, ac fe wnaethoch chi fy ngalw i’n llwfrgi yn eglur. Byddwn yn awgrymu, yn y dyfodol, eich bod yn ymddwyn mewn ffordd fwy—

This is a question. This is a question. Ask a question, please, Mr McEvoy.

Cwestiwn yw hwn. Cwestiwn yw hwn. Gofynnwch gwestiwn, os gwelwch yn dda, Mr McEvoy.

With respect, I would ask the First Minister to behave more like a First Minister.

Gyda phob parch, rwyf yn gofyn i'r Prif Weinidog ymddwyn yn debycach i Brif Weinidog.

My question is coming now, but my statement remains.

I’ve just chaired a conference on the city deal—

Mae fy nghwestiwn i’n dod nawr, ond mae fy natganiad yn parhau.

Rwyf newydd gadeirio cynhadledd ar y cytundeb dinas—

I am asking my question, with respect, Presiding Officer, if you’ll let me. [Interruption.] I’ve just chaired a conference on the city deal. [Interruption.]

Rwyf i yn gofyn fy nghwestiwn, gyda pharch, Lywydd, os gwnewch chi ganiatáu i mi wneud hynny. [Torri ar draws.] Rwyf newydd gadeirio cynhadledd ar y cytundeb dinas. [Torri ar draws.]

Ask your question, Mr McEvoy.

Gofynnwch eich cwestiwn, Mr McEvoy.

I think we know by now that you’ve just chaired something. Tell us what it is, and ask your question.

Rwy’n meddwl ein bod ni’n gwybod erbyn eich bod chi newydd gadeirio rhywbeth. Dywedwch wrthym ni beth ydyw, a gofynnwch eich cwestiwn.

There were hundreds of delegates, from the third sector, from Government, yet there was only one person from a local business. My question is: why are local communities and why are local businesses not being included in the city deal? Small businesses are the backbone of this economy and yet their voice is hardly heard. Why is that?

Roedd cannoedd o gynadleddwyr, o'r trydydd sector, o’r Llywodraeth, ac eto dim ond un person oedd yno o fusnes lleol. Fy nghwestiwn i yw: pam nad yw cymunedau lleol a pham nad yw busnesau lleol yn cael eu cynnwys yn y cytundeb dinas? Busnesau bach yw asgwrn cefn yr economi hon ac eto prin y mae eu llais yn cael ei glywed. Pam mae hynny?

Well, if he chaired it, I’m not surprised that very few businesses were there, I have to say. The reality is that businesses will be a hugely important part of the city deal, and we’ll work with local authorities and businesses to make sure that the benefits of the deal can be maximised.

Wel, os mai fe wnaeth ei gadeirio, nid wyf yn synnu mai ychydig iawn o fusnesau oedd yno, mae'n rhaid i mi ddweud. Y gwir amdani yw y bydd busnesau yn rhan hynod bwysig o'r cytundeb dinas, a byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol a busnesau i wneud yn siŵr y gellir sicrhau cymaint o fanteision â phosibl o’r cytundeb.

First Minister, we’ve heard that the metro deal is central to this whole concept. Unfortunately, two weeks ago, I think we realised that there’s a great gulf between areas like Cardiff and the Valleys areas to the north, and this was reflected in the voting pattern. And the metro does give us a chance to integrate the economic future of these two very important parts of the south Wales economy.

Brif Weinidog, rydym ni wedi clywed bod y cytundeb metro yn ganolog i'r holl gysyniad hwn. Yn anffodus, bythefnos yn ôl, rwy’n meddwl ein bod wedi sylweddoli bod gagendor mawr rhwng ardaloedd fel Caerdydd ac ardaloedd y cymoedd i'r gogledd, ac adlewyrchwyd hyn yn y patrwm pleidleisio. Ac mae'r metro yn rhoi cyfle i ni integreiddio dyfodol economaidd y ddwy ran bwysig iawn hyn o economi’r de.

I agree very much with that. The concept of the metro is designed to do two things, primarily. First of all, of course, to make it easier for those who have jobs in Cardiff to travel quickly into Cardiff, but also to attract investment away from the coast and further up the Valleys, and to get rid of that perception that our northern Valleys communities are hard to reach. We know that’s not true. We know, with the road schemes that have been put in place already, and we know that, with the metro scheme, we will be able to say to investors that our Valleys communities are connected to the wider economy of south-east Wales and therefore they are communities that should be invested in. And we’re beginning to see the fruits of that with the investment decision by TVR.

Rwy’n cytnuo’n llwyr â hynny. Mae cysyniad y metro wedi ei gynllunio i wneud dau beth, yn bennaf. Yn gyntaf oll, wrth gwrs, i'w gwneud yn haws i'r rhai sydd â swyddi yng Nghaerdydd i deithio yn gyflym i mewn i Gaerdydd, ond hefyd i ddenu buddsoddiad oddi wrth yr arfordir ac ymhellach i fyny'r cymoedd, ac i gael gwared ar y dybiaeth honno bod ein cymunedau yn y cymoedd gogleddol yn anodd eu cyrraedd. Rydym ni’n gwybod nad yw hynny'n wir. Rydym ni’n gwybod, gyda'r cynlluniau ffyrdd a roddwyd ar waith eisoes, ac rydym ni’n gwybod, gyda'r cynllun metro, y byddwn yn gallu dweud wrth fuddsoddwyr bod ein cymunedau yn y cymoedd wedi eu cysylltu ag economi ehangach y de-ddwyrain, ac felly maen nhw’n gymunedau y dylid buddsoddi ynddynt. Ac rydym ni’n dechrau gweld ffrwyth hynny gyda phenderfyniad TVR i fuddsoddi.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau yn awr gan arweinwyr y pleidiau, ac yn gyntaf yr wythnos yma, arweinydd yr wrthblaid, Leanne Wood.

Questions now from the party leaders, and first of all this week, the leader of the opposition, Leanne Wood.

Diolch yn fawr. First Minister, the Westminster political system is in crisis, with skulduggery and backstabbing going on in both the Conservative Party and your own party in London. And this has had a major effect on Wales and on our country’s future. Would the First Minister be prepared to have a word with Welsh MPs to tell them to get a grip and to do their job, which is to hold the Conservative Government to account, and to make sure that Wales gets every single penny of the funds that we were promised in the event of a vote to leave the European Union?

Diolch yn fawr. Brif Weinidog, mae system wleidyddol San Steffan mewn argyfwng, gyda thwyll ac anfadwaith yn digwydd yn y Blaid Geidwadol a’ch plaid eich hun yn Llundain. Ac mae hyn wedi cael effaith fawr ar Gymru ac ar ddyfodol ein gwlad. A fyddai'r Prif Weinidog yn barod i gael gair gydag ASau Cymru i ddweud wrthynt am gallio ac i wneud eu gwaith, sef dwyn y Llywodraeth Geidwadol i gyfrif, a gwneud yn siŵr bod Cymru'n cael pob ceiniog o'r arian a addawyd i ni pe byddai pleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd?

Well, I’m not going to pretend to the leader of the opposition that things are stable at Westminster—that’s there for all to see. But I can say, as far as we’re concerned as a Government, we will fight for every single penny that Wales is owed, and I am absolutely confident that all those who represent my party at Westminster will do the same.

Wel, nid wyf yn mynd i esgus wrth arweinydd yr wrthblaid bod pethau’n sefydlog yn San Steffan—mae hynny yno i bawb ei weld. Ond gallaf ddweud, o’n safbwynt ni fel Llywodraeth, byddwn yn brwydro am bob un geiniog sy’n ddyledus i Gymru, ac rwy’n gwbl hyderus y bydd pawb sy'n cynrychioli fy mhlaid yn San Steffan yn gwneud hynny hefyd.

First Minister, I’m disappointed that you’re not prepared to show some leadership on this question. If you are not prepared to have a word with your own MPs, perhaps they’re prepared to listen to this message from me: voters in our constituencies want us to be their voice in this difficult time. They want us to tackle the racism that has risen in our communities, they want to get back to work, and they want to see us take our country forward. Now, the last thing they need right now is more division and more in-fighting.

In the public meeting that I did last night in Aberystwyth, First Minister, I heard from a young man whose family has a German background, and they are concerned about their future. They don’t know what rights they will have, they’re worried about reports in the press that their status might well be on the table in negotiations. Now, many children have been asking questions of their parents when they’re in this situation, and parents are finding it very difficult to answer those questions when so much is unknown. Now, I hope that you can cover this more comprehensively in the urgent question later on, but we need to be clear that EU citizens are a net benefit to Wales. We should all say that every single one of them are welcome here and that they shouldn’t have to leave this country if or when Brexit eventually takes place.

First Minister, what reassurances can you give to people living in Wales from other parts of Europe that you will champion them, their rights and their families?

Brif Weinidog, rwy'n siomedig nad ydych chi’n barod i ddangos rhywfaint o arweinyddiaeth ar y cwestiwn hwn. Os nad ydych chi’n barod i gael gair gyda'ch ASau eich hun, efallai y byddan nhw’n barod i wrando ar y neges hon gennyf i: mae pleidleiswyr yn ein hetholaethau eisiau i ni fod yn llais iddynt yn ystod y cyfnod anodd hwn. Maen nhw eisiau i ni fynd i'r afael â'r hiliaeth sydd wedi codi yn ein cymunedau, maen nhw eisiau i ni fynd yn ôl i'r gwaith, ac maen nhw eisiau ein gweld ni’n symud ein gwlad yn ei blaen. Nawr, y peth olaf sydd ei angen arnyn nhw ar hyn o bryd yw mwy o raniadau a mwy o ymladd mewnol.

Yn y cyfarfod cyhoeddus yr oeddwn i’n rhan ohono neithiwr yn Aberystwyth, Brif Weinidog, clywais gan ŵr ifanc y mae ei deulu o dras Almaenig, ac maen nhw’n pryderu am eu dyfodol. Nid ydyn nhw’n gwybod pa hawliau fydd ganddyn nhw, maen nhw’n poeni am adroddiadau yn y wasg ei bod yn bosibl iawn y gallai eu statws fod ar y bwrdd yn y trafodaethau. Nawr, mae llawer o blant wedi bod yn gofyn cwestiynau i’w rhieni pan eu bod yn y sefyllfa hon, ac mae rhieni yn ei chael hi'n anodd iawn ateb y cwestiynau hynny pan fo cymaint nad yw’n hysbys. Nawr, rwy’n gobeithio y gallwch chi ymdrin â hyn yn fwy cynhwysfawr yn y cwestiwn brys yn ddiweddarach, ond mae angen i ni fod yn eglur bod dinasyddion yr UE o fudd net i Gymru. Dylem i gyd ddweud bod croeso i bob un ohonyn nhw yma ac na ddylent orfod gadael y wlad hon os neu pan fydd Brexit yn digwydd yn y pen draw.

Brif Weinidog, pa sicrwydd allwch chi ei roi i bobl sy'n byw yng Nghymru sy'n dod o rannau eraill o Ewrop y byddwch chi’n eu cefnogi nhw, eu hawliau a'u teuluoedd?

In a way, that gives me the opportunity to answer the urgent question now, which I’m happy to do. I have written to the Home Secretary and I have said to her that, as far as the Welsh Government is concerned, we believe that EU citizens living in the UK should retain the right to do so after the UK withdraws from the EU. She and I are in the same position on that. I believe it’s utterly wrong to use EU citizens living in the UK as a bargaining chip in negotiations; it makes it sound as if they are hostages. They are not hostages; they are welcome in Wales.

Mewn ffordd, mae hynna’n rhoi cyfle i mi ateb y cwestiwn brys nawr, ac rwyf yn hapus i wneud hynny. Rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref ac rwyf wedi dweud wrthi, cyn belled ag y mae Llywodraeth Cymru yn y cwestiwn, ein bod yn credu y dylai dinasyddion yr UE sy'n byw yn y DU gadw'r hawl i wneud hynny ar ôl i'r DU adael yr UE. Mae hi a minnau o’r un safbwynt ar hynny. Rwy'n credu ei bod yn gwbl anghywir defnyddio dinasyddion yr UE sy'n byw yn y DU fel testun bargeinio mewn trafodaethau; mae'n gwneud iddyn nhw swnio fel pe bydden nhw’n wystlon. Nid gwystlon ydyn nhw; Mae croeso iddyn nhw yng Nghymru.

I thank you for that answer, First Minister. Now, in a different meeting that I attended yesterday in Cardiff, I heard from a representative of one of the sectors that will be heavily affected by the Brexit vote. We were told that the further education and skills sector could lose £760 million of future funding if that money isn’t replaced. If and when that funding doesn’t materialise, the young people who are most affected will be those who are furthest away from the employment market. That’s just one sector of Welsh civic society, and it shows how important our EU membership is and the benefits that are there and that they shouldn’t just be discarded.

Do you agree with me that those voices from civic society deserve to be heard when the Brexit terms are negotiated, and will you draw up an official Welsh negotiating position, to be agreed by this National Assembly and sent to the incoming UK Prime Minister? And, if you are unable to hold the new Tory leader in Westminster to account for the promises that were made in the EU referendum campaign, can you tell us how those apprenticeship places, the training courses and the back-to-work schemes that are currently benefiting some of the most disadvantaged people in some of the most disadvantaged communities in Wales will be available to those people in the future?

Diolch i chi am yr ateb yna, Brif Weinidog. Nawr, mewn gwahanol gyfarfod yr es i iddo ddoe yng Nghaerdydd, clywais gan gynrychiolydd un o'r sectorau a fydd yn cael eu heffeithio'n helaeth gan y bleidlais Brexit. Fe’n hysbyswyd y gallai'r sector addysg bellach a sgiliau golli £760 miliwn o gyllid yn y dyfodol os na chaiff yr arian hwnnw ei ddarparu. Os a phan nad yw’r cyllid hwnnw’n cael ei ddarparu, y bobl ifanc sy'n cael eu heffeithio fwyaf fydd y rhai sydd bellaf i ffwrdd o'r farchnad gyflogaeth. Dim ond un sector o gymdeithas ddinesig Cymru yw hwnnw, ac mae'n dangos pa mor bwysig yw ein haelodaeth o’r UE a'r manteision sydd yno ac na ddylent eu taflu i ffwrdd.

A ydych chi’n cytuno â mi bod y lleisiau hynny o'r gymdeithas ddinesig yn haeddu cael eu clywed pan gaiff telerau Brexit eu trafod, ac a wnewch chi fabwysiadu safbwynt negodi swyddogol i Gymru, i'w gytuno gan y Cynulliad Cenedlaethol hwn a'i anfon at Brif Weinidog newydd y DU? Ac, os na allwch chi ddwyn yr arweinydd Torïaidd newydd yn San Steffan i gyfrif am yr addewidion a wnaed yn ymgyrch refferendwm yr UE, a allwch chi ddweud wrthym ni sut y bydd y lleoedd prentisiaeth, y cyrsiau hyfforddi a’r cynlluniau dychwelyd i'r gwaith hynny sydd o fudd i rai o'r bobl fwyaf difreintiedig yn rhai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru ar hyn o bryd, ar gael i'r bobl hynny yn y dyfodol?

First of all, she’s right to point out the funding gap that would exist. Secondly, she and I have discussed the issue of what the negotiating stance should be and I’m quite happy to share it with the Chamber: that is, first, that we will explore every possible avenue of benefit to Wales; secondly, I’ve already asked the economy Secretary to announce a series of measures to protect jobs and maintain economic confidence and stability and he has produced that. Yesterday, the environment and rural affairs secretary and I met key figures from Wales’s environment and agriculture and fisheries sectors to discuss the implications of the UK’s decision to leave the European Union. But, I have to say that there is a duty on those who called for the UK to leave the EU to ensure that the promises that they made in terms of funding for Wales are honoured. I have to say that the evidence of that now is getting thinner by the day. The question is: were the Welsh public told the truth before the referendum or is the truth emerging now?

Yn gyntaf oll, mae hi'n iawn i dynnu sylw at y bwlch ariannu a fyddai'n bodoli. Yn ail, mae hi a minnau wedi trafod yr hyn y dylai'r safbwynt negodi fod ac rwy'n ddigon hapus i’w rannu â'r Siambr: hynny yw, yn gyntaf, y byddwn yn archwilio pob llwybr posibl sydd o fudd i Gymru; yn ail, rwyf eisoes wedi gofyn i'r Ysgrifennydd dros yr economi gyhoeddi cyfres o fesurau i ddiogelu swyddi a chynnal hyder a sefydlogrwydd economaidd ac mae ef wedi gwneud hynny. Ddoe, cafodd yr ysgrifennydd dros yr amgylchedd a materion gwledig a minnau gyfarfod ag unigolion allweddol o sectorau amgylchedd ac amaethyddiaeth a physgodfeydd Cymru i drafod goblygiadau penderfyniad y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd. Ond, mae'n rhaid i mi ddweud bod dyletswydd ar y rhai a alwodd ar y DU i adael yr UE i sicrhau bod yr addewidion a wnaed ganddynt o ran cyllid i Gymru yn cael eu hanrhydeddu. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y dystiolaeth o hynny yn brinnach bob dydd. Y cwestiwn yw: a ddywedwyd y gwir wrth y cyhoedd yng Nghymru cyn y refferendwm neu a yw’r gwir yn dod i'r amlwg nawr?

Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

I’m sure the First Minister is aware that there is no question of EU citizens currently living or working in the United Kingdom being used as bargaining chips in any renegotiation, because their rights are fully protected under the 1969 Vienna convention. Can the First Minister confirm to me that that is the case?

Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn ymwybodol nad oes unrhyw gwestiwn y bydd dinasyddion yr UE sy'n byw neu’n gweithio yn y Deyrnas Unedig ar hyn o bryd yn cael eu defnyddio fel testunau bargeinio mewn unrhyw ailnegodi, gan fod eu hawliau wedi eu diogelu’n llawn o dan gonfensiwn 1969 Vienna. A all y Prif Weinidog gadarnhau i mi fod hynny'n wir?

Well, I can only quote what the Foreign Secretary has said and, indeed, the person who might yet become the Prime Minister, who has said that those rights are not guaranteed. Now, we need to have clarity and there needs to be a response from the current Home Secretary as quickly as possible in order that people can have assurance that, for many people who’ve lived in the UK for many, many years, they will not find their rights of residence removed. That clarity is essential.

Wel, ni allaf ond dyfynnu’r hyn y mae'r Ysgrifennydd Tramor wedi ei ddweud ac, yn wir, y sawl a allai eto fod yn Brif Weinidog y DU, sydd wedi dweud nad yw’r hawliau hynny wedi eu gwarantu. Nawr, mae angen i ni gael eglurder ac mae angen ymateb gan yr Ysgrifennydd Cartref presennol cyn gynted â phosibl fel y gall pobl gael sicrwydd, i lawer o bobl sydd wedi byw yn y DU ers blynyddoedd lawer, na fyddant yn colli eu hawliau preswylio. Mae’r eglurder hwnnw’n hanfodol.

Turning away from EU matters, the First Minister has rightly mentioned the prospects for employment in Wales following our leaving the EU, and he will be aware that the Welsh Government’s currently sitting on a decision in relation to the circuit of Wales. There was a problem in relation to this over the size of the guarantee that would be required for funding the project. Now I understand that that’s been reduced to less than 50 per cent of the total, so there doesn’t seem to be any reason why we can’t move swiftly to a decision to give this guarantee so that this huge job-making project can go ahead. So, could the First Minister please tell me where we’ve got to on this at the minute?

Gan droi oddi wrth faterion yr UE, mae'r Prif Weinidog wedi crybwyll yn gwbl gywir y rhagolygon ar gyfer cyflogaeth yng Nghymru ar ôl i ni adael yr UE, a bydd yn ymwybodol bod Llywodraeth Cymru’n eistedd ar hyn o bryd ar benderfyniad ynghylch cylchffordd Cymru. Roedd problem o ran hyn dros faint y warant y byddai ei hangen ar gyfer ariannu'r prosiect. Nawr rwy’n deall bod honno wedi cael ei lleihau i lai na 50 y cant o'r cyfanswm, felly nid yw'n ymddangos bod unrhyw reswm pam na allwn ni symud yn gyflym i benderfyniad i roi'r warant hon fel y gall y prosiect enfawr hwn a fydd yn creu swyddi fynd rhagddo. Felly, a allai'r Prif Weinidog ddweud wrthyf os gwelwch yn dda i ble’r ydym ni wedi cyrraedd ar hyn ar hyn o bryd?

The economy Secretary will be making an announcement on the Circuit of Wales next week.

Bydd yr Ysgrifennydd dros yr economi yn gwneud cyhoeddiad ar Gylchffordd Cymru yr wythnos nesaf.

Oh, right. Well, I’m delighted to hear that, because it is vitally important for the whole of south-east Wales and, indeed, far beyond. This is the biggest regeneration project that we’ve seen in many, many years—£380 million—and I don’t expect that the First Minister can anticipate the Cabinet Secretary’s forthcoming announcement, but I hope he will accept from me that it is vitally important that the Welsh Government gives the go-ahead to this project.

O, iawn. Wel, rwy’n falch iawn o glywed hynny, gan ei fod yn hanfodol bwysig ar gyfer y de-ddwyrain cyfan ac, yn wir, ymhell y tu hwnt. Dyma’r prosiect adfywio mwyaf yr ydym ni wedi ei weld ers blynyddoedd lawer—£ 380 miliwn—ac nid wyf yn disgwyl y gall y Prif Weinidog ragweld cyhoeddiad Ysgrifennydd y Cabinet, ond rwy’n gobeithio y bydd yn derbyn gennyf i ei bod yn hanfodol bwysig bod Llywodraeth Cymru yn rhoi sêl bendith i'r prosiect hwn.

All these factors will be taken into consideration. I assume I will have a heads-up before the decision is taken—I’m sure I will—but the economy Secretary, I know, will be making an announcement next week on the progress of this scheme.

Bydd yr holl ffactorau hyn yn cael eu cymryd i ystyriaeth. Rwy’n cymryd y byddaf yn cael fy atgoffa cyn i'r penderfyniad gael ei wneud—rwy'n siŵr y byddaf—ond gwn y bydd yr Ysgrifennydd dros yr economi yn gwneud cyhoeddiad yr wythnos nesaf ar gynnydd y cynllun hwn.

Arweinwyr y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, you earlier alluded to the fact that you and the Cabinet Secretary for rural affairs met with the farming unions and other businesses from the rural communities yesterday. In questions, two weeks ago, the Cabinet Secretary said that she did not believe that farmers—and this is a direct quote—were

‘perhaps…the best people to run a business’.

Do you actually believe that is the case, that farmers aren’t the best people to run their own businesses?

Diolch i chi, Lywydd. Brif Weinidog, cyfeiriwyd gennych yn gynharach at y ffaith eich bod chi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig wedi cyfarfod â'r undebau ffermio a busnesau eraill o'r cymunedau gwledig ddoe. Yn ystod cwestiynau, bythefnos yn ôl, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet nad oedd yn credu mai ffermwyr—ac mae hwn yn ddyfyniad uniongyrchol—yw’r

'bobl orau i redeg busnes o bosibl'.

A ydych chi wir yn credu bod hyn yn wir, nad ffermwyr yw'r bobl orau i redeg eu busnesau eu hunain?

That’s not what she said.

Nid dyna ddywedodd hi.

I can say that the event yesterday was hugely successful. We emphasised to the sector, first of all the environmental sector, that all those environmental laws that are already in Welsh law will remain. Secondly, as far as farming is concerned, just to emphasise the point, there is no such thing as British agricultural policy. It’s entirely devolved. So, there are opportunities for the farming industry to work with us as to what a future funding scheme might look like, what support they may want in the future—although, of course, that depends on the money being made available from the UK Government to provide that support. And thirdly, of course, in terms of fisheries, what should be done with Welsh territorial waters in terms of who should be able to fish in them and, secondly, whether Welsh boats wanted us to negotiate with other administrations in terms of obtaining fishing rights for them in other waters.

Gallaf ddweud bod y digwyddiad ddoe yn llwyddiannus iawn. Pwysleisiwyd i’r sector, sector yr amgylchedd yn gyntaf oll, y bydd yr holl ddeddfau amgylcheddol hynny sydd eisoes yng nghyfraith Cymru yn parhau. Yn ail, cyn belled ag y mae ffermio yn y cwestiwn, dim ond i bwysleisio'r pwynt, nid oes y fath beth â pholisi amaethyddol Prydain. Mae wedi ei ddatganoli’n llwyr. Felly, ceir cyfleoedd i’r diwydiant ffermio weithio gyda ni o ran sut y gallai cynllun ariannu edrych yn y dyfodol, pa gefnogaeth y gallant fod ei heisiau yn y dyfodol—er, wrth gwrs, mae hynny'n dibynnu ar yr arian yn cael ei roi ar gael gan Lywodraeth y DU i ddarparu'r gefnogaeth honno. Ac yn drydydd, wrth gwrs, o ran pysgodfeydd, yr hyn y dylid ei wneud â dyfroedd tiriogaethol Cymru o ran pwy ddylai gael pysgota ynddynt ac, yn ail, pa un a yw cychod o Gymru eisiau i ni drafod gyda gweinyddiaethau eraill o ran sicrhau hawliau pysgota iddyn nhw mewn dyfroedd eraill.

First Minister, the quote I gave you was a direct quote from the Record of Proceedings here and I do note that you didn’t distance yourself from that quote.

If I could also ask you a question on the letter that you released on the day of the referendum of 23 June in relation to the agreement that you have with the Liberal Democrats and, in particular, the assertion made by Kirsty Williams that the implications had significant budget implications over the nine education commitments that were made between you and the Liberal Democrats. What is the totality of the commitment that you have given in financial terms to meet the commitment that you made to the Liberal Democrats that brought them into Government? I do believe that’s a reasonable question because, as I said, the words that were quoted in the correspondence were ‘significant budget implications’.

Brif Weinidog, roedd y dyfyniad a roddais i chi yn ddyfyniad uniongyrchol o Gofnod y Trafodion yma ac rwy’n nodi na wnaethoch chi ymbellhau eich hun o’r dyfyniad hwnnw.

Pe gallwn i hefyd ofyn cwestiwn i chi ar y llythyr a gyhoeddwyd gennych chi ar ddiwrnod y refferendwm, sef 23 Mehefin, am y cytundeb sydd gennych chi gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol ac, yn benodol, yr honiad a wnaed gan Kirsty Williams fod y goblygiadau yn arwain at oblygiadau cyllidebol sylweddol o ran y naw ymrwymiad addysg a wnaed rhyngoch chi a'r Democratiaid Rhyddfrydol. Beth yw cyfanswm yr ymrwymiad yr ydych chi wedi ei roi o safbwynt ariannol i fodloni’r ymrwymiad a wnaethpwyd gennych i'r Democratiaid Rhyddfrydol a ddaeth â nhw i mewn i’r Llywodraeth? Rwyf yn credu bod hwnnw’n gwestiwn rhesymol oherwydd, fel y dywedais, ‘goblygiadau cyllidebol sylweddol’ oedd y geiriau a ddyfynnwyd yn yr ohebiaeth'.

Wherever there is European funding for a particular project, that project has to be looked at carefully when that European funding comes to an end. I thought that was obvious. That’s already been mentioned by the leader of the opposition. Unless that money is made up by the UK Government as promised, then it is clear, in the future, that some schemes will not be able to be funded in the way that we would hope.

He is very keen on quotes and quotations this afternoon. Let me just offer up some for him. On 2 March, Andrew R.T. Davies speaking on ‘The Wales Report’:

‘I can guarantee that a UK government would make sure that money would be re-distributed around the regions of the UK, otherwise it would be failing in its remit to deliver help and support to the nation’—

he means the UK by that—

‘it is elected to govern. Frankly we cannot continue with operation fear, driving people in to the ballot box because you are scaring them into voting one way.’

On 14 June:

‘Campaigners for a Leave vote have said money Wales gets from Brussels would be maintained by the UK government in the event of Brexit.’

I welcome that.

Andrew R.T. Davies said:

‘Today's announcement is hugely welcome and is further evidence that Wales would be better off out of the European Union. Despite the first minister's fantasy claims, we now know that funding for each and every part of the UK, including Wales, would be safe if we vote to leave.’

On 21 June, Andrew R.T. Davies told the ‘Herald’:

‘Wales could be as much as half a billion pounds a year better off if the UK votes to leave the European Union on Thursday…Senior Government Ministers have already pledged to maintain existing EU funding if we Vote to Leave’.

And additional funding—a Barnett share of £9.8 billion that Wales could receive if we left the EU. And, today, he told the media that it wasn’t about money, it was about outcomes. Now, the question for him is this: does he believe that every single penny that has been lost to Wales should be made up by the UK Government? Does he stand by his quotations—and he is keen on quotations today—or is he running away from them this morning?

Lle bynnag y ceir cyllid Ewropeaidd ar gyfer prosiect penodol, mae’n rhaid edrych yn ofalus ar y prosiect hwnnw pan ddaw'r cyllid Ewropeaidd hwnnw i ben. Roeddwn i’n meddwl bod hynny’n amlwg. Soniwyd am hynny eisoes gan arweinydd yr wrthblaid. Oni bai bod Llywodraeth y DU yn darparu arian yn lle’r arian hwnnw, fel yr addawyd, yna mae'n amlwg, yn y dyfodol, na fydd modd ariannu rhai cynlluniau yn y modd y byddem ni’n gobeithio ei wneud.

Mae'n hoff iawn o ddyfyniadau y prynhawn yma. Gadewch i mi gynnig rhai iddo fe. Ar 2 Mawrth, Andrew R.T. Davies yn siarad ar 'The Wales Report':

Gallaf sicrhau y byddai llywodraeth y DU yn gwneud yn siŵr y byddai’r arian hwnnw’n cael ei ailddosbarthu ymhlith rhanbarthau'r DU, neu fel arall byddai'n methu o ran ei gylch gwaith i ddarparu cymorth a chefnogaeth i'r genedl—

y DU y mae’n ei olygu trwy hynny—

y mae wedi ei hethol i lywodraethu. A dweud y gwir, ni allwn barhau i godi ofn ar bobl, eu gyrru nhw i'r blwch pleidleisio gan eich bod chi’n eu dychryn nhw i bleidleisio mewn un ffordd.

Ar 14 Mehefin:

Mae ymgyrchwyr am bleidlais i adael wedi dweud y byddai’r arian y mae Cymru'n ei gael gan Frwsel yn cael ei gynnal gan lywodraeth y DU pe byddai Brexit yn digwydd.

Rwy’n croesawu hynny.

Dywedodd Andrew R.T. Davies:

Mae'r cyhoeddiad heddiw i’w groesawu’n fawr ac yn dystiolaeth bellach y byddai Cymru’n well ei byd allan o'r Undeb Ewropeaidd. Er gwaethaf honiadau ffantasi y prif weinidog, rydym ni’n gwybod bellach y byddai cyllid ar gyfer pob rhan o'r DU, gan gynnwys Cymru, yn ddiogel pe byddem ni’n pleidleisio i adael.

Ar 21 Mehefin, dywedodd Andrew R.T. Davies wrth yr ‘Herald':

Gallai Cymru fod cymaint â hanner biliwn o bunnoedd y flwyddyn yn well ei byd os bydd y DU yn pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd ddydd Iau...mae Uwch Weinidogion y Llywodraeth eisoes wedi addo cynnal cyllid presennol yr UE pe byddem ni'n pleidleisio i adael.

A chyllid ychwanegol—cyfran Barnett o £9.8 biliwn y gallai Cymru ei derbyn pe byddem ni’n gadael yr UE. A heddiw, dywedodd wrth y cyfryngau nad oedd yn ymwneud ag arian, roedd yn ymwneud â chanlyniadau. Nawr, y cwestiwn iddo ef yw hwn: a yw'n credu y dylai Llywodraeth y DU dalu pob un geiniog a gollwyd i Gymru? A yw’n cadw at ei ddyfyniadau—ac mae'n hoff o ddyfyniadau heddiw—neu a yw’n rhedeg i ffwrdd oddi wrthyn nhw y bore yma?

It’s quite remarkable that you’ve wasted so much of your time—but I’m quite happy that you’re using my quotes because you’ve got so little to say, First Minister. I stand by my quotes and I’m quite happy to put that on the record. I’m quite happy to debate with you any time, any place, First Minister, on the benefits that I see, and the people endorsed that at the ballot box on the referendum on 23 June. I find it absolutely amazing, after two very clear questions—one to distance yourself from a Cabinet Secretary who has ridiculed farmers’ business acumen, and two, over the deal that you have struck with the Liberal Democrats to bring them into Government that, in their own words, has significant budget implications for your Government. I don’t think those are outlandish questions to put in First Minister’s questions because in the campaign you did say that for every new budget commitment that was made by your Government there would have to be cuts elsewhere. So, nine weeks now after the election, it’s not unreasonable for the leader of the Conservatives in the Assembly here to ask you the question, ‘Right, you’ve committed this money to the Liberal Democrats’ commitments; where are you getting that money from?’ It’s not to do with the Brexit vote. It’s a commitment you made prior to the Brexit vote because these discussions were prior to the Brexit vote. So, where is the money coming from to meet the significant financial commitments that you have agreed with the Liberal Democrats going forward? Could we have a simple, straightforward answer, or is it quite simply that you don’t know?

Mae'n gwbl ryfeddol eich bod chi wedi gwastraffu cymaint o'ch amser—ond rwy'n ddigon hapus eich bod chi’n defnyddio fy nyfyniadau i, gan fod gennych chi cyn lleied i'w ddweud, Brif Weinidog. Rwy’n cadw at fy nyfyniadau ac rwy'n ddigon hapus i roi hynny ar y cofnod. Rwy'n eithaf hapus i ddadlau gyda chi ar unrhyw bryd, mewn unrhyw fan, Brif Weinidog, ar y buddion a welaf, a chymeradwywyd hynny gan y bobl yn y bleidlais ar y refferendwm ar 23 Mehefin. Mae’n hollol anhygoel i mi, ar ôl dau gwestiwn eglur iawn—un i ymbellhau eich hun oddi wrth Ysgrifennydd y Cabinet sydd wedi gwawdio craffter busnes ffermwyr, a’r llall, ynglŷn â'r cytundeb yr ydych chi wedi ei wneud gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol i ddod â nhw i mewn i Lywodraeth sydd, yn eu geiriau eu hunain, â goblygiadau cyllidebol sylweddol i’ch Llywodraeth chi. Nid wyf yn credu bod y rhain yn gwestiynau ffôl i'w gofyn yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog gan eich bod wedi dweud yn ystod yr ymgyrch, ar gyfer pob ymrwymiad cyllideb newydd a wneid gan eich Llywodraeth y byddai’n rhaid cael toriadau mewn mannau eraill. Felly, naw wythnos erbyn hyn ar ôl yr etholiad, nid yw'n afresymol i arweinydd y Ceidwadwyr yma yn y Cynulliad i ofyn y cwestiwn i chi, 'Iawn, rydych chi wedi ymrwymo’r arian hwn i ymrwymiadau’r Democratiaid Rhyddfrydol; o ble ydych chi'n cael yr arian hwnnw?' Nid yw'n ymwneud â'r bleidlais Brexit. Mae'n ymrwymiad a wnaed gennych cyn y bleidlais Brexit gan y bu'r trafodaethau hyn cyn y bleidlais Brexit. Felly, o ble mae'r arian yn dod i fodloni’r ymrwymiadau ariannol sylweddol yr ydych chi wedi eu cytuno gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol ar gyfer y dyfodol? A allem ni gael ateb syml, uniongyrchol, neu ai’r ffaith syml yw nad ydych chi’n gwybod?

Can I quote a good Belfast phrase at him? He’s living in a world of sweetie white mice, because, I tell you what, if he thinks that somehow he can get away from the fact that he has failed the people of Wales today by saying he will not fight for every single penny to be made up to Wales—. He had the opportunity to declare his position—he failed to do it. He’s right to point out there will be budget difficulties. That’s true, because we will be losing EU money—£650 million a year is going to be lost to our budget as a result of Brexit. Now, if all that money is made up, as he promised—as he promised three times—by the UK Government, now that will help. Now, the question for him is this: will he stand by the people of Wales or will he run away from the mess that he’s created?

A gaf i ddyfynnu ymadrodd Belfast da wrtho? Mae'n byw mewn byd o losin llygod gwyn, oherwydd, mi ddywedaf i wrthych chi beth, os yw e'n credu rywsut y gall ddianc rhag y ffaith ei fod wedi siomi pobl Cymru heddiw trwy ddweud na fydd yn brwydro i bob un geiniog gael ei thalu i Gymru—. Cafodd gyfle i ddatgan ei safbwynt—methodd â gwneud hynny. Mae'n iawn i nodi y bydd anawsterau cyllidebol. Mae hynny'n wir, gan y byddwn ni’n colli arian yr UE—bydd £650 miliwn y flwyddyn yn cael ei golli o'n cyllideb o ganlyniad i Brexit. Nawr, os bydd yr holl arian hwnnw’n cael ei dalu, fel yr addawodd—fel yr addawodd dair gwaith—oddi wrth Lywodraeth y DU, yna bydd hynny’n helpu. Nawr, y cwestiwn iddo ef yw hwn: a fydd e'n sefyll dros bobl Cymru, neu a fydd e'n rhedeg i ffwrdd oddi wrth y llanast y mae wedi ei greu?

Cyfleusterau Meddygfeydd (Gogledd Cymru)

General Practitioner Facilities (North Wales)

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyflwr cyfleusterau meddygfeydd yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0089(FM)[W]

3. Will the First Minister make a statement on the condition of GP facilities in north Wales? OAQ(5)0089(FM)[W]

Dros y 10 mlynedd diwethaf, mae nifer o gyfleusterau gofal sylfaenol newydd wedi cael eu hagor ar draws y gogledd. Wrth gwrs, maen nhw’n darparu adeiladau o’r safon uchaf i feddygon teulu.

Over the past 10 years, a number of new primary care facilities have been opened across north Wales. Of course, they provide buildings of the highest quality for GPs.

Mae yna sefyllfa argyfyngus yn bodoli yn fy etholaeth i, sef ym meddygfa Waunfawr, a hoffwn dynnu’ch sylw at y problemau dybryd sydd yn fanno a gofyn i chi ymyrryd, gan fod y mater yn rhygnu ymlaen ers deng mlynedd erbyn hyn.

Mae’r feddygfa yn rhoi gofal gwych i dros 5,000 o gleifion, ond mae’r adeilad yn hollol anaddas—nid oes digon o le, mae cyfrinachedd a diogelwch cleifion dan fygythiad ac nid oes modd i’r practis gymryd myfyrwyr meddygol nac ehangu gwasanaethau. Ddeng mlynedd yn ôl, fe ddywedodd y bwrdd iechyd fod gwella meddygfa Waunfawr yn flaenoriaeth, ond nid yw’r cyfleusterau wedi gwella. A ydych chi’n credu bod y llusgo traed yma yn dderbyniol, ac oherwydd bod Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig, a wnewch chi ymyrryd er mwyn symud pethau ymlaen ar frys?

There is a critical situation in my constituency, in the Waunfawr surgery, and I’d like to draw your attention to the terrible problems that exist there and ask you to intervene, as this matter has been going on for about 10 years now.

The surgery provides excellent care for more than 5,000 patients, but the building is completely inappropriate—there isn’t enough space, patient confidentiality is under threat and it’s not possible for the practice to take medical students or expand services. Ten years ago the health board said that improving the Waunfawr surgery was a priority, however the facilities haven’t improved at all. Do you believe that this dragging of feet is acceptable, and because the Betsi Cadwaladr University Local Health Board is in special measures, will you intervene in order to move things forward urgently?

Mae’r Aelod yn iawn ynglŷn â’r sefyllfa yna yn y Waunfawr—mae yna bwysau mawr yna. Rwy’n deall bod y feddygfa ei hunan yn trafod y peth yn fanwl iawn â’r bwrdd iechyd. Mae’n rhaid datrys y broblem cyn gynted ag sy’n bosib—rwy’n deall hynny. Wrth gwrs, byddai’n rhaid cael cais o’r feddygfa yn gyntaf, ond i wneud hynny, wrth gwrs, mae’n rhaid trafod y peth â’r bwrdd iechyd er mwyn sicrhau bod y cais yn un iawn. Ond rwy’n gwybod bod y bwrdd iechyd yn deall y sefyllfa a’n deall bod yn rhaid sicrhau mwy o le i’r feddygfa yn y pen draw. Rwy’n deall taw siop oedd y feddygfa ar un adeg a bod 5,000 o bobl yn cael eu gwasanaethu oddi yno nawr—1,000 ar y dechrau—felly mae’n amlwg bod yn rhaid datrys y broblem cyn gynted ag sy’n bosib.

The Member is right on the situation in Waunfawr—there are huge pressures there. I understand that the surgery itself is discussing this in very great detail with the health board. The problem has to be resolved as soon as possible—I understand that. Of course, there would have to be an application from the surgery in the first instance, but to do that, of course, it would have to be discussed with the health board in order to ensure that that application was the right one. But I know that the health board understands the situation and understand that they need to secure more space for the surgery ultimately. I understand that it was a shop at one time, but that 5,000 people are served there now—1,000 at the outset—so it’s clear that the problem needs to be resolved as soon as possible.

After the loss of dozens of community beds in north Wales despite bed occupancy levels of 95 per cent or above, NHS staff in north Wales told me that new community beds would take pressure off general hospitals and enable the health board to use its resources more efficiently. How, therefore, do you respond to the statement by GPs at the Royal College of General Practitioners’ event in the Assembly a fortnight ago that community beds add to the breadth of things a GP can do, and that local care in a GP unit in community hospitals, enabling them to then discharge people home, prevents the need to put people into general hospitals and assists secondary and primary care?

Ar ôl colli dwsinau o welyau cymunedol yn y gogledd er gwaethaf lefelau defnydd gwelyau o 95 y cant neu uwch, dywedodd staff y GIG yn y gogledd wrthyf y byddai gwelyau cymunedol newydd yn cymryd pwysau oddi ar ysbytai cyffredinol ac yn galluogi'r bwrdd iechyd i ddefnyddio ei adnoddau yn fwy effeithlon. Sut, felly, ydych chi’n ymateb i'r datganiad gan ymarferwyr cyffredinol yn nigwyddiad Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn y Cynulliad bythefnos yn ôl bod gwelyau cymunedol yn ychwanegu at yr amrywiaeth o bethau y gall ymarferydd cyffredinol ei wneud, a bod gofal lleol mewn uned ymarferydd cyffredinol mewn ysbytai cymunedol, sy’n eu galluogi i ryddhau pobl i fynd adref wedyn, yn atal yr angen i roi pobl mewn ysbytai cyffredinol ac yn cynorthwyo gofal eilaidd a sylfaenol?

This does happen, of course, in many parts of Wales, particularly in parts of rural Wales. It's important, of course, that each health board considers the right model for its area. Now, I'm aware and I've seen examples myself of how this operates well. We should not, of course, use that as a reason not to ensure that people can go home with the right support as quickly as possible, but the model that the Member talks about already exists in many parts of Wales.

Mae hyn yn digwydd, wrth gwrs, mewn sawl rhan o Gymru, yn enwedig mewn rhannau o Gymru wledig. Mae'n bwysig, wrth gwrs, fod pob bwrdd iechyd yn ystyried y model cywir ar gyfer ei ardal. Nawr, rwy'n ymwybodol ac rwyf wedi gweld enghreifftiau fy hun o sut y mae hyn yn gweithredu'n dda. Ni ddylem, wrth gwrs, ddefnyddio hynny fel rheswm i beidio â sicrhau y gall pobl fynd adref gyda'r gefnogaeth iawn cyn gynted â phosibl, ond mae'r model y mae’r Aelod yn sôn amdano eisoes yn bodoli mewn sawl rhan o Gymru.

Gwasanaethau Llyfrgelloedd (Canolbarth a Gorllewin Cymru)

Library Services (Mid and West Wales)

4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi gwasanaethau llyfrgelloedd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ(5)0092(FM)

4. What is the Welsh Government doing to support library services in Mid and West Wales? OAQ(5)0092(FM)

In 2016-17, we will provide over £600,000 of grant funding to support the modernisation of three libraries in Mid and West Wales.

Byddwn yn darparu mwy na £600,000 o arian grant i gynorthwyo’r gwaith o foderneiddio tair llyfrgell yn y canolbarth a’r gorllewin yn 2016-17.

I don't know whether the First Minister is aware that Powys County Council plans £0.25 million in cuts to the library budget between now and 2019, which will involve cutting half the local running costs of the library service and the possible closure of 11 branch libraries. Will the First Minister join me in regretting this sense of priorities, because libraries must surely be regarded as a vitally important part of the wider education service of this country?

Nid wyf yn gwybod pa un a yw'r Prif Weinidog yn ymwybodol bod Cyngor Sir Powys yn bwriadu gwerth £0.25 miliwn o doriadau i'r gyllideb llyfrgelloedd rhwng nawr a 2019, a fydd yn golygu torri hanner costau cynnal lleol y gwasanaeth llyfrgelloedd a'r posibilrwydd o gau 11 o lyfrgelloedd cangen. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i resynu’r synnwyr hwn o flaenoriaethau, oherwydd does bosib na ddylem ystyried llyfrgelloedd fel rhan hanfodol bwysig o wasanaeth addysg ehangach y wlad hon?

It is a matter, of course, for local authorities as to how they organise their library services, though I am aware that one of the libraries that will receive money is Brecon area library in order to modernise it, but it is for local authorities to decide how to provide library services.

Mater, wrth gwrs, i awdurdodau lleol yw sut y maen nhw’n trefnu eu gwasanaethau llyfrgell, er fy mod i’n ymwybodol mai un o'r llyfrgelloedd a fydd yn derbyn arian yw llyfrgell ardal Aberhonddu er mwyn ei moderneiddio, ond mater i awdurdodau lleol yw penderfynu sut i ddarparu gwasanaethau llyfrgelloedd.

First Minister, as you’ll know, library services are a valued community asset, so much so that, in Narberth, and also in Newport in Pembrokeshire, local communities are working with Pembrokeshire County Council to keep libraries open as a community-managed resource in the face of Tory austerity cuts. Would you join me in thanking those volunteers for their efforts in supporting the remaining opening of those libraries and, in particular, to thank them in those rural areas that do need that extra support?

Brif Weinidog, fel y byddwch yn gwybod, mae gwasanaethau llyfrgell yn ased cymunedol gwerthfawr, gymaint felly fel bod cymunedau lleol yn Arberth, a hefyd yn Nhrefdraeth yn Sir Benfro, yn gweithio gyda Chyngor Sir Penfro i gadw llyfrgelloedd ar agor fel adnodd a reolir gan y gymuned yn wyneb toriadau cyni cyllidol y Torïaid. A wnewch chi ymuno â mi i ddiolch i’r gwirfoddolwyr hynny am eu hymdrechion i gefnogi cadw’r llyfrgelloedd hynny ar agor ac, yn benodol, i ddiolch iddyn nhw yn yr ardaloedd gwledig hynny sydd angen y cymorth ychwanegol hwnnw?

Yes, I would join the Member in thanking those people. I've seen an example of it myself in Briton Ferry, where volunteers are now running the library, and I know that the library service is—. Well, one of the stories I was told there is that people are now more likely to use the library—some people thought the library had closed years ago. And it's hugely important, then, that volunteers were able, not just to ensure that the library continued running, but also to ensure that knowledge about the library was more widespread in the community.

Gwnaf, mi wnaf ymuno â'r Aelod i ddiolch i'r bobl hynny. Rwyf wedi gweld enghraifft ohono fy hun yn Llansawel, lle mae gwirfoddolwyr yn rhedeg y llyfrgell erbyn hyn, a gwn fod y gwasanaeth llyfrgelloedd yn—. Wel, un o'r straeon a adroddwyd i mi yno yw bod pobl yn fwy tebygol o ddefnyddio'r llyfrgell nawr—roedd rhai pobl yn meddwl bod y llyfrgell wedi cau flynyddoedd yn ôl. Ac mae'n hynod o bwysig, felly, bod gwirfoddolwyr yn gallu, nid yn unig i sicrhau bod y llyfrgell yn parhau i redeg, ond hefyd i sicrhau bod gwybodaeth am y llyfrgell yn fwy cyffredin yn y gymuned.

First Minister, during the week that we commemorate the hundredth anniversary of the battle of the Somme, it is vital that we celebrate the important role that county archives services play, particularly in helping today's generation keep in touch with their past. First Minister, I'm sure that you are aware that Carmarthen's archive is currently being restored, having been severely damaged due to poor housing in an inadequate building that allowed valuable documents to be covered with mould and have all sorts of other unfortunate things be visited upon them. Will you join with me in welcoming the restoration of this important cultural archive in Wales, and will you outline what your Government is doing to help other libraries, other valuable archives in Wales, to be restored and kept for the future of the nation?

Brif Weinidog, yn ystod yr wythnos yr ydym ni’n coffau canmlwyddiant brwydr y Somme, mae'n hanfodol ein bod yn dathlu'r rhan bwysig y mae gwasanaethau archifau sirol yn ei chwarae, yn enwedig o ran helpu cenhedlaeth heddiw i gadw cysylltiad â'u gorffennol. Brif Weinidog, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol bod archif Caerfyrddin wrthi’n cael ei hadfer ar hyn o bryd, ar ôl cael ei difrodi'n ddifrifol oherwydd ei lleoliad gwael mewn adeilad anaddas a ganiataodd i ddogfennau gwerthfawr gael eu gorchuddio â llwydni a phob math o bethau anffodus eraill yn digwydd. A wnewch chi ymuno â mi i groesawu’r gwaith adfer hwn ar yr archif ddiwylliannol bwysig hon yng Nghymru, ac a wnewch chi amlinellu beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i helpu llyfrgelloedd eraill, archifau gwerthfawr eraill yng Nghymru, i gael eu hadfer a'u cadw ar gyfer dyfodol y genedl?

Well, I can say that the example that the Member gives has been helped by funding from Welsh Government, and another example I can offer is the relocation of the rent archives in Ebbw Vale at a brand-new building, a hugely important resource, and a resource that is particularly accessible—part, of course, of the redevelopment of the old steelworks site.

Wel, gallaf ddweud bod yr enghraifft y mae’r Aelod yn ei rhoi wedi cael ei helpu gan gyllid gan Lywodraeth Cymru, ac enghraifft arall y gallaf ei chynnig yw adleoli'r archifau rhent yng Nglynebwy mewn adeilad newydd sbon, adnodd hynod o bwysig, ac adnodd sy'n arbennig o hygyrch—rhan, wrth gwrs, o ailddatblygu safle’r hen waith dur.

Datblygiadau Tai Cymdeithasol

Social Housing Developments

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddatblygiadau tai cymdeithasol arfaethedig yn ystod tymor y Cynulliad hwn? OAQ(5)0086(FM)

5. Will the First Minister make a statement on proposed social housing developments in this Assembly term? OAQ(5)0086(FM)

We continue to invest in social housing, which will be an important element of our target of 20,000 affordable homes in this term, and we are supporting both local authorities and housing associations in order to meet that target.

Rydym ni’n parhau i fuddsoddi mewn tai cymdeithasol, a fydd yn elfen bwysig o'n targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy yn ystod y tymor hwn, ac rydym ni’n cynorthwyo awdurdodau lleol a chymdeithasau tai er mwyn cyrraedd y targed hwnnw.

Can I first of all thank the First Minister for that response? I believe in the importance of social housing; I have many of my constituents on the council house waiting list at the moment. I also want to stress the importance of ending the right to buy so that councils are able to build again without the fear that those houses will be sold very, very quickly. Can some of the funding currently given to housing associations to build new properties be given to councils to support council house building?

A gaf i ddiolch i’r Prif Weinidog am yr ymateb yna yn gyntaf oll? Rwy’n credu ym mhwysigrwydd tai cymdeithasol; mae gen i lawer o’m hetholwyr ar y rhestr aros am dŷ cyngor ar hyn o bryd. Hoffwn bwysleisio hefyd pwysigrwydd terfynu'r hawl i brynu fel y gall cynghorau adeiladu eto heb ofni y bydd y tai hynny’n cael eu gwerthu’n gyflym iawn, iawn. A ellir rhoi rhywfaint o'r cyllid a roddir i gymdeithasau tai ar hyn o bryd i adeiladu cartrefi newydd, i gynghorau i gynorthwyo’r gwaith o adeiladu tai cyngor?

I'm keen to avoid this being seen as a competition between local authorities and housing associations. They're both crucial to the delivery of our new target. We want to see, of course, more ambition from local authorities when it comes to house building. It is difficult, because local authorities were prevented from building houses for so many years. But we are working with both local authorities and housing associations to develop a delivery plan.

Rwy'n awyddus i atal hyn rhag cael ei ystyried fel cystadleuaeth rhwng awdurdodau lleol a chymdeithasau tai. Mae’r ddau’n hanfodol i gyrraedd ein targed newydd. Rydym ni eisiau gweld, wrth gwrs, mwy o uchelgais gan awdurdodau lleol pan ddaw i adeiladu tai. Mae'n anodd, oherwydd yr ataliwyd awdurdodau lleol rhag adeiladu tai am gymaint o flynyddoedd. Ond rydym ni’n gweithio gydag awdurdodau lleol a chymdeithasau tai i ddatblygu cynllun cyflawni.

First Minister, a cap on housing benefit at local housing allowance rates will apply from April 2018, but only to tenancies signed after April 2016. This reform is better intended to align the rules in the private and the social rented sectors, but it will lead to prospective tenants experiencing further issues of affordability if they are in receipt of benefits or require welfare support in the future. This is something that Community Housing Cymru are very animated about at the moment. In light of the UK Government’s decision, what plans does the Welsh Government have to ensure that continued provision of supported housing for some of the most vulnerable people in society?

Brif Weinidog, bydd cap ar fudd-dal tai ar gyfraddau lwfans tai lleol yn berthnasol o fis Ebrill 2018 ond dim ond i denantiaethau a lofnodwyd ar ôl Ebrill 2016. Bwriedir y diwygiad hwn yn well i gyfochri'r rheolau yn y sectorau rhent preifat a chymdeithasol, ond bydd yn arwain at ddarpar denantiaid yn cael rhagor o broblemau o ran fforddiadwyedd os ydynt yn derbyn budd-daliadau neu eu bod angen cymorth lles yn y dyfodol. Mae hyn yn rhywbeth y mae Cartrefi Cymunedol Cymru yn frwd iawn amdano ar hyn o bryd. Yng ngoleuni penderfyniad Llywodraeth y DU, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau parhad y ddarpariaeth honno o dai â chymorth i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas?

We want to ensure, of course, that those who are most vulnerable do not suffer as a result of decisions taken elsewhere. I know the Minister is actively looking at the current situation in order to mitigate any impact on those most vulnerable.

Rydym ni eisiau sicrhau, wrth gwrs, nad yw'r rhai sydd fwyaf agored i niwed yn dioddef o ganlyniad i benderfyniadau a wneir mewn mannau eraill. Gwn fod y Gweinidog yn edrych yn ofalus ar y sefyllfa bresennol er mwyn lliniaru unrhyw effaith ar y rhai sydd fwyaf agored i niwed.

First Minister, while we all agree that more houses are needed in Wales, my constituents in communities like Penllergaer, Pontarddulais and Gorseinon are not persuaded that the council’s draft local development plan reflects the need for provision of the right houses in the right places, to reflect the needs of people during different times in their lives. So, can you confirm firstly that, in building council houses, local authorities will be bound in the same way as any developer to give strong due regard to the concerns of local residents about locations? And, secondly, what are you doing at the moment to help councils look forward to providing more homes for older people when they’re planning council house building in the future?

Brif Weinidog, er ein bod ni i gyd yn cytuno bod angen mwy o dai yng Nghymru, nid yw fy etholwyr mewn cymunedau fel Penllergaer, Pontarddulais a Gorseinon wedi eu darbwyllo bod cynllun datblygu lleol drafft y Cyngor yn adlewyrchu'r angen am ddarpariaeth o'r tai iawn yn y lleoedd iawn, i adlewyrchu anghenion pobl yn ystod adegau gwahanol yn eu bywydau. Felly, a allwch chi gadarnhau yn gyntaf, wrth adeiladu tai cyngor, y bydd awdurdodau lleol wedi eu rhwymo yn yr un ffordd ag unrhyw ddatblygwr i roi sylw dyledus cryf i bryderon trigolion lleol am leoliadau? Ac, yn ail, beth ydych chi'n ei wneud ar hyn o bryd i helpu cynghorau edrych ymlaen at ddarparu mwy o gartrefi i bobl hŷn pan fyddant yn cynllunio i adeiladu tai cyngor yn y dyfodol?

Councils, of course, will be planning according to the demographic change. We know that, historically—for many, many decades—houses were built on the basis that they were going to house families. We know that there are increasingly more and more people who are on their own. They’ve been hit hard by the bedroom tax, particularly in rural Wales, where one-bedroomed accommodation is hard to find outside towns. In relation to the first point, of course councils are bound by their own local development plan and they must abide by that plan, just as any other developer would.

Bydd cynghorau, wrth gwrs, yn cynllunio yn ôl y newid demograffig. Rydym ni’n gwybod, yn hanesyddol—ers degawdau lawer—bod tai’n cael eu hadeiladu ar y sail eu bod yn mynd i gartrefu teuluoedd. Rydym ni’n gwybod mwy a mwy o bobl yn gynyddol sydd ar eu pennau eu hunain. Maen nhw wedi cael eu taro'n galed gan y dreth ystafell wely, yn enwedig yng Nghymru wledig, lle mae’n anodd dod o hyd i lety un ystafell wely y tu allan i drefi. O ran y pwynt cyntaf, wrth gwrs mae cynghorau wedi eu rhwymo i’w cynlluniau datblygu lleol eu hunain ac mae’n rhaid iddyn nhw gadw at y cynllun hwnnw, yn union fel y byddai unrhyw ddatblygwr arall yn gorfod ei wneud.

First Minister, during questions to the Cabinet Secretary last month, I was able to highlight a report from Sheffield Hallam University, which identified the disproportionate adverse impact of Tory Government welfare benefits cuts on poorer communities, with particular reference to limiting the local housing benefit to the local housing rate. Another proposal under the new arrangements is to raise the threshold below which payment is made at the shared accommodation rate—i.e. that’s the lowest rate—from 25 years of age to 35 years of age, effectively making it more difficult, if not impossible, for younger people to afford social housing. Can I urge the First Minister, in any discussions with the UK Government on this issue, to caution against this change, which is already resulting in some Welsh social housing bodies questioning if they can continue to provide social housing for that age group?

Brif Weinidog, yn ystod cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet fis diwethaf, llwyddais i dynnu sylw at adroddiad gan Brifysgol Sheffield Hallam, a nododd effaith niweidiol anghyfartal toriadau i fudd-daliadau lles y Llywodraeth Dorïaidd ar gymunedau tlotach, gan gyfeirio'n benodol at gyfyngu’r budd-dal tai lleol i’r gyfradd tai lleol. Cynnig arall o dan y trefniadau newydd yw codi'r trothwy y telir ar y gyfradd llety a rennir oddi tano—h.y. dyna'r gyfradd isaf—o 25 mlwydd oed i 35 mlwydd oed, gan ei gwneud yn anoddach i bob pwrpas, os nad yn amhosibl, i bobl iau allu fforddio tai cymdeithasol. A gaf i annog y Prif Weinidog, mewn unrhyw drafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn, i rybuddio yn erbyn y newid hwn, sydd eisoes yn arwain at rai cyrff tai cymdeithasol yng Nghymru i gwestiynu a allant barhau i ddarparu tai cymdeithasol ar gyfer y grŵp oedran hwnnw?

It’s part of a theme where, the younger you are, the more you have to pay. If it comes to housing benefit, if it comes to access to housing, if it means getting your foot on the mortgage ladder, there’s never been a more difficult time. I had it easy in my generation, as did my parents, but now it’s much, much more difficult for young people. I think we have to make a point that more needs to be done to help young people to get into accommodation. That means not discriminating against them because of their age. We see it in the same way with the minimum wage. Surely if somebody does a job of work, they should be paid the same rate regardless of their age.

Mae'n rhan o thema lle, yr ieuengaf yr ydych chi, y mwyaf y mae’n rhaid i chi ei dalu. Os daw i fudd-dal tai, os daw i fynediad at dai, os yw'n golygu cael eich troed ar yr ysgol forgais, ni fu amser anoddach erioed. Fe’i cefais yn rhwydd yn fy nghenhedlaeth i, fel y gwnaeth fy rhieni, ond mae'n llawer, llawer anoddach i bobl ifanc erbyn hyn. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud pwynt bod angen gwneud mwy i helpu pobl ifanc i gael i mewn i lety. Mae hynny’n golygu peidio â gwahaniaethu yn eu herbyn oherwydd eu hoedran. Rydym ni’n ei weld yn yr un modd gyda'r isafswm cyflog. Does bosib os bydd rhywun yn gwneud gwaith, y dylai gael ei dalu ar yr un gyfradd beth bynnag fo’i oed.

Trafodaethau â Chwmnïau Angor

Discussions with Anchor Companies

6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu unrhyw drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael â chwmnïau angor, fel Airbus, yn dilyn canlyniad refferendwm yr UE? OAQ(5)0094(FM)

6. Will the First Minister outline any discussions the Welsh Government has had with key anchor companies such as Airbus following the outcome of the EU referendum? OAQ(5)0094(FM)

We are in regular dialogue with anchor companies and the economy Secretary met with Airbus last Friday. We will be writing to key companies in Wales, including the anchor companies, with a view to holding a business engagement forum focusing on issues raised by the result.

Rydym ni’n trafod yn rheolaidd â chwmnïau angori a chafodd yr Ysgrifennydd dros yr economi gyfarfod ag Airbus ddydd Gwener diwethaf. Byddwn yn ysgrifennu at gwmnïau allweddol yng Nghymru, gan gynnwys y cwmnïau angori, gyda'r bwriad o gynnal fforwm ymgysylltu â busnesau yn canolbwyntio ar faterion a godwyd gan y canlyniad.

Thank you, First Minister. As an Assembly Member in north-east Wales, many of my constituents are employed in large workplaces like Airbus. The vote to leave the EU has not only created uncertainty for these people and their families, but also the many hundreds employed via the supply chain reliant on the aerospace site. Can the First Minister assure the workforce and their families that this Government will fight both for their future livelihood and the industrial jewel in the crown of north Wales?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Fel Aelod Cynulliad yn y gogledd-ddwyrain, mae llawer o’m hetholwyr yn cael eu cyflogi mewn gweithleoedd mawr fel Airbus. Mae’r bleidlais i adael yr UE wedi creu ansicrwydd i'r bobl hyn a'u teuluoedd yn ogystal â’r cannoedd a gyflogir drwy'r gadwyn gyflenwi sy'n ddibynnol ar y safle awyrofod hefyd. A all y Prif Weinidog roi sicrwydd i'r gweithlu a'u teuluoedd y bydd y Llywodraeth hon yn ymladd dros eu bywoliaeth yn y dyfodol a’r trysor diwydiannol yng nghoron y gogledd?

I can give that absolute assurance. I know how important Airbus is as an employer in Wales. I know, particularly at Broughton, the thousands who are employed there will be uncertain about the future, as are all manufacturers in Wales at the moment. They are waiting to see what the outcome of the negotiations actually is, particularly over access to the single market. If we do not get access to the single market, there are immense difficulties for our manufacturers and we will work hard to make sure that companies like Airbus continue to benefit from access to a market of 500 million people.

Gallaf sicrhau hynny’n ddiamod. Rwy’n gwybod pa mor bwysig yw Airbus fel cyflogwr yng Nghymru. Rwy’n gwybod, yn enwedig ym Mrychdyn, y bydd y miloedd sy'n cael eu cyflogi yno yn ansicr am y dyfodol, fel y mae pob gweithgynhyrchydd yng Nghymru ar hyn o bryd. Maen nhw’n aros i weld beth fydd canlyniad y trafodaethau, yn enwedig ar fynediad at y farchnad sengl. Os nad ydym ni’n cael mynediad at y farchnad sengl, yna bydd anawsterau aruthrol i’n gweithgynhyrchwyr a byddwn yn gweithio'n galed i wneud yn siŵr bod cwmnïau fel Airbus yn parhau i elwa ar fynediad at farchnad o 500 miliwn o bobl.

Following on from that point, has the Welsh Government had an opportunity to make an initial analysis at least of the relative merits of the various—a rather bewildering array, possibly—Brexit options that have been mentioned: Norway, Switzerland, Canada and Singapore, even, bizarrely? Particularly because of the importance of preservation of access to the single market, as he’s just said, has he come to the conclusion, as have many in the business community, that EEA EFTA possibly looks the least-worst option on the table at the moment?

Yn dilyn ymlaen o'r pwynt hwnnw, a yw Llywodraeth Cymru wedi cael cyfle i gynnal dadansoddiad cychwynnol o leiaf o rinweddau cymharol y gwahanol ddewisiadau Brexit—amrywiaeth ddryslyd iawn, o bosibl—sydd wedi cael eu crybwyll: Norwy, y Swistir, Canada a Singapore, hyd yn oed, yn rhyfedd iawn? Yn enwedig oherwydd pwysigrwydd cadw mynediad at y farchnad sengl, fel y mae newydd ei ddweud, a yw wedi dod i'r casgliad, fel y mae llawer yn y gymuned fusnes, mai EFTA AEE sy’n edrych fel y dewis lleiaf gwael ar y bwrdd ar hyn o bryd o bosibl?

Given that that would ensure access to the single market, and that is the only model that’s currently on the table, the answer must be ‘yes’. But, of course, we have to accept that that would involve free movement of people and, of course, we know that many, many people voted on that issue, above the issue of jobs, actually—I heard it on the doorstep—in the referendum a week last Thursday. The difficulty is: at this moment in time, there’s no model that’s being proposed that would allow access to the single market without there being free movement of people as well. Norway haven’t done it; Switzerland haven’t been able to do it. It is simply the EEA model. The reality is that the UK Government has no real idea of what kind of model might work in the future, which shows the uncertainty of the times that we’re living in, which is why we want to provide as much certainty as we can, from a Welsh Government perspective, and, secondly, why certainty needs to be provided as soon as possible at UK level.

O ystyried y byddai hynny'n sicrhau mynediad at y farchnad sengl, ac mai dyna'r unig fodel sydd ar y bwrdd ar hyn o bryd, mae'n rhaid mai ‘ydw’ yw’r ateb. Ond, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni dderbyn y byddai hynny'n golygu symudiad rhydd pobl ac, wrth gwrs, rydym ni’n gwybod bod llawer iawn o bobl wedi pleidleisio ar y mater hwnnw, uwchben y mater o swyddi, a dweud y gwir—fe’i clywais ar garreg y drws—yn y refferendwm wythnos i ddydd Iau diwethaf. Yr anhawster yw: ar hyn o bryd, nad oes model sy'n cael ei gynnig a fyddai'n caniatáu mynediad at y farchnad sengl heb gael symudiad rhydd pobl hefyd. Nid yw Norwy wedi ei wneud; nid yw’r Swistir wedi gallu ei wneud. Y model AEE yw hwn yn syml. Y gwir amdani yw nad oes gan Lywodraeth y DU unrhyw syniad gwirioneddol o ba fath o fodel allai weithio yn y dyfodol, sy'n dangos ansicrwydd yr oes yr ydym ni’n byw ynddi, a dyna pam yr ydym ni eisiau rhoi cymaint o sicrwydd ag y gallwn, o safbwynt Llywodraeth Cymru, ac, yn ail, pa sicrwydd y mae angen ei roi cyn gynted â phosibl ar lefel y DU.

First Minister, as a constituency Member in Aberconwy, I’m only too well aware of the valuable importance of Airbus in Broughton with the jobs—6,000 jobs—that they provide. I know in a statement after the referendum result they did say that they are really looking to constructively work with the UK Government to provide support for their workers and, indeed, to carry on with their operations here. How will you, as First Minister, and your Welsh Government provide the assurance that they probably need right now? Have you been to visit? Have you come up to north Wales and visited Airbus in order to have those senior management level talks, so that they do receive that assurance that you will be working equally as hard as the UK Government to support them?

Brif Weinidog, fel Aelod etholaeth yn Aberconwy, rwy'n ymwybodol iawn o bwysigrwydd gwerthfawr Airbus ym Mrychdyn gyda’r swyddi—6,000 o swyddi—y maen nhw’n eu darparu. Gwn eu bod wedi dweud mewn datganiad ar ôl refferendwm eu bod wir yn gobeithio gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU i ddarparu cymorth i’w gweithwyr ac, yn wir, i barhau â'u gweithrediadau yma. Sut y byddwch chi, fel Prif Weinidog, a’ch Llywodraeth Cymru yn rhoi'r sicrwydd y mae’n debyg sydd ei angen arnynt ar hyn o bryd? A ydych chi wedi ymweld â nhw? A ydych chi wedi dod i fyny i’r gogledd ac ymweld ag Airbus er mwyn cael y trafodaethau lefel uwch reolwyr hynny, fel eu bod yn cael y sicrwydd hwnnw y byddwch yn gweithio yr un mor galed â Llywodraeth y DU i'w cynorthwyo?

I met with the president of Airbus in the week of the referendum. I know that the Cabinet Secretary has also met with Airbus. I have regular meetings with Airbus to listen to their concerns. All manufacturers are saying to me that they are concerned about access to the single market. They are European operations, and if the UK is outside of the market they sell in, there are consequences for investment in the future. It doesn’t mean that they could close them overnight—of course it doesn’t—but if you are an international company, you’re more likely to invest inside a market than outside it. That’s why it’s hugely important that we continue to have free access to the single market, tariff free. I cannot imagine what our Welsh lamb farmers will do if a 15 per cent tariff is imposed on the lamb that they produce and that is sold in the European market, which is why—of course, steel as well: the steel tariffs would be even higher—it’s vitally important that, regardless of the other issues, bearing in mind the way that people voted, access to the single market without tariffs remains.

Cefais gyfarfod â llywydd Airbus yn ystod wythnos y refferendwm. Gwn fod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cyfarfod ag Airbus hefyd. Rwy’n cael cyfarfodydd rheolaidd gydag Airbus i wrando ar eu pryderon. Mae’r holl weithgynhyrchwyr yn dweud wrthyf eu bod yn pryderu am fynediad at y farchnad sengl. Maen nhw’n weithrediadau Ewropeaidd, ac os yw'r DU y tu allan i'r farchnad y maen nhw’n gwerthu ynddi, ceir canlyniadau o ran buddsoddiad yn y dyfodol. Nid yw'n golygu y gallent eu cau dros nos—nac ydy, wrth gwrs—ond os ydych chi’n gwmni rhyngwladol, rydych chi'n fwy tebygol o fuddsoddi y tu mewn i farchnad nag y tu allan iddi. Dyna pam mae’n hynod o bwysig ein bod yn parhau i gael mynediad am ddim at y farchnad sengl, heb dariffau. Ni allaf ddychmygu beth fydd ein ffermwyr cig oen Cymreig yn ei wneud os gorfodir tariff o 15 y cant ar y cig oen y maen nhw’n ei gynhyrchu ac sy'n cael ei werthu yn y farchnad Ewropeaidd, a dyna pam—wrth gwrs, dur hefyd: byddai'r tariffau dur yn uwch fyth—mae'n hanfodol bwysig, waeth beth fo’r materion eraill, o gofio’r ffordd y gwnaeth pobl bleidleisio, bod mynediad i'r farchnad sengl heb dariffau yn parhau.

Would the First Minister confirm that, and I’m not implying in any way that you were involved, during the 1970s, France and Britain co-operated to build Concorde? I believe it was called ‘entente cordiale’, well before we became members of the EU. The inference of this is, of course, that matters at Airbus will continue unabated and that this debate now is another example of scaremongering, which we had both before Brexit and is now carrying on after Brexit.

A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau, ac nid wyf yn awgrymu mewn unrhyw ffordd eich bod chi’n rhan o hynny, yn ystod y 1970au, bod Ffrainc a Phrydain wedi cydweithio i adeiladu Concorde? Rwy’n credu mai 'entente cordiale' oedd ei enw, ymhell cyn i ni ddod yn aelodau o'r UE. Y casgliad o hyn, wrth gwrs, yw y bydd materion yn Airbus yn parhau yr un fath a bod y ddadl hon nawr yn enghraifft arall o godi bwganod, a gawsom ni cyn Brexit ac sy’n parhau nawr ar ôl Brexit.

I can absolutely assure the Member I had nothing to do with Concorde—its maiden flight occurred when I was two, so I can say that. [Laughter.] But, bear in mind, of course, that Concorde was an example of UK and French co-operation that was a failure, actually. As a project, it didn’t work—it never worked on a commercial basis. He has to bear in mind that the UK was desperate to join the common market in 1973—desperate to join—because the UK economy was in a weak state. This idea that, somehow, the UK was forced against its will to join is just simply wrong—it was desperate to join for many, many years. Of course there’ll be co-operation; we understand that. All of a sudden, the drawbridge isn’t going to be pulled up, but we have to understand that we are part, at the moment, of a market of 500 million people. If we have to pay a price to enter that market, then our manufacturers will pay a price to enter the market and, ultimately, there’ll be a price in terms of jobs. That’s the last thing, surely, that anybody wants to see.

Gallaf sicrhau'r Aelod yn bendant nad oedd gennyf ddim i'w wneud â Concorde—roedd ei thaith gyntaf pan oeddwn i’n ddwy, felly gallaf ddweud hynny. [Chwerthin.] Ond, cofiwch, wrth gwrs, fod Concorde yn enghraifft o gydweithrediad rhwng y DU a Ffrainc a oedd yn fethiant, mewn gwirionedd. Fel prosiect, ni weithiodd—ni weithiodd erioed ar sail fasnachol. Mae’n rhaid iddo gofio bod y DU yn ysu i ymuno â'r farchnad gyffredin ym 1973—yn ysu i ymuno—gan fod economi'r DU mewn cyflwr gwan. Mae'r syniad hwn, rywsut, bod y DU wedi cael ei gorfodi i ymuno yn erbyn ei hewyllys yn gwbl anghywir—roedd yn ysu i ymuno am flynyddoedd lawer. Bydd cydweithredu, wrth gwrs; rydym ni’n deall hynny. Nid yw’r bont godi yn mynd i gael ei thynnu i fyny’n sydyn, ond mae'n rhaid i ni ddeall ein bod ni’n rhan, ar hyn o bryd, o farchnad o 500 miliwn o bobl. Os oes rhaid i ni dalu pris i fynd i mewn i’r farchnad, honno, yna bydd ein cynhyrchwyr yn talu pris i fynd i mewn i'r farchnad ac, yn y pen draw, bydd pris o ran swyddi. Dyna'r peth olaf, does bosib, y mae unrhyw un eisiau ei weld.

Llygredd Aer

Air Pollution

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am reoliadau Ewropeaidd ôl-Brexit yn ymwneud â llygredd aer? OAQ(5)0100(FM)

7. Will the First Minister make a statement on European regulations relating to air pollution post-Brexit? OAQ(5)0100(FM)

It’s right to say that EU directives have driven much of our air-quality legislation and we will look at these on a case-by-case basis once we have agreed the negotiating position for withdrawal, but local air-quality management is driven by the Environment Act 1995.

Mae'n iawn i ddweud bod cyfarwyddebau'r UE wedi sbarduno llawer o'n deddfwriaeth ansawdd aer a byddwn yn edrych ar y rhain ar sail achosion unigol ar ôl i ni gytuno ar y safbwynt negodi ar gyfer gadael, ond caiff rheolaeth ansawdd aer lleol ei sbarduno gan Ddeddf yr amgylchedd 1995.

Thank you, First Minister. European environmental protections must not be sacrificed. There is no doubt that we cannot afford a future UK Government to weaken these limits. While the regulations remain outside the EU, we will lose the vital enforcement that EU law provided. Air pollution and climate change are serious issues, not just for this generation, but for future generations. Following the referendum result, will the Welsh Government do all that it can to enshrine these environmental protections and ensure that these rules are enforced?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Mae'n rhaid i ni beidio ag aberthu amddiffyniadau amgylcheddol Ewropeaidd. Nid oes amheuaeth na allwn fforddio i Lywodraeth y DU yn y dyfodol wanhau’r terfynau hyn. Er bod y rheoliadau’n dal i fod y tu allan i'r UE, byddwn yn colli'r gorfodi hanfodol yr oedd cyfraith yr UE yn ei ddarparu. Mae llygredd aer a newid yn yr hinsawdd yn faterion difrifol, nid yn unig i’r genhedlaeth hon, ond i genedlaethau'r dyfodol. Yn dilyn canlyniad y refferendwm, a fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i gadw'r amddiffyniadau amgylcheddol hyn a sicrhau bod y rheolau hyn yn cael eu gorfodi?

As I said earlier on, what is already transposed into Welsh law will remain in Welsh law. It’s a matter then for the Welsh Government and, of course, the Assembly to decide which laws should then remain. But, it’s worth pointing out that it’s been European incentives that have enabled the UK to clean up its act. The UK had a bad reputation, environmentally, as a source of acid rain. I grew up in Bridgend, where the River Ogmore literally ran different colours, according to what had been thrown into it upriver from some of the factories and, of course, the mines that existed upriver. So, it ran red, green, black—name any colour. It doesn’t happen now; it’s a river you can see the bottom of, now. The Taff, as we know, has a salmon run that goes up it, which would have been unthinkable 30 years ago as the river was so polluted. Much of that drive has actually come from Europe, in order to make sure that the UK caught up with the rest. What I want to make sure is that we don’t lose the drive that has existed for the past 30 years.

Fel y dywedais yn gynharach, bydd yr hyn sydd eisoes wedi ei drosi i gyfraith Cymru yn aros yng nghyfraith Cymru. Mater i Lywodraeth Cymru wedyn ac, wrth gwrs, i'r Cynulliad, yw penderfynu pa ddeddfau ddylai aros wedyn. Ond, mae'n werth nodi mai cymhellion Ewropeaidd sydd wedi galluogi'r DU i wella ei sefyllfa. Roedd gan y DU enw gwael, yn amgylcheddol, fel ffynhonnell o law asid. Cefais fy magu ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle’r oedd Afon Ogwr yn llifo mewn gwahanol liwiau, yn llythrennol, yn ôl yr hyn a oedd wedi cael ei daflu i mewn iddi i fyny'r afon o rai o'r ffatrïoedd ac, wrth gwrs, y pyllau glo a oedd yn bodoli i fyny'r afon. Felly, roedd yn llifo’n goch, yn wyrdd, yn ddu—enwch unrhyw liw. Nid yw'n digwydd nawr; mae'n afon y gallwch chi weld ei gwaelod erbyn hyn. Yn Afon Taf, fel y gwyddom, ceir rhediad eogiaid sy'n mynd i fyny'r afon , a fyddai wedi bod y tu hwnt i amgyffred 30 mlynedd yn ôl gan fod yr afon mor llygredig. Mae llawer o'r sbardun hwnnw wedi dod o Ewrop mewn gwirionedd, er mwyn gwneud yn siŵr bod y DU yn dal i fyny â’r gweddill. Yr hyn yr wyf i eisiau ei sicrhau yw nad ydym ni’n colli’r cymhelliad sydd wedi bodoli dros y 30 mlynedd diwethaf.

Both Conservative and Labour Governments have recognised the need to legislate to improve air quality by introducing measures to control and reduce pollution. Many of these measures were passed before we joined the European Union, for example, the Clean Air Acts of 1956 and 1968. Does the First Minister agree that it is inconceivable that any future UK Government will take action to reverse any current EU regulation in place to regulate air quality in Wales?

Mae'r Llywodraethau Ceidwadol a Llafur wedi cydnabod yr angen i ddeddfu i wella ansawdd aer trwy gyflwyno mesurau i reoli a lleihau llygredd. Pasiwyd llawer o'r mesurau hyn cyn i ni ymuno â'r Undeb Ewropeaidd, er enghraifft, Deddfau Aer Glân 1956 a 1968. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno ei bod yn annirnadwy y bydd unrhyw Lywodraeth y DU yn y dyfodol yn cymryd camau i wrthdroi unrhyw reoliadau cyfredol yr UE sydd ar waith i reoleiddio ansawdd yr aer yng Nghymru?

I don’t think it’s inconceivable, given what I’ve heard about fracking and opencast mining; I don’t believe it is inconceivable. The Clean Air Act came in because people were literally dropping dead in London because of toxic fogs in that city. There wasn’t much choice other than to introduce legislation at that stage. But, certainly, in the 1980s, our rivers were still—. There was a river in Yorkshire that would catch fire, if you threw a match into it; we had rivers in Wales that were hugely polluted; our beaches weren’t clean; our air quality was very, very poor. All that has improved hugely over the past 30 years, and we have been driven in that direction, actually, by the European Union; otherwise, we wouldn’t have done it ourselves. I intend to make sure that the environment the people of Wales have come to enjoy, the environment that people have come to deserve, will remain that way in the future, and will not go back to the days when I was a young lad, when the rivers were polluted, when there were tips everywhere, until they were cleared away, and people expected things would remain that way. That’s not so; we are a country now where we can be proud of our environment.

Nid wyf yn credu ei bod yn annirnadwy, o ystyried yr hyn yr wyf i wedi ei glywed am ffracio a chloddio glo brig; nid wyf yn credu ei fod yn annirnadwy. Cyflwynwyd y Ddeddf Aer Glân gan fod pobl yn llythrennol yn syrthio’n farw yn Llundain oherwydd niwl gwenwynig yn y ddinas honno. Nid oedd llawer o ddewis heblaw cyflwyno deddfwriaeth ar yr adeg honno. Ond, yn sicr, yn y 1980au, roedd ein hafonydd yn dal—. Roedd afon yn Swydd Efrog a fyddai'n mynd ar dân, pe byddech chi’n taflu matsien i mewn iddi; roedd gennym ni afonydd yng Nghymru a oedd yn hynod lygredig; nid oedd ein traethau’n lân; roedd ansawdd ein haer yn wael iawn, iawn. Mae hynny i gyd wedi gwella'n aruthrol dros y 30 mlynedd diwethaf, ac rydym ni wedi cael ein gyrru i'r cyfeiriad hwnnw, a dweud y gwir, gan yr Undeb Ewropeaidd; fel arall, ni fyddem wedi ei wneud ein hunain. Rwy’n bwriadu gwneud yn siŵr y bydd yr amgylchedd y mae pobl Cymru wedi dod i’w fwynhau, yr amgylchedd y mae pobl wedi dod i’w haeddu, yn parhau felly yn y dyfodol, ac na fydd yn mynd yn ôl i'r dyddiau pan oeddwn i’n fachgen ifanc, pan oedd yr afonydd yn llygredig, pan oedd tomennydd sbwriel ym mhobman, tan iddyn nhw gael eu clirio, ac yr oedd pobl yn disgwyl y byddai pethau yn aros felly. Nid yw hynny'n wir; rydym ni’n wlad erbyn hyn lle y gallwn fod yn falch o'n hamgylchedd.

First Minister, given that the pollution created by shipping is 260 times that produced by all the world’s cars and that action is required on a global level instead of a continental one, what discussions has the First Minister had with the International Maritime Organization and others in an effort to seriously address the global air pollution problem?

Brif Weinidog, o gofio bod y llygredd sy’n cael ei greu gan longau 260 gwaith yn fwy na’r hyn a gynhyrchir gan holl geir y byd a bod angen gweithredu ar lefel byd-eang yn hytrach na chyfandirol, pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi eu cael gyda’r Sefydliad Morol Rhyngwladol ac eraill mewn ymdrech roi sylw o ddifrif i'r broblem llygredd aer byd-eang?

The reality is, of course, that international trade is such that it means that goods will move around the world. We are hugely reliant in Wales on exports. The last thing we would want to do is to restrict our ability to export. Of course, we want to source as locally as possible, where that can be done, and our procurement strategy reflects that.

Y gwir amdani, wrth gwrs, yw bod masnach ryngwladol yn golygu y bydd nwyddau’n symud o gwmpas y byd. Rydym ni’n hynod ddibynnol ar allforion yng Nghymru. Y peth olaf y byddem ni eisiau ei wneud fyddai cyfyngu ar ein gallu i allforio. Wrth gwrs, rydym ni eisiau caffael pethau mor lleol â phosibl, lle gellir gwneud hynny, ac mae ein strategaeth gaffael yn adlewyrchu hynny.

Cyllid gan yr UE a ddarperir i Gymru

EU Funding Provided to Wales

8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r risgiau i economi Cymru os nad yw Llywodraeth y DU yn gwarantu pob ceiniog o gyllid a gaiff ei ddarparu i Gymru ar hyn o bryd gan yr UE? OAQ(5)0101(FM)

8. Will the First Minister outline the risks to the Welsh economy if the UK Government does not guarantee every penny of funding which the EU currently provides Wales? OAQ(5)0101(FM)

It would mean that £650 million per annum would be lost in terms of Government spending, including £260 million in farming subsidies.

Byddai'n golygu y byddai £650 miliwn y flwyddyn yn cael ei golli o ran gwariant y Llywodraeth, gan gynnwys £260 miliwn mewn cymorthdaliadau ffermio.

Thank you, First Minister, for that answer. Since 2007, EU projects have created 11,900 enterprises and some 37,000 jobs. This EU funding has helped 72,700 people into work, helped more than 229,000 gain qualifications, and has funded 56,000 people into further learning since 2007. Under the current £1.8 billion EU-supported programmes, more than £700 million of EU structural funding has already been committed, and that is just 40 per cent of the total allocation for the 2014-20 period. So, can the First Minister state what actions the Welsh Government can take—and we’ve already heard earlier about R.T. Davies’s pledges and guarantees on this front—to ensure that the leavers’ pledge that Welsh funding will not be affected is kept, unlike the other broken promises that we’ve heard of putting an extra £350 million into the NHS? Thank you.

Diolch yn fawr, Brif Weinidog, am yr ateb yna. Er 2007, mae prosiectau'r UE wedi creu 11,900 o fentrau a tua 37,000 o swyddi. Mae'r arian UE hwn wedi helpu 72,700 o bobl i mewn i waith, wedi helpu mwy na 229,000 i ennill cymwysterau, ac wedi ariannu 56,000 o bobl i mewn i ddysgu pellach er 2007. O dan y rhaglenni £1.8 biliwn presennol a gefnogir gan yr UE, ymrwymwyd mwy na £700 miliwn o arian strwythurol yr UE eisoes, a dim ond 40 y cant o gyfanswm y dyraniad ar gyfer y cyfnod 2014-20 yw hynny. Felly, a all y Prif Weinidog nodi pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd—ac rydym ni eisoes wedi clywed yn gynharach am addewidion a gwarantau R.T. Davies yn hyn o beth—er mwyn sicrhau bod addewid yr ymadawyr na fydd cyllid Cymru yn cael ei effeithio yn cael ei gadw, yn wahanol i’r addewidion eraill a dorrwyd yr ydym ni wedi eu clywed am roi £350 miliwn yn ychwanegol i mewn i'r GIG? Diolch.

The difficulty is that those who’ve advocated some of these pledges have run away from them: throw a brick through the window and let other people pick up the pieces. I expect those people who made those pledges, and who may well be in Government in London in the next few months, to keep to those pledges. That was a vow that was made to the people of Wales and, indeed, in other countries and, indeed, regions of England. I cannot think of anything that would bring politics more into disrepute if politicians say on the one hand, ‘Every single penny will be guaranteed’, and then turn around and say, ‘We didn’t mean that’—‘We didn’t mean that’. That would mean a breach of the most fundamental pledge made to the people of Wales, and the people of Wales will hold those people to account.

Yr anhawster yw bod y rhai sydd wedi hyrwyddo rhai o'r addewidion hyn wedi rhedeg i ffwrdd oddi wrthynt: taflu bricsen drwy'r ffenestr a gadael i bobl eraill godi'r darnau. Rwy’n disgwyl i’r bobl hynny a wnaeth yr addewidion hynny, ac a allai’n wir fod mewn Llywodraeth yn Llundain yn ystod y misoedd nesaf, gadw at yr addewidion hynny. Roedd honno’n adduned a wnaed i bobl Cymru ac, yn wir, mewn gwledydd eraill ac, yn wir, rhanbarthau Lloegr. Ni allaf feddwl am unrhyw beth a fyddai'n dod â gwleidyddiaeth i fwy o anfri na phe byddai gwleidyddion yn dweud ar y naill law, 'Bydd pob un geiniog yn cael ei sicrhau', ac yna'n dweud, 'Doedden ni ddim yn golygu hynna'—'Doedden ni ddim yn golygu hynna'. Byddai hynny'n golygu torri'r addewid mwyaf sylfaenol a wnaed i bobl Cymru, a bydd pobl Cymru yn dwyn y bobl hynny i gyfrif.

Ac, yn olaf, Rhun ap Iorwerth.

And, finally, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Rydw i’n falch bod y Llywodraeth wedi rhoi ymrwymiad i ddatblygu cynllun busnes ar ddeuoli pont Brittania. Rydw i’n meddwl ein bod ni’n disgwyl datblygiad ar hynny yn fuan. Ond mae hwn yn broject y gallem ni fod wedi disgwyl gwneud cais am arian Ewropeaidd fel cyfraniad tuag ato fo, oherwydd pwysigrwydd yr A55 fel rhan o’r rhwydwaith drafnidiaeth Ewropeaidd. A gaf i ofyn beth yw barn y Prif Weinidog ynglŷn â’r posibilrwydd o golli y ffynhonnell yna o arian rŵan, ac a wnaiff o roi ymrwymiad i bwyso ar Lywodraeth Prydain, os ydy’r ffynhonnell yn cael ei cholli, i sicrhau bod yr arian yn dod fel rhan, o bosibl, o ryw ‘Marshall plan’ ar gyfer economi Cymru rydym ni wedi ei grybwyll fel plaid?

Thank you very much, Presiding Officer. I’m pleased that the Government has given a commitment to develop a business plan on the dualling of the Britannia bridge. We’re expecting some developments there soon, I believe. But that is a project that we could have expected to have made a bid for European funding for, as a contribution towards its cost, because of the importance of the A55 as part of the European transport network. May I ask the First Minister what his view is on the possibility of losing that source of funding now, and will he give a commitment to put pressure on the UK Government, if that funding source is lost, to ensure that that funding is provided, perhaps as part of some Marshall plan for the Welsh economy, as we’ve mentioned as a party?

Wel, daeth arian y ‘Marshall plan’ o’r Unol Daleithiau, ond rydw i’n deall y pwynt. Rwyf wedi ei ddweud sawl gwaith, sef y dylai pob ceiniog sy’n cael ei cholli gael ei gwneud lan gan y rheini wnaeth addo y byddai hynny yn digwydd, ac mae hynny’n meddwl y byddai’r arian yn dod—. Rydym ni wedi clywed wrth bobl a oedd yn dadlau y dylem ni adael yr Undeb Ewropeaidd: fe ddywedon nhw y byddai llwyth o arian ar gael. Wel, gawn ni weld lle mae’r arian hwnnw felly ynglŷn â Chymru, a sicrhau taw pobl Cymru sydd yn penderfynu ym mha ffordd mae’r arian hwnnw yn cael ei hala. Ond lan i nawr, wrth gwrs, i gyd rydym wedi ei glywed yw pobl yn tynnu yn ôl o’r addewid hwnnw. Rwyf i, fel mae ef, wrth gwrs, yn gryf o blaid y dylem ni ymladd dros Gymru ac nid ymladd yn erbyn Cymru, a dyna beth rydym wedi ei glywed yn y Siambr hon gan rai y prynhawn yma.

Well, the Marshall plan funding came from the United States, but I understand the point you’re making, and I’ve said it a number of times, namely that every penny lost should be made up by those who promised that that would be the case, that that would happen. We’ve heard from those who argued that we should leave the European Union: they said that there would be tons of money available. Well, let’s see where that money is for Wales, and ensure that the people of Wales can decide how that money is spent. But, of course, all we’ve heard is people withdrawing from that pledge or that vow. I am, as is he, of course, strongly of the view that we should fight for Wales and not fight against Wales, and that’s what we’ve heard in this Chamber from some people today.

2. Cwestiwn Brys: Dinasyddion yr Undeb Ewropeaidd yn y DU
2. Urgent Question: EU Citizens in the UK

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rŷm ni’n nawr yn symud ymlaen i’r cwestiwn brys rwyf wedi ei dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.66, ac rydw i’n galw ar Simon Thomas i ofyn y cwestiwn brys.

We now move on to the urgent question that I have accepted under Standing Order 12.66, and I call on Simon Thomas to ask the urgent question.

Yn dilyn datganiad Llywodraeth y DU ynghylch dyfodol dinasyddion yr Undeb Ewropeaidd sydd yn byw yn y DU, a wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am safbwynt Llywodraeth Cymru? EAQ(5)0105(FM)[W]

Following a statement by the UK Government on the future of EU citizens living in the UK, will the First Minister make a statement on the Welsh Government’s position? EAQ(5)0105(FM)[W]

Er mwyn ailddweud beth a ddywedais i yn gynharach, sef, wrth gwrs, fy mod wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref er mwyn sicrhau y bydd hi’n cadarnhau y bydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gadael i ddinasyddion o’r Undeb Ewropeaidd aros yn y Deyrnas Unedig yn barhaol, y rheini sydd yno’n barod. Ac, wrth gwrs, mae’n hollol anghywir i weld y bobl hyn fel pobl y mae’n rhaid dadlau amdanynt neu eu trafod. Mae’n bwysig dros ben bod y gwarant yna yn cael ei rhoi nawr.

Well, in order to repeat the words I said earlier, I’ve written to the Home Secretary to ensure that she will confirm that the United Kingdom will allow European Union citizens to remain within the United Kingdom on a permanent basis, those that are here already. And, of course, it’s quite wrong to see these people as people that should be discussed and debated. It’s important that that guarantee is given now.

Diolch am y cadarnhad hwnnw, Brif Weinidog. Rwy’n gobeithio y byddwch chi yn cyhoeddi’r llythyr rydych chi wedi ei ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref, a’i hateb hithau hefyd atoch chi. Er gwaethaf beth rŷm ni wedi ei glywed yn y Siambr heddiw, fe ddywedodd llefarydd ar ran Theresa May ddoe, wrth esbonio’r safbwynt a fynegwyd yn Nhŷ’r Cyffredin:

‘we do not want to give away our negotiating position at the start.’

I mi, mae hynny’n swnio fel bod dinasyddion yr Undeb Ewropeaidd yn cael eu trin fel gwerin gwyddbwyll, ac yn cael eu symud o gwmpas am resymau gwleidyddol. Mae yna 67,000 o bobl o wledydd yr Undeb Ewropeaidd yn byw yng Nghymru, 500 ohonyn nhw yn feddygon yn ein gwasanaeth iechyd ni. Nid oes modd i ni golli’r bobl hyn, a, beth bynnag, maen nhw’n rhan o’n teuluoedd ni, yn rhan o’n cymunedau ni ac yn rhan o’r Gymru fodern. Mae’n warthus fod y bobl hyn yn cael eu trin yn y ffordd maent wedi cael eu trin yn ystod yr wythnos diwethaf oherwydd etholiad tu fewn i un blaid, sy’n blaid leiafrifol yn Nhŷ’r Cyffredin.

Mae’n rhaid inni yrru neges gadarn o Gymru bod yna groeso i’r bobl yma yn ein cymunedau ni, ein bod ni’n moyn iddyn nhw aros, ein bod yn mynd i’w croesawu nhw a gwneud popeth y gallwn ni i ddangos hynny. Roedd yna ddigwyddiad ar y prom yn Aberystwyth dydd Sadwrn—nid wyf yn gwybod os gwelsoch chi fe yn y cyfryngau; ni chafodd lot o sylw, ond roedd yna 400 o bobl yno yn sefyll yn gadarn, ochr yn ochr â ffoaduriaid, pobl o wledydd eraill, a phawb sydd wedi dod i orllewin Cymru.

Thank you for that confirmation, First Minister. I do hope that you will publish the letter that you’ve written to the Home Secretary, as well as her response to that letter. Despite what we’ve heard in the Chamber today, a spokesperson on behalf of Theresa May said yesterday, in explaining the position expressed in the Commons:

nid ydym ni eisiau datgelu ein sefyllfa negodi ar y cychwyn.

To me, that sounds as if EU citizens are being treated as chess pieces and are being moved around for political reasons. There are 67,000 people from European Union nations living in Wales, 500 of them doctors in our health service. We can’t afford to lose these people, and they are part of our families, they’re part of our communities, and part of contemporary Wales. It is disgraceful that these people are treated in the way in which they have been over the past week because of an election within one party that’s a minority in the House of Commons.

We must send a robust message from Wales that these people are welcome in our communities, that we want them to stay, and that we will continue to welcome them and do everything we can to demonstrate that. There was an event on the prom in Aberystwyth on Saturday—I don’t know if you saw that; it didn’t get a great deal of attention, but there were 400 people there, standing firmly alongside refugees, and people from other nations, and everyone who has come to live in Wales.

Fe welais i hynny, ac unwaith eto fe allaf gadarnhau ei bod yn bwysig dros ben, achos rwyf i wedi clywed pobl yn sôn am hyn. Roeddwn i yn Llanelli—finnau a chithau, wrth gwrs—yr wythnos diwethaf, yn clywed pryderon pobl fanna, a chlywais i’r un peth yn Abertawe. Mae’n bwysig dros ben bod yna gadarnhad gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig y bydd y bobl sydd yma nawr yn gallu aros. Mae rhai yn dadlau eu bod yn gallu aros yn barod, ond nid ydym ni wedi clywed hynny o Lywodraeth y Deyrnas Unedig, sy’n gwneud y penderfyniadau hyn. Nid rhywbeth i drafod yw hyn; mae hyn yn rhywbeth sydd eisiau ei sicrhau nawr er mwyn sicrhau bod pobl yn dal i feddwl bod yna groeso iddyn nhw yng Nghymru ac yn y Deyrnas Unedig. Nid felly mae pethau ar hyn o bryd, ac mae fe a finnau, wrth gwrs, wedi clywed tystiolaeth ynglŷn â hynny dros yr wythnos diwethaf.

I saw that event and once again I can confirm that that’s extremely important, because I’ve heard people talk about this. I was in Llanelli—as were you, of course—last week, listening to people’s concerns there, and I heard the same thing in Swansea. It’s exceptionally important that there is confirmation and affirmation from the United Kingdom Government that people here already can remain. Some people say that they can stay anyway, but we haven’t heard that from the United Kingdom Government, the people making these decisions. This is not a matter for discussion; this is something that we need an assurance on now in order to ensure that people can still believe that there is a welcome for them in Wales and in the United Kingdom. That’s not the case at the moment, and he and I, of course, have heard evidence of that over the past few weeks.

I spent part of yesterday morning trying to remove a racist slogan from somebody’s front door, and, unfortunately, these sorts of incidents are not isolated. What do you think the Government can do to try and tone down the levels of hatred that this Brexit vote seems to have unleashed, as well as ensuring that we get the full co-operation of local authorities, the police and the voluntary sector to ensure these things are stamped out and are deemed to be unacceptable?

Treuliais ran o fore ddoe yn ceisio cael gwared ar slogan hiliol oddi ar ddrws ffrynt rhywun, ac, yn anffodus, nid yw’r mathau hyn o ddigwyddiadau yn anghyffredin. Beth all y Llywodraeth ei wneud yn eich barn chi i geisio lleddfu’r lefelau casineb y mae’n ymddangos bod y bleidlais Brexit hon wedi eu rhyddhau, yn ogystal â sicrhau ein bod yn cael cydweithrediad llawn awdurdodau lleol, yr heddlu a'r sector gwirfoddol i sicrhau y rhoddir taw ar y pethau hyn ac yr ystyrir eu bod yn annerbyniol?

My comment last week was quite simply this: all countries have their idiots and Wales has its share, unfortunately. I was too generous to these people in the way I described them I believe now, but there we are; I have to be diplomatic in my job as best I can. The reality is that I heard people who were very afraid last week—people who’d lived in the UK for generations, actually, but, because they looked different, therefore they were a target. We have been in contact with the police and crime commissioners to make sure that the police are aware of what’s happening. The police are certainly very keen to emphasise the fact that people should report hate crimes; they will, of course, then take action. And the message has to be got out there that we will not accept this kind of hatred in our society; we cannot be tolerant of intolerance. What has been let out of the bottle is going to be difficult to control, but it must be controlled for the good of our society.

Fy sylw yr wythnos diwethaf yn eithaf syml oedd hyn: mae gan bob gwlad eu hynfydion ac mae gan Gymru ei chyfran, yn anffodus. Roeddwn i’n rhy hael â’r bobl hyn yn y ffordd y gwnes i eu disgrifio rwy’n credu erbyn hyn, ond dyna ni; mae'n rhaid i mi fod yn ddiplomyddol yn fy swydd yn y modd gorau y gallaf. Y gwirionedd yw i mi glywed pobl a oedd yn ofnus iawn yr wythnos diwethaf—pobl a oedd wedi byw yn y DU ers cenedlaethau, a dweud y gwir, ond, oherwydd eu bod yn edrych yn wahanol, roedd hynny'n golygu eu bod nhw’n darged. Rydym ni wedi bod mewn cysylltiad â'r comisiynwyr heddlu a throseddu i wneud yn siŵr bod yr heddlu yn ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd. Mae'r heddlu yn sicr yn awyddus iawn i bwysleisio'r ffaith y dylai pobl eu hysbysu am droseddau casineb; byddant yn cymryd camau wedyn, wrth gwrs. Ac mae'n rhaid lledaenu’r neges honno na fyddwn yn derbyn y math hwn o gasineb yn ein cymdeithas; ni allwn fod yn oddefgar o anoddefgarwch. Mae’r hyn sydd wedi ei adael allan o'r botel yn mynd i fod yn anodd ei reoli, ond mae'n rhaid ei reoli er lles ein cymdeithas.

3. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes ac rydw i’n galw ar Jane Hutt.

The next item on our agenda is the business statement and announcement and I call on Jane Hutt.

I’ve one change to today’s business. The statement on housing and homelessness has been withdrawn. Additionally, Business Committee has agreed to postpone tomorrow’s short debate. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the meeting papers available to Members electronically.

Mae gennyf un newid i fusnes heddiw. Mae'r datganiad ar dai a digartrefedd wedi’i dynnu'n ôl. Yn ychwanegol at hyn, mae’r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i ohirio dadl fer yfory. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y dangosir ar y datganiad a’r cyhoeddiad busnes sydd i’w canfod ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

With all the sort of political turmoil over the last few weeks, the ending of the PCS museum strike may not have received the attention that it deserves, and I want to pay tribute to the staff at the museum, who fought for years, it’s turned out, to protect the weekend pay of the lowest paid workers. I’m glad the Welsh Government was able to intervene to help end the strike.

However, would the leader of the house arrange for a statement by the Cabinet Secretary for the economy about the relationship between the Welsh Government and the bodies that it totally funds, such as the museum and the library, to set out what is the relationship between the Government and the management at those bodies? I think it would be helpful to understand the parameters that operate.

Gyda'r holl gythrwfl gwleidyddol dros yr ychydig wythnosau diwethaf, efallai nad yw diwedd streic amgueddfa’r PCS wedi cael y sylw haeddiannol, ac rwyf am dalu teyrnged i aelodau staff yr amgueddfa, a fu'n brwydro am flynyddoedd yn ôl pob tebyg, i ddiogelu cyflog penwythnos y gweithwyr sy’n derbyn y cyflogau isaf. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru yn gallu ymyrryd er mwyn helpu i roi terfyn ar y streic.

Fodd bynnag, a fyddai arweinydd y tŷ yn trefnu datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi ynglŷn â’r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a'r cyrff y mae'n eu hariannu’n llwyr, megis yr amgueddfa a'r llyfrgell, er mwyn nodi beth yw'r berthynas rhwng y Llywodraeth a'r rheolwyr yn y cyrff hynny? Credaf y byddai'n ddefnyddiol deall y paramedrau sy'n gweithredu.

I thank Julie Morgan for that question. I know she has raised this on a regular basis in support of ensuring that there was a resolution to the national museum dispute. Of course, the Welsh Government offered support and also facilitated discussions to bring the parties together and to bring the dispute to an end, and, indeed, provided some additional funding to the national museum to assist with the costs of meeting an enhanced pay offer. That’s obviously recently been agreed with PCS members.

I think the question about whether the Cabinet Secretary can bring clarity to the relationship is very helpful. We do have, in fact, a framework document, which sets out our funding arrangements between sponsored bodies and the Government, but the Cabinet Secretary will clarify this, I think, helpfully in terms of not just the national museum but other sponsored bodies in terms of funding arrangements.

Diolchaf i Julie Morgan am y cwestiwn hwnnw. Rwy‘n gwybod ei bod wedi crybwyll hyn yn rheolaidd er mwyn dangos cefnogaeth i sicrhau bod penderfyniad yn cael ei wneud o ran yr anghydfod ynglŷn â‘r amgueddfa genedlaethol. Wrth gwrs, cynigiodd Lywodraeth Cymru gefnogaeth a hefyd hwylusodd drafodaethau i ddod â'r pleidiau ynghyd ac i ddod â'r anghydfod i ben, ac, yn wir, gwnaeth ddarparu peth cyllid ychwanegol i'r amgueddfa genedlaethol i gynorthwyo gyda chostau o fodloni cynnig cyflog uwch. Mae hynny yn amlwg wedi’i gytuno arno yn ddiweddar gydag aelodau PCS.

Credaf fod y cwestiwn ynghylch a allai Ysgrifennydd y Cabinet gynnig eglurder o ran y berthynas, yn un defnyddiol iawn. Mae gennym, mewn gwirionedd, ddogfen fframwaith, sy'n nodi ein trefniadau cyllido rhwng cyrff a noddir a’r Llywodraeth, ond credaf y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi eglurhad defnyddiol nid yn unig o ran yr amgueddfa genedlaethol, ond o ran cyrff noddedig eraill mewn cysylltiad â threfniadau cyllido.

A gaf i ofyn i chi, reolwr busnes, fel arweinydd y tŷ, am ddatganiad gan y Gweinidog amgylchedd? Roedd yna ddigwyddiad, rydym eisoes wedi ei glywed, gyda’r byd amgylcheddol a chefn gwlad a ffermio ddoe ac roedd diddordeb mawr gen i glywed bod yna fwriad gan Lywodraeth Cymru i ddatblygu polisi amaeth a physgodfeydd penodol i Gymru. Gan ein bod yn gwynebu haf o sioeau a digwyddiadau cefn gwlad, byddai’n beth braf iawn i Lywodraeth ymgynghori ar bolisi o’r fath. Nid oes yn rhaid cael polisi wedi’i ysgrifennu cyn yr haf, dim ond yr egwyddorion, neu, hyd yn oed, lechen wag jest yn gofyn am syniadau. Felly, os cawn ni ddatganiad ysgrifenedig neu ar lafar gan yr Ysgrifennydd ynglŷn â’r bwriad i ddatblygu polisi a sut felly y bydd y polisi yn cael ei fwrw ymlaen ag ef—.

Ac, yn ail, a gaf i ofyn hefyd am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Addysg ynglŷn â’r adroddiad Estyn sydd wedi’i gyhoeddi heddiw ynglŷn â chyrhaeddiad addysgol plant sydd mewn gofal? Mae’n dangos bod peth cynnydd wedi bod ond ein bod ni’n dal ar ei hôl hi yn sylweddol iawn ymysg plant mewn gofal, gyda 45 y cant ohonyn nhw heb fod mewn gwaith, addysg na hyfforddiant ar ôl 16. Rydw i’n siŵr bod pawb yn cytuno nad yw hynny’n dderbyniol yng Nghymru a bod angen gwella yn sylweddol. Felly, byddai’n braf iawn cael clywed, eto ar lafar neu yn ysgrifenedig, gan yr Ysgrifennydd Addysg beth yw ymateb y Llywodraeth i’r adroddiad hwnnw a pha gamau sydd angen eu newid.

On a more positive note, can I ask for a statement from the Minister—I’m still not quite sure which Minister is responsible for community sport, I think it might by the Minister for well-being or it might be a deputy, who knows, but, anyway, a statement from the Minister responsible for the community side of sports? Because we all wish Wales well in the semi-finals tomorrow night. It’s a marvellous thing to see. The legacy of the interest that’s been engendered in football—and as I speak as a follower of the other ball, but, even so, the interest is going to be magnificent to build on this. Will she join with me in condemning, in the best possible taste, the killjoys in UEFA who’ve said that the Welsh team shouldn’t take their children on the pitch at the end of the game? I cannot think of a more positive message that the Welsh team is sending than to have young girls and boys kicking the ball around at the end of an international football match. When you see what other players do in terms of parading around their various followers of different kinds and their marketable commodities, to have the Welsh players concentrating on their families and on young people taking part is a wonderful, wonderful message. We can build on that in Wales, I’m sure. I think a statement, after we’ve won the final, from the Minister responsible will set the right tone for a summer of sport in Wales.

May I ask you, business manager, and in your role as leader of the house, for a statement by the Minister for the environment? There was an event held, as we’ve already heard, with environmentalists and farming and agricultural interests yesterday, and it was very interesting to hear that it is the Welsh Government’s intention to develop a specifically Welsh agriculture and fisheries policy. As we are facing a summer of shows and rural events, it would be very positive if the Government could consult on such a policy. You don’t have to have the policy written before the summer, just the principles, or even a clean state and just asking for ideas. So, if we could have either an oral or written statement from the Cabinet Secretary on the intention to develop such a policy and how that policy will proceed—.

And, secondly, could I also ask for a statement by the Cabinet Secretary for Education on the Estyn report published today on pupil attainment for children in receipt of care: it shows that there has been some progress, but we are still a long way behind in terms of children in care, with 45 per cent of them not being in employment, education or training post 16. I’m sure that everyone would agree that that is not acceptable in Wales, and that we do need to make significant improvement in that area. So, it would be good to hear, again either orally or in written form, from the Cabinet Secretary for Education what the Government’s response to that report is, and what steps need to be taken in order to change the situation.

Ar nodyn mwy cadarnhaol, a allaf ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog—nid wyf yn hollol siŵr o hyd pa Weinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon cymunedol, efallai mai’r Gweinidog dros les ydyw neu efallai mai dirprwy ydyw, pwy a ŵyr, ond, beth bynnag, ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am ochr gymunedol chwaraeon? Gan ein bod i gyd yn dymuno'n dda i Gymru yn y rownd gynderfynol nos yfory. Mae'n beth gwych i'w weld.  Y diddordeb hirdymor mewn pêl-droed y mae hyn wedi’i achosi—gan fy mod i’n siarad fel un o ddilynwyr y bêl arall, ond, er hynny, mae’r diddordeb i adeiladu ar hyn yn mynd i fod yn wych. A wnaiff hi ymuno â mi i gondemnio, yn y modd gorau posibl, y rhai hynny yn UEFA sy’n dymuno difetha’r hwyl ac sydd wedi dweud na ddylai tîm Cymru fynd â'u plant ar y cae ar ddiwedd y gêm? Ni allaf feddwl am neges fwy cadarnhaol y gallai tîm Cymru ei hanfon na chael merched ifanc a bechgyn yn cicio'r bêl o gwmpas ar ddiwedd gêm bêl-droed ryngwladol. Pan ydych chi’n gweld yr hyn y mae’r chwaraewyr eraill yn ei wneud yn gorymdeithio o amgylch eu hamrywiol ddilynwyr o wahanol fathau a'u nwyddau gwerthadwy, mae gweld chwaraewyr Cymru yn canolbwyntio ar eu teuluoedd ac ar bobl ifanc yn cymryd rhan yn neges wych iawn, iawn. Gallwn adeiladu ar hynny yng Nghymru, rwy'n siŵr. Credaf y bydd datganiad, ar ôl i ni ennill y rownd derfynol, gan y Gweinidog cyfrifol, yn gosod y naws gywir ar gyfer haf o chwaraeon yng Nghymru.

Diolch yn fawr, Simon Thomas. In response to your first question, as you’ve said, and as has been acknowledged this afternoon, the First Minister and the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, Lesley Griffiths, did meet yesterday key figures from Wales’s environment and agricultural sectors, particularly focusing on the implications of the UK’s decision to leave the European Union. As has already been said by the First Minister, it included farming union leaders, rural businesspeople, as well as representatives of environmental bodies, sharing their thoughts and challenges and opportunities. I know that the Minister will want to follow this up in terms of a statement to clarify not only the discussions but the next steps in terms of developing that Welsh Government policy response.

In response to your second question, following the Estyn report, the fact that this is—. Of course, we always welcome the publication of the report and I know the Cabinet Secretary will particularly want to focus on the points that you make in terms of progress, but also where more can be done, particularly in relation to the educational attainment prospects of looked-after children. The Cabinet Secretary will respond accordingly with a statement.

I think all our Cabinet Secretaries, all of the Welsh Government and, indeed, the whole Assembly will be wishing Wales well. Those who are lucky enough to be there to not only enjoy tomorrow but, of course, the final, when it comes, I’m sure, on Saturday—.

I think it’s very important that we actually see how our Welsh team have been such tremendous role models, as you said, Simon Thomas, and the way in which they have engaged young people and families; it has been very much a family supporters expression, hasn’t it? We can see that and we’re very proud of it. It has put Wales on the world map, because of not only the talent of our Welsh players, but also the spirit and the ethos in which they have played. So, I’m sure we wish Wales well, but also look to the legacy. I know that we will all want to congratulate and thank and recognise what they have demonstrated, not just winning the championship, but how they’ve done it.

Diolch yn fawr, Simon Thomas. Mewn ymateb i'ch cwestiwn cyntaf, fel yr ydych wedi dweud, ac fel y cydnabyddir y prynhawn yma, gwnaeth y Prif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths, gyfarfod ddoe â ffigyrau allweddol o sectorau amgylcheddol ac amaethyddol Cymru, gan ganolbwyntio yn benodol ar oblygiadau penderfyniad y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd. Fel y dywedwyd eisoes gan y Prif Weinidog, roedd yn cynnwys arweinwyr o’r undebau ffermio, pobl fusnes wledig, yn ogystal â chynrychiolwyr o gyrff amgylcheddol, yn rhannu sylwadau, heriau a chyfleoedd. Gwn y bydd y Gweinidog yn awyddus i ychwanegu at hyn o ran rhoi datganiad i egluro nid yn unig y trafodaethau, ond y camau nesaf o ran datblygu’r ymateb polisi hwnnw gan Lywodraeth Cymru.

Mewn ymateb i'ch ail gwestiwn, yn dilyn adroddiad Estyn, y ffaith mai hwn yw—. Wrth gwrs, rydym bob amser yn croesawu cyhoeddi'r adroddiad, ac rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn benodol am ganolbwyntio ar y pwyntiau yr ydych yn eu gwneud o ran cynnydd, ond hefyd lle mae mwy y gellir ei wneud, yn enwedig mewn cysylltiad â rhagolygon cyrhaeddiad addysgol plant sy'n derbyn gofal. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymateb yn unol â hynny gyda datganiad.

Credaf y bydd pob un o’n Hysgrifenyddion Cabinet, Llywodraeth Cymru i gyd ac, yn wir, y Cynulliad cyfan yn dymuno yn dda i Gymru. Mae'r rhai sydd yn ddigon ffodus i fod yno nid yn unig i fwynhau yfory, ond, wrth gwrs, y rownd derfynol, pan ddaw, rwy'n siŵr, ddydd Sadwrn—.

Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod mewn gwirionedd yn cydnabod sut mae aelodau o dîm Cymru wedi bod yn arwyr gwych, fel y dywedoch, Simon Thomas, a'r ffordd y maent wedi ymgysylltu â phobl ifanc a theuluoedd; mae wedi bod i raddau helaeth yn fynegiant cefnogwyr teulu, onid ydyw? Rydym yn gallu gweld hynny ac rydym yn falch iawn ohono. Mae wedi rhoi Cymru ar fap y byd, nid yn unig oherwydd talent ein chwaraewyr o Gymru, ond hefyd oherwydd yr ysbryd a'r ethos sydd wedi bod ganddynt wrth iddynt chwarae. Felly, rwy'n siŵr ein bod yn dymuno’n dda i Gymru, ond hefyd yn rhoi sylw i’r gwaddol. Gwn y byddwn i gyd yn awyddus i longyfarch, diolch a chydnabod yr hyn y maent wedi ei gyflawni, nid dim ond ennill y bencampwriaeth, ond y modd y maent wedi gwneud hynny.

Leader of the house, can I ask for two statements from the education Secretary? Last night, I had the pleasure of attending the Gwent Music summer showcase concert at St David’s Hall, with music from schools right across south-east Wales. This regional collaboration across schools should be celebrated and promoted, I’m sure you’ll agree, and so any additional support, financial or otherwise, from the Welsh Government, would be very much appreciated. So, I wonder if we could have a statement from the education Secretary on what is being done to support programmes such as Gwent Music showcase across other parts of Wales.

Secondly, this lunchtime, I visited the British Council event in Tŷ Hywel, which I know a number of Members went to, which was trying to promote the teaching of modern languages across Wales. There has been, as I’m sure the Cabinet is aware, a drop-off in the teaching of foreign languages across Wales in recent years, rather than the increase that we would like to see, and I think, comparative with England, the situation is worse here. So, could we have a statement on what can be done to try and arrest this decline in the teaching of modern foreign languages in schools across Wales, so that Welsh pupils are just as able as pupils from across the rest of the UK—including Scotland, where they’re ahead of the game—in making sure that we are not insular but looking out to the world and able to compete on the global stage?

Arweinydd y tŷ, a allaf ofyn am ddau ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Addysg? Neithiwr, cefais y pleser o fod yn bresennol yng nghyngerdd sioe arddangos haf Cerdd Gwent yn Neuadd Dewi Sant, gyda cherddoriaeth gan ysgolion ar draws de-ddwyrain Cymru. Dylid clodfori a hyrwyddo’r cydweithredu rhanbarthol hwn ar draws ysgolion, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno, ac felly byddai unrhyw gymorth ychwanegol, cymorth ariannol neu fel arall, gan Lywodraeth Cymru, yn cael ei werthfawrogi'n fawr. Felly, tybed a allem gael datganiad gan yr Ysgrifennydd Addysg ar yr hyn sy'n cael ei wneud i gefnogi rhaglenni megis sioe arddangos Cerdd Gwent mewn rhannau eraill o Gymru.

Yn ail, yn ystod amser cinio heddiw, ymwelais â digwyddiad y Cyngor Prydeinig yn Nhŷ Hywel, rwy’n gwybod bod nifer o Aelodau yn bresennol, a oedd yn ceisio hyrwyddo dysgu ieithoedd modern ar draws Cymru. Mae’r Cabinet, rwy'n siŵr, yn ymwybodol o’r gostyngiad a fu mewn addysgu ieithoedd tramor ar draws Cymru dros y blynyddoedd diwethaf, yn hytrach na'r cynnydd yr hoffem ei weld, a chredaf, o’i chymharu â Lloegr, fod y sefyllfa yn waeth yma. Felly, a allem gael datganiad am yr hyn y gellir ei wneud i geisio atal y dirywiad hwn mewn addysgu ieithoedd tramor modern mewn ysgolion ledled Cymru, fel bod disgyblion Cymru yr un mor abl â disgyblion o bob rhan arall o’r DU—gan gynnwys yr Alban, lle maent ar y blaen—yn sicrhau nad ydym yn ynysig ond yn edrych allan ar y byd ac yn gallu cystadlu ar y llwyfan byd-eang?

Thank you, Nick Ramsay. I’m sure the Gwent Music showcase was a tremendous display of talent and skill, but also of the professional expertise and commitment that went in from the music and education professions. And, of course, it would have been a partnership, I’m sure, with local government, as well as schools, and I know the Cabinet Secretary will be very interested to see the outcome of that in south-east Wales.

Of course, the other event that you mention is very important—the British Council event that you attended. We are working with the British Council, and also language institutes and universities across the world, to arrest and reverse the decline in the take-up of modern foreign languages. In fact, I recall an event in my own constituency, in Bryn Hafren school, which is taking the lead—in each consortium there is a lead school—when ‘Global Futures’ was published last year. That is a five-year plan to improve and promote modern foreign languages. So, I’m sure the Cabinet Secretary will want to update on how that is being delivered, but the British Council, and their language institute, is a key player in that ‘Global Futures’ development.

Diolch i chi, Nick Ramsay. Rwy'n siŵr fod sioe arddangos Cerdd Gwent yn arddangosfa aruthrol o dalent a sgiliau, ond hefyd o arbenigedd proffesiynol ac ymrwymiad y proffesiynau cerddoriaeth ac addysg. Ac, wrth gwrs, byddai wedi bod yn bartneriaeth, rwy'n siŵr, â llywodraeth leol, yn ogystal ag ysgolion, a gwn y bydd gan Ysgrifennydd y Cabinet ddiddordeb mawr i weld canlyniad hynny yn y De-ddwyrain.

Wrth gwrs, mae'r digwyddiad arall yr ydych yn sôn amdano yn bwysig iawn—digwyddiad y Cyngor Prydeinig yr oeddech yn bresennol ynddo. Rydym yn gweithio gyda'r Cyngor Prydeinig, a hefyd sefydliadau a phrifysgolion iaith ar draws y byd, i rwystro a gwrthdroi'r gostyngiad yn nifer y bobl sy’n dewis astudio ieithoedd tramor modern. Yn wir, rwy’n cofio digwyddiad yn fy etholaeth i, yn ysgol Bryn Hafren, sy'n arwain y blaen—ym mhob consortiwm ceir ysgol arweiniol—pan gyhoeddwyd 'Dyfodol Byd-eang' y llynedd, sef cynllun pum mlynedd i wella ac i hyrwyddo ieithoedd tramor modern. Felly, rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet eisiau rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut mae’r cynllun hwnnw’n cael ei gyflwyno, ond mae'r Cyngor Prydeinig, a’i sefydliad iaith, yn rhan allweddol yn y datblygiad 'Dyfodol Byd-eang' hwnnw.

We are a very welcoming people in Wales, known for our hospitality and warmth. So, I wonder if the leader of the house may share my disappointment that, despite our very best efforts on the Constitutional and Legislative Affairs Committee, which I now chair, following on from the expert stewardship of Mr David Melding, the Secretary of State has so far declined our invitation to come and give evidence on the Wales Bill. Now, despite the cautious welcome given to parts of this latest Bill, significant concerns are still being expressed by leading constitutional and legal experts on the potential roll-back of devolution, and the Secretary of State, quite frankly, is the only one who can respond to these concerns. So, I wonder if the leader of the house could, perhaps, together with our Presiding Officer, in seeking to safeguard the interests of the Assembly and the people of Wales, use their influence and good offices to encourage the Secretary of State for Wales to come and visit us, pointing out that it’s not just desirable and reasonable, but actually essential and indeed helpful to good scrutiny that the Secretary of State for Wales accepts our warm and polite invitation to come home to Wales.

Rydym yn bobl groesawgar iawn yng Nghymru, ac yn adnabyddus am ein lletygarwch a’n cyfeillgarwch. Felly, tybed a wnaiff arweinydd y tŷ rannu fy siom bod yr Ysgrifennydd Gwladol hyd yn hyn wedi gwrthod ein gwahoddiad i ddod i roi tystiolaeth ar Fil Cymru, a hynny er gwaethaf ein hymdrechion gorau ar y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, yr wyf bellach yn gadeirydd arno, yn dilyn stiwardiaeth arbenigol Mr David Melding. Nawr, er gwaethaf y croeso gofalus a roddwyd i rannau o'r Bil diweddaraf hwn, mae pryderon sylweddol yn dal i gael eu mynegi gan arbenigwyr cyfansoddiadol a chyfreithiol blaenllaw ynglŷn â chyflwyniad posibl mwy graddol datganoli, a'r Ysgrifennydd Gwladol, a dweud y gwir, yw'r unig un a all ymateb i'r pryderon hyn. Felly, tybed a allai arweinydd y tŷ, o bosibl, ynghyd â'n Llywydd, wrth geisio diogelu buddiannau'r Cynulliad a phobl Cymru, ddefnyddio eu dylanwad a’u gallu i annog Ysgrifennydd Gwladol Cymru i ddod i ymweld â ni, gan nodi nad dim ond dymunol a rhesymol ydyw, ond mewn gwirionedd ei fod yn hanfodol ac o wir gymorth i graffu da bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn derbyn ein gwahoddiad cynnes a chwrtais i ddod adref i Gymru.

Of course, Huw Irranca-Davies, and others in this Chamber, will have the opportunity to extend that invitation again very visibly and vocally tomorrow afternoon, in the Queen’s Speech debate. I can understand your disappointment that the invitation to the Secretary of State for Wales has been declined, because it is so important, and in our mutual best interest, to progress with the Wales Bill. But I await the invitation to be posed yet again tomorrow afternoon, I’m sure more openly, in the Queen’s Speech debate.

Wrth gwrs, bydd Huw Irranca-Davies, ac eraill yn y Siambr hon, yn cael y cyfle i estyn y gwahoddiad hwnnw eto brynhawn yfory, yn weladwy ac yn lleisiol, yn y ddadl ar Araith y Frenhines. Gallaf ddeall eich siom bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi gwrthod eich gwahoddiad, gan ei bod mor bwysig, ac er budd gorau’r ddwy ochr, er mwyn symud ymlaen â Bil Cymru. Ond rwy’n aros i’r gwahoddiad gael ei estyn eto brynhawn yfory, rwy'n siŵr yn fwy agored, yn y ddadl ar Araith y Frenhines.

I wonder whether we could have a Government update statement, leader of the house, on an issue that I’ve raised before. This is the issue of—. This Chamber makes legislation and the Government makes policy, on the basis of taking children’s rights into account; obviously, we’ve committed to the due regard principle in taking the United Nations Convention on the Rights of the Child into account. Unfortunately, most of the delivery that is done on the back of our legislation and policy is by public bodies, which are not committed in exactly the same way, and successive Ministers have been kind enough to acknowledge that there is a potential gap there, where a failure of policy aims could take place. I think it would be a reassurance to all of us here in the Chamber if we could have some update on progress of work done by the Welsh Government, speaking with public bodies, to ensure that the policy objectives of this place are not undermined by competing pressures on local authorities, for example, when it comes to deciding how they should take children’s rights into account in making their own decisions.

Tybed a gawn ddatganiad gan y Llywodraeth yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf, arweinydd y tŷ, ar fater yr wyf wedi ei godi o'r blaen. Mae hyn yn fater o—. Mae’r Siambr hon yn llunio deddfwriaeth ac mae’r Llywodraeth yn llunio polisïau, ar sail rhoi ystyriaeth i hawliau plant; yn amlwg, rydym wedi ymrwymo i egwyddor sylw dyledus wrth ystyried Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Yn anffodus, mae'r rhan fwyaf o gyflenwi a wneir ar draul ein deddfwriaeth a’n polisi yn cael ei wneud gan gyrff cyhoeddus, nad ydynt yn ymroddedig yn yr un ffordd yn union, ac mae Gweinidogion olynol wedi bod yn ddigon caredig i gydnabod bod bwlch posibl yno, lle gallai methu â chyflawni nodau polisi ddigwydd. Rwy'n credu y byddai'n rhoi sicrwydd i bob un ohonom yma yn y Siambr pe gallem gael rhyw fath o ddiweddariad ar gynnydd y gwaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru, o ran siarad â chyrff cyhoeddus, er mwyn sicrhau nad yw amcanion polisi y lle hwn yn cael eu tanseilio gan bwysau cystadleuol ar awdurdodau lleol, er enghraifft, pan ddaw at benderfynu sut y dylent ystyried hawliau plant wrth wneud eu penderfyniadau eu hunain.

Well, I’m sure that the Minister for communities and children would welcome that opportunity to clarify how seriously the Welsh Government takes its commitment to the UNCRC, to ensure that children’s rights underline all our policy objectives, and, indeed, financial and budgetary purposes and objectives as well. That is part of our strategic integrated impact assessment, and, of course, it accompanies draft and final budget papers from the Welsh Government. But it is for the Minister for communities and children to, again, respond to this in terms of, I’m sure, an update, and he will be open to questions and opportunities at committee and at oral Assembly question level.

Wel, rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog dros gymunedau a phlant yn croesawu’r cyfle hwnnw i egluro pa mor ddifrifol y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried ei hymroddiad i'r CCUHP, er mwyn sicrhau bod hawliau plant yn pwysleisio ein holl amcanion polisi, ac, yn wir, ein hamcanion a’n dibenion ariannol a chyllidebol hefyd. Mae hynny'n rhan o'n hasesiad ar effaith integredig strategol, ac, wrth gwrs, mae'n cyd-fynd â phapurau cyllideb drafft a therfynol gan Lywodraeth Cymru. Ond mater i'r Gweinidog dros gymunedau a phlant, unwaith eto, yw ymateb i hyn o ran cael yr wybodaeth ddiweddaraf, rwy'n siŵr, a bydd yn agored i dderbyn cwestiynau a chyfleoedd mewn pwyllgorau ac ar lefel cwestiynau llafar y Cynulliad.

I’d like to request two Government statements, please, Secretary. Firstly, in the light of the Office for National Statistics report on avoidable mortality in England and Wales last week, whether we might have a statement on public health and the preventative health agenda, which is one important aspect of dealing with avoidable mortality, and perhaps setting us firmly on a more proactive health agenda, rather than reactive. I wonder whether we might have a Government statement that sets out the current Government’s thinking on that preventative health and public health agenda.

Secondly, I wonder whether we might have a statement on community-focused schools. I think it’s very important that we take forward policy effectively and consistently across Wales, because I think, at the current time, there are some very good examples of community-focused schools, but it is quite patchy. I’m very interested in, and I think Members here generally would be very interested in, the mechanisms and actions that can achieve consistently community-focused schools, right across Wales. Because I think it’s well recognised that achieving a partnership between home and school, and community and school, is the most effective way forward if we are to improve educational standards. We spend a lot of money on our school buildings, and to see them—some of them—lying idle at evenings, weekends, and holidays is not a good use of public resource. Also, in terms of widening access to sport, physical activity and cultural activities, it’s very advantageous if we can have that community-focused school approach in that regard as well. And, finally, I think it’s extremely important that we ensure that not just the twenty-first century schools programme—important though that is—but also, in terms of our existing school stock, we have a community-focused approach. Without that, we wouldn’t have the consistency of approach that I believe we need, across Wales.

Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, Ysgrifennydd. Yn gyntaf, ynglŷn ag adroddiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol yr wythnos diwethaf ar farwolaethau y gellir eu hosgoi yng Nghymru a Lloegr, tybed a oes modd inni gael datganiad ar yr agenda iechyd ataliol ac iechyd cyhoeddus, sydd yn un agwedd bwysig ar ymdrin â marwolaethau y gellir eu hosgoi, ac efallai ein gosod ni’n gadarn ar agenda iechyd mwy rhagweithiol, yn hytrach nag adweithiol. Tybed a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth sy'n nodi ei barn bresennol am yr agenda iechyd ataliol ac iechyd cyhoeddus hwnnw.

Yn ail, tybed a gawn ni ddatganiad am ysgolion bro. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn bwrw ymlaen â pholisi yn effeithiol ac yn gyson ar draws Cymru, oherwydd yn fy marn i, ar hyn o bryd, ceir rhai enghreifftiau da iawn o ysgolion bro, ond mae'n eithaf anghyson. Mae gennyf i ddiddordeb mawr, ac rwy'n credu y byddai gan yr Aelodau yma yn gyffredinol ddiddordeb mawr yn y mecanweithiau a'r camau gweithredu a all sicrhau ysgolion bro cyson, ar draws Cymru. Rwy’n credu ei fod yn cael ei gydnabod yn dda mai cyflawni partneriaeth rhwng y cartref a'r ysgol, a'r gymuned a'r ysgol, yw'r ffordd fwyaf effeithiol ymlaen os ydym am wella safonau addysgol. Rydym yn gwario llawer o arian ar ein hadeiladau ysgol, ac nid yw eu gweld—rai ohonynt—yn sefyll yn wag gyda'r nosau, ar benwythnosau, ac yn ystod gwyliau, yn ddefnydd da o adnoddau cyhoeddus. Hefyd, o ran ehangu darpariaeth chwaraeon, gweithgarwch corfforol a gweithgareddau diwylliannol, mae'n fuddiol iawn pe gallem fabwysiadu’r dull ysgol bro hwnnw i’r perwyl hwnnw hefyd. Ac, yn olaf, credaf ei fod yn eithriadol o bwysig ein bod yn sicrhau nad rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn unig—er mor bwysig yw honno—ond hefyd, o ran ein hysgolion presennol, ein bod yn mabwysiadu dull yr ysgolion bro. Heb hynny, ni fyddai gennym y cysondeb rwy’n credu sydd ei angen arnom, ar draws Cymru.

Well, the Member for Newport East does raise some very important questions, particularly looking at that recent ONS survey. It did present the latest figures on avoidable mortality for England and Wales, and it did show those 2014 figures for the first time. But the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport did make an oral statement recently on the headline messages from the Welsh health survey, which is our way of looking at the overview of the state of the nation’s health. They, of course, have a strong bearing on how we address those figures from the ONS report. But also, I believe the commitments that we’ve made in our manifesto do build on the very strong platform that we’ve put in place to implement appropriate public health interventions.

On to your second point about community-focused schools, this is something where there’s no question that we have to use our school facilities not only to benefit pupils’ families but also the wider communities. We also need to look at this from the perspective of community use of assets. You’ve mentioned sporting facilities, but also co-location of key services. Quite a lot of our initiatives, like Flying Start, are also located in our school premises, but we also know, in terms of adult learning initiatives and school facilities, and indeed their grounds and sports facilities, of course—we need to use to the fullest extent. The previous Minister for Education and Skills did ask the Public Policy Institute for Wales to provide a review and advice on how school facilities can be used more extensively, so I would draw the Member’s attention to their report, ‘Increasing the Use of School Facilities’, which was published last March. I know that the Cabinet Secretary is considering this report and its recommendations.

Wel, mae’r Aelod dros Ddwyrain Casnewydd wedi codi rhai cwestiynau pwysig iawn, yn arbennig o ran yr arolwg ONS diweddar hwnnw. Cyflwynwyd ynddo y ffigurau diweddaraf ar farwolaethau y gellir eu hosgoi yng Nghymru a Lloegr, ac roedd yn dangos y ffigurau 2014 hynny am y tro cyntaf. Ond gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon ddatganiad llafar yn ddiweddar ynglŷn â phrif negeseuon arolwg iechyd Cymru, sef ein ffordd ni o edrych yn gyffredinol ar gyflwr iechyd y genedl. Maent, wrth gwrs, yn cael effaith fawr ar sut yr ydym yn mynd i'r afael â’r ffigurau hynny yn adroddiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Ond hefyd, credaf fod yr ymrwymiadau yr ydym wedi eu gwneud yn ein maniffesto yn adeiladu ar y sylfaen gref iawn yr ydym wedi ei gosod er mwyn gweithredu ymyriadau iechyd cyhoeddus priodol.

Ynglŷn â’ch ail bwynt am ysgolion bro, mae hyn yn rhywbeth lle nad oes amheuaeth fod yn rhaid inni ddefnyddio ein cyfleusterau ysgol, nid yn unig er budd teuluoedd y disgyblion ond hefyd er budd y cymunedau ehangach. Mae angen hefyd inni edrych ar hyn o safbwynt defnydd cymunedol o asedau. Rydych chi wedi crybwyll cyfleusterau chwaraeon, ond hefyd gyd-leoli gwasanaethau allweddol. Mae cryn dipyn o'n mentrau, fel Dechrau'n Deg, hefyd wedi eu lleoli yn ein hysgolion, ond rydym yn gwybod hefyd, o ran mentrau dysgu oedolion a chyfleusterau ysgolion, ac yn wir eu tiroedd a’u cyfleusterau chwaraeon, wrth gwrs—bod angen i ni eu defnyddio i'r eithaf. Fe ofynnodd y Gweinidog blaenorol dros Addysg a Sgiliau i'r Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru ddarparu adolygiad a chyngor ar sut y gellir defnyddio cyfleusterau ysgol yn fwy helaeth. Felly hoffwn dynnu sylw'r Aelodau at eu hadroddiad ar Gynyddu’r Defnydd o Gyfleusterau Ysgol, a gyhoeddwyd fis Mawrth diwethaf. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried yr adroddiad hwn a'i argymhellion.

I just wanted to ask a business question based on the fact that I wanted to have a statement on Government involvement in the setting up of fanzones across Wales, especially in light of the semi-finals. I’m getting quite a lot of messages as we speak here today of people who haven’t been able to get tickets for the Principality Stadium—fans who’ve followed the matches throughout the tournament. I was wondering whether we could have a statement on your involvement as a Government, and also to see whether you would appeal to Cardiff Council to open Cooper’s field as well as the stadium so that those people are not losing out, and also condemn those people today who are selling on free tickets. This is a free event and should not be made as a profit for those people who want to support the Wales football team in the semi-finals. I would urge you to take urgent action given that this is happening tomorrow, and perhaps we could have a statement from the Minister.

Roeddwn i eisiau gofyn cwestiwn busnes yn seiliedig ar y ffaith fy mod am gael datganiad am gyfraniad y Llywodraeth i’r gwaith o sefydlu ardaloedd cefnogwyr ledled Cymru, yn enwedig o ystyried y rownd gynderfynol. Wrth i ni drafod yma heddiw, rwy’n cael cryn dipyn o negeseuon gan bobl nad ydynt wedi llwyddo i gael tocynnau i fynd i Stadiwm y Principality—cefnogwyr sydd wedi dilyn y gemau drwy gydol y twrnamaint.  Roeddwn am wybod tybed a fyddai modd i ni gael datganiad ar eich cyfraniad chi fel Llywodraeth, a gofyn hefyd a fyddech yn apelio i Gyngor Caerdydd agor caeau Cooper yn ogystal â'r stadiwm, fel nad yw’r bobl hynny ar eu colled, a hefyd yn condemnio'r bobl hynny heddiw sy'n gwerthu tocynnau a gawsant am ddim. Digwyddiad rhad ac am ddim yw hwn ac ni ddylid gwneud elw o’r bobl hynny sydd eisiau cefnogi tîm pêl-droed Cymru yn y rownd gynderfynol. Byddwn yn eich annog i gymryd camau brys o ystyried bod hyn yn digwydd yfory, ac efallai y gallwn gael datganiad gan y Gweinidog.

This is something where, of course, we want to ensure that people can attend those local fanzones. They’ve become extremely popular. It’s obviously for the local authorities to ensure that arrangements are made, and to actually provide funding support for them. Also, of course, fans can enjoy the game by supporting local businesses, pubs and restaurants as well. But I think on the point you made—the very concerning point about how people try to exploit on these occasions in terms of selling on free tickets—we’re going to have a strong statement, which we’re making, I think, as a result of your question today. The Cabinet Secretary will share that with me. I think the message, of course, overall—and responding earlier on to Simon Thomas—is that wherever you watch the game, let’s get behind Chris Coleman and the boys and do our best to cheer them on for another famous win.

Wrth gwrs, mae hwn yn rhywbeth yr ydym am ei sicrhau, sef bod pobl yn gallu mynd i’r ardaloedd cefnogwyr lleol hynny. Maen nhw wedi dod yn hynod boblogaidd. Yr awdurdodau lleol, yn amlwg, ddylai sicrhau bod trefniadau yn cael eu gwneud, yn ogystal â darparu cymorth ariannol ar eu cyfer mewn gwirionedd.  Gall cefnogwyr fwynhau’r gêm hefyd, wrth gwrs, drwy gefnogi busnesau, tafarndai a bwytai lleol. Ond rwy'n credu o ran y pwynt a wnaethoch—y pwynt sy’n peri pryder mawr o ran bod pobl yn ceisio camfanteisio ar yr achlysuron hyn drwy werthu tocynnau rhad ac am ddim—rydym yn mynd i wneud datganiad cryf, rwy’n meddwl, o ganlyniad i’ch cwestiwn heddiw. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhannu hwnnw â mi. Rwy’n credu mai’r neges gyffredinol, wrth gwrs—ac mae hyn yn ymateb i Simon Thomas yn gynharach—yw, lle bynnag y byddwch chi’n gwylio'r gêm, gadewch i ni gefnogi Chris Coleman a'r bechgyn a gwneud ein gorau glas i’w calonogi ar gyfer buddugoliaeth fendigedig arall.

I endorse Nick Ramsay’s comments about modern foreign languages, where we heard that those most likely to be adversely affected were pupils in the more disadvantaged areas. I call for two statements, the first on bullying. Today is Stand up to Bullying Day as part of the Stand up to Bullying campaign, aiming for individuals, local communities, schools and businesses to stand up to bullying and ensure their pupils or employees are provided with effective support to tackle the problem. We regularly hear in this place—in this Chamber, in committee, and in our own casework—of people who are still being bullied on the grounds of sexuality, impairment, condition or other factors. I know it’s something previous Welsh Governments have given much attention to, but we see figures here: that 68 per cent of young people polled knew of somebody who had been cyber bullied and 81 per cent reported bullying as commonplace in schools, admittedly UK and not Welsh-specific figures, but meriting a statement accordingly.

Finally, a Welsh Government statement, if I could call for this, on digital communications in the context of Ofcom’s digital communication review, which concluded that reforming Openreach was critical to improving the telecoms market in creating a more independent and customer-centric service within BT. I ask this because, and in the context, of the letter that’s gone to the chief executive of Ofcom from the communication network’s industry coalition representing millions of broadband customers, and who will be charged with delivering the next generation of digital networks. We hear every week in this Chamber Members raising issues about broadband and mobile connectivity in their own areas, and, clearly, this will be critical to that agenda.

Ategaf sylwadau Nick Ramsay am ieithoedd tramor modern, pryd y clywsom mai’r rhai sydd fwyaf tebygol o gael eu heffeithio’n andwyol yw’r disgyblion yn yr ardaloedd mwy difreintiedig. Galwaf am ddau ddatganiad, y cyntaf ar fwlio. Mae heddiw yn Ddiwrnod ‘Stand up to Bullying’ sy’n rhan o’r ymgyrch ‘Stand up to Bullying’, sydd â’r nod o annog unigolion, cymunedau lleol, ysgolion a busnesau i wrthsefyll bwlio a sicrhau bod eu disgyblion neu eu gweithwyr yn cael cymorth effeithiol i fynd i'r afael â'r broblem. Rydym yn clywed yn gyson yn y lle hwn—yn y Siambr hon, mewn pwyllgorau, ac yn ein gwaith achos ni’n hunain—am bobl sydd yn dal i gael eu bwlio ar sail rhywioldeb, nam, cyflwr neu ffactorau eraill. Rwy’n gwybod ei fod yn rhywbeth sydd wedi cael llawer o sylw gan Lywodraethau blaenorol Cymru, ond dyma’r ffigurau: roedd 68 y cant o bobl ifanc a holwyd yn gwybod am rywun a oedd wedi’i fwlio ar-lein ac roedd 81 y cant yn nodi bod bwlio yn gyffredin mewn ysgolion. Rhaid cyfaddef mai ffigurau’r DU yw’r rhain ac nid ffigurau sy'n benodol i Gymru, ond maent yn haeddu datganiad yn unol â hynny.

Yn olaf, datganiad gan Lywodraeth Cymru, os caf alw am hyn, ar gyfathrebu digidol yng nghyd-destun adolygiad Ofcom o gyfathrebu digidol, a ddaeth i'r casgliad bod diwygio Openreach yn hanfodol er mwyn gwella'r farchnad telathrebu o ran creu gwasanaeth mwy annibynnol sy’n canolbwyntio ar gwsmeriaid o fewn BT. Gofynnaf hyn oherwydd, ac yng nghyd-destun, y llythyr a aeth at brif weithredwr Ofcom oddi wrth glymblaid diwydiant y rhwydwaith cyfathrebu sy'n cynrychioli miliynau o gwsmeriaid band eang, ac a fydd yn gyfrifol am ddarparu'r genhedlaeth nesaf o rwydweithiau digidol. Bob wythnos yn y Siambr hon, rydym yn clywed Aelodau yn codi materion yn ymwneud â band eang a chysylltedd ffonau symudol yn eu hardaloedd eu hunain, ac, yn amlwg, bydd hyn yn hanfodol i’r agenda honno.

Thank you, Mark Isherwood, for drawing attention to the Stand Up to Bullying Day, the focus today that, I know, we would all share. Indeed, I know that the Cabinet Secretary for Communities and Children is looking at the policies—it’s something that, actually, is shared across the Cabinet; the education Secretary, of course—in terms of tackling bullying. We have a week’s focus in November, usually, on tackling bullying. I think you mentioned cyber bullying, but, also, we know we are greatly concerned that some of the rise in hate crimes could also have a bearing on children and young people as well, and we need to make sure that we are monitoring that and responding to it appropriately. It is very important that we are now, again, focusing on that and that the Cabinet Secretaries with appropriate responsibilities are looking at this very carefully.

I think we have to, in terms of your second point, recognise that not only is the Welsh Government at the forefront in terms of delivering on our digital infrastructure in terms of superfast broadband, not only delivering it with our money, but also, of course, delivering it thanks to the funding from the European Union, of course, so much threatened now in terms of Brexit, but obviously recognising it is a partnership that is near to reaching, of course, its target, and it will be right at the forefront in terms of Wales leading the way.

Diolch i chi, Mark Isherwood, am dynnu sylw at y Diwrnod Sefyll Lan yn erbyn Bwlio, sy’n cael sylw heddiw ac rwyf yn gwybod ein bod ni i gyd yn cefnogi hynny. Yn wir, rwyf yn gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn edrych ar y polisïau—mae'n rhywbeth sydd, i ddweud y gwir, yn cael ei rannu ar draws y Cabinet; yr Ysgrifennydd addysg, wrth gwrs—o ran mynd i'r afael â bwlio. Rydym fel arfer yn cynnal wythnos ym mis Tachwedd sy’n canolbwyntio ar fynd i’r afael â bwlio. Rwy’n meddwl eich bod wedi crybwyll bwlio ar-lein, ond, hefyd, rydym yn gwybod ein bod yn poeni’n fawr y gallai rhywfaint o'r cynnydd mewn troseddau casineb hefyd gael effaith ar blant a phobl ifanc yn ogystal, ac mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn monitro hynny ac yn ymateb iddo yn briodol. Mae'n bwysig iawn ein bod ni yn canolbwyntio ar hynny unwaith eto yn awr, a bod Ysgrifenyddion y Cabinet sydd â’r cyfrifoldebau priodol yn edrych ar hyn yn ofalus iawn.

O ran eich ail bwynt, rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni gydnabod bod Llywodraeth Cymru ar flaen y gad wrth gyflenwi ein seilwaith digidol o ran band eang cyflym iawn, nid yn unig yn ei gyflenwi â’n harian ni, ond hefyd, wrth gwrs, yn ei gyflenwi o ganlyniad i gyllid gan yr Undeb Ewropeaidd, sydd wrth gwrs dan gymaint o fygythiad yn awr yn sgil Brexit, ond yn amlwg yn cydnabod ei fod yn bartneriaeth sydd yn agos at gyrraedd ei tharged, wrth gwrs, a bydd ar flaen y gad o ran Cymru'n arwain y ffordd.

Ac yn olaf, Andrew R.T. Davies.

And finally, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Leader of the house, is it possible to have a statement from the economy Secretary in relation to business rates. The incoming Government was very clear in its manifesto commitment that it was going to be making a commitment on business rates, specifically to uplift, obviously, the margin that businesses, or the threshold, should I say, that businesses would be captured by the business rate regime. The summer show season, eisteddfods—call them what you will—are all happening over the next eight weeks. Many Members will be engaging with businesses and organisations, and some sort of understanding of the Government’s thinking about how it’s going to take this commitment forward, and, indeed, the level of threshold that the Government will be bringing forward, I think would greatly inform the dialogue that Members will be having at events throughout the summer. So, a statement before the recess would be greatly appreciated.

Diolch i chi, Lywydd. Arweinydd y tŷ, a yw'n bosibl cael datganiad gan Ysgrifennydd yr economi ar ardrethi busnes. Roedd maniffesto y Llywodraeth newydd yn nodi’n glir iawn y byddai’n gwneud ymrwymiad ar ardrethi busnes, yn benodol i godi, yn amlwg, y ffin, neu'r trothwy, dylwn i ddweud, ar gyfer cynnwys busnesau yn y gyfundrefn ardrethi busnes. Mae tymor y sioeau haf, eisteddfodau—beth bynnag yr ydych yn eu galw—maent oll yn digwydd yn ystod yr wyth wythnos nesaf. Bydd llawer o Aelodau yn ymgysylltu â busnesau a sefydliadau, a byddai rhyw fath o ddealltwriaeth o feddylfryd y Llywodraeth ynghylch sut mae'n mynd i fwrw ymlaen â’r ymrwymiad hwn, ac, yn wir, lefel y trothwy y bydd y Llywodraeth yn ei chyflwyno, yn ddefnyddiol iawn, rwy’n credu, wrth hysbysu’r sgyrsiau y bydd Aelodau yn eu cael mewn digwyddiadau drwy gydol yr haf. Felly, byddai datganiad cyn y toriad yn cael ei werthfawrogi'n fawr.

Well, of course, Andrew R.T. Davies knows that the non-domestic rates, business rates, were fully devolved on 1 April 2015. Now, Welsh Government is responsible for all aspects of management of the non-domestic rates pool. And, of course, that includes risks associated with balancing income reliefs and payments. So, revaluation of non-domestic properties is currently under way and will come into effect on 1 April 2017, and this will update, of course, valuations of non-domestic properties. But, it is for the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to respond to this point, and I’m sure he will be providing updates.

Wel, wrth gwrs, mae Andrew R.T. Davies yn gwybod bod yr ardrethi annomestig, yr ardrethi busnes, wedi’u datganoli’n llawn ar 1 Ebrill 2015.  Mae Llywodraeth Cymru yn awr yn gyfrifol am bob agwedd ar reoli’r gronfa ardrethi annomestig. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys y risgiau sy'n gysylltiedig â chydbwyso rhyddhad incwm a thaliadau. Felly, mae’r gwaith o ailbrisio eiddo annomestig ar y gweill ar hyn o bryd, a daw i rym ar 1 Ebrill 2017, a bydd hyn wrth gwrs yn diweddaru prisiadau eiddo annomestig. Ond mater i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yw ymateb i'r pwynt hwn, ac rwy'n siŵr y bydd yn darparu diweddariadau.

4. 3. Cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 17.2T yn ymwneud â'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog
4. 3. Motion in accordance with Standing Order 17.2T in respect of Committee for the Scrutiny of the First Minister

Rŷm ni’n symud ymlaen nawr at yr eitem nesaf, eitem 3: cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 17.2T yn ymwneud â’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. Rwy’n galw ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig—Simon Thomas.

We now move to the next item, which is item 3: motion in accordance with Standing Order 17.2T in respect of Committee for the Scrutiny of the First Minister. I call on a member of the Business Committee to move the motion—Simon Thomas.

Cynnig NDM6057 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.2T, yn penderfynu na fydd Rheolau Sefydlog 17.2A i 17.2S (ethol cadeiryddion pwyllgorau) yn gymwys mewn perthynas â’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.

Motion NDM6057 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.2T, resolves that Standing Orders 17.2A to 17.2S (election of committee chairs) shall not apply in relation to the Committee for the Scrutiny of the First Minister.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Yn ffurfiol. Gan nad oes yna siaradwyr eraill, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Gan nad oes, fe dderbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Formally. As there are no other speakers on this item, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? As there are no objections, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

5. 4. Cynigion i Gytuno ar Aelodaeth Pwyllgorau
5. 4. Motions to Agree Membership of Committees

Yr eitem nesaf felly ar yr agenda yw’r cynigion i gytuno ar aelodaeth pwyllgorau. Mae 13 cynnig o dan yr eitem hon a byddant yn cael eu trafod gyda’i gilydd. Rwy’n galw ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion—Simon Thomas.

The next item on our agenda is motions to agree membership of committees. There are 13 motions under this item and they will be discussed together. I call on a member of the Business Committee to move the motions—Simon Thomas.

Cynnig NDM6061 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Hefin David (Llafur Cymru), John Griffiths (Llafur Cymru), Julie Morgan (Llafur Cymru), Llyr Gruffydd (Plaid Cymru), Mohammad Asghar (Ceidwadwyr Cymreig), Darren Millar (Ceidwadwyr Cymreig) a Mark Reckless (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Motion NDM6061 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Hefin David (Welsh Labour), John Griffiths (Welsh Labour), Julie Morgan (Welsh Labour), Llyr Gruffydd (Plaid Cymru), Mohammad Asghar (Welsh Conservatives), Darren Millar (Welsh Conservatives) and Mark Reckless (UKIP Cymru) as members of the Children, Young People and Education Committee.

Cynnig NDM6062 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Jayne Bryant (Llafur Cymru), Vikki Howells (Llafur Cymru), Huw Irranca-Davies (Llafur Cymru), Jenny Rathbone (Llafur Cymru), Sian Gwenllian (Plaid Cymru), Simon Thomas (Plaid Cymru) a David Melding (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelodau o'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig.

Motion NDM6062 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Jayne Bryant (Welsh Labour), Vikki Howells (Welsh Labour), Huw Irranca-Davies (Welsh Labour), Jenny Rathbone (Welsh Labour), Sian Gwenllian (Plaid Cymru), Simon Thomas (Plaid Cymru) and David Melding (Welsh Conservatives) as members of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee.

Cynnig NDM6063 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Hannah Blythyn (Llafur Cymru), Dawn Bowden (Llafur Cymru), Jeremy Miles (Llafur Cymru), Lee Waters (Llafur Cymru), Dai Lloyd (Plaid Cymru), Suzy Davies (Ceidwadwyr Cymreig) a Neil Hamilton (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu.

Motion NDM6063 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Hannah Blythyn (Welsh Labour), Dawn Bowden (Welsh Labour), Jeremy Miles (Welsh Labour), Lee Waters (Welsh Labour), Dai Lloyd (Plaid Cymru), Suzy Davies (Welsh Conservatives) and Neil Hamilton (UKIP Cymru) as members of the Culture, Welsh Language and Communications Committee.

Cynnig NDM6064 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Hannah Blythyn (Llafur Cymru), Hefin David (Llafur Cymru), Vikki Howells (Llafur Cymru), Jeremy Miles (Llafur Cymru), Adam Price (Plaid Cymru), Mark Isherwood (Ceidwadwyr Cymreig) a David J. Rowlands (UKIP Cymru) yn aelodau o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau.

Motion NDM6064 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Hannah Blythyn (Welsh Labour), Hefin David (Welsh Labour), Vikki Howells (Welsh Labour), Jeremy Miles (Welsh Labour), Adam Price (Plaid Cymru), Mark Isherwood (Welsh Conservatives) and David J. Rowlands (UKIP Cymru) as members of the Economy, Infrastructure and Skills Committee.

Cynnig NDM6065 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Rhianon Passmore (Llafur Cymru), Jenny Rathbone (Llafur Cymru), Joyce Watson (Llafur Cymru), Sian Gwenllian (Plaid Cymru), Bethan Jenkins (Plaid Cymru), Janet Finch-Saunders (Ceidwadwyr Cymreig) a Gareth Bennett (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.

Motion NDM6065 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Rhianon Passmore (Welsh Labour), Jenny Rathbone (Welsh Labour), Joyce Watson (Welsh Labour), Sian Gwenllian (Plaid Cymru), Bethan Jenkins (Plaid Cymru), Janet Finch-Saunders (Welsh Conservatives) and Gareth Bennett (UKIP Cymru) as members of the Equality, Local Government and Communities Committee.

Cynnig NDM6066 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Dawn Bowden (Llafur Cymru), Jayne Bryant (Llafur Cymru), Julie Morgan (Llafur Cymru), Lynne Neagle (Llafur Cymru), Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru), Angela Burns (Ceidwadwyr Cymreig) a Caroline Jones (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon.

Motion NDM6066 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Dawn Bowden (Welsh Labour), Jayne Bryant (Welsh Labour), Julie Morgan (Welsh Labour), Lynne Neagle (Welsh Labour), Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru), Angela Burns (Welsh Conservatives) and Caroline Jones (UKIP Cymru) as members of the Health, Social Care and Sport Committee.

Cynnig NDM6067 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Dawn Bowden (Llafur Cymru), Jeremy Miles (Llafur Cymru), Eluned Morgan (Llafur Cymru), Steffan Lewis (Plaid Cymru), Suzy Davies (Ceidwadwyr Cymreig), Mark Isherwood (Ceidwadwyr Cymreig) a Michelle Brown (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Polisi a Deddfwriaeth Wrth Gefn.

Motion NDM6067 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Dawn Bowden (Welsh Labour), Jeremy Miles (Welsh Labour), Eluned Morgan (Welsh Labour), Steffan Lewis (Plaid Cymru), Suzy Davies (Welsh Conservatives), Mark Isherwood (Welsh Conservatives) and Michelle Brown (UKIP Cymru) as members of the Reserve Policy and Legislation Committee.

Cynnig NDM6068 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Dafydd Elis-Thomas (Plaid Cymru), David Melding (Ceidwadwyr Cymreig) a Michelle Brown (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol.

Motion NDM6068 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Dafydd Elis-Thomas (Plaid Cymru), David Melding (Welsh Conservatives) and Michelle Brown (UKIP Cymru) as members of the Constitutional and Legislative Affairs Committee.

Cynnig NDM6069 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Mike Hedges (Llafur Cymru), Eluned Morgan (Llafur Cymru), David Rees (Llafur Cymru), Steffan Lewis (Plaid Cymru), Nick Ramsay (Ceidwadwyr Cymreig) a Mark Reckless (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Cyllid.

Motion NDM6069 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Mike Hedges (Welsh Labour), Eluned Morgan (Welsh Labour), David Rees (Welsh Labour), Steffan Lewis (Plaid Cymru), Nick Ramsay (Welsh Conservatives) and Mark Reckless (UKIP Cymru) as members of the Finance Committee.

Cynnig NDM6070 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Neil McEvoy (Plaid Cymru), Janet Finch-Saunders (Ceidwadwyr Cymreig) a Gareth Bennett (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Deisebau.

Motion NDM6070 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Neil McEvoy (Plaid Cymru), Janet Finch-Saunders (Welsh Conservatives) and Gareth Bennett (UKIP Cymru) as members of the Petitions Committee.

Cynnig NDM6071 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Mike Hedges (Llafur Cymru), Rhianon Passmore (Llafur Cymru), Lee Waters (Llafur Cymru), Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru), Mohammad Asghar (Ceidwadwyr Cymreig) a Neil Hamilton (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus.

Motion NDM6071 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Mike Hedges (Welsh Labour), Rhianon Passmore (Welsh Labour), Lee Waters (Welsh Labour), Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru), Mohammad Asghar (Welsh Conservatives) and Neil Hamilton (UKIP Cymru) as members of the Public Accounts Committee.

Cynnig NDM6072 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

1. Dafydd Elis-Thomas (Plaid Cymru), Paul Davies (Ceidwadwyr Cymreig) a David J. Rowlands (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad, a

2. John Griffiths (Llafur Cymru) ar ran Jayne Bryant (Llafur Cymru), Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) ar ran Dafydd Elis-Thomas (Plaid Cymru), Andrew R.T. Davies (Ceidwadwyr Cymreig) ar ran Paul Davies (Ceidwadwyr Cymreig) a Michelle Brown (UKIP Cymru) ar ran David J. Rowlands (UKIP Cymru) yn eilyddion ar gyfer y Pwyllgor Safonau Ymddygiad.

Motion NDM6072 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

1. Dafydd Elis-Thomas (Plaid Cymru), Paul Davies (Welsh Conservatives) and David J. Rowlands (UKIP Cymru) as members of the Standards of Conduct Committee, and

2. John Griffiths (Welsh Labour) for Jayne Bryant (Welsh Labour), Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) for Dafydd Elis-Thomas (Plaid Cymru), Andrew R.T. Davies (Welsh Conservatives) for Paul Davies (Welsh Conservatives) and Michelle Brown (UKIP Cymru) for David J. Rowlands (UKIP Cymru) as alternate members of the Standards of Conduct Committee.

Cynnig NDM6073 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

1. Jayne Bryant (Llafur Cymru), John Griffiths (Llafur Cymru), Mike Hedges (Llafur Cymru), Huw Irranca-Davies (Llafur Cymru), Lynne Neagle (Llafur Cymru), David Rees (Llafur Cymru), Bethan Jenkins (Plaid Cymru), Dai Lloyd (Plaid Cymru), Simon Thomas (Plaid Cymru), Russell George (Ceidwadwyr Cymreig), Nick Ramsay (Ceidwadwyr Cymreig) a Mark Reckless (UKIP Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, ac

2. Ann Jones (Llafur Cymru) yn Gadeirydd y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.

Motion NDM6073 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

1. Jayne Bryant (Welsh Labour), John Griffiths (Welsh Labour), Mike Hedges (Welsh Labour), Huw Irranca-Davies (Welsh Labour), Lynne Neagle (Welsh Labour), David Rees (Welsh Labour), Bethan Jenkins (Plaid Cymru), Dai Lloyd (Plaid Cymru), Simon Thomas (Plaid Cymru), Russell George (Welsh Conservatives), Nick Ramsay (Welsh Conservatives) and Mark Reckless (UKIP Cymru) as members of the Committee for the Scrutiny of the First Minister; and

2. Ann Jones (Welsh Labour) as Chair of the Committee for the Scrutiny of the First Minister.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Rwy’n galw ar Mark Reckless i siarad.

I therefore call on Mark Reckless to speak.

Thank you, Presiding Officer. I understand no-one has ever objected, previously, in the history of the Assembly to the establishment of the committees. However, UKIP are not beholden by that prior consensus. We intend to vote today against the establishment of the policy and legislative committees on the basis agreed by the other business managers. The reason we do this is that equality, 4:4, does not constitute party balance. The secretariat of the Business Committee initially advised us that it did not constitute party balance. What changed on that—[Interruption.] I’m back. On that, nothing changed.

However, the other parties did a deal with Labour to give way on that point in exchange for some plum committee chairmanships, particularly in respect of Plaid, who chair not just the Finance Committee but two policy and legislative committees. Thanks to that, the combined opposition will not be able to amend Bills against the Government. That great victory of Leanne Wood in Rhondda, which reduced Labour from equality 30 in the Assembly to just 29 against 30 of combined opposition, and with no longer a Liberal Democrat group and with the Liberal Democrat Member only entitled to one committee place were she to wish to take it up, that is a very substantive change in what this Assembly is because we cannot amend legislation in committee were the opposition to be united on any particular course against the Government. That has been given away, I would assert, in return for a number of plum chairmanships.

UKIP will not be party to that deal. We will, however, treat the arrangements agreed by others with respect. We will chair our committee in a considered way on the basis of the evidence and we will contribute to all committees to the best of our ability. Thank you.

Diolch i chi, Lywydd. Rwyf yn deall nad oes neb wedi gwrthwynebu erioed o'r blaen, yn hanes y Cynulliad i sefydliad y pwyllgorau. Fodd bynnag, nid yw UKIP dan ddyled y consensws blaenorol hwnnw. Rydym yn bwriadu pleidleisio heddiw yn erbyn sefydliad y pwyllgorau polisi a deddfwriaethol ar y sail y cytunwyd arno gan y rheolwyr busnes eraill. Y rheswm yr ydym yn gwneud hyn yw nad yw cydraddoldeb, 4: 4, yn golygu cydbwysedd rhwng partïon. Dywedodd ysgrifenyddiaeth y Pwyllgor Busnes wrthym i ddechrau nad oedd yn golygu cydbwysedd rhwng partïon. Beth newidiodd ynglŷn â hynny— [Torri ar draws.] Rwyf yn ôl. Ar hynny, nid oes dim wedi newid.

Fodd bynnag, tarodd y pleidiau eraill fargen â Llafur i ildio ar y pwynt hwnnw yn gyfnewid am gadeiryddiaeth pwyllgorau dethol, yn enwedig o ran Plaid, sy'n cadeirio nid yn unig y Pwyllgor Cyllid ond dau bwyllgor polisi a deddfwriaethol. Oherwydd hynny, ni fydd y gwrthbleidiau cyfunol yn gallu diwygio Biliau yn erbyn y Llywodraeth. Mae buddugoliaeth wych Leanne Wood yn y Rhondda, a wnaeth leihau Llafur i ddim ond 29 yn erbyn 30 o Aelodau gwrthbleidiau, a gan nad oes grŵp Democratiaid Rhyddfrydol yn y Cynulliad erbyn hyn, a'r Aelod Democratiaid Rhyddfrydol dim ond â'r hawl i gael un lle ar bwyllgor pe byddai hi'n dymuno ei dderbyn, mae hynny'n newid sylweddol iawn yn yr hyn yw'r Cynulliad hwn oherwydd na allwn ddiwygio deddfwriaeth yn y pwyllgor pe byddai'r gwrthbleidiau yn unedig ar unrhyw ffordd benodol o weithredu yn erbyn y Llywodraeth. Mae hynny wedi ei roi i ffwrdd, byddwn i'n haeru, yn gyfnewid am sawl cadeiryddiaeth ddethol.

Ni fydd UKIP yn rhan o'r cytundeb hwnnw. Byddwn, fodd bynnag, yn trin y trefniadau y cytunwyd arnynt gan eraill gyda pharch. Byddwn yn cadeirio ein pwyllgor ni mewn ffordd ystyriol ar sail y dystiolaeth a byddwn yn cyfrannu ym mhob pwyllgor hyd eithaf ein gallu. Diolch.

I note at the end there that UKIP are opposing the membership of the committees but are taking up the chairmanship of a committee, which has been very beneficial to them. The fact that—every Member must know this—we have an Assembly with 60 Members, 29 from the Government and 31 from the opposition, means that you cannot replicate 29 and 31 on committees of eight. You have to go to a system called D'Hondt. We beat D'Hondt last week in the Belgium game, but we don’t want to go there, I don’t think. D'Hondt would have meant that UKIP, in fact, did not have a member on every committee. It would have, in fact, meant that UKIP often did not have a member on committees. Now, Plaid Cymru support—

Nodaf ar y diwedd yn y fan yna bod UKIP yn gwrthwynebu aelodaeth y pwyllgorau, ond yn derbyn cadeiryddiaeth pwyllgor, sydd wedi bod yn fuddiol iawn iddyn nhw. Mae'r ffaith—mae'n rhaid bod pob Aelod yn gwybod hyn—bod gennym Gynulliad â 60 o Aelodau, 29 o'r Llywodraeth a 31 o'r gwrthbleidiau, yn golygu nad ydych yn gallu dyblygu 29 a 31 ar bwyllgorau o wyth. Mae'n rhaid i chi fynd i system o'r enw D'Hondt. Gwnaethom guro D'Hondt yr wythnos diwethaf yn y gêm yn erbyn Gwlad Belg, ond nid wyf yn credu ein bod eisiau sôn am hynny. Byddai D'Hondt wedi golygu na fyddai gan UKIP, mewn gwirionedd, aelod ar bob pwyllgor. Byddai wedi golygu, mewn gwirionedd, y byddai UKIP yn aml heb aelod ar bwyllgorau. Nawr, mae Plaid Cymru yn cefnogi—

Certainly, I’ll give way.

Gwnaf siŵr, fe wnaf ildio.

D'Hondt wouldn’t have meant anything of the sort. Even on a committee of seven, UKIP would have had one member according to D'Hondt.

Ni fyddai D'Hondt wedi golygu dim byd o'r fath. Hyd yn oed ar bwyllgor o saith, byddai UKIP wedi cael un aelod yn ôl D'Hondt.

You’re simply incorrect. You’d have 0.7 member. That’s what D'Hondt would have worked out for you. On a smaller committee, you would not have had a member—for example, public accounts or finance, which you have members on.

Rydych yn syml yn anghywir. Byddai gennych 0.7 aelod. Dyna beth fyddai D'Hondt wedi ei gyfrifo i chi. Ar bwyllgor llai, ni fyddai gennych aelod—cyfrifon cyhoeddus neu gyllid er enghraifft, lle y mae gennych aelodau arnynt.

Will the Member give way again?

A wnaiff yr Aelod ildio eto?

Not now. I’ve responded to your question. Plaid Cymru’s response to this has been very clear. We want to see political balance across the committee structure. We think it’s very important that opposition Chairs are in charge of vital committees such as finance and public accounts, and we think it’s equally important that we have arrangements on policy and legislative committees that actually deliver workable Welsh law. At the end of the day, the committees are there to scrutinise and to undertake several stages of legislation, but all legislation comes back to this Assembly, where we have a job of work to do. If we do unite as an opposition, we can vote down the Government on all legislation, and I’m sure we will if we can reach agreement on those issues. But what’s very important, I think, is we have workable committees and good, effective Chairs, independently elected for the first time. This is a big step forward for the strengthening of this Assembly as a proper parliament, and it’s in that spirit that Plaid Cymru has agreed to these arrangements. It also means, yes, what have been described as ‘plum committee Chairs’—I would more describe as important, political chairships—are in the hands of opposition parties, and I think that is important as well, particularly when we come to scrutiny of finance and health. These are all things that will revitalise, I hope, the way that our committees work in the Assembly. For that reason, I ask the Assembly to support them so that we move on with our committee work.

Nid nawr. Rwyf wedi ymateb i'ch cwestiwn. Mae ymateb Plaid Cymru i hyn wedi bod yn glir iawn. Rydym eisiau gweld cydbwysedd gwleidyddol ar draws y strwythur pwyllgorau. Credwn ei bod yn bwysig iawn fod Cadeiryddion o'r gwrthbleidiau yn gyfrifol am bwyllgorau hanfodol megis cyllid a chyfrifon cyhoeddus, ac rydym yn credu ei bod yr un mor bwysig bod gennym drefniadau ar bwyllgorau polisi a deddfwriaethol sydd mewn gwirionedd yn cyflawni cyfraith Cymru y gellir ei gweithredu. Yn y pen draw, mae'r pwyllgorau yno i graffu ac i ymgymryd â sawl cam o ddeddfwriaeth, ond mae'r holl ddeddfwriaeth yn dod yn ôl i'r Cynulliad hwn, lle mae gennym swyddogaeth i'w chyflawni. Os byddwn yn uno fel gwrthblaid, gallwn bleidleisio a goresgyn y Llywodraeth ar yr holl ddeddfwriaeth, ac rwy'n siŵr y byddwn yn gwneud hynny os gallwn ddod i gytundeb ar y materion hynny. Ond yr hyn sy'n bwysig iawn, yn fy marn i, yw bod gennym bwyllgorau ymarferol a Chadeiryddion da, effeithiol, a etholwyd yn annibynnol am y tro cyntaf. Mae hwn yn gam mawr ymlaen ar gyfer cryfhau'r Cynulliad hwn fel senedd wirioneddol, ac yn yr ysbryd hwnnw y mae Plaid Cymru wedi cytuno i'r trefniadau hyn. Ydy, mae hefyd yn golygu bod yr hyn sydd wedi ei ddisgrifio fel 'cadeiryddiaeth pwyllgorau dethol'—y byddwn i'n eu disgrifio'n hytrach fel cadeiryddiaethau pwysig, gwleidyddol yn nwylo'r gwrthbleidiau, a chredaf fod hynny’n bwysig hefyd, yn enwedig pan fyddwn yn craffu ar gyllid ac iechyd. Mae'r rhain i gyd yn bethau a fydd yn adfywio, rwyf yn gobeithio, y ffordd y mae ein pwyllgorau yn gweithio yn y Cynulliad. Am y rheswm hwnnw, gofynnaf i'r Cynulliad eu cefnogi er mwyn i ni allu symud ymlaen â'n gwaith pwyllgor.

Rwy’n cynnig felly fod y pleidleisio ar y cynigion i ethol Aelodau i’r saith pwyllgor polisi a deddfwriaeth yn cael eu grwpio, os nad oes unrhyw wrthwynebiad i hynny. Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynigion i’r saith pwyllgor polisi a deddfwriaeth? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Iawn. Gohiriaf y bleidlais, felly, ar y cynigion yma tan y cyfnod pleidleisio.

I propose therefore that the votes on the motions to elect members to the seven policy and legislation committees are grouped unless there are any objections to that. The proposal, therefore, is to agree the motions for elections to the seven legislation and policy committees. Does any Member object? [Objection.] I will, therefore, defer voting on these motions until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Rwy’n symud yn awr at y cynigion i ethol Aelodau i’r chwe phwyllgor arbenigol arall. Os nad oes unrhyw wrthwynebiad, rwy’n cynnig bod y pleidleisiau ar y cynigion i ethol yr Aelodau i’r chwe phwyllgor yma yn cael eu grwpio. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Gan nad oes gwrthwynebiad, fe dderbynnir y cynigion yma yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

I now move to motions to elect members to the other six specialist committees. Unless there are any objections, I propose that the votes on the motions to elect members to the six specialist committees are grouped. The proposal is to agree the motions. Does any Member object? As there are no objections, these motions are agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. 5. Datganiad: Datganoli Trethi a'r Fframwaith Cyllidol
6. 5. Statement: Tax Devolution and the Fiscal Framework

Rŷm ni’n symud ymlaen nawr at eitem 5, sef datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ar ddatganoli trethi a’r fframwaith cyllidol, ac rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Mark Drakeford.

We now move to item 5, which is a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government on tax devolution and the fiscal framework. I call on the Cabinet Secretary, Mark Drakeford.

Member
Mark Drakeford 14:56:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Lywydd, diolch yn fawr. Yn 2018, bydd Llywodraeth Cymru, ar lefel genedlaethol, yn codi ei harian ei hun i’w wario ar wasanaethau cyhoeddus am y tro cyntaf ers bron 800 o flynyddoedd. Bydd hyn yn digwydd pan fydd treth dir y dreth stamp a’r dreth dirlenwi yn cael eu datganoli. Bydd hwn yn gam pwysig yn ein taith ddatganoli ac yn newid mawr yn y ffordd mae gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu hariannu.

Gwnaeth Jane Hutt, fy rhagflaenydd i, ddechrau ar y broses o baratoi ar gyfer y newid hwn drwy gyflwyno'r hyn sydd wedi dod erbyn hyn yn Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016. Cafodd y ddeddfwriaeth hon ei phasio yn unfrydol gan y pedwerydd Cynulliad Cenedlaethol. I wireddu potensial y trethi datganoledig hyn yn llawn, bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno dau Fil arall. Bydd y naill ar y dreth trafodiadau tir a gwrthweithio osgoi trethi datganoledig a’r llall ar y dreth gwarediadau tirlenwi.

Bydd y trethi Cymreig yn deg, a byddwn ni’n sicrhau eu bod nhw mor syml â phosibl. Byddant yn rhoi sefydlogrwydd a sicrwydd i drethdalwyr ac yn cefnogi swyddi a thwf. Byddaf i’n canolbwyntio ar ein hymrwymiad i lesiant cenedlaethau’r dyfodol wrth ddatblygu a gweithredu ein polisi trethi.

Mae’r Bil treth trafodiadau tir a gwrthweithio osgoi trethi datganoledig (Cymru) drafft yn cael ei gyhoeddi heddiw. Mae hwn yn Fil hir a thechnegol. Drwy gyhoeddi drafft o’r Bil hwn, rwy’n gobeithio rhoi amser i Aelodau’r Cynulliad, rhanddeiliaid sydd â diddordeb a’r cyhoedd ymgyfarwyddo â’i nodau a strwythur ei ddarpariaethau cyn iddo gael ei gyflwyno i’r Cynulliad yn yr hydref.

Tynnodd yr ymgynghoriad cyhoeddus ar y dreth trafodiadau tir yn ogystal â’r dreth gwarediadau tirlenwi sylw at y galw i fod yn gyson â threthi presennol y Deyrnas Unedig. Lywydd, rwyf eisiau bod yn glir: ni fyddwn yn newid unrhyw beth yn ddiangen. Mae ein cynigion wedi cael eu cynllunio i sicrhau bod y sefyllfa’n dod yn fwy effeithlon ac effeithiol ac i sicrhau hefyd fod y ffocws ar anghenion a blaenoriaethau Cymru.

Llywydd, since the consultation on our proposed legislation closed, in respect of land transaction tax, I am mindful of the changes both the UK and Scottish Governments have since made to their respective taxes, in particular the additional rate on second homes. The UK changes were consulted on in Wales and England this year, and the legislation is currently progressing through the UK Parliament. I will publish a technical consultation about the Welsh policy approach to ensure that taxpayers, agents and wider stakeholders have an opportunity to contribute their views about how this might work in Wales, with a view to introducing this during the scrutiny process of the land transaction tax and anti-avoidance of devolved taxes Bill.

Turning now to landfill disposals tax, an element of the current UK tax is used to support a landfill communities fund. During the public consultation on the replacement of that tax in Wales, a wide range of views were received about what should happen to the fund following devolution of the tax. The fund has played an important role in supporting communities close to landfill sites and I’m happy to confirm this afternoon that it is my intention to set up a landfill disposals tax communities scheme to continue this valuable work in Wales.

Llywydd, Members will be aware that I recently confirmed my decision that the Welsh Revenue Authority will lead on collection and management of both land transaction tax and landfill disposals tax and will work directly with Natural Resources Wales on compliance and enforcement of landfill disposals tax. We will maintain our constructive and positive relationship with HMRC to develop skills, expertise and capability within Wales on tax administration. I expect the WRA to provide a high-quality service to enable Welsh taxpayers to pay the right amount of tax at the right time but also to take a robust approach to tax avoidance and evasion. In the autumn, the process of appointing a WRA chair will begin. The chair will work alongside the WRA implementation director to create the right leadership team. I anticipate the full board will be in place six months before the authority begins to start the work of collecting and managing Wales’s devolved taxes.

Following the introduction of the devolved taxes, part of the Welsh Government’s future budget will depend on devolved tax revenues. As the UK Government will no longer receive those revenues, an equivalent reduction will be made to the Welsh block grant. The methodology for calculating this will be set out in a new fiscal framework for Wales, which will be negotiated with the Chief Secretary to the Treasury and which I believe this Welsh Assembly should have the power to accept or reject. These negotiations will consider how the adjustment to the Welsh block grant should reflect the full devolution of stamp duty land tax and landfill tax and how it should operate in the event of partial devolution of income tax. As part of the new arrangements, I will also seek detailed clarification about the operation of the funding floor and an increase in our capital borrowing limit.

Llywydd, during the last term, a strong consensus existed across this Assembly about the need to secure a fair funding deal for Wales alongside our new fiscal responsibilities. That consensus has been of material advantage in our discussions with the Treasury. A sensible fiscal framework will pave the way to the introduction of Welsh rates of income tax—a decision that I am clear should continue to rest with the National Assembly.

In view of the omission from the Wales Bill of air passenger duty, we will be continuing to press the case for, as a minimum, direct long-haul air passenger duty to be devolved to Wales. This would ensure parity with Northern Ireland.

Lywydd, trethi sy’n ariannu gwasanaethau cyhoeddus Cymru; gwasanaethau rydym ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw. Bydd datganoli trethi yn rhoi cyfle i Gymru gadw golwg mwy cyflawn, integredig a hirdymor ar ei sefyllfa ariannol. Mae’r gallu i godi trethi yn rhoi cyfle i Gymru gynnwys pobl mewn penderfyniadau ynghylch lefelau a graddau’r cyllid a fydd yn cael ei godi, yn ogystal â phenderfyniadau ynghylch sut i wario’r arian hwnnw. Rwy’n edrych ymlaen at glywed sylwadau Aelodau’r Cynulliad y prynhawn yma. Diolch yn fawr.

Thank you, Llywydd. In 2018 the Welsh Government, at a national level, will raise its own money to spend on public services for the first time in almost 800 years. This will happen when stamp duty land tax and landfill tax are devolved. This marks an important step in our devolution journey and will be a significant change in the way in which public services are funded.

My predecessor, Jane Hutt, began the process of preparing for this change with the introduction of what is now the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016. This legislation was passed unanimously by the fourth National Assembly. To realise the potential of these devolved taxes in full, the Welsh Government will introduce two further Bills. One will be on the land transaction tax and anti-avoidance of devolved taxes and the other will be on the landfill disposals tax.

The Welsh taxes will be fair, and we will ensure that they are as simple as they can be. They will provide stability and certainty to taxpayers and will support jobs and growth. I will focus on our commitments to the well-being of future generations in the development and implementation of our tax policy.

A draft of the land transaction tax and anti-avoidance of devolved tax Bill is published today. This is a long and technical Bill. By publishing a draft of this Bill, I hope that it will give Assembly Members, interested stakeholders and the public time to familiarise themselves with the aims and the structure of its provisions before it is introduced into the Assembly in the autumn.

The public consultation on both the land transaction tax and the landfill disposals tax highlighted the desire for consistency with current UK taxes. Llywydd, I want to be clear: we will not change anything for change’s sake. Our proposals are designed to ensure that the situation becomes more efficient and effective and to ensure a focus on Welsh needs and priorities.

Lywydd, ers diwedd yr ymgynghoriad ar ein deddfwriaeth arfaethedig, ynglŷn â threth trafodiadau tir, rwy’n ymwybodol o'r newidiadau y mae Llywodraethau’r DU a’r Alban wedi eu gwneud i’w trethi eu hunain, yn enwedig y dreth ychwanegol ar ail gartrefi. Ymgynghorwyd ynglŷn â'r newidiadau yn y DU yng Nghymru a Lloegr eleni, ac ar hyn o bryd mae'r ddeddfwriaeth ar ei ffordd drwy Senedd y DU. Byddaf yn cyhoeddi ymgynghoriad technegol am ddull polisi Cymru i sicrhau bod trethdalwyr, asiantau a rhanddeiliaid ehangach yn cael cyfle i gyfrannu eu barn ynglŷn â sut y gallai hyn weithio yng Nghymru, gyda'r bwriad o gyflwyno hyn yn ystod y broses o graffu ar y dreth trafodiadau tir a’r Bil gwrth-osgoi trethi datganoledig.

I droi yn awr at y dreth gwarediadau tirlenwi, defnyddir elfen ar dreth bresennol y DU i gefnogi cronfa cymunedau tirlenwi. Yn ystod yr ymgynghoriad cyhoeddus ar ddisodli’r dreth honno yng Nghymru, cafwyd amrywiaeth eang o safbwyntiau ynghylch yr hyn a ddylai ddigwydd i'r gronfa ar ôl datganoli'r dreth. Mae'r gronfa wedi chwarae rhan bwysig wrth gefnogi cymunedau sy'n agos at safleoedd tirlenwi ac rwy'n falch o gadarnhau y prynhawn yma fy mod i’n bwriadu sefydlu cynllun cymunedau treth gwarediadau tirlenwi i barhau â'r gwaith gwerthfawr hwn yng Nghymru.

Lywydd, bydd Aelodau'n ymwybodol fy mod yn ddiweddar wedi cadarnhau fy mhenderfyniad mai Awdurdod Refeniw Cymru fydd yn arwain y gwaith o gasglu a rheoli’r dreth trafodiadau tir a’r dreth gwarediadau tirlenwi a byddant yn gweithio'n uniongyrchol gyda Chyfoeth Naturiol Cymru ar gydymffurfiad a gorfodi'r dreth gwarediadau tirlenwi. Byddwn yn cynnal ein perthynas adeiladol a chadarnhaol gyda Chyllid a Thollau EM i ddatblygu sgiliau, arbenigedd a gallu o fewn Cymru ym maes gweinyddu treth. Rwy’n disgwyl i Awdurdod Refeniw Cymru ddarparu gwasanaeth o safon uchel i alluogi trethdalwyr Cymru i dalu'r swm cywir o dreth ar yr adeg gywir, yn ogystal â bod yn gadarn ynglŷn ag osgoi talu trethi. Yn yr hydref, bydd y broses o benodi cadeirydd Awdurdod Refeniw Cymru yn dechrau. Bydd y cadeirydd yn gweithio ochr yn ochr â chyfarwyddwr gweithredu Awdurdod Refeniw Cymru i greu'r tîm arweinyddiaeth cywir. Rwy’n rhagweld y bydd y bwrdd llawn wedi’i sefydlu chwe mis cyn i'r awdurdod ddechrau ar y gwaith o gasglu a rheoli trethi datganoledig Cymru.

Ar ôl i’r trethi datganoledig gael eu cyflwyno, bydd rhan o gyllideb Llywodraeth Cymru yn y dyfodol yn dibynnu ar refeniw trethi datganoledig. Gan na fydd Llywodraeth y DU yn cael y refeniw hwnnw mwyach, gwneir gostyngiad cyfatebol i grant bloc Cymru. Bydd y fethodoleg ar gyfer cyfrifo hyn wedi’i nodi mewn fframwaith cyllidol newydd i Gymru, a drafodir â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys ac rwy’n credu y dylai fod gan y Cynulliad hwn y pŵer i’w dderbyn neu ei wrthod. Bydd y trafodaethau hyn yn ystyried sut y dylai'r addasiad i grant bloc Cymru adlewyrchu datganoli llawn treth dir y dreth stamp a threth tirlenwi a sut y dylai weithredu os caiff treth incwm ei datganoli’n rhannol. Yn rhan o'r trefniadau newydd, byddaf hefyd yn ceisio cael eglurhad manwl o sut y defnyddir y llawr cyllid ac am gynnydd yn ein terfyn benthyca cyfalaf.

Lywydd, yn ystod y tymor diwethaf, roedd consensws cryf yn bodoli ar draws y Cynulliad hwn am yr angen i sicrhau bargen ariannu deg i Gymru ochr yn ochr â'n cyfrifoldebau cyllidol newydd. Mae’r consensws hwnnw wedi bod yn fantais ymarferol yn ein trafodaethau â’r Trysorlys. Bydd fframwaith cyllidol synhwyrol yn paratoi'r ffordd i gyflwyno cyfraddau treth incwm i Gymru—penderfyniad yr wyf yn glir y dylai ddal i gael ei wneud gan y Cynulliad Cenedlaethol.

O ystyried y ffaith bod treth teithwyr awyr wedi’i hepgor o Fil Cymru, byddwn yn parhau i bwyso am, o leiaf, ddatganoli treth teithwyr awyr pellter hir uniongyrchol i Gymru. Byddai hyn yn sicrhau cydraddoldeb â Gogledd Iwerddon.

Presiding Officer, taxes fund the Welsh public services that we all rely on. The devolution of taxes will provide Wales with the opportunity to take a more rounded, integrated and long-term view of its finances. The ability to raise taxes provides Wales with an opportunity to involve people in decisions about the levels and extent of raising revenue and also about decisions about how that money is to be spent, and I look forward to hearing Assembly Members’ comments this afternoon. Thank you.

A gaf i ddiolch hefyd i’r Ysgrifennydd am y datganiad yma? Mae’n iawn i ddweud ei fod yn un hanesyddol. Mae’r Ysgrifennydd yn dilyn yn ôl traed Rhisiart o’r Wyddgrug, sef trysorydd olaf Llywelyn ap Gruffudd yn 1283. Ysywaeth, nid oedd hi’n bosib i senedd Owain Glyndŵr godi trethi oherwydd pa mor anodd, efallai, ydyw i godi trethi o dan gyflwr o ryfel. Nid yw’r drafferth yna, o leiaf, yn wynebu’r Ysgrifennydd. Ond mae yn gwneud pwynt sylfaenol bwysig, wrth gwrs, sef mai hanfod democratiaeth, a dweud y gwir—y ddemocratiaeth genedlaethol mae pobl Cymru wedi pleidleisio o’i phlaid ddwywaith—ydy’r gallu nid yn unig i ddeddfu ond i godi trethi hefyd, a thrwy hynny, wrth gwrs, sicrhau bod yna atebolrwydd gwirioneddol ar gyfer y gwasanaethau rydym ni yn eu cynnig o ran ein cymdeithas ni a hefyd y dyfodol y gallem ei greu gyda’n gilydd ar gyfer ein cenedl.

Now, Cabinet Secretary, as you acknowledge in your statement, an essential part of tax devolution, if it’s to be successful, is a clear and workable fiscal framework. Key to this, and, inevitably, the biggest headache in negotiations with the UK Treasury, will be the way in which the Welsh block grant is adjusted to reflect the transfer of tax revenue-raising powers to the Welsh Government. The previous Welsh Government expressed concerns at the adjustment made following the devolution of non-domestic rates. The dangers are clear from the partial devolution of income tax. You’ll be aware of a study by the Wales Governance Centre that demonstrated that the very different distribution of incomes in Wales compared with England means that not being able to vary the threshold, for example, will pose major difficulties. And so getting the mechanism wrong could cost the Welsh budget hundreds of millions a year.

Could the Secretary provide us with some further detail on the Welsh Government’s position on block grant adjustment and indexation, in particular what specific mechanisms the Government favours; how it intends dealing with differential growth in population, in tax returns, in economic growth; what procedure is being proposed whereby agreement on whether a tax change is material can be arrived at; how to distinguish between first- and second-order effects; and what appeals process or disputes resolution procedure will be in place where the UK and Welsh Governments disagree?

Much has been made of the no-detriment and taxpayer fairness principles that underline the Scottish fiscal framework, but does the Cabinet Secretary accept that, in the case of Wales, one of the poorest constituent parts of the United Kingdom at the current time, the UK Government should be prepared to allow not a no-detriment principle, perhaps, but a tax bonus principle that allowed us in Wales to benefit disproportionately from tax changes as a form of regional policy? Specifically in relation to income tax, will the Cabinet Secretary be asking for maximal flexibility on income tax devolution, including the power to adjust allowances and thresholds and create new bands?

He mentions the discussions with the Treasury; could he say a little bit more about where we are in that process? Has he already met on a ministerial level, and how is that process going to be taken forward over the summer?

Discussions between the Scottish Government and the Treasury on Scotland’s fiscal framework lasted some 11 months. One criticism of those discussions was the lack of transparency. You mention in your statement—and we welcome this—that this Assembly should have the power to accept or reject a new framework. Could you also provide us with assurances that the Assembly will have ample opportunity to contribute to and scrutinise those negotiations, and agree the underlying principles in advance? This is absolutely vital given our experience of the Barnett formula, which was, of course, introduced without consultation in the late 1970s, and has never been reformed despite its manifest unfairness.

May I also thank the Cabinet Secretary for this statement? It’s right to say that it is a historic statement. The Secretary follows in the footsteps of Richard of Mold, who was the last treasurer of Llywelyn ap Gruffudd in 1283. However, it wasn’t possible for the Owain Glyndŵr parliament to raise taxes, because it’s quite difficult to raise taxes when at war, but at least the Secretary isn’t facing that difficulty. But he does make a fundamentally important point, of course, namely that the essence of democracy—the national democracy that the people of Wales have voted for twice—is the ability, of course, not only to make laws, but also to raise taxes and, in so doing, ensuring that there is real accountability for the services that we offer from the point of view of our society and the future that we can create together for our nation.

Nawr, Ysgrifennydd y Cabinet, fel yr ydych yn ei gydnabod yn eich datganiad, un rhan hanfodol o ddatganoli treth, a gwneud hynny’n llwyddiannus, yw fframwaith cyllidol clir ac ymarferol. Un peth a fydd yn allweddol i hyn, ac, yn anochel, y cur pen mwyaf mewn trafodaethau gyda Thrysorlys y DU, fydd y ffordd y caiff grant bloc Cymru ei addasu i adlewyrchu trosglwyddo pwerau codi refeniw treth i Lywodraeth Cymru. Mynegodd Llywodraeth flaenorol Cymru bryderon am yr addasiad a wnaethpwyd ar ôl datganoli trethi annomestig. Mae peryglon datganoli treth incwm yn rhannol yn glir. Byddwch yn ymwybodol o astudiaeth gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru a ddangosodd fod y dosbarthiad incwm gwahanol iawn yng Nghymru o'i chymharu â Lloegr yn golygu y bydd methu ag amrywio'r trothwy, er enghraifft, yn peri anawsterau mawr. Ac felly gallai mecanwaith anghywir gostio cannoedd o filiynau i gyllideb Cymru bob blwyddyn.

A wnaiff yr Ysgrifennydd roi rhai manylion pellach inni am safbwynt Llywodraeth Cymru ar addasu grant bloc a mynegeio, yn enwedig pa fecanweithiau penodol y mae’r Llywodraeth yn eu ffafrio; sut y mae'n bwriadu ymdrin â thwf gwahaniaethol yn y boblogaeth, mewn ffurflenni treth, mewn twf economaidd; pa weithdrefn sy'n cael ei chynnig ar gyfer sicrhau cytundeb ynglŷn â pha un a yw newid treth yn ymarferol; sut i wahaniaethu rhwng effeithiau gradd un a gradd dau; a pha broses apeliadau neu drefn datrys anghydfodau fydd ar waith os yw Llywodraethau’r DU a Chymru yn anghytuno?

Bu llawer o sôn am yr egwyddorion dim niwed a thegwch i’r trethdalwr sy'n tanlinellu fframwaith cyllidol yr Alban, ond onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn, yn achos Cymru, un o rannau cyfansoddol tlotaf y Deyrnas Unedig ar hyn o bryd, y dylai fod Llywodraeth y DU yn barod i ganiatáu nid egwyddor dim niwed, efallai, ond egwyddor bonws treth a fyddai’n caniatáu i ni yng Nghymru elwa’n anghymesur ar newidiadau treth fel math o bolisi rhanbarthol? Yn benodol o ran treth incwm, a fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gofyn am gymaint â phosibl o hyblygrwydd ar ddatganoli treth incwm, gan gynnwys y pŵer i addasu lwfansau a throthwyon a chreu bandiau newydd?

Mae'n sôn am y trafodaethau â’r Trysorlys; a allai ddweud ychydig mwy am ein sefyllfa yn y broses honno? A yw eisoes wedi cael cyfarfod ar lefel weinidogol, a sut y bydd yn bwrw ymlaen â’r broses honno dros yr haf?

Parhaodd y trafodaethau rhwng Llywodraeth yr Alban a'r Trysorlys am fframwaith cyllidol yr Alban am oddeutu 11 mis. Un feirniadaeth i'r trafodaethau hynny oedd y diffyg tryloywder. Rydych yn dweud yn eich datganiad—ac rydym yn croesawu hyn—y dylai fod gan y Cynulliad hwn y pŵer i dderbyn neu wrthod fframwaith newydd. A allwch chi hefyd roi sicrwydd inni y bydd gan y Cynulliad ddigon o gyfle i gyfrannu at y trafodaethau hynny a chraffu arnynt, a chytuno ar yr egwyddorion sylfaenol ymlaen llaw? Mae hyn yn gwbl hanfodol o ystyried ein profiad o fformiwla Barnett, a gafodd, wrth gwrs, ei chyflwyno heb ymgynghori ar ddiwedd yr 1970au, ac nad yw erioed wedi ei diwygio er gwaethaf ei hannhegwch amlwg.

Diolch yn fawr i’r Aelod am y sylwadau yna, a diolch yn fawr iddo fe am ddweud wrthyf i fod yna bethau anodd i’w gwneud fan hyn, ond ddim cweit fel trial ei wneud e yn ystod rhyfel hefyd.

A series of very important questions from Adam Price, and our starting point is the one that he began with, too—that democratic answerability is very much caught up in organisations that spend money being responsible for raising money as well. However, getting the right set of agreements for Wales is absolutely essential. Otherwise, that basic principle of democratic answerability is fatally eroded if we are held responsible for the consequences of decisions that do not lie within the hands of this National Assembly. In that sense, the Member is absolutely right to say that the methodologies that will underpin the fiscal framework are absolutely essential, that we will have to wrestle with questions such as those that were addressed within the Scottish agreement about population changes and be clear that, as I believe, we cannot be held responsible for population changes that are driven by decisions that don’t belong here in the National Assembly.

I agree with him that a form of independent review of the system is very important. Scotland have secured an independent review in 2021 to make sure that the system there is working in the way that was intended and I would expect nothing less for us here in Wales.

As far as where discussions with the Treasury have got to, I have had one discussion so far directly with the Chief Secretary to the Treasury. I have a meeting with him planned for 21 July, and in my original discussion with him, we agreed that we were likely, to me, to meet monthly during the autumn in order to thrash out some of the detail on which a proper fiscal framework will rely. I hope it will not take the same length of time as it took in Scotland, and we are lucky to be following Scotland around this track and have been very fortunate to have had very high levels of co-operation from Scottish colleagues, giving us the benefit of their experience and some insight into the discussions that went on.

I think there’s a lot in the Scottish agreement that provides us with a very good starting point for our discussions as we go into them in the autumn. It’s essential to me that the National Assembly has an opportunity to continue to scrutinise the evolving picture in those negotiations, partly because I want to make sure that I’m able to answer any questions that Members have, but also because of the point that I made in my statement that, in the last Assembly, where we were able to agree on some important core things that were important across the whole of the National Assembly, then that materially strengthens our chance of conducting those arguments that we will have to have at the other end of the M4.

I thank the Member for those comments, and I thank him for informing me that some things are very difficult to do here, but not quite like doing it in a state of war.

Cyfres o gwestiynau pwysig iawn gan Adam Price, a’n man cychwyn ni yw'r un lle y dechreuodd yntau hefyd—sef bod atebolrwydd democrataidd yn ymwneud yn gryf â bod sefydliadau sy'n gwario arian yn gyfrifol am godi arian yn ogystal. Fodd bynnag, mae cael y gyfres gywir o gytundebau i Gymru yn gwbl hanfodol. Fel arall, bydd yr egwyddor sylfaenol honno o atebolrwydd democrataidd wedi’i erydu'n angheuol os cawn ni ein dal yn gyfrifol am ganlyniadau penderfyniadau nad ydynt yn cael eu gwneud o fewn y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Yn yr ystyr hwnnw, mae’r Aelod yn llygad ei le i ddweud bod y methodolegau a fydd yn sail i'r fframwaith cyllidol yn gwbl hanfodol, y bydd yn rhaid inni fynd i’r afael â chwestiynau fel y rhai a gafodd eu hateb yng nghytundeb yr Alban am newidiadau yn y boblogaeth a bod yn glir, fel yr wyf yn ei gredu, na allwn ni fod yn gyfrifol am newidiadau yn y boblogaeth sy'n cael eu sbarduno gan benderfyniadau nad ydynt yn perthyn yma yn y Cynulliad Cenedlaethol.

Rwy’n cytuno ag ef bod modd o adolygu’r system yn annibynnol yn bwysig iawn. Mae’r Alban wedi sicrhau adolygiad annibynnol yn 2021 i wneud yn siŵr bod y system yno’n gweithio yn y ffordd a fwriadwyd ac ni fyddwn yn disgwyl dim llai i ni yma yng Nghymru.

Cyn belled â ble y mae trafodaethau â’r Trysorlys wedi’i gyrraedd, rwyf wedi cael un drafodaeth hyd yn hyn yn uniongyrchol â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys. Mae gennyf gyfarfod wedi’i drefnu gydag ef ar gyfer 21 Gorffennaf ac yn fy nhrafodaeth wreiddiol ag ef, gwnaethom gytuno ei bod yn debygol, i mi, y byddem yn cyfarfod bob mis yn ystod yr hydref er mwyn cadarnhau rhai o'r manylion y bydd y fframwaith cyllidol priodol yn dibynnu arnynt. Rwy’n gobeithio na wnaiff hyn gymryd cymaint o amser ag a wnaeth yn yr Alban, ac rydym yn ffodus ein bod yn dilyn yr Alban o amgylch y llwybr hwn ac rydym wedi bod yn ffodus iawn bod ein cydweithwyr yn yr Alban wedi cydweithredu’n helaeth â ni, i’n galluogi i elwa ar eu profiad a chael rhywfaint o fewnwelediad i'r trafodaethau a ddigwyddodd.

Rwy'n meddwl bod llawer yng nghytundeb yr Alban sy'n rhoi man cychwyn da iawn i ni ar gyfer ein trafodaethau wrth i ni ddechrau arnynt yn yr hydref. Mae'n hanfodol i mi bod gan y Cynulliad Cenedlaethol gyfle i barhau i graffu ar y darlun sy'n datblygu yn y trafodaethau hynny, yn rhannol oherwydd yr hoffwn wneud yn siŵr fy mod yn gallu ateb unrhyw gwestiynau sydd gan Aelodau, ond hefyd oherwydd y pwynt a wnes i yn fy natganiad sef ein bod, yn y Cynulliad diwethaf, pan oeddem yn gallu cytuno ar rai pethau craidd pwysig a oedd yn bwysig ar draws y Cynulliad Cenedlaethol cyfan, bod hynny yna'n cryfhau ein siawns yn sylweddol o gynnal y dadleuon hynny y bydd yn rhaid i ni eu cael ar ben arall yr M4.

Cabinet Secretary, I’m pleased to see that you’re carrying on with your predecessor’s enthusiasm for the first Welsh taxes in 800 years. I suppose it’s a bit too much to expect the public to be enthusiastic about paying taxes, but at least the enthusiasm is with you with a mind on history and the thirteenth century indeed.

This does, indeed, represent a fundamental change in the devolved settlement. Firstly, I support your desire for Welsh taxes to be as simple as possible. I’m pleased that you are carrying on with the policy that taxes here should only differ from those across the border and other parts of the UK if absolutely necessary. How are you going to ensure this simplicity and what have you done to reassure stakeholders that the tax regime that develops in Wales will be as simple and straightforward as possible?

I appreciate the legislation process for taxes such as LTT will be complex; I’m sure you agree that it’s important that we get this right. You did touch on this, but what are you doing to draw on experience of tax devolution in Scotland? As you said earlier, they have made some mistakes there, such as developing the legislation for Revenue Scotland way after they started the process of developing individual taxes. They learnt a number of lessons; have you learnt those lessons—well, you clearly have, because you’ve done it the other way around—but what other lessons has the Welsh Government learnt, and, indeed, what can we teach Scotland in this area, Secretary? I’m sure that there are things there—this is a two-way process.

I’m pleased you intend to maintain a constructive relationship with HMRC. How confident are you at this early stage that HMRC will be fit for purpose in the Welsh context? Scotland, initially, were going to rely very heavily on HMRC, but as things transpired and developed, they relied on them less, and I think they gave Revenue Scotland a lot more of the role that HMRC were originally going to take because of cost reasons and efficiency reasons. Do you envisage the Welsh Revenue Authority having a similar wider responsibility in future in taking on some of that responsibility itself?

You’ve mentioned, towards the end of your statement, the fiscal framework. As you know, and as I’ve told you in the past, you have cross-party support on the development of a proper fiscal framework. I think there’s general agreement that we cannot go on as we are, particularly with the imminent devolution of these taxes to Wales.

I’ve spoken repeatedly and asked you questions about my concerns over block grant reductions in the wake of tax devolution, including income tax devolution. Can you update us, as Adam Price asked you, on any discussions with the Treasury on mechanisms of calculating the block grant reduction in the first year and, also, the options for indexing future reductions? These clearly aren’t discussions that are the talk of pubs across Wales, but these are very important to getting tax devolution right.

In terms of future reductions, firstly, how will inflation be taken into account? With the decision to leave the European Union and costlier imports, there is general consensus that there’s a risk of higher inflation over the medium term. So, the indexing for inflation becomes increasingly important, even more so than it was before. Secondly, you already mentioned the issue of population change. The Scottish Government has dealt with this and there is an agreement with Westminster that any detrimental change in population will not be borne by the Scottish proportion of income tax, but by the UK as a whole. Are you seeking similar assurances from the Treasury? I’m more than happy to make that case with you. This is a good example of where we do need to see equity across the UK. Yes, we all agree with the need for fiscal accountability and the need for Welsh Government to bear the risk associated with the fiscal decisions that you take, but you should not have to bear the risk associated with UK decisions as a whole. We need to entangle those two.

Finally, Presiding Officer, you mention the need for some kind of future mediation if the amount of money we get through the Barnett formula and fiscal framework is not what the Welsh Government feels that we should be getting. I’m casting my mind back to some of the Finance Committee evidence sessions from the last Assembly. There was a suggestion that we could develop a UK body that would deal with mediating problems like this, so that it wouldn’t be simply a case of a bilateral discussion between you and the Westminster Government. What are your thoughts, in the future, on some kind of body that could provide that mediation? Would you like to see a return to the quadrilateral discussions that your predecessor had a number of years ago, before they were replaced by bilateral discussions? I think the quadrilateral discussions, from my discussions with Jane Hutt, were very useful in moving forward.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n falch o weld eich bod yn parhau â brwdfrydedd eich rhagflaenydd am y trethi cyntaf i Gymru ers 800 mlynedd. Mae'n debyg ei bod ychydig yn ormod i ddisgwyl i'r cyhoedd fod yn frwdfrydig ynghylch talu trethi, ond o leiaf mae’r brwdfrydedd gennych chi gyda golwg ar hanes a'r drydedd ganrif ar ddeg mewn gwirionedd.

Mae hyn, yn wir, yn cynrychioli newid sylfaenol i’r setliad datganoli. Yn gyntaf, rwy’n cefnogi eich awydd i gadw trethi Cymru mor syml â phosibl. Rwy'n falch eich bod yn parhau â'r polisi na ddylai ein trethi ni fod yn wahanol i'r rhai dros y ffin ac mewn rhannau eraill oni bai bod gwir angen am hynny. Sut yr ydych chi’n mynd i sicrhau’r symlrwydd hwn, a beth yr ydych chi wedi'i wneud i roi sicrwydd i randdeiliaid y bydd y gyfundrefn dreth sy'n datblygu yng Nghymru mor syml â phosibl?

Rwy’n deall y bydd y broses ddeddfu ar gyfer trethi fel y dreth trafodiadau tir yn gymhleth; rwy'n siŵr eich bod yn cytuno ei bod yn bwysig ein bod yn gwneud hyn yn iawn. Gwnaethoch sôn am hyn, ond beth yr ydych chi’n ei wneud i ddefnyddio’r profiad o ddatganoli treth yn yr Alban? Fel y dywedasoch yn gynharach, maent wedi gwneud rhai camgymeriadau yno, fel datblygu'r ddeddfwriaeth ar gyfer Revenue Scotland ymhell ar ôl iddynt ddechrau ar y broses o ddatblygu trethi unigol. Gwnaethant ddysgu nifer o wersi; a ydych chi wedi dysgu’r gwersi hynny—wel, mae’n amlwg eich bod, oherwydd rydych wedi’i wneud yn y drefn arall—ond pa wersi eraill y mae Llywodraeth Cymru wedi’u dysgu, ac, yn wir, beth allwn ni ei ddysgu i’r Alban yn y maes hwn, Ysgrifennydd? Rwy'n siŵr bod yna bethau yno—mae hon yn broses ddwy ffordd.

Rwy'n falch eich bod yn bwriadu cynnal perthynas adeiladol â Chyllid a Thollau EM. Pa mor hyderus ydych chi yn y cyfnod cynnar hwn y bydd Cyllid a Thollau EM yn addas i’w ddiben yng nghyd-destun Cymru? Roedd yr Alban, i ddechrau, yn mynd i ddibynnu'n drwm iawn ar Gyllid a Thollau EM, ond wrth i bethau fynd rhagddynt a datblygu, roeddent yn dibynnu llai arnynt, ac rwy’n meddwl eu bod wedi rhoi llawer mwy o'r gwaith i Revenue Scotland yr oedd Cyllid a Thollau EM yn mynd i’w wneud yn wreiddiol am resymau cost a rhesymau effeithlonrwydd. A ydych chi’n rhagweld y bydd gan Awdurdod Refeniw Cymru gyfrifoldeb ehangach tebyg yn y dyfodol o ran cymryd rhywfaint o'r cyfrifoldeb hwnnw eu hun?

Rydych wedi sôn, tuag at ddiwedd eich datganiad, am y fframwaith cyllidol. Fel y gwyddoch, ac fel yr wyf wedi’i ddweud wrthych yn y gorffennol, mae gennych gefnogaeth drawsbleidiol ar ddatblygu fframwaith cyllidol priodol. Rwy'n credu bod gennym gytundeb cyffredinol na allwn fynd ymlaen fel yr ydym, yn enwedig gan fod y trethi hyn ar fin cael eu datganoli i Gymru.

Rwyf wedi siarad dro ar ôl tro ac wedi gofyn cwestiynau i chi am fy mhryderon ynglŷn â gostyngiadau i’r grant bloc yn sgil datganoli treth, gan gynnwys datganoli treth incwm. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, fel y gofynnodd Adam Price i chi, am unrhyw drafodaethau â’r Trysorlys am fecanweithiau o gyfrifo'r gostyngiad yn y grant bloc yn y flwyddyn gyntaf a, hefyd, y dewisiadau ar gyfer mynegeio gostyngiadau yn y dyfodol? Yn amlwg, nid yw'r rhain yn faterion sy’n destun trafodaethau mewn tafarndai ledled Cymru, ond mae'r rhain yn bwysig iawn o ran datganoli treth yn gywir.

O ran gostyngiadau yn y dyfodol, yn gyntaf, sut y bydd chwyddiant yn cael ei ystyried? Gyda'r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd a mewnforion drutach, y consensws cyffredinol yw bod yna risg o chwyddiant uwch dros y tymor canolig. Felly, mae'r mynegeio ar gyfer chwyddiant yn dod yn fwy a mwy pwysig, hyd yn oed yn fwy felly nag yr oedd o'r blaen. Yn ail, rydych eisoes wedi sôn am y mater o newid yn y boblogaeth. Mae Llywodraeth yr Alban wedi ymdrin â hyn ac mae ganddynt gytundeb â San Steffan nad cyfran yr Alban o dreth incwm fydd yn talu am unrhyw newid niweidiol i’r boblogaeth, ond y DU yn ei chyfanrwydd. A ydych chi’n ceisio cael sicrwydd tebyg gan y Trysorlys? Rwy'n fwy na pharod i gyflwyno’r achos hwnnw gyda chi. Mae hon yn enghraifft dda o ble mae angen inni weld tegwch ledled y DU. Ydym, rydym i gyd yn cytuno â'r angen am atebolrwydd cyllidol a'r angen i Lywodraeth Cymru ysgwyddo’r risg sy'n gysylltiedig â'r penderfyniadau ariannol yr ydych yn eu gwneud, ond ni ddylech orfod ysgwyddo’r risg sy'n gysylltiedig â phenderfyniadau’r DU gyfan. Mae angen inni ddatgysylltu’r ddau hynny.

Yn olaf, Lywydd, rydych yn sôn am yr angen am ryw fath o gyfryngu yn y dyfodol os nad yw'r swm o arian yr ydym yn ei gael drwy fformiwla Barnett a'r fframwaith ariannol yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn teimlo y dylem fod yn ei gael. Rwy’n cofio rhai o sesiynau tystiolaeth y Pwyllgor Cyllid yn y Cynulliad diwethaf. Roedd awgrym y gallem ddatblygu corff i’r DU a fyddai'n ymdrin â phroblemau cyfryngu fel hon, fel na fyddai mor syml â thrafodaeth ddwyochrog rhyngoch chi a Llywodraeth San Steffan. Beth yw eich barn chi, yn y dyfodol, am ryw fath o gorff a allai ddarparu'r cyfryngu hwnnw? A fyddech chi’n hoffi ein gweld yn dychwelyd at y trafodaethau pedrochrog a gafodd eich rhagflaenydd nifer o flynyddoedd yn ôl, cyn iddynt gael eu disodli gan drafodaethau dwyochrog? Rwy'n meddwl bod y trafodaethau pedrochrog, o fy nhrafodaethau â Jane Hutt, yn ddefnyddiol iawn wrth symud ymlaen.

I thank Nick Ramsay for those important questions. My starting point is the same as his. We want the system to be as understandable and simple as possible, albeit that some of these matters are inherently complex and are the province of people who are experts in the field. I believe that the journey that we are on should begin with as little difference as necessary between the system we have already and the system that we will create, while building in sufficient flexibility to our system to allow for differentiation in the future, should Welsh policy needs require us to move in that direction. In the short term, it is very important that those people who work the system day in, day out see the system that will replace it as recognisably the one that they are used to, in order to be able to go on providing a smooth service to members of the public, but we want to have, inherent in the legislation that we will bring forward, the ability for that to develop and mature.

As far as lessons that we have learned from Scotland, as I said to Adam Price, we’ve been very fortunate, I think, in the level of assistance that we’ve been afforded by colleagues in Scotland and continue to be afforded. One of the lessons that we’ve learned from Revenue Scotland underpins the decision that I published in the written statement on Friday to make the Welsh Revenue Authority the lead on the collection and management of land transaction tax and landfill disposals tax, and on compliance and enforcement of land transaction tax. A year ago, we thought that the balance of arguments was slightly in favour of allowing HMRC to go on doing that on our behalf. But, Revenue Scotland’s first-year experience, I think, gives us confidence that it’s possible for us to take on that tax more directly ourselves. I think that’s a good investment in building up the system that we will need for the future. We need to continue to have constructive relationships with HMRC in the meantime because there is expertise there that we will need to draw on. We have good offers from HMRC of seconding staff to us in Wales, in the short run, to help us build up that expertise, and a continuing dialogue with them to assist us in setting up our systems here.

Nick Ramsay has very regularly and effectively raised the whole issue of the fiscal framework on the floor of the Assembly and the need for a block grant adjustment mechanism that protects the position of Welsh taxpayers and people who rely on Welsh services. The first year is not the problem, as he implied. You simply substitute what we will have or what we would have had in subsequent years, but we have to make sure that the mechanism is robust enough to take account of inflation. I would certainly expect that we will have a similar system to that which they negotiated in Scotland on the issue of population, but there are other differences. Adam Price referred to the work of the Wales Governance Centre on the differential impact that raising the tax threshold has in Wales compared to other parts of the United Kingdom. We will have to negotiate those matters over the autumn as well.

On the issue of future mediation and the need for an impartial adjudication system, in Scotland they’ve agreed on using the Office for Budget Responsibility and the Scottish Fiscal Commission. We don’t have a commission of that sort here in Wales and I will be considering over the summer how we might mobilise a Welsh-specific form of expertise to match the independent advice that will continue to come from the OBR.

As far as the quadrilaterals are concerned, I certainly think it would be beneficial if they were revived. I’ve said that to the Chief Secretary to the Treasury already. In the meantime, I will meet finance Ministers from Scotland and Northern Ireland next week to make sure that we continue to share experience and expertise that we can collectively put to work in our negotiations with Whitehall.

Diolch i Nick Ramsay am y cwestiynau pwysig yna. Mae fy man cychwyn yr un fath â’i un ef. Hoffem i'r system fod mor ddealladwy a syml ag y bo modd, er bod rhai o'r materion hyn yn eu hanfod yn gymhleth ac yn faterion i bobl sy'n arbenigwyr yn y maes. Credaf y dylai'r daith yr ydym arni ddechrau â chyn lleied o wahaniaeth ag sydd ei angen rhwng y system sydd gennym eisoes a'r system y byddwn yn ei chreu, gan ychwanegu digon o hyblygrwydd at ein system i ganiatáu ar gyfer gwahaniaethu yn y dyfodol, pe byddai anghenion polisi Cymru yn ei gwneud yn ofynnol i ni symud i'r cyfeiriad hwnnw. Yn y tymor byr, mae'n bwysig iawn bod y bobl hynny sy'n gweithio’r system o ddydd i ddydd yn adnabod y system a fydd yn cymryd ei lle fel yr un y maent wedi arfer â hi, er mwyn iddynt allu parhau i ddarparu gwasanaeth llyfn i aelodau'r cyhoedd, ond hoffem gael, yn gynhenid ​​yn y ddeddfwriaeth y byddwn yn ei chyflwyno, y gallu i hynny ddatblygu ac aeddfedu.

O ran gwersi yr ydym wedi'u dysgu gan yr Alban, fel y dywedais wrth Adam Price, rydym wedi bod yn ffodus iawn, rwy’n meddwl, o gael cymaint o gymorth gan gydweithwyr yn yr Alban ac rydym yn dal i gael y cymorth hwnnw. Un o'r gwersi yr ydym wedi’i dysgu gan Revenue Scotland yw’r sail i'r penderfyniad a gyhoeddais yn y datganiad ysgrifenedig ddydd Gwener mai Awdurdod Refeniw Cymru fydd yn arwain ar gasglu a rheoli treth trafodiadau tir a threth gwarediadau tirlenwi, ac ar gydymffurfiad a gorfodi'r dreth trafodiadau tir. Flwyddyn yn ôl, roeddem yn meddwl bod cydbwysedd y dadleuon ychydig o blaid caniatáu i HMRC barhau i wneud hynny ar ein rhan. Ond, mae profiad blwyddyn gyntaf Revenue Scotland, rwy’n credu, yn rhoi hyder i ni ei bod yn bosibl i ni ymdrin â’r dreth honno yn fwy uniongyrchol ein hunain. Rwy'n credu bod hwnnw'n fuddsoddiad da wrth adeiladu'r system y bydd ei hangen arnom yn y dyfodol. Mae angen inni gadw perthynas adeiladol â Chyllid a Thollau EM yn y cyfamser oherwydd mae ganddynt arbenigedd y bydd angen inni fanteisio arno. Mae gennym gynigion da gan Gyllid a Thollau EM o secondio staff i ni yng Nghymru, yn y tymor byr, i’n helpu i ddatblygu’r arbenigedd hwnnw, a deialog barhaus â nhw i'n helpu i sefydlu ein systemau yma.

Mae Nick Ramsay wedi sôn yn rheolaidd iawn ac yn effeithiol am holl fater y fframwaith cyllidol ar lawr y Cynulliad a'r angen am fecanwaith addasiad grant bloc i ddiogelu sefyllfa trethdalwyr Cymru a phobl sy'n dibynnu ar wasanaethau yng Nghymru. Nid y flwyddyn gyntaf yw'r broblem, fel yr oedd yn ei awgrymu. Mae’n fater syml o amnewid yr hyn a fydd gennym neu’r hyn a fyddai wedi bod gennym yn y blynyddoedd dilynol, ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y mecanwaith yn ddigon cadarn i ystyried chwyddiant. Byddwn i’n sicr yn disgwyl y bydd gennym system debyg i'r un y gwnaethant ei negodi yn yr Alban o ran y mater poblogaeth, ond mae gwahaniaethau eraill. Cyfeiriodd Adam Price at waith Canolfan Llywodraethiant Cymru ar effaith wahaniaethol codi’r trothwy treth yng Nghymru o’i gymharu â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Bydd yn rhaid i ni drafod y materion hynny yn yr hydref yn ogystal.

O ran cyfryngu yn y dyfodol a'r angen am system ddyfarnu ddiduedd, yn yr Alban maent wedi cytuno i ddefnyddio Swyddfa Cyfrifoldeb y Gyllideb a Chomisiwn Ffisgal yr Alban. Nid oes gennym gomisiwn o'r math hwnnw yma yng Nghymru a byddaf yn ystyried dros yr haf sut y gallem ysgogi math o arbenigedd sy’n benodol i Gymru i gyd-fynd â'r cyngor annibynnol a fydd yn parhau i ddod gan Swyddfa Cyfrifoldeb y Gyllideb.

Cyn belled ag y mae’r pedrochrau dan sylw, rwy’n sicr yn meddwl y byddai'n fuddiol eu hadfywio. Rwyf wedi dweud hynny wrth Brif Ysgrifennydd y Trysorlys eisoes. Yn y cyfamser, byddaf yn cwrdd â Gweinidogion cyllid o'r Alban a Gogledd Iwerddon yr wythnos nesaf i wneud yn siŵr ein bod yn parhau i rannu profiad ac arbenigedd y gallwn ei roi ar waith ar y cyd yn ein trafodaethau â Whitehall.

I’m grateful to the Cabinet Secretary for his statement. As he says, these matters are inherently complex, and legislation is inevitably technical. This was brought home to me, at least with respect to this Assembly, should it be necessary, when seeking to familiarise myself with the procedures, at least to a degree. I watched, on the Parliament channel, his predecessor ably introducing the Tax Collection and Management (Wales) Bill—now Act—and I’m sure he will continue to undertake the role with similar ability.

I welcome, in particular, his statement that there will be no change for change’s sake, and now that he wishes to see—at least, initially—as little difference as possible between the system in Wales and the current UK system to which we are part; and a through-train approach that, at least for practitioners, I’m sure will be welcomed. I wonder whether I can ask him particularly about how that may affect the land transaction tax. He mentioned in his statement that this had been consulted on on an England and Wales basis and was currently going through the UK Parliament. Does that imply that he is happy with that approach, or may he be seeking to make changes to the applicability and basis of that tax when it is introduced expressly for Wales?

Second, I just wanted—. Towards the end of his statement he said that a sensible fiscal framework will pave the way to the introduction of Welsh rates of income tax. I was a little puzzled. He then said that he was clear that decision should continue to rest with the National Assembly. Is it not the case that, currently, that decision rests ultimately with a referendum of the Welsh people, and that he and the Conservative Government in Westminster are both seeking to change those arrangements to evade any such referendum? Well, perhaps after the decision 11 days ago of the Welsh people to vote against membership of the European Union, he isn’t so keen on referendums, but should we not at least accept that that is the current position, which he and the other Government at the UK level now seek to change?

Rwy'n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad. Fel y mae’n ei ddweud, mae’r materion hyn yn gynhenid ​​gymhleth, ac mae deddfwriaeth yn anochel yn dechnegol. Cafodd hyn ei gadarnhau imi, o leiaf o ran y Cynulliad hwn, pe byddai angen, wrth imi geisio ymgyfarwyddo â'r gweithdrefnau, o leiaf i ryw raddau. Gwyliais, ar sianel y Senedd, ei ragflaenydd yn cyflwyno’r Bil Casglu a Rheoli Trethi (Cymru)—sydd bellach yn Ddeddf—yn fedrus, ac rwy'n siŵr y bydd yn parhau i ymgymryd â'r swyddogaeth mewn modd yr un mor alluog.

Rwy’n croesawu, yn arbennig, ei ddatganiad na fydd dim newid er mwyn newid, a’i fod nawr yn dymuno gweld—o leiaf, i ddechrau—cyn lleied o wahaniaeth ag y bo modd rhwng y system yng Nghymru a system bresennol y DU yr ydym yn rhan ohoni; a chaiff dull trên drwodd ei groesawu, rwy’n siŵr, o leiaf gan ymarferwyr. Tybed a gaf i ofyn iddo’n benodol am sut y gallai hynny effeithio ar y dreth trafodiadau tir. Soniodd yn ei ddatganiad fod hyn wedi bod yn destun ymgynghoriad ar sail Cymru a Lloegr a’i fod ar hyn o bryd yn mynd drwy Senedd y DU. A yw hynny'n awgrymu ei fod yn hapus â’r dull hwnnw, ynteu a yw efallai’n ceisio gwneud newidiadau i berthnasedd a sail y dreth honno pan gaiff ei chyflwyno’n benodol i Gymru?

Yn ail, roeddwn eisiau—. Tua diwedd ei ddatganiad dywedodd y bydd fframwaith cyllidol synhwyrol yn paratoi'r ffordd i gyflwyno cyfraddau treth incwm i Gymru. Roeddwn ychydig yn ddryslyd. Yna dywedodd ei fod yn glir y dylai’r penderfyniad hwnnw barhau i orwedd â’r Cynulliad Cenedlaethol. Onid yw'n wir, ar hyn o bryd, mai refferendwm o bobl Cymru fydd yn gwneud y penderfyniad hwnnw yn y pen draw, a’i fod ef a'r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan ill dau yn ceisio newid y trefniadau hynny i osgoi unrhyw refferendwm o'r fath? Wel, efallai ar ôl penderfyniad y Cymry 11 diwrnod yn ôl i bleidleisio yn erbyn aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, nad yw mor hoff o refferenda, ond oni ddylem o leiaf dderbyn mai dyna yw'r sefyllfa ar hyn o bryd, a’i fod ef a'r Llywodraeth arall ar lefel y DU yn awr yn ceisio ei newid?

I thank Mark Reckless for those questions. My message today about no change for change’s sake is based on the very clear message that came from stakeholders during our consultation on the land transfer tax. They were very strongly of the view that we needed a smooth transition from the existing law to the new law and that changes—and there will be changes that we will introduce—would be just the ones that are necessary while allowing the scope for greater changes in the future.

What I said in my statement—I apologise if I didn’t make this quite clear enough—was that, since we consulted on our land transaction tax proposals, there have been changes in Scotland and at the UK level that weren’t known at the time of the consultation, and I drew attention in particular to the additional rate on second homes, which only became part of the Scottish and UK landscape after our consultation had closed. I think Mr Reckless asked me whether that was a policy that I supported. Let me say that it’s a policy that I find attractive, but which we have to consult on. And so, I’m not coming to a conclusion until we’ve had the consultation, and I tried to say in my statement that we will publish a document for consultation over this summer, and then I’ll come before the National Assembly with conclusions once we’ve had the benefit of that.

As to Welsh rates of income tax, I was referring to the proposed change in the Wales Bill and simply trying to make the point that if there is to be no referendum, there needs to be some substitute mechanism for that, and, for me, that is that no transfer of income tax responsibility should be made to this National Assembly without this National Assembly’s explicit agreement.

Diolch i Mark Reckless am y cwestiynau yna. Mae fy neges heddiw am beidio â newid er mwyn newid yn seiliedig ar y neges glir iawn a ddaeth gan randdeiliaid yn ystod ein hymgynghoriad ar y dreth trosglwyddo tir. Roeddent yn gryf iawn o'r farn bod angen inni symud yn llyfn o'r gyfraith bresennol at y gyfraith newydd ac y byddai’r newidiadau—a byddwn yn cyflwyno newidiadau—ddim ond y rhai sydd eu hangen gan ganiatáu cwmpas ar gyfer mwy o newidiadau yn y dyfodol.

Yr hyn a ddywedais yn fy natganiad—rwy’n ymddiheuro os na wnes i hyn yn ddigon clir—oedd, ers inni ymgynghori ar ein cynigion treth trafodiadau tir, bod newidiadau wedi digwydd yn yr Alban ac ar lefel y DU nad oeddent yn hysbys ar adeg yr ymgynghoriad, a thynnais sylw yn benodol at y dreth ychwanegol ar ail gartrefi, na ddaeth yn rhan o dirwedd yr Alban a'r DU tan ar ôl i’n hymgynghoriad ni ddod i ben. Rwy’n meddwl bod Mr Reckless wedi gofyn imi a oedd hwnnw'n bolisi yr oeddwn yn ei gefnogi. Dewch imi ddweud ei fod yn bolisi sy’n ddeniadol imi, ond mae'n rhaid inni ymgynghori arno. Ac felly, nid wyf yn dod i gasgliad tan ein bod wedi cael yr ymgynghoriad, ac roeddwn yn ceisio dweud yn fy natganiad y byddwn yn cyhoeddi dogfen ar gyfer ymgynghoriad yn ystod yr haf hwn, ac yna byddaf yn dod gerbron y Cynulliad Cenedlaethol â chasgliadau cyn gynted ag y byddwn wedi elwa ar hynny.

O ran cyfraddau treth incwm i Gymru, roeddwn yn cyfeirio at y newid arfaethedig yn Bil Cymru ac yn ceisio gwneud y pwynt, yn syml, os na fydd refferendwm, bod arnom angen rhyw fecanwaith i gymryd lle hynny, ac, i mi, hwnnw yw na ddylid trosglwyddo unrhyw gyfrifoldeb am dreth incwm i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn heb gytundeb penodol y Cynulliad Cenedlaethol hwn.

Taxation exists to pay for public services. It’s very important if we are to have high-quality public services that we have a taxation system that works. It’s not there primarily as a means of economic development; it’s there to get money for services that we all rely on.

The two taxes proposed to be devolved on 1 April 2018 raise limited income. The policy intention is to continue to reduce landfill, and thus landfill disposals tax, by increasing recycling. In fact, the Government would probably consider it a success if landfill tax brought in no money whatsoever. While land transaction tax is highly volatile and cyclical, the amount of tax raised is small enough not to materially affect the Welsh Government’s expenditure. It will, however, be critical to get a fair deal on this tax to ensure no detriment and to set the principles for any future taxation that is devolved.

I agree with Nick Ramsay about the importance of mediation. If I could just mention the money we didn’t get from the London Olympics, the Treasury acted as judge and jury, and we got roughly the same amount of money that I believe we should have got for Swansea, never mind for the whole of Wales.

I am nervous on the devolution of income tax. We know that it fell by £400 million between 2007-08 and 2009-10. Even the biggest critics of the Welsh Government probably wouldn’t blame the Welsh Government for that fall, yet, if income tax were devolved, they would take the hit. Any change to the way that Wales is funded should give protection against reductions caused by actions outside the control of the Welsh Government and the Welsh Assembly. There must be ‘no detriment’ written in there, and not for the short term, but for ever.

I have a question. If you think specifically back to Silk, there was talk about the devolution of the aggregate levy. That’s something that seems to have been on the back burner for a long time. It’s not a particularly large sum of money, but I think it is a tax that is easily, I hope, devolved. Can the Minister give any further information on the devolution of the aggregate levy? And will the Minister commit to make keeping the funding floor the key aspect of any negotiations, so that we have it if the amount of money coming into Wales goes up, or if the money that has been spent goes up, so that it’s not just there when the money is going down, and to ensure that ‘no detriment’ is written into the whole system, so that we don’t lose out? Will the Minister continue to push for some form of mediation; someone to adjudicate between the Welsh Government and the Treasury? I don’t know if I’m allowed to say this, but I don’t trust the Treasury to be fair. [Assembly Members: ‘Oh.]

Mae trethiant yn bodoli i dalu am wasanaethau cyhoeddus. Mae'n bwysig iawn, os ydym am gael gwasanaethau cyhoeddus o safon uchel, bod gennym system drethu sy'n gweithio. Nid dull o ddatblygu economaidd yw prif bwrpas trethiant; mae yno i ddarparu arian ar gyfer gwasanaethau yr ydym i gyd yn dibynnu arnynt.

Mae’r ddwy dreth y cynigir eu datganoli ar 1 Ebrill 2018 yn codi incwm cyfyngedig. Bwriad y polisi yw parhau i leihau tirlenwi, ac felly’r dreth gwarediadau tirlenwi, drwy gynyddu ailgylchu. Yn wir, byddai'r Llywodraeth yn ôl pob tebyg yn ystyried y byddai’n llwyddiant pe na byddai’r dreth tirlenwi yn codi unrhyw arian o gwbl. Er bod y dreth trafodiadau tir yn hynod gyfnewidiol a chylchol, mae swm y dreth a godir yn ddigon bach i beidio ag effeithio'n sylweddol ar wariant Llywodraeth Cymru. Bydd, fodd bynnag, yn hanfodol er mwyn cael bargen deg ar y dreth hon ein bod yn sicrhau nad oes dim niwed ac i osod yr egwyddorion ar gyfer unrhyw drethiant a gaiff ei ddatganoli yn y dyfodol.

Rwy’n cytuno â Nick Ramsay am bwysigrwydd cyfryngu. Os caf sôn yn sydyn am yr arian na chawsom o Gemau Olympaidd Llundain, pan weithredodd y Trysorlys fel barnwr a rheithgor, gan roi tua'r un faint o arian inni ag yr wyf yn credu y dylem fod wedi’i gael ar gyfer Abertawe, heb sôn am Gymru gyfan.

Rwy'n nerfus am ddatganoli treth incwm. Rydym yn gwybod ei bod wedi gostwng gan £400 miliwn rhwng 2007-08 a 2009-10. Rwy’n siŵr na fyddai hyd yn oed beirniaid mwyaf Llywodraeth Cymru yn beio Llywodraeth Cymru am y cwymp hwnnw, ac eto, pe byddai’r dreth incwm yn cael ei datganoli, nhw fyddai’n cael eu taro. Dylai unrhyw newid i'r ffordd y caiff Cymru ei hariannu roi amddiffyniad yn erbyn gostyngiadau wedi’u hachosi gan weithredoedd y tu allan i reolaeth Llywodraeth Cymru a Chynulliad Cenedlaethol Cymru. Mae’n rhaid bod 'dim niwed' wedi’i ysgrifennu i mewn yno, ac nid ar gyfer y tymor byr, ond am byth.

Mae gen i gwestiwn. Os ydych yn meddwl yn benodol yn ôl at Silk, roedd sôn am ddatganoli'r ardoll agregau. Mae hynny'n rhywbeth sy'n ymddangos fel ei fod wedi’i roi o’r neilltu ers amser maith. Nid yw'n swm arbennig o fawr o arian, ond rwy’n meddwl ei bod yn dreth sy'n hawdd, rwy’n gobeithio, ei datganoli. A all y Gweinidog roi unrhyw wybodaeth bellach am ddatganoli'r ardoll agregau? Ac a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i sicrhau mai cadw'r terfyn ariannu isaf yw agwedd allweddol unrhyw drafodaethau, fel ei fod gennym os aiff swm yr arian sy'n dod i mewn i Gymru i fyny, neu os yw'r arian sydd wedi cael ei wario’n mynd i fyny, fel nad dim ond pan fo’r arian yn mynd i lawr y mae yno, ac i sicrhau bod 'dim niwed' yn cael ei gynnwys yn y system gyfan, fel nad ydym ar ein colled? A wnaiff y Gweinidog barhau i bwyso am ryw fath o gyfryngu; rhywun i ddyfarnu rhwng Llywodraeth Cymru a'r Trysorlys? Nid wyf yn gwybod a wyf yn cael dweud hyn, ond nid oes gennyf ffydd yn y Trysorlys i fod yn deg. [Aelodau'r Cynulliad: 'O.]

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 15:30:00

Controversial. [Laughter.]

Dadleuol. [Chwerthin.]

Controversial—yes, indeed. Mike Hedges is right, of course, that the purpose of raising taxes is to pay for public services. We also try our best to align taxation in a way that promotes objectives of public policy, and that’s why we have a landfill disposals tax. There is some inherent volatility in these taxes. The best estimates prior to 23 June were that they would raise around £300 million a year, so it’s not an insignificant sum, and, if we didn’t have it, we would certainly feel the effect of it in our public services. That’s why the ‘no detriment’ principle is so important in the negotiations.

On aggregates levy, we continue to be in discussions with the UK Government on that matter, but I think the broader points that Mike Hedges made are very important, that our discussions with the Treasury are not narrowly focused on these two pieces of legislation. They have to be part of that bigger pattern of negotiations in which the funding floor, securing that as a permanent part of the landscape—borrowing limits, which I mentioned in my statement, are part of that wider landscape too, and, while we concentrated this afternoon, and we’ll be taking through the National Assembly in the autumn, these two very important pieces of legislation, our discussions with the Treasury are on a broader canvas than that.

Dadleuol—ie, yn wir. Mae Mike Hedges yn iawn, wrth gwrs, mai pwrpas codi trethi yw talu am wasanaethau cyhoeddus. Rydym hefyd yn gwneud ein gorau i gyfochri trethiant mewn ffordd sy'n hyrwyddo amcanion polisi cyhoeddus, a dyna pam mae gennym dreth gwarediadau tirlenwi. Mae rhywfaint o anwadalrwydd yn gynhenid ​​yn y trethi hyn. Yr amcangyfrifon gorau cyn 23 Mehefin oedd y byddent yn codi tua £300 miliwn y flwyddyn, felly nid yw'n swm ansylweddol, a, phe na byddai gennym, byddem yn sicr yn teimlo'r effaith ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Dyna pam mae'r egwyddor 'dim niwed' mor bwysig yn y trafodaethau.

O ran yr ardoll agregau, rydym yn parhau i fod mewn trafodaethau â Llywodraeth y DU am y mater hwnnw, ond rwy’n meddwl bod y pwyntiau ehangach a wnaeth Mike Hedges yn bwysig iawn, sef nad yw ein trafodaethau â’r Trysorlys yn canolbwyntio'n gul ar y ddau ddarn hyn o ddeddfwriaeth. Mae'n rhaid iddynt fod yn rhan o'r patrwm mwy hwnnw o drafodaethau lle mae'r cyllid gwaelodol, a sicrhau hwnnw fel rhan barhaol o'r tirwedd—mae cyfyngiadau benthyca, a grybwyllais yn fy natganiad, yn rhan o'r dirwedd ehangach honno hefyd, ac, er ein bod wedi canolbwyntio ar y ddau ddarn pwysig iawn hyn o ddeddfwriaeth y prynhawn yma, a byddwn yn mynd â hwy drwy'r Cynulliad Cenedlaethol yn yr hydref, mae ein trafodaethau â'r Trysorlys ar gynfas ehangach na hynny.

Like the earlier speakers, I think we need to move with caution on this, not least because, as you say in your statement, every tax we get, every power we get devolved, appears to lead to a similar reduction in the amount of the block grant, and that could actually lead to a greater burden on Wales than we currently get from the mildly redistributive system that we have, even if it’s not perfect. So, I think we need to avoid perverse incentives, and, obviously, the landfill disposals tax does that, but it can also be used to tackle perverse consequences. I was struck by the intention of San Francisco to levy a very modest 1.5 per cent payroll tax on the high-tech companies—global companies like Google, Amazon and Uber, not known for their enthusiasm for paying taxes anywhere in the world. But, if successful, that money could be used to provide affordable housing for low-income families who’ve been displaced by these very same successful tech companies who have made it impossible for people to go on living in the city.

So, I think we have to realise that, if the austerity policies of the UK Government continue, there will continue to be pressure on us to find new ways of boosting the public sector revenue, particularly if we see a reduction in public sector grants coming from central Government. So, do we have the powers in the future, were we so minded, to adjust the land transaction tax to become a land value tax, which might more adequately reflect the good fortune of those who benefit from well-connected communities and excellent services to pay more as a vehicle for reversing the well-known inverse care law, as well as tax avoidance? Perhaps you could give us some indication of the direction of travel that the Government might be suggesting we move in.

Fel y siaradwyr cynharach, rwy’n meddwl bod angen inni symud yn ofalus ar hyn, yn enwedig oherwydd, fel y dywedwch yn eich datganiad, ei bod yn ymddangos bod pob treth a gawn, pob pŵer sy’n cael ei ddatganoli inni, yn arwain at ostyngiad tebyg yn swm y grant bloc, a gallai hynny mewn gwirionedd arwain at fwy o faich ar Gymru nag sydd gennym ar hyn o bryd o'r system ychydig yn ailddosbarthol sydd gennym, hyd yn oed os nad yw'n berffaith. Felly, rwy’n meddwl bod angen inni osgoi cymhellion gwrthnysig, ac, yn amlwg, mae'r dreth gwarediadau tirlenwi yn gwneud hynny, ond gellir ei defnyddio hefyd i ymdrin â chanlyniadau gwrthnysig. Cefais fy nharo gan fwriad San Francisco i godi treth cyflogres gymedrol iawn o 1.5 cant ar y cwmnïau uwch-dechnoleg—cwmnïau byd-eang fel Google, Amazon ac Uber, sydd ddim yn adnabyddus am eu brwdfrydedd i dalu trethi mewn unrhyw le yn y byd. Ond, pe byddai’n llwyddiannus, gellid defnyddio’r arian hwnnw i ddarparu tai fforddiadwy i deuluoedd ar incwm isel sydd wedi cael eu dadleoli gan yr union gwmnïau technoleg llwyddiannus hyn sydd wedi ei gwneud yn amhosibl i bobl barhau i fyw yn y ddinas.

Felly, rwy’n meddwl bod yn rhaid inni sylweddoli, os yw polisïau cyni Llywodraeth y DU yn parhau, y bydd pwysau’n dal i fod arnom i ddod o hyd i ffyrdd newydd o roi hwb i refeniw yn y sector cyhoeddus, yn enwedig os ydym yn gweld gostyngiad mewn grantiau sector cyhoeddus yn dod gan Lywodraeth ganolog. Felly, a oes gennym y pwerau yn y dyfodol, pe byddem yn dymuno gwneud hynny, i addasu’r dreth trafodiadau tir i fod yn dreth gwerth tir, a allai roi gwell adlewyrchiad o lwc dda y rheini sy'n cael budd o gymunedau wedi’u cysylltu'n dda a gwasanaethau rhagorol i dalu mwy fel cyfrwng i wrthdroi’r ddeddf gofal gwrthgyfartal adnabyddus, yn ogystal ag osgoi talu treth? Efallai y gallech roi rhyw syniad o'r cyfeiriad teithio y gallai'r Llywodraeth fod yn awgrymu ein bod yn symud ynddo.

Thank you, Jenny Rathbone, for those questions. She’s right to begin by warning us of perversities and unintended consequences that can flow from even the best motivated policies. But I do continue to believe that the basic principle that any tier of government that expends public money should also be responsible for raising part of that money is the right one. And then we have to work hard to make sure that we do it in the correct way. I thank the Member for Cardiff Central for referring to the San Francisco experience, which I don’t know enough about, but will look forward to learning more about that.

I think she points to another of these wider contextual matters that Mike Hedges raised, which is that, alongside all of this, if the Wales Bill succeeds, then this National Assembly will have new powers to propose new taxes here in Wales. And the recent Bevan Commission report rehearsed land value taxation as one of a number of possibilities that could be tested in that new regime. Personally, I have long been something of an enthusiast for land value taxation. What I do feel is that, if those new powers come to Wales, it will be important for us to think through together some examples of new taxes that we might be able to propose in order to test out the new machinery that the Wales Bill envisages and to see the best way in which we could use those new powers for the benefit of individuals and services in Wales.

Diolch, Jenny Rathbone, am y cwestiynau yna. Mae hi'n gywir i ddechrau drwy ein rhybuddio am bethau gwrthnysig a chanlyniadau anfwriadol a all ddeillio o hyd yn oed y polisïau â’r bwriadau gorau. Ond rwy’n dal i gredu mai’r egwyddor sylfaenol y dylai unrhyw haen o lywodraeth sy'n gwario arian cyhoeddus hefyd fod yn gyfrifol am godi rhywfaint o'r arian hwnnw yw'r un cywir. Ac yna mae'n rhaid inni weithio'n galed i sicrhau ein bod yn gwneud hynny yn y ffordd gywir. Diolch i'r Aelod dros Ganol Caerdydd am gyfeirio at y profiad yn San Francisco; nid wyf yn gwybod digon am hynny, ond byddaf yn edrych ymlaen at ddysgu mwy am hynny.

Rwy'n credu ei bod hi’n tynnu sylw at un arall o'r materion cyd-destunol ehangach hyn a gododd Mike Hedges, sef, ochr yn ochr â hyn oll, os bydd Bil Cymru yn llwyddo, bydd gan y Cynulliad Cenedlaethol hwn bwerau newydd i gynnig trethi newydd yma yng Nghymru. Ac roedd adroddiad diweddar Comisiwn Bevan yn sôn am drethiant gwerth tir fel un o nifer o bosibiliadau a allai gael eu profi yn y gyfundrefn newydd honno. Yn bersonol, rwyf wedi bod yn eithaf brwdfrydig am drethiant gwerth tir ers amser maith. Yn fy marn i, os daw’r pwerau newydd hynny i Gymru, bydd yn bwysig inni feddwl gyda’n gilydd am rai enghreifftiau o'r trethi newydd y gallem eu cynnig er mwyn profi’r peiriannau newydd y Bil Cymru yn eu rhagweld ac i weld y ffordd orau y gallem ddefnyddio'r pwerau newydd hynny er lles unigolion a gwasanaethau yng Nghymru.

A gaf i groesawu datganiad yr Ysgrifennydd Cabinet, a’r sylwadau yn benodol ynglŷn â’r fframwaith gyllidol, a’r ymroddiad y bydd gan y Senedd hon gyfle i drafod a chytuno ai peidio y fframwaith maes o law? O edrych ar y cytundeb rhwng Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol a Llywodraeth yr Alban, mae’n amlwg ei fod e’n ffrwyth llafur sylweddol iawn, ac rwy’n falch o glywed eich bod chi wedi cael cydweithrediad ynglŷn â hynny ar gyfer ein trefniadau ni. Ond nid oes ganddo effaith deddf gwlad. A fyddai’n cytuno â fi y byddai sylfaen statudol i’r fframwaith gyllidol yn cynnig gwell gwarant i Gymru o’r ymroddiad i ariannu’n ddigonol, o’r egwyddorion bras sy’n sail i’r ymroddiad hwnnw, ac o beirianwaith i allu delio ag unrhyw anghydfod ac anghytundeb, pan fydd yn codi?

May I welcome the Cabinet Secretary’s statement and, particularly, his comments on the fiscal framework, and the commitment that this Senedd will have an opportunity to discuss and to agree or otherwise the framework in due course? In looking at the agreement between the UK Government and the Scottish Government, it is clear that it’s the result of a great deal of work, and I’m pleased to hear that you’ve had some collaboration in relation to that for our arrangements. But it doesn’t have the impact of legislation. Does he agree with me that a statutory basis to the fiscal framework would provide greater guarantees to Wales in terms of a commitment to adequate funding and the broad principles that underpin that commitment, and a mechanism to dealing with any dispute or disagreement, should one arise?

Wel, diolch yn fawr i Jeremy Miles. Jest i ddweud, roeddwn i’n awyddus i ddod gerbron y Cynulliad cyn yr haf gyda fy natganiad heddiw, jest i gael cyfle i drafod pethau gyda’n gilydd a rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau’r Cynulliad. O ran profiad yr Alban, mae e ar agenda’r cyfarfod sydd gyda fi yr wythnos nesaf gyda’r Gweinidog o’r Alban i fwrw ymlaen â’r trafodaethau rydym wedi eu cael gyda nhw ac i ddysgu o’r profiadau y maen nhw wedi eu cael. Y ffordd orau i fod yn glir taw yn ein dwylo ni, ac yn nwylo’r Cynulliad Cenedlaethol, y mae’r dewis olaf i dderbyn y fframwaith, ac i fod yn hapus â’r fframwaith—mae hynny’n hollol bwysig i ni. Y ffordd orau i’w wneud e—wel, bydd hynny’n rhan o’r broses rydym yn mynd i’w chael yn yr hydref o drafod popeth gydag Ysgrifennydd y Trysorlys yn Llundain.

Thank you very much to Jenny Miles. Just to say, I was eager to appear before the Assembly before the summer with a statement, just to have an opportunity to discuss things together and provide an update to Assembly Members. On the experience in Scotland, it’s on the agenda for the meeting I have next week with the Minister from Scotland to press ahead with those discussions that we’ve had with them and to learn from the experiences that they’ve had. The best way to be clear that in our hands, and in the hands of the National Assembly, is where the final choice rests to accept the framework and to be content with the framework—that’s vital. The best way to do that—well, that’ll be part of the process that we’re going to have in the autumn of discussing everything with the Treasury Secretary in London.

Diolch, Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

7. 6. Datganiad: Tasglu Gweinidogol ar y Cymoedd
7. 6. Statement: Ministerial Taskforce on the Valleys

Rydym nawr yn symud ymlaen i’r eitem nesaf, sef y datganiad gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes ar y tasglu gweinidogol ar y Cymoedd. Ac rwy’n galw ar y Gweinidog, Alun Davies.

We now move to the next item, the statement by the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language on the ministerial taskforce on the Valleys. I call on the Minister, Alun Davies.

Member
Alun Davies 15:38:00
The Minister for Lifelong Learning and Welsh Language

Diolch yn fawr, Lywydd.

Mae gennym ni yng Nghymoedd y De hanes cryf a balch. Ni oedd y grym y tu ôl i’r chwyldro diwydiannol, ac fe wnaethom ni ysgogi datblygiad y Gymanwlad. Ni wnaeth gyfrannu at y camau mawr a gymerwyd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif. Mae cau’r gwaith haearn, y gwaith dur a’r pyllau wedi cael effaith hirdymor ar gymunedau’r Cymoedd, o’u ffin â Lloegr draw i sir Gâr.

Presiding Officer, our Valleys communities have borne the brunt of the impact of successive recessions and economic downturns. They have been at the forefront of the UK Government’s experiments to reform welfare.

As the result of last month’s European Union referendum revealed, many people living in our Valleys communities today feel left behind and left out. This was not simply a vote against EU membership; it was also a vote in which people demonstrated that they feel insecure with their place in the world, their job prospects, employment rights, and their futures.

In line with the Labour Party manifesto, and commitments made in the lead up to the Assembly election, I am today announcing the Welsh Government will set up a ministerial taskforce for the Valleys. We want a new approach to investing in the future of our Valleys that will engage and empower local communities and restore a sense of hope and aspiration.

Thank you, Presiding Officer.

The south Wales Valleys have a strong and proud history. We powered the industrial revolution, we drove the development of the Commonwealth and we were instrumental in all the advances of the nineteenth and twentieth centuries. The closure of the ironworks, steelworks and the pits has had a long and lasting impact on the Valleys communities, stretching from the English border to Carmarthenshire.

Lywydd, mae ein cymunedau yn y Cymoedd wedi ysgwyddo baich effaith dirwasgiadau olynol a dirywiadau economaidd. Maent wedi bod ar flaen y gad o ran arbrofion Llywodraeth y DU i ddiwygio lles.

Fel y dangosodd canlyniad refferendwm yr Undeb Ewropeaidd y mis diwethaf, mae llawer o bobl sy'n byw yn ein cymunedau yn y Cymoedd heddiw yn teimlo eu bod wedi’u gadael ar ôl a’u gadael allan. Nid dim ond pleidlais yn erbyn aelodaeth o'r UE oedd hon; roedd hefyd yn bleidlais lle dangosodd pobl eu bod yn teimlo'n ansicr am eu lle yn y byd, eu rhagolygon swyddi, eu hawliau cyflogaeth, a'u dyfodol.

Yn unol â maniffesto'r Blaid Lafur, ac ymrwymiadau a wnaethpwyd yn y cyfnod cyn etholiad y Cynulliad, rwyf heddiw’n cyhoeddi y bydd Llywodraeth Cymru yn sefydlu tasglu gweinidogol ar gyfer y Cymoedd. Ein bwriad fydd canfod dull newydd o fuddsoddi yn nyfodol ein Cymoedd a fydd yn ymgysylltu â chymunedau lleol ac yn eu grymuso, ac yn adfer ymdeimlad o obaith a dyhead.

Daeth Suzy Davies i’r Gadair.

Suzy Davies took the Chair.

We have already seen significant structural investment in the Valleys, including from the European Union. The taskforce will build on this foundation, working with people living in the Valleys, local businesses, local government, the third sector and civic organisations to promote the Valleys as a region for investment and as a place to live, to better co-ordinate existing investment, and to address long-term issues. It will work closely with both the Cardiff capital city region and the Swansea bay city region programmes and will seek to harness the potential of the Valleys’ unique and diverse landscape.

Using the knowledge of the public sector and the ability of the Welsh Government to act as a catalyst, the ministerial taskforce will direct and lead the regeneration and sustainable growth of the Valleys. The immediate priority for the taskforce will be to listen to what people in the Valleys want for our future. We will start an in-depth conversation about improving quality of life, economic development and regeneration, business efficiency and competitiveness, employment and skills, and, finally, sustainable development.

The taskforce will be an active and agile body and not a bureaucratic quango. It will have a small core membership and will call on contributions from others as required. Every Cabinet Secretary and Minister will share a responsibility for improving the lives of people who live in the Valleys. I will chair the taskforce. Its members will include the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure and the Minister for Skills and Science. It will also have a small number of external expert advisers. I will update Members on these appointments in due course.

It is important that we recognise that the diversification of the economy of the Valleys has already begun. New industries are being supported and we must continue to build upon this and ensure that everybody benefits, creating new opportunities in local communities and ensuring the benefits of inward investment are retained and shared in the Valleys.

The fundamental issues and challenges affecting the south Wales Valleys are rooted in the noxious cocktail of poverty and deprivation. The taskforce will respond to that range of negative socioeconomic indicators that have placed so many of our Valleys communities at the bottom of the health, wealth and well-being league tables. Although we have made important progress in Wales to reduce unemployment and the number of people living in workless households, parts of the Valleys continue to have high levels of economic inactivity, high levels of deprivation, and high levels of unemployment. This, in turn, has had an impact on educational attainment and long-term health.

The impact of the UK Government’s welfare reforms, from the introduction of the bedroom tax to cuts in disability benefits, has been felt most acutely by communities in the Valleys. Whilst we cannot undo these reforms, we can do more to support people and help them in their search for dignified, skilled and meaningful work. We will work with people to respond to their real-world circumstances and experiences. Access to jobs, access to high-quality services and access to support to improve employability has to underpin this approach. We know that many people and communities are feeling disenfranchised, dispirited and under-engaged. I want the taskforce to talk with and listen to these communities and these people to identify why people feel so left behind by the wider economy and those politicians who are elected to represent them.

Through the taskforce, we want to see sustainable growth that adds economic value to our Valleys communities. Where wealth is created, we want it to remain in those local economies, not flow away into distant communities, hedge funds or off-shore bank accounts. The ongoing regeneration of the south Wales Valleys must be rooted in an approach to economic policy that has the eradication of poverty as its primary objective. We can help improve families’ living standards, health and well-being and children’s life chances by ensuring people have access to better jobs closer to home. The taskforce will work across Welsh Government departments, with the economy, education, health and housing, to stimulate action to meet the Valleys’ developing needs.

Acting Presiding Officer, I do not underestimate the challenges that lie ahead, especially in light of the decision of the British people to seek an exit from the European Union. However, there is enthusiasm to co-operate and to work together, as previous generations have done, to meet the challenges of today and to provide a prosperous and secure future for the Valleys. I will keep Assembly Members informed as the work of the taskforce develops. Thank you.

Rydym eisoes wedi gweld buddsoddiad strwythurol sylweddol yn y Cymoedd, gan gynnwys gan yr Undeb Ewropeaidd. Bydd y tasglu yn adeiladu ar y sylfaen hon, gan weithio gyda phobl sy'n byw yn y Cymoedd, busnesau lleol, llywodraeth leol, y trydydd sector a sefydliadau dinesig i hyrwyddo'r Cymoedd fel rhanbarth i fuddsoddi ynddo ac fel lle i fyw, i gydgysylltu buddsoddiadau presennol yn well, ac i ymdrin â phroblemau hirdymor. Bydd yn gweithio'n agos gyda rhaglenni prifddinas-ranbarth Caerdydd a dinas-ranbarth bae Abertawe a bydd yn ceisio harneisio potensial tirwedd unigryw ac amrywiol y Cymoedd.

Gan ddefnyddio gwybodaeth y sector cyhoeddus a gallu Llywodraeth Cymru i weithredu fel catalydd, bydd y tasglu gweinidogol yn cyfarwyddo ac yn arwain y gwaith o adfywio a sicrhau twf cynaliadwy yn y Cymoedd. Blaenoriaeth gyntaf y tasglu fydd gwrando ar yr hyn sydd ei eisiau ar bobl yn y Cymoedd ar gyfer ein dyfodol. Byddwn yn dechrau sgwrs fanwl am wella ansawdd bywyd, datblygu economaidd ac adfywio, effeithlonrwydd busnes a chystadleurwydd, cyflogaeth a sgiliau, ac, yn olaf, datblygu cynaliadwy.

Bydd y tasglu yn gorff gweithgar ac ystwyth ac nid yn gwango biwrocrataidd. Bydd ganddo nifer bach o aelodau craidd a bydd yn galw ar gyfraniadau gan eraill yn ôl y gofyn. Bydd pob Ysgrifennydd y Cabinet a phob Gweinidog yn rhannu cyfrifoldeb dros wella bywydau pobl sy'n byw yn y Cymoedd. Byddaf i'n cadeirio'r tasglu. Bydd ei aelodau'n cynnwys Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith a'r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth. Bydd ganddo hefyd nifer bach o gynghorwyr arbenigol allanol. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y penodiadau hyn maes o law.

Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod bod y broses o arallgyfeirio economi'r Cymoedd eisoes wedi dechrau. Mae diwydiannau newydd yn cael eu cefnogi ac mae'n rhaid inni barhau i adeiladu ar hyn a sicrhau bod pawb yn elwa, gan greu cyfleoedd newydd mewn cymunedau lleol a sicrhau bod manteision mewnfuddsoddi’n cael eu cadw a'u rhannu yn y Cymoedd.

Mae'r materion a’r heriau sylfaenol sy'n effeithio ar Gymoedd y de yn deillio o goctel gwenwynig o dlodi ac amddifadedd. Bydd y tasglu’n ymateb i’r ystod honno o ddangosyddion economaidd-gymdeithasol negyddol sydd wedi rhoi cynifer o'n cymunedau yn y Cymoedd ar waelod tablau cynghrair iechyd, cyfoeth a lles. Er ein bod ni wedi gwneud cynnydd pwysig yng Nghymru i leihau diweithdra a nifer y bobl sy'n byw mewn cartrefi di-waith, mae rhannau o'r Cymoedd yn parhau i fod â lefelau uchel o anweithgarwch economaidd, lefelau uchel o amddifadedd, a lefelau uchel o ddiweithdra. Mae hyn, yn ei dro, wedi cael effaith ar gyrhaeddiad addysgol ac iechyd hirdymor.

Mae effaith diwygiadau lles Llywodraeth y DU, o gyflwyno'r dreth ystafell wely i doriadau mewn budd-daliadau anabledd, wedi cael ei theimlo gryfaf gan gymunedau yn y Cymoedd. Er na allwn ddadwneud y diwygiadau hyn, gallwn wneud mwy i gefnogi pobl a'u helpu i chwilio am waith urddasol, medrus ac ystyrlon. Byddwn yn gweithio gyda phobl i ymateb i'w hamgylchiadau a'u profiadau yn y byd go iawn. Mae’n rhaid i’r ymagwedd hon gael ei hategu gan fynediad at swyddi, mynediad at wasanaethau o safon uchel a mynediad at gymorth i wella cyflogadwyedd. Rydym yn gwybod bod llawer o bobl a chymunedau yn teimlo wedi’u difreinio, yn ddigalon ac nad ydynt yn cael digon o sylw. Rwyf am i'r tasglu siarad â’r cymunedau hyn a’r bobl hyn, a gwrando arnynt, i ganfod pam y mae pobl yn teimlo eu bod wedi’u gadael ar ôl gymaint gan yr economi ehangach a’r gwleidyddion hynny sydd wedi’u hethol i'w cynrychioli.

Drwy'r tasglu, hoffem weld twf cynaliadwy sy'n ychwanegu gwerth economaidd i'n cymunedau yn y Cymoedd. Rydym am i gyfoeth aros yn yr economïau lleol hynny lle y mae’n cael ei greu, nid llifo i ffwrdd i gymunedau pell, cronfeydd sicrwydd neu gyfrifon banc tramor. Rhaid i adfywiad parhaus Cymoedd y de fod â’i wreiddiau mewn ymagwedd at bolisi economaidd sydd â’r prif amcan o ddileu tlodi. Gallwn helpu i wella safonau byw, iechyd a lles teuluoedd a chyfleoedd bywyd plant drwy sicrhau bod swyddi gwell ar gael i bobl yn nes at adref. Bydd y tasglu’n gweithio ar draws adrannau Llywodraeth Cymru, gyda'r economi, addysg, iechyd a thai, i ysgogi camau i ddiwallu anghenion y Cymoedd wrth iddynt ddatblygu.

Lywydd Dros Dro, nid wyf yn bychanu'r heriau sydd o'n blaenau, yn enwedig o ystyried penderfyniad pobl Prydain i geisio ymadael â’r Undeb Ewropeaidd. Fodd bynnag, ceir brwdfrydedd i gydweithredu a chydweithio, fel y gwnaeth cenedlaethau blaenorol, i ateb heriau heddiw ac i roi dyfodol ffyniannus a diogel i’r Cymoedd. Byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Cynulliad wrth i waith y tasglu ddatblygu. Diolch.

Thank you, Minister. Bethan Jenkins.

Diolch yn fawr, Weinidog. Bethan Jenkins.

Diolch. The background to this statement here today, I believe, is a manifesto commitment that the First Minister made in April. But, when he announced this taskforce, he said it was being done, and I quote:

‘to challenge the relentless pessimism that we hear from Plaid Cymru…in the Valleys. To listen to them, you’d think that nothing ever happened here. Well, it’s our job to put them right’.

But, I think it’s less about putting us right than talking to the people of the area and trying to empower them, and their communities, to make decisions for their own lives. How do we know this? As you’ve already said, Minister, it’s because of the referendum result. In spite of billions of pounds of European money flowing into the Valleys, many people looked around them and asked whether their lives had been materially improved.

Of course, we can always point to projects here and there, but has all that money dealt conclusively with the legacy of post-industrialisation? Has is brought an end to high unemployment and an unwell population? Has it really delivered economic opportunity and reduced crime and other anti-social issues? The answer is that it has not. We are still stuck with these issues, as we were 20, 30 or 40 years—or half a century—ago, and it isn’t good enough.

So, the first thing this taskforce needs to be concerning itself with, in my view, is outcomes—how you will measure the success of your efforts. Why not start with the fundamental question: how has this or that policy or initiative improved the lives of the people of the Valleys? It seems to me to be the most elementary question, but probably the most important question here. So, I’d like the Minister to say how outcomes will be measured. I would also like to know whether the criteria for measurement will be decided independently rather than by the Welsh Government, because that’s rather like marking your own work, and, as I’ve already said, people in the Valleys aren’t really buying it at the moment.

I’d also like to know how you intend to start this conversation with people. We’re talking about engagement post Brexit and people being annoyed with politicians. How do you want to talk to people other than the usual suspects? We have to engage with people in their communities if they now tell us that they feel that politicians are distant. How are you going to make sure that that changes in terms of the future?

I’m pleased that the terms of reference refer to delivering opportunity rather than combating poverty. We’ve had the latter for as long as I can remember being an Assembly Member, and it hasn’t worked. I’m firmly of the view that if we really want to deliver jobs, then many of the other issues will look after themselves if we focus on the economic prospects of people in these areas. So, I would like to understand—. I know that Communities First doesn’t just exist in south Wales, but if you are going to be launching this new taskforce, how, then, does it marry into schemes like this and other anti-poverty initiatives that may interweave or conflict with what you are doing in this new initiative?

I think that, rather than seeking—going back to what I was saying at the start—to shoot the messenger, the Welsh Government needs to take a hard look at itself, because it’s not just Plaid Cymru that’s saying that not enough is being done. The Communities, Equality and Local Government Committee reported in June last year, saying that, by the Welsh Government’s lack of progress in reducing poverty, particularly given its long-term commitment investing in the issue, there was deep concern there. So, we need to look at, instead of putting blame on people, treating the symptoms of poverty and tackling the root causes of poverty.

I’d like to know whether, in the wake of the referendum, as you mentioned Brexit at the beginning, the Welsh Government has reviewed the effectiveness of European money that has been spent in the south Wales Valleys area. After all, if it is the provider of funding, rather than deliverer of its intended purposes, then the EU can only shoulder some of the blame if that funding does not lead to significant and measurable improvement. Or, to put it another way, new pavements or a walkway in a town centre won’t deliver jobs in and of themselves—it’s what goes in and around that that counts.

Lastly, I’d like to know what this taskforce will do to break the link between poverty and poor educational attainment. In this party, we’ve pushed for community-focused schools with strong links to families and the wider community, and I think that the Welsh Government must deliver its own manifesto pledge to pilot a new model of community learning centres, providing extended services from 8 a.m. to 6 p.m., with childcare, parenting support, family learning and community access to facilities built around the school day. There is cross-party support for such a proposal, and we have also pledged to turn schools into community hubs so that they can be open at weekends, they can be open to the community, as opposed to just open at school times, and we can then engage on a wider basis in terms of eradicating poverty in Wales. I don’t disagree with the setting up of this taskforce, but I don’t either want it to be just another piece of work that sits on a bookshelf somewhere and gets forgotten about; I want people in the Valleys areas who feel, often, quite disenfranchised and disengaged to become part of the debate in the future so that we can make devolution work for them and we can make the future of Wales be part of their conversation, not just ours as politicians.

Diolch. Y cefndir i'r datganiad hwn yma heddiw, rwy’n credu, yw ymrwymiad maniffesto a wnaeth y Prif Weinidog ym mis Ebrill. Ond, pan gyhoeddodd y tasglu hwn, dywedodd ei fod yn cael ei wneud, ac rwy’n dyfynnu:

'i herio'r pesimistiaeth di-baid a glywn gan Blaid Cymru... yn y Cymoedd. I wrando arnynt, ni fyddech yn meddwl bod dim byd byth yn digwydd yma. Wel, ein gwaith ni yw eu cywiro nhw'.

Ond, rwy'n meddwl bod hyn yn llai o fater o’n cywiro ni nag yn fater o siarad â phobl yr ardal a cheisio eu grymuso nhw, a'u cymunedau, i wneud penderfyniadau dros eu bywydau eu hunain. Sut yr ydym ni’n gwybod hyn? Fel yr ydych eisoes wedi’i ddweud, Weinidog, mae oherwydd canlyniad y refferendwm. Er bod biliynau o bunnoedd o arian Ewropeaidd yn llifo i mewn i'r Cymoedd, roedd llawer o bobl yn edrych o'u cwmpas ac yn gofyn a oedd eu bywydau wedi cael eu gwella o ddifrif.

Wrth gwrs, gallwn bob amser bwyntio at brosiectau yma ac acw, ond a yw’r holl arian hwnnw wedi ymdrin yn derfynol ag etifeddiaeth ôl-ddiwydiannu? A yw wedi rhoi diwedd ar ddiweithdra uchel a phoblogaeth sâl? A yw wedi darparu gwir gyfle economaidd a llai o droseddu a materion gwrth-gymdeithasol eraill? Yr ateb yw nac ydy. Rydym yn dal i wynebu’r materion hyn, fel yr oeddem 20, 30 neu 40 mlynedd—neu hanner canrif—yn ôl, ac nid yw'n ddigon da.

Felly, y peth cyntaf y mae angen i’r tasglu hwn fod yn meddwl amdano, yn fy marn i, yw canlyniadau—sut y byddwch chi’n mesur llwyddiant eich ymdrechion. Beth am ddechrau â’r cwestiwn sylfaenol: sut y mae’r polisi neu’r fenter hon neu’r llall wedi gwella bywydau pobl y Cymoedd? Mae'n ymddangos i mi mai dyna’r cwestiwn mwyaf elfennol, ond mae'n debyg y cwestiwn pwysicaf yma. Felly, hoffwn i’r Gweinidog ddweud sut y bydd yn mesur canlyniadau. Hoffwn hefyd wybod a fydd y meini prawf mesur yn cael eu pennu’n annibynnol yn hytrach na gan Lywodraeth Cymru, oherwydd mae hynny’n debyg iawn i farcio eich gwaith eich hun, ac, fel yr wyf eisoes wedi’i ddweud, nid yw pobl yn y Cymoedd wir yn credu yn hynny ar hyn o bryd.

Hoffwn wybod hefyd sut yr ydych yn bwriadu dechrau’r sgwrs hon â phobl. Rydym yn sôn am ymgysylltiad ar ôl Brexit a phobl yn flin gyda gwleidyddion. Sut yr ydych eisiau siarad â phobl ar wahân i'r bobl arferol? Mae'n rhaid inni ymgysylltu â phobl yn eu cymunedau os ydynt nawr yn dweud wrthym eu bod yn teimlo bod gwleidyddion yn bell oddi wrthynt. Sut yr ydych yn mynd i wneud yn siŵr bod hynny'n newid o ran y dyfodol?

Rwy'n falch bod y cylch gorchwyl yn cyfeirio at ddarparu cyfle yn hytrach na brwydro yn erbyn tlodi. Rydym wedi cael yr olaf cyhyd ag y gallaf gofio bod yn Aelod Cynulliad, ac nid yw wedi gweithio. Rwy'n gadarn o'r farn, os ydym wir eisiau creu swyddi, y bydd llawer o'r materion eraill yn edrych ar ôl eu hunain os ydym yn canolbwyntio ar ragolygon economaidd pobl yn yr ardaloedd hyn. Felly, hoffwn ddeall—. Rwy’n gwybod nad dim ond yn y de y mae Cymunedau yn Gyntaf yn bodoli, ond os ydych yn mynd i fod yn lansio'r tasglu newydd, sut, felly, y mae’n cyd-fynd â chynlluniau fel hwn a mentrau gwrth-dlodi eraill a all fod yn cydblethu neu'n gwrthdaro â’r hyn yr ydych yn ei wneud yn y fenter newydd hon?

Rwy’n meddwl, yn hytrach na cheisio—i fynd yn ôl at yr hyn yr oeddwn yn ei ddweud ar y dechrau—saethu’r negesydd, bod angen i Lywodraeth Cymru edrych yn fanwl arni hi ei hun, oherwydd nid Plaid Cymru yr unig lais sy’n dweud nad oes digon yn cael ei wneud. Cafwyd adroddiad gan y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ym mis Mehefin y llynedd, yn dweud, yn sgil diffyg cynnydd Llywodraeth Cymru o ran lleihau tlodi, yn enwedig o ystyried ei hymrwymiad hirdymor i fuddsoddi yn y mater, bod pryder dwfn yno. Felly, mae angen inni ystyried, yn hytrach na rhoi bai ar bobl, trin symptomau tlodi ac ymdrin ag achosion gwaelodol tlodi.

Hoffwn wybod, yn sgil y refferendwm, fel y soniasoch am Brexit ar y dechrau, a yw Llywodraeth Cymru wedi adolygu effeithiolrwydd yr arian Ewropeaidd sydd wedi ei wario yn ardal Cymoedd y de. Wedi'r cyfan, os mai darparwr cyllid ydyw, yn hytrach na chyflawnwr y dibenion a fwriadwyd gan y cyllid, dim ond rhywfaint o’r bai all yr UE ei ysgwyddo os nad yw cyllid yn arwain at welliant sylweddol a mesuradwy. Neu, i’w roi mewn ffordd arall, wnaiff palmentydd newydd neu rodfa yng nghanol tref ddim darparu swyddi ynddynt eu hunain—yr hyn sy’n dod i’r dref ac o’i chwmpas sy'n cyfrif.

Yn olaf, hoffwn wybod beth fydd y tasglu hwn yn ei wneud i dorri'r cysylltiad rhwng tlodi a chyrhaeddiad addysgol gwael. Yn y blaid hon, rydym wedi gwthio am ysgolion bro â chysylltiadau cryf â theuluoedd a'r gymuned ehangach, ac rwy’n meddwl bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru gyflawni ei haddewid maniffesto ei hun i dreialu model newydd o ganolfannau dysgu cymunedol, gan ddarparu gwasanaethau estynedig o 8 a.m. tan 6 p.m., gyda gofal plant, cymorth rhianta, dysgu teuluol a mynediad cymunedol i gyfleusterau wedi’u hadeiladu o amgylch y diwrnod ysgol. Ceir cefnogaeth drawsbleidiol i gynnig o'r fath, ac rydym hefyd wedi addo troi ysgolion yn ganolfannau cymunedol fel y gallant fod yn agored ar benwythnosau, gallant fod yn agored i'r gymuned, yn hytrach na dim ond ar agor ar amseroedd ysgol, ac yna gallwn ymgysylltu ar sail ehangach o ran dileu tlodi yng Nghymru. Nid wyf yn anghytuno â sefydlu'r tasglu hwn, ond nid wyf am ychwaith iddo fod yn ddim mwy na darn arall o waith sy'n eistedd ar silff lyfrau yn rhywle ac yn cael ei anghofio; rwyf am i bobl yn ardaloedd y Cymoedd sy'n teimlo, yn aml, wedi’u difreinio a'u hymddieithrio ddod yn rhan o'r drafodaeth yn y dyfodol fel y gallwn wneud i ddatganoli weithio ar eu cyfer nhw ac fel y gallwn wneud i ddyfodol Cymru fod yn rhan o'u sgwrs nhw, nid dim ond ein sgwrs ni fel gwleidyddion.

I’m grateful to the Plaid Cymru spokesperson for her response, and I agree with much of it. I certainly agree with the points that you made on outcomes, rather than simply counting what we’re doing. I think all too often in Government, there’s been a temptation to count all the actions that we take and then to declare that a great success because we’ve done a lot. What actually matters is the impact of those actions on the people and communities that we represent. Certainly, I very much agree as well that it would be useful were many of these outcomes to be defined, if you like, not simply by Government, but by others as well, who take a more independent view of this.

When I look at these issues, I don’t simply look at a series of statistics, I understand and appreciate the lives that people live and the impact that our policies sometimes don’t have on those people, and the need to actually make a difference. So, I was very, very clear, I hope, in making this statement that we want to see the eradication of poverty as a key driver for what we do, not simply something that we do when we’re sitting here in Cardiff Bay, or sitting in various taskforces or committees elsewhere—in Cathays Park, or wherever we happen to be—but that we look at all the actions we take as a Government, with the Government acting as a catalyst, bringing people together, and that we establish the eradication of poverty in the south Wales Valleys as a driver of policy, and that that is the benchmark that we take and that we make for all other policy interventions.

The reason why the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure and the Minister for Skills and Science are joining me on this taskforce is to focus in on those wider economic issues and on how we can ensure that we have the human capital and we invest in our human capital to ensure that we do meet those objectives. I certainly will be bringing in my colleagues from across the rest of Government, as necessary and as needed, and bringing in the expertise that we need from elsewhere outside of Government. But, I want to ensure that this taskforce is not, as you put it, something that sits on shelves, wherever they happen to be, but is a taskforce that brings people together to achieve very real results, and we have the opportunity here to do that.

I’m not sure I do completely agree with you in the criticisms that you made about the investments made by the different European programmes. I think they have had a very real impact, and I’ve seen in my own constituency the changes that have been made, both from the building of the A465 Heads of the Valleys road to the renewal of Ebbw Vale, if you like, at the Works site—the investment in the railway, the investment in the college, and the investment in apprenticeships and Jobs Growth Wales, which are having a very real impact on people’s lives. What I’m concerned to do is that we focus in on substance and not simply PR, that we focus in on making real changes, and not simply cosmetic changes, and that we focus in on changing life opportunities for people. That is a very different ambition, and a very different vision from, perhaps, what we’ve seen at different points in the past.

You mentioned the anti-poverty schemes that are already in existence, and we will be bringing together those schemes and we will be reviewing how those schemes are working today and how they will work in the future. The Cabinet Secretary for Communities and Children will be looking at some of those issues, and I expect to join him in reviewing how some of those anti-poverty programmes do work.

Let me finish on this point: you talked about how we engage as politicians and Ministers, and I think you’re absolutely right to focus on that and on our failure, sometimes, to communicate our messages. I was anxious to make this statement before recess so that we can get started on this work as soon as possible. I don’t see this as being simply an exercise in consultation, as perhaps we’ve done at other times in the past; I see this as wishing to stimulate a rich and in-depth and honest discussion with people—the people that we both represent in different parts of the south Wales Valleys. I want to listen actively to what people tell us, because when people talk to us—and we’ve all had conversations on doorsteps over the last few weeks and months—many people have spoken to me about the environment in which they live, whether it’s litter on the streets of Ebbw Vale or whether it’s weeds growing in the streets of Tredegar, or whether it’s fly-tipping above Nantyglo. And these are things which matter to people; it affects their own place, it affects their perception of who they are and they are things that we want to address. So, yes, we will address the large-scale challenges facing us, but we also need to address the places in which we live, and I would never underestimate the importance of that to people, wherever we happen to live in the Valleys.

Rwy'n ddiolchgar i lefarydd Plaid Cymru am ei hymateb, ac rwy’n cytuno â llawer ohono. Rwy’n sicr yn cytuno â'r pwyntiau a wnaethoch am ganlyniadau, yn hytrach na dim ond cyfrif yr hyn yr ydym yn ei wneud. Rwy’n meddwl, yn llawer rhy aml yn y Llywodraeth, bod temtasiwn wedi bod i gyfrif yr holl gamau gweithredu yr ydym yn eu cymryd, ac yna datgan bod hynny’n llwyddiant mawr oherwydd ein bod wedi gwneud llawer. Beth sy'n bwysig mewn gwirionedd yw effaith y camau gweithredu hynny ar y bobl a'r cymunedau yr ydym yn eu cynrychioli. Yn sicr, rwy’n cytuno’n fawr iawn hefyd y byddai'n ddefnyddiol i lawer o'r canlyniadau hyn gael eu diffinio, os mynnwch chi, nid dim ond gan y Llywodraeth, ond gan eraill yn ogystal, sydd â golwg fwy annibynnol ar hyn.

Pan wyf yn edrych ar y materion hyn, rwy’n gwneud mwy nag edrych ar gyfres o ystadegau; rwy’n deall ac yn gwerthfawrogi'r bywydau y mae pobl yn eu byw a'r effaith nad yw ein polisïau ni weithiau yn ei chael ar y bobl hynny, a'r angen i wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Felly, roeddwn yn glir iawn, iawn, rwy’n gobeithio, wrth wneud y datganiad hwn yr hoffem weld dileu tlodi yn sbardun allweddol i’r hyn yr ydym yn ei wneud, nid dim ond yn rhywbeth yr ydym yn ei wneud wrth eistedd yma ym Mae Caerdydd, neu eistedd mewn gwahanol dasgluoedd neu bwyllgorau yn rhywle arall—ym Mharc Cathays, neu ble bynnag yr ydym yn digwydd bod—ond ein bod yn edrych ar yr holl gamau a gymerwn fel Llywodraeth, lle mae’r Llywodraeth yn gweithredu fel catalydd, gan ddod â phobl at ei gilydd, a’n bod yn sefydlu dileu tlodi yng Nghymoedd y de fel sbardun i bolisi, ac mai dyna'r meincnod yr ydym yn ei ddefnyddio ac yn ei wneud ar gyfer pob ymyriad polisi arall.

Y rheswm pam y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith a'r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth yn ymuno â mi ar y tasglu hwn yw i ganolbwyntio ar y materion economaidd ehangach hynny ac ar sut y gallwn sicrhau bod gennym y cyfalaf dynol a’n bod yn buddsoddi yn ein cyfalaf dynol i sicrhau ein bod ni yn bodloni’r amcanion hynny. Byddaf yn sicr yn cynnwys fy nghydweithwyr o bob rhan arall o’r Llywodraeth, yn ôl y gofyn ac yn ôl yr angen, ac yn canfod yr arbenigedd sydd ei angen arnom o fannau eraill y tu allan i’r Llywodraeth. Ond, rwyf eisiau sicrhau nad yw'r tasglu hwn, yn eich geiriau chi, yn rhywbeth sy'n eistedd ar silffoedd, lle bynnag y maent yn digwydd bod, ond ei fod yn dasglu sy'n dod â phobl at ei gilydd i gyflawni canlyniadau go iawn, ac mae gennym y cyfle yma i wneud hynny.

Nid wyf yn siŵr a wyf yn cytuno’n llwyr â chi yn y feirniadaeth a wnaethoch am y buddsoddiadau a wnaethpwyd gan y gwahanol raglenni Ewropeaidd. Rwy'n meddwl eu bod wedi cael effaith wirioneddol iawn, ac rwyf wedi gweld yn fy etholaeth fy hun y newidiadau sydd wedi'u gwneud, o adeiladu ffordd A465 Blaenau'r Cymoedd i adnewyddu Glynebwy, os mynnwch, yn safle’r Gweithfeydd—y ​​buddsoddiad yn y rheilffordd, y buddsoddiad yn y coleg, a'r buddsoddiad mewn prentisiaethau a Twf Swyddi Cymru, sy’n cael effaith wirioneddol iawn ar fywydau pobl. Yr hyn yr hoffwn i inni ei wneud yw canolbwyntio ar sylwedd ac nid dim ond PR, canolbwyntio ar wneud newidiadau go iawn, ac nid dim ond newidiadau cosmetig, a chanolbwyntio ar newid cyfleoedd bywyd i bobl. Mae hwnnw'n uchelgais gwahanol iawn, ac yn weledigaeth wahanol iawn, efallai, i’r hyn yr ydym wedi ei weld ar wahanol adegau yn y gorffennol.

Sonioch chi am y cynlluniau gwrthdlodi sydd eisoes yn bodoli, a byddwn yn dwyn y cynlluniau hynny ynghyd a byddwn yn adolygu sut y mae’r cynlluniau hynny’n gweithio heddiw a sut y byddant yn gweithio yn y dyfodol. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn edrych ar rai o'r materion hynny, ac rwy’n disgwyl ymuno ag ef i adolygu sut y mae rhai o'r rhaglenni gwrthdlodi hynny’n gweithio.

Gadewch imi orffen ar y pwynt hwn: roeddech yn sôn am sut yr ydym yn ymgysylltu fel gwleidyddion a Gweinidogion, ac rwy’n meddwl eich bod yn hollol gywir i ganolbwyntio ar hynny ac ar ein methiant, weithiau, i gyfleu ein negeseuon. Roeddwn yn awyddus i wneud y datganiad hwn cyn y toriad, fel y gallwn ddechrau ar y gwaith hwn cyn gynted ag y bo modd. Nid wyf yn gweld hyn fel dim ond ymarfer ymgynghori, fel efallai yr ydym wedi ei wneud ar adegau eraill yn y gorffennol; rwy'n gweld hyn fel ymgais i ysgogi trafodaeth gyfoethog a manwl a gonest â phobl—y bobl yr ydym ill dau’n eu cynrychioli mewn gwahanol rannau o Gymoedd y De. Rwy’n bwriadu gwrando'n astud ar yr hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthym, oherwydd pan fydd pobl yn siarad â ni—ac rydym ni i gyd wedi cael sgyrsiau ar gerrig drysau yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf—mae llawer o bobl wedi siarad â mi am yr amgylchedd lle maent yn byw, boed yn sbwriel ar strydoedd Glynebwy neu’n chwyn yn tyfu yn strydoedd Tredegar, neu’n dipio anghyfreithlon uwchben Nantyglo. Ac mae'r rhain yn bethau sy'n bwysig i bobl; mae'n effeithio ar eu lle nhw, mae'n effeithio ar eu canfyddiad nhw o bwy ydynt ac maent yn bethau yr hoffem ymdrin â hwy. Felly, ie, byddwn yn ateb yr heriau mawr sy'n ein hwynebu, ond mae angen inni hefyd ymdrin â'r mannau lle’r ydym yn byw, a fyddwn i byth yn tanbrisio pwysigrwydd hynny i bobl, ble bynnag yr ydym yn digwydd byw yn y Cymoedd.

Can I just remind Members that we’re already halfway through the time allocated to this session? I’d be very grateful if all Members and, in fact, the Minister himself, could keep questions and answers short in order to maximise broad scrutiny of the Government. Thank you very much. Mohammad Asghar.

A gaf atgoffa’r Aelodau ein bod eisoes hanner ffordd drwy'r amser sydd wedi’i neilltuo ar gyfer y sesiwn hon? Byddwn yn ddiolchgar iawn pe bai’r holl Aelodau ac, a dweud y gwir, y Gweinidog ei hun, yn gallu cadw eu cwestiynau a’u hatebion yn fyr i gael cymaint â phosibl o graffu eang ar y Llywodraeth. Diolch yn fawr. Mohammad Asghar.

Thank you very much, acting Deputy Presiding Officer. I also thank the Minister for his statement today. According to the Office for National Statistics, one in eight children in Wales are living in long-term workless households. Many of these children live in the south-east Wales Valleys. Research shows that children living with long-term unemployed parents do less well at school and are at higher risk of being unemployed in later life. Children from better-off families enjoy better health and have higher skills than those from poorer families. So, any strategy to break the cycle of unemployment, poor health and well-being, poverty and lack of educational achievement is to be welcomed. Given the focus on promoting economic development and regeneration, it is vital that the business community is fully engaged with this taskforce. So, can I ask the Minister: what discussion he has had with the private sector for their input into this taskforce?

Similarly, collaboration with the third sector, local authorities and community groups will be important in this case. What consultative procedure with these groups will be adopted by this taskforce?

The aims of this taskforce cross many ministerial boundaries. What targets do you intend to set, and how will you monitor progress across Government in meeting these targets? How will the taskforce co-ordinate its work in conjunction with existing strategies such as the skills agenda in Wales?

Finally, Minister, I know that you intend to chair this taskforce. May I ask what consideration was given to adopting an independent chair with business experience from the private sector to drive forward this initiative? You mentioned a couple of areas in the south-east Wales Valleys. The Minister should know that I travel virtually every week to those Valleys, and they are deprived areas not for jobs only, but since coal and steel have gone—and continuous Labour Governments have been ruling this country. So, nothing has been done so far. There is great potential, Minister, if you start just thinking of certain market towns like Tredegar, Ebbw Vale, Merthyr—they were booming areas in the 1970s and 1980s, and, somehow, there are derelict buildings there now. So, have you thought about it—whether these closed shops can be, you know, reinvigorated so that they can resurface in this part of world with new money and new people to invest in it to make sure our Valleys come to their full glory, where they were only 30 or 40 years ago? Thank you.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd dros dro. Diolch hefyd i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw. Yn ôl y Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae un o bob wyth o blant yng Nghymru’n byw mewn cartrefi di-waith hirdymor. Mae llawer o'r plant hyn yn byw yng Nghymoedd y de-ddwyrain. Mae ymchwil yn dangos nad yw plant sy'n byw gyda rhieni di-waith hirdymor yn gwneud cystal yn yr ysgol a’u bod yn wynebu risg uwch o fod yn ddi-waith yn ddiweddarach mewn bywyd. Mae plant o deuluoedd mwy cefnog yn mwynhau gwell iechyd ac yn meddu ar sgiliau uwch na phlant o deuluoedd tlotach. Felly, mae unrhyw strategaeth i dorri cylch diweithdra, iechyd a lles gwael, tlodi a diffyg cyrhaeddiad addysgol yn rhywbeth i'w groesawu. O ystyried y ffocws ar hyrwyddo datblygiad economaidd ac adfywio, mae'n hanfodol bod y gymuned fusnes yn ymwneud yn llawn â'r tasglu hwn. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog: pa drafodaeth y mae wedi'i chael â'r sector preifat am eu mewnbwn nhw i'r tasglu hwn?

Yn yr un modd, bydd cydweithio â’r trydydd sector, awdurdodau lleol a grwpiau cymunedol yn bwysig yn yr achos hwn. Pa weithdrefn ymgynghori fydd y tasglu’n ei mabwysiadu gyda'r grwpiau hyn?

Mae nodau'r tasglu hwn yn croesi sawl ffin weinidogol. Pa dargedau ydych chi’n bwriadu eu gosod, a sut y byddwch chi’n monitro cynnydd ar draws y Llywodraeth wrth gyrraedd y targedau hyn? Sut y bydd y tasglu’n cydlynu ei waith ar y cyd â strategaethau presennol fel yr agenda sgiliau yng Nghymru?

Yn olaf, Weinidog, rwy’n gwybod eich bod yn bwriadu cadeirio'r tasglu hwn. A gaf i ofyn pa ystyriaeth a roddwyd i fabwysiadu cadeirydd annibynnol â phrofiad busnes o'r sector preifat i ddatblygu'r fenter hon? Soniasoch am gwpl o ardaloedd yng Nghymoedd y de-ddwyrain. Dylai'r Gweinidog wybod fy mod yn teithio bron bob wythnos i’r Cymoedd hynny, ac nid dim ond o ran swyddi y mae’r ardaloedd hyn wedi’u hamddifadu, ond ers i’r glo a’r dur fynd—ac mae Llywodraethau Llafur parhaus wedi bod yn rhedeg y wlad hon. Felly, does dim byd wedi ei wneud hyd yn hyn. Mae potensial mawr, Weinidog, os dechreuwch feddwl am rai trefi marchnad fel Tredegar, Glynebwy, Merthyr—roeddent yn ardaloedd a oedd yn ffynnu yn yr 1970au a'r 1980au, a, rhywsut, mae adeiladau adfeiliedig yno yn awr. Felly, a ydych wedi meddwl am y peth—a ellir, wyddoch chi, adfywio’r siopau hyn sydd wedi cau fel y gallant godi o’r newydd yn y rhan hon o'r byd gydag arian newydd a phobl newydd i fuddsoddi ynddo i wneud yn siŵr bod ein Cymoedd yn dod i'w gogoniant llawn, fel yr oeddent brin 30 neu 40 mlynedd yn ôl? Diolch.

I would very gently suggest to the Member that perhaps he reads the statement before he writes his contribution to it. If you had read or listened to my statement, you would have known that we will be consulting with all the different parts of the community that you have listed in your questions. And let me say this to you: it’s a bit rich for any Conservative spokesperson to come here to this Chamber and wring their hands and cry their crocodile tears about the poverty that they’ve created on an industrial scale in these communities.

Let me say this to the Conservative spokesperson: the impact of welfare reforms on communities up and down and across the south Wales Valleys is absolutely extraordinary. I am seeing, in my own constituency, a loss of around £60 million from the pockets of some of the most vulnerable and poorest families in that community. We are seeing that taking place at the moment. You can shake your head, but it’s absolutely true and we’re seeing the impact of it. We’re seeing the impact on those families, on the children whom he cried his crocodile tears about, and we’re also seeing the impact, then, on local businesses and local communities. We are seeing those impacts today, and what this work is designed to do is to alleviate and mitigate the difficulties and the problems, the crisis and the chaos that has been caused by the United Kingdom Conservative Government.

Let me say this: we will, as I’ve said in answer to Bethan Jenkins, be establishing very clear targets. Clearly, the skills Minister is on the taskforce, so she will be fully engaged with this agenda. But, I think, if the Conservatives wish to contribute positively to the work that is being done, they need to start by recognising where we are today and the role that they have played in creating the economic decline that is affecting the people and communities of the Valleys of south Wales.

Byddwn yn awgrymu’n ysgafn iawn i'r Aelod efallai y dylai ddarllen y datganiad cyn iddo ysgrifennu ei gyfraniad ato. Pe baech wedi darllen fy natganiad neu wedi gwrando arno, byddech wedi gwybod y byddwn yn ymgynghori â'r holl wahanol rannau o'r gymuned yr ydych wedi’u rhestru yn eich cwestiynau. A dewch imi ddweud hyn wrthych: mae'n eithaf digrif gweld unrhyw lefarydd y Ceidwadwyr yn dod yma i’r Siambr hon ac yn gwasgu eu dwylo ac yn crio eu dagrau ffug am y tlodi y maent wedi ei greu ar raddfa ddiwydiannol yn y cymunedau hyn.

Gadewch imi ddweud hyn wrth lefarydd y Ceidwadwyr: mae effaith diwygiadau lles ar gymunedau i fyny ac i lawr ac ar hyd a lled Cymoedd y de yn gwbl ryfeddol. Rwyf yn gweld, yn fy etholaeth fy hun, colled o tua £60 miliwn o bocedi rhai o'r teuluoedd mwyaf agored i niwed a thlotaf yn y gymuned honno. Rydym yn gweld hynny’n digwydd ar hyn o bryd. Gallwch ysgwyd eich pen, ond mae'n hollol wir ac rydym yn gweld effaith hynny. Rydym yn gweld yr effaith ar y teuluoedd hynny, ar y plant y buodd yn crio ei ddagrau ffug amdanynt, ac rydym hefyd yn gweld yr effaith, wedyn, ar fusnesau lleol a chymunedau lleol. Rydym yn gweld yr effeithiau hynny heddiw, ac mae’r gwaith hwn wedi ei gynllunio i liniaru'r anawsterau a'r problemau, yr argyfwng a'r anhrefn a achoswyd gan Lywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig.

Gadewch imi ddweud hyn: byddwn, fel yr wyf wedi’i ddweud wrth ateb Bethan Jenkins, yn sefydlu targedau clir iawn. Yn amlwg, mae'r Gweinidog sgiliau ar y tasglu, felly bydd hi’n ymgysylltu'n llawn â'r agenda hon. Ond, rwy'n meddwl, os yw’r Ceidwadwyr yn dymuno cyfrannu'n gadarnhaol at y gwaith sy'n cael ei wneud, mae angen iddynt ddechrau drwy gydnabod lle'r ydym heddiw a'r rhan y maent wedi’i chwarae o ran creu’r dirywiad economaidd sy'n effeithio ar bobl a chymunedau Cymoedd y de.

Before I just ask my question of the Minister, I just wanted to note, and note that this Chamber notes that the UKIP AMs that have been lauding their representation of the Valleys throughout the Assembly elections and have been telling Labour how out of touch they are with the Valleys—

Cyn i mi ofyn fy nghwestiwn i'r Gweinidog, hoffwn nodi, a nodi bod y Siambr hon yn nodi bod yr ACau UKIP sydd wedi bod yn canmol eu cynrychiolaeth o’r Cymoedd drwy gydol etholiadau'r Cynulliad ac sydd wedi bod yn dweud wrth Lafur eu bod wedi colli cysylltiad â’r Cymoedd—

Could we move to questions, please?

A gawn ni symud at gwestiynau, os gwelwch yn dda?

[Continues.]—have not even bothered to stay in this Chamber for the discussion on the very future of those Valleys that they seek to represent.

But, can I welcome the statement from the Minister? There’s no doubt that the post-Brexit initiative will now be even more important to the Valleys’ communities of south Wales, as we’ve said. And I’m not going to stand here and repeat everything that’s been said. I agree with a lot of what Bethan Jenkins has said and, clearly, what the Minister has said. There is so much to address; it is a huge agenda and I’m very grateful to the Minister for what he’s setting out.

So, I want to focus on just one particular area that I believe is hugely underutilised in the Valleys, and that is promoting our environment and tourism, including our industrial heritage. I’m very pleased, therefore, that that is a key component of the taskforce agenda. Often, Wales is thought of as being heavily reliant on its natural beauty when we’re looking at developing tourism, and it’s certainly the case in my constituency of Merthyr Tydfil and Rhymney that it is blessed with areas of natural beauty. But, of course, it’s extremely rich in its industrial and trade union heritage. We have, for example, the Winding House, the Cyfarthfa Industrial Heritage Centre, the Ynysfach Iron Heritage Centre, and, as we know, Merthyr was at the heart of political reform and the development of trade unionism in the nineteenth century. So, will the Minister confirm that, where the ambitions of the taskforce talk about promoting our environment and tourism, this will very much include our industrial and trade union history, which should be a key part of any strategy, recognising that promoting aspects of our heritage can play a significant role in creating jobs and supporting regeneration?

[Yn parhau.]—wedi gadael, a heb hyd yn oed drafferthu aros yn y Siambr hon am y drafodaeth am union ddyfodol y Cymoedd hynny y maent yn ceisio eu cynrychioli.

Ond, a gaf i groesawu'r datganiad gan y Gweinidog? Does dim amheuaeth y bydd y fenter ôl-Brexit yn awr yn bwysicach fyth i gymunedau Cymoedd y de, fel yr ydym wedi’i ddweud. Ac nid wyf yn mynd i sefyll yma ac ailadrodd popeth sydd wedi cael ei ddweud. Rwy’n cytuno â llawer o'r hyn y mae Bethan Jenkins wedi ei ddweud ac, yn amlwg, yr hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud. Mae cymaint i’w wneud; mae’n agenda enfawr ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am yr hyn y mae'n ei osod allan.

Felly, hoffwn ganolbwyntio ar ddim ond un maes penodol y credaf ei fod wedi’i danddefnyddio’n ddifrifol yn y Cymoedd, sef hyrwyddo ein hamgylchedd a’n twristiaeth, gan gynnwys ein treftadaeth ddiwydiannol. Rwy'n falch iawn, felly, bod hynny'n elfen allweddol o agenda’r tasglu. Yn aml, rydym ni’n meddwl bod Cymru'n dibynnu'n drwm ar ei harddwch naturiol pan ydym yn edrych ar ddatblygu twristiaeth, ac mae hynny’n sicr yn wir yn fy etholaeth i, Merthyr Tudful a Rhymni, sydd wedi’i bendithio ag ardaloedd o harddwch naturiol. Ond, wrth gwrs, mae'n eithriadol o gyfoethog o ran ei threftadaeth diwydiannol ac undebau llafur. Mae gennym, er enghraifft, y Tŷ Weindio, Canolfan Treftadaeth Ddiwydiannol Cyfarthfa, Canolfan Treftadaeth Haearn Ynysfach, ac, fel y gwyddom, roedd Merthyr yn ganolog i ddiwygio gwleidyddol a datblygiad undebaeth lafur yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Felly, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau, lle mae uchelgais y tasglu’n sôn am hyrwyddo ein hamgylchedd a’n twristiaeth, y bydd hyn yn bendant yn cynnwys hanes ein diwydiant a’n hundebau llafur, a ddylai fod yn rhan allweddol o unrhyw strategaeth, gan gydnabod bod hyrwyddo agweddau ar ein treftadaeth yn gallu chwarae rhan arwyddocaol o ran creu swyddi a chefnogi adfywio?

I’m very grateful to the Member for Merthyr Tydfil for making those points. I think the people of the Valleys of south Wales will take their own view on those Members who appear at election campaigns promising the earth and then when it comes to doing the work, disappear off, whether they’re on holidays or elsewhere, but we’ll allow others to make that judgment—[Interruption.] Oh, here they are—the television’s working in the tea room, obviously. [Laughter.]

The Member makes some very important points in terms of tourism. My little son has enjoyed his ride on the mountain railway in Merthyr and it’s important, I think, that, sometimes, we recognise all that the Valleys have to offer. We live in a part of the world that’s absolutely spectacular by anybody’s estimation. Also in my friend’s constituency, of course, you have that great mountain bike centre, which I drive pass and I’m always tempted to go in on my bike—I’ll do that some point this summer. Also, of course, we have the rich industrial heritage across the way in Blaenavon with Big Pit telling the story of the industrial revolution. I think, sometimes, we don’t fully understand and recognise ourselves that it was the Heads of the Valleys that were the first industrialised community in the world, that we led the development of iron and coal and that, by doing so, we created a community and a culture that is unique and which is something that has not just exported fantastic economic and industrial processes to the world but has also exported a culture to the world as well. That is something that we need to be proud of and it’s something that we will continue to promote, especially today, of course, when we celebrate the sixty-eighth birthday of the national health service. When Aneurin Bevan told Parliament he was going to ‘Tredegarise’ the United Kingdom, he certainly did and he created something that we are all deeply proud of and, on this side of the Chamber, will always nourish and will always defend.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod dros Ferthyr Tudful am wneud y pwyntiau hynny. Rwy'n meddwl y bydd pobl Cymoedd y de yn ffurfio eu barn eu hunain am yr Aelodau hynny sy’n ymddangos mewn ymgyrchoedd etholiadol yn addo’r ddaear ac yna pan fo’n amser gwneud y gwaith, yn diflannu i ffwrdd, boed ar wyliau neu mewn man arall, ond beth am adael i bobl eraill ffurfio barn—[Torri ar draws.] O, dyma nhw—mae’r teledu’n gweithio yn yr ystafell de, yn amlwg. [Chwerthin.]

Mae’r Aelod yn gwneud rhai pwyntiau pwysig iawn o ran twristiaeth. Mae fy mab bach wedi mwynhau ei daith ar y rheilffordd fynydd ym Merthyr ac mae'n bwysig, rwy’n meddwl, ein bod ni, weithiau, yn cydnabod popeth sydd gan y Cymoedd i'w gynnig. Rydym yn byw mewn rhan o'r byd sy'n hollol ysblennydd yn llygaid unrhyw un. Hefyd yn etholaeth fy ffrind, wrth gwrs, mae gennych y ganolfan beicio mynydd wych; rwy’n gyrru heibio iddi a bob amser yn cael fy nhemtio i fynd i mewn ar fy meic—fe wna’i hynny rywbryd yn ystod yr haf. Hefyd, wrth gwrs, mae gennym y dreftadaeth ddiwydiannol gyfoethog dros y ffordd ym Mlaenafon lle mae’r Pwll Mawr yn adrodd hanes y chwyldro diwydiannol. Rwy’n meddwl, weithiau, nad ydym yn deall yn llawn nac yn cydnabod ein hunain mai Blaenau'r Cymoedd oedd y gymuned ddiwydiannol gyntaf yn y byd, ein bod ni wedi arwain datblygiad haearn a glo, a’n bod ni, drwy wneud hynny, wedi creu cymuned a diwylliant sy'n unigryw ac sy'n rhywbeth sydd, yn ogystal ag allforio prosesau economaidd a diwydiannol gwych i'r byd, hefyd wedi allforio diwylliant i'r byd yn ogystal. Mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fod yn falch ohono ac mae'n rhywbeth y byddwn yn parhau i’w hyrwyddo, yn enwedig heddiw, wrth gwrs, a ninnau’n dathlu pen-blwydd y gwasanaeth iechyd gwladol yn 68 oed. Pan ddywedodd Aneurin Bevan wrth y Senedd ei fod yn mynd i 'Dredegareiddio' y Deyrnas Unedig, yn sicr fe wnaeth hynny ac fe greodd rhywbeth yr ydym ni i gyd yn falch iawn ohono ac, ar yr ochr hon i'r Siambr, y byddwn bob amser yn ei feithrin a bob amser yn ei amddiffyn.

Short questions and answers now, please. Adam Price.

Cwestiynau ac atebion byr yn awr, os gwelwch yn dda. Adam Price.

I welcome the statement, and I think he’s right, I think, to connect this with the expression of alienation that crystallised for so many in our communities in the ‘leave’ vote. I’m just wondering whether this is an opportunity for a fundamental rethink, because the pattern that we saw, of course, was heavy ‘remain’ votes in metropolitan areas, and in the old coalfield communities across England and Wales a vote against—communities that feel that they haven’t been connected in to the, sort of, urban prosperity. Not a trickle down, perhaps, but a trickle up has been the model—the concentration of prosperity in the cities, which somehow we would try and connect with the Valleys. Do we need a new model now of economic development? And, as well as the taskforce, could we actually create a more long-term structure, looking at a development corporation for the Valleys? You know, strategies are great, but without structures, you cannot get long-term delivery.

Rwy’n croesawu'r datganiad, ac rwy’n meddwl ei fod yn iawn, rwy’n meddwl, i gysylltu hyn â’r mynegiant o ddieithrio a risialodd i gynifer yn ein cymunedau yn y bleidlais 'gadael’. Tybed a yw hyn yn gyfle i ailfeddwl yn sylfaenol? Y patrwm a welsom, wrth gwrs, oedd llawer o bleidleisiau ‘aros’ mewn ardaloedd metropolitan, ac yn yr hen gymunedau glofaol ar draws Cymru a Lloegr, cafwyd pleidlais yn erbyn—cymunedau sy’n teimlo nad ydynt, efallai, wedi cael eu cysylltu â’r ffyniant trefol. Nid diferu i lawr, efallai, yw’r model sydd wedi bod ond diferu i fyny—crynodi ffyniant yn y dinasoedd, a rywsut byddai angen inni geisio ei gysylltu â'r Cymoedd. A oes angen model newydd arnom yn awr o ddatblygu economaidd? Ac, yn ogystal â'r tasglu, a allem mewn gwirionedd greu strwythur mwy hirdymor, gan edrych ar gorfforaeth datblygu ar gyfer y Cymoedd? Wyddoch chi, mae strategaethau’n wych, ond heb strwythurau, ni allwch gael darpariaeth hirdymor.

I completely agree with the points that Adam Price has been making. I think this is an opportunity to rethink some of those approaches. I’ve always been very taken by the deep place study on Tredegar, of course, which was published two years ago now. I think we do need to look at that holistic approach to economic development sitting alongside environment, sitting alongside social and sitting alongside energy and community policy as well. I don’t believe that simply by creating work here in Cardiff we solve the problems of unemployment in Merthyr Tydfil or in Glynneath. So, we do need to look hard at how we do that. I very much welcome any contribution the Member would wish to make to that work. Whilst I’m not completely sold on the idea of a development corporation, I recognise that structures and plans and pious hopes will not be made real without a determination and without a means to deliver that vision. I would very much welcome any conversation across the Chamber on how that might be achieved.

Rwy’n cytuno’n llwyr â'r pwyntiau y mae Adam Price wedi bod yn eu gwneud. Rwy'n meddwl bod hwn yn gyfle i ailfeddwl rhai o'r dulliau hynny. Gwnaeth yr astudiaeth lleoliad dwfn ar Dredegar, wrth gwrs, a gyhoeddwyd ddwy flynedd yn ôl erbyn hyn, argraff fawr arnaf. Rwy’n meddwl bod angen inni edrych ar yr ymagwedd gyfannol honno tuag at ddatblygu economaidd ochr yn ochr â’r amgylchedd, ochr yn ochr â pholisi cymdeithasol ac ochr yn ochr â pholisi ynni a chymunedau hefyd. Nid wyf yn credu ein bod ni, drwy greu gwaith yma yng Nghaerdydd, yn datrys y problemau diweithdra ym Merthyr Tudful neu yng Nglyn-nedd. Felly, mae angen inni edrych yn ofalus ar sut yr ydym yn gwneud hynny. Rwy’n croesawu'n fawr unrhyw gyfraniad y byddai'r Aelod yn dymuno ei wneud at y gwaith hwnnw. Er nad wyf wedi fy argyhoeddi’n llwyr gan y syniad o gorfforaeth datblygu, rwy’n cydnabod na fydd strwythurau a chynlluniau a gobeithion duwiol yn cael eu gwireddu heb benderfyniad a heb ffordd o gyflawni’r weledigaeth honno. Byddwn yn rhoi croeso mawr iawn i unrhyw sgwrs ar draws y Siambr ynghylch sut y gellid cyflawni hynny.

I concur with the comments that have just been made that it’s a fundamental rethink that we need in terms of investment strategy but also that long-term durability of investment and turning the thing on its head so that we do see the investment flow into the Valleys.

But I would like to suggest two things. One is that the metro, for me, has always been more than the metro as currently perceived. If we’re going to have real connectivity, it has to be metro plus. It has to be things to do with connecting those communities that will never be on light rails or old-fashioned heavy rails. It is the superfast buses connecting communities—not just up and down, but across communities; it is universal ticketing; and it is affordability as well.

I would also like to say that we need to rethink, to pick up on the idea posed by Adam Price there, how we not only connect people so that they can travel out of the Valleys but come into the Valleys, and that means putting the investment into small businesses and microbusinesses that are rooted in those Valleys and then how we put that long-term investment to grow and grow and grow them with deep roots in those Valleys. Too long we’ve been telling our youngsters, ‘If you want to get on in life, you need to move out.’ Let’s flip it on its head and say, ‘If you want to get on in life, you can stay here and have a prosperous future.’ But my question to the Minister is as simple as this: will he make sure that, in doing so, he doesn’t chuck the baby out with the bathwater, with things such as Flying Start, apprenticeship schemes—although how we are going to sustain the funding for them now with our decision in recent days, I don’t know—with things like the Sony concept there, bringing schools and young people in to teach them about digital industries, driven by the private sector down in Pencoed—how do we build on those sorts of things, and will he be engaging directly with the leaders of local authorities, including those in my areas in Bridgend and Rhondda Cynon Taf?

Rwy’n cytuno â'r sylwadau sydd newydd gael eu gwneud bod arnom angen ailfeddwl sylfaenol o ran strategaeth fuddsoddi, ond hefyd ynglŷn â gwydnwch hirdymor buddsoddi a throi'r peth ar ei ben fel ein bod ni’n gweld y buddsoddiad yn llifo i mewn i’r Cymoedd.

Ond hoffwn awgrymu dau beth. Un yw bod y metro, i mi, bob amser wedi bod yn fwy na’r metro fel y mae’n cael ei ystyried ar hyn o bryd. Os ydym yn mynd i gael cysylltedd go iawn, rhaid iddo fod yn metro plws. Rhaid iddo fod yn bethau sy’n ymwneud â chysylltu’r cymunedau hynny na fydd byth ar gledrau ysgafn na chledrau trwm hen ffasiwn. Y bysiau cyflym iawn sy’n cysylltu cymunedau—nid dim ond i fyny ac i lawr, ond ar hyd a lled cymunedau; y tocynnau cyffredinol; a fforddiadwyedd yn ogystal.

Hoffwn hefyd ddweud bod angen inni ailfeddwl, i godi ar y syniad a gynigiwyd gan Adam Price yno, sut yr ydym nid yn unig yn cysylltu pobl fel y gallant deithio allan o'r Cymoedd, ond dod i mewn i'r Cymoedd, ac mae hynny'n golygu buddsoddi mewn busnesau bach a microfusnesau sydd wedi’u gwreiddio yn y Cymoedd hynny ac yna sut yr ydym yn rhoi’r buddsoddiad hirdymor hwnnw i’w tyfu a’u tyfu a’u tyfu nhw â gwreiddiau dwfn yn y Cymoedd hynny. Ers rhy hir, rydym wedi bod yn dweud wrth ein pobl ifanc, 'Os ydych chi eisiau mynd ymlaen mewn bywyd, mae angen i chi symud allan.' Dewch inni wyrdroi hynny a dweud, 'Os ydych chi eisiau mynd ymlaen mewn bywyd, gallwch aros yma a chael dyfodol ffyniannus.' Ond mae fy nghwestiwn i'r Gweinidog mor syml â hyn: a wnaiff yn siŵr, wrth wneud hynny, nad yw'n taflu'r babi allan gyda'r dŵr, gyda phethau fel Dechrau'n Deg, cynlluniau prentisiaeth—ond sut yr ydym yn mynd i gynnal y cyllid ar gyfer y rhain yn awr ar ôl ein penderfyniad yn y dyddiau diwethaf, nid wyf yn gwybod—gyda phethau fel y cysyniad Sony yno, yn dod ag ysgolion a phobl ifanc i mewn i'w dysgu am y diwydiannau digidol, wedi’i sbarduno gan y sector preifat i lawr ym Mhencoed—sut ydym ni’n adeiladu ar y mathau hynny o bethau, ac a fydd yn ymgysylltu'n uniongyrchol ag arweinwyr awdurdodau lleol, gan gynnwys y rhai yn fy ardaloedd i ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Rhondda Cynon Taf?

The answer to the question is ‘yes’, ‘yes’ and ‘yes’. I absolutely agree that this isn’t about throwing babies out with bathwater; this is about building on firm foundations. The Flying Start investments that we’ve made are a key part of that. I’ve seen some of the work that’s been done by Sony in Pencoed and I think that’s a fantastic model for what we want to achieve in the future. A key philosophical basis for the deep place study was about the investment in small businesses, local business, local economy and not simply relying on some major investments alone, although we recognise the work that that can achieve.

In terms of the overall points you make about transport and the metro, I absolutely agree with you. The Valleys have always been north-south, and we need to make sure that they’re east-west as well and that people are able to access work, social opportunities and public services wherever they happen to live, and that means having a robust transport system that isn’t only dependent on rail but is dependent on the interrelationship between rail and bus and other means of transport to ensure that people are able to access all of the opportunities and services available to them.

Yr ateb i'r cwestiwn yw 'ie', 'ie' ac 'ie'. Rwy’n cytuno’n llwyr bod angen peidio â thaflu babanod allan gyda’r dŵr; mae hyn yn fater o adeiladu ar seiliau cadarn. Mae'r buddsoddiadau Dechrau'n Deg yr ydym wedi’u gwneud yn rhan allweddol o hynny. Rwyf wedi gweld rhywfaint o'r gwaith y mae Sony wedi'i wneud ym Mhen-coed ac rwy'n meddwl bod hwnnw'n fodel gwych i’r hyn yr ydym am ei gyflawni yn y dyfodol. Un o seiliau athronyddol allweddol yr astudiaeth lleoliad ddwfn oedd y buddsoddiad mewn busnesau bach, busnesau lleol, yr economi leol ac nid dim ond dibynnu ar rai buddsoddiadau mawr yn unig, er ein bod yn cydnabod y gwaith y gall hynny ei gyflawni.

O ran y pwyntiau cyffredinol a wnewch am gludiant a'r metro, rwy’n cytuno’n llwyr â chi. Mae’r Cymoedd wedi mynd o'r gogledd i'r de erioed, ac mae angen gwneud yn siŵr eu bod yn mynd o’r dwyrain i'r gorllewin hefyd a bod pobl yn gallu cael gwaith, cyfleoedd cymdeithasol a gwasanaethau cyhoeddus ble bynnag y maent yn digwydd byw, ac mae hynny'n golygu cael system drafnidiaeth gadarn nad yw’n ddibynnol ar reilffyrdd yn unig, ond sy’n dibynnu ar y gydberthynas rhwng rheilffyrdd a bysiau a dulliau trafnidiaeth eraill i sicrhau bod pobl yn gallu manteisio ar yr holl gyfleoedd a gwasanaethau sydd ar gael iddynt.

I’m going to take two more questions as the first question took so long to deal with. David Melding.

Rwy’n mynd i gymryd dau gwestiwn arall gan fod y cwestiwn cyntaf wedi cymryd cymaint o amser i’w ateb. David Melding.

Thank you, acting Presiding Officer. I particularly agreed with your emphasis on economic inactivity because this, unfortunately, is one of the main drivers for our relatively low GVA and, indeed, our falling GVA in the last 20 years or so under Governments of both parties in terms of who’s been in power in Westminster. Economic inactivity is not the same as unemployment. Obviously, they often do overlap but they’re not the same things. We’ve had a real problem with people just leaving the labour market completely in our poorer areas and I think we need to focus on this. Secondly, an awful lot of public services that are consumed in deprived areas are done to people and don’t fully involve people, even in terms of employment. I think we need to look at how much of local delivery involves local people. Finally, I think citizens in these areas need to be able to reshape some of their public policies. Obviously, the core that needs to be delivered is unlikely to change in any part of the UK, but there may be particular needs and preferences and we should listen to them. They may not be the same as ours; they may make different decisions.

Diolch, Lywydd dros dro. Roeddwn yn cytuno’n gryf iawn â’ch pwyslais ar anweithgarwch economaidd gan fod hyn, yn anffodus, yn un o'r prif sbardunau i’n GYC cymharol isel ac, yn wir, y ffaith bod ein GYC wedi disgyn yn yr 20 mlynedd diwethaf o dan Lywodraethau’r ddwy blaid o ran pwy sydd wedi bod mewn grym yn San Steffan. Nid yw anweithgarwch economaidd yr un peth â diweithdra. Yn amlwg, maent yn aml yn gorgyffwrdd ond dydyn nhw ddim yr un pethau. Rydym wedi cael problem go iawn gyda phobl yn gadael y farchnad lafur yn llwyr yn ein hardaloedd tlotaf ac rwy’n meddwl bod angen inni ganolbwyntio ar hyn. Yn ail, mae llawer iawn o wasanaethau cyhoeddus sy'n cael eu defnyddio mewn ardaloedd difreintiedig yn cael eu gwneud i bobl ac nid ydynt yn cynnwys pobl yn llawn, hyd yn oed o ran cyflogaeth. Rwy'n meddwl bod angen inni edrych ar faint o ddarpariaeth leol sy’n cynnwys pobl leol. Yn olaf, rwy’n meddwl bod angen i ddinasyddion yn yr ardaloedd hyn allu ail-lunio rhai o'u polisïau cyhoeddus. Yn amlwg, mae'r craidd y mae angen ei gyflwyno’n annhebygol o newid mewn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig, ond gall fod anghenion a dewisiadau penodol a dylem wrando arnynt. Efallai nad ydynt yr un rhai â’n rhai ni; efallai y byddant yn gwneud penderfyniadau gwahanol.

I’m grateful to David Melding for the points he makes. I absolutely agree with the points made on economic inactivity. I hope these are some of the issues that the future generations Act is designed, or will be designed, to address because we do have issues of inactivity in valley communities. But as you say, they’re not simply the result of unemployment but other reasons as well, and we do need to look at those reasons. We also, of course, need to look at the casualisation, if you like, of the economy, where people are not being able to access high-quality, full-time permanent jobs but are working on zero-hours contracts, working on reduced-hours contracts, working part-time work and are unable to actually sustain the family in a way that they would seek to do. So, there are a number of different challenges there in terms of that wider agenda, and I certainly agree with David Melding that we need to be able to do that.

I was very impressed with the work that TUC Wales did in terms of Better Jobs, Closer to Home in terms of looking at creating work within the Valleys communities and how public procurement can help with that. I think that’s a point that’s been made by Plaid Cymru in the past as well. It’s certainly an issue on which I believe the Government should place considerable emphasis.

Finally, just to test the patience of the Presiding Officer, the issue about listening to people is absolutely essential. That’s why I wanted to make this statement today, prior to recess, so that I can spend some time in the summer listening to people, because very often what we hear on the doorstep isn’t what we hear and what we read from journalists and from politicians who think they know best. I think it’s incumbent upon all of us to not just listen but actively seek to listen and to hear what is being said to us, and not simply to do it as an exercise to tick a box.

Rwy'n ddiolchgar i David Melding am y pwyntiau y mae’n eu gwneud. Rwy’n cytuno’n llwyr â'r pwyntiau a wnaeth am anweithgarwch economaidd. Rwy'n gobeithio mai dyma rai o'r materion y mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol wedi’i chynllunio, neu am gael ei chynllunio, i roi sylw iddynt oherwydd mae gennym faterion o anweithgarwch yng nghymunedau'r cymoedd. Ond fel y dywedwch, nid ydynt o ganlyniad i ddiweithdra yn unig, ond rhesymau eraill, hefyd, ac mae angen inni edrych ar y rhesymau hynny. Hefyd, wrth gwrs, mae angen inni edrych ar achlysuroli, os mynnwch chi, yr economi, lle nad oes swyddi parhaol llawn amser o safon uchel ar gael i bobl, ac mae’n rhaid iddynt weithio ar gontractau dim oriau, gweithio ar gontractau â llai o oriau, gweithio gwaith rhan-amser a methu mewn gwirionedd â chynnal y teulu yn y ffordd y byddent yn dymuno ei wneud. Felly, mae nifer o heriau gwahanol yno o ran yr agenda ehangach, ac rwy’n sicr yn cytuno â David Melding bod angen inni allu gwneud hynny.

Roeddwn yn hapus iawn â gwaith TUC Cymru yn nhermau Gwell Swyddi, Agosach at Adref o ran edrych ar greu gwaith o fewn cymunedau'r Cymoedd, a sut y gall caffael cyhoeddus helpu gyda hynny. Rwy'n meddwl bod hynny'n bwynt sydd wedi'i wneud gan Blaid Cymru yn y gorffennol yn ogystal. Mae'n sicr yn fater y credaf y dylai'r Llywodraeth roi cryn bwyslais iddo.

Yn olaf, dim ond i brofi amynedd y Llywydd, mae’r mater ynghylch gwrando ar bobl yn gwbl hanfodol. Dyna pam yr oeddwn yn awyddus i wneud y datganiad hwn heddiw, cyn y toriad, er mwyn imi allu treulio rhywfaint o amser yn ystod yr haf yn gwrando ar bobl, oherwydd yn aml iawn mae’r hyn yr ydym yn ei glywed ar gerrig drysau yn wahanol i’r hyn yr ydym yn ei glywed ac yn ei ddarllen gan newyddiadurwyr a gan wleidyddion sy'n meddwl eu bod yn gwybod orau. Rwy'n meddwl ei bod yn ddyletswydd arnom ni i gyd i wneud mwy na dim ond gwrando, ond mynd ati i geisio gwrando a chlywed beth sy'n cael ei ddweud wrthym, ac nid dim ond gwneud hynny fel ymarfer ticio blwch.

And then, finally and briefly, Rhianon Passmore.

Ac yna, yn olaf ac yn fyr, Rhianon Passmore.

I’ll be brief. Thank you. The Valleys communities have indeed borne the brunt of the impact of Tory recessions and Tory economic downturns, without a doubt. Swingeing welfare cuts have already been discussed. In my community, the immoral acts within the bedroom tax have caused huge and great disadvantage. In terms of cutting straight to a question—thank you, acting Presiding Officer—tourism hubs within the city region’s connectivity agenda are absolutely essential in terms of releasing the potential of our beautiful landscapes within the Valleys communities and, so, would the Minister agree with me in terms of how important it is, for instance, that the Cwmcarn scenic drive in my constituency is actually regenerated and rejuvenated as a true vision of what we can do with Valleys communities, and what we can do in terms of regeneration of our Valleys communities?

Byddaf yn gryno. Diolch. Mae cymunedau'r Cymoedd yn wir wedi ysgwyddo baich effaith y dirwasgiadau Torïaidd a'r dirywiadau economaidd Torïaidd, heb os nac oni bai. Mae toriadau lles llym eisoes wedi eu trafod. Yn fy nghymuned, mae’r gweithredoedd anfoesol yn gysylltiedig â’r dreth ystafell wely wedi achosi anfantais enfawr ac eang. O ran torri’n syth at gwestiwn—diolch, Lywydd dros dro—mae canolfannau twristiaeth o fewn agenda cysylltedd y dinas-ranbarth yn gwbl hanfodol o ran rhyddhau potensial ein tirweddau hardd yng nghymunedau'r Cymoedd, felly, a fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi o ran pa mor bwysig yw hi, er enghraifft, bod taith olygfaol Cwmcarn yn fy etholaeth i yn cael ei hadfywio mewn gwirionedd a’i hadfer fel gwir weledigaeth o'r hyn y gallwn ei wneud gyda chymunedau’r Cymoedd, a’r hyn y gallwn ei wneud o ran adfywio cymunedau ein Cymoedd?

I absolutely agree. I think the Cwmcarn forest drive is a fantastic resource for all of us, and not just for those of us who live in the Valleys. I know the Cabinet Secretary is in her place and has heard the points that you’ve made. And, certainly, the work that I believe that NRW has been involved with will ensure that Cwmcarn scenic drive is available for people in the future. It’s a very good example of how the environment and the geography and the landscape of the Valleys are something that can provide, not simply enjoyment and pleasure for those of us who live there, but also can ensure that we have an economic impact, and one that we need to harness and use for the future. Thank you very much, acting Presiding Officer.

Rwy’n cytuno’n llwyr. Rwy'n meddwl bod ffordd goedwig Cwmcarn yn adnodd gwych inni i gyd, ac nid dim ond i’r rhai ohonom sy'n byw yn y Cymoedd. Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn ei lle ac wedi clywed y pwyntiau yr ydych wedi eu gwneud. Ac, yn sicr, bydd y gwaith yr wyf yn credu bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn ymwneud ag ef yn sicrhau bod taith olygfaol Cwmcarn ar gael i bobl yn y dyfodol. Mae'n enghraifft dda iawn o sut mae amgylchedd a daearyddiaeth a thirwedd y Cymoedd yn rhywbeth sy’n gallu darparu, nid dim ond mwynhad a phleser i'r rhai ohonom sy'n byw yno, ond gall hefyd sicrhau ein bod yn cael effaith economaidd, ac un y mae angen inni ei harneisio a’i defnyddio ar gyfer y dyfodol. Diolch yn fawr iawn, Lywydd dros dro.

8. 7. Datganiad: Atebion Digartrefedd a Thai
8. 7. Statement: Homelessness and Housing Solutions

Item 7 has been withdrawn.

Mae Eitem 7 wedi cael ei thynnu'n ôl.

9. 8. Datganiad: Bygythiadau o ran Clefydau Anifeiliaid Egsotig, y Tafod Glas a Chynllunio Wrth Gefn
9. 8. Statement: Exotic Animal Disease Threats, Bluetongue and Contingency Planning

So, we’ll move straight to item 8, the statement by the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs on exotic animal disease threats, bluetongue and contingency planning, and I thank her for her patience in waiting to be called.

Felly, symudwn yn syth at eitem 8, y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig ar fygythiadau clefydau egsotig anifeiliaid, y tafod glas a gwaith cynllunio wrth gefn, a diolchaf iddi am ei hamynedd wrth aros i gael ei galw.

Member
Lesley Griffiths 16:16:00
The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Thank you, Chair.

Animal disease outbreaks are devastating for all concerned and can have wide and costly consequences for animal and public health, the economy and the environment. Ensuring a state of preparedness for an incursion of an exotic notifiable animal disease, therefore, is a priority. Suspicion of an exotic notifiable animal disease, such as foot and mouth disease or bluetongue, under the terms of the Animal Health Act 1981, must be reported to the Animal and Plant Health Agency for investigation. There have been 137 such reports between April 2015 and 20 June this year.

If an exotic notifiable animal disease outbreak occurs, the significant costs for Government are unbudgeted and are considered as a contingent liability. Policy responsibility for animal health and welfare was devolved to the Welsh Government in 2005; however, it was not until 2011 that the associated budgets were devolved. The potential for heavy, unbudgeted costs for dealing with a disease outbreak would place an unexpected pressure on unrelated programmes and services provided by the Welsh Government. It is, therefore, vital that surveillance activities and contingency planning are in place with the aim of preventing, detecting, managing and eradicating disease quickly to minimise the impact on the livestock industry, the rural community and the wider economy.

Contingency planning provides the systems and structures necessary to manage and eradicate an animal disease outbreak. The Animal Health Act 2002 required contingency plans to be produced for FMD, Newcastle disease and avian influenza, which should be reviewed and updated regularly. The Welsh Government has had robust contingency plans in place since 2003, which are regularly tested in exercises and disease incidents. The ‘Welsh Government Contingency Plan for Exotic Animal Diseases’ sets out the procedures, processes and structures that would be used in a disease outbreak. The plan is reviewed annually and republished as necessary. It has recently been reviewed and was republished last month. Such reviews take account of lessons learned from UK and local exercises, as well as real-time events. Contingency plans were last used for outbreaks of avian influenza in England and Scotland in mid-2015 and early 2016. England, Scotland and Northern Ireland also maintain contingency plans and, in addition, the ‘United Kingdom Contingency Plan for Exotic Notifiable Diseases of Animals’ provided a strategic overview of the structures and systems necessary to deal with an outbreak of disease in the UK, demonstrating how the Governments would work together in an outbreak.

The early detection of disease is essential for animal and public health. By long-term planning and taking a joined-up approach to developing our contingency planning, we can help create the healthy, resilient and prosperous Wales we are striving for with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Surveillance is undertaken on a Wales and England basis by APHA, along with Welsh Government veterinary advisors, who also horizon scan the global animal disease situation to identify any risks to the UK. The Welsh Government and the other UK administrations have specific legislation and disease control strategies for dealing with diseases such as bluetongue, rabies, FMD, classical swine fever and equine diseases.

Bluetongue is a notifiable disease that can affect ruminant species, including sheep, cattle, deer, goats and camelids. There are 26 strains of the bluetongue virus and it has no human health implications and does not affect meat or other animal products. BTV is mainly spread by adult infected midges biting an animal susceptible to the disease. The BTV strain 8 first reached the UK during 2007 from mainland Europe and the UK was not declared disease free until 2011.

BTV8 is currently circulating in France with over 288 outbreaks reported as at 1 July. France is continuing to confirm cases, primarily identified as a result of surveillance. The key aspect of the threat to the UK is the location of the outbreaks, which are currently in the central and south-west regions. If the situation changes and outbreaks are confirmed further north, nearer to the English coast, then the risk to the UK would increase accordingly.

There are two key ways that BTV8 might arrive into the UK: through infected midges or through the importation of infected livestock. A qualitative risk assessment, published in February, considered the likely incursion of BTV8 into the UK. Given the strong movement and import controls, the risk of an infected live animal introducing the disease into the UK was considered to be low. Infected midges are considered the most likely route and the risk of an incursion into the UK was considered to be 33 to 60 per cent in July and 60 to 80 per cent in September.

France has applied the restrictions required by EU rules. Animals in a restriction zone are banned from leaving, unless accompanied by a veterinary health certificate that confirms they are vaccinated against BTV or naturally immune. Animals imported into the UK from a restriction zone are restricted on the holding of destination until post-import testing for signs of disease are completed. APHA also carry out risk-based post-import testing of animals imported from free areas within France.

Government is continuing to work closely with the livestock industry and veterinary profession to ensure they are reliably informed. The situation in France is being closely monitored and consideration is being given to the risks and mitigation measures if BTV8 reached the UK. The National Farmers Union has launched an industry campaign—joint action against bluetongue, or JAB—to inform and support the livestock industry by raising awareness of the disease and the actions they can take to protect their animals. Discussions with vaccine manufacturers indicate they intend to make available BTV8 vaccine supplies over the summer.

In advance of any outbreak or incident, Government will ensure all relevant agencies and partners will be able to communicate effectively and appropriately regarding the risk. Our key messages are: there are robust disease surveillance procedures in place; livestock keepers should consider, along with their vet, the best protection for their animals, including whether vaccination is an option that would benefit their business; farmers who import or move susceptible species should carefully consider the risks and the health status of animals when sourcing stock, particularly from mainland Europe; farmers are strongly encouraged to be vigilant, monitor their stock carefully and report any signs of disease.

The risk of incursion of bluetongue is difficult to predict as it is highly dependent on the level of disease on the continent, the proximity to the UK and the weather. I am, therefore, confident we have the structures in place to enable us to take swift and decisive action in the event of an outbreak of an exotic notifiable animal disease in Wales. We will continue to work closely with operational partners and stakeholders to monitor the current situation and minimise this risk.

Diolch, Gadeirydd.

Mae achosion o glefydau anifeiliaid yn ddinistriol i bawb dan sylw, a gallant gael canlyniadau eang a chostus ar gyfer anifeiliaid ac iechyd y cyhoedd, yr economi a'r amgylchedd. Mae sicrhau sefyllfa o barodrwydd ar gyfer ymlediad clefyd egsotig anifeiliaid hysbysadwy, felly, yn flaenoriaeth. Mae’n rhaid hysbysu’r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion am amheuaeth o glefyd egsotig anifeiliaid hysbysadwy, megis clwy'r traed a'r genau neu’r tafod glas, o dan delerau Deddf Iechyd Anifeiliaid 1981, er mwyn gallu ymchwilio i'r mater. Cafwyd 137 o adroddiadau o'r fath rhwng mis Ebrill 2015 a 20 Mehefin eleni.

Os bydd achos o glefyd egsotig anifeiliaid hysbysadwy yn digwydd, nid yw’r costau sylweddol i'r Llywodraeth wedi eu cyllidebu ac maent yn cael eu hystyried fel rhwymedigaeth wrth gefn. Mae’r cyfrifoldeb polisi dros iechyd a lles anifeiliaid wedi ei ddatganoli i Lywodraeth Cymru er 2005; fodd bynnag, dim ond yn 2011 y cafodd y cyllidebau cysylltiedig eu datganoli. Byddai’r potensial ar gyfer costau trwm, heb eu cyllidebu, ar gyfer ymdrin ag achos o’r clefyd yn rhoi pwysau annisgwyl ar raglenni a gwasanaethau nad ydynt yn gysylltiedig, a ddarperir gan Lywodraeth Cymru. Y mae, felly, yn hanfodol bod gweithgareddau gwyliadwriaeth a gwaith cynllunio wrth gefn yn cael eu gwneud gyda'r nod o atal, canfod, rheoli a dileu clefydau yn gyflym er mwyn lleihau'r effaith ar y diwydiant da byw, y gymuned wledig a'r economi ehangach.

Mae gwaith cynllunio wrth gefn yn darparu'r systemau a'r strwythurau angenrheidiol i reoli a dileu achosion o glefydau anifeiliaid. Roedd Ddeddf Iechyd Anifeiliaid 2002 yn ei gwneud yn ofynnol i gynlluniau wrth gefn gael eu llunio ar gyfer clwy'r traed a'r genau, clefyd Newcastle a ffliw adar, y dylid eu hadolygu a'u diweddaru'n rheolaidd. Mae cynlluniau wrth gefn cadarn wedi bod ar waith gan Lywodraeth Cymru er 2003, ac maent yn cael eu profi'n rheolaidd mewn ymarferion a digwyddiadau clefydau. Mae 'Cynllun Wrth Gefn Llywodraeth Cymru ar gyfer Clefydau Egsotig Anifeiliaid' yn nodi'r gweithdrefnau, y prosesau a’r strwythurau a fyddai'n cael eu defnyddio mewn achos o glefyd. Adolygir y cynllun yn flynyddol a chaiff ei ailgyhoeddi yn ôl yr angen. Mae wedi ei adolygu'n ddiweddar a chafodd ei ailgyhoeddi fis diwethaf. Mae adolygiadau o'r fath yn ystyried y gwersi a ddysgwyd o ymarferion yn y DU ac yn lleol, yn ogystal â digwyddiadau amser-real. Defnyddiwyd cynlluniau wrth gefn ddiwethaf ar gyfer achosion o ffliw adar yn Lloegr a'r Alban yng nghanol 2015 ac yn gynnar yn 2016. Mae Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon hefyd yn cynnal cynlluniau wrth gefn ac, yn ogystal, roedd yr ‘United Kingdom Contingency Plan for Exotic Notifiable Diseases of Animals’ yn darparu trosolwg strategol o'r strwythurau a'r systemau angenrheidiol i ymdrin ag achosion o glefyd yn y DU, gan ddangos sut y byddai'r Llywodraethau yn gweithio gyda'i gilydd mewn achosion o glefyd.

Mae canfod clefyd yn gynnar yn hanfodol ar gyfer iechyd anifeiliaid ac iechyd y cyhoedd. Trwy waith cynllunio hirdymor a thrwy fabwysiadu dull cydgysylltiedig o ddatblygu ein cynlluniau wrth gefn, gallwn helpu i greu'r Gymru iach, gydnerth a llewyrchus yr ydym yn ceisio ei chyflawni gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Cynhelir gwaith gwyliadwriaeth ar sail Cymru a Lloegr gan APHA, ynghyd â chynghorwyr milfeddygol Llywodraeth Cymru, sydd hefyd yn sganio'r sefyllfa fyd-eang o ran clefydau anifeiliaid i nodi unrhyw risgiau i'r DU. Mae gan Lywodraeth Cymru a gweinyddiaethau eraill y DU ddeddfwriaeth a strategaethau rheoli clefydau penodol ar gyfer ymdrin â chlefydau megis y tafod glas, y gynddaredd, Clwy'r Traed a'r Genau, clwy clasurol y moch a chlefydau ceffylau.

Mae’r Tafod Glas yn glefyd hysbysadwy a all effeithio ar rywogaethau anifeiliaid cnoi cil, gan gynnwys defaid, gwartheg, ceirw, geifr a chamelidau. Mae 26 math o feirws y tafod glas ac nid oes ganddo unrhyw oblygiadau ar gyfer iechyd pobl ac nid yw'n effeithio ar gig na chynhyrchion anifeiliaid eraill. Caiff feirws y Tafod Glas ei ledaenu’n bennaf gan wybed sy’n oedolion ac sydd wedi eu heintio yn brathu anifail sy’n agored i’r clefyd. Cyrhaeddodd y straen BTV8 y DU am y tro cyntaf yn ystod 2007 o dir mawr Ewrop, ac ni chafodd y DU ei datgan yn rhydd o’r clefyd tan 2011.

Mae BTV8 yn cylchredeg yn Ffrainc ar hyn o bryd gyda dros 288 o achosion wedi’u hadrodd erbyn 1 Gorffennaf. Mae Ffrainc yn parhau i gadarnhau achosion, a nodir yn bennaf o ganlyniad i waith gwyliadwriaeth. Yr agwedd allweddol ar y bygythiad i'r DU yw lleoliad yr achosion, sydd ar hyn o bryd yn rhanbarthau'r canolbarth a’r de-orllewin. Os bydd y sefyllfa'n newid ac achosion yn cael eu cadarnhau ymhellach i'r gogledd, yn nes at arfordir Lloegr, yna byddai'r risg i'r DU yn cynyddu yn unol â hynny.

Mae dwy ffordd allweddol y gallai BTV8 gyrraedd y DU: trwy wybed wedi’u heintio neu drwy fewnforio da byw wedi’u heintio. Ystyriodd asesiad risg ansoddol, a gyhoeddwyd ym mis Chwefror, ymlediad tebygol BTV8 i'r DU. O gofio'r rheolaethau symud a mewnforio cryf, roedd y risg y byddai anifeiliaid byw wedi’u heintio yn cyflwyno'r clefyd i'r DU yn cael ei ystyried fel bod yn isel. Y farn yw mai gwybed wedi’u heintio fyddai’r llwybr mwyaf tebygol ac ystyriwyd bod y risg o ymlediad i'r DU yn 33 i 60 y cant ym mis Gorffennaf ac yn 60 i 80 y cant ym mis Medi.

Mae Ffrainc wedi cymhwyso'r cyfyngiadau sy'n ofynnol gan reolau’r UE. Mae anifeiliaid mewn parth cyfyngu wedi'u gwahardd rhag gadael, oni bai bod tystysgrif iechyd milfeddygol yn bodoli sy'n cadarnhau eu bod wedi’u brechu yn erbyn BTV neu fod ganddynt imiwnedd naturiol. Mae anifeiliaid a fewnforir i'r DU o barth cyfyngu yn cael eu cyfyngu yn y daliad pen y daith tan fod profion ar ôl mewnforio am arwyddion o glefyd wedi eu cynnal. Mae APHA hefyd yn cynnal profion ar ôl mewnforio yn seiliedig ar risg ar anifeiliaid a fewnforir o ardaloedd sy’n rhydd o’r clefyd yn Ffrainc.

Mae’r Llywodraeth yn parhau i weithio'n agos gyda'r diwydiant da byw a’r proffesiwn milfeddygol er mwyn sicrhau ei bod yn cael ei hysbysu'n ddibynadwy. Mae'r sefyllfa yn Ffrainc yn cael ei monitro'n agos ac mae ystyriaeth yn cael ei rhoi i'r risgiau a'r mesurau lliniaru pe byddai BTV8 yn cyrraedd y DU. Mae Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wedi lansio ymgyrch ar gyfer y diwydiant—gweithredu ar y cyd yn erbyn y tafod glas, neu JAB—i hysbysu a chefnogi'r diwydiant da byw drwy godi ymwybyddiaeth o'r clefyd a'r camau y gallant eu cymryd i ddiogelu eu hanifeiliaid. Mae trafodaethau â gweithgynhyrchwyr brechlynnau yn nodi eu bod yn bwriadu sicrhau bod cyflenwadau o frechlyn BTV8 ar gael dros yr haf.

Cyn unrhyw achos neu ddigwyddiad, bydd y Llywodraeth yn sicrhau bod yr holl asiantaethau a’r partneriaid perthnasol yn gallu cyfathrebu’n effeithiol ac yn briodol ynghylch y risg. Ein negeseuon allweddol yw: bod gweithdrefnau gwyliadwraeth clefydau cadarn wedi’u sefydlu; dylai pobl sy’n cadw da byw ystyried, ynghyd â'u milfeddyg, y modd gorau o ddiogelu eu hanifeiliaid, gan gynnwys a yw brechu yn ddewis a fyddai'n llesol i'w busnes; dylai ffermwyr sy'n mewnforio neu’n symud rhywogaeth a allai fod yn agored i glefydau ystyried yn ofalus y risgiau a statws iechyd anifeiliaid wrth ddod o hyd i stoc, yn enwedig o dir mawr Ewrop; mae ffermwyr yn cael eu hannog yn gryf i fod yn wyliadwrus, i fonitro eu stoc yn ofalus ac i roi gwybod am unrhyw arwyddion o glefyd.

Mae'r risg o ymlediad y tafod glas yn anodd ei ragweld gan ei fod yn ddibynnol iawn ar lefel y clefyd ar y cyfandir, pa mor agos ydyw i’r DU a'r tywydd. Rwyf felly yn hyderus bod gennym y strwythurau ar waith a fydd yn ein galluogi i gymryd camau cyflym a phendant mewn achos o glefyd egsotig anifeiliaid hysbysadwy yng Nghymru. Byddwn yn parhau i weithio'n agos â phartneriaid a rhanddeiliaid gweithredol i fonitro'r sefyllfa bresennol a lleihau cymaint â phosib ar y risg hwn.

Thank you, Cabinet Secretary. Simon Thomas.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Simon Thomas.

Diolch, Ddirprwy Lywydd dros dro, a diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad heddiw. Mae’n briodol, mae’n siŵr, ei bod hi’n gosod allan cyn yr haf rai o’r camau y mae’r Llywodraeth yn eu cymryd i ymwneud â’r clefydau egsotig yma. Maen nhw’n cael eu galw’n egsotig, ond nid ydynt mor egsotig bellach, wrth gwrs. Gyda newid hinsawdd, rydym eisoes wedi gweld nifer o enghreifftiau o dafod glas yng Nghymru, a rhai o’r clefydau eraill hefyd, naill ai’n cael eu mewnforio neu’n cael eu lledaenu gan wybed.

Felly, ymhellach i’r datganiad, a yw’r Gweinidog yn gallu ateb pa ystyriaeth sydd wedi cael ei rhoi i ymgyrch frechu yn erbyn y tafod glas yn benodol, gan fod newid hinsawdd yn gyrru’r clefyd yma lawer yn nes drwy’r haf i Gymru? Rwy’n deall bod yna frechiad effeithiol iawn i gael a, fel y dywedwyd yn y datganiad, fod yna ystyriaeth gan undebau’r ffermwyr i ledaenu gwybodaeth am y brechiad hwn, ond a oes angen mynd gam ymhellach i geisio annog mwy o frechu gan ffermwyr? A yw’r Llywodraeth wedi modelu o gwbl cost brechu yn erbyn cost y clefyd yma yn digwydd yng Nghymru—yn erbyn, wrth gwrs, yr effaith wedyn ar y diwydiant drwy bris cynnyrch yn cwympo os oes sôn am glefyd o’r fath, achos dyna beth sy’n dueddol o ddigwydd os oes clefyd yn torri mas?

Yr ail gwestiwn sydd yn codi yn sgil y datganiad yw’r un ynglŷn â gallu a chapasiti y diwydiant milfeddygol i ddelio â hwn. Fe soniodd y Gweinidog yn y datganiad am yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion. Wrth gwrs, ers y toriadau yn y labordai yn yr asiantaeth honno, mae yna ‘stopgap measures’, byddwn i’n dadlau, wedi cael eu dodi yn eu lle gyda rhai cwmnïau a milfeddygon preifat yn ceisio llanw’r bwlch, gyda’r Gymdeithas Filfeddygol Brydeinig hefyd yn rhybuddio bod modd colli’r rhybuddion oherwydd colli’r labordai. Felly, beth yw’r trafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’u cael gyda’r proffesiwn milfeddygol ynglŷn â sicrhau bod yna ddigon o rybudd a digon o lefydd i brofi ar gyfer clefyd y tafod glas a’r clefydau eraill sy’n cael eu crybwyll yn y datganiad?

Y pwynt olaf sy’n codi yn sgil hynny, wrth gwrs, yw: pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cael yn awr gyda’r proffesiwn ehangach ynglŷn â’r ffaith bod tua hanner o’r milfeddygon yr ydym yn dibynnu arnyn nhw yn y Deyrnas Gyfunol wedi’u hyfforddi yn yr Undeb Ewropeaidd—mewn llefydd eraill? Wrth gwrs, fe wnaf i sôn fan hyn, a byddech yn disgwyl imi sôn am hyn, am y ffaith nad oes gennym ni ysgol filfeddygol yng Nghymru. Roedd yna gynlluniau cyffrous gan Brifysgol Aberystwyth i geisio llanw peth o’r bwlch, os nad y bwlch yn llawn, yn syth, ond tra ein bod ni’n aros am gefnogaeth i wireddu’r freuddwyd yna, rŷm ni’n ddibynnol ar filfeddygon sydd wedi’u hyfforddi yn y gwledydd Ewropeaidd eraill ac sydd yn rhoi perfformiad a chyfraniad gwerth chweil, felly, i ni yma yng Nghymru. Roeddech chi, Ysgrifennydd, fel minnau, yng nghinio’r British Veterinary Association yn ddiweddar iawn, ac mae’n siŵr bod hwn wedi codi gyda nhw—pa mor bwysig yw’r milfeddygon yma a pha mor bwysig yw hi, felly, ein bod ni, fel yr ydym wedi gwneud sawl gwaith heddiw, yn cadarnhau nid yn unig bod croeso i filfeddygon yr Undeb Ewropeaidd, ond ein bod ni’n gwerthfawrogi’n fawr iawn y gwaith y maen nhw’n ei wneud wrth gadw ein hanifeiliaid ni yn iach ac wrth ein helpu i fynd i’r afael â chlefydau fel y clefydau egsotig yma.

Thank you, temporary Deputy Presiding Officer, and I thank the Cabinet Secretary for her statement today. It’s appropriate, I’m sure, that she should set out before the summer some of the steps that Government will take in order to deal with these exotic animal diseases. They’re called ‘exotic’, but they’re not as exotic now, given the impacts of climate change. We’ve already seen a number of examples of bluetongue in Wales, and some of the other diseases as well, which are either imported or spread by midges.

So, further to that statement, can the Minister tell me what consideration has been given to a vaccination campaign to deal with bluetongue specifically, because climate change seems to be driving this disease far closer to us here in Wales during the summer months? I understand that there is a very effective vaccine available, and, as was stated, that the farmers’ unions have been considering disseminating information about this vaccination, but do we need to go a step further and encourage more vaccination by farmers? Has the Government actually modelled the cost of vaccination against the cost of an outbreak of this disease in Wales—against the impact on the industry as a result of falling prices because of such a disease, because that’s what tends to happen when a disease outbreak takes place?

A second question arising as a result of the statement is one on the ability and capacity of the veterinary system to deal with this. The Minister mentioned in her statement the Animal and Plant Health Agency. Of course, since the cuts to laboratories in that agency, stopgap measures have been put in place –that’s how I would describe them—with some private companies and veterinary practices trying to fill in the gaps, with the British Veterinary Association warning that we may miss some warnings as a result of losing these laboratories. So, what discussions has the Cabinet Secretary had with the veterinary profession on ensuring that there is sufficient notification and plenty of testing facilities for bluetongue and the other diseases mentioned in the statement?

The final point arising as a result of that, of course, is: what discussions is the Cabinet Secretary now having with the wider profession on the fact that around half of the vets that we rely on in the UK were trained in the European Union—in other places in the European Union? I will mention this here, and you’d expect me to mention this, that we don’t have a veterinary school in Wales. There were exciting proposals by Aberystwyth University to try and fill some of that gap immediately, if not the whole gamut, but as we await support to achieve that dream we are reliant on vets who have been trained in other European nations and who make a very valuable contribution to us here in Wales. You, Cabinet Secretary, attended the British Veterinary Association dinner recently, as did I, and I’m sure that this was raised with them—how important these vets are and how important it is that we, as we have done a number of occasions today, confirm that not only are EU vets welcome here but that we much appreciate the work that they do in keeping our livestock healthy and in helping us to tackle diseases such as these exotic diseases that you mentioned.

Diolch, Simon Thomas, for those questions. In relation to vaccination, I mentioned there is a vaccine available and it is the only effective tool to protect susceptible animals from bluetongue. The best time to vaccinate is early in the year, before the warm weather comes, which I know we’re still, perhaps, waiting for. That will then provide protection. So, I think that sort of work was done earlier in the year, but, obviously, as we go through the summer, that vaccination is still applicable if farmers would want to do that.

I mentioned that vaccinations would be made available by manufacturers, and, actually, two vaccine manufacturers have stated that they will be intending to make their vaccinations available from this month, so that’s a discussion that the chief veterinary officer and her advisers are having.

In relation to capacity, I think now that we have so many more vets going out to farms to test for TB, for instance, I think once those vets go onto the farm, they’re doing extra work, if you like, because they’re engaging with farmers and talking about biosecurity and what farmers can do to protect against diseases. So, I’m very happy with the capacity that we have at the current time. I think you raise a really important point about veterinary surgeons that we have from the EU, and, as you say, we very much appreciate their work and they are certainly very welcome in Wales.

I was very pleased to make the announcement regarding the MOU at Aberystwyth University, and the facilities that are being put in place there—not a complete veterinary school, but I think an important first step that we can build on.

Diolch, Simon Thomas, am y cwestiynau yna. O ran brechu, soniais fod brechlyn ar gael a dyma'r unig ddull effeithiol o amddiffyn anifeiliaid a allai fod yn agored i’r tafod glas. Yr amser gorau i frechu yw yn gynnar yn y flwyddyn, cyn i'r tywydd cynnes ddod, a gwn ein bod yn dal, o bosibl, i aros amdano. Bydd hynny wedyn yn darparu amddiffyniad. Felly, rwy’n meddwl bod y math hwnnw o waith wedi ei wneud yn gynharach yn y flwyddyn, ond, yn amlwg, wrth i ni fynd drwy'r haf, mae’r brechiad hwnnw yn dal i fod yn berthnasol pe byddai ffermwyr eisiau gwneud hynny.

Soniais y byddai brechiadau yn cael eu rhoi ar gael gan wneuthurwyr, ac, mewn gwirionedd, mae dau wneuthurwr brechlyn wedi datgan eu bod yn bwriadu sicrhau bod eu brechiadau ar gael o'r mis hwn ymlaen, felly mae honno’n drafodaeth y mae'r prif swyddog milfeddygol a’i chynghorwyr yn ei chael.

O ran capasiti, rwy’n credu gan fod gennym gymaint mwy o filfeddygon yn mynd allan i ffermydd i gynnal profion ar gyfer TB, er enghraifft, erbyn hyn, rwy’n credu pan fo’r milfeddygon hyn yn mynd ar y fferm, maent yn gwneud gwaith ychwanegol, os mynnwch chi, oherwydd maent yn ymgysylltu â ffermwyr ac yn sôn am fioddiogelwch a’r hyn y gall ffermwyr ei wneud i amddiffyn yn erbyn clefydau. Felly, rwy'n hapus iawn â'r capasiti sydd gennym ni ar hyn o bryd. Rwy’n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â milfeddygon sydd gennym o'r UE, ac, fel y dywedwch, rydym yn gwerthfawrogi eu gwaith yn fawr iawn ac yn sicr mae croeso mawr iddynt yng Nghymru.

Roeddwn i’n falch iawn o wneud y cyhoeddiad ynghylch y Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth ym Mhrifysgol Aberystwyth, ac mae'r cyfleusterau sy'n cael eu rhoi ar waith yno—nid ysgol filfeddygol gyflawn, ond rwy’n meddwl ei fod yn gam cyntaf pwysig y gallwn adeiladu arno.

Can I also thank the Cabinet Secretary for her important statement this afternoon, but I hope that the Cabinet Secretary will attach the same importance to tackling another disease, which is, of course, bovine TB, and bring forward a statement on the Welsh Government’s policy in dealing with this terrible disease before the autumn, given it’s having a huge negative impact on our farming industry?

Now, exotic animal disease threats are extremely delicate matters that need to be treated effectively and efficiently, and it’s important that the Welsh Government has robust contingency plans in place to respond to any outbreaks, particularly in relation to the threat of the bluetongue virus, which most of her statement refers to today. I appreciate that contingency planning has developed significantly over the years, but it’s worrying to see that almost 300 outbreaks of the bluetongue virus have been reported in France since July, and that the likelihood of the virus spreading into the UK is increasing. It’s crucial that any contingency planning is co-ordinated with other Governments across the UK so that differing policies don’t hinder each other or even escalate problems. Therefore, perhaps the Cabinet Secretary will tell us what specific discussions the Welsh Government has had with the UK Government and, indeed, other Governments regarding the bluetongue virus threat to ensure that animal disease threats are addressed in a joined-up manner across the whole of Britain.

I appreciate that the Welsh Government doesn’t have direct control over imports into Wales, and that policy direction for border control is decided at a UK Government level, however, I’d be grateful if the Cabinet Secretary could confirm if the Welsh Government does have any involvement in the monitoring of animal imports and products, and more specifically in relation to the process of post-import testing, which she refers to in her statement this afternoon. Also, whilst I’m pleased that discussions with the vaccine industry have taken place, perhaps the Cabinet Secretary can tell us a little bit more about the release of a potential vaccine for the bluetongue virus. The Member for Mid and West Wales touched upon the potential cost analysis of vaccination, but perhaps she could just give us an indication of the potential costs of vaccination.

Of course, in the event of any disease outbreak, we can expect to see restrictions in place and that in itself raises some serious questions. I appreciate that the Welsh Government’s contingency plan for exotic animal diseases is part of a wider strategy regarding animal welfare, and therefore I hope the Cabinet Secretary will tell us in her response how the Welsh Government protects the welfare of animals affected by movement restrictions during an emergency outbreak. It’s also important that there is a constant dialogue with local authorities and local operational partners, such as police forces. These local partners are at the front line when dealing with animal disease threats and the public response to them, and it’s important that communication is delivered effectively to those at an operational command level. Therefore, perhaps the Cabinet Secretary will tell us how the Welsh Government engages with local authorities and the police to ensure that they are constantly receiving real-time updates regarding any animal disease threats. I’d also be grateful if the Cabinet Secretary could tell us what type of local field work is undertaken at a local level, how that information is collected and monitored, and how that work feeds in with strategies for exotic animal disease threats at a UK level.

I welcome that the contingency plan for exotic animal disease is reviewed annually and republished as necessary, because it’s important plans of this nature are constantly reviewed in order to be as effective as possible. Therefore, in closing, Acting Deputy Presiding Officer, can I thank the Cabinet Secretary for her statement this afternoon? It’s of critical importance that we get this right and that robust contingency plans are in place should there be an outbreak of an exotic animal disease. I don’t doubt the Welsh Government’s commitment and sincerity on this matter, but there is always more that can be done, and so I look forward to hearing more about the Welsh Government’s action in this area in the Cabinet Secretary’s response.

A gaf i ddiolch hefyd i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad pwysig y prynhawn yma, ond rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi’r un pwysigrwydd i fynd i'r afael â chlefyd arall, sef, wrth gwrs, TB buchol, a chyflwyno datganiad ar bolisi Llywodraeth Cymru wrth ymdrin â'r clefyd ofnadwy hwn cyn yr hydref, o gofio ei fod yn cael effaith negyddol sylweddol ar ein diwydiant ffermio?

Nawr, mae bygythiadau clefydau egsotig anifeiliaid yn faterion hynod o anodd y mae angen eu trin yn effeithiol ac yn effeithlon, ac mae'n bwysig bod gan Lywodraeth Cymru gynlluniau wrth gefn cadarn ar waith i ymateb i unrhyw achosion, yn enwedig o ran y bygythiad o feirws y tafod glas, y mae’r rhan fwyaf o'i datganiad yn cyfeirio ato heddiw. Rwy’n sylweddoli bod y gwaith cynllunio wrth gefn wedi datblygu'n sylweddol dros y blynyddoedd, ond mae'n destun pryder i weld yr adroddwyd am bron i 300 o achosion o feirws y tafod glas yn Ffrainc ers mis Gorffennaf, a bod y tebygolrwydd y bydd y feirws yn lledaenu i'r DU yn cynyddu. Mae'n hanfodol bod unrhyw gynlluniau wrth gefn yn cael eu cydlynu â Llywodraethau eraill ledled y DU er mwyn sicrhau nad yw gwahanol bolisïau yn llesteirio ei gilydd neu hyd yn oed yn gwaethygu’r problemau. Felly, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pa drafodaethau penodol y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael â Llywodraeth y DU ac, mewn gwirionedd, Llywodraethau eraill ynghylch bygythiad feirws y tafod glas i sicrhau bod bygythiadau clefydau anifeiliaid yn cael eu trin mewn modd cydgysylltiedig ledled Prydain gyfan.

Rwy’n sylweddoli nad oes gan Lywodraeth Cymru reolaeth uniongyrchol dros fewnforion i Gymru, a bod cyfeiriad polisi ar gyfer rheoli ffiniau yn cael ei benderfynu ar lefel Llywodraeth y DU, er hynny, byddwn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw ran yn y gwaith o fonitro mewnforion anifeiliaid a chynnyrch, ac yn fwy penodol o ran y broses o gynnal profion ar ôl mewnforio, y mae hi'n cyfeirio atynt yn ei datganiad y prynhawn yma. Hefyd, er fy mod i’n falch bod trafodaethau â'r diwydiant cynhyrchu brechlynnau wedi eu cynnal, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud ychydig mwy wrthym am ryddhau brechlyn posibl ar gyfer feirws y tafod glas. Soniodd yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru am ddadansoddiad cost posibl brechu, ond efallai y gallai hi roi syniad i ni o gostau posibl brechu.

Wrth gwrs, pe byddai unrhyw achos o glefyd, gallwn ddisgwyl gweld y cyfyngiadau ar waith ac mae hynny ynddo'i hun yn codi rhai cwestiynau difrifol. Rwyf i’n sylweddoli bod cynllun wrth gefn Llywodraeth Cymru ar gyfer clefydau egsotig anifeiliaid yn rhan o strategaeth ehangach ynghylch lles anifeiliaid, ac felly rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthym yn ei hymateb sut y mae Llywodraeth Cymru yn diogelu lles anifeiliaid yr effeithir arnynt gan gyfyngiadau symud yn ystod achosion brys. Mae hefyd yn bwysig bod deialog gyson ag awdurdodau lleol a phartneriaid gweithredol lleol, megis heddluoedd. Mae'r partneriaid lleol hyn yn y rheng flaen wrth ymdrin â bygythiadau clefydau anifeiliaid ac ymateb y cyhoedd iddynt, ac mae'n bwysig bod cyfathrebu yn digwydd yn effeithiol i'r rhai ar lefel rheoli gweithredol. Felly, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym sut mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu ag awdurdodau lleol a'r heddlu i sicrhau eu bod yn derbyn diweddariadau amser real cyson ynglŷn ag unrhyw fygythiadau clefydau anifeiliaid. Byddwn yn ddiolchgar hefyd pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pa fath o waith maes lleol sy’n cael ei wneud ar lefel leol, sut y caiff y wybodaeth honno ei chasglu a'i monitro, a sut mae’r gwaith hwnnw yn cyfrannu at strategaethau ar gyfer bygythiadau clefydau egsotig anifeiliaid ar lefel y DU.

Rwy’n croesawu’r ffaith fod y cynllun wrth gefn ar gyfer clefydau egsotig anifeiliaid yn cael ei adolygu'n flynyddol a'i ailgyhoeddi yn ôl yr angen, gan ei bod yn bwysig bod cynlluniau o'r math hwn yn cael eu hadolygu'n gyson er mwyn bod mor effeithiol â phosibl. Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd Dros Dro, a gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad y prynhawn yma? Mae'n hollbwysig ein bod yn cael hyn yn iawn, a bod cynlluniau wrth gefn cadarn wedi eu sefydlu ar gyfer achosion o glefyd egsotig anifeiliaid. Nid wyf yn amau ​ymrwymiad a didwylledd Llywodraeth Cymru ar y mater hwn, ond mae bob amser mwy y gellir ei wneud, ac felly rwy'n edrych ymlaen at glywed mwy am gamau Llywodraeth Cymru yn y maes hwn yn ymateb Ysgrifennydd y Cabinet.

I thank Paul Davies for his series of questions. Just picking up on your first point regarding the TB eradication programme, I have committed to bringing forward a statement in the autumn on the way forward. We will continue to have a science-led approach and, over the summer, there is a significant amount of work going on in relation to our programme.

I used the example of bluetongue to illustrate that we do have very robust plans in place for dealing with these diseases. You mentioned the increase in the number of cases in France, and that’s why we are monitoring it very carefully. The chief veterinary officer is in constant touch with the other veterinary officers in the UK; she receives a monthly report in respect of these diseases. Obviously, if there is an incursion from infected midges from France, those farms at highest risk are likely to be along the south coast and the south-east of England at the beginning of an outbreak, but our message is that farmers in other parts of the country shouldn’t be complacent, they should remain vigilant for signs of disease, and carefully consider the risk of sourcing animals from outside the UK.

You asked about cost analysis, as did Simon Thomas, sorry, and I didn’t answer that. What I did mention was that vaccination really should be done at the beginning of the year before the weather gets very warm, and I’m not aware if that cost analysis was done at the beginning of the year, but I will certainly write to both Members to clarify those points.

In relation to contingency plans, it’s really important that we do have those robust plans in place, and I’ve had a contingency walkthrough, if you like, of what would happen if we had an outbreak with the chief veterinary officer and her advisers. It is really important that we do include stakeholders such as local authorities and police, et cetera, and, you know, maybe Public Health Wales, for instance, depending on what sorts of outbreak there are as we go through, because they can obviously provide assistance to us.

I’ve been very reassured that all the fora are in place—the resilience, the civil contingency plans are there, in place, should we have such an outbreak. I was very reassured when I looked at the list of notifiable diseases when I came into post that it’s many years since we’ve had some of the specific diseases in Wales. By the increased help with biosecurity with our farmers, we certainly hope to keep that the case.

Diolchaf i Paul Davies am ei gyfres o gwestiynau. Dim ond i gyfeirio at eich pwynt cyntaf ynghylch y rhaglen dileu TB, rwyf wedi ymrwymo i ddod â datganiad gerbron yn yr hydref ar y ffordd ymlaen. Byddwn yn parhau i fod â dull gwyddonol ac, yn ystod yr haf, bydd cryn dipyn o waith yn mynd ymlaen yn gysylltiedig â'n rhaglen.

Defnyddiais enghraifft y tafod glas i ddangos bod gennym gynlluniau cadarn iawn ar waith ar gyfer ymdrin â’r clefydau hyn. Soniasoch am y cynnydd yn nifer yr achosion yn Ffrainc, a dyna pam yr ydym yn monitro hynny yn ofalus iawn. Mae'r prif swyddog milfeddygol mewn cysylltiad cyson â’r swyddogion milfeddygol eraill yn y DU; mae hi'n cael adroddiad bob mis ynglŷn â’r clefydau hyn. Yn amlwg, os oes ymlediad o wybed wedi’u heintio o Ffrainc, bydd y ffermydd hynny sydd fwyaf mewn perygl yn debygol o fod ar hyd arfordir y de a de-ddwyrain Lloegr ar ddechrau achos o glefyd, ond ein neges yw na ddylai ffermwyr mewn rhannau eraill o'r wlad fod yn hunanfodlon, dylent barhau i fod yn wyliadwrus am arwyddion o afiechyd, ac ystyried yn ofalus y risg o gael anifeiliaid o'r tu allan i'r DU.

Gofynasoch am ddadansoddiad cost, fel y gwnaeth Simon Thomas, mae'n ddrwg gennyf, a wnes i ddim ateb hynny. Yr hyn y gwnes i sôn amdano oedd y dylai brechu gael ei wneud ar ddechrau'r flwyddyn cyn bod y tywydd yn gynnes iawn, ac nid wyf yn ymwybodol o ba un a wnaethpwyd y dadansoddiad cost ar ddechrau'r flwyddyn, ond byddaf yn sicr yn ysgrifennu at y ddau Aelod i egluro'r pwyntiau hynny.

O ran cynlluniau wrth gefn, mae'n hynod bwysig bod gennym y cynlluniau cadarn hynny ar waith, ac rwyf wedi cael fy arwain trwy’r trefniadau wrth gefn, os mynnwch chi, ar gyfer yr hyn a fyddai'n digwydd pe byddai gennym achosion o glefyd gyda'r prif swyddog milfeddygol a’i chynghorwyr. Mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn cynnwys rhanddeiliaid megis awdurdodau lleol a'r heddlu, ac ati, a, wyddoch chi, efallai Iechyd Cyhoeddus Cymru, er enghraifft, yn dibynnu ar ba fath o achosion sydd gennym, oherwydd yn amlwg gallant ddarparu cymorth i ni.

Rwy’n dawel iawn fy meddwl bod yr holl fforymau wedi’u sefydlu—mae’r cydnerthedd, y cynlluniau wrth gefn sifil yno, wedi’u sefydlu, pe byddem yn cael achos o'r fath. Cefais fy nghalonogi’n fawr pan edrychais ar y rhestr o glefydau hysbysadwy pan ddes i i mewn i’r swydd, bod sawl blwyddyn ers i ni gael rhai o'r clefydau penodol yng Nghymru. Drwy’r cynnydd mewn cymorth â bioddiogelwch gyda'n ffermwyr, rydym yn sicr yn gobeithio sicrhau y bydd hynny’n parhau i fod yn wir.

Daeth Joyce Watson i’r Gadair.

Joyce Watson took the Chair.

I think the principle of infectious disease control—and this applies to all diseases and this is the message that we give to our livestock keepers and farmers—is that you keep infection out, you find it quickly, you stop it spreading, and, if you do have it, you stamp it out, and that’s certainly the message that we will be taking forward on all of these diseases and our contingency plans.

Rwy'n credu bod yr egwyddor o reoli afiechydon heintus—ac mae hyn yn berthnasol i bob clefyd a dyma'r neges yr ydym yn ei roi i'n pobl sy’n cadw da byw a ffermwyr—yw eich bod yn cadw haint allan, yn ei ganfod yn gyflym, yn ei atal rhag lledaenu, ac, os oes gennych glefyd, eich bod yn cael gwared arno, a dyna yn sicr y neges y byddwn ni’n bwrw ymlaen â hi ar bob un o'r clefydau hyn a’n cynlluniau wrth gefn.

10. 9. Datganiad: Cymorth Cyflogadwyedd yng Nghymru
10. 9. Statement: Employability Support in Wales

I’d like now to call on the Minister for Science and Skills, Julie James.

Hoffwn alw yn awr ar y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, Julie James.

Thank you, Acting Deputy Presiding Officer; how nice to see you in the chair. We’ve seen significant improvements in the employment rate in Wales over the last Assembly term. Between February and April 2016, the employment rate was close to a record high figure at 71.9 per cent, and is well above the rate of 65 to 67 per cent experienced in the mid to late 1990s and the early years of the 2000s. To put this in context, there are now nearly 1.5 million people in employment in Wales. This success is the continuation of a longer term trend. The employment level in Wales has increased by 18.7 per cent since devolution, compared to a 16.5 per cent increase for the UK over the same period. That’s an extra 227,000 people in work in Wales since the start of the Assembly.

Whilst employment policy remains a non-devolved area, the Welsh Government’s contribution to this disproportionately strong performance through our skills and employment programmes and our investment in the economy should not be underestimated. Over the last Assembly term, we successfully delivered a number of innovative programmes that responded to the challenges of the economic climate we found ourselves in. Our Jobs Growth Wales programme is one example. Launched in April 2012, it responded quickly to the exceptional recessionary pressures that saw almost a quarter of young people in Wales between the age of 16 and 24 unemployed. The programme sought to offer young people with limited or no experience of work a foot in the door with an employer, and the chance to gain six months’ experience of real work with an expectation that they would be kept on after support from Jobs Growth Wales had finished. Sixteen thousand, three hundred young people in Wales have taken part in Jobs Growth Wales since 2012. For Jobs Growth Wales, 75 per cent of the young people in the private sector strand of the programme that completed a six-month opportunity either sustained their employment or entered further learning. I don’t know of any other similar programmes that can boast such figures.

Since the start of the ReAct II programme in October 2008, over 28,000 workers whose careers were interrupted by redundancy received Welsh Government support to gain new skills and return to work quickly. This good work has continued with the launch of ReAct III last year. However, the economic climate has changed and our suite of employability support needs to adapt to reflect the new environment within which we are operating.

Wales still has significant employment challenges around our skills levels, around the spatial concentration of unemployment and inactivity, and with the ongoing threat of redundancies within some of our key strategic industries. Our employability support needs to modernise to respond effectively to these challenges. A growing body of evidence is suggesting that our current suite of programmes is too complex and fragmented, making it difficult to develop a coherent pathway to employment for a jobseeker and resulting in support that can sometimes be inflexible in responding to individual need.

There are broader changes too to policy at UK level, which will have a significant impact on the delivery of skills training for unemployed people in Wales. The introduction of the Department for Work and Pensions’ new Work and Health Programme in 2017 presents an opportunity to more effectively align the breadth of employment support on offer to individuals across Wales. Our active involvement in the commissioning of this new contract will ensure that lessons are learned from current Work Programme delivery and that the needs of the Welsh labour market as a whole are incorporated in future programme design. This new programme will be significantly smaller than DWP’s existing Work Programme and will mean a greater volume of individuals seeking to access Welsh Government support. We are working with DWP to estimate the impact of these changes both in terms of the number of people to whom we will need to offer support and the type of assistance required. Both of these factors will require changes to our own employability programmes.

We outlined in our manifesto that we would create a new employability programme to support individuals of all ages to find good quality employment. We want this support to be tailored to individual need and, where appropriate, aligned with emerging job opportunities in local communities. Our aim is to bring together the activities from our main employability programmes, Jobs Growth Wales and ReAct, traineeships and our new Employability Skills programme into a single employability support programme that will better meet the needs of those requiring support to gain, retain, and progress within work.

The new programme is being developed using the most recent evidence and research into the delivery of effective labour market programmes. It will be informed by evaluations of the Work Ready, Jobs Growth Wales and ReAct programmes, the Skills Conditionality pilots, which we conducted with DWP, and the traineeships evaluation and review. We have a wealth of evidence available to us on what works.

Our new programme is anticipated to begin delivery from April 2018. Between now and then we will conduct a series of pilot activities with further education colleges and our existing network of work-based learning providers to test the capacity and willingness of the sectors to innovate and respond flexibly to the needs of individuals and employers, and with Careers Wales, Jobcentre Plus and local authorities to test assessment, referral and job-matching processes. We also intend making changes to some of our existing programmes to enable us to transition smoothly to delivery of our all-age programme.

Our new Employability Skills programme will reflect a different approach to delivery with a greater focus on a work placement and a continuation of support once an individual secures employment. We will continue to deliver Jobs Growth Wales until March 2018 but at a lower rate of wage subsidy, reflecting the improved economic climate and the findings of the evaluation, whilst continuing to recognise the importance of young people gaining their first foothold in work. This is a demanding timetable and a complex programme of work, but I am confident that it will result in a programme more fit and flexible to respond to the labour market challenges and opportunities we face, both now and in the future. Diolch.

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd Dros Dro; mae’n braf eich gweld chi yn y gadair. Rydym wedi gweld gwelliannau sylweddol yn y gyfradd cyflogaeth yng Nghymru dros dymor diwethaf y Cynulliad. Rhwng mis Chwefror a mis Ebrill 2016, roedd y gyfradd gyflogaeth yn agos i ffigur uwch nag erioed o’r blaen o 71.9 y cant, ac yn llawer uwch na’r gyfradd o 65 i 67 y cant a welwyd yng nghanol a diwedd y 1990au a blynyddoedd cynnar y 2000au. I roi hyn mewn cyd-destun, erbyn hyn mae bron i 1.5 miliwn o bobl mewn gwaith yng Nghymru. Mae'r llwyddiant hwn yn barhâd o duedd tymor hwy. Mae lefel cyflogaeth yng Nghymru wedi cynyddu 18.7 y cant ers datganoli, o'i gymharu â chynnydd o 16.5 y cant ar gyfer y DU yn ystod yr un cyfnod. Mae hynny'n 227,000 o bobl ychwanegol mewn gwaith yng Nghymru ers dechrau'r Cynulliad.

Er bod polisi cyflogaeth yn parhau i fod yn faes nad yw wedi ei ddatganoli, ni ddylid diystyru cyfraniad Llywodraeth Cymru i’r perfformiad anghymesur o gryf hwn drwy ein rhaglenni sgiliau a chyflogaeth a’n buddsoddiad yn yr economi . Dros dymor diwethaf y Cynulliad, rydym wedi cyflwyno'n llwyddiannus nifer o raglenni arloesol a oedd yn ymateb i heriau'r hinsawdd economaidd y gwnaethom ganfod ein hunain ynddo. Mae ein rhaglen Twf Swyddi Cymru yn un enghraifft. Cafodd ei lansio ym mis Ebrill 2012, gan ymateb yn gyflym i bwysau eithriadol y dirwasgiad a welodd bron i chwarter y bobl ifanc rhwng 16 a 24 yng Nghymru yn ddi-waith. Roedd y rhaglen yn ceisio cynnig troed yn y drws gyda chyflogwr i bobl ifanc nad oedd ganddynt fawr o brofiad, neu ddim profiad, o weithio, a'r cyfle i ennill chwe mis o brofiad o waith go iawn gyda’r disgwyliad y byddent yn cael eu cadw ar ôl i’r gefnogaeth gan Twf Swyddi Cymru ddod i ben. Mae un mil ar bymtheg, a thri chant o bobl ifanc yng Nghymru wedi cymryd rhan yn Twf Swyddi Cymru ers 2012. Ar gyfer Twf Swyddi Cymru, gwnaeth 75 y cant o'r bobl ifanc yn llinyn sector preifat y rhaglen, a gwblhaodd gyfle chwe mis, naill ai gadw eu swyddi neu ddilyn rhagor o addysg. Nid wyf yn gwybod am unrhyw raglenni tebyg eraill sy'n gallu brolio ffigurau o'r fath.

Ers cychwyn y rhaglen ReAct II ym mis Hydref 2008, mae dros 28,000 o weithwyr y tarfwyd ar eu gyrfaoedd gan ddiswyddiad wedi cael cymorth gan Lywodraeth Cymru i ennill sgiliau newydd a dychwelyd i'r gwaith yn gyflym. Mae'r gwaith da hwn wedi parhau gyda lansiad ReAct III y llynedd. Fodd bynnag, mae'r hinsawdd economaidd wedi newid ac mae angen i’n cyfres o gymorth cyflogadwyedd addasu i adlewyrchu'r amgylchedd newydd yr ydym yn gweithredu oddi mewn iddo.

Mae gan Gymru heriau cyflogaeth sylweddol o hyd ynghylch ein lefelau sgiliau, y crynodiad gofodol o ddiweithdra ac anweithgarwch, a gyda’r bygythiad parhaus o ddiswyddiadau yn rhai o'n diwydiannau strategol allweddol. Mae angen i’n cefnogaeth cyflogadwyedd foderneiddio i ymateb yn effeithiol i'r heriau hyn. Mae corff cynyddol o dystiolaeth yn awgrymu bod ein cyfres bresennol o raglenni yn rhy gymhleth a thameidiog, gan ei gwneud yn anodd datblygu llwybr cydlynol i gyflogaeth i geisiwr gwaith gan arwain at gefnogaeth a all fod yn anhyblyg weithiau wrth ymateb i anghenion yr unigolyn.

Ceir newidiadau ehangach hefyd i bolisi ar lefel y DU, a fydd yn cael effaith sylweddol ar ddarparu hyfforddiant sgiliau i bobl ddi-waith yng Nghymru. Mae cyflwyno Rhaglen Gwaith ac Iechyd newydd yr Adran Gwaith a Phensiynau yn 2017 yn gyfle i gyfochri ehangder y cymorth cyflogaeth sydd ar gael i unigolion ledled Cymru yn fwy effeithiol. Bydd ein cyfranogiad gweithredol yn y gwaith o gomisiynu'r contract newydd hwn yn sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu o’r Rhaglen Waith a ddarperir ar hyn o bryd a bod anghenion y farchnad lafur yng Nghymru yn ei chyfanrwydd yn cael eu hymgorffori wrth gynllunio rhaglenni yn y dyfodol. Bydd y rhaglen newydd hon gryn dipyn yn llai na Rhaglen Waith bresennol yr Adran Gwaith a Phensiynau a bydd hyn yn golygu y bydd mwy o unigolion yn ceisio cael gafael ar gymorth gan Lywodraeth Cymru. Rydym ni’n gweithio gyda’r Adran Gwaith a Phensiynau i amcangyfrif effaith y newidiadau hyn o ran nifer y bobl y bydd angen i ni gynnig cefnogaeth iddynt a'r math o gymorth y bydd ei angen. Bydd y ddau ffactor hyn yn gofyn am newidiadau i'n rhaglenni cyflogadwyedd ein hunain.

Gwnaethom amlinellu yn ein maniffesto y byddem yn creu rhaglen gyflogadwyedd newydd i gefnogi unigolion o bob oed i ddod o hyd i waith o ansawdd da. Rydym eisiau i’r gefnogaeth hon gael ei theilwra i anghenion unigol a, phan fo hynny'n briodol, ei chyfochri â chyfleoedd swyddi sy'n dod i'r amlwg mewn cymunedau lleol. Ein nod yw dwyn ynghyd y gweithgareddau o’n prif raglenni cyflogadwyedd, Twf Swyddi Cymru a ReAct, hyfforddeiaethau a’n rhaglen Sgiliau Cyflogadwyedd newydd mewn un rhaglen cymorth cyflogadwyedd a fydd yn diwallu yn well anghenion y rhai sydd angen cefnogaeth i gael, cadw, a symud ymlaen mewn gwaith.

Mae'r rhaglen newydd yn cael ei datblygu gan ddefnyddio'r dystiolaeth a’r ymchwil ddiweddaraf i’r ddarpariaeth o raglenni marchnad lafur effeithiol. Bydd yn cael ei llywio gan werthusiadau o'r rhaglenni Barod am Waith, Twf Swyddi Cymru a ReAct, y cynlluniau arbrofol Amodoldeb Sgiliau, y gwnaethom eu cynnal gyda’r Adran Gwaith a Phensiynau, a'r gwaith gwerthuso ac adolygu hyfforddeiaethau. Mae gennym gyfoeth o dystiolaeth ar gael i ni ynglyn â’r hyn sy'n gweithio.

Rhagwelir y bydd ein rhaglen newydd yn dechrau darparu o fis Ebrill 2018 ymlaen. Rhwng nawr a’r adeg honno byddwn yn cynnal cyfres o weithgareddau arbrofol gyda cholegau addysg bellach a’n rhwydwaith presennol o ddarparwyr dysgu yn y gwaith i brofi gallu a pharodrwydd y sectorau i arloesi ac ymateb yn hyblyg i anghenion unigolion a chyflogwyr, a chyda Gyrfa Cymru, Canolfan Byd Gwaith a'r awdurdodau lleol i gynnal profion ar y prosesau asesu, atgyfeirio a pharu swyddi. Rydym hefyd yn bwriadu gwneud newidiadau i rai o'n rhaglenni presennol er mwyn ein galluogi i bontio’n llyfn i ddarpariaeth ein rhaglen i bob oed.

Bydd ein rhaglen Sgiliau Cyflogadwyedd newydd yn adlewyrchu ymagwedd wahanol at ddarparu gyda mwy o bwyslais ar leoliad gwaith a chefnogaeth barhaus pan fydd unigolyn wedi cael gwaith. Byddwn yn parhau i gyflwyno Twf Swyddi Cymru tan fis Mawrth 2018, ond ar gyfradd is o gymhorthdal ​​cyflog, gan adlewyrchu'r hinsawdd economaidd well a chanfyddiadau'r gwerthusiad, wrth barhau i gydnabod pa mor bwysig yw hi i bobl ifanc gymryd y cam cyntaf i waith. Mae hon yn amserlen heriol ac yn rhaglen gymhleth o waith, ond rwy'n hyderus y bydd yn arwain at raglen fwy addas a hyblyg er mwyn ymateb i heriau’r farchnad lafur a’r cyfleoedd a wynebwn, nawr ac yn y dyfodol. Diolch.

Thank you. I’m going to call Llyr Gruffydd, spokesperson for Plaid Cymru.

Diolch. Rwyf am alw ar Llyr Gruffydd, y llefarydd ar ran Plaid Cymru.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd dros dro.

Thank you, Minister, for your statement. I broadly welcome the direction of travel that you outline here. I would say, of course, that, whilst you say unemployment in Wales has fallen—and you paint a particular picture in your opening paragraphs—we are aware, of course, that many of the new jobs that have been created are part-time, second or third jobs, zero-hour contracts, et cetera, and that long-term unemployment, of course, in Wales, remains stubbornly high at 32 per cent compared to the UK average of 29 per cent. So, we need to be careful, I think, in the picture that we do paint that we do tell the whole story.

Now, employment policy, of course, is non-devolved and you tell us in your statement that the Welsh Government’s contribution to Wales’s disproportionately strong performance shouldn’t be underestimated. Well, I would say, you know, give us the powers and we could do even better. And I would ask you whether you agree with me in that respect, Minister, and maybe what representations you’ve made to the UK Government for increased competence in this area so that we can do a better job than is currently the case?

In bringing together Jobs Growth Wales and the other programmes that you mention into a single programme, I’m wondering whether the intention is to create one brand with a number of different offers within it or a number of sort of schemes operating within that programme, or whether the intention now is to move to one offer that has the flexibility to meet the broad range of needs that we have here in Wales.

The matrix provided by the Government recently of the approved programmes for different routes into employability, I think, tells its own story. There have been concerns about complexity and duplication as well, of course, between Welsh Government programmes and Department for Work and Pensions programmes. I would ask, maybe, that you tell us a bit more about how you want to ensure that that situation is improved upon. But, what I’m asking is this: is today’s statement an admission, really, that those concerns were right? I think you said that there was a reference to the fragmentation of services. Many people have felt it is quite congested, it’s quite complex to navigate and that this rationalisation is a recognition that that was correct. Is it maybe suggesting that the Welsh Government has spread its programmes a bit too broadly in the past, possibly, as well, in relation to resourcing? That’s an important factor here, of course, because I’d like to hear you confirm to us that the funding whole—with a ‘w’—the totality of funding will correspond to the sum of the parts of the existing schemes. Or, do you expect, actually, that there will some sort of financial saving from bringing some of these programmes together?

You tell us that the new programme that has been proposed will be informed by recent evidence and research, by evaluations that have been undertaken, and that you will conduct pilots and test different approaches. I don’t see the word ‘consultation’. I would presume and expect that your intention is to consult with stakeholders and employers and others.

You hope to see this programme being delivered from April 2018. Well, it needs to be designed, it needs to be piloted and it needs to be tested. I presume that there will be a tendering process for some sort of delivery body, which will itself need some lead-in time, I would imagine, to hit the ground running by April 2018. So, maybe you could tell us a bit about the process that you hope to undertake to get to that start date of April 2018, especially, of course, set against the backdrop of leaving the European Union. There’ll be a huge impact on this sector particularly—and financially particularly, I would imagine—given its dependence on ESF funding in the past. Really, I’m just questioning here whether you’re embarking on this change on the presumption that the funding that’s currently provided from the EU will be provided by the UK Government. Otherwise, one would question how can you develop and design your new main employability programme for Wales without, frankly, having a clue what level of resource is going to be available to you.

Thank you very much, acting Deputy Presiding Officer.

Diolch i chi, Weinidog, am eich datganiad. Rwy’n croesawu'n fras y cyfeiriad teithio yr ydych yn ei amlinellu yma. Byddwn yn dweud, wrth gwrs, er eich bod yn dweud bod diweithdra yng Nghymru wedi gostwng—ac rydych yn creu darlun arbennig yn eich paragraffau agoriadol—rydym yn ymwybodol, wrth gwrs, bod llawer o'r swyddi newydd sydd wedi eu creu yn rhai rhan-amser, yn ail neu'n drydydd swyddi, yn gontractau dim oriau ac ati, a bod diweithdra hirdymor, wrth gwrs, yng Nghymru, yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel, sef 32 y cant o'i gymharu â chyfartaledd y DU o 29 y cant. Felly, mae angen inni fod yn ofalus, rwy’n credu, o ran y darlun yr ydym yn ei greu, ein bod yn dweud y stori gyfan.

Nawr, nid yw polisi cyflogaeth, wrth gwrs, wedi’i ddatganoli ac rydych yn dweud wrthym yn eich datganiad na ddylai cyfraniad Llywodraeth Cymru i berfformiad anghymesur o gryf Cymru gael ei ddiystyru. Wel, byddwn yn dweud, wyddoch chi, rhowch y pwerau i ni a gallem wneud yn well fyth. A byddwn yn gofyn i chi a ydych chi’n cytuno â mi yn hynny o beth, Weinidog, ac efallai pa sylwadau yr ydych chi wedi eu gwneud i Lywodraeth y DU ynglŷn â chael mwy o gymhwysedd yn y maes hwn fel y gallwn wneud gwaith gwell na'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd?

Wrth ddwyn ynghyd Twf Swyddi Cymru a'r rhaglenni eraill yr ydych yn sôn amdanynt mewn un rhaglen, tybed ai'r bwriad yw creu un brand gyda nifer o wahanol gynigion oddi mewn iddo neu nifer o fathau o gynlluniau sy'n gweithredu o fewn y rhaglen honno, neu ai'r bwriad nawr yw symud at un cynnig sydd â'r hyblygrwydd i ddiwallu’r ystod eang o anghenion sydd gennym ni yma yng Nghymru.

Mae'r matrics a ddarparwyd gan y Llywodraeth yn ddiweddar o’r rhaglenni a gymeradwywyd ar gyfer y gwahanol lwybrau at gyflogadwyedd, rwy’n credu, yn adrodd ei stori ei hun. Bu pryderon am gymhlethdod a dyblygu hefyd, wrth gwrs, rhwng rhaglenni Llywodraeth Cymru a rhaglenni’r Adran Gwaith a Phensiynau. Rwyf yn gofyn, efallai, i chi ddweud ychydig mwy am sut yr ydych am sicrhau bod y sefyllfa honno'n cael ei gwella. Ond, yr hyn yr wyf yn ei ofyn yw: a yw datganiad heddiw yn gyfaddefiad, mewn gwirionedd, bod y pryderon hynny yn iawn? Rwy’n credu i chi ddweud bod cyfeiriad at ddarnio gwasanaethau. Mae llawer o bobl wedi bod o’r farn eu bod yn eithaf gorniferus, yn eithaf cymhleth i’w defnyddio a bod y symleiddio hwn yn gydnabyddiaeth bod hynny'n gywir. A yw efallai’n awgrymu bod Llywodraeth Cymru wedi lledaenu ei rhaglenni ychydig yn rhy eang yn y gorffennol, o bosibl, hefyd, o ran darparu adnoddau? Mae hwn yn ffactor pwysig yma, wrth gwrs, oherwydd hoffwn eich clywed yn cadarnhau wrthym y bydd y cyllid cyfan—cyfanswm y cyllid yn cyfateb i swm y rhannau o'r cynlluniau presennol. Neu, a ydych chi'n disgwyl, mewn gwirionedd, y bydd rhyw fath o arbedion ariannol trwy ddod â rhai o'r rhaglenni hyn at ei gilydd?

Rydych yn dweud wrthym y bydd y rhaglen newydd sydd wedi ei chynnig yn cael ei llywio gan dystiolaeth ac ymchwil diweddar, gan werthusiadau sydd wedi'u cynnal, ac y byddwch yn cynnal cynlluniau arbrofol a phrofion ar wahanol ddulliau. Nid wyf yn gweld y gair 'ymgynghori'. Byddwn yn tybio ac yn disgwyl mai eich bwriad yw ymgynghori â rhanddeiliaid a chyflogwyr ac eraill.

Rydych yn gobeithio gweld y rhaglen hon yn cael ei chyflwyno o fis Ebrill 2018. Wel, mae angen iddi gael ei chynllunio, mae angen iddi gael ei threialu ac mae angen cynnal profion arni. Rwy’n tybio y bydd proses dendro ar gyfer rhyw fath o gorff darparu, a bydd angen rhywfaint o amser paratoi arno, byddwn yn tybio, er mwyn gallu dechrau gweithredu erbyn mis Ebrill 2018. Felly, efallai y gallech ddweud ychydig wrthym am y broses yr ydych yn gobeithio ymgymryd â hi i gyrraedd y dyddiad dechrau hwnnw ym mis Ebrill 2018, yn enwedig, wrth gwrs, o’i gosod yn erbyn y cefndir o adael yr Undeb Ewropeaidd. Bydd yna effaith enfawr ar y sector hwn yn arbennig—ac yn ariannol yn enwedig, byddwn yn dychmygu—o ystyried ei ddibyniaeth ar gyllid Cronfa Gymdeithasol Ewrop yn y gorffennol. Mewn gwirionedd rwy’n cwestiynu yn y fan yma a ydych chi’n dechrau ar y newid hwn ar y rhagdybiaeth y bydd y cyllid sy'n cael ei ddarparu ar hyn o bryd gan yr UE yn cael ei ddarparu gan Lywodraeth y DU. Fel arall, byddai rhywun yn cwestiynu sut y gallwch ddatblygu a dylunio eich prif raglen cyflogadwyedd newydd i Gymru heb, i fod yn blwmp ac yn blaen, syniad o ba lefel o adnoddau sy’n mynd i fod ar gael i chi.

Thank you for that series of questions. In my usual format, I’m going to answer the last one first and work backwards, just that’s because how my brain works.

In terms of the overall funding programme, yes, we are going to assume, because we’ve been told on many occasions, that the funding shortfall that falls to Wales as a result of the Brexit agenda will be made up by the UK Government. As we heard earlier, in First Minister’s questions, we have been promised this many times and we’re going to assume that that’s the case until we’re told differently. I will comment this, though, and I said this in my apprenticeship statement a couple of weeks ago: it’s not just money that we get from the EU, we get research opportunities, we get exchange opportunities, our young people have the chance to learn from other people who are undertaking vocational programmes and traineeships and apprenticeships. I very much hope that, in the negotiations that we now embark on with the EU, these cultural and learning opportunities, in which Wales has been very much a leader and a beneficiary of the joint learning that has been undertaken, can continue to happen. It very much isn’t just about the money in these things. It’s very much about what works.

In terms of some of your other questions, I can assure you there is no question of financial savings in this. This isn’t about the budget overall. This is about the skills tracks programme. I think you held up the paper version of that. It looks a bit like a tube map. The idea is to make it a much more simple thing to navigate as both a recipient of one of the programmes or indeed as an adviser—perhaps a parent if you are at early ages, or a partner, and so on—advising somebody through the programme. So, that’s an interactive map that you’re looking at there. You should be able to click on the node and it should tell you where you are, and you should be able to follow fairly swiftly through to get yourself to the right thing.

You’ve heard me say many times in the previous Assembly that the difficulty with employability programmes is that you do not want, under any circumstances, to arrive at a one-size-fits-all. People are individuals; they require individual support. Often a one-size package doesn’t fit them. So, this is about tailoring those packages. The employability programmes have been very successful, but people who are further away from the job market need a different range of support, both to get them into those employment opportunities and actually to keep them there. It’s not just about getting the job and then walking off; it’s about keeping them in that job and making sure the support mechanisms are in place to maintain them there. From simple things like the fact that your first month in work is sometimes the most expensive month you’ll ever experience—you haven’t had a salary and you’ve got all the expense. So, it’s something simple like that, right through to all of the difficulties of navigating through family life, work and so on if you’ve been unemployed for a considerable period of time. So, this is about tailoring a set of successful programmes to harder-to-reach individuals as the economic emphasis closes.

Now, we don’t know what the outcome of the European Union negotiations might be, so the other thing is to be flexible in the face of uncertainty. So, this is about making the programmes as flexible as possible to respond to an uncertain future. It may be that we have some growth, in which case we need to respond to harder-to-reach individuals; it may be that we have redundancies and so on, in which case we need to respond with, effectively, short-term crisis management, as with ReAct. So, these programmes are being designed to be as flexible as possible within the constraints that they operate in.

The last thing I want to say about that is that it’s not one brand, except that we’re calling it Employability Skills strands. There will be individual programmes in there, but the idea is to make them flexible, allow people to move to and fro. We are having some difficulty in negotiating with the DWP because they themselves have changed the parameters of their programme and the goalposts have moved, to mix my metaphors all over the place. The goalposts have moved quite significantly over the last six months. We are in close negotiation with them and with the various city deals around Wales and with the regional skills partnerships to make sure that we have a coherent offer that matches together with the UK Government’s offer and so on.

To answer your first question last, in terms of devolution, we would like some more powers around how to assess people and how to get them onto the programmes, but you will know that we have long said that we will not accept some of the less—in my opinion—effective results with the DWP’s programmes, like mandation and sanctioning, for example. So, it is around what we can negotiate in order to keep our employment programmes open and acceptable to everybody.

Diolch i chi am y gyfres yna o gwestiynau. Gan ddilyn fy nhrefn arferol, byddaf yn ateb yr un olaf yn gyntaf ac yn gweithio tuag at yn ôl, dim ond oherwydd mai dyna sut mae fy ymennydd yn gweithio.

O ran y rhaglen ariannu cyffredinol, ydym, rydym ni’n mynd i gymryd yn ganiataol, oherwydd dywedwyd wrthym ar sawl achlysur, y bydd Lywodraeth y DU yn darparu’r diffyg ariannol i Gymru yn sgil agenda Brexit. Fel y clywsom yn gynharach, yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, rydym wedi cael yr addewid hwn lawer gwaith ac rydym yn mynd i gymryd yn ganiataol bod hynny'n wir tan y byddwn yn clywed yn wahanol. Rwyf am ddweud hyn, fodd bynnag, a dywedais hyn yn fy natganiad ar brentisiaeth wythnos neu ddwy yn ôl: nid dim ond arian yr ydym ni’n ei gael gan yr UE, rydym yn cael cyfleoedd ymchwil, rydym yn cael cyfleoedd cyfnewid, mae ein pobl ifanc yn cael y cyfle i ddysgu oddi wrth bobl eraill sy'n ymgymryd â rhaglenni galwedigaethol a swyddi dan hyfforddiant a phrentisiaethau. Rwy’n yn mawr obeithio, yn y trafodaethau yr ydym yn awr yn cychwyn arnynt gyda'r UE, y bydd y cyfleoedd diwylliannol a dysgu hyn, y mae Cymru wedi bod yn arweinydd ac yn fuddiolwr o'r dysgu ar y cyd sydd wedi ei gynnal, yn gallu parhau i ddigwydd. Nid yr arian yn unig sy’n bwysig yn y pethau hyn. Mae'n ymwneud yn helaeth â’r hyn sy'n gweithio.

O ran rhai o'ch cwestiynau eraill, gallaf eich sicrhau nad oes unrhyw gwestiwn o wneud arbedion ariannol yn hyn. Nid yw hyn yn ymwneud â'r gyllideb gyffredinol. Mae hyn yn ymwneud â'r rhaglen llwybrau sgiliau. Rwy’n credu eich bod wedi chwifio'r fersiwn bapur o honno. Mae'n edrych ychydig fel map o’r tiwb. Y syniad yw eu gwneud yn rhywbeth llawer mwy syml i’w defnydddio i bobl sy’n dderbynnydd un o'r rhaglenni neu yn wir fel cynghorydd—rhiant efallai os ydych yn ifanc, neu bartner, ac yn y blaen—yn cynghori rhywun drwy'r rhaglen. Felly, map rhyngweithiol yw’r hyn yr ydych yn edrych arno yn y fan yna. Dylech fod yn gallu clicio ar y nôd a dylai ddweud wrthych ble’r ydych chi, a dylech chi fod yn gallu dilyn yn weddol gyflym i gael eich hun at y peth iawn.

Rydych chi wedi fy nghlywed yn dweud droeon yn y Cynulliad blaenorol mai’r anhawster â’r rhaglenni cyflogadwyedd yw nad ydych yn dymuno, o dan unrhyw amgylchiadau, creu un rhaglen sy’n addas i bawb. Mae pobl yn unigolion; mae angen cymorth unigol arnynt. Yn aml, nid yw un pecyn ar gyfer pawb yn addas ar eu cyfer. Felly, mae hyn yn ymwneud â theilwra’r pecynnau hynny. Mae'r rhaglenni cyflogadwyedd wedi bod yn llwyddiannus iawn, ond mae angen amrywiaeth wahanol o gymorth ar bobl sy’n bellach i ffwrdd o’r farchnad swyddi, i'w cael i mewn i’r cyfleoedd cyflogaeth hynny ac i’w cadw yno mewn gwirionedd. Nid dim ond cael y swydd ac yna cerdded i ffwrdd yw hyn; mae'n ymwneud â’u cadw yn y swydd honno a sicrhau bod y dulliau cymorth ar waith i'w cynnal yno. O bethau syml fel y ffaith mai eich mis cyntaf yn y gwaith weithiau yw’r mis drutaf y byddwch chi byth yn ei brofi—nid ydych chi wedi cael cyflog ac mae gennych yr holl gostau i’w talu. Felly, mae'n rhywbeth syml o’r math hwnnw, hyd at bob un o'r anawsterau o fynd trwy fywyd teuluol, gwaith ac yn y blaen os ydych wedi bod yn ddi-waith am gyfnod sylweddol o amser. Felly, mae hyn yn ymwneud â theilwra cyfres o raglenni llwyddiannus ar gyfer unigolion sy’n fwy anodd eu cyrraedd wrth i'r pwyslais economaidd gau.

Nawr, nid ydym yn gwybod beth fydd canlyniad trafodaethau yr Undeb Ewropeaidd, felly y peth arall yw bod yn hyblyg yn wyneb ansicrwydd. Felly, mae hyn yn ymwneud â gwneud y rhaglenni mor hyblyg â phosibl i ymateb i ddyfodol ansicr. Efallai bydd gennym rywfaint o dwf, ac os felly mae angen i ni ymateb i unigolion sy’n fwy anodd eu cyrraedd; mae'n bosibl y bydd gennym ddiswyddiadau ac yn y blaen, ac os felly mae angen i ni ymateb, yn effeithiol, â dulliau rheoli argyfwng tymor byr, fel gyda ReAct. Felly, mae'r rhaglenni hyn yn cael eu cynllunio i fod mor hyblyg â phosibl o fewn y cyfyngiadau y maent yn gweithredu oddi mewn iddynt.

Y peth olaf yr wyf eisiau ei ddweud am hynny yw nad yw'n un brand, er ein bod yn ei alw yn llinynnau Sgiliau Cyflogadwyedd. Bydd rhaglenni unigol yn rhan ohonynt, ond y syniad yw eu gwneud yn hyblyg, caniatáu i bobl symud yn ôl ac ymlaen. Rydym yn cael peth anhawster wrth drafod â'r Adran Gwaith a Phensiynau am eu bod hwy eu hunain wedi newid paramedrau eu rhaglen a bod yr amodau wedi newid, i gymysgu fy nhrosiadau dros bob man. Mae'r amodau wedi newid yn eithaf sylweddol yn ystod y chwe mis diwethaf. Rydym mewn trafodaethau manwl â nhw a gyda'r cytundebau dinesig amrywiol o amgylch Cymru a'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol i sicrhau bod gennym gynnig cydlynol sy'n cyfateb â chynnig Llywodraeth y DU ac yn y blaen.

I ateb eich cwestiwn cyntaf yn olaf, o ran datganoli, byddem yn hoffi cael rhagor o bwerau ynghylch sut i asesu pobl a sut i'w cael ar y rhaglenni, ond byddwch yn gwybod ein bod wedi dweud ers tro na fyddwn yn derbyn rhai o’r canlyniadau llai effeithiol—yn fy marn i—gyda rhaglenni'r Adran Gwaith a Phensiynau, fel gorfodi a chosbi, er enghraifft. Felly, mae’n ymwneud â’r hyn y gallwn ei negodi er mwyn cadw ein rhaglenni cyflogaeth yn agored ac yn dderbyniol i bawb.

Thank you. We are now halfway through the allocated time, and we’ve got three speakers. I call Dawn Bowden.

Diolch. Rydym nawr hanner ffordd drwy'r amser sydd wedi ei neilltuo, ac mae gennym dri siaradwr. Galwaf ar Dawn Bowden.

Thank you, acting Presiding Officer. It’s a very brief question. Minister, in addition to the support for apprenticeship programmes, European structural funds did provide for discrete training towards vocational skills and qualifications, and such qualification-focused training is currently provided both in our further education colleges in Wales and through private learning providers. This training is clearly an important element in ensuring that there’s a suitably trained and skilled workforce for businesses looking to set up in local communities. A prime example of that would be the Tenneco-Walker arrangement in Merthyr, which required skilled welders when setting up the new factory there, in Merthyr Tydfil. Would the Minister agree with me that, should pressures on funding for such schemes arise in the future, any funding should be prioritised towards further education colleges to deliver this crucial training, rather than being channelled towards private learning providers to maximise the moneys kept within the system?

Diolch i chi, Lywydd dros dro. Cwestiwn byr iawn sydd gennyf. Weinidog, yn ogystal â’r cymorth ar gyfer rhaglenni prentisiaeth, roedd cronfeydd strwythurol Ewropeaidd yn darparu ar gyfer hyfforddiant arwahanol ar gyfer sgiliau a chymwysterau galwedigaethol, a darperir hyfforddiant o’r fath sy'n canolbwyntio ar gymhwysterau ar hyn o bryd yn ein colegau addysg bellach yng Nghymru a thrwy ddarparwyr dysgu preifat. Mae'r hyfforddiant hwn yn amlwg yn elfen bwysig wrth sicrhau bod gweithlu hyfforddedig â sgiliau addas ar gael ar gyfer busnesau sy'n awyddus i sefydlu mewn cymunedau lleol. Enghraifft amlwg o hynny fyddai trefniant Tenneco-Walker ym Merthyr, a oedd angen weldwyr medrus wrth sefydlu’r ffatri newydd yno, ym Merthyr Tudful. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi, pe byddai pwysau ar gyllid ar gyfer cynlluniau o'r fath yn codi yn y dyfodol, y dylai unrhyw arian gael ei flaenoriaethu tuag at golegau addysg bellach i ddarparu’r hyfforddiant hanfodol hwn, yn hytrach na chael ei sianelu tuag at ddarparwyr dysgu preifat i sicrhau bod y swm uchaf posibl o arian yn cael ei gadw yn y system?

Well, we have a complex system of contract arrangements in place to provide work-based learning via a system of main contracts and then subcontracts; and actually, it’s quite a complex picture. Sometimes the further education colleges are subcontractors to the main contractor and vice versa. What I am able to confirm to the Member is that we do prioritise very much the needs of qualification-based learning based on particular employment opportunities, as identified through the regional skills partnerships. We keep the way that we fund those very much under review, with a view—as I said on the previous question—to being as flexible as possible, to be as responsible as possible, depending on what happens. It’s a very complex and detailed question and the acting Presiding Officer is going to be very cross with me if I answer it in detail. So, I’m more than happy to have another discussion with you elsewhere.

Wel, mae gennym system gymhleth o drefniadau contract wedi'i sefydlu i ddarparu dysgu yn y gwaith drwy system o brif gontractau ac wedyn is-gontractau; ac mewn gwirionedd, mae'n ddarlun eithaf cymhleth. Weithiau, mae’r colegau addysg bellach yn is-gontractwyr i'r prif gontractwr ac i'r gwrthwyneb. Yr hyn y gallaf ei gadarnhau i'r Aelod yw ein bod yn rhoi cryn flaenoriaeth i anghenion dysgu sy’n seiliedig ar gymwysterau sy’n seiliedig ar gyfleoedd cyflogaeth penodol, fel y nodwyd drwy'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Rydym yn adolygu’r ffordd yr ydym yn ariannu’r rheini, gyda’r bwriad—fel y dywedais wrth ateb y cwestiwn blaenorol—o fod mor hyblyg â phosibl, o fod mor gyfrifol ag y bo modd, yn dibynnu ar yr hyn fydd yn digwydd. Mae'n gwestiwn cymhleth a manwl iawn a bydd y Llywydd yn flin iawn â mi os gwnaf ei ateb yn fanwl. Felly, rwy'n fwy na pharod i gael trafodaeth arall gyda chi mewn man arall.

I would never be cross with you. I’d now like to call Mohammad Asghar, spokesperson for the Conservatives.

Ni fyddwn i byth yn flin gyda chi. Hoffwn alw ar Mohammad Asghar nawr, y llefarydd ar ran y Ceidwadwyr.

I thank the Minister for her statement today. On behalf of the Welsh Conservatives, I give a broad welcome to the aims and objectives contained in this statement today. Improving the skills of the Welsh people will lead to a more prosperous society, with higher rates of employment and a lower level of poverty, and it will reduce inequality in Wales. We know that the skills of the Welsh workforce lag behind not only the more prosperous regions of the United Kingdom, but also the world’s leading advanced countries. So, can I ask the Minister how she will encourage collaborative working between all aspects of the education system and the business community, and promote more choices for learners?

Unemployment rates in our most disadvantaged areas remain stubbornly high. Apprenticeships are best suited to people who learn best in a practical setting. Will the Minister expand on her plans to prioritise investment in our most disadvantaged areas to develop employability and help people into jobs? For the Welsh Government’s strategy to succeed, it must have the confidence of employers. Can the Minister assure this Assembly that the views of businesses were taken into account when formulating her policies, and will she increase support for businesses in Wales? Businesses have expressed concerns in the past about the levels of literacy and numeracy of working-age adults. How will the Minister address this problem here?

Finally, Deputy Presiding Officer, I would like to know how the Minister proposes to monitor progress towards her aims to ensure she delivers the highly trained workforce needed to reduce poverty, encourage businesses to grow, and to regenerate our most deprived communities in the Valleys and Wales.

Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw. Ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, rwyf yn rhoi croeso cyffredinol i'r nodau a'r amcanion sydd wedi eu cynnwys yn y datganiad hwn heddiw. Bydd gwella sgiliau pobl Cymru yn arwain at gymdeithas fwy ffyniannus, gyda chyfraddau uwch o gyflogaeth a lefel is o dlodi, a bydd yn lleihau anghydraddoldeb yng Nghymru. Rydym yn gwybod bod sgiliau'r gweithlu yng Nghymru ar ei hôl hi o’i gymharu â nid yn unig rhanbarthau mwy ffyniannus y Deyrnas Unedig ond hefyd gwledydd datblygedig blaenllaw'r byd. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog sut y bydd yn annog cydweithio rhwng pob agwedd ar y system addysg a'r gymuned fusnes, ac yn hyrwyddo mwy o ddewisiadau i ddysgwyr?

Mae cyfraddau diweithdra yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel. Mae prentisiaethau yn fwyaf addas ar gyfer pobl sy'n dysgu orau mewn lleoliad ymarferol. A wnaiff y Gweinidog ymhelaethu ar ei chynlluniau i flaenoriaethu buddsoddiad yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig i ddatblygu cyflogadwyedd a helpu pobl i gael swyddi? Er mwyn i strategaeth Llywodraeth Cymru lwyddo, mae’n rhaid bod gan gyflogwyr hyder ynddi. A all y Gweinidog roi sicrwydd i’r Cynulliad hwn bod barn busnesau wedi ei ystyried wrth lunio ei pholisïau, ac a fydd hi’n cynyddu'r cymorth i fusnesau yng Nghymru? Mae busnesau wedi mynegi pryderon yn y gorffennol ynghylch lefelau llythrennedd a rhifedd oedolion o oedran gweithio. Sut y bydd y Gweinidog yn ymdrin â’r broblem honno yma?

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn wybod sut y mae'r Gweinidog yn bwriadu monitro cynnydd tuag at ei nod o sicrhau ei bod yn darparu’r gweithlu tra hyfforddedig sydd ei angen er mwyn lleihau tlodi, annog busnesau i dyfu, ac adfywio ein cymunedau mwyaf difreintiedig yn y Cymoedd ac yng Nghymru.

Thank you very much for that series of questions. I think the issue around employer confidence is an interesting one. We had an extensive consultation over the summer—last summer—with employers on our apprenticeships programmes, which was completely upended by the announcements at UK level of the apprenticeship levy, which cut straight across that. Members who were here in the fourth Assembly will remember my consternation that we had to stop that consultation while we figured out what on earth was going on with the apprenticeship levy, and I’m sad to say that we’re still in a position where we’re not quite sure how much money, if any money, will come to the Welsh Government as a result of that levy. So, that has caused a considerable amount of unease, shall we say, with employers, because it hasn’t been possible to provide certainty, either at the UK level or at the Welsh level. Indeed, we’re in a series of correspondence and meetings with various Ministers, trying to sort that out. So, I agree with him that employer confidence could be higher in that system, but I don’t agree with him that the Welsh Government is in any way responsible for that. Indeed, I would ask him to look to the Government at UK level—controlled by the Conservative Party, I think—and ask what added value this apprenticeship levy has actually wrought into this system, because, frankly, I can’t see it.

In terms of our own programmes, they are highly sought after by our employers. We have one of the highest completion rates in Europe, at 86 per cent. Some of our providers are up in the 90 per cent completion rates. That’s how we monitor progress—by completion rate, and then employment following the frameworks. We also have flexible frameworks so that employers who require—. For example, very recently, we had a shortage of people with long-distance lorry driving skills. We were able to put a framework in place to fill that gap very swiftly, and that’s proved very successful. We have a very flexible programme that allows us to respond to that sort of demand.

In terms of the skills overall, the Member will remember that we have discussed many times in this Chamber our need to move to higher skills, away from base-level skills and apprenticeships, and that our programme now embraces an all-age apprenticeship system, which allows people to progress to higher-level apprenticeships right up to degree and postgraduate level—very much sought after by some of our prestigious employers, such as Airbus, GE Aviation, and so on. A large number of them; those are just two. We’re very proud of that and we’ll be continuing to do that. We’re also looking at the essential skills programme very carefully to ensure that it’s accessible to those people who still need the essential skills that the Member pointed out.

Diolch yn fawr i chi am y gyfres yna o gwestiynau. Rwy'n credu bod y mater yn ymwneud â hyder cyflogwyr yn un diddorol. Cawsom ymgynghoriad eang dros yr haf—yr haf diwethaf—gyda chyflogwyr ar ein rhaglenni prentisiaethau, a gafodd ei droi ar ei ben yn llwyr gan y cyhoeddiadau ar lefel y DU am yr ardoll prentisiaeth, a dorrodd yn syth ar draws hynny. Bydd aelodau a oedd yma yn y pedwerydd Cynulliad yn cofio fy mhryder bod yn rhaid inni roi'r gorau i’r ymgynghoriad hwnnw tra ein bod yn ceisio deall beth ar y ddaear oedd yn digwydd gyda'r ardoll prentisiaeth, ac rwy'n drist i ddweud ein bod yn dal i fod mewn sefyllfa lle nad ydym yn hollol siŵr faint o arian fydd, os bydd arian o gwbl, yn dod i Lywodraeth Cymru o ganlyniad i'r ardoll honno. Felly, mae hynny wedi achosi cryn dipyn o anesmwythyd, gadewch i ni ddweud, gyda chyflogwyr, gan nad yw wedi bod yn bosibl darparu sicrwydd, naill ai ar lefel y DU nac ar lefel Cymru. Yn wir, rydym mewn cyfres o ohebiaeth a chyfarfodydd gydag amrywiol Weinidogion, yn ceisio datrys hynny. Felly, yr wyf yn cytuno ag ef y gallai hyder cyflogwyr fod yn uwch yn y system honno, ond nid wyf yn cytuno ag ef bod Llywodraeth Cymru mewn unrhyw ffordd yn gyfrifol am hynny. Yn wir, byddwn yn gofyn iddo edrych ar y Llywodraeth ar lefel y DU—a reolir gan y Blaid Geidwadol, rwy’n credu—a gofyn pa werth ychwanegol y mae’r ardoll prentisiaeth hon wedi ei gyfrannu i’r system hon, mewn gwirionedd, oherwydd, a dweud y gwir, ni allaf i ei weld.

O ran ein rhaglenni ein hunain, mae galw mawr amdanynt gan ein cyflogwyr. Mae gennym un o'r cyfraddau cwblhau uchaf yn Ewrop, sef 86 y cant. Mae rhai o'n darparwyr i fyny yn y cyfraddau cwblhau 90 y cant. Dyna sut yr ydym yn monitro cynnydd—yn ôl cyfradd cwblhau, ac yna cyflogaeth yn dilyn y fframweithiau. Mae gennym hefyd fframweithiau hyblyg fel bod cyflogwyr sydd angen—. Er enghraifft, yn ddiweddar iawn, roedd gennym brinder o bobl â sgiliau gyrru lori pellter hir. Roeddem yn gallu rhoi fframwaith ar waith i lenwi'r bwlch hwnnw yn gyflym iawn, ac mae hynny wedi bod yn llwyddiannus iawn. Mae gennym raglen hyblyg iawn sy'n ein galluogi i ymateb i'r math hwnnw o alw.

O ran y sgiliau cyffredinol, bydd yr Aelod yn cofio ein bod wedi trafod sawl gwaith yn y Siambr hon ein hangen i symud i sgiliau uwch, i ffwrdd o sgiliau lefel sylfaen a phrentisiaethau, a bod ein rhaglen bellach yn cwmpasu system brentisiaethau i bob oedran, sy'n galluogi pobl i symud ymlaen i brentisiaethau lefel uwch hyd at lefel gradd ac ôl-radd—y mae galw mawr amdanynt gan rai o'n cyflogwyr blaenllaw, megis Airbus, GE Aviation, ac yn y blaen. Mae nifer fawr ohonynt; dim ond dau ohonynt yw’r rhain. Rydym yn falch iawn o hynny a byddwn yn parhau i wneud hynny. Rydym hefyd yn edrych ar y rhaglen sgiliau hanfodol yn ofalus iawn er mwyn sicrhau ei bod yn hygyrch i'r bobl hynny sy'n dal i fod angen y sgiliau hanfodol y soniodd yr Aelod amdanynt.

And the final speaker in this debate will be Jenny Rathbone.

A’r siaradwr olaf yn y ddadl hon fydd Jenny Rathbone.

Thank you, acting Presiding Officer, and thank you, Minister, for your statement. I think your approach is entirely sensible. If we have less money to work with, then it’s very important that we eliminate duplication of effort. Therefore, I welcome your proposal to create the Employability Skills programme, bringing all these other different programmes together. I particularly pay tribute to the Jobs Growth Wales programme, which has been really significant for many, many of my constituents in really giving them the leg up into successful careers that, without that first taste of work, they might not have made it and they could be not having a successful work life. I welcome your reassurances about the importance of giving individual support depending on individual need.

Of course, it’s really important to recognise that, if people have been outside the labour market for a period of time, some people become agoraphobic and need a lot of work to persuade them to get back into society as well as into the rigours of work. I wondered how well we continue to ensure that our schools and colleges are completely focused on ensuring that all individual needs are met, because I was shocked recently to identify somebody who has clearly been on the autistic spectrum all their life and it was never spotted in either their schools or their colleges—it’s only now being identified. So, we need to make sure that individual learning needs are identified early on, because further education colleges do a fantastic job for people who’ve fallen between the cracks in the school education system and they give new hope to people who’ve not had a successful school career. But we surely ought to be preventing that sort of thing happening overall.

I’ve been to a couple of conferences recently where people have been saying, ‘What’s going to happen to training if we’re going to lose all the money coming from the EU?’ Well, obviously, we have to make sure that the Welsh Government is ensuring that the Westminster Government delivers on the promises made by the ‘leave’ programme, because we continue to need that training. But we also I think we have to ensure that businesses, trainers and Government are saying, ‘Well, we’ve got to keep going in any case’, because we can’t possibly not meet the gaps in skills that we’re going to need for the transformative programmes we must have, like the metro, like the smarter energy programme—tapping into our wealth of sustainable energy—like our sustainable housing programme, so that we build the houses of the future that generate energy rather than leaking energy. For them, we need people with very detailed skills.

So, I think the challenge for us is both to ensure that we create the skills that are required by businesses, both across the public as well as the private sector, but we also retain them for Wales because, otherwise, we’re simply creating the skills that other parts of the UK need and we’re subsidising them and that’s obviously not fair. So, I think it’s a difficult balance, but I welcome your statement and hope that we can continue to make to progress despite less money.

Diolch i chi, Lywydd dros dro, a diolch i chi, Weinidog, am eich datganiad. Rwy'n meddwl bod eich dull yn gwbl synhwyrol. Os oes gennym lai o arian i’w ddefnyddio, yna mae'n bwysig iawn ein bod yn cael gwared ar ddyblygu ymdrech. Felly, rwy’n croesawu eich cynnig i greu’r rhaglen Sgiliau Cyflogadwyedd, gan ddod â’r holl wahanol raglenni eraill hyn at ei gilydd. Rwy'n talu teyrnged arbennig i'r rhaglen Twf Swyddi Cymru, sydd wedi bod yn hynod o bwysig i lawer iawn o fy etholwyr i, o ran rhoi help llaw gwirioneddol iddynt i mewn i yrfaoedd llwyddiannus, na fyddent efallai, heb y blas cyntaf hwnnw o waith, wedi gallu gwneud hynny a gallent beidio â bod â bywyd gwaith llwyddiannus. Rwy’n croesawu eich sicrwydd ynghylch pwysigrwydd rhoi cymorth unigol yn dibynnu ar anghenion yr unigolyn.

Wrth gwrs, mae'n bwysig iawn cydnabod, os yw pobl wedi bod y tu allan i'r farchnad lafur am gyfnod o amser, bod rhai pobl yn mynd yn agoraffobig a bod angen llawer o waith i'w perswadio i fynd yn ôl i gymdeithas yn ogystal ag yn ôl i drafferthion gwaith. Roeddwn i’n pendroni tybed pa mor dda yr ydym yn parhau i sicrhau bod ein hysgolion a'n colegau yn canolbwyntio'n llwyr ar sicrhau bod yr holl anghenion unigol yn cael eu diwallu, oherwydd cefais fy syfrdanu yn ddiweddar wrth nodi rhywun sydd yn amlwg wedi bod ar y sbectrwm awtistig drwy ei holl fywyd ond ni nodwyd hynny erioed yn ei ysgolion na’i golegau—dim ond nawr mae’n cael ei nodi. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr bod anghenion dysgu unigol yn cael eu nodi’n gynnar, gan fod colegau addysg bellach yn gwneud gwaith gwych dros bobl nad ydynt wedi cael y cymorth angenrheidiol yn y system addysg ysgol ac maent yn rhoi gobaith newydd i bobl nad ydynt wedi cael gyrfa ysgol lwyddiannus. Ond dylem yn sicr fod yn atal y math hwn o beth rhag digwydd yn gyffredinol.

Rwyf wedi bod i un neu ddwy o gynadleddau yn ddiweddar lle mae pobl wedi bod yn dweud, ‘Beth sy'n mynd i ddigwydd i hyfforddiant os ydym ni’n mynd i golli’r holl arian sy'n dod o'r UE?’ Wel, yn amlwg, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod Llywodraeth San Steffan yn cyflawni’r addewidion a wnaed gan y rhaglen ‘gadael’, oherwydd rydym yn parhau i fod angen yr hyfforddiant hwnnw. Ond rydym hefyd, rwy'n credu, yn gorfod sicrhau bod busnesau, hyfforddwyr a’r Llywodraeth yn dweud, 'Wel, mae'n rhaid i ni gadw i fynd beth bynnag', oherwydd ni allwn fodloni'r bylchau mewn sgiliau y bydd eu hangen arnom ar gyfer y rhaglenni trawsnewidiol y bydd yn rhaid i ni eu cael, fel y metro, fel y rhaglen ynni craffach—sy’n manteisio ar ein cyfoeth o ynni cynaliadwy—megis ein rhaglen tai cynaliadwy, fel ein bod yn adeiladu tai y dyfodol sy'n cynhyrchu ynni yn hytrach na gollwng ynni. Ar eu cyfer nhw, mae arnom angen pobl sydd â sgiliau manwl iawn.

Felly, rwy’n credu mai’r her i ni yw sicrhau ein bod yn creu'r sgiliau sydd eu hangen ar fusnesau, ym mhob rhan o’r sector cyhoeddus yn ogystal â'r sector preifat, ond ein bod hefyd yn eu cadw ar gyfer Cymru oherwydd, fel arall, rydym ni ond yn creu sgiliau sydd eu hangen ar rannau eraill o'r DU, ac rydym ni’n eu noddi ​​ac yn amlwg nid yw hynny’n deg. Felly, rwy’n credu ei fod yn gydbwysedd anodd, ond rwy’n croesawu eich datganiad ac yn gobeithio y gallwn barhau i symud ymlaen er gwaethaf cael llai o arian.

Thank you very much for those questions. I’d just like to say that I’m working very closely with my colleagues, the Cabinet Secretary for Education and the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language, in ensuring that the transition stages between all areas of education are as seamless as possible and that we pick up individual learner needs at those times so that we correctly identify them. This is for two reasons: one, to benefit the individual concerned, but also so that we don’t spend money needlessly several times and before somebody gets themselves into the right tracks. That’s a very expensive way of going about it.

We’re also working closely, all of us across Government, on making sure that vocational education takes its rightful place in schools and colleges in order to ensure that people go that right route in the first place and don’t go into higher education and then go back and start an apprenticeship programme where that’s inappropriate. So, we’re doing a lot of work across Government on those two aspects and I have no doubt one of us will be bringing a statement back to say how we got on with that in the autumn term. But it’s a very important point.

The other thing to say is that those companies that train in Wales do a lot of training, but we still have a stubborn number of companies that don’t do any training. We’re doing a little bit of an evangelical programme to make sure that companies that don’t currently train understand the need for it. I want to share what seems like a little bit of a trite saying, but it really says it all. If you say, as you rightly said, ‘What happens if we train people and they leave?’, the question you ought to ask is: ‘What happens if you don’t train people and they stay?’, which is a much more important question for most businesses. That’s the mindset that we want to get into our businesses: that, actually, a well-qualified and engaged workforce is more loyal, more productive and more likely to benefit your business than a low-skilled, unproductive workforce that you’re desperately hanging on to until they can desperately find somewhere else to go—that’s not the picture of the economy we’re trying to paint.

Indeed, we have several companies that are shining beacons of training. I recently visited Admiral, which has a fantastic programme of employability skills, but also just life skills, that they offer to their employees. They have exemplary retention and productivity levels inside the company as a result of that. Dŵr Cymru is another—there are several examples of that. We learn from those experiences all the way through.

So, I think that what I’m really announcing today is a comprehensive programme to pull our things together to make them more easily navigable, to persuade people that training is the right way to go to make sure that we meet the skills needs of the future and to ensure that people who have specific learning difficulties and needs are picked up in that programme as they go by putting the right identifiers in the system.

Diolch yn fawr i chi am y cwestiynau yna. Hoffwn ddweud fy mod i'n gweithio yn agos iawn gyda fy nghydweithwyr, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, o ran sicrhau bod y cyfnodau pontio rhwng pob maes addysg mor llyfn â phosibl a’n bod yn nodi anghenion dysgwyr unigol ar yr adegau hynny er mwyn inni eu nodi yn gywir. Mae hyn am ddau reswm: un, er budd yr unigolyn dan sylw, ond hefyd er mwyn sicrhau nad ydym yn gwario arian yn ddiangen sawl gwaith a chyn i rywun gael ei hun ar y llwybr cywir. Mae hynny’n ffordd ddrud iawn o wneud pethau.

Rydym ni hefyd yn gweithio'n agos, pob un ohonom ym mhob rhan o’r Llywodraeth, ar sicrhau bod addysg alwedigaethol yn cael lle haeddiannol mewn ysgolion a cholegau er mwyn sicrhau bod pobl yn dilyn y llwybr cywir hwnnw yn y lle cyntaf ac nad ydynt yn mynd i addysg uwch ac yna yn mynd yn ôl a dechrau rhaglen brentisiaeth pan fo hynny'n amhriodol. Felly, rydym yn gwneud llawer o waith ym mhob rhan o’r Llywodraeth ar y ddwy agwedd hyn ac nid oes gennyf amheuaeth y bydd un ohonom yn dod â datganiad yn ôl i ddweud sut y gwnaethom ddod ymlaen â hynny yn ystod tymor yr hydref. Ond mae'n bwynt pwysig iawn.

Y peth arall i'w ddweud yw bod y cwmnïau hynny sy'n hyfforddi yng Nghymru yn gwneud llawer o hyfforddiant, ond mae gennym nifer ystyfnig o gwmnïau nad ydynt yn gwneud unrhyw hyfforddiant. Rydym yn gwneud ychydig o waith efengylu i wneud yn siŵr bod cwmnïau nad ydynt yn hyfforddi ar hyn o bryd yn deall yr angen amdano. Rwyf i am rannu’r hyn sy'n ymddangos yn ddywediad braidd yn ystrydebol, ond mae'n dweud y cyfan. Os ydych yn dweud, fel y gwnaethoch chi yn gywir, 'Beth sy'n digwydd os ydym ni’n hyfforddi pobl a’u bod yn gadael?', y cwestiwn y dylech ei ofyn yw: 'Beth sy'n digwydd os nad ydych chi’n hyfforddi pobl a’u bod yn aros?', sy’n gwestiwn llawer mwy pwysig ar gyfer y rhan fwyaf o fusnesau. Dyna'r meddylfryd yr ydym eisiau ei sefydlu yn ein busnesau: sef, , bod gweithlu â chymwysterau da sy’n ymgysylltu, mewn gwirionedd yn fwy teyrngar, yn fwy cynhyrchiol ac yn fwy tebygol o fod o fudd i'ch busnes na gweithlu anghynhyrchiol â sgiliau isel yr ydych yn gwneud eich gorau glas i ddal eich gafael arnynt hyd nes y gallant ddod o hyd i rywle arall y maent yn daer am fynd iddo—nid dyna’r darlun o'r economi yr ydym yn ceisio ei greu.

Yn wir, mae gennym nifer o gwmnïau sy'n esiamplau disglair o ddarparwyr hyfforddiant. Yn ddiweddar, ymwelais ag Admiral, sydd â rhaglen wych o sgiliau cyflogadwyedd, ond hefyd sgiliau bywyd, y maent yn eu cynnig i'w gweithwyr. Mae ganddynt lefelau cadw a chynhyrchiant rhagorol y tu mewn i'r cwmni o ganlyniad i hynny. Mae Dŵr Cymru yn un arall—mae sawl enghraifft o hynny. Rydym yn dysgu o'r profiadau hynny yr holl ffordd trwodd.

Felly, rwy’n credu mai’r hyn yr wyf i yn ei gyhoeddi heddiw yw rhaglen gynhwysfawr i dynnu ein pethau at ei gilydd er mwyn eu gwneud yn haws eu defnyddio, i berswadio pobl mai hyfforddiant yw’r ffordd iawn o wneud yn siŵr ein bod yn diwallu anghenion sgiliau y dyfodol ac i sicrhau bod pobl sydd ag anawsterau ac anghenion dysgu penodol yn cael eu nodi yn y rhaglen honno, wrth iddynt fwrw ymlaen drwyddi, trwy roi'r dynodwyr cywir yn y system.

11. 10. Dadl: Cynllun Cyflawni ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’
11. 10. Debate: The ‘Together for Mental Health’ Delivery Plan

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies.

We’ll now move on to agenda item 10, to debate the ‘Together for Mental Health’ delivery plan, and I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to move the motion—Vaughan Gething.

Byddwn yn awr yn symud ymlaen at eitem 10 ar yr agenda, i drafod y cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon i gynnig y cynnig—Vaughan Gething.

Cynnig NDM6054 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd meddwl fel yr amlinellir hwy yng Nghynllun Cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' 2016-19.

Motion NDM6054 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the Welsh Government priorities for mental health as set out in the 'Together for Mental Health' Delivery Plan 2016-19.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Member
Vaughan Gething 17:06:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Chair. I formally move the motion for debate, and I’m pleased to present the Welsh Government’s second delivery plan in support of our 10-year mental health strategy, ‘Together for Mental Health’.

Since the launch of the strategy in 2012, there’s been significant progress across a number of areas. Much of that progress can, of course, go largely unnoticed, but every day across Wales we see evidence that change is happening, making a difference to individuals whose lives are affected by mental health problems.

One significant area where this has happened is in the implementation of our groundbreaking legislation, the Mental Health (Wales) Measure 2010, and it’s fair to say that this was passed with cross-party support in the third Assembly. Implementing it has made real improvements to the care and support that individuals receive and in delivering a genuinely co-productive approach that places the needs of service users at the heart of service design and care and treatment planning, and that is something that we should be proud of.

Since April 2013, over 100,000 people have been assessed by local primary mental health support services that were established under the Measure, with over half of those having gone on to receive treatment in those services. Waiting times for assessment and treatment in primary care have continued to improve.

We’ve also seen the third sector taking a more active role in the way that mental health services are shaped and delivered through recent years. It is a good example of prudent health and care principles in practice. For instance, the Alzheimer’s Society’s dementia friends initiative is increasing the understanding of dementia and helping to tackle the stigma, and Bipolar UK offers a range of practical support to people affected by bipolar disorder.

We’ve continued to spend more on mental health services than on any other part of the Welsh NHS, and funding increased to over £600 million in the last year. In the past year alone, we announced over £22 million of new funding aligned to our priority areas for delivery over the next three years. That includes over £5.5 million for older people’s mental health care, which will support, amongst other things, the establishment of a multidisciplinary older adult psychiatric liaison service to help with quicker and more appropriate discharge from hospital and, hopefully, to reduce readmission rates. Also, £1.5 million is being invested in developing accessible community perinatal mental health services across Wales, which should help to improve mental health outcomes for women with perinatal illnesses, their babies and their families.

In child and adolescent mental health services, to support our together for children and young people programme, a further £7.6 million has been allocated to fund new community services for attention deficit hyperactivity disorder and autism, and better access to crisis services and psychological therapies. So, we’ve made real progress over the last year, including reducing out-of-area placements for Welsh children, and new services are starting to establish themselves well after a period of successful recruitment into those services.

The changes in CAMHS are the most significant for many years. By ensuring appropriate resources are available, we will help to achieve timely access to services and the right outcomes for children and young people. All of these commitments are built into the delivery plan to ensure there is a continuing focus on these key areas. Our new delivery plan also commits us to further improving access to talking therapies. Significant steps have been taken to improve the provision of psychological therapies in Wales, with an additional investment of nearly £2 million in adult services last year, and more than £1 million this year. More evidence-based psychological therapies are being provided locally than ever before.

The past three years have shown us that, while delivering our ‘Together for Mental Health’ strategy has been challenging, it has also been achievable, but, of course, there is much more to do. So, the draft delivery plan for 2016-19 that we’re debating today contains a number of ambitious new objectives, including resilience building and improved support for our young people, particularly those at risk of adverse childhood experiences; further addressing and preventing suicide and self-harm; and a new strategic action plan for dementia; implementation of the crisis care concordat to ensure appropriate support is provided to individuals in contact with criminal justice agencies; and a range of actions to ensure services are provided in a safe, timely and effective way that supports the dignity and respect of service users; and there is a continued emphasis on ensuring that service users and carers are able to influence the shape of mental health policy and services across Wales.

We know that stigma and discrimination continue to be major challenges. That’s why, in recent years, we’ve supported, together with Members across the Chamber, the Time to Change Wales campaign, increasing knowledge and understanding about mental health problems and getting people to start talking about mental health. Our new delivery plan places even greater emphasis on tackling stigma and discrimination.

Respondents to our consultation have welcomed the life-course approach that we’ve adopted in the plan, but have pointed out that some issues apply to people of all ages, for example loneliness and isolation. Respondents also made suggestions as to how the plan could be strengthened, including using the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 as a lever for cross-sector commitment and delivery, and building in the delivery role of the third sector and considering the physical health needs of people with mental health illnesses.

We’re giving careful consideration to all of the consultation responses, and the final version of the plan will incorporate many of the helpful suggestions that we have received, and, of course, I look forward to considering the comments made in this debate today. We also participate in an international benchmarking exercise on mental health services, and any relevant findings from that process will be incorporated into the final version of the delivery plan, which we intend to publish later this summer.

I trust that Members from all parties will recognise our shared achievements to date and appreciate that we haven’t taken soft options in setting our objectives for the three years ahead. Not all of the ambitions we’ve set out will be easy to achieve, but I’m confident that real progress can be made in the next phase of delivery.

Diolch, Gadeirydd.  Cynigiaf y cynnig yn ffurfiol ar gyfer dadl, ac rwy'n falch o gyflwyno ail gynllun cyflawni Llywodraeth Cymru i gefnogi ein strategaeth iechyd meddwl 10 mlynedd, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'.

Ers lansio'r strategaeth yn 2012, bu cynnydd sylweddol ar draws nifer o feysydd. Gall llawer o'r cynnydd hwnnw, wrth gwrs, fynd heb i neb sylwi arno, ond bob dydd ar draws Cymru rydym yn gweld tystiolaeth bod newid yn digwydd, gan wneud gwahaniaeth i unigolion y problemau iechyd meddwl yn effeithio ar eu bywydau.

Un maes pwysig lle mae hyn wedi digwydd yw wrth weithredu ein deddfwriaeth arloesol, Iechyd Meddwl (Cymru) 2010, ac mae'n deg dweud bod hyn wedi cael ei basio gyda chefnogaeth drawsbleidiol yn y trydydd Cynulliad. Mae ei weithredu wedi gwneud gwelliannau gwirioneddol i’r gofal a'r gefnogaeth y mae unigolion yn eu derbyn ac o ran darparu agwedd wirioneddol gyd-gynhyrchiol sy'n gosod anghenion defnyddwyr y gwasanaeth wrth wraidd y gwaith o gynllunio gwasanaethau a chynllunio gofal a thriniaeth, ac mae hynny'n rhywbeth y dylem fod yn falch ohono.

Ers mis Ebrill 2013, mae dros 100,000 o bobl wedi cael eu hasesu gan y gwasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol a sefydlwyd o dan y Mesur, ac mae dros hanner y rheini wedi mynd ymlaen i dderbyn triniaeth yn y gwasanaethau hynny. Mae amseroedd aros am asesiad a thriniaeth mewn gofal sylfaenol wedi parhau i wella.

Rydym hefyd wedi gweld y trydydd sector yn cymryd rhan fwy gweithredol yn y ffordd y caiff gwasanaethau iechyd meddwl eu llunio a'u cyflwyno trwy’r blynyddoedd diwethaf. Mae'n enghraifft dda o egwyddorion iechyd a gofal doeth ar waith. Er enghraifft, mae menter ffrindiau dementia’r Gymdeithas Alzheimer yn cynyddu dealltwriaeth o ddementia ac yn helpu i fynd i'r afael â'r stigma, ac mae Bipolar UK yn cynnig ystod o gymorth ymarferol i bobl yr effeithir arnynt gan anhwylder deubegynol.

Rydym wedi parhau i wario mwy ar wasanaethau iechyd meddwl nag ar unrhyw ran arall o'r GIG yng Nghymru, a chynyddodd yr arian i dros £600 miliwn yn y flwyddyn ddiwethaf. Yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig, cyhoeddwyd dros £22 miliwn o arian newydd yn cyd-fynd â meysydd blaenoriaeth ar gyfer cyflawni dros y tair blynedd nesaf. Mae hynny'n cynnwys dros £5.5 miliwn ar gyfer gofal iechyd meddwl pobl hŷn, a fydd yn cefnogi, ymysg pethau eraill, sefydlu gwasanaeth cyswllt seiciatrig i oedolion hŷn amlddisgyblaethol i helpu gyda rhyddhau cleifion yn gyflymach ac yn fwy priodol o'r ysbyty a, gobeithio, gostwng cyfraddau aildderbyn. Hefyd, mae £1.5 miliwn yn cael ei fuddsoddi mewn datblygu gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol cymunedol hygyrch ar draws Cymru. Dylai hyn helpu i wella canlyniadau iechyd meddwl i fenywod sydd â salwch amenedigol, eu babanod a'u teuluoedd.

Mewn gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, i gefnogi’n rhaglen law yn llaw ar gyfer plant a phobl ifanc, mae £7.6 miliwn ychwanegol wedi'i ddyrannu i ariannu gwasanaethau cymunedol newydd ar gyfer anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd ac awtistiaeth, a gwell mynediad at wasanaethau argyfwng a therapïau seicolegol. Felly, rydym wedi gwneud cynnydd gwirioneddol dros y flwyddyn ddiwethaf, gan gynnwys lleihau lleoliadau y tu allan i'r ardal ar gyfer plant Cymru, ac mae gwasanaethau newydd yn dechrau sefydlu eu hunain yn dda ar ôl cyfnod o recriwtio llwyddiannus i mewn i’r gwasanaethau hynny.

Y newidiadau yn CAMHS yw'r rhai mwyaf sylweddol ers blynyddoedd lawer. Drwy sicrhau bod adnoddau priodol ar gael, byddwn yn helpu i sicrhau mynediad amserol at wasanaethau a'r canlyniadau cywir ar gyfer plant a phobl ifanc. Mae pob un o'r ymrwymiadau hyn yn cael eu cynnwys yn y cynllun cyflawni i sicrhau bod ffocws parhaus ar y meysydd allweddol hyn. Mae ein cynllun cyflawni newydd hefyd yn ein hymrwymo i wella ymhellach fynediad at therapïau siarad. Mae camau sylweddol wedi'u cymryd i wella darpariaeth therapïau seicolegol yng Nghymru, gyda buddsoddiad ychwanegol o bron £2 filiwn yn y gwasanaethau i oedolion y llynedd, a mwy nag £1 filiwn y flwyddyn hon. Mae mwy o therapïau seicolegol sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn cael eu darparu yn lleol nag erioed o'r blaen.

Mae’r tair blynedd diwethaf wedi dangos i ni, er bod darparu ein strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' wedi bod yn heriol, mae hefyd wedi bod yn gyraeddadwy, ond, wrth gwrs, mae llawer mwy i'w wneud. Felly, mae'r cynllun cyflawni drafft ar gyfer 2016-19 yr ydym yn ei drafod heddiw yn cynnwys nifer o amcanion newydd uchelgeisiol, gan gynnwys adeiladu cydnerthedd a gwell cefnogaeth ar gyfer ein pobl ifanc, yn enwedig y rhai sydd mewn perygl o brofiadau niweidiol plentyndod; mynd i'r afael ymhellach â hunanladdiad a hunan-niweidio a’u hatal; a chynllun gweithredu strategol newydd ar gyfer dementia; gweithredu'r concordat gofal argyfwng i sicrhau bod cefnogaeth briodol yn cael ei darparu i unigolion mewn cysylltiad ag asiantaethau cyfiawnder troseddol; ac ystod o gamau gweithredu i sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu darparu mewn modd diogel, amserol ac effeithiol sy'n cefnogi urddas a pharch y defnyddwyr gwasanaeth; ac mae pwyslais parhaus ar sicrhau bod defnyddwyr gwasanaethau a gofalwyr yn gallu dylanwadu ar ffurf polisi iechyd meddwl a gwasanaethau ar draws Cymru.

Rydym yn gwybod bod stigma a gwahaniaethu yn parhau i fod yn her fawr. Dyna pam, yn y blynyddoedd diwethaf, ein bod wedi cefnogi, ynghyd ag Aelodau ar draws y Siambr, ymgyrch Amser i Newid Cymru, gan gynyddu gwybodaeth a dealltwriaeth am broblemau iechyd meddwl a chael pobl i ddechrau siarad am iechyd meddwl. Mae ein cynllun cyflawni newydd yn rhoi hyd yn oed mwy o bwyslais ar fynd i'r afael â stigma a gwahaniaethu.

Mae ymatebwyr i'n hymgynghoriad wedi croesawu'r dull llwybr bywyd yr ydym wedi’i fabwysiadu yn y cynllun. Ond maent wedi nodi bod rhai materion yn berthnasol i bobl o bob oedran, er enghraifft, unigrwydd ac arwahanrwydd. Gwnaeth ymatebwyr hefyd awgrymiadau ynglŷn â sut y gallai'r cynllun gael ei gryfhau, gan gynnwys defnyddio Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 fel dull ar gyfer ymrwymiad a darparu traws-sector, a chynnwys swyddogaeth cyflwyno'r trydydd sector ac ystyried anghenion iechyd corfforol pobl â salwch iechyd meddwl.

Rydym yn rhoi ystyriaeth ofalus i bob un o'r ymatebion i'r ymgynghoriad, a bydd fersiwn derfynol y cynllun yn ymgorffori llawer o'r awgrymiadau defnyddiol a gawsom, ac, wrth gwrs, rwy’n edrych ymlaen at ystyried y sylwadau a wneir yn y ddadl hon heddiw. Rydym hefyd yn cymryd rhan mewn ymarfer meincnodi rhyngwladol ar wasanaethau iechyd meddwl, a bydd unrhyw ganfyddiadau perthnasol o'r broses honno yn cael eu hymgorffori yn fersiwn derfynol y cynllun cyflawni, yr ydym yn bwriadu ei gyhoeddi yn nes ymlaen yn yr haf.

Hyderaf y bydd Aelodau o bob plaid yn cydnabod ein llwyddiannau a rennir hyd yma ac yn sylweddoli nad ydym wedi cymryd dewisiadau meddal wrth bennu ein hamcanion ar gyfer y tair blynedd i ddod. Ni fydd pob un o’r uchelgeisiau yr ydym wedi’u pennu yn hawdd eu cyflawni, ond rwy'n hyderus y gellir gwneud cynnydd go iawn yn ystod cam nesaf y ddarpariaeth.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Presiding Officer took the Chair.

I’ll briefly deal with the amendment now. The Government has no problem with the amendment and will support it. I acknowledge that an integrated demand and capacity planning model to understand where services should be provided or modernised where resources are allocated is helpful, and I don’t see this approach as being in any way contradictory or an alternative to a ring fence that sets a minimum level and not a ceiling, as endorsed last year by an independent review. So, I’m happy for us to support that amendment. But I do look forward to hearing the views of Members from across the Chamber in today’s debate and, again, I can confirm that what gets said today will be taken into account as we finalise the delivery plan for the next three years.

Byddaf yn ymdrin yn fyr â'r gwelliant yn awr. Nid oes gan y Llywodraeth unrhyw broblem gyda'r gwelliant a bydd yn ei gefnogi. Rwy’n cydnabod ei bod yn ddefnyddiol cael model galw a chynllunio capasiti integredig i ddeall lle dylai gwasanaethau gael eu darparu neu eu moderneiddio lle mae adnoddau yn cael eu dyrannu, ac nid wyf yn gweld y dull hwn fel un sydd mewn unrhyw ffordd yn anghyson neu’n ddewis arall i glustnodi sy'n gosod lefel isaf yn hytrach na nenfwd, fel y cymeradwywyd y llynedd gan adolygiad annibynnol. Felly, rwy'n hapus inni gefnogi'r gwelliant hwnnw. Ond rwy’n edrych ymlaen at glywed barn yr Aelodau ar draws y Siambr yn y ddadl heddiw ac, unwaith eto, gallaf gadarnhau y bydd yr hyn gaiff ei ddweud heddiw yn cael ei ystyried wrth inni gwblhau'r cynllun cyflawni ar gyfer y tair blynedd nesaf.

Diolch. I have selected the amendment to the motion. I call on Angela Burns to move amendment 1 tabled in the name of Paul Davies.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Angela Burns i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried model Galw a Chapasiti Integredig ar gyfer ariannu gwasanaethau iechyd meddwl fel model ariannu mwy cynaliadwy na chlustnodi.

Gwelliant 1—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to consider an Integrated Demand and Capacity model for financing mental health services as a more sustainable funding model than ring-fencing.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Lywydd. Minister, thank you very much for bringing forward this debate today. I have read the delivery plan with a great deal of interest and I concur with you on the Government’s overriding objectives—what you’re trying to achieve in terms of improving mental health delivery here in Wales. I don’t think anyone would quarrel with your objectives and much of your methodology.

You’ve touched, yourself, on how we are fighting this stigma at present, and that goes through all areas. It’s not just the stigma of one person against another person, but cultures can be inherent within organisations that can stigmatise people who have mental health issues. There’s no doubt that we definitely need more equality of entitlement to treatment between mental health and physical health, and this is one of the areas where I really would urge you to consider further how Welsh Government might be able to bring this forward.

I’m loath to mention the NHS in England, because I know that looking anywhere across the border tends to be a great anathema to many people here. However, within the NHS in England they have put forward a parity of esteem concept and it’s being introduced, in which equal rights for people with physical and mental health difficulties have been adopted, which has gone some way to acknowledging mental health needs, particularly of people with medical conditions. I wonder if it may be useful looking at that, and I’m sure other countries will also have very similar ideas, to see if we may be able to adopt any of those and move them forward in our own health service here.

I’ve got five sort of key areas I’d like to talk about, and I’m absolutely delighted that you are adopting our amendment. I did note what you said—ring-fencing isn’t about this as the maximum but rather the minimum—but sadly a lot of organisations will use at as, ‘Phew, as long as we’ve just spent what we have to, then no more’, and you do see it throughout Wales; you see it in a lot of organisations. They’re all hard-pressed for money; they’ve all got a lot of competing claims on a finite resource, and mental health does quite often come off as a cinderella spend in some of these organisations. So, we believe that an integrated demand and capacity planning model would be a much better way forward. It would also be a very good way of then being able to explore truly the demand, because mental health issues have a great many different shades of grey to them. And if you start to include, for example, young people with learning difficulties, which are very often as a result of some kind of mental health distress, then that also should fit into the bigger brief of mental health. So, delighted that you’ve agreed to accept that amendment, but I would like to be able to bring this debate back to the Chamber in six or eight months to find out how the Government are going to make that work and bring that forward.

I’d like to pick up on performance measures. In order for the strategy to be delivered effectively, we need to have an outcomes-based approach that is supported in parallel by a suite of these new financial indicators. We need to have greater public reporting by LHBs, local partnership boards and public service boards. I’d like to understand, Minister, what your report or your delivery plan doesn’t say, which is that in the many areas where you already have put targets in, how well you’ve achieved against them. So, for example, out-of-area placements for children and young people reduced below 2013-14 baseline by 10 per cent every year, so we need to have some kind of report that comes back out so we can measure where we are. And when we’re talking about how we do reporting, let me just pick another one, which is one where you virtually say it was just slightly woollier, where it’s saying that one of the measures of outcome would be to have feedback. How do you define ‘feedback’? Who collects it, who measures it, and who actually gets to see it? Is it going to stay within the organisations? Will it be sent forward to Welsh Government? There are so many indicators that have been nominated here; an awful lot of them don’t have hard cases attached to them in terms of where they get reported, who sees that reporting and who can take action. So, I’d urge you, Minister, to pick up on those.

I’m sorry; I’m galloping through this, because five minutes isn’t a lot to talk about such an important subject. CAMHS in-patients and waiting times; I think perhaps I will just say on this issue that I can see that the Chair of the new Children, Young People and Education Committee is present, and I’m absolutely sure that she will look forward to examining what is happening with CAMHS waiting times for young people and children, because although your report talks of it very successfully, we know that the Shillabeer review is not delivering everything that it should do, and we need to pick that up more.

And finally, Presiding Officer, I suspect I’ve run out of time completely to wind up, but I just wanted to say to you that the whole area of mental health delivery is so very important. If we just look at our young people, 23 per cent of all young people who attend at schools in Wales have some form of mental health impediment. It stops them from learning, it stops them from being successful, it stops them from having the lives that they should have, and when you start from that very level all the way through to people with autism, people with Asperger’s, people with syndromes that are recognised and have pathways, we have to help them because that is such a great percentage of our population who are not being the citizens they could be, and not having the help that they could be. So, anything that you want to do to improve mental health services in Wales, I’m absolutely prepared, and this party is prepared, to try and support you, but we do want credible outcomes, credible performance measures, and credible reporting back to the Assembly. Thank you.

Diolch, Lywydd. Weinidog, diolch yn fawr iawn i chi am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Rwyf wedi darllen y cynllun cyflawni gyda llawer iawn o ddiddordeb ac rwy’n cytuno â chi ar brif amcanion y Llywodraeth—yr hyn yr ydych yn ceisio ei gyflawni o ran gwella darpariaeth iechyd meddwl yma yng Nghymru. Nid wyf yn credu y byddai unrhyw un yn anghydfynd â'ch amcanion a llawer o’ch methodoleg.

Rydych chi wedi cyffwrdd, eich hun, ar sut yr ydym yn ymladd y stigma hwn ar hyn o bryd, ac mae hynny’n mynd drwy bob maes. Nid dim ond y stigma o un person yn erbyn person arall ydyw, ond gall diwylliannau fod yn gynhenid ​​o fewn sefydliadau a all stigmateiddio pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl. Does dim amheuaeth yn bendant mae angen hawl mwy cyfartal rhwng triniaeth iechyd meddwl ac iechyd corfforol, ac mae hwn yn un o'r meysydd lle byddwn wir yn eich annog i ystyried ymhellach sut y gallai Llywodraeth Cymru gyflwyno hyn.

Rwy'n gyndyn i sôn am y GIG yn Lloegr, oherwydd gwn fod edrych yn unrhyw le ar draws y ffin yn tueddu i fod yn anathema mawr i lawer o bobl yma. Fodd bynnag, o fewn y GIG yn Lloegr maent wedi cyflwyno cysyniad o barch cydradd. Mae hawliau cyfartal i bobl ag anawsterau iechyd corfforol ac iechyd meddwl wedi cael eu mabwysiadu, ac mae hyn wedi mynd rhywfaint o’r ffordd tuag at gydnabod anghenion iechyd meddwl, yn enwedig yn achos rhai pobl â chyflyrau meddygol. Tybed a allai fod yn ddefnyddiol edrych ar hynny, ac rwy'n siŵr y bydd gan wledydd eraill hefyd syniadau tebyg iawn, i weld a fyddem o bosibl yn gallu mabwysiadu unrhyw un o'r rheini a'u datblygu yn ein gwasanaeth iechyd ni yma.

Mae gen i bum math o faes allweddol yr hoffwn i siarad amdanynt, ac rwyf wrth fy modd eich bod yn mabwysiadu ein gwelliant. Fe wnes i nodi'r hyn a ddywedwyd gennych—nid yw clustnodi yn ymwneud â hyn fel y mwyafswm ond yn hytrach y lleiafswm—ond yn anffodus, bydd llawer o sefydliadau yn ei ddefnyddio fel, 'Ffiw, cyhyd ag y byddwn wedi gwario dim ond yr hyn sydd raid i ni, a dim mwy', ac rydych yn ei weld ledled Cymru; rydych yn ei weld mewn llawer o sefydliadau. Maen nhw i gyd dan bwysau yn ariannol; mae ganddyn nhw i gyd lawer o hawliadau sy'n cystadlu â’i gilydd ar adnodd cyfyngedig, ac yn aml iawn mae iechyd meddwl yn dod fel gwariant sinderela yn rhai o'r sefydliadau hyn. Felly, rydym yn credu y byddai model galw a chynllunio capasiti integredig yn ffordd ymlaen llawer gwell. Byddai hefyd yn ffordd dda iawn o allu archwilio'r galw mewn gwirionedd, gan fod gan faterion iechyd meddwl lawer math o bethau aneglur yn perthyn iddynt. Ac os byddwch yn dechrau cynnwys, er enghraifft, bobl ifanc ag anawsterau dysgu, sy'n aml iawn o ganlyniad i ryw fath o drallod iechyd meddwl, yna dylai hynny hefyd ffitio i mewn i friff ehangach iechyd meddwl. Felly, rwyf wrth fy modd eich bod wedi cytuno i dderbyn y gwelliant hwnnw, ond hoffwn allu dod â’r ddadl hon yn ôl i'r Siambr mewn chwech neu wyth mis i gael gwybod sut mae’r Llywodraeth yn mynd i wneud i hynny weithio a’i gyflwyno.

Hoffwn gyfeirio at fesurau perfformiad. Er mwyn i'r strategaeth gael ei chyflwyno'n effeithiol, mae angen inni gael dull seiliedig ar ganlyniadau sy'n cael ei gefnogi yn gyfochrog gan gyfres o'r dangosyddion ariannol newydd hyn. Mae angen inni gael mwy o adroddiadau cyhoeddus gan Fyrddau Iechyd Lleol, byrddau partneriaeth lleol a byrddau gwasanaethau cyhoeddus. Hoffwn i ddeall, Weinidog, yr hyn nad yw eich adroddiad neu eich cynllun cyflawni yn ei ddweud, sef yn y nifer o feysydd lle rydych eisoes wedi gosod targedau, pa mor dda yr ydych wedi cyflawni yn erbyn y targedau hyn. Felly, er enghraifft, mae lleoliadau y tu allan i'r ardal ar gyfer plant a phobl ifanc wedi gostwng 10 y cant yn is na llinell sylfaen 2013-14 bob blwyddyn, ac felly mae angen inni gael rhyw fath o adroddiad sy'n dod yn ôl allan fel y gallwn fesur ein sefyllfa. A phan fyddwn yn sôn am sut yr ydym yn adrodd, gadewch i mi ddewis un arall, sef un lle rydych bron yn dweud nad oedd ond ychydig yn niwlog, ble mae'n dweud mai un o fesurau canlyniad fyddai cael adborth. Sut ydych chi'n diffinio ‘adborth'? Pwy sy'n ei gasglu, pwy sy’n ei fesur, a phwy mewn gwirionedd sy’n cael ei weld? A yw'n mynd i aros o fewn y sefydliadau? A fydd yn cael ei anfon ymlaen at Lywodraeth Cymru? Mae cymaint o ddangosyddion sydd wedi eu henwebu yma; lawer iawn ohonynt heb achosion anodd ynghlwm wrthynt o ran lle maent yn cael eu hadrodd, pwy sy’n gweld yr adrodd hwnnw a phwy all gymryd camau gweithredu. Felly, byddwn i'n eich annog, Weinidog, i ystyried hynny.

Mae'n ddrwg gen i; rwy’n carlamu drwy hwn, oherwydd nid yw pum munud yn llawer o amser i siarad am bwnc mor bwysig. Cleifion mewnol ac amseroedd aros CAMHS; rwy’n meddwl efallai y byddaf ond yn dweud o ran y mater hwn y gallaf weld bod Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg newydd yn bresennol, ac rwy'n gwbl sicr y bydd yn edrych ymlaen at archwilio'r hyn sy'n digwydd gydag amseroedd aros CAMHS ar gyfer pobl ifanc a phlant. Er bod eich adroddiad yn sôn am hyn yn llwyddiannus iawn, rydym yn gwybod nad yw adolygiad Shillabeer yn cyflawni popeth y dylai ei wneud, ac mae angen i ni roi mwy o ystyriaeth i hynny.

Ac yn olaf, Lywydd, rwy’n amau ​​fy mod i wedi rhedeg allan o amser yn gyfan gwbl i gloi. Ond roeddwn eisiau dweud wrthych fod holl faes cyflawni iechyd meddwl mor bwysig. Os edrychwn ar ein pobl ifanc, mae 23 y cant o'r holl bobl ifanc sy'n mynychu ysgolion yng Nghymru yn dioddef o ryw fath o rwystr iechyd meddwl. Mae hyn yn eu hatal rhag dysgu, mae'n eu hatal rhag bod yn llwyddiannus, mae'n eu hatal rhag cael y bywydau a ddylai fod ganddynt. A phan fyddwch yn dechrau ar y lefel honno yr holl ffordd drwodd at bobl ag awtistiaeth, pobl ag Asperger, pobl â syndromau sy'n cael eu cydnabod ac y mae llwybrau iddynt, mae'n rhaid i ni eu helpu gan fod hynny'n ganran mor uchel o'r boblogaeth nad ydynt y dinasyddion y gallent fod, ac nac ydynt yn cael y cymorth y gallent fod yn ei gael. Felly, unrhyw beth yr ydych am ei wneud i wella gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, rwy'n hollol barod, ac mae’r blaid hon yn hollol barod, i geisio eich cefnogi chi. Ond rydyn ni eisiau gweld canlyniadau credadwy, mesurau perfformiad credadwy, ac adroddiadau credadwy i’r Cynulliad. Diolch.

A gaf i ddweud yn gyntaf fod yna wella, yn sicr, wedi bod, rydw i’n meddwl, mewn gwasanaethau iechyd meddwl ers cyflwyno’r Mesur iechyd meddwl, ond, heb os, mae yna lawer iawn o feysydd lle mae yna angen gwella mawr o hyd? Rydw i hefyd yn croesawu diweddariad y Llywodraeth ar eu cynllun nhw; mae o i’w weld yn gam ymlaen o’r cynllun diwethaf. Mae yna gamau gweithredu pendant yma rŵan, amserlen yn cael ei nodi hefyd, ar gyfer gweithredu, ac mae yna hefyd—yn bwysig iawn, rydw i’n meddwl—gyfeiriad penodol yn y cynllun at bwy sydd i fod yn gyfrifol am wahanol gamau gweithredu.

Ond, ar y llaw arall, mae yna gwestiynau mawr o hyd ynglŷn â sawl agwedd, gan gynnwys sut mae mesur cynnydd. Ar gyfer rhai dangosyddion mae’r targed yn bendant iawn. Er enghraifft, mae 100 y cant o ferched a gafodd eu hadnabod i fod â phroblemau iechyd meddwl difrifol yn cael cynnig cefnogaeth briodol yn ystod beichiogrwydd. Mae hynny’n dda o beth, ond mewn meysydd eraill nid oes yna dargedau cynnydd cweit mor amlwg.

Mae yna bwyntiau penodol, rydw i’n meddwl, yn codi o argaeledd therapïau siarad. Mae adroddiad gan yr elusen iechyd meddwl Gofal yn nodi bod llawer gormod o bobl o hyd yn cael cynnig triniaeth drwy feddyginiaeth yn hytrach na mathau eraill o driniaethau a chefnogaeth. Ac er eu bod nhw croesawu’r gwaith sydd wedi cael ei wneud gan fyrddau iechyd i ehangu’r ddarpariaeth, maen nhw’n credu bod angen gwneud llawer mwy o hyd i ehangu’r ystod yma o driniaethau sydd ar gael. Yn benodol, maen nhw’n teimlo bod pobl yn methu â chael cynnig therapi siarad oherwydd nid oes darpariaeth therapi siarad ar gael mewn ambell i ardal, neu oherwydd bod rhestrau aros yn rhy hir—hynny yw, nid am resymau clinigol.

Gwnaf hefyd sôn am faes arall mae Gofal, yn benodol, yn teimlo ei fod yn cael sylw annigonol, a hynny ydy anhwylderau bwyta. Maen nhw’n siomedig iawn, medden nhw, ar ôl gweithio efo’r grŵp trawsbleidiol ar anhwylderau bwyta i argymell nifer o ffyrdd posib ymlaen, a chamau gweithredu pendant a allai gael eu cymryd, yn ogystal â sut i fesur perfformiad, fod yna ddiffyg mawr yn y strategaeth i fynd i’r afael â phroblemau yn y maes yma.

Os caf symud ymlaen at faes rwy’n gwybod sydd yn achosi pryder i lawer ohonom ni yma yn y Siambr—ac rydym ni newydd gael cyfeiriad ato fo yn fan hyn—sef gwasanaethau iechyd meddwl i blant a phobl ifanc yn benodol. Rydym ni’n bryderus iawn fel Aelodau yma oherwydd ein bod ni’n clywed yn gyson gan lawer gormod o etholwyr yn rhannu eu pryderon nhw. Mi dderbyniais lythyr yn ddiweddar gan gadeirydd llywodraethwyr Ysgol Gynradd Cemaes yn Ynys Môn. Mi wnaf ddarllen ohono: ‘Mae llywodraethwyr Ysgol Cemaes wedi gofyn i mi ysgrifennu atoch i leisio ein pryderon sylweddol am y gwasanaeth iechyd meddwl i blant a phobl ifanc. Mae gennym nifer o blant yn yr ysgol gynradd sydd angen cymorth a’n dealltwriaeth yw bod cyfnod disgwyl o chwe mis ar gyfer cael mynediad i’r gwasanaeth. Teimlwn fod hyn yn gwbl annerbyniol, ac mae’n codi cwestiynau arwyddocaol am ymrwymiad y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru i les ein plant.’

Mae’n dweud y cyfan; pobl sydd ar—

Can I say at the outset that there has certainly been, I think, an improvement in mental health services since the mental health Measure was introduced, but, without a doubt, there are a number of areas where we need further improvement? I also welcome the update from the Government on their delivery plan; it seems to be a step forward from the last plan. There are definite actions here, and a timetable is noted as well, for implementation, and also—very importantly, I think—there’s specific reference in the plan to who is responsible for the different actions.

But, on the other hand, there are major questions remaining in terms of several aspects, including how progress is measured. For some indicators the target is very definitive. For example, a 100 per cent of girls who were identified as having serious mental health problems are offered appropriate support during pregnancy. That is good, but in other areas there are not so prominent improvement targets.

There are specific points, I think, that arise from the availability of talking therapies. A report by Gofal, the mental health charity, notes that far too many people are still being offered treatment by medication rather than other types of treatment and support. And even though they welcome the work that has been done by health boards to expand the provision, they believe that much more needs to be done to expand the range of treatments available. Specifically, they feel that people fail to be offered talking therapies because provision is not available in some areas, or because waiting lists are too long—that is, it’s not for clinical reasons.

I’ll also mention another area that Gofal thinks has inadequate attention, and that is eating disorders. They are very disappointed, they say, after working with the cross-party group on eating disorders to recommend a number of ways forward and specific actions that could be taken, as well as how to measure performance, that there was a big deficiency in the strategy in terms of tackling problems in that area.

If I can move on to an area that I know concerns many of us here in the Chamber—and we’ve just had a reference here to it—namely mental health services for children and young people specifically. We are very concerned here as Members because we do hear consistently from far too many constituents who share their concerns. I received a letter recently from the chair of governors of Cemaes Primary School in Ynys Môn. I’ll read from it: ‘The board of governors of Ysgol Cemaes has asked me to write to you to express our serious concerns about the child and adolescent mental health service. We have a number of children in primary school who need support and our understanding is that there is a waiting time of six months to access the service. We feel that this is quite unacceptable, and it does raise significant questions about the commitment of the national health service in Wales to the well-being and welfare of our children.’

It says it all; the people who are—

Angela Burns a gododd—

Angela Burns rose—

Thank you for taking the intervention. Would you also acknowledge that one of the issues with having such long waiting times for CAMHS services is that those young people are then thrown back onto local services provided by county councils, people like the disabilities team, the team around the family, and it puts them under immense pressure and takes them away from the people who should be their primary responsibility?

Diolch ichi am gymryd yr ymyriad. A fyddech chi hefyd yn cydnabod mai un o'r problemau gydag amseroedd aros hir o'r fath ar gyfer gwasanaethau CAMHS yw bod y bobl ifanc hynny wedyn yn cael eu taflu yn ôl i wasanaethau lleol a ddarperir gan gynghorau sir, pobl fel y tîm anableddau, y tîm o amgylch y teulu, ac mae'n rhoi y rheini dan bwysau aruthrol ac yn mynd â nhw oddi wrth y bobl a ddylai fod yn brif gyfrifoldeb iddynt?

I think you’re absolutely right, and that there are further consequences as well to longer waiting times, as well as just passing the buck, if you like, to other parts of our public services.

Mae hi’n berffaith amlwg, rydw i’n meddwl, fod hyd amser aros yn gwneud gwahaniaeth i’r canlyniad yn y pen draw. Mae’r arolwg gan Gofal yn dangos perthynas glir iawn rhwng yr amser y mae rhywun yn aros am driniaeth a’r canlyniadau yn y pen draw. Yr hiraf y mae rhywun yn aros, yn ôl eu harolwg nhw, y lleiaf tebygol ydyw y byddan nhw yn dod i ganlyniad cadarnhaol o ran eu lles a’u hiechyd meddwl. Felly, nid mater o bobl yn gorfod aros yn amyneddgar am wasanaeth sydd yn mynd i fod cystal yn y pen draw ydy o; rydych chi’n aros am rywbeth a fydd, o bosib, yn methu â dod â chanlyniadau cystal yn y pen draw.

Cwpl o faterion eraill gwerth eu nodi cyn cloi: yr angen am therapi un i un i lawer o bobl sydd, ar hyn o bryd, yn cael cynnig therapi grŵp. Mae yna le i therapi grŵp, ond mae yna bobl ar hyn o bryd sydd yn cael cynnig therapi grŵp oherwydd nid yw’r adnoddau ar gael ar gyfer therapi un i un. Mae’r angen am apwyntiadau y tu allan i oriau gwaith yn bwysig iawn. Mae angen rhagor o apwyntiadau felly, yn enwedig lle mae llwyddo i gadw cyflogaeth yn un o’r allbynnau mae rhywun yn anelu amdano fo yn y pen draw. Hefyd, wrth gwrs, mae’n bwysig iawn i ehangu’r gofal a’r gefnogaeth sydd ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg.

I gloi, mi fyddai Plaid Cymru—rydym wedi nodi droeon—wedi trio sicrhau ein bod yn cynyddu mewn termau real yr arian sy’n mynd i mewn i iechyd meddwl. Mi fyddem ni wedi sefydlu clinigau ‘residential’ ar gyfer anhwylderau bwyta ac wedi trio bod yn arweinydd byd-eang yn y maes hwnnw. Ydyn, mae adnoddau’n dynn—rydym ni’n sylweddoli bod adnoddau’n dynn—ond rydym yn sôn am faes yn y fan hon sydd, ers blynyddoedd lawer, wedi methu â chael yr adnoddau cywir i sicrhau ei fod yn cael ei iawn le o fewn ein gwasanaeth iechyd. Felly, oes, mae yna gamau positif ymlaen yn y strategaeth ddiweddaraf gan y Llywodraeth, ond mae yna ffordd bell i fynd.

Rwy’n meddwl eich bod yn hollol gywir, a bod canlyniadau pellach hefyd i amseroedd aros hwy, yn ogystal â thaflu'r baich, os mynnwch, i rannau eraill o’n gwasanaethau cyhoeddus.

It’s very obvious, I think, that the length of waiting times makes a difference to the outcome ultimately. The survey by Gofal shows a very clear relationship between the time that someone waits for treatment and the outcome. The longer someone waits, according to their survey, the less likely it is that they will have a positive outcome in terms of their mental health and well-being. So, it’s not a matter of people having to wait patiently for a service that is going to be as good ultimately; you’re waiting for something that can’t, possibly, bring as good an outcome ultimately.

A couple of other items before closing: the need for one-to-one therapies for many people who, at present, are offered group therapy. There is a place for group therapy, but there are people who have group therapy because the resources aren’t available for one-to-one therapy. The need for out-of-hours appointments is very important. We need more such appointments, particularly where managing to stay in employment is one of the ultimate outcomes that people are aiming for. Of course, it’s very important to expand the care and the support available through the medium of Welsh.

To close, therefore, Plaid Cymru would have—we’ve noted this before—tried to ensure that we increased in real terms the money that goes in to mental health. We would have established residential clinics for eating disorders and tried to become a world leader in that area. Yes, resources are tight—we realise that—but we’re talking about an area here that, for many years, has failed to receive the right resources to ensure that it has its appropriate place within our health service. So, yes, there are positive steps in this latest strategy from the Government, but there is a long way to go.

I would like to thank the Welsh Government for tabling this important debate today. With one in eight people in Wales currently seeking medical help for mental illness and an estimated one in four of us experiencing mental health problems at some point during our lifetimes, it’s clear that we need to give mental health a far higher priority. We therefore welcome the fact that we are today debating the Government’s mental health strategy.

As the Welsh Government’s 10-year mental health strategy enters its second phase, it falls to us to ensure that delivery of the strategy matches its aims. Unfortunately, Gofal’s report, which was released this week, highlights the fact that delivery does not always match ambition. We must ensure that your new delivery plan actually delivers improved outcomes for the thousands of people in Wales suffering from mental health issues. The delivery plan for 2016-19 identifies children and young people’s mental health as a priority area, and we totally agree with you on that.

Young people referred to CAMHS have to wait much longer than adults have to wait. The target waiting time is a shocking 112 days and around half of all referrals exceeded that target. We therefore welcome the commitment in the delivery plan to reduce waiting times to 28 days for routine referrals and 48 hours for urgent referrals. When the former Health and Social Care Committee undertook post-legislative scrutiny of the mental health Measure, it found that children and young people were not benefiting from the Measure. Since the committee undertook its review, the Welsh Government announced it was reviewing the CAMHS service, and on this side of our party, we look forward to the review’s conclusions.

However, if we are to take the pressure off our acute services, we need to improve access to other psychological therapies. Early access to talking therapies, such as cognitive behavioural therapy, is proven to improve recovery and reduce the need for more acute services. Mind recommends that the maximum waiting time from referral to the first treatment should be 28 days, and when someone presents with a mental health emergency, the wait should be even shorter. However, waiting times across Wales are much longer; in some parts of Wales the average waits are around 11 months. This is unacceptable. People in distress should not be made to wait months for treatment. We wouldn’t leave someone in severe pain for that length of time. Why should mental health be any different to physical health? We must work with patients also to eradicate the stigma attached to mental health issues.

Of course, if we are to improve mental health services, we must ensure that the correct funding is in place. We welcome the Welsh Government’s commitment in the delivery plan to maintain the ring-fencing of funding for mental health. However, the level of funding appears insufficient. Mental health problems account for around a quarter of all health problems, yet we are spending just 11.4 per cent of the NHS Wales budget. In England, where the mental health budget is not ring-fenced, they are spending 11.9 per cent of the NHS budget on mental health.

One LHB, Aneurin Bevan, routinely spends over 17 per cent more than its ring-fenced allocation.

PricewaterhouseCoopers, in their review of the financial ring-fencing arrangements for mental health services in Wales, state that the ring-fenced allocation is not based on a robust assessment of healthcare needs. Cabinet Secretary, it is clear from all evidence that we need to spend more on mental health services in Wales. We understand that there is a pot—a small pot—and it has to be equalled in the services we provide, but we are asking that this is one priority that we do need to spend more on.

We welcome the fact that additional moneys have been targeted at priority areas in the delivery plan, but we would ask that you consider increasing the ring fence. I look forward to working with you to deliver your mental health strategy, but also to holding you to account to ensure that the strategy delivers real improvements to the mental health of the people of Wales. Diolch yn fawr iawn.

Hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Gydag un o bob wyth o bobl yng Nghymru ar hyn o bryd yn chwilio am gymorth meddygol ar gyfer salwch meddwl ac amcangyfrif o un o bob pedwar ohonom yn profi problemau iechyd meddwl ar ryw adeg yn ystod ein bywydau, mae'n amlwg bod angen inni roi llawer mwy o flaenoriaeth i iechyd meddwl. Rydym felly'n croesawu'r ffaith ein bod yn trafod strategaeth iechyd meddwl y Llywodraeth heddiw.

Wrth i strategaeth iechyd meddwl 10 mlynedd Llywodraeth Cymru gychwyn ar ei hail gyfnod, ein dyletswydd ni yw sicrhau bod cyflawni'r strategaeth yn cyfateb i’w nodau. Yn anffodus, mae adroddiad Gofal, a gafodd ei ryddhau yr wythnos hon, yn tynnu sylw at y ffaith nad yw cyflawni bob amser yn cyd-fynd ag uchelgais. Rhaid i ni sicrhau bod eich cynllun cyflawni newydd mewn gwirionedd yn cyflawni canlyniadau gwell i'r miloedd o bobl yng Nghymru sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl. Mae'r cynllun cyflawni ar gyfer 2016-19 yn nodi iechyd meddwl plant a phobl ifanc fel maes blaenoriaeth, ac rydym yn cytuno'n llwyr â chi ar hynny.

Rhaid i bobl ifanc a atgyfeiriwyd at CAMHS aros llawer hirach nag sydd raid i oedolion aros. Mae'r amser aros targed yn 112 diwrnod, sy’n syfrdanol, ac mae tua hanner yr holl atgyfeiriadau dros y targed hwnnw. Felly, rydym yn croesawu'r ymrwymiad yn y cynllun cyflawni i leihau amseroedd aros i 28 diwrnod ar gyfer atgyfeiriadau arferol a 48 awr ar gyfer atgyfeiriadau brys. Pan ymgymerodd y cyn Bwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol â chraffu ar ôl deddfu ar y Mesur iechyd meddwl, canfu nad yw plant a phobl ifanc yn elwa o'r Mesur. Ers i'r pwyllgor gynnal ei adolygiad, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei bod yn adolygu'r gwasanaeth CAMHS, ac ar yr ochr hon o'n plaid, rydym yn edrych ymlaen at gasgliadau'r adolygiad.

Fodd bynnag, os ydym i gymryd y pwysau oddi ar ein gwasanaethau acíwt, mae angen i ni wella mynediad at therapïau seicolegol eraill. Mae mynediad cynnar at therapïau siarad, fel therapi ymddygiad gwybyddol, wedi cael ei brofi i wella adferiad a lleihau'r angen am wasanaethau mwy acíwt. Mae Mind yn argymell y dylai’r uchafswm amser aros o atgyfeiriad at y driniaeth gyntaf fod yn 28 diwrnod, a phan fydd hi’n argyfwng iechyd meddwl ar unrhyw un, dylai'r aros fod yn fyrrach eto. Fodd bynnag, mae amseroedd aros ledled Cymru yn llawer hirach; mewn rhai rhannau o Gymru mae'r amseroedd aros cyfartalog tua 11 mis. Mae hyn yn annerbyniol. Ni ddylai pobl mewn trallod orfod aros misoedd am driniaeth. Ni fyddem yn gadael i rywun mewn poen difrifol aros am gymaint â hynny o amser. Pam y dylai iechyd meddwl fod yn wahanol i iechyd corfforol? Rhaid inni weithio gyda chleifion hefyd i gael gwared ar y stigma sy'n gysylltiedig â materion iechyd meddwl.

Wrth gwrs, os ydym i wella gwasanaethau iechyd meddwl, rhaid inni sicrhau bod yr arian cywir ar gael. Rydym yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru yn y cynllun cyflawni i gynnal y gwaith o glustnodi arian ar gyfer iechyd meddwl. Fodd bynnag, mae lefel y cyllid yn ymddangos yn annigonol.  Mae problemau iechyd meddwl yn cyfrif am tua chwarter o'r holl broblemau iechyd, ac eto i gyd rydym yn gwario dim ond 11.4 y cant o gyllideb GIG Cymru. Yn Lloegr, lle nad yw'r gyllideb iechyd meddwl yn cael ei chlustnodi, maent yn gwario 11.9 y cant o gyllideb y GIG ar iechyd meddwl.

Mae un Bwrdd Iechyd Lleol, Aneurin Bevan, fel mater o drefn yn gwario dros 17 y cant yn fwy na'i ddyraniad wedi'i glustnodi.

Mae PricewaterhouseCoopers, yn ei adolygiad o'r trefniadau clustnodi ariannol ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, yn datgan nad oedd y dyraniad wedi'i glustnodi yn seiliedig ar asesiad cadarn o anghenion gofal iechyd.  Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n amlwg o'r holl dystiolaeth bod angen inni wario mwy ar wasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru. Rydym yn deall bod pot ar gael—pot bach—ac mae'n rhaid i’r gwasanaethau a ddarparwn fod yn gyfartal, ond rydym yn gofyn bod hwn yn un flaenoriaeth y mae'n rhaid i ni wario mwy arni.

Rydym yn croesawu'r ffaith bod arian ychwanegol wedi ei dargedu at feysydd blaenoriaeth yn y cynllun cyflawni, ond byddem yn gofyn eich bod yn ystyried cynyddu'r arian a glustnodir. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi i gyflawni eich strategaeth iechyd meddwl, ond hefyd i’ch dal i gyfrif er mwyn sicrhau bod y strategaeth hon yn cyflawni'r gwelliannau gwirioneddol i iechyd meddwl pobl Cymru. Diolch yn fawr iawn.

I’m pleased to have the opportunity to speak today. We know that one in four of us will be affected by a mental health problem in our lives, so it is vital that we give this delivery plan the attention and scrutiny that it deserves. I just wanted to make some brief remarks today on two parts of the plan. The first relate to my previous calls for a well-resourced, comprehensive and outcome-based dementia strategy for Wales, which is something that I’ve called for previously when I led a short debate on this in the Chamber, back in January. I’m delighted that the delivery plan includes the commitment to have a dementia strategy for Wales and I’m looking forward to hearing more detail from the Welsh Government on that, but I did just want to pick up on a few points related to that.

We know that there’s been fantastic progress in turning Wales into a dementia-friendly nation and I welcome what the Minister said about continuing to focus on that today. There are over 20 established dementia-friendly communities currently in Wales and I’m very proud that my constituency in Torfaen was the second in Wales to achieve dementia-friendly status. Whether it is businesses or local health services, right through to Big Pit National Mining Museum, I have seen this initiative make a huge difference to people’s lives. When you consider the numbers of people that are being diagnosed now with dementia, and the need to actually find a way through the challenges that that presents to us as a society, I think this is one of the most powerful things we can do to actually combat what can be a counsel of despair in the face of dementia. So, I’m delighted that the Welsh Government are continuing to focus on that.

The other area that I wanted to talk about was diagnosis rates, which are clearly absolutely vital, because it’s at that point when a patient gets the diagnosis, which is inevitably a devastating one for families, that they can start to come to terms with it and plan for what lies ahead. Of course, we know that dementia diagnosis rates in Wales are the lowest in the UK at present. I very much welcome the commitment in the delivery plan to look at a 50 per cent target for GP dementia registers and the stepping stone this provides for gradual yearly increases, but I do think that there is a lot more work to do. Fifty per cent would not be enough for illnesses like cancer and we should be, I think, aiming far higher than that with dementia. I’m aware that the Alzheimer’s Society has called for targets of around 75 per cent in each LHB by 2021. Even if you look at other parts of the UK, such as Northern Ireland, where the rates are 64 per cent, I think that we could be aiming higher. So, I know that the Minister is committed to increasing targets annually and I would be interested in further detail on how we plan to grow that target going forward.

Of course, diagnosis is meaningless without the right support in place afterwards. In fact, a diagnosis can make it harder to cope without the right support in place. The other area that I wanted to pick up on today was the need for named support workers. At the moment, only 39 per cent of patients in Wales get a support worker. I’m delighted that the delivery plan identifies the need to improve this, but I do believe that the suggested one support worker per two GP clusters needs urgently looking at again. This was a point that I made in my short debate. The Alzheimer’s Society have estimated that would be around 32 workers for the whole of Wales, but, at the current diagnosis rate, we would need around 370 to meet needs, and as many as 650 workers if we are to get diagnosis rates up to 75 per cent. So, I hope that that is something that the Welsh Government will be able to look at.

I very much welcome the commitment in the delivery plan to continue to drive improvements in adult mental health wards, based on the outcomes of the spot checks. But I also hope that the Welsh Government will continue to work hard to include the adult mental health wards in the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016, which is a commitment that was given by the previous Minister to do as soon as is practicable. I think that’s vitally important.

Just finally, then, turning to children and young people, I very much recognise the points that have been made about the CAMHS service, and it’s something that I’ve raised many, many times in committee myself. I hope that the new committee will continue to have a focus on that. We’ve seen good progress by the Welsh Government, but we cannot afford to let up for one moment in that area. We’ve got to continue to have the resources, but also to drive it forward politically, and I hope that the Government and the committee, working together, can continue to drive improvements in that area. Thank you.

Rwy'n falch o gael y cyfle i siarad heddiw. Rydym yn gwybod y bydd problem iechyd meddwl yn effeithio ar un o bob pedwar ohonom yn ystod ein bywydau. Felly mae'n hanfodol ein bod yn rhoi y sylw a’r craffu y mae'n ei haeddu i’r cynllun cyflawni hwn. Roeddwn eisiau gwneud rhai sylwadau byr heddiw ar ddwy ran o'r cynllun. Mae'r cyntaf yn ymwneud â fy ngalwadau blaenorol ar gyfer strategaeth dementia ar gyfer Cymru sydd ag adnoddau da a chynhwysfawr ac sy’n seiliedig ar ganlyniadau, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf wedi galw amdano yn y gorffennol pan arweiniais ddadl fer ar hyn yn y Siambr, yn ôl ym mis Ionawr. Rwyf wrth fy modd bod y cynllun cyflawni yn cynnwys yr ymrwymiad i gael strategaeth dementia i Gymru ac rwy'n edrych ymlaen at glywed mwy o fanylion gan Lywodraeth Cymru ar hynny, ond roeddwn eisiau ystyried rhai pwyntiau sy'n gysylltiedig â hynny .

Gwyddom fod cynnydd gwych wedi bod wrth droi Cymru yn genedl sy’n ystyriol o ddementia ac rwy’n croesawu'r hyn a ddywedodd y Gweinidog am barhau i ganolbwyntio ar hynny heddiw. Mae dros 20 o gymunedau sy’n ystyriol o ddementia wedi’u sefydlu yng Nghymru ar hyn o bryd, ac rwy'n falch iawn mai fy etholaeth i yn Nhorfaen oedd yr ail yng Nghymru i ennill statws ystyriol o ddementia. Boed yn fusnesau neu wasanaethau iechyd lleol, hyd at Big Pit: Amgueddfa Lofaol Genedlaethol Cymru, rwyf wedi gweld y fenter hon yn gwneud gwahaniaeth enfawr i fywydau pobl. Pan fyddwch yn ystyried nifer y bobl sy'n cael diagnosis o ddementia yn awr, a'r angen mewn gwirionedd i ganfod ffordd drwy'r heriau y mae hynny yn eu cyflwyno i ni fel cymdeithas, rwy’n credu mai dyma un o'r pethau mwyaf pwerus y gallwn ei wneud i wir frwydro yn erbyn yr hyn a all fod yn gyngor anobaith yn wyneb dementia. Felly, rwyf wrth fy modd bod Llywodraeth Cymru yn parhau i ganolbwyntio ar hynny.

Y maes arall yr oeddwn am siarad amdano oedd cyfraddau diagnosis, sydd yn amlwg yn hollol hanfodol. Ar y pwynt hwnnw pan fydd claf yn cael y diagnosis, sydd yn anochel yn un trychinebus i deuluoedd, y maent yn gallu dechrau dod i delerau ag ef a chynllunio ar gyfer yr hyn sydd i ddod. Wrth gwrs, rydym yn gwybod mai cyfraddau diagnosis dementia yng Nghymru yw'r isaf yn y DU ar hyn o bryd. Rwy'n croesawu'n fawr iawn yr ymrwymiad yn y cynllun cyflawni i edrych ar darged o 50 y cant ar gyfer cofrestrau dementia meddygon teulu a pha mor bwysig yw’r cam hwn ar gyfer cynnydd graddol blynyddol, ond rwy’n credu bod llawer mwy o waith i'w wneud. Ni fyddai hanner cant y cant yn ddigon ar gyfer afiechydon fel canser a dylem, rwy’n meddwl, fod yn anelu yn llawer uwch na hynny yn achos dementia. Rwy'n ymwybodol bod y Gymdeithas Alzheimer wedi galw ar gyfer targedau o tua 75 y cant ym mhob Bwrdd Iechyd Lleol erbyn 2021. Hyd yn oed os ydych yn edrych ar rannau eraill o'r DU, fel Gogledd Iwerddon, lle mae'r cyfraddau yn 64 y cant, rwy’n meddwl y gallem fod yn anelu yn uwch. Felly, rwy’n gwybod bod y Gweinidog wedi ymrwymo i gynyddu targedau yn flynyddol a byddai gennyf ddiddordeb mewn rhagor o fanylion ynghylch sut yr ydym yn bwriadu tyfu'r targed hwnnw yn y dyfodol.

Wrth gwrs, mae diagnosis yn ddiystyr heb fod y cymorth cywir ar waith wedi hynny. Yn wir, gall diagnosis ei gwneud yn anoddach i ymdopi heb y cymorth cywir ar waith. Y maes arall yr oeddwn am ei godi heddiw oedd yr angen am weithwyr cymorth penodol. Ar hyn o bryd, dim ond 39 y cant o’r cleifion yng Nghymru sy’n cael gweithiwr cymorth. Rwyf wrth fy modd bod y cynllun cyflawni yn nodi'r angen i wella hyn, ond rwy’n credu bod angen edrych eto ar frys ar yr awgrym a gafwyd o un gweithiwr cymorth i bob dau glwstwr meddyg teulu. Roedd hwn yn bwynt a wneuthum yn fy nadl fer. Mae'r Gymdeithas Alzheimer wedi amcangyfrif y byddai hynny tua 32 o weithwyr ar gyfer Cymru gyfan, ond, ar y gyfradd diagnosis bresennol, byddai angen i ni gael tua 370 er mwyn bodloni’r anghenion, a chymaint â 650 o weithwyr os ydym i gael cyfraddau diagnosis hyd at 75 y cant. Felly, rwy’n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu edrych arno.

Croesawaf yn fawr yr ymrwymiad yn y cynllun cyflawni i barhau i yrru gwelliannau mewn wardiau iechyd meddwl oedolion, yn seiliedig ar ganlyniadau'r archwiliadau dirybudd. Ond rwyf hefyd yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n galed i gynnwys wardiau iechyd meddwl oedolion yn Neddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016, sy'n un o’r ymrwymiadau a wnaed gan y Gweinidog blaenorol i’w gyflawni cyn gynted ag sy'n ymarferol. Rwy'n credu bod hynny'n hollbwysig.

Yn olaf, felly, gan droi at blant a phobl ifanc, rwy’n cydnabod yn fawr iawn y pwyntiau sydd wedi'u gwneud am y gwasanaeth CAMHS, ac mae'n rhywbeth yr wyf wedi’i godi lawer, lawer gwaith yn y pwyllgor fy hun. Rwy’n gobeithio y bydd y pwyllgor newydd yn parhau i ganolbwyntio ar hynny. Rydym wedi gweld cynnydd da gan Lywodraeth Cymru, ond ni allwn fforddio i laesu dwylo am eiliad yn y maes hwnnw. Mae'n rhaid i ni barhau i gael yr adnoddau, ond hefyd mae’n rhaid ei yrru ymlaen yn wleidyddol, a gobeithio y bydd y Llywodraeth a'r pwyllgor, gan weithio gyda'i gilydd, yn gallu parhau i yrru gwelliannau yn y maes hwnnw. Diolch.

Rwy’n ei chyfrif hi’n fraint i allu cymryd rhan yn y ddadl bwysig yma, a diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ddod â’r pwnc gerbron yn ymdrin â ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’. Wrth gwrs, mae rhai ohonom ni’n ddigon hen i gofio Mesur iechyd meddwl Jonathan Morgan, cyn Aelod o’r Cynulliad yma, rai blynyddoedd yn ôl nawr, sydd wedi dod â lot o’r gwaith yma gerbron, gyda phwyslais arbennig y Mesur yna ar driniaeth gynnar. Fel meddygon, rydym ni’n credu’n glir yn hynny. Mae’n allweddol bwysig ichi gael triniaeth yn gynnar ac mae’r holl beth yma o gael rhestr aros yn gweithio’n gyfan gwbl yn erbyn yr egwyddor sylfaenol yna.

Ond, yn y bôn, rydym ni eisiau gweld rhagor o weithwyr iechyd ar y llawr sy’n gallu ymdrin â’r problemau. Fel meddyg teulu, buaswn i’n gobeithio y byddwn i’n gallu arallgyfeirio claf â phroblemau iechyd meddwl yn uniongyrchol at therapi siarad, ond nid dyna ydy’r achos ar hyn o bryd. Mae’n cymryd rhai misoedd i’m cleifion weld rhywun sydd yn cynnig CBT ac ati. Mae’n rhaid i’r sefyllfa yna newid. Hyd yn oed os ydym ni’n diagnosio pobl yn gynnar, os oes yn rhaid iddyn nhw aros chwe mis a mwy tan y cân nhw driniaeth—

I consider it a privilege to participate in this important debate, and I thank the Cabinet Secretary for bringing the issue before us, dealing with ‘Together for Mental Health’. Of course, some of us are old enough to remember the mental health Measure brought forward by Jonathan Morgan, the former Member of this place, some years ago, which has brought much of this work forward, with a particular emphasis there on early treatment, and, as doctors, we are strong believers in that. It is crucially important that treatment is provided at an early stage, and this whole issue of waiting lists is entirely contrary to that fundamental principle.

Ultimately, we want to see more health professionals on the ground who can deal with these problems. As a GP, I would hope that I could refer a patient with mental health problems directly to talking therapies, but that isn’t the case at the moment, and it can take some months for my patients to see someone who can provide CBT and so on, and that situation must change. Even if we diagnose people at an early stage, if they then have to wait six months or longer until they get treatment—

Do you share my concern, the concern expressed to me by the charity Mind Cymru, that the Welsh Government action plan has been created on the back of insufficient evidence because mental health data such as waiting times for talking therapies are not being collected sufficiently?

A ydych yn rhannu fy mhryder, y pryder a fynegwyd i mi gan yr elusen Mind Cymru, bod cynllun gweithredu Llywodraeth Cymru wedi cael ei greu ar gefn tystiolaeth annigonol oherwydd nad yw data iechyd meddwl megis amseroedd aros ar gyfer therapïau siarad yn cael eu casglu yn ddigonol?

Mae yna bwynt yn hynny, ond, ar ddiwedd y dydd, mae angen mwy o therapyddion arnom ni. Mae angen mwy o bobl i ymdrin â’r sefyllfa achos mae rhestrau aros yn y math hwn o beth yn hollol, hollol annerbyniol, a hefyd yn y maes ymdrin â chyffuriau ac alcohol neu’r camddefnydd o’r sylweddau yna. Mae hefyd eisiau rhagor o weithwyr yn y maes yn fanna, achos mae yna restrau aros hefyd yn y meysydd yna sydd ag oblygiadau mawr iawn gogyfer iechyd meddwl.

Wrth sôn yn fuan am y problemau efo iechyd meddwl plant, yn sylfaenol, mae’n anodd iawn yn ardal Abertawe cael plentyn i gael ei weld gan y gwasanaeth CAMHS. Rwyf wedi trio sawl tro ac, yn sylfaenol, nid ydyn nhw’n gallu cael eu gweld o gwbl. Mae hyn yn bwynt allweddol: yn nifer o lefydd, nid oes gwasanaeth, neu mae’r person yn cael ei arallgyfeirio yn ôl at y system addysg, fel rydym ni wedi ei glywed eisoes, a phan fo angen iddyn nhw weld rhywun sydd yn y byd seiciatryddol nid yw hynny’n dderbyniol.

Yn nhermau, hefyd, edrych ar yr holl agwedd yma o iechyd meddwl, mae yna berig ein bod ni’n cysidro iechyd meddwl ar ei ben ei hun. Wel, nid yw e, ac fel rydym ni wedi cael cyfeiriad ato eisoes, mae’n rhan o fel rydym ni’n edrych ar berson yn hollol holistaidd: yr agwedd gorfforol, yr agwedd seicolegol, ac, ie, yr agwedd gymdeithasol hefyd, yn ogystal â’r agwedd ysbrydol. Mae’r pedwar peth yn gweu i mewn i’ch gwneud chi’n iach neu ddim. Mae pob egwyddor i’w wneud efo iechyd meddwl—mae’n rhaid inni hefyd gysidro’r ochr gorfforol i’r peth, a hefyd, yn ogystal, yr ochr gymdeithasol.

Yn nhermau cydlynu a chydweithio ar draws gwahanol wasanaethau, rydym wedi clywed nifer o enghreifftiau’n barod, ond gwnaf jest sôn hefyd am yr heddlu, achos, yn nhermau rhai o’r problemau dybryd sydd gyda ni weithiau mewn argyfwng, efo pobl â phroblemau iechyd meddwl argyfyngus lle mae’r heddlu yn rhan o’r broses, mae’n anodd iawn weithiau ffeindio lle diogel i’r bobl yma gael eu trin. Mae hynny yn dod â’r heddlu i fewn i gydgyffwrdd yn benodol felly â’r gwasanaeth iechyd, a byddai’n llawer haws ymdrin efo’r holl sefyllfa ar draws y bwrdd petai gwasanaeth yr heddlu hefyd wedi’i ddatganoli i’r lle yma, achos rydym ni’n gwneud polisïau ac rydym ni’n gwneud rhagor o sŵn y prynhawn yma ynglŷn â’r gwasanaeth iechyd meddwl ac ati, ond mae cryn dipyn o agweddau iechyd meddwl sy’n cael eu ymdrin gyda’r heddlu, sydd ddim, ar hyn o bryd, yn atebol i’r lle yma, a dylen nhw fod. Fe ddylem ni fod yn achub ar bob cyfle i wneud yn siŵr bod gwasanaeth yr heddlu hefyd wedi’i ddatganoli i’r lle yma, fel, pan fyddem yn ymdrin â’r holl wasanaethau iechyd sydd ar gael, bod yr heddlu yn rhan o’r drafodaeth yna.

Ond, yn y bôn, beth rydym eisiau ei weld, fel meddygon, ydy triniaeth gynnar i’n pobl. Mae hynny yn golygu rhagor o ddarpariaeth o weithwyr iechyd, therapyddion siarad ac ati ar y llawr fel ein bod ni’n gallu arallgyfeirio’n cleifion atyn nhw yn uniongyrchol.

There is a point there, yes, but, at the end of the day, we need more therapists, because we need more people to deal with the situation that currently exists, because waiting lists in this area are entirely unacceptable. And also, in dealing with drugs and alcohol and the abuse of those substances, we do need more professionals in this area, because there are also lengthy waiting lists in those areas, and that has major implications for mental health.

In speaking briefly about mental health problems among children, it’s very difficult in the Swansea area to refer a child to the CAMHS service. I’ve tried on a number of occasions, and, basically, they can’t be seen at all. This is crucially important point: in many areas, there is simply no service available, or that individual is just referred back into the education system, as we’ve already heard, and when they need to see someone who works in psychiatry that simply isn’t acceptable.

In terms of looking at this whole issue of mental health, there is a risk that we look at mental health in isolation. Well, it can’t be looked at in that way, and we’ve already heard that it’s a part of how we look at a person in a holistic manner: the psychological, physical and social aspects as well as the spiritual aspects. All of those things come together to actually make you healthy or otherwise, and every principle related to mental health must also be considered in physical terms as well as the social aspect of this.

In terms of co-ordination and collaboration across various services, we’ve heard a number of examples of this already, but I will just mention the police, because, in the context of some of the most serious problems we have in critical situations, when people have critical mental health problems where the police come into the process, it is very difficult on occasion to find a safe place for the treatment of these individuals. That, therefore, brings an overlap with the police and health services, and it would be far easier to deal with the whole situation across the board if the police service too were to be devolved to this place, because we are making policy here and discussing mental health services again this afternoon, but there are many aspects of mental health that are dealt with by our police forces, and they are currently not accountable to this place, and they should be. We should take every opportunity to ensure that the police service is also devolved to this place so that, when we deal with all of the health services available, the police should be part of that discussion.

But, fundamentally, what we want as doctors is early treatment for our patients, and that means more provision of health professionals, talking therapists and so on and so forth on the ground, so that we can refer our patients to them directly.

Thank you for giving way. I agree with you totally and I have no arguments, but do you also think there’s a need to train the doctors that are already in place because some of them have a lack of understanding sometimes on some of the issues people come to them with? So, it’s the training of those already in place, as well as more.

Diolch i chi am ildio. Rwy’n cytuno â chi yn llwyr ac nid oes gennyf unrhyw ddadleuon, ond a ydych hefyd yn meddwl bod angen hyfforddi’r meddygon sydd gennym yn barod oherwydd bod gan rai ohonynt ddiffyg dealltwriaeth weithiau o rai o'r problemau sydd gan y bobl sy’n dod atynt? Felly, mae'n ymwneud â hyfforddi'r meddygon sydd gennym yn barod, yn ogystal â rhagor o feddygon.

Ie, mi fuaswn i’n cytuno, achos mae’r holl system o dan straen. Fe allem ni i gyd wneud efo lot mwy o amser i ymdrin â phobl, ac, unwaith rwyf i wedi penderfynu fy mod yn mynd i arallgyfeirio claf i rywle arall, rwyf eisiau iddo fo gael ei weld, achos beth sy’n digwydd os oes yn rhaid chi aros chwe mis, yw eich bod chi’n mynd yn ôl i weld y meddyg yna, sydd o dan digon o straen yn barod, ac nid ydym yn gallu cynnig dim byd gwahanol i chi. Dyna pam mae’n rhaid i ni fynd i’r afael efo rhestrau aros a chyflogi rhagor o weithwyr yn y maes. Diolch yn fawr iawn i chi.

Yes, I would agree, because the whole system is under pressure. We could all do with far more time to deal with patients, and, once I’ve decided that I am going to refer a patient elsewhere, I want that patient to be seen, because what happens if you have to wait six months is that you go back to that GP, who’s already under enough pressure, and we can’t make any alternative provision. That’s why we have to tackle waiting times and employ more people in this area. Thank you.

It would be remiss of me not to start by welcoming the work that this Government has done and their commitment to improve mental health and mental health services, whether that be through increased funding for services, support for campaigns to end stigma, or the mental health Measure. But, as the Cabinet Secretary’s alluded to, and it should always the be the case in everything we do in politics and public life to achieve better outcomes and a better Wales, while much has been done, there are always ways in which we can build on this.

The draft delivery plan, and the outcome measures outlined in it, are a positive progress to be welcomed, but there remains scope for the Welsh Government to collect consistent outcome data across all mental health services, and serious consideration should be given to the performance measures put forward by the Wales Alliance for Mental Health—measures that capture patient experience, patient outcomes, clinical outcomes, and views from professionals.

Today, I wish to specifically focus on aspects of the ‘Together for Mental Health’ strategy that relate to the workplace in Wales. The recent recession and related threats to job security have not just placed financial pressures on workers in Wales, but have also been hard on people’s health and well-being too. Research by the mental health charity Mind reveals that one in 10 have resigned due to job stress, one in four have thought about it, and one in five people take a day off due to stress. In addition, Gofal highlights that trade union reps have reported that colleagues are approaching them on a much more regular basis to talk about mental health problems and to ask for information and support. Promoting mental well-being in the workplace and preventing and tackling mental health problems is made more prescient in the current economic climate, with low wages and job uncertainty—uncertainty that I feel could increase as a consequence of the unchartered waters we now find ourselves in post Brexit, and this can impact on mental health. Therefore, accessible support systems within the workplace and work environment are important. This can be done through Government and businesses measuring mental health problems in the workplace, and supporting trade unions, particularly equality works. I know that a lot of the right-wing press and politicians would have you believe the rhetoric of ‘these evil trade unions’, but the reps on the ground are amazing people who give their time voluntarily, and, in this instance, offer a link between worker and support services, as well as helping raise awareness and understanding of mental health in the workplace.

I’m sure that the Cabinet Secretary agrees with me that trade union reps play a vital role in promoting good mental health and well-being in the workplace, and may often be the first point of contact for workers who are experiencing mental health problems. The draft delivery plan sets out a number of actions relating to the workplace—actions that again could be built upon in order to better assess the impact of the strategy on workplace mental health and well-being in the public sector. Specifically, the recommendation of the mental health charity Gofal that surveying public sector staff regarding their mental health and well-being, and actively seeking out, understanding and responding accordingly, could see an overall improvement in staff mental health and well-being.

Finally, the importance of recognising and supporting mental health and well-being at work demonstrates all too clearly the need for mental health and well-being to cut right across the work of this Welsh Government. If we are really to deliver on the promise of ‘Together for Mental Health’ there needs to be exactly that—not solely a health strategy, but working together to place mental health as a priority for all Government departments from economy to education, housing and beyond.

Byddai'n esgeulus imi beidio dechrau drwy groesawu'r gwaith y mae'r Llywodraeth hon wedi'i wneud a'u hymrwymiad i wella iechyd meddwl a gwasanaethau iechyd meddwl, boed hynny drwy gynyddu cyllid ar gyfer gwasanaethau, cefnogaeth i ymgyrchoedd i roi diwedd ar stigma, neu’r Mesur iechyd meddwl. Ond, fel y soniodd yr Ysgrifennydd Cabinet, a dylai bob amser fod yn wir ym mhopeth a wnawn mewn gwleidyddiaeth a bywyd cyhoeddus i gyflawni gwell canlyniadau a gwell Cymru, er bod llawer wedi cael ei wneud, mae yna ffyrdd bob amser y gallwn adeiladu ar hyn.

Mae'r cynllun cyflawni drafft, a'r mesurau canlyniad a amlinellir ynddo, yn gynnydd cadarnhaol i'w groesawu. Ond mae lle o hyd i Lywodraeth Cymru gasglu data canlyniadau cyson ar draws yr holl wasanaethau iechyd meddwl, a dylid rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r mesurau perfformiad a gyflwynwyd gan Gynghrair Iechyd Meddwl Cymru—mesurau sy'n dal profiad y claf, canlyniadau cleifion, canlyniadau clinigol, a barn gweithwyr proffesiynol.

Heddiw, hoffwn ganolbwyntio'n benodol ar agweddau ar y strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' sy'n ymwneud â'r gweithle yng Nghymru. Mae’r dirwasgiad diweddar a bygythiadau cysylltiedig i sicrwydd swyddi nid yn unig wedi rhoi pwysau ariannol ar weithwyr yng Nghymru, ond hefyd wedi bod yn galed ar iechyd a lles pobl. Mae ymchwil gan yr elusen iechyd meddwl Mind yn datgelu bod un o bob 10 wedi ymddiswyddo oherwydd straen eu swyddi, mae un o bob pedwar wedi meddwl am y peth, ac mae un o bob pump o bobl yn cymryd diwrnod i ffwrdd oherwydd straen. Yn ogystal â hyn, mae Gofal yn tynnu sylw at y ffaith bod cynrychiolwyr undebau llafur wedi adrodd bod cydweithwyr yn dod atyn nhw yn llawer mwy rheolaidd i siarad am broblemau iechyd meddwl ac i ofyn am wybodaeth a chymorth. Mae hybu lles meddwl yn y gweithle ac atal a mynd i'r afael â phroblemau iechyd meddwl yn cael ei wneud yn fwy proffwydol yn yr hinsawdd economaidd bresennol, gyda chyflogau isel ac ansicrwydd swyddi—ansicrwydd yr wyf yn teimlo y gallai gynyddu o ganlyniad i'r dyfroedd dieithr yr ydym yn awr yn cael ein hunain ynddynt ar ôl Brexit, a gall hyn gael effaith ar iechyd meddwl. Felly, mae systemau cymorth hygyrch o fewn amgylchedd y gweithle ac amgylchedd gwaith yn bwysig. Gellir gwneud hyn wrth i'r Llywodraeth a busnesau fesur problemau iechyd meddwl yn y gweithle, a chefnogi undebau llafur, yn enwedig gwaith ar gydraddoldeb. Gwn y byddai llawer o'r wasg a gwleidyddion asgell dde am i chi gredu rhethreg yr 'undebau llafur drwg hyn’. Ond mae'r cynrychiolwyr ar lawr gwlad yn bobl ryfeddol sy'n rhoi o’u hamser yn wirfoddol, ac, yn yr achos hwn, yn cynnig cyswllt rhwng y gweithiwr a gwasanaethau cymorth, yn ogystal â helpu i godi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o iechyd meddwl yn y gweithle.

Rwy'n siŵr bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi bod cynrychiolwyr undebau llafur yn chwarae rhan allweddol wrth hybu iechyd meddwl da a lles yn y gweithle. Yn aml nhw fydd y pwynt cyswllt cyntaf ar gyfer gweithwyr sydd â phroblemau iechyd meddwl. Mae'r cynllun cyflawni drafft yn nodi nifer o gamau gweithredu sy'n ymwneud â'r gweithle—camau y gellid unwaith eto adeiladu arnynt er mwyn asesu effaith y strategaeth ar iechyd meddwl yn y gweithle a lles yn y sector cyhoeddus. Yn benodol, mae argymhelliad yr elusen iechyd meddwl Gofal y gallai arolygu staff y sector cyhoeddus o ran eu hiechyd meddwl a'u lles, a mynd ati i geisio, deall ac ymateb yn unol â hynny, arwain at welliant cyffredinol mewn iechyd meddwl a lles staff.

Yn olaf, mae pwysigrwydd cydnabod a chefnogi iechyd meddwl a lles yn y gwaith yn dangos yn rhy glir yr angen i iechyd meddwl a lles dorri ar draws gwaith y Llywodraeth hon yng Nghymru. Os ydym mewn gwirionedd yn mynd i gyflawni’r addewid yn 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' mae angen cael hynny—nid strategaeth iechyd yn unig, ond gweithio gyda'n gilydd i osod iechyd meddwl fel blaenoriaeth ar gyfer holl adrannau'r Llywodraeth o economi i addysg, tai a thu hwnt.

I agree with the closing comments there of Hannah Blythyn that this is not just a question of looking at mental health issues; it’s a question of looking at it in terms of the broader physical health and, indeed, workplace well-being and health as well. I think you hit the nail on the head there, Hannah.

It’s over three years now since this strategy was published, and warmly welcomed at the time, as with many strategies before and since, but with the caveat that we see real outcomes and improvements beyond the words. I was looking through the Mind briefing that was e-mailed to Assembly Members and I noticed that there is concern that the strategy does not give enough of a role to the voluntary sector. The third sector can play a crucial role in giving a voice to people with lived experience and enable them to be heard. I would go further, actually, and say that the voluntary sector is probably the most suited to raising the profile of mental health issues and reaching out to those communities across Wales. I think it has a nimbleness and a localism to it that you can’t really create in the traditional mainstream channels. Those channels have their place, but the voluntary sector has its particular place.

Rwy’n cytuno â’r sylwadau cloi gan Hannah Blythyn nad yw hyn yn fater o edrych ar faterion iechyd meddwl yn unig; mae'n fater o edrych arno o ran yr iechyd corfforol ehangach ac, yn wir, les ac iechyd yn y gweithle hefyd. Rwy’n meddwl eich bod yn taro'r hoelen ar ei phen yn y fan yna, Hannah.

Mae mwy na thair blynedd bellach ers cyhoeddi’r strategaeth hon, a chafodd groeso cynnes ar y pryd, fel gyda llawer o strategaethau cyn ac ers hynny, ond gyda'r cafeat ein bod yn gweld canlyniadau gwirioneddol a gwelliannau y tu hwnt i'r geiriau. Roeddwn yn edrych drwy bapurau briffio Mind a e-bostiwyd at Aelodau'r Cynulliad a sylwais fod pryder nad yw'r strategaeth yn rhoi digon o swyddogaeth i'r sector gwirfoddol. Mae'r trydydd sector yn gallu chwarae rhan hanfodol wrth roi llais i bobl sydd â phrofiad byw a’u galluogi i gael eu clywed. Byddwn yn mynd ymhellach, mewn gwirionedd, ac yn dweud mai’r sector gwirfoddol yn ôl pob tebyg yw’r mwyaf addas ar gyfer codi proffil materion iechyd meddwl ac estyn allan i'r cymunedau hynny ar draws Cymru. Rwy'n credu fod ystwythder a lleoliaeth yn perthyn iddo na allwch chi wir ei greu yn y sianelau prif ffrwd traddodiadol. Mae gan y sianelau hynny eu lle, ond mae gan y sector gwirfoddol ei le penodol.

Will the Member give way?

A wnaiff yr Aelod ildio?

Thank you very much. I just want to agree strongly with your comments and apply them particularly to the pressure facing CAMHS. The number of referrals to CAMHS has increased dramatically, but often CAMHS are unable to give the support that families need, and the resilience and tools they need. This is where the third sector in particular could come in with extra support for families.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf eisiau cytuno'n gryf â'ch sylwadau a'u cymhwyso yn benodol i’r pwysau sy'n wynebu CAMHS. Mae nifer yr atgyfeiriadau i CAMHS wedi cynyddu'n ddramatig, ond yn aml nid yw CAMHS yn gallu rhoi'r cymorth sydd ei angen ar deuluoedd, a'r gwytnwch a'r offer sydd eu hangen arnynt. Dyma lle y gallai'r trydydd sector yn arbennig gynnig cymorth ychwanegol i deuluoedd.

Yes, I quite agree with you, Lee. In fact, I was listening to Dai Lloyd’s comments earlier, and Dai was talking about shortages across the board. You mentioned the shortage of therapists, and it struck me as you were speaking, Dai, that yes, there is a shortage of therapists, and I wonder whether this is an area that the Welsh Government could look at in terms of campaigning to recruit therapists, because a number of therapists that I’ve spoken to have said that they only found themselves going into that line of work accidentally after they were told, ‘You would be good at doing this’. They would never have thought of it before. So, I think that there’s an area—. This isn’t about money; this is about actually persuading people that they would be good at doing an area like that. So, I think this an area that the Welsh Government really could make some headway in. There are problems here across the rest of the UK as well, so if you really want to make a mark, Cabinet Secretary, then please look at recruitment of therapists and how you can campaign to get those into that job.

I was recently asked to host an event in my home village of Raglan on behalf of Time to Change Wales, the first national campaign to end the stigma and discrimination faced by people with mental health problems. I became aware of the existence of this group—going back to knowledge of these groups—purely through bumping into one of their champions, Bev Jones, who happened to live in my village. I bumped into her in the street, and through subsequent meetings we bonded, became friends, and she really raised the profile to me of the campaign Time to Change Wales, and indeed mental health issues in general, which I wouldn’t have been aware of before. It struck me how much we rely on people within this field, and often through accidental meetings, to increase our knowledge of what’s going on out there, which in our job as Assembly Members is vital to being able to help other people and to direct them on the right pathways.

As the Time to Change Wales website says, the campaign is needed because although mental health problems are very common, it can still be a taboo subject. Time to Change wants to improve knowledge and understanding about mental illness and, most importantly, to get people talking about mental health. This campaign, one of a number, is an example of how far we have come over the last few years, and how across Wales there are organisations and groups of volunteers who, through their hard work and dedication, are helping to deliver on the aims of ‘Together for Mental Health’.

A final few words on the development of Wales as a dementia-friendly nation. This topic was broadly covered in Lynne Neagle’s comments earlier. Again, I’m lucky; my home village of Raglan in Monmouthshire has helped lead the way in this field—don’t get the idea that everything is going on in my village, but a lot is—with the designation of, initially, the Raglan project a couple of years ago, and that’s morphed now into the wider Monmouthshire project, and that is reliant on local networks, local people. I know Mark Drakeford, in your previous role as Minister for health, in fact, visited that project in its early days. You would have seen how local volunteers are helping to deliver on the Government’s aims and are complementing the mainstream health channels to do that. Local people looking after each other in the first instance. It’s a great example of how community can work, with community looking out for community, people looking out for people.

There is a lot of good practice out there, in conclusion. Some of it is due to the actions of Government, some is in spite of the actions of Government, and that’s, of course, the UK not just here. Let’s keep the pressure up for some real change in mental health provision so that people across Wales are able to access the best services at the times in their lives that they need it most.

Ie, rwy’n cytuno'n llwyr â chi, Lee. Yn wir, roeddwn yn gwrando ar sylwadau Dai Lloyd yn gynharach, ac roedd Dai yn siarad am brinder ar draws y bwrdd. Soniasoch am y prinder therapyddion, ac roedd yn fy nharo i fel yr oeddech yn siarad, Dai, oes, mae prinder therapyddion, ac rwy’n meddwl tybed a yw hyn yn faes y gallai Llywodraeth Cymru edrych arno o ran ymgyrchu i recriwtio therapyddion. Mae nifer o’r therapyddion yr wyf wedi siarad â nhw wedi dweud eu bod ond wedi mynd i mewn i'r math hwnnw o waith yn ddamweiniol ar ôl clywed, ‘Byddech chi yn dda am wneud hyn'. Ni fyddent byth wedi meddwl amdano cyn hynny. Felly, rwy’n meddwl bod maes—. Nid yw hyn yn ymwneud ag arian; mae hyn yn ymwneud mewn gwirionedd â pherswadio pobl y byddent yn dda yn gweithio mewn maes fel 'na. Felly, rwy’n credu bod hwn yn faes y gallai Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd gael rhywfaint o lwyddiant ynddo. Mae problemau ar draws gweddill y DU hefyd, felly os ydych yn dymuno gwneud eich marc, Ysgrifennydd y Cabinet, yna edrychwch ar recriwtio therapyddion a sut y gallwch ymgyrchu i gael y rheini i mewn i’r swydd honno.

Gofynnwyd i mi yn ddiweddar i gynnal digwyddiad yn fy mhentref genedigol, sef Rhaglan, ar ran Amser i Newid Cymru, yr ymgyrch genedlaethol gyntaf i roi terfyn ar y stigma a'r gwahaniaethu a wynebir gan bobl â phroblemau iechyd meddwl. Deuthum yn ymwybodol o fodolaeth y grŵp hwn—yn mynd yn ôl at wybodaeth am y grwpiau hyn—dim ond trwy daro ar draws un o'u hyrwyddwyr, Bev Jones, a oedd yn digwydd byw yn fy mhentref i. Deuthum ar ei thraws ar y stryd, a thrwy gyfarfodydd dilynol rydym wedi bondio, daethom yn ffrindiau, a hi wnaeth godi proffil ymgyrch Amser i Newid Cymru i mi, ac yn wir faterion iechyd meddwl yn gyffredinol, na fyddwn wedi bod yn ymwybodol ohonynt o'r blaen. Mae'n fy nharo i faint yr ydym yn dibynnu ar bobl o fewn y maes hwn, ac yn aml drwy gyfarfodydd damweiniol, i gynyddu ein gwybodaeth am yr hyn sy'n digwydd allan yno, sydd yn hanfodol yn ein gwaith ni fel Aelodau Cynulliad er mwyn gallu helpu pobl eraill a’u cyfeirio ar y llwybrau cywir.

Fel mae gwefan Amser i Newid Cymru yn ei ddweud, mae angen yr ymgyrch oherwydd er bod problemau iechyd meddwl yn gyffredin iawn mae’n gallu bod yn bwnc tabŵ o hyd.  Mae Amser i Newid yn awyddus i wella gwybodaeth a dealltwriaeth am salwch meddwl ac, yn bwysicaf oll, i gael pobl i siarad am iechyd meddwl. Mae'r ymgyrch hon, un o nifer, yn enghraifft o ba mor bell yr ydym wedi dod dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, a sut y ceir sefydliadau a grwpiau o wirfoddolwyr ledled Cymru sydd, trwy eu gwaith caled a'u hymroddiad, yn helpu i gyflawni nodau 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'.

Ychydig eiriau olaf ar ddatblygiad Cymru fel cenedl sy’n ystyriol o ddementia. Ymdriniwyd â’r pwnc hwn yn fras yn sylwadau Lynne Neagle yn gynharach. Unwaith eto, rwy’n lwcus; mae fy mhentref genedigol, sef Rhaglan yn Sir Fynwy, wedi helpu i arwain y ffordd yn y maes hwn—peidiwch â chael y syniad bod popeth yn digwydd yn fy mhentref i, ond mae llawer yn digwydd yno—gyda dynodi, i ddechrau, brosiect Rhaglan ychydig o flynyddoedd yn ôl, ac mae hwnnw wedi newid yn raddol i fod yn brosiect ehangach i Sir Fynwy, ac mae hynny'n ddibynnol ar rwydweithiau lleol, pobl leol. Rwy'n gwybod fod Mark Drakeford, yn eich rôl flaenorol fel Gweinidog Iechyd, mewn gwirionedd, wedi ymweld â’r prosiect yn ei ddyddiau cynnar. Byddech wedi gweld sut mae gwirfoddolwyr lleol yn helpu i gyflawni amcanion y Llywodraeth ac yn ategu'r sianeli iechyd prif ffrwd i wneud hynny. Pobl leol yn edrych ar ôl ei gilydd yn y lle cyntaf. Mae'n enghraifft wych o sut gall cymuned weithio, gyda chymuned yn gofalu am gymuned, pobl yn gofalu am bobl.

I gloi, mae llawer o arferion da allan yno. Mae rhywfaint ohonynt oherwydd camau gweithredu’r Llywodraeth, mae rhywfaint er gwaethaf camau gweithredu’r Llywodraeth, a’r DU yw hynny, wrth gwrs, nid dim ond yma. Gadewch inni gadw'r pwysau ar gyfer newid gwirioneddol yn y ddarpariaeth iechyd meddwl fel bod pobl ledled Cymru yn gallu cael mynediad at y gwasanaethau gorau ar yr adegau yn eu bywydau y maent eu hangen fwyaf.

Can I thank the Cabinet Secretary for presenting the Welsh Government’s ‘Together for Mental Health’ delivery plan today? It’s most welcome. The last Labour administration introduced measures that saw a significant increase in funding for mental health services and stated that people who receive these services should have both care and treatment plans in place. Although we know that more needs to be done in this respect, I think we’d all agree it is the right way to be moving.

As we’ve heard, mental health problems affect at least one in four people in Wales, and it’s often linked to poverty, both as a cause and a symptom. Undoubtedly, poverty increases the stress and worry that can lead to poor mental health. For those suffering from mental health problems, securing and retaining employment and coping with day-to-day financial challenges can be a major hurdle.

The decision of the last administration to both increase and ring-fence spending on mental health funding provides the opportunity to increase access to support, enhance pathways and improve outcomes for service users.

The mental health delivery plan will be a vital component in achieving these outcomes, but I’d like to focus on one particular area, that of the mental health first aid programme, which is a key programme in the ‘Together for Mental Health’ strategy in raising awareness, particularly in the workplace.

Through their involvement in local partnership boards, it’s clear that public bodies have a role in this regard by co-ordinating strategies to ensure the implementation of the plan. They also have a role as employers in taking the lead on providing mental health awareness, both in respect of the day-to-day service delivery and amongst their own staff.

Local education authorities also have a crucial part to play in raising awareness around mental health issues amongst children in schools, including working to end the stigma that we’ve heard so much about surrounding mental illness and tackling any intolerance and bullying around that.

It’s true that most of our public service employers do provide counselling services for their staff, but, often, these don’t go as far as providing additional support to help them identify if their mental health is at risk or to provide further support services for those who do identify that they’re experiencing mental health problems.

However, it is to be welcomed that an increasing number of local authorities, health boards and other public services in Wales are starting to recognise the benefit of providing mental health awareness training, often in partnership with their trade unions. My own union, Unison, for example, has developed a comprehensive training package in this area for its members. There are also some excellent examples of major companies, like Admiral and Dŵr Cymru, who provide comprehensive mental health awareness training for their employees, not only to help them in their engagement with customers, but also to support colleagues in the workplace. These companies see raising awareness around mental health issues as a key part of their health and safety obligations.

I hope, therefore, that, in recognition of the importance of the delivery of this strategy, more public bodies will look to embrace mental health first aid programmes and provide awareness training, both for their workforce and for the delivery of their services.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gyflwyno cynllun cyflawni Llywodraeth Cymru 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' heddiw? Mae i’w groesawu'n fawr. Cyflwynodd y weinyddiaeth Lafur ddiwethaf fesurau a welodd gynnydd sylweddol yn y cyllid ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl a dywedodd y dylai pobl sy'n derbyn y gwasanaethau hyn gael cynllun gofal a thriniaeth ar waith. Er ein bod yn gwybod bod angen gwneud mwy yn hyn o beth, rwy’n meddwl ein bod ni oll yn cytuno mai dyma'r ffordd iawn i fod yn symud.

Fel yr ydym wedi clywed, mae problemau iechyd meddwl yn effeithio ar o leiaf un o bob pedwar o bobl Cymru, ac mae'n aml yn cael ei gysylltu â thlodi, fel achos ac fel symptom. Yn ddi-os, mae tlodi yn cynyddu'r straen a’r poen meddwl a all arwain at iechyd meddwl gwael. I’r rhai sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl, gall sicrhau a chadw cyflogaeth ac ymdopi â heriau ariannol o ddydd i ddydd fod yn rhwystr mawr.

Mae penderfyniad y weinyddiaeth ddiwethaf i gynyddu a chlustnodi gwariant ar gyllid iechyd meddwl yn rhoi cyfle i gael mwy o fynediad at gefnogaeth, gwella llwybrau a gwella canlyniadau i ddefnyddwyr gwasanaethau.

Bydd y cynllun cyflawni iechyd meddwl yn elfen hanfodol o ran cyflawni'r canlyniadau hyn, ond hoffwn i ganolbwyntio ar un maes penodol, sef y rhaglen cymorth cyntaf iechyd meddwl, sy’n rhaglen allweddol yn y strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' o ran codi ymwybyddiaeth, yn enwedig yn y gweithle.

Trwy eu cysylltiad â byrddau partneriaeth lleol, mae'n amlwg bod gan gyrff cyhoeddus swyddogaeth yn hyn o beth drwy gydlynu strategaethau er mwyn sicrhau bod y cynllun yn cael ei weithredu. Mae ganddynt hefyd swyddogaeth fel cyflogwyr i gymryd yr awenau ar ddarparu ymwybyddiaeth o iechyd meddwl, o ran y ddarpariaeth o wasanaethau o ddydd i ddydd ac ymysg eu staff eu hunain.

Mae gan awdurdodau addysg lleol ran hanfodol i'w chwarae wrth godi ymwybyddiaeth am faterion iechyd meddwl ymysg plant mewn ysgolion, gan gynnwys gweithio i roi terfyn ar y stigma yr ydym wedi clywed cymaint amdano ynghylch salwch meddwl a mynd i'r afael ag unrhyw anoddefgarwch a bwlio sydd ynghlwm wrth hynny.

Mae'n wir fod y rhan fwyaf o'n cyflogwyr gwasanaethau cyhoeddus yn darparu gwasanaethau cynghori ar gyfer eu staff. Ond yn aml nid yw'r rhain yn mynd mor bell â darparu cymorth ychwanegol i'w helpu i nodi a yw eu hiechyd meddwl mewn perygl neu i ddarparu gwasanaethau cymorth pellach ar gyfer rhai sy'n nodi eu bod yn dioddef o broblemau iechyd meddwl.

Fodd bynnag, mae i'w groesawu bod nifer cynyddol o awdurdodau lleol, byrddau iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill yng Nghymru yn dechrau cydnabod mantais darparu hyfforddiant ymwybyddiaeth o iechyd meddwl, yn aml mewn partneriaeth â'u hundebau llafur. Mae fy undeb fy hun, Unsain, er enghraifft, wedi datblygu pecyn hyfforddiant cynhwysfawr yn y maes hwn ar gyfer ei aelodau. Mae hefyd rai enghreifftiau gwych o gwmnïau mawr, fel Admiral a Dŵr Cymru, sy'n darparu hyfforddiant ymwybyddiaeth iechyd meddwl cynhwysfawr ar gyfer eu gweithwyr, nid yn unig i'w helpu yn eu hymgysylltiad â chwsmeriaid, ond hefyd i gefnogi cydweithwyr yn y gweithle. Mae'r cwmnïau hyn yn gweld codi ymwybyddiaeth ynghylch materion iechyd meddwl fel rhan allweddol o'u rhwymedigaethau iechyd a diogelwch.

Rwy’n gobeithio, felly, i gydnabod pwysigrwydd cyflwyno'r strategaeth hon, y bydd mwy o gyrff cyhoeddus yn barod i groesawu rhaglenni cymorth cyntaf iechyd meddwl a darparu hyfforddiant ymwybyddiaeth, ar gyfer eu gweithlu ac er mwyn darparu eu gwasanaethau.

Can I firstly commend the Government on its approach to the delivery plan, and in particular the extensive formal consultation and the engagement with stakeholders, carers and users of services?

As many people have mentioned today, one of the most significant contributions to the improvement of mental health services was the passage of the Mental Health (Wales) Measure 2010 and, in particular, I want to refer to the increasing ease of access to primary mental health assessments.

It goes without saying that timely access to assessments is crucial in terms of the prior diagnosis and ongoing treatment of mental ill health. Targets for those assessments have been challenging, but progress in meeting them has been very good in many parts of Wales. But there’s clearly been an increase in demand. No doubt, part of that has been caused by the availability of better access, and so that’s obviously to be welcomed, but it seems to me that an increase in people presenting with potential mental illness is also a result of the increasing pressures that people face in leading their lives—financial worries, relationship breakdowns, other health conditions and so on. So, the question of access to an assessment and the capacity to meet increasing demand, even if current performance is encouraging, is going to be vital.

One of the changes brought in by regulations under the Act was to change the eligibility for those entitled to undertake a primary assessment, in particular by withdrawing entitlement, for example, from psychotherapists. During consultation, under the regulations, concerns were raised in relation to that change, not least since some of those practitioners provide NHS services to patients at different points in their journey, as we’ve heard today. It’s obviously essential that those providing services are properly trained, that their expertise and experience is current, and that they operate within a recognised ethical framework. The Government has indicated it would look again at the issue of eligibility to provide assessments. So, in the interest of ensuring that we have the right levels and the right types of capacity to meet what is surely going to be an increasing need, I’d welcome an indication of whether the Government’s intention is still to bring forward proposals on the issue of eligibility, and if so, within what sort of timescale.

A gaf i yn gyntaf ganmol y Llywodraeth ar ei dull o weithredu’r cynllun cyflawni, ac yn benodol yr ymgynghoriad ffurfiol helaeth a'r ymgysylltu â rhanddeiliaid, gofalwyr a defnyddwyr gwasanaethau?

Fel y soniodd llawer o bobl heddiw, un o'r cyfraniadau mwyaf sylweddol i wella gwasanaethau iechyd meddwl oedd hynt Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 ac, yn benodol, rwyf am gyfeirio at rwyddineb cynyddol y mynediad at asesiadau iechyd meddwl sylfaenol.

Afraid dweud bod mynediad amserol at asesiadau yn hanfodol o ran y diagnosis ymlaen llaw a thriniaeth barhaus o salwch meddwl. Mae targedau ar gyfer yr asesiadau hynny wedi bod yn heriol, ond mae cynnydd o ran eu bodloni wedi bod yn dda iawn mewn sawl rhan o Gymru. Ond yn amlwg bu cynnydd yn y galw. Nid oes amheuaeth, mae rhan o hynny yn ganlyniad gwell mynediad, ac felly mae hynny’n amlwg i'w groesawu. Ond mae'n ymddangos i mi fod cynnydd yn nifer y bobl sy'n mynd i weld eu meddyg yn dioddef o salwch meddwl posibl hefyd o ganlyniad i'r pwysau cynyddol y mae pobl yn ei wynebu wrth fyw eu bywydau—pryderon ariannol, perthynas yn chwalu, cyflyrau iechyd eraill ac yn y blaen. Felly, mae’r mater o fynediad at asesiad a'r gallu i ateb y galw cynyddol, hyd yn oed os yw’r perfformiad presennol yn galonogol, yn mynd i fod yn hanfodol.

Un o'r newidiadau a gyflwynwyd gan reoliadau dan y Ddeddf oedd newid y cymhwyster ar gyfer y rhai sydd â hawl i gynnal asesiad sylfaenol, yn benodol drwy dynnu hawliau, er enghraifft, oddi ar seicotherapyddion. Yn ystod yr ymgynghori, dan y rheoliadau, codwyd pryderon mewn cysylltiad â'r newid, yn benodol gan fod rhai o'r ymarferwyr hynny yn darparu gwasanaethau GIG i gleifion ar wahanol adegau yn eu taith, fel yr ydym wedi clywed heddiw. Mae'n amlwg yn hanfodol bod y rhai sy'n darparu gwasanaethau yn cael eu hyfforddi'n iawn, fod eu harbenigedd a'u profiad yn gyfredol, a'u bod yn gweithredu o fewn fframwaith moesegol cydnabyddedig. Mae'r Llywodraeth wedi nodi y byddai'n edrych eto ar y mater o gymhwysedd i ddarparu asesiadau. Felly, er budd sicrhau bod gennym y lefelau cywir a'r mathau cywir o allu i ddiwallu yr hyn sy'n sicr yn mynd i fod yn angen cynyddol, byddwn i'n croesawu cael gwybod a yw’n dal i fod yn fwriad gan y Llywodraeth i gyflwyno cynigion ar y mater o gymhwyster, ac os felly, beth fyddai’r amserlen.

Rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd i ymateb i’r ddadl.

I call on the Cabinet Secretary for health to reply to the debate.

Member
Vaughan Gething 17:56:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Presiding Officer. I’d like to thank Members for the constructive manner in which everyone’s engaged in today’s debate, and also for this Chamber continuing to prioritise issues around mental health. I’ll try and deal with a range of the comments. I’m pleased that so many people spoke and made so many points, but I won’t have time to deal with all of them. As I said earlier, the calls that Members have made will be picked up and we’ll consider them as we take forward the final delivery plan.

Angela Burns started. I was very pleased to hear you acknowledge the issue about stigma, both in the workplace and wider society. This Chamber has a part, actually, in making sure that these continue to be addressed. I’m not somebody who’s going to pretend that it’s gone away because we’ve run a couple of events. In terms of the profile this has within the service, it’s an issue that regularly gets raised both with me and with my contact with other parts of the service. For example, last week, it was a specific issue that was raised in my own meeting with the vice-chairs of all the local health boards. So, it’s definitely something they understand is a ministerial objective and a priority for us. They also understand the point about the parity of esteem. I know it’s recently been talked about in a different way, but it’s something that we’ve been interested in and are keen to press on the service here for some time. So, that is very much part of what we expect to see delivered. In many respects I think we’re ahead of NHS England in the way that we deal with mental health provision and our waiting times stand as an expectation. The challenge for us is to not simply say, ‘We’re better than England’, but to look again, as we are doing now. What can we do better? What should we do better? And again, I’ll make this point, as I have done several times, about funding: we already spend more than the ring fence on mental health services. It is absolutely not to be seen as a minimum, but I’m happy to look at the work we committed to do earlier on.

It’s worth noting that, in terms of outcomes against objectives and indicators, of course we’ll publish information, but if I can just make this point at the outset: that over 90 per cent of service users in local primary and mental health services have been very positive about their experience. So, we do take their experience seriously and it’s not something that we take for granted.

A number of similar points were made by Rhun ap Iorwerth in his contribution, particularly the points—and a number of other Members made the same points—about a focus on talking therapies. Many members mentioned the same sorts of points, in particular on waiting times, where we have more stringent standards than in England. In fact, we’re seeing progress being made because we are recruiting to those services. Again, a point that Dai Lloyd made about the recruitment of people into the service: that’s why I mentioned in my earlier remarks that we spent £3 million last year on recruiting more people into the service for both adult and children’s services, and we’re spending an extra £1 million this year too. So, there’s no rowing back or a failure to recognise the need to have a different staff mix as well, but also to spend some of our resources on additional recruitment.

I’ll deal with the CAMHS point that a number of Members mentioned as well, because we do recognise the need to both improve access to the specialist CAMHS service and, at the same time, to ensure that we have a conversation with referrers and with families about referrals into that service, because children and young people themselves have recognised that a number are inappropriately referred in, and they’re actually in significant numbers. In this Chamber, you will have heard the previous Minister make this point on several occasions, and so part of what we have to do is to make sure there are other alternative referrals for people who don’t need the specialist support. That is, to look at the different range of alternative interventions and support available. For example, a school counselling-based service, what Families First do—all the different interventions that are needed there to support people who need some form of help and support, even if it isn’t at the specialist CAMHS end.

Diolch i chi, Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am y modd adeiladol y mae pawb wedi cymryd rhan yn y ddadl heddiw, a hefyd i’r Siambr hon am barhau i flaenoriaethu materion yn ymwneud ag iechyd meddwl. Byddaf yn ceisio ymdrin ag amrywiaeth o sylwadau. Rwy'n falch bod cymaint o bobl wedi siarad ac wedi gwneud cymaint o bwyntiau, ond ni fydd gennyf amser i ymdrin â phob un ohonynt. Fel y dywedais yn gynharach, bydd y galwadau a wnaethpwyd gan Aelodau yn cael eu nodi a byddwn yn eu hystyried wrth i ni fwrw ymlaen â'r cynllun cyflawni terfynol.

Angela Burns ddechreuodd. Roeddwn yn falch iawn o glywed eich bod yn cydnabod y mater ynglŷn â stigma, yn y gweithle ac yn y gymdeithas ehangach. Mae gan y Siambr hon ei rhan i’w chwarae, mewn gwirionedd, o ran sicrhau bod y rhain yn parhau i gael sylw. Dydw i ddim yn rhywun sy'n mynd i esgus bod y broblem wedi mynd i ffwrdd oherwydd ein bod wedi cynnal un neu ddau o ddigwyddiadau. O ran y proffil sydd gan hwn o fewn y gwasanaeth, mae'n fater sy'n rheolaidd yn cael ei godi gyda mi ac wrth imi gysylltu â rhannau eraill o'r gwasanaeth. Er enghraifft, yr wythnos diwethaf, roedd yn fater penodol a godwyd yn fy nghyfarfod i gydag is-gadeiryddion yr holl fyrddau iechyd lleol. Felly, mae'n sicr yn rhywbeth y maent yn ddeall sy’n amcan gweinidogol ac yn flaenoriaeth i ni. Maent hefyd yn deall y pwynt am barch cydradd.  Rwy'n gwybod y siaradwyd amdano yn ddiweddar mewn ffordd wahanol, ond mae'n rhywbeth yr ydym wedi bod â diddordeb ynddo ac yr ydym yn awyddus i’w bwyso ar y gwasanaeth yma ers peth amser. Felly, mae hynny'n sicr yn rhan o'r hyn yr ydym yn disgwyl ei weld yn cael ei gyflwyno. Mewn sawl ffordd rwy’n credu ein bod ar y blaen i GIG Lloegr yn y ffordd yr ydym yn ymdrin â darpariaeth iechyd meddwl ac mae ein hamserau aros yn ddisgwyliedig. Yr her i ni yw nid yn unig dweud, 'Rydym yn well na Lloegr', ond i edrych eto, fel yr ydym yn ei wneud yn awr. Beth allwn ni ei wneud yn well? Beth ddylem ni ei wneud yn well? Ac eto, byddaf yn gwneud y pwynt hwn, fel y gwneuthum sawl gwaith, am gyllid: rydym eisoes yn gwario mwy na'r arian a glustnodwyd ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl. Nid yw hyn mewn unrhyw ffordd i gael ei weld fel isafswm, ond rwy'n hapus i edrych ar y gwaith yr ydym wedi ymrwymo i’w wneud yn gynharach.

Mae'n werth nodi, o ran canlyniadau yn erbyn amcanion a dangosyddion, wrth gwrs y byddwn yn cyhoeddi gwybodaeth> ond hoffwn i wneud y pwynt hwn ar y cychwyn: bod dros 90 y cant o ddefnyddwyr gwasanaethau iechyd sylfaenol ac iechyd meddwl lleol wedi bod yn gadarnhaol iawn am eu profiad. Felly, rydym yn cymryd eu profiad o ddifrif ac nid yw'n rhywbeth yr ydym yn ei gymryd yn ganiataol.

Gwnaed nifer o bwyntiau tebyg gan Rhun ap Iorwerth yn ei gyfraniad, yn enwedig y pwyntiau—a gwnaeth nifer o Aelodau eraill yr un pwyntiau—am ganolbwyntio ar therapïau siarad. Crybwyllodd llawer o aelodau yr un math o bwyntiau, yn benodol ar amseroedd aros, lle mae gennym safonau llymach nag yn Lloegr. Yn wir, rydym yn gweld cynnydd yn cael ei wneud gan ein bod yn recriwtio i'r gwasanaethau hynny.  Unwaith eto, pwynt a wnaeth Dai Lloyd am recriwtio pobl i'r gwasanaeth: dyna pam y crybwyllais yn fy sylwadau cynharach ein bod wedi gwario £3 miliwn y llynedd ar recriwtio mwy o bobl i'r gwasanaeth ar gyfer gwasanaethau i oedolion a phlant, ac rydym yn gwario £1 miliwn yn ychwanegol eleni hefyd. Felly, does dim newid meddwl i fod na methiant i gydnabod yr angen i gael cymysgedd gwahanol o staff, ond hefyd rydym am wario rhywfaint o'n hadnoddau ar recriwtio ychwanegol.

Byddaf yn ymdrin â'r pwynt CAMHS y gwnaeth nifer o Aelodau ei grybwyll, oherwydd ein bod yn cydnabod yr angen i wella mynediad at y gwasanaeth CAMHS arbenigol ac, ar yr un pryd, i sicrhau ein bod yn cael sgwrs gydag atgyfeirwyr a theuluoedd am atgyfeiriadau i mewn i’r gwasanaeth hwnnw, gan fod plant a phobl ifanc eu hunain wedi cydnabod bod nifer yn cael eu hatgyfeirio i mewn yn amhriodol, ac mae’r niferoedd yn sylweddol mewn gwirionedd. Yn y Siambr hon, byddwch wedi clywed y Gweinidog blaenorol yn gwneud y pwynt hwn ar sawl achlysur, ac felly rhan o'r hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw gwneud yn siŵr bod atgyfeiriadau amgen eraill ar gyfer pobl nad oes angen y gefnogaeth arbenigol arnynt. Hynny yw, edrych ar yr ystod wahanol o ymyriadau amgen a chefnogi sydd ar gael. Er enghraifft, gwasanaeth cwnsela mewn ysgolion, yr hyn y mae Teuluoedd yn Gyntaf yn ei wneud—yr holl wahanol ymyriadau sydd eu hangen yno i gynorthwyo pobl sydd angen rhyw fath o gymorth a chefnogaeth, hyd yn oed os nad yw’n wasanaethau CAMHS arbenigol.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I’ll just finish this point. That was taken forward in the recent Together for Children and Young People programme, and the conference that I spoke to remotely—I couldn’t attend there on the day. This is something we have to work through at both ends is the point that I’m trying to make. I don’t mind who intervenes first. [Interruption.] Well, Angela Burns I heard first, and then I’ll deal with Rhun, to see if he wants to say the same thing or different.

Byddaf yn gorffen y pwynt hwn. Cafodd hynny ei ddwyn ymlaen yn rhaglen ddiweddar Law yn Llaw ar gyfer Plant a Phobl Ifanc, a’r gynhadledd y siaradais â hi o bell—ni allwn fod yn bresennol yno ar y diwrnod. Y pwynt yr wyf yn ceisio ei wneud yw bod hwn yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni weithio drwyddo ar y ddau ben. Nid wyf yn poeni pwy sy’n ymyrryd gyntaf. [Torri ar draws.] Wel, Angela Burns a glywais yn gyntaf, ac yna byddaf yn ymdrin â Rhun, i weld a yw ef am ddweud yr un peth neu rywbeth gwahanol.

Thank you, and I do take the point that Rhun made and that you’ve answered, however, where it falls down is in a place like this: for example, an urgent referral for CAMHS if a child is presenting with self-harm and has said they’re going to kill themselves. If that child is autistic, then they don’t get that help, because CAMHS say that that is not one of the disorders that they deal with. I’ve got this as an ongoing case in my constituency, and it’s absolutely a ridiculous situation, where a child fulfils one set of criteria, but, because they happen to have a particular disorder, they’re excluded from the CAMHS process, and so they’re then pushed back into social services. That’s the kind of clarity that needs to be brought to the situation.

Diolch i chi, ac rwy’n derbyn y pwynt a wnaeth Rhun ac yr ydych wedi’i ateb. Fodd bynnag, lle mae’n methu yw mewn lle fel hyn: er enghraifft, atgyfeiriad brys ar gyfer CAMHS os yw plentyn sy’n cael ei weld am ei fod yn hunan-niweidio ac wedi dweud ei fod yn mynd i ladd ei hunan. Os yw’r plentyn hwnnw yn awtistig, yna nid yw’n cael y cymorth hwnnw, oherwydd bod CAMHS yn dweud nad yw hynny'n un o'r anhwylderau y maent yn ymdrin â hwy. Mae hwn yn achos parhaus yn fy etholaeth i, ac mae'n sefyllfa hollol chwerthinllyd, lle mae plentyn yn bodloni un set o feini prawf, ond, oherwydd ei fod yn digwydd bod ag anhwylder penodol, mae’n cael ei eithrio o’r broses CAMHS, ac felly wedyn mae’n cael ei wthio yn ôl i mewn i’r gwasanaethau cymdeithasol. Dyna'r math o eglurder sydd ei angen mewn sefyllfa fel hon.

I think there’s a point about seeing the whole person, rather than one particular condition, but if you write to me on that particular issue, I can offer something more helpful on it.

I’ll try and make some progress. Again, the UKIP spokesperson made a number of constructive points. The only thing that I would say in particular is, on the call for more money, I have indicated we’re investing more money. We’re investing more money than ever before, and we’ve continued to invest. The challenge isn’t the call for more money; the challenge always is where we find it and where we choose not to spend it as well.

Rwy'n meddwl bod yna bwynt ynghylch gweld y person cyfan, yn hytrach nag un cyflwr penodol, ond os ysgrifennwch ataf ar y mater penodol hwnnw, gallaf gynnig rhywbeth mwy defnyddiol arno.

Byddaf yn ceisio gwneud rhywfaint o gynnydd. Unwaith eto, gwnaeth llefarydd UKIP nifer o bwyntiau adeiladol. Yr unig beth y byddwn i yn ei ddweud yn benodol, o ran y galw am fwy o arian, yw fy mod wedi dweud ein bod yn buddsoddi mwy o arian. Rydyn ni'n buddsoddi mwy o arian nag erioed o'r blaen, ac rydym wedi parhau i fuddsoddi. Nid yr alwad am fwy o arian yw'r her; yr her bob amser yw ble i ddod o hyd iddo a ble rydyn ni’n peidio â dewis ei wario hefyd.

On that point specifically—and it’s a general point on funding—funding for CAMHS does seem, on the face of it, to have gone down over the past few years. Could you give clarity on whether that is a coding issue of where exactly funding for treating 16-year-olds plus lies within the health service, or whether there has been a deterioration in funding for young people?

Ar y pwynt hwnnw yn benodol—ac mae'n bwynt cyffredinol ar gyllid—mae cyllid ar gyfer CAMHS yn ymddangos, ar yr olwg gyntaf, i fod wedi mynd i lawr dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. A allech chi egluro ai mater o godio ble yn union y daw’r cyllid ar gyfer trin rhywun 16 mlwydd oed a throsodd o fewn y gwasanaeth iechyd, neu a fu dirywiad yn y cyllid ar gyfer pobl ifanc?

As I said, we announced significant additional investment last year of £7.65 million, and I indicated that in my opening remarks as well. So, I don’t accept that there has been a reduction in funding for CAMHS; that isn’t the challenge that we face. In fact, we wouldn’t have been able to recruit new people into the service to do something about addressing long waiting times—certainly not finished yet—without that additional investment in staff.

I’d better make some progress. In particular, I wanted to recognise the points made by Lynne Neagle in, again, a very well-constructed contribution about dementia in particular, and highlighting us being a dementia-friendly nation and having dementia-friendly communities, and the impact that has on individuals across that community, both in understanding, but also a better life experience as well, and also in particular for highlighting the scale of the challenge. I can say that we expect to have the new dementia strategic action plan by the end of this calendar year. But, on diagnosis, we’ve seen rates improve, and I expect us to reach 50 per cent by the end of this year as well, and then set our new level of expectation.

I’ll just deal with a number of the points that Dai Lloyd mentioned. On policing our practical relationships, it is something we work hard at, and we recognise we need to continue to do so, as well as your point about training for staff and the broader point about the mix of staff that we have.

Nick Ramsay, apart from mentioning Raglan at several points and opportunities, I’m delighted that you also recognise the challenges across the UK, but also the way that we take advantage of the life experience of people and the impact of volunteering as part of maintaining a good level of mental health and well-being.

I do, finally, want to mention the points raised by both Dawn Bowden and Hannah Blythyn, in particular looking at indicators and mental health issues in the workplace. Not just from my previous life as a lawyer, but my previous life as a shop steward for a trade union, I recognise the role that trade union representatives do have to play in helping to create a more positive workplace and actually take up action where that doesn’t happen. It is an important role that is sometimes not highlighted. But I went, myself, on mental health first aid awareness training and I’ve made sure that my own staff have undertaken that training for the particualrly stressful and difficult roles they do from time to time as well. That may be a point that individual Members may wish to consider for themselves.

Finally, I just want to deal with, not all of the points Jeremy Miles made, but to finish on this point, and it’s about engagement, because your recognise the points about the responses that people have made and how we deal with the demand profile at a time of economic uncertainty and not wanting to sit back. We had 137 responses to the consultation, and the responses and the way we engage are genuine. I can say that because those responses will have changed what we end up doing in the final plan. So, we will take account of what people say and what we need to do to deal with the demand that we have now and what we expect in the future, and to make sure that we come back not just to say that we’ve coped, but that we’ve improved the situation so that outcomes have continued to improve across Wales. I look forward to speaking more in this Chamber at another time about mental health action here in Wales.

Fel y dywedais, cyhoeddwyd buddsoddiad ychwanegol sylweddol o £7.65 miliwn y llynedd, a nodais hynny yn fy sylwadau agoriadol. Felly, nid wyf yn derbyn y bu gostyngiad yn y cyllid ar gyfer CAMHS; nid dyna’r her sy'n ein hwynebu. Mewn gwirionedd, ni fyddem wedi gallu recriwtio pobl newydd i mewn i'r gwasanaeth i wneud rhywbeth ynghylch mynd i'r afael ag amserau aros hir—sy’n sicr heb ei orffen eto—heb y buddsoddiad ychwanegol hwnnw mewn staff.

Byddai’n well i mi fwrw ymlaen. Yn benodol, roeddwn i eisiau cydnabod y pwyntiau a wnaed gan Lynne Neagle, unwaith eto, mewn cyfraniad a baratowyd yn dda iawn am ddementia yn benodol. Tynnodd sylw at y ffaith ein bod yn genedl ystyriol o ddementia sydd â chymunedau ystyriol o ddementia, ac effaith hynny ar unigolion ar draws y gymuned honno, o ran deall beth yw dementia, ond hefyd o ran profiad bywyd gwell, ac yn benodol tynnodd sylw at faint yr her. Gallaf ddweud ein bod yn disgwyl cael y cynllun gweithredu strategol newydd ar ddementia erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Ond rydym wedi gweld cyfraddau diagnosis yn gwella, ac rwy’n disgwyl i ni gyrraedd 50 y cant erbyn diwedd y flwyddyn hon, ac yna rwy’n disgwyl pennu ein lefel newydd o ddisgwyliadau.

Rwy’n mynd i ymdrin â nifer o'r pwyntiau a grybwyllwyd gan Dai Lloyd. Ar blismona ein perthynas ymarferol, mae'n rhywbeth yr ydym yn gweithio'n galed arno, ac rydym yn cydnabod yr angen i ni barhau i wneud hynny, yn ogystal â'ch pwynt ynglŷn â hyfforddiant ar gyfer staff a'r pwynt ehangach am y gymysgedd o staff sydd gennym.

Nick Ramsay, ar wahân i sôn am Raglan mewn sawl man ac ar bob cyfle, rwyf wrth fy modd eich bod hefyd yn cydnabod yr heriau ar draws y DU, ond hefyd y ffordd yr ydym yn manteisio ar brofiad bywyd pobl ac effaith gwirfoddoli fel rhan o gynnal lefel dda o iechyd meddwl a lles.

Yn olaf, rwyf yn awyddus i sôn am y pwyntiau a godwyd gan Dawn Bowden a Hannah Blythyn, yn enwedig o ran edrych ar ddangosyddion a materion iechyd meddwl yn y gweithle. Nid yn unig o safbwynt fy mywyd blaenorol fel cyfreithiwr, ond hefyd fy mywyd blaenorol fel swyddog undeb i undeb llafur, rwy’n cydnabod y swyddogaeth sydd gan gynrychiolwyr undebau llafur i'w chwarae wrth helpu i greu gweithle mwy cadarnhaol ac mewn cymryd camau lle nad yw hynny'n digwydd. Mae'n swyddogaeth bwysig nad yw weithiau yn cael ei hamlygu. Ond fe es i, fy hun, ar hyfforddiant ymwybyddiaeth cymorth cyntaf iechyd meddwl ac rwyf wedi gwneud yn siŵr bod fy staff hefyd wedi ymgymryd â’r hyfforddiant hwnnw ar gyfer y swyddogaethau arbennig o ingol ac anodd y maent yn eu gwneud o bryd i'w gilydd. Gall hwnnw fod yn bwynt efallai y bydd Aelodau unigol yn dymuno ei ystyried drostynt eu hunain.

Yn olaf, rwyf am ymdrin â, nid pob un o'r pwyntiau a wnaeth Jeremy Miles, ond i orffen ar y pwynt hwn, ac mae'n ymwneud ag ymgysylltu, oherwydd eich bod yn cydnabod y pwyntiau am yr ymatebion y mae pobl wedi'u gwneud a sut y byddwn yn ymdrin â'r proffil galw ar adeg o ansicrwydd economaidd ac nad ydym yn dymuno eistedd yn ôl. Cawsom 137 o ymatebion i'r ymgynghoriad, ac mae'r ymatebion a'r modd yr ydym yn ymgysylltu yn ddilys. Gallaf ddweud hynny oherwydd bydd yr ymatebion hynny wedi newid yr hyn yr ydym yn ei wneud yn y pen draw yn y cynllun terfynol. Felly, byddwn yn ystyried yr hyn y mae pobl yn ei ddweud a'r hyn sydd angen iddynt ei wneud i ymdrin â'r galw sydd gennym yn awr a'r hyn a ddisgwyliwn yn y dyfodol, ac i wneud yn siŵr ein bod yn dod yn ôl, nid yn unig i ddweud ein bod wedi ymdopi , ond ein bod wedi gwella'r sefyllfa a bod y canlyniadau wedi parhau i wella ledled Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at siarad mwy yn y Siambr hon ar adeg arall am weithredu iechyd meddwl yma yng Nghymru.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] As there is objection, I will defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

12. 11. Dadl: Ailenwi Cynulliad Cenedlaethol Cymru
12. 11. Debate: Renaming the National Assembly for Wales

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Bethan Jenkins.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Bethan Jenkins.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r ddadl ar ailenwi y Cynulliad Cenedlaethol. Cyn i mi alw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig ac agor y ddadl, hoffwn wneud datganiad byr.

Mae’r Cynulliad bellach yn lle tra gwahanol i’r un a etholwyd yn 1999. Mae nawr yn pasio Deddfau a’n cytuno trethi, yn ogystal â dwyn y Llywodraeth i gyfrif a rhoi canolbwynt i drafodaethau democrataidd ar faterion o bwys i bobl Cymru. Mae’n briodol felly i ni ystyried o ddifrif ailenwi'r sefydliad.

Mae Mesur Cymru sy’n cael ei ystyried yn San Steffan ar hyn o bryd—o bosib wrth ein bod ni’n siarad—yn darparu’r pwerau i’r Cynulliad newid ei enw. Er mwyn cyflawni hyn, bydd rhaid cyflwyno’r ddeddfwriaeth yma, yn unol â threfniadau ein proses deddfwriaethol a bydd angen i ddwy ran o dair o’n haelodaeth gefnogi’r ddeddfwriaeth yma. Mae sicrhau cefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer unrhyw gynnig felly yn allweddol.

Os cymeradwyir y cynnig heddiw felly, y camau nesaf fydd i ymgynghori yn fuan ar yr hyn dylai’r enw fod. Mae yna sawl enw posib a sawl term cysylltiol sy’n deillio o’r dewis. Rhaid ystyried pa mor fuan dylid gwneud y newid ac ystyried sut rydym yn cyfathrebu’r newid yn glir a symboli hyn. Dylai’r enw barhau i ysgogi hyder a balchder ymysg bobl Cymru.

Byddaf yn trafod y materion yma ymhellach gyda fy nghyd-Gomisiynwyr ar y cyfle cyntaf ac yn hysbysu’r Cynulliad o’r camau nesaf ar gychwyn tymor yr hydref. Ond, am heddiw, edrychaf ymlaen at glywed sylwadau cychwynnol yr Aelodau ar ailenwi ein Cynulliad Cenedlaethol.

I gyflwyno’r cynnig, rwy’n galw ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.

The next item on our agenda is the debate on renaming the National Assembly. Before I call upon the First Minister to move the motion and open the debate, I would like to make a brief statement.

The Assembly has become a very different place to the one elected in 1999. It now passes laws and agrees taxes, as well as holding the Government to account and providing a focal point for democratic discussions on issues that are important to the people of Wales. It is therefore appropriate for us to give serious consideration to the renaming of the institution.

The Wales Bill currently being considered in Westminster, and possibly as we speak, gives the Assembly the power to change its name. In order to achieve this, a Bill must be submitted in accordance with the arrangements of our legislative process, and two thirds of our Members will be required to support this legislation. Therefore, securing cross-party support for any such proposal is vital.

If the motion is agreed today, the next steps will be to consult soon on what the name should be. There are several possibilities, and many associated terms stemming from that choice. We must also consider how soon the change should be made, and consider how we communicate the change clearly and how it should be symbolised. The name should continue to inspire confidence and pride among the people of Wales.

I will discuss these matters further with my fellow Commissioners at the earliest opportunity, and I will notify the Assembly of the next steps at the outset of the autumn term. For today, I look forward to hearing Members' initial comments on the renaming of our National Assembly.

To propose the motion, I call on the First Minister, Carwyn Jones.

Cynnig NDM6055 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu y dylai'r Cynulliad newid ei enw i adlewyrchu ei statws cyfansoddiadol fel senedd genedlaethol.

2. Yn gwahodd y Llywydd a Chomisiwn y Cynulliad i ystyried goblygiadau newid o'r fath a'r ffordd orau i'w roi ar waith.

Motion NDM6055 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that the Assembly should change its name to reflect its constitutional status as a national parliament.

2. Invites the Presiding Officer and Assembly Commission to consider the implications of such a change and how best to give it effect.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Lywydd. Nid oes dim byd y gallaf i ei ychwanegu at hynny, wrth gwrs, mae’n rhaid imi ddweud.

Thank you, Llywydd. There’s nothing that I can add to that, of course, I must say.

Fe gewch chi eistedd i lawr [Chwerthin.]

You can sit down [Laughter.]

Ond a gaf fi ddweud felly fy mod i’n cytuno’n hollol â’r hyn yr oedd gennych chi i’w ddweud? Jest i ychwanegu, felly, safbwynt y Llywodraeth ynglŷn â gwelliannau: nid ydym yn erbyn y gwelliannau mewn egwyddor, ond, ar hyn o bryd, wrth gwrs, mae’n rhaid sicrhau bod y cwestiwn o beth ddylai’r sefydliad hwn gael ei alw yn un sydd yn gwestiwn agored. Felly, er nad yw’r gwelliannau’n creu sefyllfa lle byddai’n rhaid newid enw’r Cynulliad i ‘Senedd’ yn Saesneg ac yn Gymraeg, byddai pobl yn erfyn i hynny ddigwydd, yn fy marn i, pe byddem yn cefnogi’r gwelliannau hyn y prynhawn yma. Felly, nid oes gennyf ragor i’w ychwanegu, ond i symud y cynnig yn ffurfiol ac i ddweud wrth y Cynulliad beth yw safbwynt y Llywodraeth ynglŷn â’r gwelliannau.

Therefore, may I say that I agree entirely with what you had to say? So, I would just like to add, therefore, that the Government’s view on the amendments is that we don’t oppose them in principle, but, at the moment, of course, we must ensure that the question of what this institution should be called should be an open question. Although the amendments don’t create a situation where we would have to change the name of the Assembly to ‘Senedd’ in both Welsh and English, I think people would expect that to happen if we were to support these amendments this afternoon. Therefore, I have nothing to add. I would just move the motion formally and inform the Assembly of the Government’s stance on the amendments.

Rwyf wedi dethol dau welliant i’r cynnig. Galwaf ar Bethan Jenkins i gynnig gwelliannau 1 a 2, a gyflwynwyd yn ei henw hi.

I have selected two amendments to the motion. I call on Bethan Jenkins to move amendments 1 and 2, tabled in her name.

Gwelliant 1—Bethan Jenkins

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi bod yr enw Cymraeg 'Senedd' wedi ennill cefnogaeth a dealltwriaeth ymysg y cyhoedd yn gyffredinol.

Gwelliant 1—Bethan Jenkins

Add as new point at end of motion:

Notes that the Welsh language name ‘Senedd’ has won widespread understanding and support amongst the public.

Gwelliant 2—Bethan Jenkins

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cytuno y dylai'r Llywydd a Chomisiwn y Cynulliad ystyried defnyddio, yn Gymraeg ac yn Saesneg, yr enw 'Senedd'.

Gwelliant 2—Bethan Jenkins

Add as new point at end of motion:

Agrees that the Presiding Officer and the Assembly Commission should consider using the name 'Senedd' in English and in Welsh.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Diolch, Lywydd, a hoffwn i siarad ar y gwelliannau yma. Rwy’n credu fy mod i’n mynd i ddechrau’r ddadl yma heddiw, ond heb ei gwthio at bleidlais, er mwyn inni allu cael y drafodaeth ynglŷn â’r newid yma yn y Cynulliad ac i ganiatáu wedyn i’r Llywydd ymgynghori ar y sefyllfa.

Ond, yn gyntaf, hoffwn groesawu’r cyfle i siarad ar y mater yma a geiriad agored y cynnig—cynnig sy’n rhoi cyfle inni ystyried yn ofalus enw ein corff democrataidd cenedlaethol. Fel pob un ohonom, rwy’n credu y dylem, fel sefydliad, anelu at fod yn esiampl ac yn ysbrydoliaeth i’r genedl, o ran ein polisïau, ein deddfwriaeth flaengar, ond hefyd ein defnydd o’n hiaith genedlaethol unigryw.

Yn 1997, enillom ni ddatganoli ar y sail y byddem yn creu democratiaeth o fath newydd a fyddai’n adlewyrchu gwerthoedd Cymru, nid fforwm i ddilyn arferion gwledydd eraill, heb eu cwestiynu. Yn ystod y degawd a hanner diwethaf, efallai y gallech chi ddadlau ein bod ni wedi canolbwyntio gormod ar statws ein sefydliadau yn hytrach nag ar ddilyn ein trywydd ein hunain. Dros gyfnod o 17 mlynedd, rydym wedi ceisio adeiladu sefydliad sy’n cael ei barchu, wedi gwahanu’r ddeddfwrfa o’r Weithrediaeth ac wedi ailenwi ‘Ysgrifenyddion’ yn ‘Weinidogion’, ac yn ôl eto. Penderfynodd gwleidyddion yr Alban alw’r ‘Scottish Executive’ yn ‘Llywodraeth yr Alban’ yn 2007 ac wedyn, yn 2011, fe wnaethom ni eu dilyn. Mae fel petai ein hyder yn deillio o, ac yn dibynnu ar efelychu eraill, fel bod yn rhaid edrych dros ein hysgwydd am arweiniad o hyd.

Dywedodd Raymond Williams yn 1975 mai arwydd o’r wir Gymru newydd fyddai, ac rwy’n dyfynnu, cyfnod

‘o greu newydd a gweithredol: pobl yn ddigon sicr o’u hunain i daflu eu beichiau; gwybod bod y gorffennol yn perthyn i’r gorffennol, fel llunio hanes, ond gydag ymdeimlad hyderus newydd o’r presennol a’r dyfodol, lle bydd yr ystyron a’r gwerthoedd tyngedfennol yn cael eu ffurfio.’

Felly gadewch i ni ddilyn ein trywydd ein hunain, gadewch i ni fod yn ddigon sicr o’n hunain i daflu ein beichiau meddyliol, a manteisio ar y cyfle i fod yn unigryw drwy gael enw swyddogol uniaith Gymraeg ar ein Senedd.

Ystyriwch y sefydliadau rydym fel Senedd yn eu cefnogi sydd ag enwau uniaith Gymraeg, o Chwarae Teg i’r Urdd, o Merched y Wawr i’r Mudiad Meithrin. Os ydym ni am feithrin ein plant bach gyda’r Gymraeg ar eu tafodau, gadewch i ni feithrin ein democratiaeth yn yr un modd. Mae’n hanthem genedlaethol yn uno ein cenedl—efallai mai dyna pam nad oes gen i ddim llais heddiw—gyda geiriau uniaith Gymraeg. Pan fo torf yn ei bloeddio, mae’n cenedl yn unedig. Mae’n uno pobl waeth beth yw eu cefndir na’u hiaith gyntaf. Ac, wrth sôn am ein hanthem, dylem gofio y foment pan wisgodd ein tîm pêl-droed grysau â’r gair ‘diolch’ arnynt—ein tîm pêl-droed cenedlaethol ar lwyfan y byd yn defnyddio’r Gymraeg yn hyderus. Oni ddylem ni weithredu yn yr un modd?

Cyn cloi, hoffwn ddelio â rhai dadleuon posib yn erbyn yr awgrym yma. Efallai y bydd nifer ohonoch chi yn credu y dylem ni gadw’r enw ‘Cynulliad Cenedlaethol’, ac mae gen i gydymdeimlad â’r ddadl honno. Mae’n enw a ddefnyddir ar draws y byd, o Giwba i Ffrainc, ond fe hoffwn i i’r Llywydd ystyried ‘Senedd’, gan fod y gair yn un sydd eisoes yn cael ei ddefnyddio’n helaeth ar lawr gwlad. Mae adroddiad gwallus wedi bod yn y wasg yn honni bod y gair ‘Senedd’ yn cyfeirio at Senedd San Steffan. Fel y bydd nifer ohonoch yn gwybod, mae ‘Senedd’ yn cyfeirio at gorff deddfu gwlad, nid at Senedd y Deyrnas Unedig yn benodol.

Yn olaf, gwn fod rhai wedi dadlau mai enw’r adeilad yma yw ‘Senedd’ ac y dylai fod enw arall ar y ddeddfwrfa. Un ateb syml i hynny fyddai ailenwi’r adeilad yn ‘Senedd-dy’ os dymunwn ni, ond nid wyf i’n gweld bod yna broblem fawr wrth gael enw ar adeilad ac wedyn enw ar sefydliad—cael yr un enw ar yr adeilad a’r sefydliad. Rwy’n credu ei bod hi’n weddol hawdd i bobl allu deall hynny. Mae’r gair ‘Senedd’ â’i wreiddiau yn Lladin, iaith sy’n uno ein cyfandir yn ei holl amrywiaeth. Ac, wedi i ni, yn groes i ewyllys nifer ohonom yn y Senedd yma, benderfynu cefnu ar yr Undeb Ewropeaidd, gadewch i ni gymryd cam a fyddai’n cryfhau undeb Ewropeaidd arall, drwy atgyfnerthu hen undeb ddiwylliannol o’r newydd. Diolch yn fawr.

Thank you, Llywydd. I’d like to speak to these amendments. I think that I will start the debate here today, but I won’t perhaps push it to a vote, so that we can have a debate on this change of name in the Assembly and then allow the Presiding Officer to consult widely on the situation.

First of all, I’d like to welcome the opportunity to discuss this issue and the open wording of the motion—a motion that gives us an opportunity to carefully consider the name of our democratic national institution. Each and every one of us believes that, as an institution, we should be an exemplar and an inspiration to the nation in terms of our innovative policies and legislation and in our use of our unique national language.

In 1997, we gained devolution on the basis that we would create a new kind of democracy that would reflect the values of Wales, not a forum to follow the practices of our nations without question. During the last decade and a half, you could perhaps argue that we have concentrated too much on our status as an institution rather than on ploughing our own furrow. Over a period of 17 years, we have tried to build an institution that is respected, having separated the legislature from the Executive and renamed ‘Secretaries’ as ‘Ministers’, and then reversed that decision. Politicians in Scotland decided to call the ‘Scottish Executive’ the ‘Scottish Government’ in 2007, and, in 2011, we followed suit. It’s as if our confidence stems from, and depends on emulating others. We seem to have to look over our shoulders for guidance.

Raymond Williams, in 1975, said that the true symbol of a new Wales would be, and I quote,

‘a time of new and active creation: people sure enough of themselves to discard their baggage; knowing the past is past, as shaping history, but with a new confident sense of the present and the future, where the decisive meanings and values will be made.’

So, let us plough our own furrow, let us be self-confident enough to discard our mental baggage and to take this opportunity to be unique by adopting an official, monolingual Welsh name for our Senedd.

Consider the institutions that we, as a Senedd, support and which have monolingual Welsh names, from Chwarae Teg to the Urdd, from Merched y Wawr to the Mudiad Meithrin. If we want to nurture our children as Welsh speakers, then let us nurture our democracy in the same way. Our national anthem unites us as a nation—and that’s perhaps why I am a little hoarse today—with Welsh verse, and, when the crowd sings, the nation is united. It unites people whatever their background or their first language. In discussing our anthem, we should bear in mind that moment when the Welsh football team wore T-shirts with the word ‘diolch’ on them—our national football team, on a global stage, confidently using the Welsh language. Shouldn’t we do likewise?

Before I conclude, I would like to deal with some possible counter-arguments against this suggestion. Some of you may believe that we should retain the name ‘National Assembly’, and I do have some sympathy with that argument. It’s a name that’s used across the world, from Cuba to France, but I would like the Llywydd to consider the word ‘Senedd’ because it is already used widely on the ground. There has been a misleading report in the press, claiming that ‘Senedd’ refers to the Westminster Parliament. As many of you will know, ‘Senedd’ refers to a national legislature, not only to the UK Parliament.

Finally, I know that some have argued that this building’s name is ‘Senedd’ and that we should have another name for our legislature. There is one simple answer to that, of course, and that would be to rename the Senedd ‘Senedd-dy’, if we so choose. But I don’t see that there’s any major problem in having the same name for the building and the institution. I see no particular problem there and I think it’s relatively easy for people to understand that. The word ‘Senedd’ is based in Latin, a language that unites our continent in all its diversity. As we, against the wishes of many in this Senedd, decided to turn our back on the European Union, let us take a step that would strengthen another European union, by renewing and reinforcing an ancient cultural union. Thank you.

I welcome the Government moving the debate this afternoon. I will most probably replicate the First Minister in keeping my comments brief, because I think the Presiding Officer, in her introduction, highlighted the process that was available to this Senedd, or parliament, or Assembly—call it what you will, because there’s going to be a discussion about that.

But, some years ago, I obviously put my name to the renaming of this institution, because I do think what’s important is that people in the community actually understand the function of the legislature vis-à-vis what the Government does. And if I had a pound for every time people had criticised the Assembly for this, the Assembly for that, because, in a lot of people’s minds, they’re still back to that corporate body, where everything was run from the Assembly in the early days, and people still do not make the distinction between what the Government does and what the legislature does on their behalf and in their name.

I do think that any renaming has to be able to be taken on board by the electors who put us here to act on their behalf. And I have no objection, obviously, to the amendments that are put down today, but I do think they need to be considered in the full, because I don’t see why we couldn’t have ‘Senedd’ and ‘parliament’, because, obviously, for people there is a complete understanding of the word ‘parliament’, in the way that UK democracy works, and, over time, I think the word ‘Senedd’ could be readily taken on board. But, for a lot of people, the way this institution has developed—and, in particular, its legislative capacity, its tax-raising capacity, going forward, once the Wales Bill is passed, and, ultimately, the function of Government—

Rwyf yn croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth yn symud y ddadl y prynhawn yma. Byddaf yn fwy na thebyg yn gwneud yr un fath â'r Prif Weinidog o ran cadw fy sylwadau'n fyr, oherwydd bod y Llywydd, yn ei chyflwyniad, yn fy marn i, wedi amlygu'r broses a oedd ar gael i'r Senedd hon, neu 'parliament', neu Gynulliad—galwch ef yr hyn a fynnoch, oherwydd bydd trafodaeth ynglŷn â hynny.

Ond, rai blynyddoedd yn ôl, rhoddais fy enw, yn amlwg, i ailenwi'r sefydliad hwn, gan fy mod yn credu mai'r hyn sy'n bwysig yw bod pobl yn y gymuned yn deall swyddogaeth y ddeddfwrfa mewn gwirionedd o ran yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud. A, phe byddwn yn cael punt am bob tro y mae pobl wedi beirniadu'r Cynulliad am hyn, a'r Cynulliad am y llall, oherwydd, ym meddyliau llawer o bobl, maent yn dal â'r corff corfforaethol hwnnw, lle'r oedd popeth yn cael ei redeg gan y Cynulliad yn y dyddiau cynnar, ac mae pobl yn dal i beidio â gweld y gwahaniaeth rhwng yr hyn mae'r Llywodraeth yn ei wneud a'r hyn y mae'r ddeddfwrfa yn ei wneud ar eu rhan ac yn eu henw.

Rwyf yn credu bod unrhyw ailenwi yn gorfod cael ei dderbyn gan yr etholwyr sydd wedi ein rhoi ni yma i weithredu ar eu rhan. Ac nid oes gennyf unrhyw wrthwynebiad, yn amlwg, i'r gwelliannau a osodir heddiw, ond rwyf yn meddwl bod angen iddynt gael eu hystyried yn llawn, oherwydd nid wyf ddim yn gweld pam na allem gael 'Senedd' a 'parliament', oherwydd, yn amlwg, mae gan bobl ddealltwriaeth gyflawn o'r gair 'parliament', yn y ffordd y mae democratiaeth y DU yn gweithio, a, dros gyfnod o amser, rwyf yn credu y gallai'r gair 'Senedd' gael ei dderbyn yn rhwydd. Ond, ar gyfer llawer o bobl, mae'r ffordd y mae'r sefydliad hwn wedi datblygu—ac, yn enwedig, ei allu deddfwriaethol, ei allu i drethu, wrth symud ymlaen, ar ôl i Bil Cymru gael ei basio, ac, yn y pen draw, swyddogaeth Llywodraeth—

Do you think that if you just put it in Welsh though, you wouldn’t even have the problem of people potentially misunderstanding whether it was the UK Parliament or the Welsh parliament? In Welsh, then, it would be unique in and of itself, or would you disagree with that?

Ydych chi'n credu er hynny pe byddech yn ei roi yn y Gymraeg yn unig, na fyddai gennych hyd yn oed y broblem bosibl o bobl yn camddeall pa un ai Senedd Cymru ynteu Senedd y DU yr oeddech yn sôn amdani? Yn y Gymraeg, felly, byddai'n unigryw ac yn sefyll drosti ei hun, neu a fyddech chi'n anghytuno â hynny?

Well, as I’ve said, from my point of view, I haven’t got a problem with it because, obviously, I work in this environment and I fully understand the meaning of the word Senedd in the context that it’s used in the Welsh language, but, obviously, for many people who aren’t familiar with the way the legislature works, the Government works here, and if you take Scotland, for example, the reference is to the Parliament in Scotland, despite, obviously, Scotland having its own language and, obviously, the promotion of that language. And I do think that any renaming needs to have at the heart of its process the ability, obviously, for people to easily understand where responsibility lies and where function lies, and, as the Presiding Officer indicated in her opening remarks, that responsibility will now come to us via the Wales Bill, and that ability for us to rename this. There is a discussion that some Members clearly think that the National Assembly should continue as it is, and I do welcome the opportunity for the discussion and consultation that the Presiding Officer referred to that will happen in the coming months. From our point of view, we have a free vote on this, because, obviously, it’s not a political issue; I don’t see it as a political issue, to be honest with you. It’s for us as Members to try and reflect on our work, reflect on the communication with members who have put us here of the communities and our electorate, and, ultimately, reflect the new dynamics of the legislature, the relationship with the Government, and the relationship with the communities, whether they be in north, mid or south Wales. So, I welcome this initial debate, but, obviously, there’ll be many other debates around this issue.

Wel, fel yr wyf wedi ei ddweud, o fy safbwynt i, nid wyf wedi cael problem â hyn, oherwydd, yn amlwg, rwyf yn gweithio yn yr amgylchedd hwn ac rwyf yn llwyr ddeall ystyr y gair Senedd yn y cyd-destun y caiff ei ddefnyddio yn y Gymraeg, ond, yn amlwg, i lawer o bobl nad ydynt yn gyfarwydd â'r ffordd y mae'r ddeddfwrfa'n gweithio, y ffordd y mae'r Llywodraeth yn gweithio yma, ac os meddyliwch chi am yr Alban, er enghraifft, mae'r cyfeiriad yn gyfeiriad at y 'Parliament' yn yr Alban, er gwaethaf, yn amlwg, bod gan yr Alban ei hiaith ei hun ac, yn amlwg, yr hyrwyddir yr iaith honno. Ac rwyf yn credu bod angen i unrhyw ailenwi fod â'r gallu, wrth wraidd ei broses, yn amlwg, i bobl ddeall yn rhwydd pwy sydd â chyfrifoldeb a phwy sydd â'r swyddogaeth, ac, fel y dywedodd y Llywydd yn ei sylwadau agoriadol, bydd cyfrifoldeb hwnnw bellach yn dod atom ni drwy Fil Cymru, a'r gallu hwnnw i ni ailenwi’r corff hwn. Ceir trafodaeth bod rhai Aelodau yn credu'n amlwg y dylai'r Cynulliad Cenedlaethol barhau fel ag y mae, ac rwyf yn croesawu'r cyfle am y drafodaeth a'r ymgynghori y dywedodd y Llywydd fydd yn digwydd yn y misoedd nesaf. O'n safbwynt ni, mae gennym bleidlais rydd ar hyn, oherwydd, yn amlwg, nid yw'n fater gwleidyddol; nid wyf yn ei weld fel mater gwleidyddol, a dweud y gwir. Ein dyletswydd ni fel Aelodau yw ceisio myfyrio ar ein gwaith, myfyrio ar y cyfathrebu gydag aelodau'r cymunedau a'n hetholwyr sydd wedi ein rhoi ni yma, ac, yn y pen draw, adlewyrchu deinameg newydd y ddeddfwrfa, y berthynas â'r Llywodraeth, a'r berthynas â'r cymunedau, boed nhw yn y gogledd, y canolbarth neu'r de. Felly, rwyf yn croesawu'r ddadl gychwynnol hon, ond, yn amlwg, bydd nifer o ddadleuon eraill yn ymwneud â'r mater hwn.

Like everybody else, I welcome this debate, although I wonder, amongst the public at large, whether they might regard it as a bit of kind of pretentious navel-gazing and they’re not too bothered about what we call ourselves—as far as I can tell, they’re highly critical of what we do in this place. But, several of us, of course, have been Members of Parliament in another place, and I personally welcome the fact that we now have the chance of creating a real parliament there, instead of the one that we’ve had for the last 40 years. But, as and when the Wales Bill passes and tax-raising powers are devolved to this institution, there is, of course, a serious argument for calling ourselves a parliament, because taxation and representation have traditionally gone together in the minds of people who support democracy.

I’m personally rather attracted by the idea of the ‘Senedd’ as a name, and I enjoy being an ‘Aelod o’r Senedd’, and I wonder whether that would make us senators, ultimately, and how that could be regarded amongst the public at large. As Bethan Jenkins pointed out, the origin of this goes back to ancient Rome, and it meant, of course, that if you were an old person, you were regarded as automatically wise, and this is a theory that I’ve grown to approve of—the older I get, the wiser I think I must have become. But I wasn’t impressed by her argument in relation to the Assembly because it’s called that in Cuba and in France. Those are not my role models in either case.

But we welcome, in our party—and we will have a free vote on this as well—a national debate on this topic, and I’m sure that, following the referendum, there will be an equal amount of public interest in our exercise of what we’re going to call ourselves. So, we certainly have no objection to the Presiding Officer and the Assembly Commission considering the implications of this change and, indeed, consulting as widely as possible, and then we’ll come back and debate the issue in a real sense.

Fel pawb arall, rwyf yn croesawu'r ddadl hon, er fy mod yn meddwl tybed, ymhlith y cyhoedd yn gyffredinol, a allent fod yn ei ystyried fel rhyw fath o fogailsyllu ymhongar braidd ac nad ydynt yn poeni fawr am yr hyn yr ydym yn galw ein hunain—cyn belled ag y gallaf ddweud, maen nhw'n feirniadol iawn o'r hyn yr ydym yn ei wneud yn y lle hwn. Ond, mae nifer ohonom, wrth gwrs, wedi bod yn Aelodau Seneddol mewn lle arall, ac rwyf i'n bersonol yn croesawu'r ffaith bod gennym bellach y cyfle i greu senedd wirioneddol yno, yn hytrach na'r un a fu gennym yn ystod y 40 mlynedd diwethaf. Ond, pan fydd Bil Cymru yn cael ei basio a phwerau trethu yn cael eu datganoli i'r sefydliad hwn, bydd, wrth gwrs, dadl wirioneddol i alw ein hunain yn senedd, gan fod trethu a chynrychiolaeth wedi cyd-fynd yn draddodiadol ym meddyliau pobl sy'n cefnogi democratiaeth.

Rwyf i'n bersonol yn eithaf hoff o'r syniad o gael 'Senedd' fel enw, ac rwyf yn mwynhau bod yn 'Aelod o'r Senedd', a tybed a fyddai hynny'n ein gwneud i ni yn seneddwyr, yn y pen draw, a beth fyddai barn y cyhoedd ar hynny. Fel y nododd Bethan Jenkins, mae hyn yn tarddu o'r hen Rufain, ac roedd yn golygu, wrth gwrs, os oeddech yn berson hen, roeddech yn cael eich ystyried fel bod yn ddoeth yn awtomatig, ac mae hon yn ddamcaniaeth yr wyf wedi closio ati—yr hynaf yr wyf yn mynd, y doethaf yr wyf yn mynd rwy’n credu. Ond nid oeddwn yn hoff o'i dadl ynglŷn â'r Cynulliad oherwydd ei fod yn cael ei alw yn hynny yn Cuba ac yn Ffrainc. Nid wyf yn awyddus i ddilyn esiampl yr un o'r ddwy wlad hynny.

Ond rydym yn croesawu, yn ein plaid ni—a bydd gennym ni bleidlais rydd ar hyn hefyd—trafodaeth genedlaethol ar y pwnc hwn, ac rwy'n siwr, yn dilyn y refferendwm, y bydd yr un faint o ddiddordeb gan y cyhoedd yn ein trafodaeth ar yr hyn yr ydym yn mynd i alw ein hunain. Felly, nid oes gennym yn bendant unrhyw wrthwynebiad i'r Llywydd a Chomisiwn y Cynulliad ystyried goblygiadau'r newid hwn ac, yn wir, ymgynghori mor eang â phosibl, ac yna byddwn yn dod yn ôl a thrafod y mater mewn modd gwirioneddol.

Rwy’n croesawu’r ffaith ein bod ni’n cael cyfle i drafod hwn. Erioed yn fy mywyd gwleidyddol i, rwyf wedi ymffurfio ac ymgyrchu yn enw senedd i Gymru, ac er ein bod ni wedi ffurfio’r Cynulliad, rwyf wastad yn teimlo mai’r rheswm dros alw’r lle yma’n Gynulliad yn y lle cyntaf oedd ei wneud e’n israddol i’r hyn a ystyriwyd ar y pryd yn senedd go iawn, sef y Senedd yn San Steffan. Mae’n wir fy mod innau hefyd wedi gwasanaethu yn y Senedd yn San Steffan, ac mae’n dal i fod yn wir—digwyddodd e dair gwaith dros y penwythnos diwethaf—fod pobl yn dod lan ataf i ac yn wastad yn gofyn, efallai fel ffordd o dorri’r garw, ond maen nhw’n wastad yn gofyn, ‘A ydych chi’n colli San Steffan?’, ‘Do you miss Parliament?’, ac rwy’n gorfod eu hateb, ‘I am in a Parliament, you know. I’m still in a Parliament’. Ond mae’r syniad yma fod ‘parliament’ uwchben cynulliad yn rhan o’r ffaith ein bod ni’n byw yn ynysoedd Prydain, ac mae’n grêt i feddwl bod ‘Cynulliad’ yn cael ei ddefnyddio mewn gwledydd eraill, ond y ffaith amdani yw ein bod ni’n rhannu treftadaeth ar y cyd gyda gwledydd Prydain sydd yn dreftadaeth seneddol. Ac os ydym am i’r lle yma feithrin yr un statws â’r Senedd yn San Steffan, Senedd yr Alban a Chynulliad Gogledd Iwerddon, rwy’n credu bod rhaid inni alw ein hunain yn ‘Senedd’. Ac yn yr un ffordd mae Llywodraeth Cymru wedi symud ymlaen i fod yn ‘Llywodraeth Cymru’, er taw’r enw swyddogol yw ‘Llywodraeth Cynulliad Cymru’, rwy’n meddwl, o hyd yn ôl y ddeddfwriaeth, mae modd inni ddechrau galw ein hunain yn ‘Senedd’.

Nawr, a ddylai hynny fod yn ddwyieithog neu unieithog? Rwy’n ddigon agored. Yn bersonol, wrth gwrs, byddwn i’n ddigon hapus ein bod ni’n galw’n hunain yn ‘Senedd’, fel y Dáil yn Iwerddon; byddai’n ddigon cyffredin i fi, fel un sy’n siarad Cymraeg, i wneud hynny, ond rwy’n credu y dylem ni ymgynghori, ac mae’r cynnig gan Bethan yn gofyn i ni ystyried. Felly, rwy’n hapus iawn i gefnogi hynny, ond dylem ni ymgynghori—dylem wrando ar beth sydd gan bob un o’r bobl i’w ddweud ynglŷn â’r ffordd maen nhw angen cyfeirio at y sefydliad yma. Ond rwy’n credu ein bod ni’n Senedd—rydym yn hawlio yr hawl i ddeddfu ac rydym yn mynd i drethu yn ystod y blynyddoedd sydd i ddod—a gawn ni alw ein hunain yn enw sy’n cydnabod y statws sydd gan y sefydliad?

I welcome the fact that we’re having an opportunity to discuss this issue. Throughout my political life, I have campaigned for a parliament or a ‘senedd’ for wales, and although we did formulate an Assembly, I think the rationale for calling it an Assembly in the first place was to make it subordinate in some way to what was thought to be the real Parliament in Westminster. It’s true that I, too, served in that Parliament in Westminster, and it’s still true—it happened three times over the last weekend—that people come up to me and always ask me, perhaps as an icebreaker, but they always ask me, whether I miss Westminster, ‘Do you miss Parliament?’, and I have to tell them that I am in a Parliament—I’m still in a Parliament. But this concept that parliament is superior to an assembly is part of the fact that we live in the British isles, and it’s great to think that ‘Assembly’ is used in other nations, but the fact is that we share a joint heritage across the British isles that is a parliamentary heritage. If we want this place to have the same status as the Parliament in Westminster, the Parliament in Scotland and the Assembly in Northern Ireland, then I do think that we should call ourselves a ‘Senedd’ or a ‘Parliament’. Just as the Welsh Government have proceeded to become ‘the Welsh Government’, although I think that the official name is still ‘the Welsh Assembly Government’, according to the legislation, we can start to call ourselves a ‘Senedd’ or a ‘Parliament’ now.

Now, should that be bilingual or monolingual? Well, I’m open-minded on that. Personally, of course, I would be perfectly happy if we called ourselves a ‘Senedd’, as happens with the Dáil in Ireland; it would be quite acceptable for me, as a Welsh speaker, to do that, but I do think that we should consult on the issue, and the proposal from Bethan asks us to consider that. So, I’d be more than happy to support that, but we should consult—we should listen to what all the people have to say about how they wish to refer to this institution. But I do think that we are a Parliament—we have the right to legislate and we will be levying taxes in ensuing years—so, can we call ourselves a name that actually recognises the status of the institution?

What we have here with the National Assembly is, in some way, a bit of a marketing problem. Turnouts for the elections are considerably lower than those for the Westminster version. Politicians in Wales frequently observe that much of the Welsh electorate is often entirely ignorant as to which matters are devolved and which are not. The problem is essentially that the vast majority of people in Wales are not cocooned in a political bubble, as we tend to be here. We need to be careful before we change its name that we are not about to distance people even further from the political body that is supposed to serve them.

Let’s look first at the proposal that the Assembly should begin to call itself a parliament. Well, that’s fine, theoretically, once tax-raising powers take effect, but we haven’t got there yet. The position of UKIP is slightly complicated because many of us have opposed the consent for tax-raising powers without the promised referendum, as my colleague Mark Reckless explained earlier today.

But even casting the taxation issue aside and assuming that the powers were being implemented, would it not make sense to defer the renaming of the Assembly as a parliament until perhaps the beginning of the sixth term in 2021? I would suggest that this would be more cost-effective than doing so in midterm, and we would not be prejudging the outcome of the tax issue.

On to Bethan’s amendment, or amendments, she wants the term ‘Senedd’ to be used exclusively rather than ‘Parliament’, because she says this term is already widely understood and widely supported. Well, here we come back to the political bubble, or at least a cultural bubble. Bethan is from a Welsh-speaking background or a bilingual background, and in her social circle ‘Senedd’ may well be a well-used term. Alas, if I started talking about the ‘Senedd’ in the Wetherspoon’s pub—[Interruption.]

Yr hyn sydd gennym yma gyda'r Cynulliad Cenedlaethol, mewn rhyw ffordd, yw tipyn o broblem marchnata. Mae'r nifer sy'n pleidleisio yn yr etholiadau yn sylweddol is nag ar gyfer fersiwn San Steffan. Mae gwleidyddion yng Nghymru yn aml yn dweud bod llawer o etholwyr Cymru yn aml yn gwbl anwybodus ynghylch pa faterion sydd wedi eu datganoli a pha rai nad ydynt. Y broblem yn ei hanfod yw nad yw'r mwyafrif llethol o'r bobl yng Nghymru wedi eu lapio mewn swigen wleidyddol, fel yr ydym ni'n tueddu i fod yma. Mae angen i ni fod yn ofalus cyn i ni newid ei enw na fyddwn yn ymddieithrio pobl hyd yn oed ymhellach oddi wrth y corff gwleidyddol sydd i fod i'w gwasanaethu.

Gadewch i ni edrych yn gyntaf ar y cynnig y dylai'r Cynulliad ddechrau galw ei hun yn 'parliament' neu senedd. Wel, mae hynny'n iawn, yn ddamcaniaethol, ar ôl i bwerau trethu ddod i rym, ond nid ydym wedi cyrraedd hynny eto. Mae sefyllfa UKIP braidd yn gymhleth gan fod llawer ohonom wedi gwrthwynebu'r cydsyniad ar gyfer pwerau trethu heb y refferendwm a addawyd, fel yr esboniodd fy nghyd-Aelod Mark Reckless yn gynharach heddiw.

Ond gan hyd yn oed roi'r mater trethu o'r neilltu a chan dybio bod y pwerau yn cael eu gweithredu, oni fyddai'n gwneud synnwyr i ohirio ailenwi'r Cynulliad fel 'parliament' neu senedd tan efallai ddechrau'r chweched tymor yn 2021? Rwyf yn awgrymu y byddai hyn yn fwy cost-effeithiol na'i wneud yng nghanol tymor, ac ni fyddem yn rhagfarnu canlyniad y mater trethu.

Af ymlaen at welliant, neu welliannau, Bethan, mae hi eisiau i'r term 'Senedd' yn unig gael ei ddefnyddio yn hytrach na 'Parliament', oherwydd mae'n dweud bod y term hwn eisoes yn ddealladwy yn eang a bod ganddo gefnogaeth eang. Wel, rydym yn y fan yma yn dod yn ôl at y swigen wleidyddol, neu o leiaf swigen ddiwylliannol. Mae Bethan yn dod o gefndir Cymraeg neu gefndir dwyieithog, ac yn ei chylch cymdeithasol hi, efallai'n wir fod 'Senedd' yn derm a ddefnyddir yn helaeth. Ysywaeth, pe byddwn yn dechrau siarad am y 'Senedd' yn nhafarn Wetherspoon's [Torri ar draws.]

I use ‘Senedd’ all the time in my social life.

Rwy'n defnyddio 'Senedd' drwy'r amser yn fy mywyd cymdeithasol.

Okay, well, maybe it’s not even that, but that perhaps emphasises my point. If I started talking about the Senedd in the Wetherspoon’s pub in Canton, few people would know what I was on about.

Iawn, wel, efallai nad yw hyd yn oed yn hynny, ond mae hynny efallai yn pwysleisio fy mhwynt. Pe byddwn yn dechrau siarad am y Senedd yn nhafarn Wetherspoon's yn Nhreganna, prin fyddai'r bobl a fyddai'n gwybod beth yr oeddwn yn sôn amdano.

Would the Member give way?

A wnaiff yr Aelod ildio?

I’m trying to be helpful, perhaps save you from yourself. I was struck by my own Facebook page, which is not within a cultural bubble, and I posed the question of people’s views on this. There was scepticism, like you say, that we should be discussing this at this time, but the consensus was to use the bilingual term ‘Senedd’ as it was inclusive and already in use. So, though not scientific, I didn’t take that as a reflection of any cultural bubble but a common sense feeling this was an already ingrained and embedded term.

Rwy'n ceisio bod o gymorth, i efallai eich arbed rhag eich hunan. Cefais fy nharo gan fy nhudalen Facebook fy hun, nad yw o fewn swigen ddiwylliannol, a gofynnais y cwestiwn ynglŷn â barn pobl ar hyn. Roedd amheuaeth, fel y dywedwch, o ran ein bod yn trafod hyn ar hyn o bryd, ond y consensws oedd defnyddio'r term dwyieithog 'Senedd' gan ei fod yn gynhwysol ac eisoes yn cael ei ddefnyddio. Felly, er nad yw'n wyddonol, nid oeddwn yn ystyried hynny fel adlewyrchiad o unrhyw swigen ddiwylliannol ond o deimlad synnwyr cyffredin bod hwn yn derm sydd eisoes yn gynhenid ac sydd wedi ennill ei blwyf.

Okay, thanks, Lee; can I carry on? Right, the cultural bubble. The point is we are in a political bubble—I’m in it myself now as well—but we have to remain in some contact with the real world out there. [Interruption.] Okay, thank you. In the Wetherspoon’s pub in Canton, few people would know what I was talking about if I started talking about the ‘Senedd’, and I can tell you that from experience.

Bethan has mentioned the Urdd, Chwarae Teg and Merched y Wawr. Yes, but the problem is most people outside the Welsh-speaking colony of Pontcanna—most people in Cardiff—don’t know what these things are. On that basis, I fear that we need to kick this term ‘Senedd’ into the long grass. By all means use it informally as the Welsh translation, but please not as the principal name of this political institution. Otherwise, we are further distancing the Assembly from the majority of the people of Wales. Thank you.

Iawn, diolch, Lee; a gaf i barhau? Iawn, y swigen ddiwylliannol. Y pwynt yw ein bod ni mewn swigen wleidyddol—rwyf innau ynddi erbyn hyn hefyd—ond mae'n rhaid i ni gadw rhywfaint o gyswllt â'r byd go iawn y tu allan. [Torri ar draws.] Iawn, diolch. Yn nhafarn Wetherspoon's yn Nhreganna, prin fyddai'r bobl a fyddai'n gwybod beth oeddwn i'n sôn amdano pe byddwn yn dechrau sôn am y 'Senedd', a gallaf ddweud hynny wrthych o brofiad.

Mae Bethan wedi crybwyll yr Urdd, Chwarae Teg a Merched y Wawr. Ie, ond y broblem yw nad yw'r rhan fwyaf o bobl y tu allan i drefedigaeth Gymraeg ei hiaith Pontcanna—y rhan fwyaf o'r bobl yng Nghaerdydd—yn gwybod beth yw'r pethau hyn. Ar y sail honno, rwyf yn ofni bod angen i ni anghofio am y term 'Senedd' hwn. Ar bob cyfrif defnyddiwch ef yn anffurfiol fel y cyfieithiad Cymraeg, ond nid fel prif enw'r sefydliad gwleidyddol hwn os gwelwch yn dda. Fel arall, rydym yn ymddieithrio'r Cynulliad ymhellach oddi wrth y rhan fwyaf o bobl Cymru. Diolch.

Rwy’n galw ar y Prif Weinidog i ymateb i’r ddadl.

I now call on the First Minister to reply to the debate.

I was, basically, going to say very little, but after that, I feel I should respond. On the timing issue, I’ve spent, now, 17 years in this place and people always say it’s never the right time for something. The reality is that the Welsh Assembly Government was established as a name and concept before it existed in law. When the legislature and the Executive were formally separated, so it existed. The name ‘Welsh Government’ is now fully in use, yet, it doesn’t actually exist in law, it’s still the ‘Welsh Assembly Government’, but we dropped the name ‘Assembly’ after 2011, and people have accepted that as normal.

I’m open to what the institution should call itself. For me, ‘National Assembly’ has never really worked; people don’t understand it in what I can describe as the common-law world. Yes, it is in use in other countries; in France, it is the ‘Assemblée Nationale’, I know that. But for us, I think it’s important that we have an institution that people understand. People do understand what a Parliament is; I’m not saying that that should be the only option on the table, but they understand what it means.

I listened carefully to what Gareth Bennett said; I can assure him I live in a street in Bridgend, my kids go to a local school and I shop locally—I don’t live in a bubble. I spend my time in a town where I grew up, with people I grew up with, and, certainly, I spend my time in the local community. I do object to the suggestion that Welsh people living in Cardiff are a colony—a colony. If somebody stood up in this Chamber and described people in Ceredigion or in Gwynedd, who are English speakers, as a ‘colony’, there would be uproar and I ask him to reflect on that fact. It makes it sound as if people in Wales who speak a certain language don’t belong in our capital city, and that is a wholly wrong remark and something that he needs to reflect on. I’m not sure that he meant it that way, but it will be highly offensive to a number of people. It’s not just him who has the right to live in our capital city; all Welsh people and people from around the world have a right to come here, to be welcomed here and to contribute to our economy.

He also makes the point that tax-raising powers are not being devolved; they have been devolved. Business rates are devolved; they are a tax. Landfill disposals tax and land transaction tax are in the pipeline and being taken through the Assembly; they are already devolved. There was never a suggestion that there would be a referendum before they were devolved. So, the devolution of partial income tax varying powers is a natural development in that way.

He makes the point again about timing. For me, I think it’s important that people get used to a new name, if that is the conclusion of the Assembly, well before the next election, so that people know the name of the institution they’re actually voting Members into. So, apart from that note of discord that we heard from the last speaker, I don’t think anybody else in the Chamber argued against this motion, but, of course, there will be a fuller debate as to what the name should actually be in the months to come.

Ychydig iawn, yn y bôn, yr oeddwn i'n mynd i'w ddweud, ond ar ôl hynna, rwyf yn teimlo y dylwn ymateb. O ran y mater amseru, rwyf wedi treulio, erbyn hyn, 17 mlynedd yn y lle hwn ac mae pobl bob amser yn dweud nad yw hi byth yr adeg iawn ar gyfer rhywbeth. Y gwir amdani yw bod Llywodraeth Cynulliad Cymru wedi ei sefydlu fel enw a chysyniad cyn iddo fodoli yn y gyfraith. Pan wahanwyd y ddeddfwrfa a'r Weithrediaeth yn ffurfiol, roedd yn bodoli felly. Mae'r enw 'Llywodraeth Cymru' bellach yn cael ei ddefnyddio yn helaeth, ond eto, nid yw'n bodoli mewn gwirionedd yn y gyfraith, 'Llywodraeth Cynulliad Cymru' ydyw o hyd, ond gwnaethom hepgor yr enw 'Cynulliad' ar ôl 2011, ac mae pobl wedi derbyn hynny fel yr arfer.

Rwy'n agored i'r hyn y dylai'r sefydliad alw ei hun. I mi, nid yw 'Cynulliad Cenedlaethol' wir wedi gweithio erioed; nid yw pobl yn ei ddeall yn yr hyn y gallaf ei ddisgrifio fel byd y gyfraith gyffredin. Ydy, mae'n cael ei ddefnyddio mewn gwledydd eraill; yn Ffrainc, yr 'Assemblée Nationale' ydyw, rwyf yn gwybod hynny. Ond i ni, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod gennym sefydliad y mae pobl yn ei ddeall. Mae pobl yn deall beth yw ‘Parliament’; nid wyf yn dweud y dylai hynny fod yr unig ddewis ar y bwrdd, ond maent yn deall beth y mae'n ei olygu.

Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd Gareth Bennett; gallaf ei sicrhau fy mod i'n byw mewn stryd ym Mhen-y-bont ar Ogwr, mae fy mhlant yn mynd i ysgol leol ac rwyf yn siopa'n lleol—nid wyf yn byw mewn swigen. Rwy'n treulio fy amser mewn tref lle y cefais fy magu, gyda phobl y tyfais i fyny â nhw, ac, yn sicr, rwyf yn treulio fy amser yn y gymuned leol. Rwyf yn gwrthwynebu'r awgrym bod Cymry sy'n byw yng Nghaerdydd yn drefedigaeth—trefedigaeth. Pe byddai rhywun yn sefyll ar ei draed yn y Siambr hon a disgrifio pobl yng Ngheredigion neu yng Ngwynedd, sydd yn siaradwyr Saesneg, fel 'trefedigaeth', byddai'r lle yma'n ferw a gofynnaf iddo fyfyrio ar y ffaith honno. Mae'n gwneud iddi swnio fel pe nad oes lle yn ein prifddinas i bobl yng Nghymru sy'n siarad iaith benodol, ac mae hynny'n sylw cwbl anghywir ac yn rhywbeth y mae angen iddo fyfyrio arno. Nid wyf yn siŵr ei fod yn ei olygu yn y ffordd honno, ond bydd yn sarhaus iawn i nifer o bobl. Nid dim ond ef sydd â'r hawl i fyw yn ein prifddinas; mae gan holl bobl Cymru a phobl o bob cwr o'r byd yr hawl i ddod yma, i gael eu croesawu yma ac i gyfrannu at ein heconomi.

Mae hefyd yn gwneud y pwynt nad yw pwerau trethu yn cael eu datganoli; maent wedi eu datganoli. Mae ardrethi busnes wedi eu datganoli; trethi ydyn nhw. Mae treth gwarediadau tirlenwi a threth trafodiad tir ar y gweill ac ar eu hynt trwy'r Cynulliad; maent eisoes wedi eu datganoli. Ni fu erioed awgrym y byddai refferendwm cyn iddyn nhw gael eu datganoli. Felly, mae datganoli pwerau amrywio treth incwm rhannol yn ddatblygiad naturiol yn y modd hwnnw.

Mae'n gwneud y pwynt eto am amseru. I mi, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod pobl yn dod i arfer ag enw newydd, os mai dyna'r casgliad y bydd y Cynulliad yn dod iddo, ymhell cyn yr etholiad nesaf, fel bod pobl yn gwybod enw'r sefydliad y maen nhw mewn gwirionedd yn pleidleisio Aelodau i mewn iddo. Felly, ar wahân i'r nodyn hwnnw o anghytgord a glywsom gan y siaradwr diwethaf, nid wyf yn credu bod unrhyw un arall yn y Siambr wedi dadlau yn erbyn y cynnig hwn, ond, wrth gwrs, bydd dadl lawnach ynghylch yr hyn y dylai'r enw fod mewn gwirionedd yn ystod y misoedd i ddod.

Diolch, Brif Weinidog. Wrth gyflwyno’r gwelliannau, fe wnaeth Bethan Jenkins grybwyll y ffaith nad yw hi’n dymuno eu gosod nhw gerbron pleidlais y prynhawn yma. A allaf gadarnhau bod hynny’n gywir am y ddau welliant?

Thank you, First Minister. In moving the amendments, Bethan Jenkins mentioned the fact that she didn’t want to proceed to a vote this afternoon. Could I just confirm that that’s correct in relation to both amendments?

Ac fe wnaf i gytuno i hynny, os nad oes yna wrthwynebiad i’r ddau welliant beidio cael eu cymryd. Nid oes yna wrthwynebiad.

And I will agree to that, if there is no objection to not proceeding with those two amendments. There is no objection.

Tynnwyd gwelliannau 1 a 2 yn ôl yn unol â Rheol Sefydlog 12.27.

Amendments 1 and 2 withdrawn in accordance with Standing Order 12.27.

Felly fe wnaf symud i ofyn a oes yna wrthwynebiad i’r cynnig. Os nad oes yna wrthwynebiad i’r cynnig, yna mae’r cynnig wedi’i dderbyn.

So I will move on to ask whether there is any objection to the motion. If there is no objection to the motion, then it is accepted.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

13. 12. Cyfnod Pleidleisio
13. 12. Voting Time

Yn awr, rŷm ni’n symud ymlaen i’r cyfnod pleidleisio. Y bleidlais gyntaf y prynhawn yma yw’r bleidlais ar y cynigion i ethol Aelodau i’r saith pwyllgor polisi a deddfwriaeth ac rwy’n galw am bleidlais ar y cynigion. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynigion 47 ac yn erbyn pump. Felly, mae’r cynigion wedi’u derbyn.

Now, we move on to voting time. The first vote this afternoon is on the motions to elect Members to the seven policy and legislation committees and I call for a vote on the motions. Open the vote. Close the vote. In favour 47 and against five. Therefore, the motions are agreed.

Derbyniwyd y cynigion: O blaid 47, Yn erbyn 5, Ymatal 0.

Motions agreed: For 47, Against 5, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynigion NDM6061, NDM6062, NDM6063, NDM6064, NDM6065, NDM6066 ac NDM6067.

Result of the vote on motions NDM6061, NDM6062, NDM6063, NDM6064, NDM6065, NDM6066 and NDM6067.

Rwy’n symud nawr at bleidlais ar y cynllun cyflawni iechyd meddwl, ac rwy’n galw’n gyntaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 38, yn ymatal chwech ac yn erbyn wyth. Felly, mae’r gwelliant wedi ei dderbyn.

We move on now to a vote on the ‘Together for Mental Health’ delivery plan, and I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 38, abstentions six and against eight. Therefore, the amendment is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 38, Yn erbyn 8, Ymatal 6.

Amendment agreed: For 38, Against 8, Abstain 6.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6054.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6054.

Symudwn, felly, at bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio—y cynnig yn enw Jane Hutt.

We move on, now, to a vote on the motion as amended—the motion in the name of Jane Hutt.

Cynnig NDM6054 fel y’i diwygiwyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd meddwl fel yr amlinellir hwy yng Nghynllun Cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' 2016-19.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried model Galw a Chapasiti Integredig ar gyfer ariannu gwasanaethau iechyd meddwl fel model ariannu mwy cynaliadwy na chlustnodi.

Motion NDM6054 as amended

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the Welsh Government priorities for mental health as set out in the 'Together for Mental Health' Delivery Plan 2016-19.

2. Calls on the Welsh Government to consider an Integrated Demand and Capacity model for financing mental health services as a more sustainable funding model than ring-fencing.

A gaf i agor y bleidlais? Cau’r bleidlais. O blaid 47, yn ymatal 1, ac yn erbyn 0. Felly, mae’r cynnig wedi’i ddiwygio wedi’i dderbyn.

Could I open the vote? Close the vote. In favour 47, abstentions 1, and against 0. Therefore, the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd NDM6054 fel y’i diwygiwyd: O blaid 47, Yn erbyn 0, Ymatal 1.

Motion NDM6054 as amended agreed: For 47, Against 0, Abstain 1.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6054 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6054 as amended.

Dyna ddiwedd ar ein busnes y prynhawn yma.

That brings proceedings to a close this afternoon.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:30.

The meeting ended at 18:30.