Y Cyfarfod Llawn
Plenary
26/11/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yw'r eitem gyntaf ar ein hagenda ni. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Gareth Davies.
Good afternoon and welcome to today's Plenary meeting. The first item on our agenda today will be questions to the Cabinet Secretary for Transport and North Wales. The first question is from Gareth Davies.
1. Pa gamau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn eu cymryd i wella cysylltedd ffyrdd yn Nyffryn Clwyd? OQ63492
1. What steps is the Cabinet Secretary taking to improve road connectivity in Vale of Clwyd? OQ63492
We're investing in Denbighshire’s roads through the resilient roads fund and maintenance programmes. The local government borrowing initiative funding has provided, so far, £2.8 million. That's led to around 2,500 potholes being fixed or prevented, and, by the end of the year, it will amount to around 6,000. We've also recently launched, of course, the new TrawsCymru T51 bus service to improve connectivity across the Vale of Clwyd.
Rydym yn buddsoddi yn ffyrdd sir Ddinbych drwy'r gronfa ffyrdd gwydn a rhaglenni cynnal a chadw. Mae cyllid y fenter benthyca llywodraeth leol wedi darparu £2.8 miliwn hyd yn hyn. Mae hynny wedi arwain at atgyweirio neu atal oddeutu 2,500 o dyllau yn y ffordd, ac erbyn diwedd y flwyddyn, bydd cymaint ag oddeutu 6,000. Rydym hefyd wedi lansio gwasanaeth bws newydd TrawsCymru T51 yn ddiweddar, i wella cysylltedd ar draws Dyffryn Clwyd.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. The last major road infrastructure project in the Vale of Clwyd was the Rhuddlan bypass, back in 1997—a UK Government project, predating devolution. Since devolution, we haven't had any major road improvements in the infrastructure and connectivity, despite the population of Denbighshire increasing around 6,000 since the Rhuddlan bypass was built. Whilst it's nice to see more people moving to our area, we never see the investment in infrastructure to serve the increasing population. It's one of the most common complaints elected officials hear from constituents, particularly in regard to new housing developments. If the desire is to see fewer cars on the road, we need to see significant investments in public transport too, but we don't see that in north Wales either. Connectivity in my constituency is deteriorating, with the failure of the local authority to build Llannerch bridge, connecting Trefnant and Tremeirchion, and the added congestion caused by 20 mph. So, can the Cabinet Secretary outline why my constituency hasn't seen any significant investments in road infrastructure for the last 27 years, and how is he monitoring the sufficiency of road infrastructure in response to changing demographics?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Y prosiect seilwaith ffyrdd mawr diwethaf yn Nyffryn Clwyd oedd ffordd osgoi Rhuddlan, yn ôl ym 1997—prosiect Llywodraeth y DU, cyn datganoli. Ers datganoli, nid ydym wedi cael unrhyw welliannau ffyrdd mawr o ran seilwaith a chysylltedd, er bod poblogaeth sir Ddinbych wedi cynyddu oddeutu 6,000 ers adeiladu ffordd osgoi Rhuddlan. Er ei bod yn braf gweld mwy o bobl yn symud i'n hardal, nid ydym byth yn gweld y buddsoddiad mewn seilwaith i wasanaethu'r boblogaeth sy'n tyfu. Mae'n un o'r cwynion mwyaf cyffredin y mae swyddogion etholedig yn eu clywed gan etholwyr, yn enwedig o ran datblygiadau tai newydd. Os mai'r awydd yw gweld llai o geir ar y ffyrdd, mae angen inni weld buddsoddiad sylweddol mewn trafnidiaeth gyhoeddus hefyd, ond nid ydym yn gweld hynny yn y gogledd chwaith. Mae cysylltedd yn fy etholaeth i'n dirywio, gyda methiant yr awdurdod lleol i adeiladu pont Llannerch i gysylltu Trefnant a Thremeirchion, a'r tagfeydd ychwanegol a achosir gan y terfyn 20 mya. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu pam nad yw fy etholaeth i wedi gweld unrhyw fuddsoddiad sylweddol mewn seilwaith ffyrdd yn y 27 mlynedd diwethaf, a sut y mae'n monitro digonolrwydd y seilwaith ffyrdd mewn ymateb i ddemograffeg sy'n newid?
There are a number of questions that the Member asked. First of all, there's a resilience study looking at the A55 corridor. That study will look at how the trunk road interacts with the local road network as well. Funding of almost £1 million of resilient road funds was made available in this financial year to Denbighshire County Council, to look at making improvements to the routes used as an alternative to Llannerch bridge. I think the most important thing to point out, though, is that Denbighshire is part of north Wales, and north Wales has published its regional transport plan—a very ambitious plan, and I commend the region for its production. That now will attract funding from the Welsh Government of £29 million next year. Over a five-year period, that means that, at next year's funding, it will be almost £150 million to spend against transport priorities. That is a huge investment in the region, and, crucially, it will be the region itself that decides where to spend money and what to spend money on, including in Denbighshire.
Mae'r Aelod wedi gofyn nifer o gwestiynau. Yn gyntaf oll, mae yna astudiaeth gwydnwch sy'n edrych ar goridor yr A55. Bydd yr astudiaeth honno'n edrych ar sut y mae'r gefnffordd yn rhyngweithio â'r rhwydwaith ffyrdd lleol hefyd. Darparwyd cyllid o bron i £1 filiwn drwy'r gronfa ffyrdd gwydn i Gyngor Sir Ddinbych yn y flwyddyn ariannol hon, i edrych ar wneud gwelliannau i'r llwybrau a ddefnyddir yn lle pont Llannerch. Credaf mai'r peth pwysicaf i'w nodi, serch hynny, yw bod sir Ddinbych yn rhan o ogledd Cymru, ac mae gogledd Cymru wedi cyhoeddi eu cynllun trafnidiaeth rhanbarthol—cynllun uchelgeisiol iawn, ac rwy'n canmol y rhanbarth am ei gynhyrchu. Bydd hwnnw nawr yn denu cyllid o £29 miliwn gan Lywodraeth Cymru y flwyddyn nesaf. Dros gyfnod o bum mlynedd, golyga hynny, ar gyllid y flwyddyn nesaf, y bydd bron i £150 miliwn ar gael i'w wario yn erbyn blaenoriaethau trafnidiaeth. Mae hwnnw'n fuddsoddiad enfawr yn y rhanbarth, ac yn hollbwysig, y rhanbarth ei hun fydd yn penderfynu ble i wario'r arian a beth i wario'r arian arno, gan gynnwys yn sir Ddinbych.
Since changing from being a cabinet member in charge of highways to a Member of the Senedd, I've been campaigning for funds to fix our local road network. I'm really pleased that we've got the pothole and highway infrastructure funds, which I welcome. It's £120 million over two years, and it's making a difference, with 21,000 potholes being fixed across north Wales in the last six months. So, I was going to ask you about the devolution of local transport grants—the difference it will make to the area. I know you have touched on it already, so I'm just going to come in with another question. We're fixing all these roads. Our rural network gets really impacted by water run-off, off fields, from gullies and ditches that aren't maintained. So, as soon as they're fixed, that water run-off can create gullies and wash the surface away again. So, what conversations are you having with the Deputy First Minister regarding ensuring that landowners make sure that they look after their gullies and ditches?
Ers newid o fod yn aelod cabinet yn gyfrifol am briffyrdd i fod yn Aelod o'r Senedd, rwyf wedi bod yn ymgyrchu am gyllid i atgyweirio ein rhwydwaith ffyrdd lleol. Rwy’n falch iawn ein bod wedi cael y cronfeydd tyllau yn y ffordd a seilwaith priffyrdd, ac rwy’n eu croesawu. Mae'n £120 miliwn dros ddwy flynedd, ac mae'n gwneud gwahaniaeth, gyda 21,000 o dyllau yn y ffordd yn cael eu hatgyweirio yng ngogledd Cymru yn y chwe mis diwethaf. Felly, roeddwn yn mynd i ofyn i chi am ddatganoli grantiau trafnidiaeth lleol—y gwahaniaeth y bydd yn ei wneud i'r ardal. Gwn eich bod eisoes wedi crybwyll hyn, felly rwy’n mynd i ofyn cwestiwn arall. Rydym yn atgyweirio'r holl ffyrdd hyn. Mae ein rhwydwaith gwledig yn cael ei effeithio'n fawr gan ddŵr ffo, oddi ar gaeau, o gwlis a ffosydd nad ydynt yn cael eu cynnal a'u cadw. Felly, cyn gynted ag y cânt eu hatgyweirio, gall y dŵr ffo hwnnw greu gwlis a golchi'r wyneb i ffwrdd eto. Felly, pa sgyrsiau rydych chi'n eu cael gyda'r Dirprwy Brif Weinidog ynglŷn â sicrhau bod tirfeddianwyr yn sicrhau eu bod yn gofalu am eu gwlis a'u ffosydd?
Absolutely. Responsibility is key here. Whether it be individual landowners, or whether it be local authorities or the trunk road agency, it's absolutely vital that culverts are cleared and that we do maintain not just the road surface but drainage systems as well. I know from one of my brothers, who's a road engineer, just how important it is to regularly clean culverts and ensure that water can run off smoothly. You're right, the local government borrowing initiative is making a huge difference across Wales in terms of local roads alone. The figure now stands at almost 150,000 in terms of the number of potholes that have been fixed or are being prevented as a result of the investment, and there will be devolution of the funding to the regions of Wales. As I said to Gareth Davies, it will amount, over a five-year period, to almost £150 million, at this year's figures, for north Wales. That will enable the region to spend against the priorities that it's identified in the regional transport plan, and in so doing it will enable local authorities to be able to use revenue to clean systems and ensure that surface water can be drained away as efficiently as possible.
Yn sicr. Mae cyfrifoldeb yn allweddol yma. Boed yn dirfeddianwyr unigol, neu'n awdurdodau lleol neu'r asiantaeth cefnffyrdd, mae'n gwbl hanfodol fod cwlfertau'n cael eu clirio a'n bod yn cynnal nid yn unig wyneb y ffordd, ond y systemau draenio hefyd. Rwy'n gwybod drwy un o fy mrodyr, sy'n beiriannydd ffyrdd, pa mor bwysig yw glanhau cwlfertau'n rheolaidd a sicrhau y gall dŵr lifo oddi ar y ffyrdd yn iawn. Rydych chi'n llygad eich lle, mae'r fenter benthyca llywodraeth leol yn gwneud gwahaniaeth enfawr ledled Cymru o ran ffyrdd lleol yn unig. Mae'r ffigur bellach bron yn 150,000 o ran nifer y tyllau yn y ffyrdd sydd wedi'u hatgyweirio neu sy'n cael eu hatal o ganlyniad i'r buddsoddiad, a bydd y cyllid yn cael ei ddatganoli i ranbarthau Cymru. Fel y dywedais wrth Gareth Davies, bydd yn cyfateb, dros gyfnod o bum mlynedd, i bron i £150 miliwn ar gyfer gogledd Cymru ar ffigurau eleni. Bydd hynny'n galluogi'r rhanbarth i wario yn erbyn y blaenoriaethau y mae wedi'u nodi yn y cynllun trafnidiaeth rhanbarthol, a thrwy wneud hynny, bydd yn galluogi awdurdodau lleol i ddefnyddio refeniw i lanhau systemau a sicrhau y gellir draenio dŵr wyneb mor effeithlon â phosib.
Mae cwestiwn 2 [OQ63467] wedi'i dynnu yn ôl. Cwestiwn 3, Vaughan Gething.
Question 2 [OQ63467] is withdrawn. Question 3, Vaughan Gething.
3. Pa drafodaethau mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gydag Adran Drafnidiaeth y DU ar newidiadau a gwelliannau i'r llinell lliniaru yn Ne Caerdydd a Phenarth? OQ63473
3. What discussions has the Cabinet Secretary had with the UK Department for Transport on changes and improvements to the relief line in Cardiff South and Penarth? OQ63473
I have had regular and exciting discussions with UK Ministers regarding rail enhancements, including the south Wales relief lines upgrade and Burns stations, funded in the spending review. Delivery will be overseen by the Welsh and UK Government Wales rail board and will transform travel across south-east Wales into south-west England.
Rwyf wedi cael trafodaethau rheolaidd a chyffrous gyda Gweinidogion y DU ynghylch gwelliannau i'r rheilffyrdd, gan gynnwys uwchraddio llinellau lliniaru de Cymru a gorsafoedd Burns, a ariannwyd yn yr adolygiad o wariant. Bydd bwrdd rheilffyrdd Cymru Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn goruchwylio'r gwaith, a bydd yn trawsnewid teithio ar draws de-ddwyrain Cymru i mewn i dde-orllewin Lloegr.
Thank you for the response, Cabinet Secretary. This is a significant piece of infrastructure work and a key enabler for the new Cardiff parkway proposal in St Mellons in the east of my consistency. It is endorsed in the Burns report. Getting it right should help to deliver the vision of a mainline train stop that also runs regular local services. There is a need to move at pace to deliver the transport and jobs that the parkway should provide. The First Minister made clear yesterday her wholehearted support for the parkway. I hope that the Chancellor will confirm some more UK Government support for the parkway today. The blocks to progress must now be removed with pace and delivery. Do you agree with me that what is required is a unified and ambitious plan from team Wales, one set of figures, based on the same vision, with the unambiguous support of Welsh Government economy and transport teams, together with the private sector developers? And if you do agree with me, will you and your colleague Rebecca Evans agree to meet with me and the leader of Cardiff Council, Huw Thomas, to ensure that that vision is delivered?
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae hwn yn waith seilwaith sylweddol ac yn alluogydd allweddol ar gyfer y cynnig parcffordd Caerdydd newydd yn Llaneirwg yn nwyrain fy etholaeth. Fe'i cymeradwyir yn adroddiad Burns. Dylai cyflawni'r gwaith yn iawn helpu i gyflawni'r weledigaeth o arhosfan ar brif linell reilffordd sydd hefyd yn rhedeg gwasanaethau lleol rheolaidd. Mae angen mynd ati'n gyflym i sicrhau'r drafnidiaeth a'r swyddi y dylai'r barcffordd eu darparu. Nododd y Prif Weinidog ei chefnogaeth lwyr i'r barcffordd yn glir ddoe. Rwy'n gobeithio y bydd y Canghellor yn cadarnhau mwy o gefnogaeth Llywodraeth y DU i'r barcffordd heddiw. Rhaid cael gwared ar y rhwystrau i gynnydd yn gyflym ac yn effeithiol nawr. A ydych chi'n cytuno â mi mai'r hyn sydd ei angen yw cynllun unedig ac uchelgeisiol gan dîm Cymru, un set o ffigurau, yn seiliedig ar yr un weledigaeth, gyda chefnogaeth ddiamwys timau economi a thrafnidiaeth Llywodraeth Cymru, ynghyd â'r datblygwyr sector preifat? Ac os ydych chi'n cytuno â mi, a wnewch chi a'ch cyd-Aelod Rebecca Evans gytuno i gyfarfod â mi ac arweinydd Cyngor Caerdydd, Huw Thomas, i sicrhau bod y weledigaeth honno'n cael ei chyflawni?
I couldn't agree more with the Member. We have to get all partners together to realise this project. It is a hugely important project, which, as the FM pointed out yesterday, will create jobs, jobs, jobs. And that's what it's about. It's the economic benefit. It's not just a transport project. This is about prosperity. I'd be more than happy to meet with the Member and the leader of Cardiff Council, alongside Rebecca Evans. Perhaps we could meet at the site of parkway. Also, I'll be raising this issue in December when I meet with Lord Hendy as part of the Wales rail board. I can confirm that the UK Government will enable delivery of the Burns stations and that Cardiff parkway will be included as part of the programme of upgrading the relief lines to enable it to happen.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod. Rhaid i'r holl bartneriaid ddod ynghyd i wireddu'r prosiect hwn. Mae'n brosiect hynod bwysig, a fydd, fel y nododd y Prif Weinidog ddoe, yn creu swyddi lu. A dyna yw hanfod hyn. Mae a wnelo â budd economaidd. Nid prosiect trafnidiaeth yn unig mohono. Mae a wnelo â ffyniant. Rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â'r Aelod ac arweinydd Cyngor Caerdydd, ynghyd â Rebecca Evans. Efallai y gallem gyfarfod ar safle'r barcffordd. Byddaf hefyd yn codi'r mater hwn ym mis Rhagfyr pan fyddaf yn cyfarfod â'r Arglwydd Hendy yn rhan o fwrdd rheilffyrdd Cymru. Gallaf gadarnhau y bydd Llywodraeth y DU yn ei gwneud hi'n bosib cyflawni gorsafoedd Burns ac y bydd parcffordd Caerdydd yn cael ei chynnwys yn rhan o'r rhaglen uwchraddio llinellau lliniaru i alluogi i hynny ddigwydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands.
Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Sam Rowlands.
Thank you, Llywydd. Cabinet Secretary, you'll know that, two and a half years ago, the Welsh Government decided to scrap the vast majority of road-building projects here in Wales. What is your assessment of the economic impact of that decision?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn gwybod, ddwy flynedd a hanner yn ôl, fod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu rhoi'r gorau i'r mwyafrif helaeth o brosiectau adeiladu ffyrdd yma yng Nghymru. Beth yw eich asesiad o effaith economaidd y penderfyniad hwnnw?
It was undertaken on the basis of needing to consider the environment, the climate emergency and the need to protect biodiversity. Economic factors were featured in considerations. Even though I wasn't in Government at the time, I know that the economy Minister at the time was very keen to ensure that economic factors were considered as part of that work. In terms of moving forward, I can confirm that the tests no longer exist as they were designed. They are now proposals, ensuring that roads are better designed and better built. We've also added, in the guidance, a lengthier section concerning capacity and when capacity on our roads should be increased.
Fe'i gwnaed ar sail yr angen i ystyried yr amgylchedd, yr argyfwng hinsawdd a'r angen i ddiogelu bioamrywiaeth. Roedd ffactorau economaidd yn rhan o'r ystyriaethau. Er nad oeddwn yn y Llywodraeth ar y pryd, gwn fod Gweinidog yr economi ar y pryd yn awyddus iawn i sicrhau bod ffactorau economaidd yn cael eu hystyried yn rhan o'r gwaith hwnnw. O ran symud ymlaen, gallaf gadarnhau nad yw'r profion yn bodoli mwyach fel y'u lluniwyd. Maent bellach yn gynigion, sy'n sicrhau bod ffyrdd wedi'u cynllunio'n well ac wedi'u hadeiladu'n well. Rydym hefyd wedi ychwanegu adran fwy ar gapasiti yn y cynlluniau, a phryd y dylid cynyddu capasiti ar ein ffyrdd.
Thank you for your response, Cabinet Secretary. Whilst I noted some of the shift in tone, I'm still yet to hear any assessment by the Welsh Government of the economic impact of that significant decision to no longer move ahead with the vast majority of those well-identified road-building projects. We need investment in that road infrastructure to address congestion, improve safety and support economic growth. There are key projects like the M4 relief road, A465 Heads of the Valleys improvements, the A483 upgrades, A55 enhancements and, of course, a third Menai crossing, which are all vital to modernising our transport network. The M4 relief road in particular, as you will know, was identified as a top priority due to that severe congestion around Newport. We know that the Welsh Government spent over £150 million on planning that relief road before scrapping the project in 2019, as you identified, citing environmental concerns and costs. This, though, is a decision that has left a critical gap in our infrastructure. So, Cabinet Secretary, when will you make that assessment on the economic impact of these decisions, and when do you intend to see key projects like these being delivered here in Wales?
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Er imi sylwi ar rywfaint o newid cywair, nid wyf wedi clywed unrhyw asesiad eto gan Lywodraeth Cymru o effaith economaidd y penderfyniad arwyddocaol i beidio â bwrw ymlaen â'r mwyafrif helaeth o'r prosiectau adeiladu ffyrdd tra hysbys hynny. Mae angen buddsoddiad yn y seilwaith ffyrdd i fynd i'r afael â thagfeydd, gwella diogelwch a chefnogi twf economaidd. Mae yna brosiectau allweddol fel ffordd liniaru'r M4, y gwelliannau i ffordd Blaenau'r Cymoedd yr A465, uwchraddio'r A483, gwelliannau'r A55, ac wrth gwrs, trydedd bont y Fenai, sydd oll yn hanfodol o ran moderneiddio ein rhwydwaith trafnidiaeth. Fel y gwyddoch, nodwyd ffordd liniaru'r M4 yn benodol fel blaenoriaeth oherwydd y tagfeydd difrifol o amgylch Casnewydd. Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi gwario dros £150 miliwn ar gynllunio'r ffordd liniaru honno cyn rhoi'r gorau i'r prosiect yn 2019, fel y nodoch chi, gan nodi pryderon a chostau amgylcheddol. Mae hwn, fodd bynnag, yn benderfyniad sydd wedi gadael bwlch difrifol yn ein seilwaith. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pryd fyddwch chi'n gwneud yr asesiad hwnnw o effaith economaidd y penderfyniadau hyn, a phryd y bwriadwch sicrhau bod prosiectau allweddol fel y rhain yn cael eu cyflawni yma yng Nghymru?
Well, we know that the cost of some of the projects that the Member has just outlined became too great for the Welsh Government to afford, not least because the economic impact of the Truss mini-budget and ongoing austerity, and leaving the EU as well, had an impact on the availability of funding. We've produced a national transport delivery plan that is both realistic and ambitious, and we're also devolving funding to the regions so that they can invest against their own regional transport plans.
I can confirm today that the M4 resilience study will be under way very shortly. It will look at how we can futureproof the corridor and how the M4 interacts with the operation of local roads, particularly in and around Newport. Alongside this, I'm very pleased that we secured the money in the comprehensive spending review for the stations that were recommended by the South East Wales Transport Commission to be delivered. And, of course, in next year's draft budget, we've also included money for non-rail-related projects from the South East Wales Transport Commission's recommendations to be taken forward. A huge amount of work is being undertaken to make transport smoother, more reliable and more convenient in south-east Wales, as it is right across the whole of Wales.
Wel, fe wyddom fod cost rhai o'r prosiectau y mae'r Aelod newydd eu hamlinellu wedi mynd yn rhy fawr i Lywodraeth Cymru eu fforddio, yn rhannol am fod effaith economaidd mini-gyllideb Truss a chyni parhaus, a gadael yr UE hefyd, wedi cael effaith ar argaeledd cyllid. Rydym wedi cynhyrchu cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth sy'n realistig ac yn uchelgeisiol, ac rydym hefyd yn datganoli cyllid i'r rhanbarthau fel y gallant fuddsoddi yn erbyn eu cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol eu hunain.
Gallaf gadarnhau heddiw y bydd astudiaeth gwydnwch yr M4 yn dechrau cyn bo hir. Bydd yn edrych ar sut y gallwn ddiogelu'r coridor ar gyfer y dyfodol a sut y mae'r M4 yn rhyngweithio â gweithrediad ffyrdd lleol, yn enwedig yng Nghasnewydd a'r cyffiniau. Ochr yn ochr â hyn, rwy'n falch iawn ein bod wedi sicrhau'r arian yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant ar gyfer y gorsafoedd yr argymhellodd Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru y dylid eu darparu. Ac wrth gwrs, yng nghyllideb ddrafft y flwyddyn nesaf, rydym hefyd wedi cynnwys arian er mwyn bwrw ymlaen â phrosiectau o argymhellion Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru nad ydynt yn gysylltiedig â rheilffyrdd. Mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo i wneud trafnidiaeth yn fwy llyfn, yn fwy dibynadwy ac yn fwy cyfleus yn ne-ddwyrain Cymru, fel y mae ar draws Cymru gyfan.
Thank you again for that response, Cabinet Secretary. You referred to the national transport delivery plan and have referenced the importance of rail within that. Now, we have seen in recent days leaks, ahead of the announcement by the Chancellor today, that rail fares in England are to be frozen. Can you confirm that that will also take place here in Wales?
Diolch eto am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe gyfeirioch chi at y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth ac rydych chi wedi cyfeirio at bwysigrwydd rheilffyrdd yn y cynllun hwnnw. Nawr, rydym wedi gweld datgeliadau answyddogol yn y dyddiau diwethaf, cyn y cyhoeddiad gan y Canghellor heddiw, y bydd prisiau tocynnau trên yn Lloegr yn cael eu rhewi. A allwch chi gadarnhau y bydd hynny'n digwydd yma yng Nghymru hefyd?
I very much welcome that announcement—it's very welcome. It will help a huge number of people with the cost-of-living challenge. It will apply, of course, to thousands of tickets that are purchased for services on Avanti West Coast, Great Western Railway, CrossCountry, which operate in and out of Wales. And once we've got the details from the budget today—. I haven't had the opportunity, in spite of the Office for Budget Responsibility's malfunction, to be able to identify the section regarding the rail fares freeze, but once we've got the detail, we'll know exactly what is available in terms of consequentials, because this will be quite a costly action by the UK Government. And then we'll be able to make a decision on rail fares for Transport for Wales services. But, of course, we wish to use all the levers that are available to us to help people with the cost-of-living challenges that they face.
Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad hwnnw'n fawr—mae'n galonogol iawn. Bydd yn helpu nifer fawr o bobl gyda her costau byw. Bydd yn berthnasol, wrth gwrs, i filoedd o docynnau sy'n cael eu prynu ar gyfer gwasanaethau ar Avanti West Coast, Great Western Railway, CrossCountry, sy'n gweithredu i mewn ac allan o Gymru. A phan fyddwn wedi cael y manylion yn y gyllideb heddiw—. Nid wyf wedi cael y cyfle, er gwaethaf camgymeriad y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, i allu nodi'r rhan sy'n ymwneud â rhewi prisiau tocynnau trên, ond pan gawn y manylion, byddwn yn gwybod beth yn union sydd ar gael o ran cyllid canlyniadol, gan y bydd hwn yn gam eithaf costus gan Lywodraeth y DU. Ac yna byddwn yn gallu gwneud penderfyniad ar brisiau tocynnau trên ar gyfer gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru. Ond wrth gwrs, rydym eisiau defnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael i ni i helpu pobl gyda'r heriau costau byw y maent yn eu hwynebu.
Llefarydd Plaid Cymru nawr—Peredur Owen Griffiths.
The Plaid Cymru spokesperson now—Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Yesterday, the First Minister spoke about her long shopping list for Westminster's budget. I'd like to think that fair rail funding for Wales was near the top, but today we see, once again, that your Labour colleagues at the other end of the M4 simply haven't been listening. Let's remember, in opposition, Labour said Wales was owed over £4 billion from HS2. Now they're in power, that promise has quietly disappeared—another u-turn. The uncomfortable truth is that this Government has no influence over its Westminster counterparts. You told us you would not stay silent if Starmer's Government harmed Welsh communities, but from here, Cabinet Secretary, it sounds like the mute button has been on. So, can I ask, politely and plainly: are you disappointed with the lack of a train infrastructure funding element in today's budget?
Diolch, Lywydd. Ddoe, siaradodd y Prif Weinidog am ei rhestr siopa hir ar gyfer cyllideb San Steffan. Hoffwn gredu bod cyllid rheilffyrdd teg i Gymru’n agos at y brig, ond heddiw, gwelwn unwaith eto nad yw eich cymheiriaid Llafur ar ben arall yr M4 wedi bod yn gwrando. Gadewch inni gofio, pan oeddent yn wrthblaid, fod Llafur wedi dweud bod dros £4 biliwn yn ddyledus i Gymru yn sgil HS2. A hwythau mewn grym bellach, mae'r addewid hwnnw wedi diflannu'n dawel—tro pedol arall. Y gwir annifyr amdani yw nad oes gan y Llywodraeth hon unrhyw ddylanwad dros ei chymheiriaid yn San Steffan. Fe ddywedoch chi wrthym na fyddech chi'n aros yn dawel pe bai Llywodraeth Starmer yn niweidio cymunedau Cymru, ond o'r fan hon, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n swnio fel pe bai eich microffon wedi'i ddiffodd. Felly, a gaf i ofyn, yn gwrtais ac yn blaen: a ydych chi'n siomedig nad oedd elfen o ariannu'r seilwaith rheilffyrdd yn y gyllideb heddiw?
Well, the rail infrastructure funding was announced as part of the comprehensive spending review, which allocated £445 million—not just delivery within this spending period, but also development within this spending period for rail infrastructure. If you look at some of the major programmes of work that will be funded as a result of that £445 million in this single spending review, you'll appreciate that, actually, it unlocks not just hundreds of millions, but, potentially, billions of pounds in the next spending review and the review after that. And I'll provide an example: Network North Wales. The cost of Network North Wales has been estimated at around £2.2 billion. Now, what the UK Government did with the CSR was they unlocked the first key components of Network North Wales—i.e. infrastructure works on the Wrexham-Liverpool line and infrastructure works on the north Wales main line, which will then facilitate further investment in future spending rounds. So, I think it's important that Members don't just see the £445 million as a one-off; this is a start of the process.
And in many respects, because the tap has been turned off for so long, it's suddenly been turned on and we have to make sure that we get that money spent within that spending period. One of the concerns that I've got is the pace of delivery has to be incredibly fast to ensure that we don't hand back any money that's related to rail investment from this spending period. I'm confident we can do that, but you look at some of the projects that have been held back and how much work can now take place—and we're talking about a huge effort by Network Rail and by Transport for Wales—to deliver the stations, deliver the relief lines, deliver the north Wales main line upgrade, deliver the Wrexham to Liverpool line upgrade, deliver the work at Padeswood. These are huge projects that have to be undertaken within this spending period, and which, in turn, will then unlock huge sums of investment in future spending rounds. That's what the purpose of the Wales rail board will be—to ensure that both the Welsh Government and the UK Government work together to identify those strategically important projects that can be supported, not as a one-off, but as an ongoing process of funding, so that we can have that guarantee that the historic underinvestment in the Welsh rail network is finally addressed.
Wel, cyhoeddwyd y cyllid seilwaith rheilffyrdd yn rhan o'r adolygiad cynhwysfawr o wariant, a ddyrannodd £445 miliwn—nid yn unig cyflawni o fewn y cyfnod gwariant hwn, ond hefyd datblygu o fewn y cyfnod gwariant hwn ar gyfer y seilwaith rheilffyrdd. Os edrychwch ar rai o'r prif raglenni gwaith a fydd yn cael eu hariannu o ganlyniad i'r £445 miliwn hwnnw yn yr un adolygiad gwariant hwn, fe fyddwch yn deall, mewn gwirionedd, ei fod yn datgloi nid yn unig cannoedd o filiynau, ond o bosib, biliynau o bunnoedd yn yr adolygiad o wariant nesaf a'r adolygiad wedyn. Ac fe roddaf enghraifft: Rhwydwaith Gogledd Cymru. Amcangyfrifwyd y bydd Rhwydwaith Gogledd Cymru yn costio oddeutu £2.2 biliwn. Nawr, yr hyn a wnaeth Llywodraeth y DU gyda'r adolygiad cynhwysfawr o wariant oedd datgloi cydrannau allweddol cyntaf Rhwydwaith Gogledd Cymru—h.y. gwaith seilwaith ar linell Wrecsam-Lerpwl a gwaith seilwaith ar brif linell gogledd Cymru, a fydd wedyn yn hwyluso buddsoddiad pellach mewn cylchoedd gwario yn y dyfodol. Felly, credaf ei bod yn bwysig nad yw'r Aelodau'n ystyried y £445 miliwn yn gyllid untro; dechrau'r broses yw hyn.
Ac mewn sawl ffordd, gan fod y tap wedi bod ar gau ers cyhyd, mae wedi'i agor yn sydyn ac mae’n rhaid inni sicrhau ein bod yn gwario'r arian o fewn y cyfnod gwario hwnnw. Un o'r pryderon sydd gennyf yw bod yn rhaid i gyflymder y ddarpariaeth fod yn anhygoel o gyflym er mwyn sicrhau nad ydym yn rhoi unrhyw arian yn ôl sy'n gysylltiedig â buddsoddiad rheilffyrdd o'r cyfnod gwario hwn. Rwy'n hyderus y gallwn wneud hynny, ond rydych chi'n edrych ar rai o'r prosiectau sydd wedi cael eu cadw'n ôl a faint o waith all fynd rhagddo nawr—ac rydym yn sôn am ymdrech enfawr gan Network Rail a Trafnidiaeth Cymru—i ddarparu'r gorsafoedd, darparu'r llinellau lliniaru, uwchraddio prif linell reilffordd gogledd Cymru, uwchraddio llinell Wrecsam i Lerpwl, cyflawni'r gwaith yn Padeswood. Mae'r rhain yn brosiectau enfawr y mae'n rhaid eu gwneud o fewn y cyfnod gwario hwn, ac a fydd wedyn, yn eu tro, yn datgloi symiau enfawr o fuddsoddiad mewn cylchoedd gwario yn y dyfodol. Dyna fydd diben bwrdd rheilffyrdd Cymru—sicrhau bod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio i nodi'r prosiectau strategol bwysig hynny y gellir eu cefnogi nid fel prosiectau untro, ond fel proses ariannu barhaus, fel y gallwn gael sicrwydd yr eir i'r afael o'r diwedd â'r tanfuddsoddi hanesyddol yn rhwydwaith rheilffyrdd Cymru.
Thank you for that answer. But you see the frustration that today's budget continues, or seems to continue, along Westminster's tradition of seemingly short-changing—yet another year where our taxpayers are funding rail routes that they rarely use and whilst investment flows across Offa's Dyke. The HS2 Oxford to Cambridge lines were wrongly classified as England and Wales projects, costing us billions. And I appreciate what you're saying there, but fundamentally, then, the Barnett formula is only one side of the problem. Even Welsh Labour's own manifesto admits the fiscal framework is outdated. So, can you confirm—? Do you accept that the full review of a fiscal framework is overdue—one that deals not just with Barnett, but with the billions Wales has lost through that misclassification, including HS2, which happened outside the Barnett formula? And do you also agree that correcting the injustice and investing properly in Welsh infrastructure is not just fair, but also fiscally responsible to get economic parity?
Diolch am eich ateb. Ond rydych chi'n gweld y rhwystredigaeth fod cyllideb heddiw yn parhau, neu i'w gweld yn parhau, â thraddodiad San Steffan o danariannu—blwyddyn arall lle mae ein trethdalwyr yn ariannu llwybrau rheilffordd nad ydynt prin yn eu defnyddio, a thra bo buddsoddiad yn llifo allan dros Glawdd Offa. Dosbarthwyd llinellau HS2 Rhydychen i Gaergrawnt, yn anghywir, yn brosiectau Cymru a Lloegr, gan gostio biliynau i ni. Ac rwy'n deall yr hyn a ddywedwch yno, ond yn y bôn, felly, dim ond un ochr i'r broblem yw fformiwla Barnett. Mae maniffesto Llafur Cymru ei hun hyd yn oed yn cyfaddef fod y fframwaith cyllidol wedi dyddio. Felly, a allwch chi gadarnhau—? A ydych chi'n derbyn ei bod hi'n hen bryd cael adolygiad llawn o fframwaith cyllidol—un sy'n ymdrin nid yn unig â Barnett, ond â'r biliynau y mae Cymru wedi'u colli drwy'r camddosbarthu, gan gynnwys HS2, a ddigwyddodd y tu allan i fformiwla Barnett? Ac a ydych chi hefyd yn cytuno bod unioni'r anghyfiawnder a buddsoddi'n briodol yn seilwaith Cymru nid yn unig yn deg, ond hefyd yn ariannol gyfrifol er mwyn sicrhau cydraddoldeb economaidd?
I don't want to step on the toes of the finance Minister; he's far better informed than I am on these matters. However, what I would say is that we now have a Chancellor, the first Chancellor in my memory, who has said that the Treasury Green Book—the rules that apply to investment across the UK—is not fit for purpose in terms of fair investment.
Now, the previous UK Government called their project to invest in certain parts of the UK 'levelling up'. What the Chancellor is doing is actually saying, 'We need to step away from some of the rules within the Treasury Green Book, to make sure that we have fairer investment across the UK.' And that's been demonstrated with the comprehensive spending review. I'd say again, it's not for the budget, it's for the comprehensive spending review to allocate major investment in infrastructure projects, and that's precisely what we got.
In addition, if we just look very recently at some of the other investments in Wales that we've been able to secure as a result of two Governments working in partnership: Wylfa—the small modular reactors that are going to be coming to Wylfa—huge; alongside that, the artificial intelligence growth zone. Between them they will create more jobs than I can remember being created in two projects that are side by side in north Wales in history—well, certainly in my lifetime. I cannot recall an announcement like the one that was made by the Prime Minister recently. And then we've got the investment zones. We've got the commitment to growth deals, the commitment to city deals and a commitment to the rail projects. We have a Government at Westminster that wants to and is investing in Wales.
Nid wyf am sathru ar draed y Gweinidog cyllid; mae'n llawer mwy gwybodus na minnau ar y materion hyn. Fodd bynnag, yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw bod gennym Ganghellor nawr, y Canghellor cyntaf a gofiaf, sydd wedi dweud nad yw Llyfr Gwyrdd y Trysorlys—y rheolau sy'n berthnasol i fuddsoddi ledled y DU—yn addas i’r diben o ran buddsoddiad teg.
Nawr, galwodd Llywodraeth flaenorol y DU eu prosiect i fuddsoddi mewn rhannau penodol o'r DU yn 'ffyniant bro'. Yr hyn y mae'r Canghellor yn ei wneud mewn gwirionedd yw dweud, 'Mae angen inni ymbellhau oddi wrth rai o'r rheolau yn Llyfr Gwyrdd y Trysorlys, i sicrhau bod gennym fuddsoddiad tecach ledled y DU.' Ac mae hynny wedi'i ddangos gyda'r adolygiad cynhwysfawr o wariant. Rwy'n dweud eto nad y gyllideb ond yr adolygiad cynhwysfawr o wariant a ddylai ddyrannu buddsoddiad mawr mewn prosiectau seilwaith, a dyna'n union a gawsom.
Yn ogystal, os edrychwn ar rai o'r buddsoddiadau eraill diweddar iawn rydym wedi gallu eu sicrhau yng Nghymru o ganlyniad i ddwy Lywodraeth yn gweithio mewn partneriaeth: Wylfa—yr adweithyddion modiwlar bach a fydd yn dod i Wylfa—enfawr; ochr yn ochr â hynny, y parth twf deallusrwydd artiffisial. Rhyngddynt, byddant yn creu mwy o swyddi nag y gallaf eu cofio'n cael eu creu mewn dau brosiect sy'n cyd-redeg yn y gogledd—wel, yn fy oes i, yn sicr. Ni allaf gofio cyhoeddiad fel yr un a wnaed yn ddiweddar gan y Prif Weinidog. Ac yna mae gennym y parthau buddsoddi. Mae gennym yr ymrwymiad i fargeinion twf, yr ymrwymiad i fargeinion dinesig ac ymrwymiad i'r prosiectau rheilffyrdd. Mae gennym Lywodraeth yn San Steffan sydd eisiau buddsoddi ac sydd yn buddsoddi yng Nghymru.
But there is a cognitive dissonance in what you're saying here today with some of what we've been hearing from the Secretary of State telling Plaid Cymru in Westminster that we couldn't physically spend more than £350 million-worth of investment in rail enhancements up to 2030. Yet we've obviously got, as you've described, over £3 billion-worth of Welsh rail schemes at business case stages. We're told that the money is flowing into public services, yet when it comes to rail, Westminster's position was simply that Wales couldn't spend it, and this Government seems to not have challenged that. There's a lack of ambition in what we want to achieve.
So, I fully accept that rail devolution won't happen overnight—we all know that—but today's budget makes one thing painfully clear: that the Welsh Government doesn't have that influence over UK Government that you seem to be saying. So, can I ask, why has the Welsh Government chosen to accept Westminster's limit as if it were fact? And does the Cabinet Secretary genuinely believe Wales lacks the capacity to invest beyond £350 million in its own rail network? Cabinet Secretary, where is that ambition? Where's it gone?
Ond mae anghysondeb gwybyddol rhwng yr hyn rydych chi'n ei ddweud yma heddiw a pheth o'r hyn y buom yn ei glywed gan yr Ysgrifennydd Gwladol yn dweud wrth Blaid Cymru yn San Steffan na allem, yn ffisegol, wario mwy na £350 miliwn o fuddsoddiad mewn gwelliannau rheilffyrdd hyd at 2030. Ac eto, mae gennym, yn amlwg, fel rydych chi wedi nodi, dros £3 biliwn o gynlluniau rheilffyrdd Cymru ar gamau achosion busnes. Dywedir wrthym fod yr arian yn llifo i wasanaethau cyhoeddus, ond yn achos rheilffyrdd, safbwynt San Steffan yn syml oedd na allai Cymru ei wario, ac ymddengys nad yw'r Llywodraeth hon wedi herio hynny. Mae diffyg uchelgais yn yr hyn rydym am ei gyflawni.
Felly, rwy'n derbyn yn llwyr na fydd datganoli rheilffyrdd yn digwydd dros nos—mae pob un ohonom yn gwybod hynny—ond mae cyllideb heddiw yn gwneud un peth yn boenus o glir: nad oes gan Lywodraeth Cymru y dylanwad yr ymddengys eich bod yn ei honni dros Lywodraeth y DU. Felly, a gaf i ofyn, pam y mae Llywodraeth Cymru wedi dewis derbyn terfyn San Steffan fel pe bai'n ffaith? Ac a yw Ysgrifennydd y Cabinet o ddifrif yn credu nad oes gan Gymru gapasiti i fuddsoddi mwy na £350 miliwn yn ei rhwydwaith rheilffyrdd ei hun? Ysgrifennydd y Cabinet, ble mae'r uchelgais? Ble mae wedi mynd?
[Inaudible.]—ambition. We've got huge ambition, which has been demonstrated by what we've done on the south-east Wales metro and what we're doing now on the north Wales network. The challenge that we face with all rail-related infrastructure is pace—pace of delivery, pace of development—and this spending period is actually relatively short. We've only got four years to the end of the decade, and to deliver some rail schemes takes a lot longer. If you look at the Elizabeth line, for example, or you look at the HS1 line, these were schemes that were years upon years in development and took seemingly forever to actually deliver.
The challenge we face here in Britain is delivery of major infrastructure projects. Planning is a major issue as well, and consenting. If we look at Cardiff parkway, for example, that took, I think it was years rather than months, to secure the planning. If you don't get planning, you can't build. And so, actually, the challenge for us is not in terms of ambition, it's not in terms of the number of projects, it's in terms of how fast we can develop and deliver these major infrastructure projects. And as I say, this is a problem for the whole of the UK and it's not just transport related, this is related to other infrastructure.
In terms of what the Secretary of State said, she was right that it's all about our ability to be able to spend enhancement money. So, we're going to be spending all of the enhancement money that we can. As I said, my fear is that pace will slow down. It cannot afford to slow down. We need to ensure that all of those programmes of work are taken forward.
And in terms of future developments, the greater ambition, which will be published by an industry-led prospectus in December, in terms of the longer term grand ambition, we secured in the spending review development money. And it's huge development money, it's £95 million. That will enable us to take projects forward to the point of being able to get shovels in the ground. But one of the barriers that we will face—I have to flag it up with Members—is the need to move at pace, particularly when it comes to planning and consenting. And that's why I welcomed so much the First Minister's commitment to do all that is required to make Wales the fastest place to get planning.
[Anghlywadwy.]—uchelgais. Mae gennym uchelgais enfawr, sydd wedi'i ddangos yn yr hyn a wnaethom ar fetro de-ddwyrain Cymru a'r hyn rydym yn ei wneud nawr ar rwydwaith gogledd Cymru. Yr her sy'n ein hwynebu gyda'r holl seilwaith sy'n gysylltiedig â rheilffyrdd yw cyflymder—cyflymder y ddarpariaeth, cyflymder y datblygu—ac mae'r cyfnod gwario hwn yn gymharol fyr mewn gwirionedd. Dim ond pedair blynedd sydd gennym tan ddiwedd y degawd, ac mae'n cymryd llawer mwy o amser i gyflawni rhai cynlluniau rheilffyrdd. Os edrychwch ar linell reilffordd Elizabeth, er enghraifft, neu os edrychwch ar linell reilffordd HS1, roedd y rhain yn gynlluniau a fu'n cael eu datblygu am flynyddoedd maith, ac a gymerodd oes i'w cyflawni i bob golwg.
Yr her sy'n ein hwynebu yma ym Mhrydain yw cyflawni prosiectau seilwaith mawr. Mae cynllunio'n fater pwysig hefyd, a chydsyniad. Os edrychwn ar barcffordd Caerdydd, er enghraifft, rwy'n credu ei bod wedi cymryd blynyddoedd, yn hytrach na misoedd, i sicrhau'r caniatâd cynllunio. Os na chewch ganiatâd cynllunio, ni allwch adeiladu. Ac felly nid uchelgais yw'r her i ni mewn gwirionedd, nid nifer y prosiectau, ond pa mor gyflym y gallwn ddatblygu a chyflawni'r prosiectau seilwaith mawr hyn. Ac fel y dywedaf, mae hon yn broblem i'r DU gyfan ac mae'n ymwneud â mwy na thrafnidiaeth yn unig, mae'n ymwneud â seilwaith arall.
O ran yr hyn a ddywedodd yr Ysgrifennydd Gwladol, roedd yn llygad ei lle fod hyn yn ymwneud â'n gallu i wario arian gwella. Felly, byddwn yn gwario'r holl arian gwella y gallwn ei wario. Fel y dywedais, fy ofn yw y bydd y cyflymder yn arafu. Ni all fforddio arafu. Mae angen inni sicrhau bod yr holl raglenni gwaith hynny'n cael eu datblygu.
Ac ar ddatblygiadau yn y dyfodol, yr uchelgais mwy, a fydd yn cael ei gyhoeddi gan brosbectws a arweinir gan y diwydiant ym mis Rhagfyr, o ran yr uchelgais mawr mwy hirdymor, fe wnaethom sicrhau arian datblygu yn yr adolygiad o wariant. Ac mae'n arian datblygu enfawr, mae'n £95 miliwn. Bydd hynny'n ein galluogi i fwrw ymlaen â phrosiectau i'r pwynt o allu rhoi rhawiau yn y ddaear. Ond un o'r rhwystrau y byddwn yn eu hwynebu—mae'n rhaid imi dynnu sylw'r Aelodau at hyn—yw'r angen i symud yn gyflym, yn enwedig o ran cynllunio a chydsynio. A dyna pam fy mod wedi croesawu ymrwymiad y Prif Weinidog i wneud popeth sydd ei angen i sicrhau mai Cymru yw'r lle cyflymaf i gael caniatâd cynllunio.
4. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd Llywodraeth Cymru o ran gwaith atgyweirio a chynnal a chadw ar ffyrdd lleol ar draws Canolbarth a Gorllewin Cymru? OQ63486
4. Will the Cabinet Secretary provide an update on Welsh Government's progress in repairing and maintaining local roads across Mid and West Wales? OQ63486
Yes, of course. We've provided over £29 million for local road improvements across Mid and West Wales this year, as well as repairing 36 miles of trunk road and fixing 17,000 potholes. Funding supports resurfacing, drainage and active travel, ensuring rural communities benefit from safer, more resilient transport infrastructure.
Gwnaf, wrth gwrs. Rydym wedi darparu dros £29 miliwn ar gyfer gwelliannau i ffyrdd lleol ledled Canolbarth a Gorllewin Cymru eleni, yn ogystal ag atgyweirio 36 milltir o gefnffordd ac atgyweirio 17,000 o dyllau yn y ffyrdd. Mae'r cyllid yn cefnogi rhoi wyneb newydd ar ffyrdd, draenio a theithio llesol, gan sicrhau bod cymunedau gwledig yn elwa o seilwaith trafnidiaeth mwy diogel a gwydn.
I very much welcome that announcement from Welsh Government, and that road refurbishment programme. And it will fund 22 separate projects across our road network. And in addition to this new funding, our local councils have already repaired thousands of potholes on over 216 miles of road through the local government borrowing scheme. And one such local road to benefit from this is Arnold's Hill on the A40 within my constituency in Pembrokeshire, an investment that will undoubtedly improve road safety by both fixing existing potholes and preventing new ones from developing, particularly as we approach the winter months. So, Cabinet Secretary, will you agree with me that this funding demonstrates that fixing our roads is a key priority for this Welsh Government?
Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad hwnnw gan Lywodraeth Cymru, a'r rhaglen adnewyddu ffyrdd honno. A bydd yn ariannu 22 o brosiectau ar wahân ar draws ein rhwydwaith ffyrdd. Ac yn ogystal â'r cyllid newydd hwn, mae ein cynghorau lleol eisoes wedi atgyweirio miloedd o dyllau yn y ffyrdd ar dros 216 milltir o ffyrdd drwy'r cynllun benthyca llywodraeth leol. Ac un ffordd leol o'r fath i elwa o hyn yw Arnold's Hill ar yr A40 yn fy etholaeth i yn sir Benfro, buddsoddiad a fydd yn sicr o wella diogelwch ffyrdd drwy atgyweirio tyllau presennol yn y ffyrdd ac atal rhai newydd rhag datblygu, yn enwedig wrth inni agosáu at fisoedd y gaeaf. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi fod y cyllid hwn yn dangos bod atgyweirio ein ffyrdd yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon yng Nghymru?
I thank Joyce Watson for her supplementary question, and I agree entirely. Fixing roads is a priority and it will remain a priority for the remainder of this Senedd term. So far, around 420 km of local roads have been addressed through this particular scheme. It's a huge, huge amount of road that has been improved as a result of the investment. And as we were talking about just this morning in committee, it's not just about the roads as well, it's also about footways, it's about bridges. So, we have to make sure that bridges are properly maintained, and this was highlighted in the Lugg review, which looked at the condition of the road network across Wales and concluded that more money needed to be spent on maintenance. We are doing exactly what was recommended.
Diolch i Joyce Watson am ei chwestiwn atodol, ac rwy'n cytuno'n llwyr. Mae atgyweirio ffyrdd yn flaenoriaeth a bydd yn parhau i fod yn flaenoriaeth am weddill tymor y Senedd hon. Hyd yn hyn, mae oddeutu 420 km o ffyrdd lleol wedi cael sylw drwy'r cynllun penodol hwn. Mae llawer iawn o ffyrdd wedi'u gwella o ganlyniad i'r buddsoddiad. Ac fel y buom yn ei drafod y bore yma yn y pwyllgor, mae'n ymwneud â mwy na'r ffyrdd yn unig, mae'n ymwneud hefyd â llwybrau troed, mae'n ymwneud â phontydd. Felly, rhaid inni sicrhau bod pontydd yn cael eu cynnal a'u cadw'n iawn, a nodwyd hyn yn adolygiad Lugg, a edrychodd ar gyflwr y rhwydwaith ffyrdd ledled Cymru a dod i'r casgliad fod angen gwario mwy o arian ar gynnal a chadw. Rydym yn gwneud yn union yr hyn a argymhellwyd.
Cabinet Secretary, thank you for your answer to Joyce Watson and for highlighting the additional money that's going into local government. However, what we see in Powys County Council, which is controlled by the Liberal Democrats—they have cut over 200 miles out of their gritting regime for this winter, and that is a lifeline to many people to get to work, get to hospital appointments and go about their daily business. It's a shame the Lib Dem yet again isn't here to hear it on a Wednesday. But Cabinet Secretary, I'd like to know from you what can the Welsh Government do to make sure that Powys County Council are putting money into the gritting regime to make sure our roads across Powys are safe enough for people to travel on this winter?
Ysgrifennydd y Cabinet, diolch am eich ateb i Joyce Watson ac am dynnu sylw at yr arian ychwanegol sy'n mynd i lywodraeth leol. Fodd bynnag, yr hyn a welwn yng Nghyngor Sir Powys, sy'n cael ei reoli gan y Democratiaid Rhyddfrydol—maent wedi torri dros 200 milltir allan o'u trefn raeanu ar gyfer y gaeaf hwn, ac mae hynny'n rhaff achub i lawer o bobl allu mynd i'r gwaith, mynd i apwyntiadau ysbyty a byw eu bywydau o ddydd i ddydd. Mae'n drueni nad yw'r Democrat Rhyddfrydol yma ar ddydd Mercher eto fyth i glywed hyn. Ond Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn wybod gennych beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod Cyngor Sir Powys yn rhoi arian i'r drefn raeanu i sicrhau bod ein ffyrdd ledled Powys yn ddigon diogel i bobl deithio arnynt y gaeaf hwn?
Well, I can see clearly that the Member is engaged in his local re-election campaign already. [Laughter.] But he makes a really important point, actually. He makes a vitally important point that connectivity is related to the ability of local authorities to be able to grit and to spend money on maintenance. And that's why it's vitally important that this Welsh Government that has supported councils over many years, in spite of austerity, goes on doing so. Powys has secured over £5.7 million as a result of the local government borrowing initiative. It's one of the best performers when it comes to drawing down money for fixing potholes and fixing roads. So, I won't come between yourselves and the Liberal Democrats; I'll just say that this Welsh Labour Government is doing all it can to support Powys.
Wel, gallaf weld yn glir fod yr Aelod eisoes yn ymgyrchu i gael ei ailethol yn lleol. [Chwerthin.] Ond mae'n gwneud pwynt pwysig iawn, mewn gwirionedd. Mae'n gwneud pwynt hanfodol bwysig fod cysylltedd yn gysylltiedig â gallu awdurdodau lleol i allu graeanu a gwario arian ar gynnal a chadw. A dyna pam ei bod yn hanfodol bwysig fod y Llywodraeth hon yng Nghymru, sydd wedi cefnogi cynghorau dros nifer o flynyddoedd, er gwaethaf cyni, yn parhau i wneud hynny. Mae Powys wedi sicrhau dros £5.7 miliwn o ganlyniad i'r fenter benthyca llywodraeth leol. Mae'n un o'r perfformwyr gorau o ran tynnu arian i lawr i atgyweirio ffyrdd a thyllau yn y ffyrdd. Felly, nid wyf am ddod rhyngoch chi a'r Democratiaid Rhyddfrydol; yr unig beth a ddywedaf yw bod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn gwneud popeth yn ei gallu i gefnogi Powys.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau mynediad at drafnidiaeth i bobl anabl? OQ63460
5. How is the Welsh Government ensuring access to transport for disabled people? OQ63460
This Welsh Government recognises that many disabled people rely on public transport and are investing in several initiatives across bus and rail to improve accessibility. Our transport-for-all approach and the ongoing Bus Services (Wales) Bill represent some of the opportunities to improve accessibility across the public transport network.
Mae Llywodraeth Cymru’n cydnabod bod llawer o bobl anabl yn dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus ac yn buddsoddi mewn sawl menter ar draws bysiau a rheilffyrdd i wella hygyrchedd. Mae ein dull trafnidiaeth i bawb a'r Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru) sydd ar y gweill ymhlith y cyfleoedd i wella hygyrchedd ar draws y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus.
Well, questioning the Cabinet Secretary for Social Justice here last month about the need for lifelong blue badges for individuals with lifelong conditions, I stated it's inconsistent top-down local authority interpretation of Welsh Government guidance that leads repeatedly to disabled applicants being denied or being denied to renew a new blue badge. In her response, she stated:
'I certainly will be giving this attention alongside the Cabinet Secretary for transport.'
In response to Carolyn Thomas's question to the First Minister last week on the petition to make blue badges lifelong for those with lifelong conditions, the First Minister said:
'For people with lifelong conditions that significantly impact their physical or cognitive mobility...we've reinforced the not-for-reassessment route...and provided enhanced guidance and additional training to local authorities on using it.'
The petitioner, STAND North Wales, has welcomed this, but stressed that consistent practices across local authorities are needed, ensuring fair treatment and preventing refusals due to misunderstanding of conditions or concerns about fraud. As they said, whilst new training is positive, it must be mandatory, uniform across Wales and reviewed annually, adding that clear guidance on rights exemptions from reassessment and a transparent appeals process are essential where lifelong conditions often do not fit current criteria, leaving people excluded. So, what plans do you have to ensure guidance and training are mandatory, consistent and regularly reviewed?
Wel, wrth holi Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol yma fis diwethaf am yr angen am fathodynnau glas gydol oes i unigolion â chyflyrau gydol oes, dywedais mai dehongli anghyson o'r brig i lawr gan awdurdodau lleol o ganllawiau Llywodraeth Cymru sy'n arwain dro ar ôl tro at wrthod neu wrthod adnewyddu bathodyn glas i ymgeiswyr anabl. Yn ei hymateb, dywedodd:
'Yn sicr, fe fyddaf i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth yn rhoi sylw i hyn.'
Mewn ymateb i gwestiwn Carolyn Thomas i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf ar y ddeiseb i wneud bathodynnau glas yn rhai gydol oes i bobl â chyflyrau gydol oes, dywedodd y Prif Weinidog:
'I bobl â chyflyrau gydol oes sy'n effeithio'n sylweddol ar eu symudedd corfforol neu wybyddol...rydym ni wedi atgyfnerthu'r llwybr "heb orfod cael eu hailasesu"...ac wedi darparu canllawiau gwell a hyfforddiant ychwanegol i awdurdodau lleol ynghylch ei ddefnyddio.'
Mae'r deisebydd, STAND Gogledd Cymru, wedi croesawu hyn, ond pwysleisiodd fod angen arferion cyson ar draws awdurdodau lleol, gan sicrhau triniaeth deg ac atal gwrthodiadau oherwydd camddealltwriaeth o amodau neu bryderon ynghylch twyll. Fel y dywedasant, er bod hyfforddiant newydd yn gadarnhaol, rhaid iddo fod yn orfodol, yn unffurf ledled Cymru ac wedi ei adolygu'n flynyddol, gan ychwanegu bod canllawiau clir ar hawl i esemptiadau rhag ailasesu a phroses apelio dryloyw yn hanfodol lle nad yw cyflyrau gydol oes yn aml yn berthnasol i'r meini prawf cyfredol, gan adael pobl wedi'u heithrio. Felly, pa gynlluniau sydd gennych i sicrhau bod canllawiau a hyfforddiant yn orfodol, yn gyson ac yn cael eu hadolygu'n rheolaidd?
Can I thank the member for his question and for the questions that he's put to other Ministers on this very important topic, as well as Carolyn Thomas who has a keen interest in this subject? Our goal remains to make the process of obtaining a badge efficient, effective and as stress-free as possible, and to limit as much as possible any anxiety associated with applying for or retaining a blue badge. I think the member is absolutely right—there has to be consistency across all local authorities in Wales. Increasingly, we're taking advice from the access and inclusion panel within Transport for Wales—an excellent panel.
With his permission, I'd like to share the information that he's provided today with the access and inclusion panel, and perhaps also facilitate a meeting with that particular panel, because they are outstanding in advising not just Transport for Wales and Welsh Ministers, but also in holding local government to account. So, I think that meeting may be beneficial indeed.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn ac am y cwestiynau y mae wedi'u gofyn i Weinidogion eraill ar y pwnc pwysig hwn, yn ogystal â Carolyn Thomas, sydd â diddordeb brwd yn y pwnc hwn? Ein nod yw gwneud y broses o gael bathodyn yn effeithlon, yn effeithiol ac mor ddi-straen â phosib, a chyfyngu cymaint â phosib ar unrhyw bryder sy'n gysylltiedig â gwneud cais am fathodyn glas neu ei gadw. Credaf fod yr Aelod yn llygad ei le—rhaid cael cysondeb ar draws pob awdurdod lleol yng Nghymru. Yn gynyddol, rydym yn cael cyngor gan banel mynediad a chynhwysiant Trafnidiaeth Cymru—panel rhagorol.
Gyda'i ganiatâd, hoffwn rannu'r wybodaeth y mae wedi'i darparu heddiw gyda'r panel mynediad a chynhwysiant, ac efallai hefyd hwyluso cyfarfod gyda'r panel penodol hwnnw, gan eu bod yn rhagorol am gynghori nid yn unig Trafnidiaeth Cymru a Gweinidogion Cymru, ond hefyd am ddwyn llywodraeth leol i gyfrif. Felly, rwy'n credu y gallai'r cyfarfod hwnnw fod yn fuddiol iawn
A couple of weeks ago, Cabinet Secretary, I raised concerns about the barriers preventing blind or partially sighted passengers from using public transport, but I will be raising something slightly different. Public transport should be for everyone. It's an issue I've raised countless times because the spaces, the stops, the services, the stations—they're not designed for everyone. Wheelchair users can find public transport really difficult to use. I've had people pointing out to me that although the new metro trains really are a big improvement, it's still no use if you can't get to the platform because the lift is broken. Most buses only have space for one wheelchair, so if that space is taken, sometimes by a baby pram, you have to wait for the next bus, which might be hours away, and if you are travelling with someone else who is in a wheelchair, you can't travel together. Do you agree with me that until we eliminate these barriers, public transport can't actually be called 'public' because it isn't working for everyone? And what would you say, please, to those young people who've raised those concerns with me?
Ychydig wythnosau yn ôl, Ysgrifennydd y Cabinet, codais bryderon ynghylch y rhwystrau sy'n atal teithwyr dall neu sy'n gweld yn rhannol rhag defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ond rwyf am godi rhywbeth ychydig yn wahanol. Dylai trafnidiaeth gyhoeddus fod ar gyfer pawb. Mae'n fater a godais droeon gan nad yw'r lleoedd, yr arosfannau, y gwasanaethau, y gorsafoedd—nid ydynt wedi'u cynllunio ar gyfer pawb. Gall fod yn anodd iawn i ddefnyddwyr cadeiriau olwyn ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Er bod y trenau metro newydd yn welliant mawr mewn gwirionedd, mae pobl wedi nodi nad yw'n dda i ddim os na allwch gyrraedd y platfform am fod y lifft wedi torri. Dim ond lle i un gadair olwyn sydd ar y rhan fwyaf o fysiau, felly os yw'r lle hwnnw wedi'i gymryd, weithiau gan bram babi, mae'n rhaid ichi aros am y bws nesaf, a allai gymryd oriau, ac os ydych chi'n teithio gyda rhywun arall sydd mewn cadair olwyn, ni allwch deithio gyda'ch gilydd. A ydych chi'n cytuno â mi, hyd nes y cawn wared ar y rhwystrau hyn, na ellir galw trafnidiaeth gyhoeddus yn 'gyhoeddus' mewn gwirionedd am nad yw'n gweithio i bawb? A beth y byddech chi'n ei ddweud, os gwelwch yn dda, wrth y bobl ifanc sydd wedi tynnu fy sylw at y pryderon hynny?
That's a really, really important point. We have to see transport through, I think, the eyes of those who face the highest hurdles and the most severe challenges on a daily basis. That's why we created the transport-for-all agenda. Now, there's a lot that we can do in terms of bus accessibility, and that we will be doing, as a result of franchising, including renewing the fleet. As I told committee this morning, we have the oldest fleet of buses in the United Kingdom, and we want to do with buses what we've done with trains: make it one of the newest fleets anywhere. But, in so doing, we'll set guidelines, we'll set criteria for the new buses on accessibility. We don't want anyone to be prevented from boarding for whatever reason, and so we will be taking into account opportunities associated with the bus Bill and franchising. But we're also currently undertaking a strategic review of those services that we're in full control of—those that are within the TrawsCymru bus network—to ensure that future investment decisions are fully aligned to all passenger needs, so it is truly public.
Mae hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Credaf fod yn rhaid inni weld trafnidiaeth drwy lygaid y rhai sy'n wynebu'r rhwystrau mwyaf a'r heriau mwyaf difrifol yn ddyddiol. Dyna pam y gwnaethom greu'r agenda trafnidiaeth i bawb. Nawr, mae llawer y gallwn ei wneud o ran hygyrchedd bysiau, ac mae llawer y byddwn yn ei wneud, o ganlyniad i fasnachfreinio, gan gynnwys adnewyddu'r fflyd. Fel y dywedais wrth y pwyllgor y bore yma, gennym ni y mae'r fflyd hynaf o fysiau yn y Deyrnas Unedig, ac rydym am wneud gyda bysiau yr hyn a wnaethom gyda threnau: ei gwneud yn un o'r fflydoedd mwyaf newydd yn unrhyw le. Ond wrth wneud hynny, byddwn yn gosod canllawiau, byddwn yn gosod meini prawf hygyrchedd ar gyfer y bysiau newydd. Nid ydym am i unrhyw un gael eu hatal rhag mynd ar y bws am ba reswm bynnag, ac felly byddwn yn ystyried cyfleoedd sy'n gysylltiedig â'r Bil bysiau a masnachfreinio. Ond rydym hefyd yn cynnal adolygiad strategol ar hyn o bryd o'r gwasanaethau y mae gennym reolaeth lawn drostynt—y rhai sydd o fewn rhwydwaith bysiau TrawsCymru—i sicrhau bod penderfyniadau buddsoddi yn y dyfodol wedi'u halinio'n llawn ag anghenion pob teithiwr, fel eu bod yn wirioneddol gyhoeddus.
Disabled people's access to public transport is crucial, and I've been very cheered by the Cabinet Secretary's response to the issues that I've raised, and, in particular, improving the infrastructure to allow disabled people seamless access to public transport.
But, in order for this to work properly, the infrastructure has to be maintained, and Delyth Jewell mentioned in her question about lifts, and I wanted to raise the issue and the concern from constituents that the lift in Llandaff station, in my constituency of Cardiff North, is regularly out of order, and this means that that station is completely inaccessible to many disabled people. The lift's been out of order for a significant amount of time each year for the past six years, and, more recently, the lift has been out of order since the beginning of September until now. So, could the Cabinet Secretary suggest ways that we can work to ensure that the infrastructure that is there is maintained, so that disabled people don't turn up at the station and then are unable to access the trains because of the regularity of, in that particular station, the lift being broken?
Mae mynediad pobl anabl at drafnidiaeth gyhoeddus yn allweddol, ac rwyf wedi cael fy nghalonogi'n fawr gan ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i'r materion a godais, ac yn enwedig, gwella'r seilwaith i ganiatáu i bobl anabl gael mynediad di-dor at drafnidiaeth gyhoeddus.
Ond er mwyn i hyn weithio'n iawn, rhaid cynnal y seilwaith, a soniodd Delyth Jewell yn ei chwestiwn am lifftiau, ac roeddwn eisiau codi'r mater a'r pryder gan etholwyr fod y lifft yng ngorsaf Llandaf, yn fy etholaeth i yng Ngogledd Caerdydd, yn aml heb fod yn gweithio, ac mae hyn yn golygu bod yr orsaf honno'n gwbl anhygyrch i lawer o bobl anabl. Mae'r lifft heb fod yn gweithio am gryn dipyn o amser bob blwyddyn dros y chwe blynedd diwethaf, ac yn fwy diweddar, nid yw'r lifft wedi bod yn gweithio ers dechrau mis Medi. Felly, a allai Ysgrifennydd y Cabinet awgrymu ffyrdd y gallwn weithio i sicrhau bod y seilwaith sydd yno'n cael ei gynnal, fel nad yw pobl anabl yn dod i'r orsaf ac yna'n methu cael mynediad at y trenau am fod y lifft yn aml wedi torri, yn yr orsaf benodol honno?
I'd like to thank Julie Morgan for her question. Of course, the Access for All programme has seen significant investment at many, many stations across Wales. Transport for Wales has been responsible for improvements on the core Valleys lines within the metro area. But it's not just the investment to improve stations that matters; it's the investment to maintain station facilities that also matters. Now, it is disappointing that the lifts at Llandaff have not been working of late. I have asked my officials to liaise with Transport for Wales, as they're responsible for it, to make sure that the facilities are maintained properly and that the lifts are operational again as soon as possible.
I should just assure the Member that all Transport for Wales platform and on-board staff are trained to assist passengers with accessibility needs, and Transport for Wales also ensures that bespoke additional support is provided in the event of lift failure to meet the needs of passengers—all passengers—and to minimise disruption. But, as I say, I have asked officials to liaise with Transport for Wales to address the issue at Llandaff as soon as possible.
Hoffwn ddiolch i Julie Morgan am ei chwestiwn. Wrth gwrs, mae'r rhaglen Mynediad i Bawb wedi gweld buddsoddiad sylweddol mewn llawer iawn o orsafoedd ledled Cymru. Mae Trafnidiaeth Cymru wedi bod yn gyfrifol am welliannau ar linellau craidd y Cymoedd yn ardal y metro. Ond nid dim ond y buddsoddiad i wella gorsafoedd sy'n bwysig; mae'r buddsoddiad i gynnal cyfleusterau'r orsaf hefyd yn bwysig. Nawr, mae'n siomedig nad yw'r lifftiau yn Llandaf wedi bod yn gweithio yn ddiweddar. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion gysylltu â Trafnidiaeth Cymru, gan mai nhw sy'n gyfrifol amdano, i wneud yn siŵr fod y cyfleusterau'n cael eu cynnal a'u cadw'n iawn a bod y lifftiau'n weithredol eto cyn gynted â phosib.
Dylwn sicrhau'r Aelod fod holl staff platfform a threnau Trafnidiaeth Cymru wedi'u hyfforddi i gynorthwyo teithwyr ag anghenion hygyrchedd, a bod Trafnidiaeth Cymru hefyd yn sicrhau bod cymorth ychwanegol pwrpasol yn cael ei ddarparu os yw'r lifft yn methu diwallu anghenion teithwyr—pob teithiwr—ac i leihau aflonyddwch. Ond fel y dywedaf, rwyf wedi gofyn i swyddogion gysylltu â Trafnidiaeth Cymru i fynd i'r afael â'r broblem yn Llandaf cyn gynted â phosib.
6. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella gwytnwch llinell y Gororau rhwng Caerdydd a Henffordd? OQ63457
6. What measures is the Welsh Government taking to improve the resilience of the Marches line between Cardiff and Hereford? OQ63457
Great question.
Cwestiwn gwych.
Transport for Wales—. It is indeed. Transport for Wales works closely with Network Rail to strengthen the resilience of the Wales and borders railway. Recent investment has improved resilience on the vitally important Marches route, but more does need to be done to protect our railway against extreme weather events, such as storm Claudia.
Mae Trafnidiaeth Cymru—. Mae'n wir. Mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Network Rail i gryfhau gwydnwch rheilffordd Cymru a'r Gororau. Mae buddsoddiad diweddar wedi gwella gwydnwch ar lwybr hanfodol bwysig y Gororau, ond mae angen gwneud mwy i ddiogelu ein rheilffordd rhag digwyddiadau tywydd eithafol, fel storm Claudia.
Well, thank you, Cabinet Secretary. Yes, the Welsh Marches line is vital to Monmouthshire, as you know, and Torfaen, with Abergavenny, New Inn and Cwmbran stations serving over 900,000 passengers in 2023-24. Yet we do repeatedly hear of track issues, line defects and a general lack of resilience across the route. You pointed out storm Claudia and what the effects were from that this time, which left a 2m void, closing the line for three days, which affected about 7,500 people in my constituency. But also the general performance seems to be poor. Over a 12-week period up to September 2025, only 37.8 per cent of trains were on time, while 76.3 per cent arrived within five minutes, 85.7 per cent within 10 minutes, and 90.4 per cent within 15 minutes. Many who use it feel that isn't good enough. So, Cabinet Secretary, for such a busy and essential line, I'm sure you will agree that more needs to be done—you've already recognised that. Can the Welsh Government commit to prioritising any further investment in the Marches line in the near future to address some of those persistent issues?
Wel, diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ydy, mae rheilffordd Gororau Cymru yn hanfodol i sir Fynwy, fel y gwyddoch, a Thorfaen, gyda gorsafoedd y Fenni, New Inn a Chwmbrân yn gwasanaethu dros 900,000 o deithwyr yn 2023-24. Eto fe glywn dro ar ôl tro am broblemau gyda'r trac, diffygion ar y llinell a diffyg gwydnwch cyffredinol ar hyd y llwybr. Fe wnaethoch chi dynnu sylw at storm Claudia ac effeithiau honno y tro hwn, a adawodd dwll o 2m, gan gau'r llinell am dridiau, a effeithiodd ar tua 7,500 o bobl yn fy etholaeth i. Ond hefyd mae'n ymddangos bod y perfformiad cyffredinol yn wael. Dros gyfnod o 12 wythnos hyd at fis Medi 2025, dim ond 37.8 y cant o drenau oedd ar amser, tra bod 76.3 y cant wedi cyrraedd o fewn pum munud, 85.7 y cant o fewn 10 munud, a 90.4 y cant o fewn 15 munud. Mae llawer sy'n ei defnyddio'n teimlo nad yw hynny'n ddigon da. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, ar gyfer llinell mor brysur a hanfodol, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno bod angen gwneud mwy—rydych chi eisoes wedi cydnabod hynny. A all Llywodraeth Cymru ymrwymo i flaenoriaethu unrhyw fuddsoddiad pellach yn llinell y Gororau yn y dyfodol agos i fynd i'r afael â rhai o'r problemau parhaus hynny?
Can I thank the Member, not only for his supplementary question, but also for recently visiting the Wales Rail Operating Centre in Cardiff? I hope it was an informative visit. I'm sure that it will have illustrated the complexities of running the railway and probably also underlined what I think were impressive efforts to recover services following recent extreme weather events.
It was back in 2021 that Network Rail undertook a £4 million project on the line, and it involved installing 8,000 tonnes of rock armour on the line between Hereford and Abergavenny. And what we saw recently shows that that work most definitely paid off. Now, there was, of course, disruption to passengers, but that rock armour played a pivotal role in protecting the railway. And I do believe that without that action, without that investment, the damage from storm Claudia would have been far, far worse, and the fallout to passengers would also have been more severe—also to freight services as well; this line is very important in terms of freight.
So, we do recognise that, whilst the investment in 2021 served a huge purpose in minimising disruption, ongoing investment is going to be required on the line in the future, and that's why we're working with Network Rail to make sure that funding is secured for ongoing maintenance. And proactive work as well to manage line-side vegetation is also vitally important. If we don't remove vegetation, it leads to train cancellations due to trees falling and so forth. Also, clearing culverts. It sounds obvious, but this ongoing programme of maintenance is vitally important to train performance. If the train lines are not fit for purpose, then Transport for Wales's trains will obviously be cancelled or late, so, we work very closely with Network Rail to ensure that maintenance takes place. But I will reinforce the message that more needs to be done to make sure this vitally important line is maintained to the full.
A gaf i ddiolch i'r Aelod, nid yn unig am ei gwestiwn atodol, ond hefyd am ymweld â Chanolfan Weithredu Rheilffyrdd Cymru yng Nghaerdydd yn ddiweddar? Gobeithio ei fod yn ymweliad defnyddiol. Rwy'n siŵr y bydd wedi dangos cymhlethdodau rhedeg y rheilffordd a hefyd, mae'n debyg, wedi tanlinellu'r hyn y credaf eu bod yn ymdrechion trawiadol i adfer gwasanaethau yn dilyn digwyddiadau tywydd eithafol yn ddiweddar.
Yn ôl yn 2021 ymgymerodd Network Rail â phrosiect gwerth £4 miliwn ar y llinell, ac roedd yn cynnwys gosod 8,000 tunnell o amddiffynfeydd meini ar y llinell rhwng Henffordd a'r Fenni. Ac mae'r hyn a welsom yn ddiweddar yn dangos bod y gwaith hwnnw'n bendant wedi talu ar ei ganfed. Nawr, roedd yna aflonyddu ar deithwyr wrth gwrs, ond roedd yr amddiffynfeydd meini hynny'n chwarae rôl ganolog yn diogelu'r rheilffordd. A heb y gwaith hwnnw, heb y buddsoddiad hwnnw, byddai difrod storm Claudia wedi bod yn llawer iawn gwaeth, a byddai'r canlyniadau i deithwyr hefyd wedi bod yn fwy difrifol—i wasanaethau cludo nwyddau hefyd; mae'r llinell hon yn bwysig iawn ar gyfer cludo nwyddau.
Felly, er bod y buddsoddiad yn 2021 yn cyflawni diben enfawr o ran lleihau aflonyddwch, rydym yn cydnabod y bydd angen buddsoddiad parhaus ar y llinell yn y dyfodol, a dyna pam ein bod yn gweithio gyda Network Rail i sicrhau bod cyllid yn cael ei sicrhau ar gyfer gwaith cynnal a chadw parhaus. Ac mae gwaith rhagweithiol i reoli llystyfiant ar hyd y llinell hefyd yn hanfodol bwysig. Os na chawn wared ar lystyfiant, mae'n arwain at ganslo trenau oherwydd coed yn cwympo ac yn y blaen. Hefyd, clirio cwlfertau. Mae'n swnio'n amlwg, ond mae'r rhaglen barhaus hon o waith cynnal a chadw yn hanfodol bwysig i berfformiad trenau. Os nad yw'r llinellau trên yn addas i'r diben, bydd trenau Trafnidiaeth Cymru yn amlwg yn cael eu canslo neu'n hwyr, felly, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Network Rail i sicrhau bod gwaith cynnal a chadw'n digwydd. Ond byddaf yn ategu'r neges fod angen gwneud mwy i wneud yn siŵr fod y llinell hanfodol bwysig hon yn cael ei chynnal a'i chadw'n llawn.
7. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar gysylltedd trafnidiaeth yn Nhaf Elái? OQ63454
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on transport connectivity in Taff Ely? OQ63454
Yes, of course. 'Llwybr Newydd' sets out our vision to improve transport across Wales. We'll deliver this vision in Taff Ely through the projects set out in our national transport delivery plan. We're also empowering local leaders to shape transport priorities that reflect the needs of their communities through regional transport plans.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae 'Llwybr Newydd' yn nodi ein gweledigaeth i wella trafnidiaeth ledled Cymru. Byddwn yn cyflawni'r weledigaeth hon yn Nhaf Elái drwy'r prosiectau a nodir yn ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Rydym hefyd yn grymuso arweinwyr lleol i lunio blaenoriaethau trafnidiaeth sy'n adlewyrchu anghenion eu cymunedau trwy gynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol.
Thank you for that answer. And the Taff Ely area, of course, is one of the areas of the highest potential development for housing over the coming decade. I have raised with yourself and with Transport for Wales on a number of occasions the north-west corridor, the preservation of the former rail link, which is still there, in terms of the potential developments of the north-west corridor into the Taff Ely area. I was just wondering, Cabinet Secretary, if you can give an undertaking to look at the plans and the developments and the potential for that being incorporated into the longer term planning of rail and transport connectivity?
Diolch am yr ateb hwnnw. Ac mae ardal Taf Elái, wrth gwrs, yn un o'r ardaloedd sydd â fwyaf o botensial ar gyfer datblygiadau tai dros y degawd nesaf. Rwyf wedi codi mater coridor y gogledd-orllewin gyda chi a Trafnidiaeth Cymru ar sawl achlysur, a chadw'r hen gyswllt rheilffordd, sy'n dal yno, mewn perthynas â datblygiadau posib coridor y gogledd-orllewin i ardal Taf Elái. Roeddwn i'n meddwl, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi roi ymrwymiad i edrych ar y cynlluniau a'r datblygiadau a'r potensial i hynny gael ei ymgorffori yn y cynlluniau mwy hirdymor ar gyfer cysylltedd rheilffyrdd a thrafnidiaeth?
Yes, I think the point that Mick Antoniw raises about housing development is really, really important in the context of the project that he's promoting. The scheme is within Cardiff Council's recent transport White Paper as part of their vision to create a full Cardiff Crossrail—and, of course, funding for that first phase has been secured.
In parallel to this, we are devolving funds to the Cardiff capital region for transport investment, and, over the next five years, at today's figures, south-east Wales will have around £250 million to invest in transport. Now, I understand that the scheme would be in the region of £1 billion in funding, so it would require a UK Government commitment to both the proposal and its funding. But, as I say, Cardiff Crossrail has secured the first phase of funding and this scheme is within the council's recent transport White Paper as part of their vision to create a full Cardiff Crossrail.
Ie, rwy'n credu bod y pwynt y mae Mick Antoniw yn ei godi am ddatblygiadau tai yn wirioneddol bwysig yng nghyd-destun y prosiect y mae'n ei hyrwyddo. Mae'r cynllun ym Mhapur Gwyn trafnidiaeth diweddar Cyngor Caerdydd fel rhan o'u gweledigaeth i greu Crossrail Caerdydd llawn—ac wrth gwrs, mae cyllid wedi'i sicrhau ar gyfer y cam cyntaf.
Ochr yn ochr â hyn, rydym yn datganoli arian i brifddinas-ranbarth Caerdydd ar gyfer buddsoddiad mewn trafnidiaeth, a dros y pum mlynedd nesaf, yn ôl ffigurau heddiw, bydd gan dde-ddwyrain Cymru oddeutu £250 miliwn i'w fuddsoddi mewn trafnidiaeth. Nawr, rwy'n deall y byddai'r cynllun yn costio oddeutu £1 biliwn, felly byddai angen ymrwymiad Llywodraeth y DU i'r cynnig a'i gyllido. Ond fel y dywedais, mae Crossrail Caerdydd wedi sicrhau cam cyntaf y cyllid ac mae'r cynllun hwn ym Mhapur Gwyn trafnidiaeth diweddar y cyngor fel rhan o'u gweledigaeth i greu Crossrail Caerdydd llawn.
8. Sut mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn gweithio gyda chydweithwyr yn y Cabinet i gefnogi cais Wrecsam ar gyfer dinas diwylliant 2029? OQ63465
8. How is the Cabinet Secretary working with Cabinet colleagues to support Wrexham's bid for city of culture 2029? OQ63465
I do think that Wrexham is in prime position to build on its runners-up position in the last UK City of Culture competition. We support and encourage Wrexham and other places in Wales to consider entering the 2029 competitions for UK city and town of culture.
Rwy'n credu bod Wrecsam yn y sefyllfa orau i adeiladu ar ei ail safle yng nghystadleuaeth ddiwethaf Dinas Diwylliant y DU. Rydym yn cefnogi ac yn annog Wrecsam a llefydd eraill yng Nghymru i ystyried cymryd rhan yng nghystadlaethau 2029 ar gyfer dinas a thref ddiwylliant y DU.
Thank you for your response, Cabinet Secretary. And I agree with you, Wrexham is in prime position for this UK City of Culture 2029 bid. This isn't just, though, about hosting events for a year; for me, it's about creating a lasting legacy for the city and the surrounding communities. We know that local businesses, schools and cultural organisations could all stand to benefit if the bid is successful, but there must be real, sustained support from Government to help make this happen. We know that investing in culture can drive tourism, create jobs, inspire young people to engage with the arts—all of which are vital for a thriving local economy. So, I wonder, Cabinet Secretary, how you would envisage the Welsh Government helping to ensure that if Wrexham is successful—and we do hope it will be—that the city and surrounding communities will see long-term benefits that would extend beyond 2029?
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Ac rwy'n cytuno â chi, mae Wrecsam yn y sefyllfa orau ar gyfer y cais hwn am Ddinas Diwylliant y DU 2029. Fodd bynnag, mae hyn yn ymwneud â mwy na chynnal digwyddiadau am flwyddyn; i mi, mae'n ymwneud â chreu gwaddol parhaol i'r ddinas a'r cymunedau cyfagos. Gwyddom y gallai busnesau lleol, ysgolion a sefydliadau diwylliannol i gyd elwa os yw'r cais yn llwyddiannus, ond rhaid bod cefnogaeth go iawn a pharhaus gan y Llywodraeth i helpu i wneud i hyn ddigwydd. Rydym yn gwybod y gall buddsoddi mewn diwylliant ysgogi twristiaeth, creu swyddi, ysbrydoli pobl ifanc i ymgysylltu â'r celfyddydau—pob un ohonynt yn hanfodol ar gyfer economi leol ffyniannus. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, sut y rhagwelwch chi y bydd Llywodraeth Cymru yn helpu i sicrhau bod y ddinas a'r cymunedau cyfagos yn gweld manteision hirdymor a fyddai'n ymestyn y tu hwnt i 2029 pe bai Wrecsam yn llwyddiannus, fel y mae pawb ohonom yn gobeithio y bydd?
Legacy is everything in this competition. What the judges wish to see is a clear demonstration not just to a year of events, but to a long-lasting piece of work that will promote pride in place and place building. Wrexham, as we know, has seen some astonishing developments of late, and we will soon see the football museum of Wales opened in Wrexham. Wrexham is home to, currently, Wales's most successful football team. Events like Focus Wales are generating more pride and passion within Wrexham; we've got Tŷ Pawb; there's work on the Wrexham Gateway; there's also the Wrexham Lager brewery project that's taking place; there's the expansion of Coleg Cambria, the university; it held the National Eisteddfod. I could go on and on. What we do know is that Wrexham is in the best possible position that it could be. But Sam Rowlands is right: it's about long-term future success, and I do believe that securing UK City of Culture status would facilitate a greater degree of pride and place building and excellence within Wrexham. The timeline is pretty tight. Expressions of interest are now open. So far, I'm only aware of Wrexham as a bidder, and if it is only Wrexham then I'm sure the Welsh Government will throw all of its weight and support behind Wrexham.
Gwaddol yw popeth yn y gystadleuaeth hon. Yr hyn y mae'r beirniaid yn dymuno ei weld yw arddangosiad clir nid yn unig i flwyddyn o ddigwyddiadau, ond i waith hirhoedlog a fydd yn hyrwyddo balchder mewn lle ac adeiladu lle. Fel y gwyddom, gwelwyd datblygiadau rhyfeddol yn Wrecsam yn ddiweddar, a byddwn yn gweld amgueddfa bêl-droed Cymru yn agor yno cyn bo hir. Mae Wrecsam yn gartref i dîm pêl-droed mwyaf llwyddiannus Cymru ar hyn o bryd. Mae digwyddiadau fel Focus Cymru yn creu mwy o falchder ac angerdd yn Wrecsam; mae gennym Dŷ Pawb; mae gwaith yn mynd rhagddo ar Borth Wrecsam; mae yna hefyd brosiect bragdy Wrexham Lager sy'n digwydd; gwaith ehangu Coleg Cambria, y brifysgol; cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yno. Gallwn barhau. Yr hyn a wyddom yw bod Wrecsam yn y sefyllfa orau y gallai fod ynddi. Ond mae Sam Rowlands yn iawn: mae'n ymwneud â llwyddiant hirdymor yn y dyfodol, ac rwy'n credu y byddai sicrhau statws Dinas Diwylliant y DU yn ei gwneud hi'n bosib meithrin mwy o falchder ac adeiladu lle a rhagoriaeth yn Wrecsam. Mae'r llinell amser yn eithaf tynn. Mae'r cyfnod datgan diddordeb ar agor erbyn hyn. Hyd yma, hyd y gwn i, dim ond Wrecsam sydd wedi gwneud cais, ac os mai Wrecsam yn unig fydd yn gwneud cais, rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn ei chefnogi i'r carn.
9. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr amserlen ar gyfer gweithredu argymhellion yr adolygiad o'r canllaw ar bennu terfynau cyflymder lleol yng Nghymru? OQ63482
9. Will the Cabinet Secretary provide an update on the timetable for implementing the recommendations of the review of the setting local speed limits in Wales guidance? OQ63482
We are updating the 'Setting Local Speed Limits in Wales' guidance to reflect current policy. The guidance won't be published during this Senedd term, so the 2009 guidance remains in force until then.
Rydym yn diweddaru'r canllawiau 'Pennu Terfynau Cyflymder Lleol yng Nghymru' i adlewyrchu'r polisi cyfredol. Ni fydd y canllawiau'n cael eu cyhoeddi yn ystod tymor y Senedd hon, felly mae canllawiau 2009 yn parhau i fod mewn grym tan hynny.
You've been updating them for ages, Cabinet Secretary. I mean, it's over a year that you've been promising us updated guidance. And in the meantime, communities are still having to live with wholly inappropriate speed limits in many parts of my region. In Glasfryn, in Conwy, families have endured the 60 mph traffic thundering past their homes, with parents genuinely fearful every time their children step out of the house. In Lôn Fawr, in Ruthin, which you know well, you have the rugby pitch and the football pitch on both sides of the road, hundreds of children and families crossing the road there every week, and I've asked time and time again for that 60 mph limit to be reviewed, and we're still waiting. So, how much longer are these children and these families and these communities going to have to wait before action is taken? And will it really take an accident, or worse, for this Government to finally act on something that you've been promising us now for years?
Rydych chi wedi bod yn eu diweddaru ers oesoedd, Ysgrifennydd y Cabinet. Hynny yw, rydych chi wedi bod yn addo diweddariad o'r canllawiau i ni ers dros flwyddyn. Ac yn y cyfamser, mae cymunedau'n dal i orfod byw gyda therfynau cyflymder cwbl amhriodol mewn sawl rhan o fy rhanbarth. Yng Nglasfryn, yng Nghonwy, mae teuluoedd wedi dioddef y traffig 60 mya sy'n taranu heibio i'w cartrefi, gyda rhieni'n wirioneddol ofnus bob tro y mae eu plant yn camu allan o'r tŷ. Yn Lôn Fawr, yn Rhuthun, yr ydych chi'n ei adnabod yn dda, mae gennych y cae rygbi a'r cae pêl-droed ar ddwy ochr y ffordd, cannoedd o blant a theuluoedd yn croesi'r ffordd yno bob wythnos, ac rwyf wedi gofyn dro ar ôl tro i'r terfyn 60 mya hwnnw gael ei adolygu, ac rydym yn dal i aros. Felly, am faint eto fydd yn rhaid i'r plant a'r teuluoedd a'r cymunedau hyn aros cyn gweld gweithredu'n digwydd? Ac a fydd hi'n cymryd damwain, neu waeth, i'r Llywodraeth hon weithredu o'r diwedd ar rywbeth y buoch chi'n ei addo i ni ers blynyddoedd?
First of all, there is guidance in place that can be used to assess requests for speed limit changes. But the update is taking longer than planned. I agree it is taking longer than planned, and it's in no small part because the Welsh Government has gone through one of the biggest changes in terms of road safety in history, the change to the 20 mph default speed limit. Now, we are working collaboratively with local authorities, and they are actively engaged in the update process. But, as I say, until publication, that 2009 guidance remains in force and can be used to assess requests for speed limit changes.
Yn gyntaf oll, mae canllawiau ar waith y gellir eu defnyddio i asesu ceisiadau am newid terfynau cyflymder. Ond mae'r diweddariad yn cymryd mwy o amser nag a fwriadwyd. Rwy'n cytuno ei fod yn cymryd mwy o amser na'r hyn a fwriadwyd, a rhan fawr o'r rheswm yw oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi mynd trwy un o'r newidiadau mwyaf erioed o ran diogelwch ar y ffyrdd, y newid i'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya. Nawr, rydym yn gweithio ar y cyd ag awdurdodau lleol, ac maent wrthi'n gweithio ar y broses ddiweddaru. Ond fel y dywedaf, hyd nes y cânt eu cyhoeddi, mae canllawiau 2009 yn parhau i fod mewn grym a gellir eu defnyddio i asesu ceisiadau ar gyfer newid terfynau cyflymder.
10. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chynghorau lleol a phartneriaid eraill i sicrhau bod y rhwydwaith ffyrdd yn gallu delio â llifogydd ac amodau tywydd garw eraill? OQ63491
10. How is the Welsh Government working with local councils and other partners to ensure that the road network can deal with flooding and other adverse weather conditions? OQ63491
The Welsh Government collaborates closely with Natural Resources Wales and local authorities to enhance the resilience of the highway network against flooding. This partnership involves strategic planning, funding allocations and the execution of specific projects aimed at mitigating flood risks.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydweithio'n agos â Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol i wella gwydnwch rhag llifogydd y rhwydwaith priffyrdd. Mae'r bartneriaeth hon yn cynnwys cynlluniau strategol, dyraniadau cyllid a gweithredu prosiectau penodol gyda'r nod o liniaru perygl llifogydd.
I'm grateful to you, Cabinet Secretary, for that response. I wanted to draw particular attention to a road in Swansea, and, just to correct an earlier answer you gave to Sam Rowlands, Swansea is the home to Wales's best football team; I just wanted to put that on the record for your consideration.
But you might be aware of Cwmbwrla roundabout, just off Carmarthen Road in Swansea, which is flooded frequently and is a key arterial route that travels through the city. This has flooded on a number of occasions in recent weeks, closing parts of the road—like I say, a key arterial route to go through one end of the city to the other. I understand that that is because there is a collapsed culvert located there, which will take time, Swansea Council says, to repair. So, what work are you doing with Swansea Council to ensure that key arterial routes, like the Cwmbwrla roundabout on Carmarthen Road, remain open so that passengers and drivers can travel across the city, and are able to do so on a regular basis?
Rwy'n ddiolchgar i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn i eisiau tynnu sylw yn arbennig at ffordd yn Abertawe, ac i gywiro ateb cynharach a roddoch chi i Sam Rowlands, Abertawe yw cartref tîm pêl-droed gorau Cymru; roeddwn i eisiau nodi hynny i chi.
Ond efallai eich bod yn ymwybodol o gylchfan Cwmbwrla, oddi ar Heol Caerfyrddin yn Abertawe, sy'n cael llifogydd yn aml ac sy'n llwybr prifwythiennol allweddol trwy'r ddinas. Mae wedi dioddef llifogydd ar sawl achlysur yn ystod yr wythnosau diwethaf, gan gau rhannau o'r ffordd—fel y dywedaf, llwybr prifwythiennol allweddol o un pen i'r ddinas i'r llall. Rwy'n deall mai'r rheswm am hynny yw bod cwlfert wedi chwalu yno, a fydd yn cymryd amser i'w atgyweirio, meddai Cyngor Abertawe. Felly, pa waith rydych chi'n ei wneud gyda Chyngor Abertawe i sicrhau bod llwybrau prifwythiennol allweddol, fel cylchfan Cwmbwrla ar Heol Caerfyrddin, yn parhau i fod ar agor fel y gall teithwyr a gyrwyr deithio ar draws y ddinas, a'u bod yn gallu gwneud hynny'n rheolaidd?
Well, can I thank the Member for his question? Now that he's raised the matter, I will, of course, ask my officials to engage with Swansea city over the time frame for addressing this particular problem with the local road network.
In terms of what we're doing to support the city with their road maintenance and enhancement programme, of course, there is the local government borrowing initiative, which is leading to a huge, huge number of potholes and road defects being repaired and prevented. And, as I've outlined already today, on a number of occasions, we are devolving the decision making and the funding—it's very significant indeed—to the regions to be able to spend against their own priorities, and Swansea Council will be able to do that in conjunction with the other local authorities that form part of the regional corporate joint committee.
Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Gan ei fod wedi codi'r mater, fe ofynnaf i fy swyddogion ymgysylltu â dinas Abertawe dros y cyfnod o amser ar gyfer mynd i'r afael â'r broblem benodol hon gyda'r rhwydwaith ffyrdd lleol.
O ran yr hyn a wnawn i gefnogi'r ddinas gyda'u rhaglen gynnal a chadw a gwella ffyrdd, mae'r fenter benthyca llywodraeth leol yn arwain at atgyweirio ac atal nifer enfawr o dyllau yn y ffyrdd a diffygion ffyrdd. Ac fel y nodais eisoes heddiw, ar sawl achlysur, rydym yn datganoli'r broses o wneud penderfyniadau a'r cyllid—sy'n sylweddol iawn—i'r rhanbarthau i allu gwario ar eu blaenoriaethau eu hunain, a bydd Cyngor Abertawe yn gallu gwneud hynny ar y cyd â'r awdurdodau lleol eraill sy'n rhan o'r cyd-bwyllgor corfforedig rhanbarthol.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 2 fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Buffy Williams.
Item 2 will be the questions to the Cabinet Secretary for Social Justice, and the first question is from Buffy Williams.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi teuluoedd ac unigolion ledled Rhondda gyda chostau byw y gaeaf hwn? OQ63469
1. How is the Welsh Government supporting families and individuals across Rhondda with the cost of living this winter? OQ63469
Diolch yn fawr, Buffy Williams. We continue to support families and children across Wales with the cost of living this winter. This includes our new baby bundles scheme, which will help to reduce the financial pressure families face in some of the most deprived areas. I am delighted to hear the Chancellor confirm that the two-child limit will be abolished and will bring relief to over 20,000 families in Wales, including in Rhondda Cynon Taf. And, of course, this is something the Welsh Government called for.
Diolch yn fawr, Buffy Williams. Rydym yn parhau i gefnogi teuluoedd a phlant ledled Cymru gyda chostau byw y gaeaf hwn. Mae hyn yn cynnwys ein cynllun bwndeli babanod newydd, a fydd yn helpu i leihau'r pwysau ariannol y mae teuluoedd yn eu hwynebu yn rhai o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig. Mae'n bleser gennyf glywed y Canghellor yn cadarnhau y bydd y terfyn dau blentyn yn cael ei ddiddymu ac y bydd yn dod â rhyddhad i dros 20,000 o deuluoedd yng Nghymru, gan gynnwys yn Rhondda Cynon Taf. Ac wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth y galwodd Llywodraeth Cymru amdano.
Thank you. As the weather gets colder, we all know many families and older people will hold off putting the heating on for as long as they can. We know loneliness creeps in and, for some, a quick chat with the postman might be the only conversation they have all day. We know that too many children will go home, after their free school meal, to a house with no hot dinner waiting.
Thanks to Welsh Government support, charities and community groups are opening warm hubs across Rhondda, offering a warm space, a hot drink, and sometimes a hot meal. I want to place on record my thanks to the staff and volunteers supporting residents, from the top of Maerdy down to Porth, and from Blaenrhondda to Trehafod. Does the Cabinet Secretary agree it's so important that residents make use of these hubs to save money on their energy bills and to see a friendly face for a few hours?
Diolch. Wrth i'r tywydd oeri, fe wyddom y bydd llawer o deuluoedd a phobl hŷn yn osgoi rhoi'r gwres ymlaen cyhyd ag y gallant. Fe wyddom fod unigrwydd yn eu taro, ac i rai, efallai mai sgwrs gyflym gyda'r postmon yw'r unig sgwrs a gânt drwy'r dydd. Gwyddom y bydd gormod o blant yn mynd adref, ar ôl eu pryd ysgol am ddim, i dŷ heb swper poeth.
Diolch i gefnogaeth Llywodraeth Cymru, mae elusennau a grwpiau cymunedol yn agor canolfannau clyd ledled y Rhondda, gan gynnig lle cynnes, diod boeth, a phryd poeth weithiau. Hoffwn ddiolch i'r staff a'r gwirfoddolwyr sy'n cefnogi trigolion, o ben uchaf y Maerdy i lawr i Porth, ac o Flaenrhondda i Drehafod. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno ei bod mor bwysig fod trigolion yn defnyddio'r canolfannau hyn i arbed arian ar eu biliau ynni ac i weld wyneb cyfeillgar am ychydig oriau?
Thank you very much for that supplementary because it's been made quite clear to us, and on my visits, and indeed with local authorities across Wales, that our funding for safe and warm hubs has provided warm and safe spaces in the community that can provide company and support for people. It's part of an ongoing package of support, including access to information about our discretionary assistance fund and the fuel vouchers scheme, and, in total, we've invested over £4 million in the warm hubs initiative. We know that over 600 warm hubs are being supported by funding across Wales. I think, also, the warm hubs are enabling people to come together to access fresh food and meals together, as well as, as I've said, being able to access information about how they can, together, keep warm this winter and get all their entitlements.
Diolch yn fawr am y cwestiwn atodol oherwydd mae wedi cael ei wneud yn eithaf clir i ni, ac ar fy ymweliadau, ac yn wir gydag awdurdodau lleol ledled Cymru, fod ein cyllid ar gyfer canolfannau clyd a diogel wedi darparu mannau cynnes a diogel yn y gymuned a all ddarparu cwmni a chefnogaeth i bobl. Mae'n rhan o becyn parhaus o gymorth, gan gynnwys mynediad at wybodaeth am ein cronfa cymorth dewisol a'r cynllun talebau tanwydd, a gyda'i gilydd, rydym wedi buddsoddi dros £4 miliwn yn y fenter canolfannau clyd. Gwyddom fod dros 600 o ganolfannau clyd yn cael eu cefnogi gan gyllid ledled Cymru. Rwy'n credu, hefyd, fod y canolfannau clyd yn galluogi pobl i ddod at ei gilydd i gael mynediad at fwyd ffres a phrydau gyda'i gilydd, yn ogystal â mynediad at wybodaeth ynglŷn â sut y gallant, gyda'i gilydd, gadw'n gynnes y gaeaf hwn a hawlio popeth sy'n ddyledus iddynt.
2. Pa drafodaethau diweddar y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynglŷn ag ehangu CEF y Parc? OQ63485
2. What recent discussions has the Welsh Government had with the Ministry of Justice regarding the expansion of HMP Parc? OQ63485
Thank you very much, Altaf Hussain. I've discussed the expansion of His Majesty's Prison Parc with UK Government justice Ministers, and there is ongoing engagement between our officials to examine the implications across devolved areas.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain. Rwyf wedi trafod ehangu Carchar Ei Fawrhydi y Parc gyda Gweinidogion cyfiawnder Llywodraeth y DU, ac mae ymgysylltiad parhaus rhwng ein swyddogion i archwilio'r goblygiadau ar draws y meysydd datganoledig.
Thank you, Cabinet Secretary. HMP Parc, in my region, has been beset by problems. Actually 'problems' is too mild a term to use. In the last year, 17 inmates have died—more than at any other UK prison—and the majority of the deaths have been tied to illegal drugs. An unannounced inspection of the prison in January found drugs were widely available, with deliveries to cell windows via drones. Now, the site is to be expanded to house an additional 345 prisoners.
Cabinet Secretary, what steps are the Ministry of Justice taking to stop the use of drones, which not only deliver drugs into the prison, but also put local residents at risk? And have the Ministry of Justice indicated that steps are being taken to combat addiction within the prison population?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae CEF y Parc, yn fy rhanbarth i, wedi dioddef problemau. Mewn gwirionedd mae 'problemau' yn derm rhy ysgafn i'w ddefnyddio. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae 17 o garcharorion wedi marw—mwy na mewn unrhyw garchar arall yn y DU—ac mae mwyafrif y marwolaethau wedi bod yn gysylltiedig â chyffuriau anghyfreithlon. Canfu arolwg dirybudd o'r carchar ym mis Ionawr fod cyffuriau ar gael yn eang, gyda dronau'n cludo cyflenwadau i ffenestri celloedd. Nawr, bwriedir ehangu'r safle i gartrefu 345 o garcharorion ychwanegol.
Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn eu cymryd i atal y defnydd o ddronau, sydd nid yn unig yn cyflenwi cyffuriau i'r carchar, ond hefyd yn rhoi trigolion lleol mewn perygl? Ac a yw'r Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi nodi bod camau'n cael eu cymryd i wrthsefyll dibyniaeth ymysg poblogaeth y carchar?
Thank you for that very important supplementary. Of course, justice is not yet devolved to Wales, and prisoner and offender management are the responsibility of the UK Government. But I do meet regularly with Lord Timpson, the Minister of State for Prisons, Probation and Reducing Reoffending, and Ian Barrow, the chief executive of His Majesty's Prison and Probation Service in Wales. In fact, we visited Parc prison together with the Minister for Mental Health and Well-being, who obviously is very engaged because of her responsibility for substance misuse. In April, the HM Inspectorate of Prisons report on Parc noted that new leadership has brought significant changes and said it had a comprehensive improvement plan, including all of the inspector's recommendations. We remain engaged with HMPPS to monitor progress.
Diolch am y cwestiwn atodol. Wrth gwrs, nid yw cyfiawnder wedi'i ddatganoli i Gymru eto, a chyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw rheoli carcharorion a throseddwyr. Ond rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â'r Arglwydd Timpson, y Gweinidog Gwladol dros Garchardai, Prawf a Lleihau Aildroseddu, ac Ian Barrow, prif weithredwr Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Fawrhydi yng Nghymru. Mewn gwirionedd, fe wnaethom ymweld â charchar y Parc gyda'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, sy'n amlwg ynghlwm wrth hyn oherwydd ei chyfrifoldeb am gamddefnyddio sylweddau. Ym mis Ebrill, nododd adroddiad Arolygiaeth Carchardai EF ar y Parc fod arweinyddiaeth newydd wedi arwain at newidiadau sylweddol a nododd fod ganddo gynllun gwella cynhwysfawr, yn cynnwys holl argymhellion yr arolygydd. Rydym yn parhau i ymgysylltu â Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Fawrhydi i fonitro cynnydd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I have to say, I am completely shocked by much of the reporting on the expansion of Parc. We've seen a number of outlets talk about how opposition is based on increased traffic locally because of visitations and stuff like that. I think actually there are far more serious concerns to have around the expansion of Parc that go beyond simply more traffic in the local area. I don't need to tell Members in this Chamber about the poor, incredibly disgusting track record of Parc. Altaf has already pointed to it in his question.
Now, just imagine for a moment being a family member whose loved one has gone into Parc, and then you're stood there wondering as to whether or not your loved one is going to get out of that facility altogether. Now, I'm not trying to be an alarmist here, but this point cannot go unsaid. So, Cabinet Secretary, given everything we now know about the serious and persistent failures in prison safety and welfare at Parc, can you tell us what concrete actions will be taken and what assurances, if any, the Welsh Government has received that an expansion won't simply just magnify those risks? I would actually say that this needs to be stopped in its tracks now, not on the basis of increased traffic, but on the poor track record of Parc, on the fact that we have a prison system in Bridgend that has basically created a culture where inmates have committed suicide, self-harm and abused drugs. That is the basis that this should be stopped on. It should be taken out of the hands of G4S altogether and back into the hands of the state.
Rhaid i mi ddweud, rwyf wedi fy syfrdanu gan lawer o'r adroddiadau ar ehangu'r Parc. Rydym wedi gweld nifer yn siarad ynglŷn â'r ffordd y mae gwrthwynebiad yn seiliedig ar fwy o draffig yn lleol oherwydd ymweliadau a phethau felly. Rwy'n credu bod yna bryderon llawer mwy difrifol ynghlwm wrth ehangu'r Parc sy'n mynd y tu hwnt i fwy o draffig yn yr ardal leol. Nid oes angen i mi ddweud wrth yr Aelodau yn y Siambr hon am hanes eithriadol o wael y Parc. Mae Altaf eisoes wedi tynnu sylw ato yn ei gwestiwn.
Nawr, dychmygwch am eiliad eich bod chi'n aelod o deulu y mae rhywun sy'n annwyl iddynt wedi mynd i'r Parc, ac rydych chi'n meddwl tybed a yw eich anwylyd yn mynd i ddod allan o'r cyfleuster hwnnw. Nawr, nid wyf yn ceisio codi bwganod, mae'n rhaid ei ddweud. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried popeth a wyddom bellach am y methiannau difrifol a pharhaus o ran diogelwch a llesiant yng ngharchar y Parc, a allwch chi ddweud wrthym pa gamau pendant fydd yn cael eu cymryd a pha sicrwydd, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gael na fydd ehangu'n chwyddo'r risgiau hyn? Rwyf i o'r farn fod angen atal hyn nawr, nid ar sail mwy o draffig, ond ar sail hanes gwael y Parc, a'r ffaith bod gennym system garchardai ym Mhen-y-bont ar Ogwr sydd wedi creu diwylliant lle mae carcharorion wedi cyflawni hunanladdiad, hunan-niweidio a chamddefnyddio cyffuriau. Dyna'r sail dros atal hyn. Dylid ei gymryd o ddwylo G4S yn gyfan gwbl ac yn ôl i ddwylo'r wladwriaeth.
Thank you very much, Luke, for also adding that really important wider dimension, because it is a prison in the community. We do work very closely with HMPPS on those areas where we have responsibility. Obviously, we've mentioned the important responsibility in terms of health, substance misuse, but also housing and social care. We work to help mitigate the risk of future harm to staff and prisoners. Also, these questions are really important for me to take back to my discussions, as we look at the implications of this latest announcement for communities in Wales, recognising, of course, that this is an issue in terms of prison capacity—a long-standing issue in terms of prison capacity—which was inherited from the former Conservative Government, which did leave the justice and prison system in a very difficult place.
But I would say that what has been helpful, just in terms of the report from HMIP in April of this year, is that there is some positive practice: a collaboration with the University of Bath to provide innovative drug detection technology; and Parc Tank, an initiative for prisoners due to be released with business ideas for investment. And there is a sign of improvement under the new leadership. The new director has implemented a plan to tackle basic failings and prevent further deaths. But your points, I think, will help form the agenda for my next meeting in terms of Parc Prison. So, thank you for raising this.
Diolch yn fawr, Luke, am ychwanegu'r dimensiwn ehangach pwysig hwnnw, oherwydd mae'n garchar yn y gymuned. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Fawrhydi ar y meysydd lle mae gennym gyfrifoldeb. Yn amlwg, rydym wedi sôn am y cyfrifoldeb pwysig o ran iechyd, camddefnyddio sylweddau, a thai a gofal cymdeithasol hefyd. Rydym yn gweithio i helpu i liniaru'r risg o niwed i staff a charcharorion yn y dyfodol. Hefyd, mae'r cwestiynau hyn yn bwysig iawn i mi fynd yn ôl i'w trafod, wrth inni edrych ar oblygiadau'r cyhoeddiad diweddaraf hwn i gymunedau yng Nghymru, gan gydnabod, wrth gwrs, fod hwn yn fater sy'n ymwneud â chapasiti carchardai—problem hirsefydlog capasiti carchardai—a etifeddwyd gan y Llywodraeth Geidwadol flaenorol, a adawodd y system gyfiawnder a charchardai mewn lle anodd iawn.
Ond yr hyn sydd wedi bod o gymorth, o ran yr adroddiad gan Arolygiaeth Carchardai Ei Fawrhydi ym mis Ebrill eleni, yw bod rhai arferion cadarnhaol i'w gweld: cydweithrediad â Phrifysgol Caerfaddon i ddarparu technoleg canfod cyffuriau arloesol; a Parc Tank, menter ar gyfer carcharorion sydd i fod i gael eu rhyddhau gyda syniadau busnes ar gyfer buddsoddi. Ac mae arwydd o welliant o dan yr arweinyddiaeth newydd. Mae'r cyfarwyddwr newydd wedi gweithredu cynllun i fynd i'r afael â methiannau sylfaenol ac atal marwolaethau pellach. Ond rwy'n credu y bydd eich pwyntiau'n helpu i ffurfio'r agenda ar gyfer fy nghyfarfod nesaf o ran carchar y Parc. Felly, diolch am godi hyn.
Last night, I sponsored an event here in the Senedd about miscarriages of justice, which included John Actie and Michael O'Brien, two victims, with Mike spending over 11 years in prison for a crime he didn't commit. We have known, Trefnydd, since 2019 that Wales has the highest incarceration rate per head in western Europe. Now, figures published in the prison fact file of Dr Rob Jones from this month show that that remains the case. Of course, I accept that justice is reserved, but many of the levers to stop people committing crimes are devolved to this place. With Berwyn, we already have the largest prison in the UK. With this expansion, it will make Parc one of the largest prisons in the UK. And as Altaf and Luke have eloquently said, we are well aware of the terrible record of Parc prison. Why does Wales still top that terrible league, Trefnydd? And do you agree with me that expanding Parc prison certainly isn't the answer? Diolch yn fawr.
Neithiwr, fe noddais ddigwyddiad yma yn y Senedd am gamweinyddiadau cyfiawnder, a oedd yn cynnwys John Actie a Michael O'Brien, dau ddioddefwr, gyda Mike wedi treulio dros 11 mlynedd yn y carchar am drosedd nas cyflawnodd. Drefnydd, fe wyddom ers 2019 mai Cymru sydd â'r gyfradd uchaf o garchariadau y pen yng ngorllewin Ewrop. Nawr, mae ffigurau a gyhoeddwyd yn ffeil ffeithiau carchar Dr Rob Jones y mis hwn yn dangos bod hynny'n dal i fod yn wir. Wrth gwrs, rwy'n deall bod cyfiawnder wedi'i gadw'n ôl, ond mae llawer o'r dulliau i atal pobl rhag cyflawni troseddau wedi'u datganoli i'r lle hwn. Gyda Berwyn, mae gennym y carchar mwyaf yn y DU eisoes. Gyda'r ehangu hwn, bydd yn gwneud y Parc yn un o'r carchardai mwyaf yn y DU. Ac fel y dywedodd Altaf a Luke yn huawdl, rydym yn ymwybodol iawn o hanes ofnadwy carchar y Parc. Pam y mae Cymru'n dal i fod ar frig y gynghrair ofnadwy honno, Drefnydd? Ac a ydych chi'n cytuno â mi yn bendant nad ehangu carchar y Parc yw'r ateb? Diolch yn fawr.
Thank you, Rhys ab Owen. I'm meeting Dr Robert Jones shortly to discuss his fact file. And also, I have sent the fact file to Lord Timpson, as I did last year for Robert Jones's fact file. I think it is important that we recognise that we need this justice data, and it needs to be clearly disaggregated, which was one of the most important calls from the Thomas commission. We need accessible information so that we can see how the justice system is working in Wales, and so that people can see how the justice system is working where they live. We must then progress our policy development on the devolution of justice in Wales, as we address the here-and-now operational issues and concerns that have been raised about Parc prison.
Diolch, Rhys ab Owen. Byddaf yn cyfarfod â Dr Robert Jones cyn bo hir i drafod ei ffeil ffeithiau. A hefyd, rwyf wedi anfon y ffeil ffeithiau at yr Arglwydd Timpson, fel y gwneuthum y llynedd gyda ffeil ffeithiau Robert Jones. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod angen y data cyfiawnder hwn arnom, ac mae angen ei ddadgyfuno'n glir, a dyna oedd un o'r galwadau pwysicaf gan gomisiwn Thomas. Mae angen gwybodaeth hygyrch arnom er mwyn inni allu gweld sut y mae'r system gyfiawnder yn gweithio yng Nghymru, ac fel y gall pobl weld sut y mae'r system gyfiawnder yn gweithio lle maent yn byw. Yna, rhaid inni symud ymlaen i ddatblygu polisi ar ddatganoli cyfiawnder yng Nghymru, wrth inni fynd i'r afael â'r materion gweithredol a'r pryderon uniongyrchol sydd wedi'u codi ynglŷn â charchar y Parc.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, ac yn gyntaf llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Altaf Hussain.
Questions now from the party spokespeople, and first the Welsh Conservatives' spokesperson, Altaf Hussain.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, today is National Energy Action's Fuel Poverty Awareness Day. It comes as six in 10 adults in Wales have indicated that they are worried about energy costs this winter, increasing to 73 per cent for parents with children under 16. Fittingly, this year's awareness day is focused on children living in poverty, living in cold, damp homes and in fuel poverty. Evidence shows that living in a cold home can affect academic attainment and people are more likely to develop lifelong respiratory issues. Cabinet Secretary, will you commit today to implement measures to protect Welsh children from the impact of fuel poverty?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, heddiw yw Diwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd National Energy Action. Daw wrth i chwech o bob 10 o oedolion yng Nghymru nodi eu bod yn poeni am gostau ynni y gaeaf hwn, gan gynyddu i 73 y cant ymhlith rhieni â phlant dan 16 oed. Yn briodol, mae'r diwrnod ymwybyddiaeth eleni yn canolbwyntio ar blant sy'n byw mewn tlodi, yn byw mewn cartrefi oer, llaith ac mewn tlodi tanwydd. Dengys tystiolaeth y gall byw mewn cartref oer effeithio ar gyrhaeddiad academaidd ac mae pobl yn fwy tebygol o ddatblygu problemau anadlol gydol oes. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymrwymo heddiw i weithredu mesurau i ddiogelu plant Cymru rhag effaith tlodi tanwydd?
Thank you for that question, Altaf Hussain. I'm aware—and of course this was raised yesterday—of the National Energy Action event today. In terms of the ways in which we can support children and families in poverty, you’ll know that we have a clear commitment to this in terms of our fuel poverty strategy. I'm sure that you do, and I hope very much that you will, welcome the fact that the Chancellor has confirmed in the budget statement that the two-child limit will be removed. Welsh Government have consistently urged the UK Government to consider its removal, and we're pleased that that's now being listened to. It will bring relief to over 20,000 families in Wales. And that's crucial in terms of all of the burdens and costs, in terms of the cost of living, on families, and particularly supporting children. In fact, the removal of the two-child limit will reduce child poverty in Wales by 3 to 4 per cent, and this is something that has been called for, certainly in terms of the Welsh Government and all of those organisations that are supporting children. But it is clear also that we can support families through the support that we give through Nest, the Warm Homes scheme, because it is, as you say, about how we can make sure that that investment means that we can bring homes up in terms of energy efficiency, and also the retrofit programme as well.
Diolch am y cwestiwn hwnnw, Altaf Hussain. Rwy'n ymwybodol—ac wrth gwrs fe godwyd hyn ddoe—o ddigwyddiad National Energy Action heddiw. O ran y ffyrdd y gallwn gefnogi plant a theuluoedd mewn tlodi, fe fyddwch yn gwybod bod gennym ymrwymiad clir i hyn yn ein strategaeth tlodi tanwydd. Rwy'n siŵr eich bod chi'n croesawu'r ffaith bod y Canghellor wedi cadarnhau yn natganiad y gyllideb y bydd y terfyn dau blentyn yn cael ei ddileu. Mae Llywodraeth Cymru wedi annog Llywodraeth y DU yn gyson i ystyried ei ddileu, ac rydym yn falch eu bod yn gwrando ar hynny nawr. Bydd yn dod â rhyddhad i dros 20,000 o deuluoedd yng Nghymru. Ac mae hynny'n hanfodol o ystyried yr holl faich a chostau, o ran costau byw, ar deuluoedd, ac yn enwedig cefnogi plant. Mewn gwirionedd, bydd dileu'r terfyn dau blentyn yn arwain at leihad o 3 i 4 y cant mewn tlodi plant yng Nghymru, ac mae hyn yn rhywbeth y galwyd amdano, yn sicr gan Llywodraeth Cymru a'r holl sefydliadau sy'n cefnogi plant. Ond mae'n amlwg hefyd y gallwn gefnogi teuluoedd drwy'r cymorth a roddwn drwy Nyth, y cynllun Cartrefi Clyd, oherwydd fel y dywedwch, mae'n ymwneud â sut y gallwn sicrhau bod y buddsoddiad hwnnw'n golygu y gallwn wella effeithlonrwydd ynni cartrefi, a'r rhaglen ôl-osod hefyd.
Thank you, Cabinet Secretary. Of course, the support you have so far committed to tackling fuel poverty is woefully inadequate. The Welsh Government's Warm Homes scheme, which stakeholders deem woefully inadequate, has seen a real-terms cut in the draft budget. The biggest help you can give to Welsh children is to state that you will use all the consequentials from the UK Government's Warm Homes plan towards helping to cut bills, tackle fuel poverty and making homes greener in Wales. Will you mark Fuel Poverty Awareness Day by making these commitments?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, mae'r gefnogaeth rydych chi wedi'i hymrwymo hyd yma i fynd i'r afael â thlodi tanwydd yn annigonol iawn. Mae cynllun Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, y mae rhanddeiliaid yn ei ystyried yn gwbl annigonol, wedi gweld toriad mewn termau real yn y gyllideb ddrafft. Yr help mwyaf y gallwch ei roi i blant Cymru yw datgan y byddwch yn defnyddio'r holl symiau canlyniadol o gynllun Cartrefi Cynnes Llywodraeth y DU tuag at helpu i dorri biliau, mynd i'r afael â thlodi tanwydd a gwneud cartrefi'n wyrddach yng Nghymru. A wnewch chi nodi Diwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd trwy wneud yr ymrwymiadau hyn?
Again, I haven't heard from you, Altaf Hussain, that you welcome the most major announcement today in terms of the scrapping of the two-child benefit cap, which will bring 20,000 families in Wales out of poverty. Of course, that will mean that it will support them in terms of the costs that they have in terms of energy. We will look carefully—it's just coming through, of course—at the Chancellor's statement in terms of opportunities for us to support families and households. But also, I think it's important to look at this intergenerationally as well in terms of the fact that we've got now the warm home discount and the winter fuel payment as well, being paid by the UK Government. But it is important that we recognise what we have been doing in Wales in terms of tackling fuel poverty. Many families have benefited from our Fuel Bank Foundation grant aid, which of course helps people on prepayment meters and also helps people off-grid. This is direct access to support for families, which, of course, will support children as well.
Unwaith eto, nid wyf wedi clywed gennych, Altaf Hussain, eich bod yn croesawu'r cyhoeddiad mwyaf pwysig heddiw ar ddileu'r cap dau blentyn ar fudd-daliadau, a fydd yn dod â 20,000 o deuluoedd yng Nghymru allan o dlodi. Wrth gwrs, bydd hynny'n golygu y bydd yn eu cefnogi gyda'r costau sydd ganddynt o ran ynni. Byddwn yn edrych yn ofalus—dim ond nawr y mae'n dod, wrth gwrs—ar ddatganiad y Canghellor ar gyfleoedd inni gefnogi teuluoedd ac aelwydydd. Ond hefyd, rwy'n credu ei bod yn bwysig edrych ar hyn rhwng y cenedlaethau hefyd a'r ffaith bod gennym bellach y gostyngiad cartrefi cynnes a thaliad tanwydd y gaeaf hefyd, yn cael ei dalu gan Lywodraeth y DU. Ond mae'n bwysig ein bod yn cydnabod yr hyn y buom yn ei wneud yng Nghymru ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Mae llawer o deuluoedd wedi elwa o gymorth grant y Sefydliad Banc Tanwydd, sydd wrth gwrs yn helpu pobl ar fesuryddion rhagdalu a hefyd yn helpu pobl nad ydynt ar y grid. Mae hwn yn fynediad uniongyrchol at gymorth i deuluoedd, a fydd, wrth gwrs, yn cefnogi plant hefyd.
Diolch, Cabinet Secretary. Although National Energy Action have decided to focus upon the impact of fuel poverty on children for this year's awareness day, the other group hugely impacted are the over-65s. Yesterday, the Older People's Commissioner for Wales published her latest report on older people and poverty in Wales. The commissioner lays bare the scale and impact of poverty amongst older people, highlighting that one in five older people in Wales has had to go without heating, while a quarter skipped meals or ate less. According to the commissioner, this contributes to a significantly higher mortality rate among older people, as well as huge avoidable costs to the NHS, estimated to be over £40 million a year. This is way more than the Welsh Government spends on tackling fuel poverty across all age groups. Cabinet Secretary, do you agree with the older people's commissioner, and will you adopt her recommendations? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Er bod National Energy Action wedi penderfynu canolbwyntio ar effaith tlodi tanwydd ar blant ar gyfer y diwrnod ymwybyddiaeth eleni, y grŵp arall yr effeithir arnynt yn fawr yw pobl dros 65 oed. Ddoe, cyhoeddodd Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru ei hadroddiad diweddaraf ar bobl hŷn a thlodi yng Nghymru. Mae'r comisiynydd yn amlygu graddfa ac effaith tlodi ymhlith pobl hŷn, gan nodi bod un o bob pump o bobl hŷn yng Nghymru wedi gorfod mynd heb wresogi, tra bod chwarter wedi mynd heb brydau bwyd neu wedi bwyta llai. Yn ôl y comisiynydd, mae hyn yn cyfrannu at gyfradd farwolaethau sylweddol uwch ymhlith pobl hŷn, yn ogystal â chostau enfawr y gellir eu hosgoi i'r GIG, yr amcangyfrifir eu bod dros £40 miliwn y flwyddyn. Mae hyn yn llawer mwy nag y mae Llywodraeth Cymru yn ei wario ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd ar draws pob grŵp oedran. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â'r comisiynydd pobl hŷn, ac a fyddwch chi'n mabwysiadu ei hargymhellion? Diolch.
I very much welcome the older people's commissioner's report as well. I met with the older people's commissioner very recently, and, indeed, with older people as well, looking at the all-important issues of digital inclusion for older people. These are challenging times for many older people in Wales, and we do everything that we can to support older people. I've already mentioned the investment that we are continuing to make into our safe and warm hubs this winter, which are particularly important for older people, enabling them to get out and to meet other people and break down isolation. Also, we've put, as I said, over £7 million of funding into the Fuel Bank Foundation, with that fuel voucher and heat fund scheme in Wales.
I think it is important that we see again the investment in Warm Homes Nest of £30 million a year. It's going to help low-income households, and people can access free expert energy advice by ringing the Nest helpline. It is important that we work closely as well with the UK Government, to make sure that everyone takes up the entitlements that they should, and that includes pension credit. That's something that I've been working with the older people's commissioner on. This is something where we would guide people to our 'Claim what's yours' webpages, so that they can see eligibility for pension credit. But also, the UK Government will be spending over £30 billion more over this Parliament as well. Those are our efforts to support people, particularly older people, in terms of that commissioner's report.
Rwyf innau hefyd yn croesawu adroddiad y comisiynydd pobl hŷn yn fawr. Cyfarfûm â'r comisiynydd pobl hŷn yn ddiweddar iawn, ac yn wir, â phobl hŷn hefyd, gan edrych ar faterion hollbwysig cynhwysiant digidol i bobl hŷn. Mae hwn yn gyfnod heriol i lawer o bobl hŷn yng Nghymru, ac rydym yn gwneud popeth a allwn i gefnogi pobl hŷn. Rwyf eisoes wedi sôn am y buddsoddiad yr ydym yn parhau i'w wneud yn ein canolfannau clyd a diogel y gaeaf hwn, sy'n arbennig o bwysig i bobl hŷn, gan eu galluogi i fynd i gyfarfod â phobl eraill a lleihau ynysu. Hefyd, rydym wedi rhoi, fel y dywedais, dros £7 miliwn o gyllid tuag at y Sefydliad Banc Tanwydd, gyda'r cynllun talebau tanwydd a chronfa wres yng Nghymru.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cael y buddsoddiad o £30 miliwn y flwyddyn yng nghynllun Cartrefi Clyd Nyth unwaith eto. Mae'n mynd i helpu aelwydydd incwm isel, a gall pobl gael mynediad at gyngor ynni arbenigol am ddim trwy ffonio llinell gymorth Nyth. Mae'n bwysig ein bod yn gweithio'n agos hefyd gyda Llywodraeth y DU, i wneud yn siŵr fod pawb yn hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddynt, ac mae hynny'n cynnwys credyd pensiwn. Mae hynny'n rhywbeth y bûm yn gweithio arno gyda'r comisiynydd pobl hŷn. Mae hyn yn rhywbeth lle byddem yn tywys pobl at ein tudalennau gwe 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi', fel y gallant weld cymhwysedd ar gyfer credyd pensiwn. Ond hefyd, bydd Llywodraeth y DU yn gwario dros £30 biliwn yn fwy dros y cyfnod seneddol hwn hefyd. Dyna ein hymdrechion i gefnogi pobl, yn enwedig pobl hŷn, o ran adroddiad y comisiynydd.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Plaid Cymru has long campaigned for the abolition of the two-child limit, and we welcome today's announcement that the UK Government will finally scrap it—although in our view, this decision is shamefully overdue. Welsh Labour once supported that position, yet after the general election, there was initially a deafening silence. Here in the Senedd, Labour Members even voted against Plaid Cymru amendments calling for its removal. Those Labour backbench MPs who are guided more by principle than by polling and rebelled against the continuation of Tory welfare policies were punished by Keir Starmer. When this Welsh Government scrapped child poverty targets in 2016, one reason given was the impact of the two-child limit. That excuse no longer stands. Cabinet Secretary, with the limit gone, will you now commit to reinstating clear child poverty targets to ensure Wales tackles child poverty in the most effective way possible?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu ers amser maith dros ddiddymu'r terfyn dau blentyn, ac rydym yn croesawu'r cyhoeddiad heddiw y bydd Llywodraeth y DU yn ei ddileu o'r diwedd—er, yn ein barn ni, mae'r penderfyniad hwn yn gywilyddus o hwyr. Roedd Llafur Cymru unwaith yn cefnogi'r safbwynt hwnnw, ond ar ôl yr etholiad cyffredinol, roedd distawrwydd byddarol i ddechrau. Yma yn y Senedd, pleidleisiodd Aelodau Llafur yn erbyn gwelliannau Plaid Cymru yn galw am ei ddileu. Cafodd yr ASau meinciau cefn Llafur hynny, sy'n cael eu harwain yn fwy gan egwyddor na pholau ac a wrthryfelodd yn erbyn parhad polisïau lles y Torïaid, eu cosbi gan Keir Starmer. Pan wnaeth Llywodraeth Cymru ddileu targedau tlodi plant yn 2016, un rheswm a roddwyd oedd effaith y terfyn dau blentyn. Nid yw'r esgus hwnnw'n berthnasol mwyach. Ysgrifennydd y Cabinet, gyda'r terfyn wedi mynd, a wnewch chi ymrwymo nawr i adfer targedau tlodi plant clir er mwyn sicrhau bod Cymru'n mynd i'r afael â thlodi plant yn y ffordd fwyaf effeithiol sy'n bosib?
Thank you very much, Sioned Williams, for that question. I can only say again that it is a day when we must celebrate the influence of not only the Welsh Labour Government but also this side of the Senedd, I believe, in calling for the abolition of the two-child limit. We've called for it as a Government, and consistently urged the previous Conservative UK Government to remove the two-child limit. It is important to say for the record that over 20,000 families in Wales who have been denied financial support from the UK benefits system can now have that access to that finance that will help their day-to-day living costs. A key objective of our child poverty strategy is to maximise incomes. That's the first objective that we have. This will assist with this as well, reducing child poverty by between 3 per cent and 4 per cent.
It is important that we look at this in terms of not just the influence that we've had on this, but in terms of the development and the progress of our child poverty strategy, which does have very ambitious objectives and priorities and a very clear monitoring framework in terms of how we monitor how the impact of our strategy is making a difference. This is something where I look forward to coming to the Senedd very shortly with my update for scrutiny and for consideration and debate in terms of the impacts of our powers, our responsibilities and levers, in terms of tackling child poverty, but also recognising the way in which social security has such an impact on poverty and has made a difference.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, Sioned Williams. Ni allaf ond ddweud eto ei bod yn ddiwrnod pan fo'n rhaid inni ddathlu dylanwad nid yn unig Llywodraeth Lafur Cymru ond hefyd yr ochr hon i'r Senedd, rwy'n credu, am alw am ddileu'r terfyn dau blentyn. Rydym wedi galw amdano fel Llywodraeth, ac wedi annog Llywodraeth Geidwadol flaenorol y DU yn gyson i gael gwared ar y terfyn dau blentyn. Mae'n bwysig cofnodi y gall dros 20,000 o deuluoedd yng Nghymru sydd wedi cael eu hamddifadu o gymorth ariannol gan system fudd-daliadau'r DU gael mynediad at y cyllid hwnnw bellach a fydd yn helpu eu costau byw o ddydd i ddydd. Un o brif amcanion ein strategaeth tlodi plant yw gwneud y mwyaf o incwm. Dyna'r amcan cyntaf sydd gennym. Bydd hyn yn cynorthwyo gyda hynny hefyd, gan leihau tlodi plant rhwng 3 y cant a 4 y cant.
Mae'n bwysig ein bod yn edrych ar hyn nid yn unig yn nhermau'r dylanwad a gawsom ar hyn, ond o ran datblygiad a chynnydd ein strategaeth tlodi plant, sydd ag amcanion a blaenoriaethau uchelgeisiol iawn a fframwaith monitro clir iawn o ran y ffordd yr awn ati i fonitro sut y mae effaith ein strategaeth yn gwneud gwahaniaeth. Rwy'n edrych ymlaen at ddod i'r Senedd yn fuan iawn gyda fy niweddariad ar gyfer ei graffu ac ar gyfer ystyried a thrafod effeithiau ein pwerau, ein cyfrifoldebau a'n hysgogiadau ar gyfer mynd i'r afael â thlodi plant, ond gan gydnabod hefyd y ffordd y mae nawdd cymdeithasol yn cael cymaint o effaith ar dlodi ac wedi gwneud gwahaniaeth.
We'll wait to see if that update includes the introduction of targets. As you say, this will have a welcome impact, a reduction of 3 per cent to 4 per cent on child poverty levels in Wales, but we know there's a long way to go when we know that we are looking at nearly 30 per cent of children in Wales in poverty. Having those targets would drive that progress. So many of those who campaigned for the scrapping of the two-child limit here in Wales, anti-poverty campaigners, have also said that they really think that that child poverty strategy of the Welsh Government needs targets.
While the scrapping of the two-child limit has been welcomed, there is still concern amongst anti-poverty campaigners about the apparent lack of change to the benefit cap, another Tory policy that remains in place. The cap creates a real risk that some families, who in theory would gain from the abolition of the two-child limit, could lose additional money due to the benefit cap. Cabinet Secretary, in your discussions with the UK Government around child poverty strategies across the UK—I know you're a part of those discussions—will you be stating that they also need to review the overall benefit cap? What assessment have you made of how this will continue to impact levels of child poverty in Wales?
Byddwn yn aros i weld a yw'r diweddariad hwnnw'n cynnwys cyflwyno targedau. Fel y dywedwch, bydd hyn yn cael effaith i'w chroesawu, gostyngiad o 3 y cant i 4 y cant ar lefelau tlodi plant yng Nghymru, ond fe wyddom fod ffordd bell i fynd a ninnau'n gwybod ein bod yn edrych ar bron i 30 y cant o blant yng Nghymru mewn tlodi. Byddai cael y targedau hynny'n ysgogi cynnydd. Mae cymaint o'r rhai a ymgyrchodd dros ddileu'r terfyn dau blentyn yma yng Nghymru, ymgyrchwyr gwrth-dlodi, hefyd wedi dweud eu bod yn credu bod angen targedau ar strategaeth tlodi plant Llywodraeth Cymru.
Er bod dileu'r terfyn dau blentyn wedi cael ei groesawu, mae pryder o hyd ymhlith ymgyrchwyr gwrth-dlodi am y diffyg newid ymddangosiadol i'r cap ar fudd-daliadau, polisi Torïaidd arall sy'n parhau ar waith. Mae'r cap yn creu risg go iawn y gallai rhai teuluoedd, a fyddai'n elwa'n ddamcaniaethol o ddiddymu'r terfyn dau blentyn, golli arian ychwanegol oherwydd y cap a fudd-daliadau. Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch strategaethau tlodi plant ledled y DU—rwy'n gwybod eich bod yn rhan o'r trafodaethau hynny—a fyddwch chi'n datgan bod angen iddynt hefyd adolygu'r cap cyffredinol ar fudd-daliadau? Pa asesiad a wnaethoch o sut y bydd hyn yn parhau i effeithio ar lefelau tlodi plant yng Nghymru?
Thank you for that question. I met only last week the End Child Poverty reference group in Wales, which I'm sure you will know, and have engaged with all those organisations on the front line of ending child poverty, which must be an absolute priority for all Governments at all levels—UK Government, particularly in relation to tax and benefits, and we've seen that welcome news today, but also using all our levers that we have to our fullest extent, and working with local government on our Welsh benefits charter as well.
Just to comment again on your question about targets, our current targets for tackling poverty and improving outcomes, of course, are set out in our programme for government and form part of our national milestones, and we do report annually on our progress. I will be, of course, reporting on this with my child poverty progress report. I think one of the important parts of that, when I publish it, will be a report that we've done on lived experience to see what really makes a difference—what works in terms of our responsibilities, what impacts we are making that are positive, and where we need to do more.
But I do want to just, if you bear with me, say that there was one other really important announcement today, which I'm sure that you will welcome, namely that the Chancellor is removing the dehumanising and cruel rape clause from the two-child benefit cap arrangements.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â'r grŵp cyfeirio Dileu Tlodi Plant yng Nghymru, yr wyf yn siŵr y byddwch yn gwybod amdano, ac rwyf wedi ymgysylltu â'r holl sefydliadau ar reng flaen dileu tlodi plant, y mae'n rhaid iddo fod yn flaenoriaeth lwyr i bob Llywodraeth ar bob lefel—Llywodraeth y DU, yn enwedig mewn perthynas â threth a budd-daliadau, ac rydym wedi gweld y newyddion heddiw sydd i'w groesawu, ond hefyd defnyddio'r holl ysgogiadau sydd gennym cymaint ag y gallwn, a gweithio gyda llywodraeth leol ar ein siarter fudd-daliadau ar gyfer Cymru hefyd.
Ar eich cwestiwn am dargedau, mae ein targedau presennol ar gyfer mynd i'r afael â thlodi a gwella canlyniadau wedi'u nodi yn ein rhaglen lywodraethu ac yn rhan o'n cerrig milltir cenedlaethol, ac rydym yn adrodd yn flynyddol ar ein cynnydd. Byddaf yn adrodd ar hyn yn fy adroddiad cynnydd ar dlodi plant. Rwy'n credu mai un o'r rhannau pwysig o hynny, pan fyddaf yn ei gyhoeddi, fydd adroddiad a wnaethom ar brofiad bywyd i weld beth sy'n gwneud gwahaniaeth mewn gwirionedd—beth sy'n gweithio o ran ein cyfrifoldebau, pa effeithiau yr ydym yn eu cael sy'n gadarnhaol, a lle mae angen inni wneud mwy.
Ond rwyf am ddweud bod un cyhoeddiad pwysig iawn arall heddiw, yr wyf yn siŵr y byddwch yn ei groesawu, sef bod y Canghellor yn dileu'r cymal treisio annynol a chreulon o drefniadau'r cap dau blentyn ar fudd-daliadau.
I certainly welcome that. On the need for specific child poverty targets, of course, those arguments have been well rehearsed, but we will wait to see what your statement brings to us shortly.
As we've heard, it's Fuel Poverty Awareness Day and 25 per cent of Welsh households are in fuel poverty. The Equality and Social Justice Committee has concluded in more than one report that the Welsh Government's level of investment in the Warm Homes programme is nowhere near the level required. When we asked you about commitments in the draft budget, you said:
'Let's just also think about the Warm Homes programme in terms of the fact that it's not the only grant funding available for households....the GB-wide schemes, for example ECO Flex, are available to every local authority in Wales.'
While you invest £30 million in the Warm Homes programme, Welsh local authorities have leveraged between £70 million and £100 million through the ECO scheme. What impact will the fact that the Chancellor has now scrapped the ECO scheme have on the Welsh Government's efforts to ensure the houses of people in fuel poverty in Wales are warmer and more efficient?
Rwy'n sicr yn croesawu hynny. O ran yr angen am dargedau tlodi plant penodol, wrth gwrs, mae'r dadleuon hynny wedi'u gwneud droeon, ond fe arhoswn i weld beth fydd yn eich datganiad yn fuan.
Fel y clywsom, mae'n Ddiwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd ac mae 25 y cant o aelwydydd Cymru mewn tlodi tanwydd. Mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol wedi dod i'r casgliad mewn mwy nag un adroddiad nad yw lefel buddsoddiad Llywodraeth Cymru yn y rhaglen Cartrefi Clyd yn agos at y lefel angenrheidiol. Pan wnaethom ofyn i chi am ymrwymiadau yn y gyllideb ddrafft, fe ddywedoch chi:
'Gadewch inni hefyd feddwl am y rhaglen Cartrefi Clyd o ran y ffaith nad dyma'r unig gyllid grant sydd ar gael i aelwydydd...mae'r cynlluniau ledled Prydain, er enghraifft ECO Flex, ar gael i bob awdurdod lleol yng Nghymru.'
Er eich bod yn buddsoddi £30 miliwn yn y rhaglen Cartrefi Clyd, mae awdurdodau lleol Cymru wedi codi rhwng £70 miliwn a £100 miliwn drwy'r cynllun ECO. Pa effaith fydd y ffaith bod y Canghellor bellach wedi dileu'r cynllun ECO yn ei chael ar ymdrechion Llywodraeth Cymru i sicrhau bod tai pobl mewn tlodi tanwydd yng Nghymru yn gynhesach ac yn fwy effeithlon?
I welcome that question. Of course, the news of that change is just coming through. We will look at this very carefully and be able to respond, and I'm sure also engaging with our local authorities as well. It is important that we put on the record today as well that up until the end of March 2024, we've invested more than £479 million to improve home energy efficiency through the Warm Homes programme, and over 82,000 households have benefited from measures in their homes.
I've also mentioned the other programmes that we have, like the partnership with the Fuel Bank Foundation—the £7.1 million funding. This is a Wales scheme that we have in partnership, and it has helped a lot of eligible households that prepay for their fuel and are at risk of disconnection. But we will look at the impact, of course, of that change that's just been announced in the budget today.
Rwy'n croesawu'r cwestiwn hwnnw. Wrth gwrs, mae'r newyddion am y newid hwnnw'n torri nawr. Byddwn yn edrych ar hyn yn ofalus iawn ac yn gallu ymateb, ac yn ymgysylltu â'n hawdurdodau lleol hefyd rwy'n siŵr. Mae'n bwysig ein bod yn cofnodi heddiw hefyd, hyd at ddiwedd mis Mawrth 2024, ein bod wedi buddsoddi mwy na £479 miliwn i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, ac mae dros 82,000 o aelwydydd wedi elwa o fesurau yn eu cartrefi.
Rwyf hefyd wedi sôn am y rhaglenni eraill sydd gennym, fel y bartneriaeth gyda'r Sefydliad Banc Tanwydd—y cyllid o £7.1 miliwn. Mae hwn yn gynllun yng Nghymru sydd gennym mewn partneriaeth, ac mae wedi helpu llawer o aelwydydd cymwys sy'n rhagdalu am eu tanwydd ac sydd mewn perygl o gael eu datgysylltu. Ond byddwn yn edrych ar effaith y newid sydd newydd gael ei gyhoeddi yn y gyllideb heddiw.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl anabl gyda chostau byw? OQ63484
3. How is the Welsh Government supporting disabled people with the cost of living? OQ63484
Diolch yn fawr, Sioned Williams. We know that some people are more likely to be living in poverty, including disabled people, and we are fully committed to providing the support they need. Since 2022, we've invested over £7 billion in programmes that alleviate financial pressures, maximise income and help keep more money in people’s pockets.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Gwyddom fod rhai pobl yn fwy tebygol o fod yn byw mewn tlodi, gan gynnwys pobl anabl, ac rydym wedi ymrwymo'n llwyr i ddarparu'r cymorth sydd ei angen arnynt. Ers 2022, rydym wedi buddsoddi dros £7 biliwn mewn rhaglenni sy'n lleddfu pwysau ariannol, yn gwneud y mwyaf o incwm ac yn helpu i gadw mwy o arian ym mhocedi pobl.
Diolch. The Bevan Foundation's latest 'A snapshot of poverty' report highlights that high levels of hardship continue to be present among a significant proportion of the Welsh population. The report makes clear that some groups are experiencing hardship at much higher rates than others, including disabled people and those with a long-term health condition. Half of people living in poverty in Wales live in a household where there is someone with a disability. Almost a quarter of disabled people, or those who have a health condition that limits them a lot, report that they sometimes, often or always struggle to afford the basics.
We know that affording heating is one of the main areas of pressure, and the recently announced increase in the energy price cap from January means that, on average, a dual-fuel direct debit energy bill will increase to £1,758 per year—the rates, of course, are higher still in Wales, and north Wales is the most expensive region across Britain. Given that we know disabled people are far more likely to be in poverty, they will also spend more on their energy bills. This is disappointing news for many. What steps is the Welsh Government taking to support disabled people living in Wales, especially with energy costs? And what measures announced in today's budget will support disabled people?
Diolch. Mae adroddiad diweddaraf Sefydliad Bevan 'A snapshot of poverty' yn tynnu sylw at y ffaith bod lefelau uchel o galedi yn parhau i fod yn bresennol ymhlith cyfran sylweddol o boblogaeth Cymru. Mae'r adroddiad yn dweud yn glir fod rhai grwpiau'n profi caledi ar gyfraddau llawer uwch nag eraill, gan gynnwys pobl anabl a'r rhai sydd â chyflwr iechyd hirdymor. Mae hanner y bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru yn byw mewn aelwyd lle mae rhywun ag anabledd. Mae bron i chwarter y bobl anabl, neu'r rhai sydd â chyflwr iechyd sy'n eu cyfyngu'n fawr, yn adrodd eu bod weithiau, yn aml neu bob amser yn ei chael hi'n anodd fforddio pethau sylfaenol.
Gwyddom mai fforddio gwresogi yw un o'r prif feysydd sy'n achosi pwysau, ac mae'r cynnydd a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn y cap ar brisiau ynni o fis Ionawr yn golygu y bydd bil ynni debyd uniongyrchol tanwydd dwbl yn codi i £1,758 y flwyddyn—mae'r cyfraddau, wrth gwrs, yn uwch fyth yng Nghymru, a gogledd Cymru yw'r rhanbarth drutaf ledled Prydain. O ystyried ein bod yn gwybod bod pobl anabl yn llawer mwy tebygol o fod yn byw mewn tlodi, byddant hefyd yn gwario mwy ar eu biliau ynni. Mae hyn yn newyddion siomedig i lawer. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi pobl anabl sy'n byw yng Nghymru, yn enwedig gyda chostau ynni? A pha fesurau a gyhoeddwyd yn y gyllideb heddiw fydd yn cefnogi pobl anabl?
Thank you for that question. Indeed, the Bevan Foundation evidence and reports are always so valuable in providing us with the guidance and the direct lived experience of what works, what is most important, what can, particularly in terms of your question, help disabled people. I also just saw recently one of their reports showing, in terms of what the Welsh Government can do with its powers, strong support for the discretionary assistance fund and the single advice fund, and also our council tax reduction scheme. Our Welsh benefits charter is crucial, and it is important to remember that 260,000 low-income households receive support from the council tax reduction scheme, and almost 214,000 pay no council tax at all. But it's crucial that we look at the child poverty strategy and disability as well—this has been mentioned already in terms of tackling fuel poverty—and learn from them how we can support disabled people and families in terms of tackling child poverty.
But I hope that you will recognise that this is something where, again, welfare is not devolved to Wales, but we can make a difference by ensuring that people maximise their incomes through the 'Claim what's yours' benefit take-up campaign. I look forward next week to making a statement on international day for the rights of disabled people, where we can look at the ways forward in terms of our disabled people's rights plan.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Yn wir, mae tystiolaeth ac adroddiadau Sefydliad Bevan bob amser mor werthfawr yn rhoi'r arweiniad a'r profiad bywyd uniongyrchol i ni o beth sy'n gweithio, beth sydd bwysicaf, beth all helpu pobl anabl yn fwyaf arbennig o ran eich cwestiwn. Gwelais yn ddiweddar hefyd un o'u hadroddiadau'n dangos, o ran yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud gyda'i phwerau, y gefnogaeth gref i'r gronfa cymorth dewisol a'r gronfa gynghori sengl, a hefyd ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Mae ein siarter fudd-daliadau yng Nghymru yn allweddol, ac mae'n bwysig cofio bod 260,000 o aelwydydd incwm isel yn derbyn cymorth gan gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, ac nid yw bron i 214,000 o aelwydydd yn talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Ond mae'n hanfodol ein bod yn edrych ar y strategaeth tlodi plant ac anabledd hefyd—mae hyn wedi'i grybwyll eisoes o ran mynd i'r afael â thlodi tanwydd—a dysgu ganddynt sut y gallwn gefnogi pobl anabl a theuluoedd o ran mynd i'r afael â thlodi plant.
Ond rwy'n gobeithio y byddwch yn cydnabod bod hyn yn rhywbeth, unwaith eto, lle nad yw lles wedi'i ddatganoli i Gymru, ond gallwn wneud gwahaniaeth drwy sicrhau bod pobl yn gwneud y mwyaf o'u hincwm drwy'r ymgyrch fanteisio ar fudd-daliadau 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi'. Edrychaf ymlaen at wneud datganiad yr wythnos nesaf ar ddiwrnod rhyngwladol hawliau pobl anabl, lle gallwn edrych ar y ffyrdd ymlaen o ran ein cynllun hawliau pobl anabl.
4. Pa drafodaethau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai ynghylch effaith cau toiledau cyhoeddus yng ngogledd Cymru ar bobl anabl a phobl hŷn? OQ63496
4. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Cabinet Secretary for Housing and Local Government regarding the impact of public toilet closures in north Wales on disabled and older people? OQ63496
Diolch yn fawr, Gareth Davies. Local authorities are legally required to have a local toilets strategy. The Welsh Government has provided comprehensive statutory guidance to support this requirement. Local authorities are wholly responsible for decisions on whether they provide public conveniences and how they are managed.
Diolch yn fawr, Gareth Davies. Mae'n ofynnol yn gyfreithiol i awdurdodau lleol gael strategaeth toiledau lleol. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu canllawiau statudol cynhwysfawr i gefnogi'r gofyniad hwn. Awdurdodau lleol sy'n llwyr gyfrifol am benderfyniadau ynglŷn ag a ydynt yn darparu cyfleusterau cyhoeddus a sut y cânt eu rheoli.
Thank you, Cabinet Secretary. The planned closure of public toilets in Denbigh and Dyserth in my constituency, following a Denbighshire County Council cabinet decision last week, raises serious concerns about the impact on some of the most vulnerable people in our communities. Denbighshire County Council itself acknowledges that older people and people with disabilities rely disproportionately on these facilities, and many respondents to their recent public consultation were over-65s or had a long-term condition. Older people may be less willing to leave home in confidence if they can't rely on a safe, clean and accessible public toilet. As Age Cymru warns, poor provision can reduce their ability to remain active, restricting how often and for how long they are able to leave their homes.
Flintshire County Council is also threatening the closure of many more public toilets in the neighbouring county, mainly in Talacre, Mold and Holywell. Budgets are tight, but the cuts are affecting the most basic services, affecting the oldest and the most vulnerable. The Welsh Government can change this by altering the Public Health (Wales) Act 2017, which requires councils to publish a local toilet strategy, and creating a clause that mandates a minimum number of toilets based on population or demographics. So, does the Cabinet Secretary share my concerns that the loss of public toilets threatens the inclusion and well-being of our most vulnerable, and will she commit to reviewing the Public Health (Wales) Act with a view to including a clause that makes their provision a legal requirement?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cau toiledau cyhoeddus yn Ninbych a Dyserth yn fy etholaeth i, yn dilyn penderfyniad gan gabinet Cyngor Sir Ddinbych yr wythnos diwethaf, yn codi pryderon difrifol am yr effaith ar rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau. Mae Cyngor Sir Ddinbych ei hun yn cydnabod bod pobl hŷn a phobl ag anableddau yn dibynnu'n anghymesur ar y cyfleusterau hyn, ac roedd llawer o ymatebwyr i'w hymgynghoriad cyhoeddus diweddar dros 65 oed neu â chyflwr hirdymor. Efallai y bydd pobl hŷn yn llai parod i adael eu cartrefi'n hyderus os na allant ddibynnu ar doiled cyhoeddus diogel, glân a hygyrch. Fel y mae Age Cymru yn rhybuddio, gall darpariaeth wael leihau eu gallu i aros yn egnïol, gan gyfyngu ar ba mor aml ac am ba mor hir y maent yn gallu gadael eu cartrefi.
Mae Cyngor Sir y Fflint hefyd yn bygwth cau llawer mwy o doiledau cyhoeddus yn y sir gyfagos, yn bennaf yn Nhalacre, yr Wyddgrug a Threffynnon. Mae cyllidebau'n dynn, ond mae'r toriadau'n effeithio ar y gwasanaethau mwyaf sylfaenol, gan effeithio ar y bobl hynaf a mwyaf agored i niwed. Gall Llywodraeth Cymru newid hyn drwy newid Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, sy'n ei gwneud yn ofynnol i gynghorau gyhoeddi strategaeth toiledau lleol, a chreu cymal sy'n gorfodi isafswm o doiledau'n seiliedig ar boblogaeth neu ddemograffeg. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn rhannu fy mhryderon fod colli toiledau cyhoeddus yn bygwth cynhwysiant a llesiant ein pobl fwyaf agored i niwed, ac a wnaiff ymrwymo i adolygu Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) gyda'r bwriad o gynnwys cymal sy'n gwneud eu darparu'n ofyniad cyfreithiol?
Thank you for recognising that local authorities are legally required to have a local toilet strategy, and we've produced strong guidance to local authorities on delivering on that. As far as Denbighshire council is concerned, I understand the Welsh Government awarded £44,000 under the Brilliant Basics scheme to the council to refurbish toilets in Corwen, including a fully accessible dementia-friendly toilet pod. Also, I understand that, under the current round of funding, Denbighshire council's application to install a cashless payment system in their toilets wasn't successful, but that project's been placed on a reserve list, should further funding become available.
And also, I think Denbighshire council has made some progress and taken new opportunities by being awarded £300,000 to establish a number of overnight stay areas for motorhomes, which I'm sure you'll be familiar will be in your county, including facilities to empty waste water and chemical waste.
Diolch am gydnabod ei bod yn ofynnol yn gyfreithiol i awdurdodau lleol gael strategaeth toiledau lleol, ac rydym wedi cynhyrchu canllawiau cryf i awdurdodau lleol ar gyflawni hynny. O ran Cyngor Sir Ddinbych, deallaf fod Llywodraeth Cymru wedi dyfarnu £44,000 o dan gynllun y Pethau Pwysig i'r cyngor i adnewyddu toiledau yng Nghorwen, gan gynnwys pod toiledau cwbl hygyrch sy'n addas i bobl â dementia. Hefyd, rwy'n deall, o dan y rownd bresennol o gyllid, nad oedd cais Cyngor Sir Ddinbych i osod system dalu heb arian parod yn eu toiledau yn llwyddiannus, ond mae'r prosiect hwnnw wedi'i roi ar restr wrth gefn, os bydd rhagor o gyllid ar gael.
A hefyd, rwy'n credu bod Cyngor Sir Ddinbych wedi gwneud cynnydd ac wedi manteisio ar gyfleoedd newydd drwy gael £300,000 i sefydlu nifer o ardaloedd aros dros nos ar gyfer cartrefi modur, yr wyf yn siŵr y byddwch yn gyfarwydd â nhw yn eich sir, gan gynnwys cyfleusterau i wagio dŵr gwastraff a gwastraff cemegol.
Diolch. I agree with the points the Member has raised. The importance of public toilets and the need for them is, actually, a basic human right. But the costs have risen to more than just spending a penny these days, and I know that councils are facing very difficult decisions following 14 years of Tory/Conservative austerity. I believe that the Conservatives still want to cut public service funding, going forward, in their budget plans. They also oppose every single method of raising money for them, because we do actually need revenue funding. I know you mentioned capital pots, but we need revenue funding. So, they opposed the tourism levy as well, which would raise money for running public toilets. So, Cabinet Secretary, do you agree with me that one of the credible ways to improve access to these essential facilities via council funding is to continue reversing 14 years of austerity and to properly fund our local authorities and our public services? Thank you.
Diolch. Rwy'n cytuno â'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi'u codi. Mae pwysigrwydd toiledau cyhoeddus a'r angen amdanynt yn hawl ddynol sylfaenol mewn gwirionedd. Ond mae'r costau wedi codi i fwy na gwario ceiniog y dyddiau hyn, ac rwy'n gwybod bod cynghorau'n wynebu penderfyniadau anodd iawn ar ôl 14 mlynedd o gyni Torïaidd/Ceidwadol. Rwy'n credu bod y Ceidwadwyr yn dal i fod eisiau torri cyllid gwasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol yn eu cynlluniau cyllidebol. Maent hefyd yn gwrthwynebu pob dull o godi arian ar eu cyfer, oherwydd mae angen cyllid refeniw arnom. Rwy'n gwybod eich bod wedi sôn am gronfeydd cyfalaf, ond mae angen cyllid refeniw arnom. Roeddent yn gwrthwynebu'r ardoll dwristiaeth hefyd, a fyddai'n codi arian ar gyfer gweithredu toiledau cyhoeddus. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi mai un o'r ffyrdd credadwy o wella mynediad at y cyfleusterau hanfodol hyn trwy gyllid cynghorau yw parhau i wrthdroi 14 mlynedd o gyni ac ariannu ein hawdurdodau lleol a'n gwasanaethau cyhoeddus yn briodol? Diolch.
Diolch yn fawr, Carolyn Thomas. I think it's important to recognise other responsibilities, as well as the Public Health (Wales) Act, which actually brought in the duty in terms of local authorities' public toilet strategy, as the Welsh Government has worked with the UK Government to ensure that stand-alone public toilets in Wales now receive 100 per cent relief from business rates. But I can't agree with you more—we are seeking, and we see in the Chancellor's statement today that we are now reversing 14 years of austerity to properly fund our local authorities. Let's just for a moment recognise that the draft budget for next year provides more than £27 billion for public services and authorities—[Interruption.]
Diolch yn fawr, Carolyn Thomas. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod cyfrifoldebau eraill, yn ogystal â Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru), a gyflwynodd ddyletswydd strategaeth toiledau cyhoeddus awdurdodau lleol, gan fod Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod toiledau cyhoeddus pwrpasol yng Nghymru bellach yn cael rhyddhad 100 y cant o ardrethi busnes. Ond rwy'n cytuno'n llwyr—rydym yn ceisio, ac rydym yn gweld yn natganiad y Canghellor heddiw ein bod bellach yn gwrthdroi 14 mlynedd o gyni i ariannu ein hawdurdodau lleol yn briodol. Gadewch inni gydnabod am eiliad fod y gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf yn darparu mwy na £27 biliwn ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus ac awdurdodau—[Torri ar draws.]
Cabinet Secretary—
Ysgrifennydd y Cabinet—
—and that's the beginning, of course, of the budget process, not the end, and a lot will change between now and January, when the final budget is published.
—a dechrau proses y gyllideb yw hynny wrth gwrs, nid ei diwedd, a bydd llawer yn newid rhwng nawr a mis Ionawr, pan fydd y gyllideb derfynol yn cael ei chyhoeddi.
I would be grateful if Members allowed the responses to be made in silence, and similarly, when other Members ask questions, allowed the Members to ask their questions as well. Mabon ap Gwynfor.
Hoffwn pe bai'r Aelodau'n caniatáu i'r ymatebion gael eu gwneud mewn tawelwch, ac yn yr un modd, pan fydd Aelodau eraill yn gofyn cwestiynau, eu bod yn caniatáu i'r Aelodau ofyn eu cwestiynau hefyd. Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The lack of public toilets has significant implications for people's health and, therefore, for the NHS. In the absence of public toilets, people are having to delay or hold in urine for longer than is good for them. This is especially dangerous for older people, people with disabilities, women, carers and those with certain medical conditions, with increased risk of urinary tract infections, pelvic floor dysfunction, and, in severe or chronic cases, back pressure effects on kidneys. And there is an equality implication, as women are more likely to suffer than men. In Fairbourne, the community-run Fairbourne Amenities Trust have ensured that the public toilets there can remain open. The Llandrillo community has done the same, as well as the aforementioned Corwen Town Council project. Will the Cabinet Secretary look at these examples of best practice in order to allow other communities to receive the necessary support to take over and run public toilets as community enterprises? Should she wish, there's an invitation for her to join me to see the Fairbourne Amenities Trust as well.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae goblygiadau sylweddol i iechyd pobl yn deillio o brinder toiledau cyhoeddus ac felly, i'r GIG. Yn absenoldeb toiledau cyhoeddus, mae pobl yn gorfod oedi neu ddal yn hirach nag sy'n dda iddynt. Mae hyn yn arbennig o beryglus i bobl hŷn, pobl ag anableddau, menywod, gofalwyr a'r rhai sydd â chyflyrau meddygol penodol, gyda risg uwch o heintiau'r llwybr wrinol, camweithrediad llawr y pelfis, ac mewn achosion difrifol neu gronig, effeithiau ôl-bwysedd ar yr arennau. Ac mae goblygiad i gydraddoldeb, gan fod menywod yn fwy tebygol o ddioddef na dynion. Yn Fairbourne, mae'r Fairbourne Amenities Trust sy'n cael ei rhedeg gan y gymuned wedi sicrhau y gall y toiledau cyhoeddus yno aros ar agor. Mae cymuned Llandrillo wedi gwneud yr un peth, yn ogystal â phrosiect Cyngor Tref Corwen a grybwyllwyd eisoes. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet edrych ar yr enghreifftiau hyn o arfer gorau er mwyn galluogi cymunedau eraill i gael y cymorth angenrheidiol i gymryd meddiant ar doiledau cyhoeddus a'u rhedeg fel mentrau cymunedol? Pe bai'n dymuno, mae gwahoddiad iddi ymuno â mi i weld y Fairbourne Amenities Trust hefyd.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. I would very much like to join you on a visit to the trust. Clearly, local authorities are taking the initiative. I've already given some examples from Denbighshire council and Flintshire as well. Just to say finally, of course, there are other sources of funding. The Transforming Towns regeneration programme toilet provision is a dedicated support for town centres, and very much identified within placemaking plans.
Thank you for focusing on the equalities issue, because this also draws attention to changing places for disabled people, and the Public Health (Wales) Act 2017 includes changing places within the definition of 'toilet' in relation to local toilet strategies. That's something where local authorities have got to make that adaptation, particularly to support disabled people.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Hoffwn yn fawr ymuno â chi ar ymweliad â'r ymddiriedolaeth. Yn amlwg, mae awdurdodau lleol yn cymryd y cam cyntaf. Rwyf eisoes wedi rhoi rhai enghreifftiau o Gyngor Sir Ddinbych a sir y Fflint hefyd. Mae yna ffynonellau eraill o gyllid hefyd wrth gwrs. Mae darpariaeth doiledau'r rhaglen adfywio Trawsnewid Trefi yn gymorth pwrpasol i ganol trefi, ac wedi'i nodi'n glir o fewn cynlluniau creu lleoedd.
Diolch am ganolbwyntio ar yr elfen cydraddoldeb, oherwydd mae hyn hefyd yn tynnu sylw at leoedd newid i bobl anabl, ac mae Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 yn cynnwys lleoedd newid o fewn y diffiniad o 'toiled' mewn perthynas â strategaethau toiledau lleol. Mae hynny'n rhywbeth lle mae'n rhaid i awdurdodau lleol wneud yr addasiad hwnnw, i gefnogi pobl anabl yn enwedig.
5. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i feithrin gweithgareddau'r sector gwirfoddol yn y rhannau o Gymru sydd â'r mwyaf o amddifadedd? OQ63472
5. What action is the Welsh Government taking to nurture voluntary sector activities in the most deprived parts of Wales? OQ63472
Thank you, Jenny Rathbone. The Welsh Government is investing in grass-roots voluntary organisations through our £8.6 million third sector support Wales infrastructure funding. This supports organisations and initiatives involving volunteering, funding and good governance, which in turn helps strengthen community resilience and support deprived areas across Wales.
Diolch, Jenny Rathbone. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn mudiadau gwirfoddol ar lawr gwlad drwy ein cyllid seilwaith gwerth £8.6 miliwn i gefnogi'r trydydd sector yng Nghymru. Mae hwn yn cefnogi sefydliadau a mentrau yn cynnwys gwirfoddoli, cyllid a llywodraethu da, sydd yn ei dro yn helpu i gryfhau gwydnwch cymunedol ac yn cefnogi ardaloedd difreintiedig ledled Cymru.
Thank you. I recently sat on a panel to choose Cardiff Third Sector Council's volunteer of the year award. I'm sure that all the nominees were making a valuable contribution to their communities, but I was surprised to see so few applicants from Cardiff's southern arc of deprivation, in particular, not a single nomination from any organisation in Newtown, which is where we were convening. I appreciate that the Welsh Government provides considerable sums of money to the Wales Council for Voluntary Action and to other organisations, big and small. However, reflecting on the inverse care law, based on the pioneering work of Julian Tudor Hart, what attention does the Welsh Government pay to nurturing voluntary sector capacity building where it's most needed in our most deprived communities, where we know that there are citizens struggling in deep poverty and they need that helping hand to allow them to thrive?
Diolch. Yn ddiweddar, roeddwn ar banel i ddewis gwobr gwirfoddolwr y flwyddyn Cyngor Trydydd Sector Caerdydd. Rwy'n siŵr fod yr holl enwebeion yn gwneud cyfraniad gwerthfawr i'w cymunedau, ond roeddwn yn synnu gweld cyn lleied o ymgeiswyr o arc deheuol amddifadedd Caerdydd, yn enwedig, dim un enwebiad gan unrhyw sefydliad yn Newtown, lle roeddem yn ymgynnull. Rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru yn darparu symiau sylweddol o arian i Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ac i sefydliadau eraill, yn fawr a bach. Fodd bynnag, wrth fyfyrio ar y ddeddf gofal gwrthgyfartal, yn seiliedig ar waith arloesol Julian Tudor Hart, pa sylw y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i feithrin gallu'r sector gwirfoddol lle mae ei angen fwyaf yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig, lle gwyddom fod dinasyddion yn ei chael hi'n anodd mewn tlodi dwfn ac angen y cymorth hwnnw arnynt i'w galluogi i ffynnu?
Thank you for that important reflection on where and how we are supporting volunteers, particularly perhaps in our most disadvantaged communities. You know that we have published a new approach to volunteering alongside our code of practice for funding the third sector, which is important for those grass-roots and community organisations that are engaging with volunteers across Wales. And the new approach to volunteering actually does particularly ensure that we're engaged with all citizens across Wales.
I just would say that I've seen such fantastic volunteering coming through many of our community policies, which includes our community facilities grant. I would say, in Cardiff, I was very pleased to fund five projects: the Green Squirrel, which I think is a really excellent project; Oasis Cardiff, particularly reaching out with volunteers to our black, Asian and minority ethnic citizens; the Trinity Centre, again, vulnerable individuals; Media Academy Cymru with Cardiff primary schools. These are all, actually, reaching out to some of the more disadvantaged citizens in our community, also in Riverside, and Splott Community Volunteers—there are many examples.
Diolch am yr ystyriaeth bwysig honno o ble a sut yr ydym yn cefnogi gwirfoddolwyr, yn enwedig efallai yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig. Fe wyddoch ein bod wedi cyhoeddi dull newydd ar gyfer gwirfoddoli ochr yn ochr â'n cod ymarfer ar gyfer ariannu'r trydydd sector, sy'n bwysig i'r sefydliadau llawr gwlad a chymunedol hynny sy'n ymgysylltu â gwirfoddolwyr ledled Cymru. Ac mae'r dull newydd ar gyfer gwirfoddoli yn sicrhau'n arbennig ein bod yn ymgysylltu â phob dinesydd ledled Cymru.
Hoffwn ddweud fy mod wedi gweld gwirfoddoli gwych iawn yn dod trwy lawer o'n polisïau cymunedol, sy'n cynnwys ein grant cyfleusterau cymunedol. Yng Nghaerdydd, roeddwn yn falch iawn o ariannu pum prosiect: y Wiwer Werdd, sy'n brosiect ardderchog iawn yn fy marn i; Oasis Caerdydd, yn enwedig wrth estyn allan gyda gwirfoddolwyr at ein dinasyddion du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol; Canolfan y Drindod, unwaith eto, unigolion agored i niwed; Media Academy Cymru gydag ysgolion cynradd Caerdydd. Mae'r rhain i gyd yn estyn allan at rai o'r dinasyddion mwy difreintiedig yn ein cymuned, hefyd yng Nglan yr Afon, a Gwirfoddolwyr Cymunedol y Sblot—mae yna lawer o enghreifftiau.
Some of these most deprived areas aren't just in cities or in our towns, they're in our rural areas as well. As a former young farmer myself and a member of Pembrokeshire Young Farmers Club and, indeed, former chairman of Pembrokeshire YFC, I've seen the role of volunteers within the YFC movement and the support that they give to membership-led organisations. Cabinet Secretary, would you be able to confirm that the Welsh Government will continue to support Wales YFC financially, given the role that they play in our rural communities, ensuing that volunteers are there, available to support young people between the ages of 10 and 28 getting an education outside of school and socialising in those deprived areas in our rural communities?
Mae rhai o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig hyn nid yn unig mewn dinasoedd neu yn ein trefi, maent yn ein hardaloedd gwledig hefyd. Fel cyn-ffermwr ifanc fy hun ac aelod o Glwb Ffermwyr Ifanc Sir Benfro ac yn wir, cyn-gadeirydd CFfI Sir Benfro, rwyf wedi gweld rôl gwirfoddolwyr o fewn y mudiad CFfI a'r gefnogaeth y maent yn ei rhoi i sefydliadau sy'n cael eu harwain gan aelodau. Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech chi'n gallu cadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi CFfI Cymru yn ariannol, o ystyried y rôl y maent yn ei chwarae yn ein cymunedau gwledig, gan sicrhau bod gwirfoddolwyr yno, ar gael i gefnogi pobl ifanc rhwng 10 a 28 oed i gael addysg y tu allan i'r ysgol a chymdeithasu yn yr ardaloedd difreintiedig hynny yn ein cymunedau gwledig?
Thank you for that. The young farmers clubs play a vital role and, more importantly, they need to be supported, and indeed they have been by the Welsh Government consistently. In fact, the new approach to volunteering requires that kind of active promotion to ensure that Wales is the volunteering society that we want it to be, and, of course, that includes our rural areas, but it includes the younger generation, diversity and inclusion, and strong leadership. We have substantially funded the voluntary sector through the Volunteering Wales main grants.
Diolch am hynny. Mae'r clybiau ffermwyr ifanc yn chwarae rôl hanfodol ac, yn bwysicach fyth, mae angen eu cefnogi, ac maent wedi bod yn cael eu cefnogi gan Lywodraeth Cymru yn gyson. Mewn gwirionedd, mae'r dull newydd ar gyfer gwirfoddoli yn gofyn am y math hwnnw o hyrwyddo gweithredol i sicrhau bod Cymru yn gymdeithas wirfoddoli fel rydym am iddi fod, ac wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys ein hardaloedd gwledig, ond mae'n cynnwys y genhedlaeth iau, amrywiaeth a chynhwysiant, ac arweinyddiaeth gref. Rydym wedi ariannu'r sector gwirfoddol yn sylweddol drwy brif grantiau Gwirfoddoli Cymru.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith cymdeithas heb arian parod ar gynhwysiant ariannol? OQ63490
6. What assessment has the Welsh Government made of the impact of a cashless society on financial inclusion? OQ63490
Diolch yn fawr, Peter Fox. Financial services is a reserved matter. However, the Welsh Government works closely with the UK Government and key organisations to champion the importance of access to cash and inclusive banking services in Welsh communities.
Diolch yn fawr, Peter Fox. Mae gwasanaethau ariannol yn fater a gadwyd yn ôl. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU a sefydliadau allweddol i hyrwyddo pwysigrwydd mynediad at arian parod a gwasanaethau bancio cynhwysol yng nghymunedau Cymru.
Thank you for that, Cabinet Secretary. Whilst we know that digital banking is very useful, many people, especially the most vulnerable members of our society, still rely on cash to manage their finances. Sadly, the combination of businesses increasingly going cashless and many rural communities struggling to access bank branches, with an increasing number of bank closures, is resulting in too many people feeling financially excluded. Whilst this may not be devolved, we have a responsibility for those people. In my own constituency, eight banks have closed, and I shockingly found out there have been 1,649 branch closures across Wales since 2022. With this in mind, Cabinet Secretary, what progress has the Welsh Government made in promoting greater community-based banking, such as the hubs, for instance, to ensure that cash continues to be a valid method of payment in Wales?
Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Er ein bod yn gwybod bod bancio digidol yn ddefnyddiol iawn, mae llawer o bobl, yn enwedig aelodau mwyaf agored i niwed ein cymdeithas, yn dal i ddibynnu ar arian parod i reoli eu cyllid. Yn anffodus, mae'r cyfuniad o fusnesau'n newid fwyfwy i beidio â defnyddio arian parod a llawer o gymunedau gwledig yn ei chael hi'n anodd cael mynediad at ganghennau banc, gyda nifer cynyddol o fanciau'n cau, yn arwain at ormod o bobl yn teimlo eu bod wedi'u hallgáu'n ariannol. Er efallai nad yw hyn wedi'i ddatganoli, mae gennym gyfrifoldeb am y bobl hynny. Yn fy etholaeth fy hun, mae wyth banc wedi cau, ac yn syfrdanol, cefais wybod bod 1,649 o ganghennau wedi cau ledled Cymru ers 2022. Gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar hyrwyddo mwy o fancio cymunedol, fel yr hybiau er enghraifft, i sicrhau bod arian parod yn parhau i fod yn ddull talu dilys yng Nghymru?
Thank you for that important question. It very much follows up the Petitions Committee debate and report on a cashless society, which we did respond to. I made the point that cash remains a vital part of our economy, and the Welsh Government does not accept the inevitability of a cashless society. We had that powerful evidence from Mencap Cymru, and I met with them. It is reserved. It's not devolved in terms of responsibilities, but I know you will recognise that, in January 2025, Emma Reynolds, the then economic Secretary to the Treasury, confirmed that shops and service firms would not be compelled to accept cash. So, again, we can revisit our responses to the recommendations from that Petitions Committee and show that we are working, as far as we can, with the UK Government and with the banks. We have a Banking in Welsh Communities event in March next year, and we will put access to cash on the agenda.
Diolch am eich cwestiwn pwysig. Mae'n dilyn dadl ac adroddiad y Pwyllgor Deisebau ar gymdeithas heb arian parod, y gwnaethom ymateb iddo. Gwneuthum y pwynt fod arian parod yn parhau i fod yn rhan hanfodol o'n heconomi, ac nad yw Llywodraeth Cymru’n derbyn bod cymdeithas heb arian parod yn anochel. Cawsom y dystiolaeth bwerus honno gan Mencap Cymru, a chyfarfûm â nhw. Mae'n fater a gedwir yn ôl. Nid yw wedi'i ddatganoli o ran cyfrifoldebau, ond gwn y byddwch yn cydnabod, ym mis Ionawr 2025, fod Emma Reynolds, Ysgrifennydd economaidd y Trysorlys ar y pryd, wedi cadarnhau na fyddai siopau a chwmnïau gwasanaeth o dan orfodaeth i dderbyn arian parod. Felly, unwaith eto, gallwn ailedrych ar ein hymatebion i'r argymhellion gan y Pwyllgor Deisebau hwnnw a dangos ein bod yn gweithio, hyd y gallwn, gyda Llywodraeth y DU a'r banciau. Mae gennym ddigwyddiad Bancio yng Nghymunedau Cymru ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf, a byddwn yn rhoi mynediad at arian parod ar yr agenda.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau achosion o drais domestig? OQ63466
7. What steps is the Welsh Government taking to reduce incidents of domestic violence? OQ63466
Thank you for that question. The Welsh Government is supporting partners to tackle the epidemic of violence against women, domestic abuse and sexual violence. Through our national strategy, we fund services that support and protect victims, and early intervention and perpetrator programmes to stop domestic abuse.
Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru’n cefnogi partneriaid i fynd i'r afael â'r epidemig o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Drwy ein strategaeth genedlaethol, rydym yn ariannu gwasanaethau sy'n cefnogi ac yn diogelu dioddefwyr, a rhaglenni ymyrraeth gynnar a rhaglenni cyflawnwyr i atal cam-drin domestig.
Thanks for your response, Cabinet Secretary. I found a shocking statistic recently, which is that, on average, two women a week are killed by a current or former partner in England and in Wales. Ending domestic abuse should be a top priority for any Government. Important steps have been taken across the border, including Clare's law, which allows individuals to ask the police if their current or ex-partner has a history of domestic abuse, but there is certainly more that we can all do.
Now, I've been following really closely an important piece of work taken forward by my Scottish Conservative colleague Pam Gosal MSP. She's in the process of bringing forward her Prevention of Domestic Abuse (Scotland) Bill. If passed, this Bill would introduce a register for domestic abusers, meaning offenders would have to keep the police informed of their address and passport details. It would also include mandatory assessments for rehabilitation, data collection duties and domestic abuse education in schools. Cabinet Secretary, if you haven't already, will you please take a look at Pam Gosal's Bill and see if there are any measures that can certainly be introduced here in Wales? Thank you very much.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Deuthum o hyd i ystadegyn brawychus yn ddiweddar, sef bod dwy fenyw yr wythnos, ar gyfartaledd, yn cael eu lladd gan bartner neu gyn-bartner yng Nghymru ac yn Lloegr. Dylai rhoi diwedd ar gam-drin domestig fod yn flaenoriaeth uchel i unrhyw Lywodraeth. Mae camau pwysig wedi'u cymryd ar draws y ffin, gan gynnwys cyfraith Clare, sy'n caniatáu i unigolion ofyn i'r heddlu a oes gan eu partner neu gyn-bartner hanes o gam-drin domestig, ond yn sicr, mae mwy y gall pob un ohonom ei wneud.
Nawr, rwyf wedi bod yn dilyn gwaith pwysig a wnaed gan fy nghyd-Geidwadwr yn Senedd yr Alban, Pam Gosal ASA. Mae hi wrthi'n cyflwyno ei Bil Atal Cam-drin Domestig (yr Alban). Os caiff ei basio, bydd y Bil hwn yn cyflwyno cofrestr ar gyfer camdrinwyr domestig, sy'n golygu y byddai'n rhaid i droseddwyr roi gwybod i'r heddlu am eu cyfeiriad a'u manylion pasbort. Byddai hefyd yn cynnwys asesiadau gorfodol ar gyfer adsefydlu, dyletswyddau casglu data ac addysg cam-drin domestig mewn ysgolion. Ysgrifennydd y Cabinet, os nad ydych eisoes wedi gwneud hynny, a wnewch chi edrych ar Fil Pam Gosal a gweld a oes unrhyw fesurau y gellir eu cyflwyno yma yng Nghymru? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Natasha Asghar. I certainly will be looking at that Bill to see how it aligns with our Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, which of course has its tenth anniversary, and look to see if there are ways in which there is anything that we can learn from that. I hope also that you will be sharing with your colleague in Scotland the work that we're doing, and perhaps share our annual report on progress made against the six objectives of our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy.
Diolch yn fawr, Natasha Asghar. Yn sicr, byddaf yn edrych ar y Bil hwnnw i weld sut y mae'n cyd-fynd â'n Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, sydd wrth gwrs yn ddeng mlwydd oed, ac yn edrych i weld a oes ffyrdd y gallwn ddysgu unrhyw beth ohono. Rwy'n gobeithio hefyd y byddwch yn rhannu'r gwaith rydym ni'n ei wneud gyda'ch cydweithiwr yn yr Alban, ac efallai'n rhannu ein hadroddiad blynyddol ar y cynnydd a wnaed yn erbyn chwe amcan ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
Yn olaf, cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
Finally, question 8, Llyr Gruffydd.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effeithiolrwydd y cynlluniau presennol sydd wedi'u cynllunio i gefnogi aelwydydd sy'n cael trafferth gyda thlodi tanwydd? OQ63470
8. What assessment has the Welsh Government made of the effectiveness of current schemes designed to support households struggling with fuel poverty? OQ63470
Diolch yn fawr, Llyr. We continually review our interventions to better support households in need. For example, we work with the Fuel Bank Foundation to regularly review their support offering. On Nest, we introduced a crisis route, following stakeholder feedback, and have commissioned an external evaluation to inform any further refinements to the scheme.
Diolch yn fawr, Llyr. Rydym yn adolygu ein hymyriadau'n barhaus i gefnogi aelwydydd mewn angen yn well. Er enghraifft, rydym yn gweithio gyda'r Sefydliad Banc Tanwydd i adolygu eu cynnig o gymorth yn rheolaidd. Ar Nyth, fe wnaethom gyflwyno llwybr argyfwng, yn dilyn adborth gan randdeiliaid, ac rydym wedi comisiynu gwerthusiad allanol i lywio unrhyw fireinio pellach i'r cynllun.
I'm particularly concerned about the fact that the current fuel poverty schemes don't adequately address the unique challenges faced by rural and off-grid households. Your own policy statement for the new Warm Homes programme explicitly acknowledges that off-grid and rural homes must be better targeted with the scheme, but we know that the Equality and Social Justice Committee has previously highlighted in the Senedd the lack of local contractors and skilled workforce in rural areas, saying that that limits the accessibility and reach of energy efficiency measures for off-grid properties.
Now, as we've heard already today, 25 per cent of all Welsh households are now in fuel poverty, and we know that many of those worst affected are those living in those isolated and off-grid homes. A recent report warns that, at the current pace, it could take until the year 2160 to retrofit all fuel-poor homes, which is of course wholly unacceptable. So, given these stark warnings, what specific measurable steps will you take to prioritise off-grid housing in the Warm Homes programme, making sure that contractors and grant providers extend their reach into rural Wales? Will you outline what you will do to accelerate delivery so that these communities aren’t left waiting decades for what they deserve?
Rwy'n arbennig o bryderus ynghylch y ffaith nad yw'r cynlluniau tlodi tanwydd presennol yn mynd i'r afael yn ddigonol â'r heriau unigryw sy'n wynebu aelwydydd gwledig ac aelwydydd nad ydynt ar y grid. Mae eich datganiad polisi eich hun ar gyfer y rhaglen Cartrefi Clyd newydd yn cydnabod yn benodol fod yn rhaid targedu cartrefi nad ydynt ar y grid a chartrefi mewn ardaloedd gwledig yn well gyda'r cynllun, ond gwyddom fod y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol wedi nodi'n flaenorol yn y Senedd y diffyg contractwyr lleol a gweithlu medrus mewn ardaloedd gwledig, gan ddweud bod hynny'n cyfyngu ar hygyrchedd a chyrhaeddiad mesurau effeithlonrwydd ynni ar gyfer eiddo nad ydynt ar y grid.
Nawr, fel y clywsom eisoes heddiw, mae 25 y cant o holl aelwydydd Cymru bellach mewn tlodi tanwydd, a gwyddom mai llawer o'r rhai yr effeithir arnynt waethaf yw'r rhai sy'n byw mewn cartrefi anghysbell a chartrefi nad ydynt ar y grid. Mae adroddiad diweddar yn rhybuddio, ar y gyfradd bresennol, y gallai gymryd tan y flwyddyn 2160 i ôl-osod pob cartref sy'n dlawd o ran tanwydd, sy'n gwbl annerbyniol wrth gwrs. Felly, o ystyried y rhybuddion llwm hyn, pa gamau mesuradwy penodol y byddwch yn eu cymryd i flaenoriaethu tai nad ydynt ar y grid yn rhaglen Cartrefi Clyd, gan sicrhau bod contractwyr a darparwyr grantiau yn ymestyn eu cyrhaeddiad i gefn gwlad Cymru? A wnewch chi amlinellu'r hyn y byddwch yn ei wneud i gyflymu'r ddarpariaeth fel nad yw'r cymunedau hyn yn gorfod aros degawdau am yr hyn y maent yn ei haeddu?
Thank you very much. Warm Homes Nest is very aware of the needs of home owners in rural areas, particularly living in off-grid areas, because rural households are more likely to be in fuel poverty. Often, that’s the case. The Warm Homes Nest programme is designed to have a positive impact on the lives of rural people and also to deliver efficiency upgrades as well. I have commented already on the Fuel Bank Foundation and about the access to grants for rural off-grid homes, but also I would like to say that the discretionary assistance fund, in the winter months of November 2024 to February 2025, provided £92,355 for off-grid oil and gas applications. This again is something where I would hope that colleagues, particularly in rural Wales, can raise awareness both of the Fuel Bank Foundation and the discretionary assistance fund, because it is often the payment that they need to be able to pay their bills, and that access to support from DAF and Fuel Bank Foundation is there.
Diolch yn fawr. Mae Nyth Cartrefi Clyd yn ymwybodol iawn o anghenion perchnogion tai mewn ardaloedd gwledig, yn enwedig y rhai sy'n byw mewn ardaloedd nad ydynt ar y grid, gan fod aelwydydd gwledig yn fwy tebygol o fod mewn tlodi tanwydd. Mae hynny'n aml yn wir. Mae rhaglen Nyth Cartrefi Clyd wedi'i chynllunio i gael effaith gadarnhaol ar fywydau pobl yng nghefn gwlad a hefyd i wneud gwaith uwchraddio i wella effeithlonrwydd. Rwyf eisoes wedi gwneud sylwadau ar y Sefydliad Banc Tanwydd ac am fynediad at grantiau ar gyfer cartrefi gwledig nad ydynt ar y grid, ond rwyf am ddweud hefyd fod y gronfa cymorth dewisol, ym misoedd y gaeaf o fis Tachwedd 2024 i fis Chwefror 2025, wedi darparu £92,355 ar gyfer ceisiadau gan aelwydydd nad ydynt ar y grid olew a nwy. Mae hyn eto'n rhywbeth lle buaswn yn gobeithio y gall fy nghyd-Aelodau, yn enwedig yng nghefn gwlad Cymru, godi ymwybyddiaeth o'r Sefydliad Banc Tanwydd a'r gronfa cymorth dewisol, oherwydd yn aml, dyma'r taliad sydd ei angen arnynt i allu talu eu biliau, a bod modd cael mynediad at gymorth drwy'r gronfa cymorth dewisol a'r Sefydliad Banc Tanwydd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 3 heddiw yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, a bydd cwestiwn 1 yn cael ei ateb gan y Llywydd. Joel James.
Item 3 today is questions to the Senedd Commission, and question 1 will be answered by the Llywydd. Joel James.
1. Sut mae'r Comisiwn yn gweithio gyda newyddiadurwyr i sicrhau bod adroddiadau ar fusnes y Senedd yn gywir? OQ63487
1. How is the Commission working with journalists to ensure the reporting of Senedd business is accurate? OQ63487
Mae tîm newyddion Comisiwn y Senedd yn gweithio gyda newyddiadurwyr yng Nghymru a thu hwnt yn ddyddiol i sicrhau bod adroddiadau busnes y Senedd yn gywir. Caiff hyn ei gyflawni mewn nifer o wahanol ffyrdd, gan gynnwys datganiadau i'r wasg i hyrwyddo ac esbonio adroddiadau pwyllgorau, nodiadau briffio wythnosol ar fusnes y Senedd a sesiynau briffio technegol ar achlysuron penodol. Mae'r tîm hefyd yn monitro unrhyw sylw ar y newyddion o'r holl faterion sy'n ymwneud â'r Senedd, gan ddefnyddio meddalwedd monitro'r cyfryngau, a bydd yn ceisio egluro anghywirdebau gyda newyddiadurwyr pan fyddant yn codi.
The Senedd Commission news team works with journalists in Wales and beyond on a daily basis to ensure accurate reporting of Senedd business. This is achieved in a number of different ways, including media releases to promote and explain committee reports, weekly briefing notes on upcoming Senedd business and technical briefings ahead of high-profile issues. The team also closely monitors news coverage of all issues relating to the Senedd, using media monitoring software, and will seek to clarify inaccuracies with journalists when they do arise.
Thank you, Llywydd. The recent 'Our BBC, Our Future' questionnaire showed that only 43 per cent of people believe that the BBC is independent of the Government of the day, dropping to 40 per cent amongst respondents in Wales. Concerns of impartiality and bias were the top issues for those aged 18 to 54, but this is not a new issue. A 2023 YouGov poll found that just 44 per cent considered the BBC either to be 'trustworthy' or 'very trustworthy'. I am sure you have been following the reports we have all seen by the BBC's Panorama and Newsnight programmes about how the corporation deliberately doctored a speech made by the US President to deliberately mislead the British public about his role in the Capitol riots.
I think this should deeply concern all of us. We live in an age where many struggle to discern truth from opinion, and even truth from lies. Our national broadcaster should be a beacon of impartiality and reliability. Is the Commission prepared to undertake an independent review, in the same way as it did with GB News, to assess the output of the BBC in relation to its reporting of Welsh parliamentary business, and what steps will it take if any reporting has been found to be misleading? Thank you.
Diolch, Lywydd. Dangosodd yr holiadur diweddar 'Ein BBC, Ein Dyfodol' mai dim ond 43 y cant o bobl sy'n credu bod y BBC yn annibynnol ar y Llywodraeth gyfredol, gan ostwng i 40 y cant ymhlith yr ymatebwyr yng Nghymru. Pryderon ynghylch didueddrwydd a rhagfarn oedd y prif faterion i bobl 18 i 54 oed, ond nid yw hyn yn newydd. Canfu arolwg barn YouGov yn 2023 mai dim ond 44 y cant a oedd o'r farn fod y BBC naill ai'n 'ddibynadwy' neu'n 'ddibynadwy iawn'. Rwy'n siŵr eich bod wedi bod yn dilyn yr adroddiadau y mae pob un ohonom wedi'u gweld gan raglenni Panorama a Newsnight y BBC ynglŷn â sut y gwnaeth y gorfforaeth fynd ati'n fwriadol i ddoctora araith gan Arlywydd yr Unol Daleithiau i gamarwain y cyhoedd ym Mhrydain yn fwriadol ynglŷn â'i rôl yn nherfysgoedd y Capitol.
Credaf y dylai hyn beri cryn bryder i bob un ohonom. Rydym yn byw mewn oes lle mae llawer yn ei chael hi'n anodd gwahaniaethu rhwng gwirionedd a barn, a hyd yn oed rhwng gwirionedd a chelwydd. Dylai ein darlledwr cenedlaethol fod yn esiampl o ddidueddrwydd a dibynadwyedd. A yw'r Comisiwn yn barod i gynnal adolygiad annibynnol, yn yr un modd ag y gwnaeth gyda GB News, i asesu allbwn y BBC mewn perthynas â'i adroddiadau ar fusnes seneddol Cymru, a pha gamau y bydd yn eu cymryd os yw'n canfod bod unrhyw adroddiadau wedi bod yn gamarweiniol? Diolch.
I think that, first of all, I need to draw Members' attention to my declaration of interest on my register of interest. The BBC is very much the subject of news coverage and public discussion at this point. I would suggest that, to undertake the vast scope of work that the Member has just outlined, the Commission would require a very big budget increase. I remember that the Member probably did not vote for the budget we already have, let alone a budget increase of the magnitude that a Commission, whether it is this one or the next one, would require to undertake the work that the Member has outlined. I would also suggest, when there are questions around policy and broadcasting policy, that those questions are most properly addressed to Government Ministers and not to me.
Yn gyntaf oll, rwy'n credu bod angen imi dynnu sylw'r Aelodau at fy natganiad o fuddiant ar fy nghofrestr o fuddiannau. Mae'r BBC yn destun llawer o sylw yn y newyddion a thrafodaeth gyhoeddus ar hyn o bryd. Er mwyn ymgymryd â chwmpas helaeth y gwaith y mae'r Aelod newydd ei amlinellu, rwy'n awgrymu y byddai angen cynnydd cyllidebol mawr iawn ar y Comisiwn. Rwy'n cofio na phleidleisiodd yr Aelod dros y gyllideb sydd gennym yn barod, heb sôn am gynnydd cyllidebol o'r maint y byddai ei angen ar Gomisiwn, boed yr un presennol neu'r un nesaf, i ymgymryd â'r gwaith y mae'r Aelod wedi'i amlinellu. Hoffwn awgrymu hefyd, pan fo cwestiynau'n codi ynghylch polisi a pholisi darlledu, mai'r lle mwyaf priodol i gyfeirio'r cwestiynau hynny yw at Weinidogion y Llywodraeth, ac nid ataf fi.
Bydd cwestiynau 2 a 3 yn cael eu hateb gan Joyce Watson. Cwestiwn 2, Jenny Rathbone.
Question 2 and 3 will be answered by Joyce Watson. Question 2, Jenny Rathbone.
2. Pa ddarpariaeth y mae'r Comisiwn yn ei gwneud ar gyfer dehonglwyr BSL ar gyfer trafodion y Senedd yn y seithfed Senedd? OQ63461
2. What provision is the Commission making for BSL interpreters for Senedd proceedings in the seventh Senedd? OQ63461
Thank you for your question, Jenny. British Sign Language interpretation is made available at the moment for First Minister’s questions each Tuesday. Since the summer, a number of committee scrutiny sessions of the Member's Bill on BSL have also carried live interpretation. This has provided us with valuable insight about the implications of extending the service in the seventh Senedd.
The service is provided to the Senedd through the broadcasting services contract at a fixed annual cost. The service is also available upon request for other items of business in Plenary or committee meetings, with each request subject to an additional charge. The current annual cost of providing BSL interpretation for First Minister’s questions is approximately £19,000.
Diolch am eich cwestiwn, Jenny. Mae gwasanaeth dehongli Iaith Arwyddion Prydain ar gael ar hyn o bryd ar gyfer y cwestiynau i'r Prif Weinidog bob dydd Mawrth. Ers yr haf, mae nifer o sesiynau craffu pwyllgorau ar y Bil Aelod ar BSL hefyd wedi cynnig gwasanaeth dehongli byw. Mae hyn wedi rhoi cipolwg gwerthfawr i ni ar oblygiadau ymestyn y gwasanaeth yn y seithfed Senedd.
Darperir y gwasanaeth i'r Senedd drwy'r contract gwasanaethau darlledu am gost flynyddol sefydlog. Mae'r gwasanaeth hefyd ar gael ar gais ar gyfer eitemau busnes eraill mewn Cyfarfodydd Llawn neu bwyllgorau, gyda phob cais yn ddarostyngedig i dâl ychwanegol. Cost flynyddol gyfredol darparu dehongli Iaith Arwyddion Prydain ar gyfer y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw oddeutu £19,000.
Thank you, Joyce Watson. I don't want to sound like a broken record here, but we know that there are only 54 BSL interpreters in Wales. There was a fantastic initiative run from 2006 to 2008, I think initiated by the current Cabinet Secretary for Social Justice. That generated 30 extra BSL interpreters. The reason I am pressing this point is because this is not something we are going to be able to magic up overnight. Therefore, if, as a Senedd, we are going to collectively pass this BSL Bill—we'll have to wait and see on that—but if we are, we then are raising expectations that we will be able to provide more interpretation, so more people can share what is going on in their Senedd. The problem is, if we don't create more interpreters, we are going to be competing with health services, education services and other essential emergency interpretation that people need to get whatever they are entitled to. I'm trying to prompt the Commission to think ahead, rather than, 'Oops, we have a problem.'
Diolch, Joyce Watson. Nid wyf eisiau swnio fel tôn gron yma, ond gwyddom mai dim ond 54 o ddehonglwyr Iaith Arwyddion Prydain sydd yna yng Nghymru. Cynhaliwyd menter wych o 2006 i 2008, a gychwynnwyd, rwy'n credu, gan yr Ysgrifennydd Cabinet presennol dros Gyfiawnder Cymdeithasol. Cynhyrchodd hynny 30 o ddehonglwyr Iaith Arwyddion Prydain ychwanegol. Y rheswm pam fy mod yn pwysleisio'r pwynt hwn yw am nad yw hyn yn rhywbeth y byddwn yn gallu ei sicrhau dros nos. Felly, os ydym, ar y cyd fel Senedd, yn mynd i basio'r Bil Iaith Arwyddion Prydain hwn—bydd yn rhaid inni aros i weld ynglŷn â hynny—ond os ydym, rydym yn codi disgwyliadau y byddwn yn gallu darparu mwy o wasanaethau dehongli, fel y gall mwy o bobl rannu'r hyn sy'n digwydd yn eu Senedd. Y broblem yw, os na fyddwn yn creu mwy o ddehonglwyr, byddwn yn cystadlu â gwasanaethau iechyd, gwasanaethau addysg a gwasanaethau dehongli brys hanfodol eraill y mae eu hangen ar bobl i gael beth bynnag y mae ganddynt hawl iddo. Rwy'n ceisio annog y Comisiwn i feddwl ymlaen llaw, yn hytrach nag, 'Wps, mae gennym broblem.'
Thank you for that, and I don't think we're just thinking, 'Oops, we have a problem.' We recognise the scale. You've asked me previously on this and I've answered previously as well. You're right to say there are limited numbers. Those numbers reduce even further if you're talking about bilingual interpretation that will be required as well. The current annual cost, as I said, is £19,000. The training of interpreters will take a long time. We are committed to try and do some of that here, but ultimately it's a budgetary question as well as a training question. The Llywydd has already said we have significant budget pressures. We know that that budget pressure wasn't supported by the Conservatives here, yet this Bill has been brought through by one of their own, which is somewhat disappointing.
You can be assured, Jenny, that we are live to this. The time frame is critical, as you have recognised, as I'm sure the Member who is bringing this Bill forward is also aware of. But there are many other things, apart from just training people. It's about the space that we also have for those individuals to work in at the moment. We have a whole project going forward that's looking at the detail of the upgrades to the studio where the interpreters will be filmed. They will need additional equipment and perhaps some structural changes as well. So, it isn't simply just about training the individuals, it's about giving them the capacity to carry out their work. Also, you need to make sure that there is a seamless swap-over of interpreters to allow that in simultaneous meetings. So, we are in the process of compiling those costs, and there will be a proposal submitted for evaluation and prioritisation in the new financial year.
So, it is, as I said the last time I answered a question like this, demanding work. So, there's only so long that an interpreter can work, and, of course, that will require more than one interpreter to be available for each single session. But those costs will come in the new financial year, and also, incorporated within that, will be the structural changes that will be needed for those people to work under as well. But I do thank you for your question, and you're absolutely right to keep this alive.
Diolch, ac ni chredaf ein bod yn meddwl, 'Wps, mae gennym broblem.' Rydym yn cydnabod y maint. Rydych chi wedi fy holi ynglŷn â hyn o'r blaen ac fe atebais o'r blaen hefyd. Rydych chi'n iawn i ddweud mai nifer cyfyngedig o ddehonglwyr sydd ar gael. Mae'r niferoedd hynny'n lleihau hyd yn oed ymhellach os ydych chi'n sôn am y dehongli dwyieithog a fydd yn ofynnol hefyd. Y gost flynyddol gyfredol, fel y dywedais, yw £19,000. Bydd hyfforddi dehonglwyr yn cymryd amser hir. Rydym wedi ymrwymo i geisio gwneud peth o hynny yma, ond yn y pen draw, mae'n gwestiwn cyllidebol yn ogystal â chwestiwn ynghylch hyfforddiant. Mae'r Llywydd eisoes wedi dweud bod gennym bwysau cyllidebol sylweddol. Gwyddom na chafodd y pwysau cyllidebol hwnnw ei gefnogi gan y Ceidwadwyr yma, ond mae'r Bil hwn wedi cael ei gyflwyno gan un o'u plaid nhw, sydd braidd yn siomedig.
Gallwch fod yn sicr, Jenny, ein bod yn effro i hyn. Mae’r amserlen yn hollbwysig, fel rydych chi wedi’i gydnabod, fel rwy’n siŵr fod yr Aelod sy’n cyflwyno’r Bil hwn hefyd yn ymwybodol. Ond mae llawer o bethau eraill, ar wahân i hyfforddi pobl yn unig. Mae a wnelo â’r lle sydd gennym hefyd i’r unigolion hynny weithio ynddo ar hyn o bryd. Mae gennym brosiect cyfan ar y gweill sy’n edrych ar fanylion y gwaith uwchraddio i’r stiwdio lle bydd y dehonglwyr yn cael eu ffilmio. Bydd angen offer ychwanegol arnynt, a rhai newidiadau strwythurol hefyd. Felly, mae hyn yn ymwneud â mwy na hyfforddi’r unigolion yn unig, mae a wnelo â rhoi’r gallu iddynt gyflawni eu gwaith. Hefyd, mae angen ichi sicrhau parhad di-dor rhwng dehonglwyr i ganiatáu hynny mewn cyfarfodydd ar y pryd. Felly, rydym yn y broses o gyfrifo'r costau hynny, a bydd cynnig yn cael ei gyflwyno i’w werthuso a’i flaenoriaethu yn y flwyddyn ariannol newydd.
Felly, fel y dywedais y tro diwethaf imi ateb cwestiwn fel hwn, mae'n waith heriol. Dim ond am hyn a hyn y gall dehonglydd weithio, ac wrth gwrs, golyga hynny y bydd angen mwy nag un dehonglydd ar gyfer pob sesiwn unigol. Ond bydd y costau hynny'n dod yn y flwyddyn ariannol newydd, a hefyd, wedi'u hymgorffori yn hynny, bydd y newidiadau strwythurol y bydd angen i'r bobl hynny weithio o'u mewn hefyd. Ond diolch am eich cwestiwn, ac rydych chi'n hollol iawn i gadw hyn yn fyw.
3. Pa ystyriaeth mae'r Comisiwn yn ei rhoi i hygyrchedd dogfennau wrth gefnogi busnes y Senedd? OQ63464
3. What consideration does the Commission give to the accessibility of documents in supporting Senedd business? OQ63464
Again, I thank you for that question. The Commission is committed to ensuring all documents supporting Senedd business are accessible to Members, staff and the public. Accessibility standards are embedded in committee outputs, with reports produced using accessible templates and guidance. Guidance is provided to staff on accessible document production, and third parties are encouraged to submit accessible content. The Commission provides online guides to clarify how witnesses and contributors can request accessible formats or adjustments, ensuring full participation in Senedd proceedings. The next step is to improve accessibility, including reviewing and updating guidance, refreshing staff training, and implementing feedback mechanisms that will ensure all documents consistently meet the accessibility standard.
Unwaith eto, diolch am eich cwestiwn. Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i sicrhau bod pob dogfen sy'n cefnogi busnes y Senedd ar gael i Aelodau, staff a'r cyhoedd. Mae safonau hygyrchedd wedi'u hymgorffori yn allbynnau'r pwyllgorau, gydag adroddiadau'n cael eu cynhyrchu gan ddefnyddio templedi a chanllawiau hygyrch. Darperir canllawiau i staff ar gynhyrchu dogfennau hygyrch, ac anogir trydydd partïon i gyflwyno cynnwys hygyrch. Mae'r Comisiwn yn darparu canllawiau ar-lein i egluro sut y gall tystion a chyfranwyr ofyn am fformatau neu addasiadau hygyrch, gan sicrhau cyfranogiad llawn yn nhrafodion y Senedd. Y cam nesaf yw gwella hygyrchedd, gan gynnwys adolygu a diweddaru canllawiau, adnewyddu hyfforddiant staff, a gweithredu mecanweithiau adborth a fydd yn sicrhau bod pob dogfen yn bodloni'r safon hygyrchedd yn gyson.
Diolch. I've received concerns from the learning disabled community that more needs to be done by the Commission to accommodate and promote the need for easy-read documents. As well as the timescales for producing and presenting reports and minutes, and taking account of the time it does so, for example, by the Table Office, it's also important that people with a learning disability should have access to good-quality easy-read versions of documents from the Commission. Some quality issues with the easy-read versions that have been produced for the Welsh Youth Parliament, for example, have been brought to my attention, especially the Welsh easy-read. The photosymbols that contain text are not translated, so appear with English text in the Welsh versions. This is presumably because the photosymbols tool does not offer Welsh versions. However, photosymbols can be edited to produce Welsh versions. So, will the Commission consult with learning disability groups on this matter, so that people with a learning disability can have consistent access to good-quality accessible information?
Diolch. Rwyf wedi derbyn pryderon gan y gymuned anableddau dysgu fod angen i'r Comisiwn wneud mwy i ddarparu ar gyfer dogfennau hawdd eu darllen a hyrwyddo'r angen amdanynt. Yn ogystal â'r amserlenni ar gyfer cynhyrchu a chyflwyno adroddiadau a chofnodion, ac ystyried yr amser y mae'n ei gymryd i wneud hynny, gan y Swyddfa Gyflwyno, er enghraifft, mae hefyd yn bwysig fod gan bobl ag anableddau dysgu fynediad at fersiynau hawdd eu darllen o ansawdd da o ddogfennau gan y Comisiwn. Cafodd rhai problemau ansawdd gyda'r fersiynau hawdd eu darllen a gynhyrchwyd ar gyfer Senedd Ieuenctid Cymru, er enghraifft, eu dwyn i fy sylw, yn enwedig y fersiwn Gymraeg hawdd ei darllen. Nid yw'r ffotosymbolau sy'n cynnwys testun wedi'u cyfieithu, felly maent yn ymddangos gyda thestun Saesneg yn y fersiynau Cymraeg. Y rheswm am hyn, yn ôl pob tebyg, yw nad yw'r offeryn ffotosymbolau yn cynnig fersiynau Cymraeg. Fodd bynnag, gellir golygu ffotosymbolau i gynhyrchu fersiynau Cymraeg. Felly, a wnaiff y Comisiwn ymgynghori â grwpiau anableddau dysgu ar y mater hwn, fel y gall pobl ag anableddau dysgu gael mynediad cyson at wybodaeth hygyrch o ansawdd da?
Absolutely, and I'm really disappointed to hear what you've just said. As you say, things can be formatted, they can be changed. I'm sure somehow—or I would like to think somehow—it's an oversight on that. It's been raised here today, quite rightly, it's on public record, to make sure that action is taken in the way that you have just asked, and I absolutely support that.
The Commission has recently updated accessibility statements for the website, and it's updating those relating to systems used for other public-facing sites. We are striving for the web content accessibility guidelines AA compliance—that's the accessibility benchmark for public sector bodies. I would hope that what you've raised today falls within those guidelines and that we make sure, absolutely, that we don't have what seems to be a dual system and an unfairness that has crept into what were probably very good intentions, but the outcomes are not good enough. So, I will keep you updated. I thank you for bringing it to our attention, and I'm sure everybody else will be pleased it's been brought to our attention, because it wouldn't have been an intentional outcome. Thank you.
Yn sicr, ac rwy'n siomedig iawn o glywed yr hyn rydych chi newydd ei ddweud. Fel rydych chi'n dweud, gellir fformatio pethau, gellir eu newid. Rwy'n siŵr, rywsut—neu hoffwn feddwl, rywsut—mai camgymeriad oedd hynny. Mae wedi'i godi yma heddiw, yn gwbl briodol, mae wedi'i gofnodi, i sicrhau bod camau'n cael eu cymryd yn y ffordd rydych chi newydd ofyn, ac rwy'n cefnogi hynny'n llwyr.
Yn ddiweddar, mae'r Comisiwn wedi diweddaru datganiadau hygyrchedd ar gyfer y wefan, ac mae'n diweddaru'r rhai sy'n ymwneud â systemau a ddefnyddir mewn gwefannau eraill ar gyfer y cyhoedd. Rydym yn ymdrechu i sicrhau cydymffurfiaeth â safon AA y canllawiau ar hygyrchedd y we—dyna yw'r meincnod hygyrchedd ar gyfer cyrff y sector cyhoeddus. Rwy'n gobeithio bod yr hyn rydych chi wedi'i godi heddiw yn dod o fewn y canllawiau hynny, a'n bod yn sicrhau, yn bendant, nad oes gennym yr hyn sy'n swnio fel system ddeuol a bod annhegwch wedi treiddio i'r hyn a seiliwyd ar fwriadau da iawn, ond nid yw'r canlyniadau'n ddigon da. Felly, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi. Diolch am ddwyn hyn i'n sylw, ac rwy'n siŵr y bydd pawb arall yn falch ei fod wedi'i ddwyn i'n sylw, gan na fyddai wedi bod yn ganlyniad bwriadol. Diolch.
Diolch i'r Llywydd a Joyce Watson.
I thank the Llywydd and Joyce Watson.
Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol. Dim ond un cwestiwn sydd wedi ei dderbyn y prynhawn yma, a bydd hwnnw gan Mabon ap Gwynfor.
Item 4 is the topical questions. There is just one question today, and that will be from Mabon ap Gwynfor.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ynglŷn â'r bylchau yn y datganiad data diweddaraf a ryddhawyd ar Berfformiad a Gweithgaredd y GIG? TQ1409
1. Will the Cabinet Secretary make a statement regarding the gaps in the latest NHS Performance and Activity data release? TQ1409
The latest NHS performance official statistics were postponed due to data quality issues affecting referral-to-treatment waiting list data at Betsi Cadwaladr University Health Board. A partial statistical release was issued the next day, covering the areas usually published other than RTT. We are working with the health board to urgently address the issues and update the statistics.
Gohiriwyd ystadegau swyddogol perfformiad diweddaraf y GIG oherwydd problemau ansawdd data a effeithiodd ar ddata ar amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Cyhoeddwyd datganiad ystadegol rhannol y diwrnod wedyn, ar y meysydd a gyhoeddir fel arfer ar wahân i amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth. Rydym yn gweithio gyda'r bwrdd iechyd i fynd i'r afael â'r problemau a diweddaru'r ystadegau ar frys.
It's disappointing that, instead of being upfront from the outset about the precise cause of this problem, we've had to put forward this topical question to try and get transparency and understand what on earth is going on. We also know this is just the tip of the iceberg when it comes to shortcomings in the quality, consistency and transparency of health data in Wales. As Iona Collins, the head of BMA Cymru Wales said recently, the true scale of the long waiting lists are being obscured by the fact that, unlike in England, RTT, referral-to-treatment time, figures in Wales only reflect the period after the hospital's receipt of a referral, rather than starting from the moment GPs make that referral. And I'm also hearing that differences in body mass index thresholds across Welsh health boards might be downplaying the extent of pressures on specialisms such as orthopaedics.
So, we deserve transparency and clear and unambiguous answers to the following questions: can the Cabinet Secretary explain what caused this data gap and what exactly is the Welsh Government doing to resolve it? Did the recent contentious decision to publish provisional NHS data ahead of official data releases contribute to this problem? Can the Cabinet Secretary guarantee we will receive the relevant data in time to determine whether the promise given by Betsi Cadwaladr that two-year waits in the health board—which currently stand at over 5,000—would be eliminated entirely by the end of 2025 is met? And finally, does the Cabinet Secretary agree with me that this fundamental failure in the NHS's data process demands a comprehensive audit of the quality and reliability of health-based data in Wales?
Yn hytrach na bod yn agored o'r cychwyn cyntaf ynglŷn ag union achos y broblem hon, mae'n siomedig ein bod wedi gorfod cyflwyno'r cwestiwn amserol hwn i geisio cael tryloywder a deall beth sy'n digwydd. Gwyddom hefyd mai dim ond crib y rhewfryn yw hyn o ran diffygion yn ansawdd, cysondeb a thryloywder data iechyd yng Nghymru. Fel y dywedodd Iona Collins, pennaeth BMA Cymru yn ddiweddar, mae gwir raddfa'r rhestrau aros hir yn cael ei chuddio gan y ffaith, yn wahanol i Loegr, nad yw'r ffigurau amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth yng Nghymru ond yn adlewyrchu'r cyfnod ar ôl i'r ysbyty dderbyn atgyfeiriad, yn hytrach na'u bod yn dechrau o'r eiliad y mae meddygon teulu'n gwneud yr atgyfeiriad hwnnw. Ac rwyf hefyd yn clywed y gallai gwahaniaethau mewn trothwyon mynegai màs y corff ar draws byrddau iechyd Cymru fod yn lleihau maint y pwysau ar arbenigeddau fel orthopedeg.
Felly, rydym yn haeddu tryloywder ac atebion clir a diamwys i'r cwestiynau canlynol: a all Ysgrifennydd y Cabinet egluro beth a achosodd y bwlch data hwn a beth yn union y mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i'w ddatrys? A gyfrannodd y penderfyniad dadleuol diweddar i gyhoeddi data dros dro'r GIG cyn rhyddhau data'n swyddogol at y broblem hon? A all Ysgrifennydd y Cabinet warantu y byddwn yn cael y data perthnasol mewn pryd i bennu a yw'r addewid a roddwyd gan fwrdd Betsi Cadwaladr y byddai arosiadau dwy flynedd yn y bwrdd iechyd—sydd dros 5,000 ar hyn o bryd—yn cael eu dileu'n llwyr erbyn diwedd 2025 wedi cael ei gyflawni? Ac yn olaf, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod y methiant sylfaenol hwn ym mhroses ddata'r GIG yn golygu bod angen archwiliad cynhwysfawr o ansawdd a dibynadwyedd data iechyd yng Nghymru?
Well, the situation to which the Member refers is indefensible, and I don't seek to defend it. We're all entitled to rely on the timely reporting of accurate data: health boards, in order to improve their performance; me, as health Minister, in order to hold health boards to account; and Members of the Senedd and others to scrutinise both the health service and the actions of the Welsh Government. So, I don't seek to defend the failure by the health board to report accurate, timely data.
I would just say to the Member that, if he had watched the public accountability meeting, which was broadcast on Thursday afternoon, he will have noted that the very first question that I asked the health board was in relation to this specifically. So, there's been no attempt whatsoever not to address the question. That was the very first point I put to the health board, given the potential significance of it.
My officials, the NHS Wales chief executive and others, have been in constant contact with the board to seek to understand what is the cause of the issue and to get the relevant data from the board. Obviously, as the Member is aware, official statistics are produced independently, free from political influence or ministerial decision, and they adhere, as he obviously knows, to a range of codes of practice that govern that independence.
What I will say is that less progress has been made than I expected and was assured would have occurred by close of business yesterday. I'm not at all happy with the level of urgency that the executive team is bringing to resolving this matter. I have a meeting with the health board chair at the end of today, where I will expect an account of where they are so that I can decide on our next steps as a Welsh Government. But I expect this to be resolved within the next 24 hours, and, if it is not, I will want a formal investigation of data standards and governance at the board.
Wel, mae'r sefyllfa y cyfeiria'r Aelod ati yn anamddiffynadwy, ac nid wyf yn ceisio ei hamddiffyn. Mae gan bob un ohonom hawl i ddisgwyl bod data cywir yn cael ei adrodd yn amserol: byrddau iechyd, er mwyn gwella eu perfformiad; fi, fel Gweinidog iechyd, er mwyn dwyn byrddau iechyd i gyfrif; ac Aelodau'r Senedd ac eraill er mwyn craffu ar y gwasanaeth iechyd a gweithredoedd Llywodraeth Cymru. Felly, nid wyf yn ceisio amddiffyn methiant y bwrdd iechyd i adrodd data'n gywir ac amserol.
Hoffwn ddweud wrth yr Aelod, pe bai wedi gwylio'r cyfarfod atebolrwydd cyhoeddus, a ddarlledwyd brynhawn Iau, byddai wedi nodi bod y cwestiwn cyntaf un a ofynnais i'r bwrdd iechyd yn ymwneud yn benodol â hyn. Felly, ni fu unrhyw ymgais o gwbl i beidio ag ateb y cwestiwn. Dyna oedd y pwynt cyntaf un a wneuthum i'r bwrdd iechyd, o ystyried ei arwyddocâd posib.
Mae fy swyddogion, prif weithredwr GIG Cymru ac eraill, wedi bod mewn cysylltiad cyson â'r bwrdd i geisio deall beth yw achos y broblem ac i gael y data perthnasol gan y bwrdd. Yn amlwg, fel y gŵyr yr Aelod, cynhyrchir ystadegau swyddogol yn annibynnol, yn rhydd rhag dylanwad gwleidyddol neu benderfyniadau gweinidogol, ac fel y gŵyr, yn amlwg, maent yn ymlynu wrth ystod o godau ymarfer sy'n llywodraethu'r annibyniaeth honno.
Yr hyn a ddywedaf yw bod llai o gynnydd wedi'i wneud nag a ddisgwyliwn ac y cefais fy sicrhau y byddai wedi digwydd erbyn diwedd y dydd ddoe. Nid wyf yn hapus o gwbl ynghylch lefel o frys y tîm gweithredol i ddatrys y mater hwn. Mae gennyf gyfarfod â chadeirydd y bwrdd iechyd ddiwedd heddiw, lle byddaf yn disgwyl adroddiad o ble maent arni fel y gallaf benderfynu ar ein camau nesaf fel Llywodraeth Cymru. Ond rwy'n disgwyl i hyn gael ei ddatrys o fewn y 24 awr nesaf, ac os na chaiff ei ddatrys, byddaf eisiau ymchwiliad ffurfiol i safonau data a llywodraethu yn y bwrdd.
Thank you very much, Cabinet Secretary, for your answer and also to the Member for bringing this topical question forward. You've answered some of my questions already, Cabinet Secretary, but I still don't think we know the 'what', why this has happened. You have said officials are in contact with Betsi Cadwaladr to understand why we've got to this situation, but surely the health board have told officials by now exactly what is the cause of this and what area of the data they cannot provide you. Because surely it is incumbent on all of us around this Chamber that we know exactly what has gone wrong and how you are going to put it right. You did say you would give them until the close of play today to sort this out. If it isn't sorted out by close of play today, Cabinet Secretary, you said that there are steps you would take. I'd like to know what steps they are going to be, because I also heard, I think yesterday it was, from the business manager, that a statement is going to be forthcoming now in January, which is another couple of months' time until we can actually have proper time to scrutinise these figures properly in this Chamber. So, I'd like to know, if these data problems can be sorted out, are we going to have this statement sooner rather than later, rather than waiting until January for a statement to be forthcoming?
Diolch yn fawr am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, a hefyd i'r Aelod am gyflwyno'r cwestiwn amserol hwn. Rydych chi eisoes wedi ateb rhai o fy nghwestiynau, Ysgrifennydd y Cabinet, ond ni chredaf ein bod yn gwybod 'beth' o hyd, neu pam fod hyn wedi digwydd. Rydych chi wedi dweud bod swyddogion mewn cysylltiad â bwrdd Betsi Cadwaladr i ddeall pam ein bod yn y sefyllfa hon, ond does bosib nad yw'r bwrdd iechyd wedi dweud wrth swyddogion erbyn hyn beth yn union yw achos hyn, a pha ran o'r data na allant ei darparu i chi. Oherwydd does bosib nad yw'n ddyletswydd ar bob un ohonom yn y Siambr hon i wybod beth yn union sydd wedi mynd o'i le a sut y bwriadwch ei unioni. Fe ddywedoch chi y byddech chi'n rhoi tan ddiwedd y dydd heddiw iddynt ddatrys hyn. Os na fydd hyn wedi'i ddatrys erbyn diwedd y dydd heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, fe ddywedoch chi fod camau y byddech yn eu cymryd. Hoffwn wybod pa gamau yw'r rheini, gan fy mod i wedi clywed hefyd, ddoe, rwy'n credu, gan y rheolwr busnes, y bydd datganiad yn cael ei wneud ym mis Ionawr, sydd ychydig fisoedd i ffwrdd cyn y gallwn gael cyfle priodol i graffu ar y ffigurau hyn yn iawn yn y Siambr. Felly, os gellir datrys y problemau data hyn, hoffwn wybod a fyddwn yn cael y datganiad yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, yn hytrach na gorfod aros tan fis Ionawr am ddatganiad?
Well, the answer to the Member's question of, 'What has gone wrong?' is not one that I can give a categorical answer to at the moment. It's in the nature of the challenge that we're trying to resolve to understand what that is. I also am cautious about giving speculation, because obviously these are matters of statistical veracity and there are processes in relation to that specifically. What I can say to you is that the incident that triggered the concern originally was around the numbers of people appearing on lists when they had been treated. So, that is the basic challenge that caused the issue to be investigated further.
In relation to timing, I think I've been very clear that I expect the issue to be resolved urgently, for reasons that we will all subscribe to. If we are not in a position within the next 24 hours that I have the level of assurance that I want as the health Minister, and that statisticians will also separately want to have, I will want a formal investigation of data standards and governance at the board, so that we can all have the level of confidence that we need in relation to the timely provision of accurate data.
What I would say in relation to the other points that the Member has made—. I'm not sure I know what the reference particularly was to the timing of a statement. It is my intention in any event to make a statement further later on this week, updating the Senedd on whatever developments will have occurred in the meantime and on the latest arrangements in relation to the statement I've already made about making further support available to the health board by way of senior executive advice, and I plan to make that statement to update the Senedd in the coming days.
Wel, nid yw'r ateb i gwestiwn yr Aelod, 'Beth sydd wedi mynd o'i le?' yn un y gallaf roi ateb pendant iddo ar hyn o bryd. Mae'n rhan o natur yr her yr ydym yn ceisio ei datrys i ddeall beth yw hynny. Rwyf hefyd yn ofalus rhag dyfalu, oherwydd yn amlwg, mae'r rhain yn faterion o gywirdeb ystadegol, ac mae prosesau penodol i'w cael mewn perthynas â hynny. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw mai'r digwyddiad a sbardunodd y pryder yn wreiddiol oedd ynghylch nifer y bobl a oedd yn ymddangos ar restrau pan oeddent wedi cael eu trin. Felly, dyna'r her sylfaenol a arweiniodd at ymchwilio pellach i'r mater.
Ar amseru, credaf fy mod wedi dweud yn glir iawn fy mod yn disgwyl i'r mater gael ei ddatrys ar frys, am resymau y bydd pob un ohonom yn cytuno â nhw. Os nad ydym mewn sefyllfa o fewn y 24 awr nesaf lle byddaf yn cael y lefel o sicrwydd yr wyf ei heisiau fel y Gweinidog iechyd, ac y bydd ystadegwyr eu hunain ei heisiau hefyd, byddaf eisiau ymchwiliad ffurfiol i safonau data a llywodraethu yn y bwrdd, fel y gall pob un ohonom gael y lefel o hyder sydd ei hangen arnom o ran darparu data cywir yn amserol.
Mewn perthynas â'r pwyntiau eraill y mae'r Aelod wedi'u gwneud—. Nid wyf yn siŵr fy mod yn gwybod beth oedd y cyfeiriad at amseriad datganiad. Fy mwriad beth bynnag yw gwneud datganiad pellach yn nes ymlaen yr wythnos hon, gan roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am ba ddatblygiadau bynnag a fydd wedi digwydd yn y cyfamser ac am y trefniadau diweddaraf mewn perthynas â'r datganiad rwyf eisoes wedi'i wneud ynglŷn â sicrhau bod rhagor o gymorth ar gael i'r bwrdd iechyd drwy gyngor gan uwch-swyddogion, ac rwy’n bwriadu gwneud y datganiad hwnnw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd yn y dyddiau nesaf.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 5 sydd nesaf, datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf, Joyce Watson.
Item 5 is next, the 90-second statements. The first is from Joyce Watson.
Diolch, Llywydd. Yesterday, this Senedd marked the International Day for the Elimination of Violence Against Women. I wanted to take this opportunity to highlight again the White Ribbon campaign and why we must dedicate ourselves in Parliament and throughout society to never commit, excuse or remain silent about violence against women and girls.
So far this year in the UK, at least 64 women have been killed in circumstances in which a man or men are primary suspects. They include Leanne Williams of Swansea; Tracey Davies of Cefn Cribwr, Bridgend; Nirodha Kalapni of Cardiff; Shelley Davies of Cardiff; and Angela Shellis of Prestatyn. Welsh women with families and friends and lives wiped out by male violence. Earlier this month, 17-year-old Lainie Williams was found dead near Blackwood. Two days later, 21-year-old Corinna Baker was found dead in Cardigan. In both cases, a man has been arrested on suspicion of murder. That is the ultimate cost and terminus of gender-based violence, but it diminishes and ruins many more lives. One in four women will experience domestic abuse in their lifetime.
I would like to pay tribute to the organisations that work day in, day out to support these women and their families. White Ribbon Day marks the beginning of 16 days of activism against gender-based violence, which is supported by events across Wales, offering a powerful opportunity for men and boys to be allies for women and girls, to challenge violence and misogyny at every turn. I urge everyone to get behind it and be part of the change. Thank you.
Diolch, Lywydd. Ddoe, nododd y Senedd hon Ddiwrnod Rhyngwladol Dileu Trais yn erbyn Menywod. Roeddwn eisiau achub ar y cyfle hwn i dynnu sylw eto at ymgyrch y Rhuban Gwyn a pham y mae'n rhaid inni ymroi yn y Senedd ac ym mhob rhan o'n cymdeithas i beidio byth â chyflawni, esgusodi na chadw'n dawel am drais yn erbyn menywod a merched.
Hyd yma yn y DU eleni, mae o leiaf 64 o fenywod wedi cael eu lladd mewn amgylchiadau lle'r amheuid mai dyn neu ddynion oedd wedi cyflawni'r drosedd. Maent yn cynnwys Leanne Williams o Abertawe; Tracey Davies o Gefn Cribwr, Pen-y-bont ar Ogwr; Nirodha Kalapni o Gaerdydd; Shelley Davies o Gaerdydd; ac Angela Shellis o Brestatyn. Menywod o Gymru a chanddynt deuluoedd a ffrindiau, a bywydau wedi'u dileu gan drais dynion. Yn gynharach y mis hwn, cafwyd hyd i Lainie Williams, 17 oed, yn farw ger Coed-duon. Ddeuddydd yn ddiweddarach, cafwyd hyd i Corinna Baker, 21 oed, yn farw yn Aberteifi. Yn y ddau achos, mae dyn wedi cael ei arestio ar amheuaeth o lofruddiaeth. Dyna gost a phen draw trais ar sail rhywedd, ond mae'n niweidio ac yn difetha llawer mwy o fywydau. Bydd un o bob pedair menyw yn profi cam-drin domestig yn ystod ei hoes.
Hoffwn dalu teyrnged i'r sefydliadau sy'n gweithio ddydd ar ôl dydd i gefnogi'r menywod hyn a'u teuluoedd. Mae Diwrnod y Rhuban Gwyn yn nodi dechrau 16 diwrnod o weithredu yn erbyn trais ar sail rhywedd, a gefnogir gan ddigwyddiadau ledled Cymru, gan gynnig cyfle pwerus i ddynion a bechgyn fod yn gynghreiriaid i fenywod a merched, i herio trais a misogynedd ym mhob man. Rwy'n annog pawb i'w gefnogi a bod yn rhan o'r newid. Diolch.
Today is a landmark moment for Wales and for skills development, as we host the WorldSkills UK national finals for the very first time. Of the 417 finalists from across the UK, 102 are from Wales, representing 10 colleges in 33 competitions, covering areas such as industry 4.0, cyber security and renewable energy. I'm especially proud that Bridgend College is not only one of the three host colleges for this prestigious event, but also has 15 talented learners competing in a range of disciplines, from industrial robotics, landscaping, to foundation skills, including enterprise and restaurant services. Their dedication and achievement reflect the strength of our local education sector and the ambition of our young people.
WorldSkills competitions are more than just contests. They are a platform to showcase Welsh talent, innovation and resilience on a global stage. They help raise learners' ambitions, including to develop technical and employability skills, which underpin a strong and prosperous economy. This is how we prepare for the future and equip our workforce with the skills needed. So, I want to congratulate every learner taking part and thank our colleges for their commitment to excellence. This event sends a clear message that Wales is a world-class place to develop talent and skills.
Mae heddiw'n foment nodedig i Gymru ac i ddatblygu sgiliau, wrth inni gynnal rowndiau terfynol cenedlaethol WorldSkills UK am y tro cyntaf erioed. O'r 417 ymgeisydd yn y rowndiau terfynol o bob cwr o'r DU, mae 102 o Gymru, yn cynrychioli 10 coleg mewn 33 o gystadlaethau, gan gwmpasu meysydd fel diwydiant 4.0, seiberddiogelwch ac ynni adnewyddadwy. Rwy'n arbennig o falch fod Coleg Pen-y-bont ar Ogwr nid yn unig yn un o'r tri choleg sy'n cynnal y digwyddiad mawreddog hwn, ond fod ganddynt hefyd 15 o ddysgwyr talentog yn cystadlu mewn amrywiaeth o ddisgyblaethau, o roboteg ddiwydiannol, tirlunio, i sgiliau sylfaenol, gan gynnwys menter a gwasanaethau bwytai. Mae eu hymroddiad a'u cyflawniad yn adlewyrchu cryfder ein sector addysg lleol ac uchelgais ein pobl ifanc.
Mae cystadlaethau WorldSkills yn fwy na chystadlaethau'n unig. Maent yn llwyfan i arddangos talent, arloesedd a gwydnwch Cymru ar lwyfan byd-eang. Maent yn helpu i godi uchelgeisiau dysgwyr, gan gynnwys datblygu sgiliau technegol a chyflogadwyedd, sy'n sail i economi gref a llewyrchus. Dyma sut rydym yn paratoi ar gyfer y dyfodol ac yn rhoi'r sgiliau sydd eu hangen i'n gweithlu. Felly, hoffwn longyfarch pob dysgwr sy'n cymryd rhan a diolch i'n colegau am eu hymrwymiad i ragoriaeth. Mae'r digwyddiad hwn yn anfon neges glir fod Cymru yn un o'r lleoedd gorau yn y byd i ddatblygu talent a sgiliau.
Diolch, Luke a Joyce.
Thank you, Luke and Joyce.
Eitem 6 yw'r ddadl ar ddeiseb P-06-1456, 'Ymchwiliad cyhoeddus llawn i gau canolfannau Ambiwlans Awyr Cymru yng nghanolbarth a gogledd Cymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Carolyn Thomas.
Item 6 is a debate on petition P-06-1456, 'I demand a full public enquiry into the closure of Welsh Air Ambulance bases in mid and North Wales'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Carolyn Thomas.
Cynnig NDM9057 Carolyn Thomas
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb P-06-1456, 'Ymchwiliad cyhoeddus llawn i gau canolfannau Ambiwlans Awyr Cymru yng nghanolbarth a gogledd Cymru', a gasglodd 10,437 o lofnodion.
Motion NDM9057 Carolyn Thomas
To propose that the Senedd:
Notes the petition P-06-1456, 'I demand a full public enquiry into the closure of Welsh Air Ambulance bases in mid and North Wales', which received 10,437 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Presiding Officer. On behalf of the Petitions Committee, thank you for the opportunity to introduce this debate today. This debate has been a long time coming. The continued determined efforts of campaigners to pursue all legal avenues to preserve the Welsh Air Ambulance base in mid Wales has postponed this discussion for months. It was vital to ensure that we were not speaking about a matter that was properly being considered in the courts, but the rejection of the last appeal, in October, has removed that barrier.
This petition was submitted by Karl Ciz, having collected a total of 10,437 signatures, and, ironically, was closed early to allow a debate to take place sooner. The text of the petition is as follows:
'Recent announcement by Welsh Air Ambulance to close two bases and centralise its operations leaves whole swathes of Mid and Northwest Wales with inferior coverage. I believe the public need, and public opinion on the matter has not been listened to, and appeal to Welsh Government to intervene.
'A full public enquiry should be launched.
'Many of us feel our rights to Air Ambulance coverage will be eroded, and especially those of us in the mid and Northwest of Wales where the distances to nearest Accident and Emergency facilities are often very distant. This is a lifeline for many of us and it must not be removed without a full public enquiry.'
In response to the petition, in July 2024, the then health Minister, Eluned Morgan, wrote:
'The decision was—and should remain—the responsibility of the NHS Wales Joint Commissioning Committee. The committee was established for the purposes of jointly carrying out the function of planning, securing and commissioning of a range of specialist services, including EMRTS'—
emergency medical retrieval and transfer services.
'It is not a decision for the Welsh Government to make and nor should an operational decision of this nature be one for Ministers to make.'
A review of the service by EMRTS recommended closing the bases at Welshpool and Caernarfon, and moving the helicopters to a new site in north Wales, near the A55. Supporters of the change say this would mean more emergency calls could be answered each year, but campaigners fear it will mean slower response times for certain communities. The EMRTS recommendations included providing an additional bespoke road-based service for remote and rural areas. I'm sure local Members will have more to say about the specifics of the decision and the strong feelings in their communities.
Campaigners have taken their challenge to the highest courts in the land in recent months, without success. While the air ambulance is unique in Wales, at the heart of this petition is a question that will be familiar to Senedd petition watchers: how do we hold health boards accountable for their decisions and how do the views of communities get heard in that decision-making process?
The Petitions Committee has seen petitions relating to almost every health board in Wales seeking to challenge decisions that, usually, are centralising services away from a specific community. I suspect this is a theme that will still be here in the seventh Senedd, as technology and changing patterns of demand will drive further changes in the way health services are delivered. As politicians, we need to find a better solution. I look forward to the debate and hearing the views of Members across the Chamber.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae aros hir wedi bod am y ddadl hon. Mae ymdrechion penderfynol parhaus gan ymgyrchwyr i fynd ar drywydd pob dull cyfreithiol o ddiogelu'r ganolfan Ambiwlans Awyr Cymru yng nghanolbarth Cymru wedi gohirio'r drafodaeth am fisoedd. Roedd yn hanfodol sicrhau nad oeddem yn siarad am fater a oedd yn cael ei ystyried yn briodol yn y llysoedd, ond mae'r ffaith bod yr apêl ddiwethaf wedi'i gwrthod, ym mis Hydref, wedi cael gwared ar y rhwystr hwnnw.
Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Karl Ciz, ar ôl casglu cyfanswm o 10,437 o lofnodion, ac yn eironig, cafodd ei chau'n gynnar i ganiatáu i ddadl gael ei chynnal yn gynt. Mae testun y ddeiseb fel a ganlyn:
'Mae’r cyhoeddiad diweddar gan Ambiwlans Awyr Cymru ynghylch cau dwy ganolfan a chanoli ei weithrediadau yn golygu bod ardaloedd cyfan o ganolbarth a gogledd orllewin Cymru â gwasanaeth israddol. Rwy’n credu na wrandawyd ar angen y cyhoedd, na barn y cyhoedd ar y mater, ac rwy’n apelio ar Lywodraeth Cymru i ymyrryd.
'Dylid lansio ymchwiliad cyhoeddus llawn.
'Mae llawer ohonom yn teimlo y bydd ein hawliau i wasanaeth Ambiwlans Awyr yn cael eu herydu, yn enwedig y rhai ohonom yng nghanolbarth a gogledd orllewin Cymru ble mae'r pellteroedd i'r cyfleusterau Damweiniau ac Achosion Brys agosaf yn aml yn bell iawn. Mae’r gwasanaeth Ambiwlans Awyr yn achubiaeth i lawer ohonom ac ni ddylid ei ddileu heb gynnal ymchwiliad cyhoeddus llawn.'
Mewn ymateb i'r ddeiseb, ym mis Gorffennaf 2024, ysgrifennodd y Gweinidog iechyd ar y pryd, Eluned Morgan:
'Cyfrifoldeb y Cyd-bwyllgor oedd y penderfyniad hwn, a rhaid i'r cyfrifoldeb hwnnw aros yn nwylo'r Cyd-bwyllgor. Sefydlwyd y Cyd-bwyllgor er mwyn cynllunio, sicrhau a chomisiynu ystod o wasanaethau arbenigol ar y cyd, gan gynnwys gwasanaethau EMRTS'—
—gwasanaethau casglu a throsglwyddo meddygol brys.
'Nid penderfyniad ar gyfer Llywodraeth Cymru yw hwn, ac ni ddylai penderfyniad gweithredol o'r math hwn fod yn benderfyniad i Weinidogion ei wneud.'
Argymhellodd adolygiad o'r gwasanaeth gan EMRTS y dylid cau'r canolfannau yn y Trallwng a Chaernarfon, a symud yr hofrenyddion i safle newydd yng ngogledd Cymru, ger yr A55. Mae cefnogwyr y newid yn dweud y byddai hyn yn golygu y gellid ateb mwy o alwadau brys bob blwyddyn, ond mae ymgyrchwyr yn ofni y bydd yn golygu amseroedd ymateb arafach i rai cymunedau. Roedd argymhellion EMRTS yn cynnwys darparu gwasanaeth ar y ffordd pwrpasol ychwanegol ar gyfer ardaloedd anghysbell a gwledig. Rwy'n siŵr y bydd gan Aelodau lleol fwy i'w ddweud am fanylion y penderfyniad a'r teimladau cryf yn eu cymunedau.
Mae ymgyrchwyr wedi mynd â'u her i'r llysoedd uchaf yn y wlad yn ystod y misoedd diwethaf, a hynny heb lwyddiant. Er bod yr ambiwlans awyr yn unigryw yng Nghymru, wrth wraidd y ddeiseb hon mae cwestiwn a fydd yn gyfarwydd i wylwyr deisebau'r Senedd: sut y mae dwyn byrddau iechyd i gyfrif am eu penderfyniadau a sut y mae barn cymunedau yn cael eu clywed yn y broses benderfynu honno?
Mae'r Pwyllgor Deisebau wedi gweld deisebau'n ymwneud â bron bob bwrdd iechyd yng Nghymru sy'n ceisio herio penderfyniadau sydd, fel arfer, yn canoli gwasanaethau i ffwrdd o gymuned benodol. Rwy'n amau bod hon yn thema a fydd yn parhau yma yn y seithfed Senedd, wrth i dechnoleg a phatrymau galw sy'n newid yrru newidiadau pellach yn y ffordd y caiff gwasanaethau iechyd eu darparu. Fel gwleidyddion, mae angen i ni ddod o hyd i ateb gwell. Edrychaf ymlaen at y ddadl a chlywed barn yr Aelodau ar draws y Siambr.
I'd like to thank the committee, the petitioners, all those campaigners right the way across mid Wales, and those people who are going to be affected by these changes. Let's not go around the bush: Powys has become a health desert. We have a county with no district general hospital, no A&E department, minor injury units are operating with limited hours, and ambulances are consistently dragged out of our communities to cover shortages elsewhere in Wales. As a direct result, people I know in my constituency, and across mid Wales, have lost their lives. This has caused deep trauma for their families.
Against this backdrop, the decision to close the Welshpool air ambulance base is not only irresponsible, it is dangerous. Response times are already unacceptable, and will only get worse. Communities across mid and north-west Wales will experience slower emergency interventions, yet the Cabinet Secretary continues to offer reassurances that simply do not reflect the lived experiences of people we represent. While the judicial review confirmed the legality of the JCC process, legality does not equal morality or clinical sense. The courts do not rule on whether this decision was safe, fair or justified for rural Wales—that responsibility lies with us here in the Senedd.
The proposal to replace the lost air assets with so-called mitigation measures—rapid-response vehicles located around mid Wales—is wholly inadequate. Even worse, these vehicles do not even exist yet. There are no final plans, no costings, no procurement, and no deployment timetables. The JCC was required to present the detailed plans by September of last year. They did not. Nothing has been delivered.
Meanwhile, the Government insists this is an operational matter, while acknowledging that the decision reflects the Welsh Government's policy expectations. The public, I believe, deserve clarity. If Ministers here are washing their hands of this matter and will not intervene to prevent the closure of these bases across Wales, then they must, at the very least, guarantee that the promised emergency road vehicles are fully operational, fully staffed, fully equipped, and generally capable of replacing what is being taken away to serve urban populations. Without this guarantee, rural Wales faces an unacceptable patient safety vacuum.
The Cabinet Secretary references improving amber category response times in Powys, but they do nothing to change the fact that a man in my constituency waited hours for an ambulance, only to die of a heart attack. That is not acceptable. We cannot discuss theoretical future improvements here while rural residents face real and immediate danger. While we hear the talk of rounded proposals, including night-time capabilities in north Wales, none of that protects the farmers in my constituency, the walkers in the Elan valley, or those drivers on the A470 who might have an accident.
The people of mid Wales and north-west Wales are being treated as an afterthought. They deserve the same access to emergency care as those living along the A55 or below the M4 corridor. Retaining the Welshpool air ambulance base and the one in Caernarfon is not an operational matter, it is an essential safeguard for the people living across rural Wales. Losing it would not only be a redistribution of resources, it would be the abandonment by this Government of people living in our rural communities.
Therefore, I call for a firm and unequivocal retention of those air ambulance bases across our communities, backed by a guarantee that no steps will be taken to weaken or remove this service. Alongside this, I agree with the petitioners that we need a full and independent public inquiry into the data, the governance failures, the lack of transparency and the regional inequalities embedded in this process.
That golden hour—the one we all talk about—cannot be a privilege just for those people who live in urban areas. It must be a right for everybody, right the way across Wales, no matter where they live. People pay their taxes, they give to these charities; they give their money, because they want a service, and we deserve to have that service in rural Wales. We should not be, yet again, pushed aside for the urban centres. And I ask the Cabinet Secretary and I implore him: do all that you can to keep those ambulance bases in our communities, because losing them will be detrimental to the future of our country and detrimental to the health of the people who live in those areas.
Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor, i'r deisebwyr, yr holl ymgyrchwyr ar draws canolbarth Cymru, a'r bobl hynny yr effeithir arnynt gan y newidiadau hyn. Heb amheuaeth, mae bwlch mawr yn y ddarpariaeth iechyd ym Mhowys. Mae gennym sir heb ysbyty cyffredinol dosbarth, heb adran damweiniau ac achosion brys, mae unedau mân anafiadau yn gweithredu o fewn oriau cyfyngedig, ac mae ambiwlansys yn cael eu llusgo o'n cymunedau yn gyson i wneud iawn am brinder mewn mannau eraill yng Nghymru. O ganlyniad uniongyrchol i hyn, mae pobl rwy'n eu hadnabod yn fy etholaeth, ac ar draws canolbarth Cymru, wedi colli eu bywydau. Mae hyn wedi achosi trawma dwfn i'w teuluoedd.
Yn erbyn y cefndir hwn, mae'r penderfyniad i gau canolfan ambiwlans awyr y Trallwng nid yn unig yn anghyfrifol, mae'n beryglus. Mae'r amseroedd ymateb eisoes yn annerbyniol, a byddant yn gwaethygu. Bydd cymunedau ar draws canolbarth a gogledd-orllewin Cymru yn profi ymyriadau brys arafach, ond mae Ysgrifennydd y Cabinet yn parhau i gynnig geiriau o sicrwydd nad ydynt yn adlewyrchu profiadau bywyd y bobl a gynrychiolwn. Er bod yr adolygiad barnwrol yn cadarnhau cyfreithlondeb proses y cyd-bwyllgor comisiynu, nid yw cyfreithlondeb yn cyfateb i foesoldeb na synnwyr clinigol. Nid y llysoedd sy'n penderfynu a oedd y penderfyniad hwn yn ddiogel, yn deg neu'n gyfiawn i'r Gymru wledig—mater i ni yma yn y Senedd yw'r cyfrifoldeb hwnnw.
Mae'r cynnig i gael mesurau lliniaru fel y'u gelwir yn lle'r asedau awyr a gollir—cerbydau ymateb cyflym wedi'u lleoli o amgylch canolbarth Cymru—yn gwbl annigonol. Yn waeth na hynny, nid yw'r cerbydau hyn yn bodoli eto hyd yn oed. Ni chafwyd unrhyw gynlluniau terfynol, gwaith costio, caffael, nac amserlenni ar gyfer eu rhoi ar waith. Roedd yn ofynnol i'r cyd-bwyllgor comisiynu gyflwyno'r cynlluniau manwl erbyn mis Medi y llynedd. Ni wnaethant hynny. Nid oes unrhyw beth wedi'i ddarparu.
Yn y cyfamser, mae'r Llywodraeth yn mynnu mai mater gweithredol yw hwn, gan gydnabod bod y penderfyniad yn adlewyrchu disgwyliadau polisi Llywodraeth Cymru. Mae'r cyhoedd yn haeddu eglurder. Os yw Gweinidogion yma yn golchi eu dwylo o'r mater hwn ac os na fyddant yn ymyrryd i atal cau'r canolfannau hyn ledled Cymru, rhaid iddynt o leiaf sicrhau bod y cerbydau ffordd brys a addawyd yn gwbl weithredol, wedi'u staffio'n llawn, wedi'u cyfarparu'n llawn, ac yn gallu cymryd lle'r hyn sy'n cael ei ddiddymu er mwyn gwasanaethu poblogaethau trefol. Heb sicrwydd o'r fath, mae'r Gymru wledig yn wynebu diffyg annerbyniol o ran diogelwch cleifion.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cyfeirio at wella amseroedd ymateb categori oren ym Mhowys, ond nid ydynt yn gwneud dim i newid y ffaith bod dyn yn fy etholaeth wedi aros am oriau am ambiwlans, ac wedi marw o drawiad ar y galon. Nid yw hynny'n dderbyniol. Ni allwn drafod gwelliannau damcaniaethol yn y dyfodol yma tra bod trigolion gwledig yn wynebu perygl gwirioneddol ac uniongyrchol. Er ein bod yn clywed sôn am gynigion datblygedig, gan gynnwys galluoedd nos yng ngogledd Cymru, nid yw hynny'n diogelu ffermwyr yn fy etholaeth i, cerddwyr yng Nghwm Elan, na gyrwyr ar yr A470 a allai gael damwain.
Mae pobl canolbarth Cymru a gogledd-orllewin Cymru yn cael eu trin fel ôl-ystyriaeth. Maent yn haeddu'r un mynediad at ofal brys â'r rhai sy'n byw ar hyd yr A55 neu islaw coridor yr M4. Nid mater gweithredol yw cadw canolfan ambiwlans awyr y Trallwng a'r un yng Nghaernarfon, mae'n fesur diogelwch hanfodol i'r bobl sy'n byw yng nghefn gwlad Cymru. Byddai ei cholli nid yn unig yn ailddosbarthu adnoddau, byddai'n golygu bod y Llywodraeth hon yn esgeuluso'r bobl sy'n byw yn ein cymunedau gwledig.
Felly, rwy'n galw am gadw'r canolfannau ambiwlans awyr ar draws ein cymunedau, wedi'i gefnogi gan sicrwydd na fydd unrhyw gamau'n cael eu cymryd i wanhau neu gael gwared ar y gwasanaeth hwn. Ochr yn ochr â hyn, rwy'n cytuno â'r deisebwyr fod angen ymchwiliad cyhoeddus llawn ac annibynnol i'r data, y methiannau llywodraethu, y diffyg tryloywder a'r anghydraddoldebau rhanbarthol dwfn yn y broses hon.
Ni all yr awr aur—yr un y mae pawb ohonom yn siarad amdani—fod yn fraint i bobl sy'n byw mewn ardaloedd trefol yn unig. Rhaid iddi fod yn hawl i bawb, ar draws Cymru, ble bynnag y maent yn byw. Mae pobl yn talu eu trethi, maent yn rhoi i'r elusennau hyn; maent yn rhoi eu harian am eu bod eisiau gwasanaeth, ac rydym yn haeddu cael y gwasanaeth hwnnw yng nghefn gwlad Cymru. Ni ddylem gael ein gwthio o'r neilltu unwaith eto er budd y canolfannau trefol. Ac rwy'n gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ac yn erfyn arno: gwnewch bopeth yn eich gallu i gadw'r canolfannau ambiwlans yn ein cymunedau, oherwydd bydd eu colli'n niweidiol i ddyfodol ein gwlad ac yn niweidiol i iechyd y bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny.
Diolch i bawb sydd wedi bod yn rhan o'r ddeiseb yma ac wedi sicrhau bod y ddeiseb yma wedi cyrraedd dros 10,000 o lofnodion. Gaf i hefyd ddiolch i Russell George am y cydweithio efo Russ ar hyn? Dwi'n gwybod bod Russ wedi gwneud lot o waith yn sir Drefaldwyn ac yng nghanolbarth Cymru efo'r criw yna.
Gaf i ddechrau drwy bwyntio allan pa mor bwysig ydy'r gwasanaeth yma i fy etholaeth i'n benodol? Ddaru'r ambiwlans awyr ddechrau yn sgil damwain angheuol a gafwyd yn ardal Harlech flynyddoedd yn ôl, ar arfordir gorllewinol Cymru. Mae'r etholwr ddaru ddechrau'r ddeiseb yma yn byw hefyd yn fy etholaeth i ar arfordir gorllewin Cymru, ac mae'r fam ifanc ddaru fynd â'r achos yma i adolygiad barnwrol hefyd yn byw yn fy etholaeth i ar yr arfordir gorllewinol. Dyna pa mor bwysig ydy'r gwasanaeth yma i fy etholwyr, i Ddwyfor Meirionnydd, a dyna pam fy mod i wedi bod mor llafar am hyn, oherwydd bod y newidiadau arfaethedig yma yn poeni'r etholwyr yna.
Yr un peth y mae pobl angen sicrwydd amdano yng ngorllewin, canolbarth a gogledd Cymru ydy bod ganddyn nhw wasanaethau iechyd. Hyd yma, maen nhw wedi gweld eu gwasanaethau iechyd yn cael eu dirywio ac yn colli tir. Rydyn ni wedi gweld cau canolfannau meddygol, rydyn ni wedi gweld cau gwahanol wasanaethau iechyd, a rŵan maen nhw'n gweld bod yr un lifeline yma, os hoffwch chi, hefyd yn cael ei fygwth.
Mae bygwth canoli'r gwasanaeth rhywle yng ngogledd-ddwyrain Cymru, ar draul Dinas Dinlle, gogledd-orllewin Cymru, a'r Trallwng yng nghanolbarth Cymru, ydy, mae'n mynd i fod o fudd i nifer fawr o bobl yn y gogledd-ddwyrain—a dwi yn croesawu'r symudiad tuag at ddarparu fwy o wasanaethau efo'r hwyr—ond i unrhyw un sydd wedi darllen y data a'r ystadegau a oedd yn rhan o'r ymchwiliad yna, mi ydyn ni'n gweld yn glir fod yna fygythiad i wasanaethu pobl yng ngogledd-orllewin a chanolbarth Cymru, a dydy hynna ddim yn dderbyniol. Mae'r bobl dwi'n eu cynrychioli, pobl yng nghanolbarth Cymru, pobl yn Ynys Môn a Cheredigion, yn haeddu’r un fath o wasanaeth ag unrhyw ran arall o Gymru.
Dydy hynny ddim i ddweud nad ydyn ni'n cefnogi'r ambiwlans awyr. Mae gwasanaeth yr ambiwlans awyr, yr elusen, yn un rhagorol. Ac mae hynny'n cael ei ddangos a'i brofi drwy'r ffaith bod pobl yng ngogledd a chanolbarth Cymru ymhlith y rhai mwyaf hael pan fydd hi'n dod i roi arian i'r elusen yma, oherwydd eu bod nhw'n gwerthfawrogi'r ddarpariaeth sydd yna. Ond does yna ddim dadlau bod canoli'r gwasanaeth, fel sydd yn cael ei gynnig, yn mynd i fod yn niweidiol i bobl yr ardal, oherwydd nid yn unig y bydd hi'n cymryd mwy o amser i hofrennydd hedfan i bellteroedd Pen Llŷn, lawr i ddeheudir Meirionnydd, ond bydd y rapid-response vehicles yma hefyd yn ei chael hi'n annos, a'r rheini, mewn gwirionedd, ydy'r rhai dwi'n poeni fwyaf yn eu cylch. Mae'n amlwg i mi nad ydy'r bobl sydd wedi rhoi'r cynlluniau yma at ei gilydd wedi ystyried natur tirwedd yr ardal. Mae'n rhaid teithio ar hyd dyffrynoedd hir a throellog mewn amgylchiadau anodd iawn, pan fydd y niwl yn dod i mewn, pan fydd y rhew yn gosod, sydd yn mynd i'w wneud o'n anodd iawn i gerbydau i gyrraedd ardaloedd fel Anelog ym mhendraw Llŷn neu fel Bryncrug yn ne Meirionnydd.
EMRTS wnaeth yr addewid gwreiddiol, yn ystod yr ymgynghoriad, eu bod nhw'n mynd i ddarparu gwasanaeth RRVs—rapid-response vehicles—newydd ar gyfer y canolbarth a'r gogledd-orllewin. Felly, yn ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet, dwi eisiau clywed, os yw'n bosib, pa waith mae'r Llywodraeth yma wedi ei wneud efo EMRTS—EMRTS sydd yn cael ei ariannu gan y Llywodraeth yma—i sicrhau bod y cerbydau yna yn mynd i gael eu darparu ac yn mynd i gael eu canoli a'u lleoli yng ngorllewin Cymru ac yng nghanolbarth Cymru ar gyfer dibenion y bobl yn yr ardaloedd hynny; bod y cerbydau yna yn mynd i gael eu staffio yn llawn gan yr arbenigwyr sydd eu hangen, y math o arbenigwyr rydym ni'n eu gweld yn yr hofrenyddion yma; a'i fod o'n mynd i gael ei ariannu. Oherwydd dyna'r addewid a gafodd ei roi, ond, fel rydym ni wedi clywed gan James Evans yn barod, does yna ddim cynllun wedi'i roi ynghyd, does yna ddim cyllideb wedi cael ei roi.
Felly beth sydd yn digwydd yn fan hyn? Ydyn ni'n gallu cael ymrwymiad clir gan y Llywodraeth yma eich bod chi'n cydweithio efo EMRTS er mwyn sicrhau'r ddarpariaeth yma? Dyna'r addewid sydd ei angen rŵan. Beth ydy'r amserlen ar gyfer hynny? Mae pobl yr ardal dwi'n ei chynrychioli, mae Russ yn ei chynrychioli, eisiau atebion ar gyfer hyn, oherwydd maen nhw wedi cael eu siomi'n barod. Rydym ni’n ofni bod gwasanaeth hanfodol yn mynd i gael ei golli, a does yna ddim byd yn dod yn ei le.
Mae'n rhaid i ni gael y sicrwydd yna fod yna wasanaeth yn mynd i fod yn lle'r ambiwlans sydd yn mynd i gael ei ganoli yng ngogledd-ddwyrain Cymru, fel bod pobl Dwyfor Meirionnydd yn cael y gwasanaeth angenrheidiol os ydy rhywbeth yn mynd o'i le arnyn nhw. Mae gan bobl yr ardaloedd yma yr un hawl i wasanaethau ag unrhyw ran arall o Gymru. Diolch.
Thank you to everyone who has been involved with this petition and has ensured that the petition reached that threshold of 10,000 signatures. May I also thank Russell George for collaborating with me on this? I know that Russ has done a great deal of work in Montgomeryshire and mid Wales with that group.
May I start by pointing out how important this service is for my constituency specifically? The air ambulance was established as a result of a fatal accident in the Harlech area many years ago, on the west coast of Wales. The constituent who started this petition also lives in my constituency on the west coast of Wales, and the young mother who took this case to judicial review also lives in my constituency on the west coast. That's how important this service is to my constituents, to Dwyfor Meirionnydd, and that's why I've been so vocal on this issue, because the proposed changes do worry those constituents.
The one thing that people need assurances on in mid, west and north Wales is that they have health services, and, to date, they have seen their health services decline and lose ground. We've seen the closure of medical centres, we've seen the closure of different health services, and now they see that that one lifeline, if you like, is under threat.
Threatening to centralise the service somewhere in the north-east of Wales at the expense of Dinas Dinlle, north-west Wales, and Welshpool in mid Wales, yes, that will benefit a great number of people in the north-east—and I do welcome that move to providing more services at night—but for anyone who is familiar with the data and statistics that were part of that investigation, we see clearly that there is a threat to services for people in north-west and mid Wales, and that's not acceptable. The people I represent, people in mid Wales, people on Anglesey and in Ceredigion, deserve the same service as any other part of Wales.
That's not to say that we don't support the air ambulance. The service provided by the air ambulance, the charity, are excellent. And that is proven through the fact that people in north and mid Wales are some of the most generous when it comes to donating money to this charity, because they do appreciate the provision being made. But there is no doubt that centralising the service, as is proposed, will be harmful to people in that area, because not only will it take more time for a helicopter to fly to the far ends of the Llŷn peninsula or to southern Meirionnydd, but these rapid-response vehicles will also find it more difficult, and it's those vehicles, in truth, that I am perhaps most worried about. It's clear to me that the people who put these plans together haven't considered the landscape of the area. You have to travel along long and winding valleys in very difficult circumstances, when the fog comes in, when the frost sets in, which will make it very difficult for vehicles to get to areas such as Anelog at the far end of the Llŷn peninsula or Bryncrug in southern Meirionnydd.
EMRTS made the original pledge, during the consultation, that they would provide a new RRV service—rapid-response vehicles—for mid and north-west Wales. So, in the Cabinet Secretary's response, I want to hear, if possible, what work this Government has done with EMRTS, which is funded by the Government here, to ensure that those vehicles will be provided and will be centred and located in mid Wales and west Wales for people in those areas; that those vehicles will be fully staffed by the specialist staff that we need, the kind of staff we have in the helicopters; and that they will be funded. Because that was the pledge that was made, but, as we have heard from James Evans already, there has been no plan put together, no funding has been allocated.
So, what's happening here? Can we have a clear commitment from this Government that you are working with EMRTS in order to secure this provision? That's the pledge we need now. What is the timetable for that? People in my constituency and people in Russ's constituency want answers, because they've already been disappointed. We fear that a crucial service will be lost, and there is nothing to replace it.
We must have that assurance that there will be a service to replace the air ambulance that will be centralised in the north-east of Wales, so that people in Dwyfor Meirionnydd get the service that they need should something go wrong. People in these areas have the same right to services as any other part of Wales. Thank you.
Tens of thousands of people have signed petitions objecting to the plans to close the Welshpool and Caernarfon air ambulance bases. I'm pleased that we have the opportunity again to discuss and debate this issue and the dreadful impact it will have on people living in mid and north Wales.
When someone in Wales faces a medical emergency, it is only natural to wonder who will come to their aid and what services will be available to them upon their arrival. This concern, of course, is even more evident in rural parts of Wales because of the time it takes for emergency services to reach many locations, and this is exactly why the air ambulance service is so valued. Last year, a committee within the Welsh NHS, the JCC, took a decision to close bases at Welshpool and Caernarfon. They made the wrong decision. Lives in mid and north Wales will be put at risk unless the Government intervenes.
The people of mid Wales don't buy the spin that some are peddling that this is going to be a better service for them. It's not. Powys health board and Betsi Cadwaladr health board both voted against and do not support the decision to close these key strategic bases. It's not supported by not only the two health boards, but by tens of thousands of people and clinicians at the bases. It also has cross-party support. I thank Mabon ap Gwynfor, James Evans and others across the parties for their commitment to save and retain these two bases.
Powys does not have a district general hospital, which is precisely why I and Powys residents feel so passionate about retaining the air ambulance service. If people are receiving the service now, they should continue to receive the service in the future. That was the key principle of the so-called consultation. That clearly is not going to happen if the two bases move further away from rural communities. It will take longer for the air ambulance to reach an incident, offer urgent medical attention and transfer people into care as quickly as possible. It is a matter of life and death.
This decision, of course, was later challenged through a judicial review, but it's important to point out that the JR did not examine if the policy to close these bases was correct or not. It was solely concerned with the decision-making process. So let no decision maker or Welsh Government Minister suggest that the legal challenge endorsed the decision in any way.
As part of the proposed changes, a range of so-called mitigation measures were announced, including the deployment of additional rapid response vehicles for areas of mid and north Wales. Those steps fall well short of what is truly needed. But there was a promise made that no base would close until these further resources are operational and in place. Public trust and confidence in the decision makers is at an all-time low. This is why the campaign group, of which I am one member, and the wider public remain sceptical of those commitments made. To date, no clear details have been provided regarding the promised measures, and requests for confirmation from the health Secretary and others have not given any assurance. What the Welsh Government and the health Secretary should do is intervene and ensure that these bases are not closed.
When I questioned the health Secretary a few weeks ago, what he said was that Members would not wish him to deploy ambulances from his office. That was a disappointing and flippant comment. This is not about micromanaging ambulance deployment; it is about leadership and accountability. The health Secretary is ultimately responsible for health services in Wales and should act as the final decision maker on such a significant and strategic decision affecting over 1 million Welsh residents across approximately half the geographical area of Wales. It is particularly concerning when the decision taken does not ensure equitable access and the best possible outcomes for all people across Wales, which is what the health Secretary's measure is.
Finally, I do wish to pay tribute to the many individuals who have fought tirelessly to oppose the closure of the mid and north Wales bases. Their efforts have demonstrated the remarkable strength of feeling. If the Welsh Government wants to continue to support this dangerous decision, it must explain why it considers it acceptable for dozens of communities across Wales to endure slower emergency response times, and why increased unmet need in mid and west Wales is being tolerated. I ask the Welsh Government to intervene and ensure that these key bases remain open and continue to ensure that lives are saved across mid and north Wales.
Mae degau o filoedd o bobl wedi llofnodi deisebau'n gwrthwynebu'r cynlluniau i gau canolfannau ambiwlans awyr y Trallwng a Chaernarfon. Rwy'n falch ein bod yn cael cyfle eto i drafod a dadlau'r mater hwn a'r effaith ofnadwy y bydd yn ei chael ar bobl sy'n byw yng nghanolbarth a gogledd Cymru.
Pan fydd rhywun yng Nghymru yn wynebu argyfwng meddygol, mae'n naturiol meddwl tybed pwy fydd yn dod i'w helpu a pha wasanaethau a fydd ar gael iddynt ar ôl iddynt gyrraedd. Mae'r pryder hwn hyd yn oed yn fwy amlwg mewn rhannau gwledig o Gymru oherwydd yr amser y mae'n ei gymryd i wasanaethau brys gyrraedd llawer o lefydd, a dyma'n union pam y mae'r gwasanaeth ambiwlans awyr yn cael ei werthfawrogi cymaint. Y llynedd, penderfynodd un o bwyllgorau GIG Cymru, y cyd-bwyllgor comisiynu, gau canolfannau yn y Trallwng a Chaernarfon. Fe wnaethant y penderfyniad anghywir. Bydd bywydau yng nghanolbarth a gogledd Cymru mewn perygl oni bai bod y Llywodraeth yn ymyrryd.
Nid yw pobl canolbarth Cymru yn derbyn y sbin y mae rhai yn ei bedlera fod hwn yn mynd i fod yn well gwasanaeth iddynt hwy. Nid yw hynny'n wir. Pleidleisiodd bwrdd iechyd Powys a bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn erbyn ac nid ydynt yn cefnogi'r penderfyniad i gau'r canolfannau strategol allweddol hyn. Nid yw'n cael ei gefnogi gan y ddau fwrdd iechyd, na degau o filoedd o bobl na chlinigwyr yn y canolfannau. Mae cefnogaeth drawsbleidiol i hyn. Diolch i Mabon ap Gwynfor, James Evans ac eraill ar draws y pleidiau am eu hymrwymiad i achub a chadw'r ddwy ganolfan.
Nid oes gan Bowys ysbyty cyffredinol dosbarth, a dyna'n union pam fy mod i a thrigolion Powys yn teimlo mor angerddol am gadw'r gwasanaeth ambiwlans awyr. Os yw pobl yn cael y gwasanaeth nawr, dylent barhau i gael y gwasanaeth yn y dyfodol. Dyna oedd egwyddor allweddol yr ymgynghoriad fel y'i gelwir. Mae'n amlwg nad yw hynny'n mynd i ddigwydd os yw'r ddwy ganolfan yn symud ymhellach i ffwrdd o gymunedau gwledig. Bydd yn cymryd mwy o amser i'r ambiwlans awyr gyrraedd digwyddiad, darparu sylw meddygol brys a throsglwyddo pobl i leoliad gofal cyn gynted â phosib. Mae'n fater lle mae bywyd yn y fantol.
Cafodd y penderfyniad hwn ei herio yn ddiweddarach trwy adolygiad barnwrol, ond mae'n bwysig nodi nad oedd yr adolygiad barnwrol yn archwilio pa un a oedd y polisi i gau'r canolfannau hyn yn gywir ai peidio. Roedd yn canolbwyntio'n llwyr ar y broses benderfynu'n unig. Felly ni ddylai unrhyw benderfynwr na Gweinidog Llywodraeth Cymru awgrymu bod yr her gyfreithiol wedi cymeradwyo'r penderfyniad mewn unrhyw ffordd.
Yn rhan o'r newidiadau arfaethedig, cyhoeddwyd ystod o fesurau lliniaru fel y'u gelwir, gan gynnwys defnyddio cerbydau ymateb cyflym ychwanegol ar gyfer ardaloedd canolbarth a gogledd Cymru. Mae'r camau hynny'n llawer llai na'r hyn sydd ei angen mewn gwirionedd. Ond gwnaed addewid na fyddai unrhyw ganolfan yn cau hyd nes y byddai'r adnoddau pellach hyn yn weithredol ac yn eu lle. Mae ymddiriedaeth y cyhoedd a'r hyder yn y rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn is nag erioed. Dyma pam y mae'r grŵp ymgyrchu, yr wyf yn un aelod ohono, a'r cyhoedd yn gyffredinol yn parhau i fod yn amheus o'r ymrwymiadau a wnaed. Hyd yma, nid oes unrhyw fanylion clir wedi'u darparu ynglŷn â'r mesurau a addawyd, ac nid yw ceisiadau am gadarnhad gan yr Ysgrifennydd iechyd ac eraill wedi rhoi unrhyw sicrwydd. Yr hyn y dylai Llywodraeth Cymru a'r Ysgrifennydd iechyd ei wneud yw ymyrryd a sicrhau nad yw'r canolfannau hyn yn cau.
Pan holais yr Ysgrifennydd iechyd ychydig wythnosau'n ôl, fe ddywedodd na fyddai'r Aelodau'n dymuno iddo reoli ambiwlansys o'i swyddfa. Roedd hwnnw'n sylw siomedig ac anystyriol. Nid mater o ficroreoli ambiwlansys yw hyn; mae'n ymwneud ag arweinyddiaeth ac atebolrwydd. Yr Ysgrifennydd iechyd yn y pen draw sy'n gyfrifol am wasanaethau iechyd yng Nghymru a dylai weithredu fel penderfynwr terfynol ar benderfyniad mor arwyddocaol a strategol sy'n effeithio ar dros 1 filiwn o drigolion Cymru ar draws tua hanner ardal ddaearyddol Cymru. Mae'n arbennig o bryderus pan nad yw'r penderfyniad a wnaed yn sicrhau mynediad cyfartal a'r canlyniadau gorau posib i bawb ledled Cymru, a dyna beth yw mesur yr Ysgrifennydd iechyd.
Yn olaf, hoffwn dalu teyrnged i'r nifer o unigolion sydd wedi brwydro'n ddiflino i wrthwynebu cau canolfannau canolbarth a gogledd Cymru. Mae eu hymdrechion wedi dangos cryfder rhyfeddol y teimlad ynglŷn â hyn. Os yw Llywodraeth Cymru am barhau i gefnogi'r penderfyniad peryglus hwn, rhaid iddi esbonio pam ei bod yn ystyried ei bod yn dderbyniol i ddwsinau o gymunedau ledled Cymru ddioddef amseroedd ymateb brys arafach, a pham y goddefir angen cynyddol heb ei ddiwallu yng nghanolbarth a gorllewin Cymru. Gofynnaf i Lywodraeth Cymru ymyrryd a sicrhau bod y canolfannau allweddol hyn yn parhau i fod ar agor ac yn parhau i sicrhau bod bywydau'n cael eu hachub ledled canolbarth a gogledd Cymru.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Jeremy Miles.
I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gaf i ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl drwy gydnabod cryfder y teimlad yn ein cymunedau pan ddaw i wasanaethau iechyd lleol? Mae hyn yn arbennig o wir mewn ardaloedd gwledig a phan fydd pobl yn teimlo bod gwasanaeth yn cael ei golli neu yn cael ei gymryd oddi arnyn nhw. Felly, rwy'n croesawu'r cyfle yn y ddadl hon i roi'r diweddaraf i'r Senedd am gynlluniau Elusen Ambiwlans Awyr Cymru a Chyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru i wella gwasanaethau yn dilyn dyfarniad y Llys Apêl yn yr achos hwn.
Mae pwrpas y cynlluniau hyn yn glir, sef gwella gofal a chanlyniadau i bobl yng Nghymru, gan gynnwys y gogledd a'r canolbarth, sy'n dioddef argyfwng sy'n peryglu bywyd ac sydd angen cymorth meddygol a throsgwlyddo brys, yn enwedig yn y nos. Rwy'n deall pryderon pobl sy'n byw ger y canolfannau presennol fod hyn yn mynd i olygu lleihad yn y gwasanaeth. Ond nod y cynlluniau yw gwella mynediad pawb at ofal sy'n achub bywydau.
Yn syml iawn, dyw'r gwasanaeth presennol ddim yn gallu cyrraedd digon o bobl sydd angen cymorth, a'r ffordd mae'r gwasanaeth wedi ei drefnu sydd yn gyfrifol am hyn. Rhwng 2023 a 2024, doedd hi ddim yn bosib i'r gwasanaeth ddod at 551 o bobl oedd angen ei gymorth yn y canolbarth a'r gogledd rhwng 8 o'r gloch yr hwyr a 2 o'r gloch y bore. Yn ogystal â hynny, fe fu'r criw yng Nghaernarfon am 199 o ddiwrnodau heb weld yr un claf. Ac felly hefyd yn y Trallwng: 163 o ddiwrnodau dros y ddwy flynedd heb ddod i gysylltiad gyda'r un claf. I bob pwrpas—
Thank you, Dirprwy Lywydd. Can I start my contribution to this debate by recognising the strength of feeling in our communities when it comes to local health services? This is particularly true in rural areas and when people feel that a service is to be lost or taken away from them. I welcome the opportunity in this debate to provide an update to the Senedd on the plans of the Wales Air Ambulance Charity and the NHS Wales Joint Commissioning Committee to improve services, following the Court of Appeal's decision in this case.
The purpose of these plans is clear, namely to improve care and outcomes for people in Wales, including mid and north Wales, who suffer a life-threatening crisis and need medical support and transfer, particularly at night. I understand people's concerns who live near the current centres that this will mean a reduction in service levels. But the aim is to improve everyone's access to care that saves lives.
Quite simply, the current service cannot reach enough people who need support, and the way that the service is organised is responsible for this. Between 2023 and 2024, it was not possible for the service to get to 551 people who needed support in mid and north Wales between 8 o'clock in the evening and 2 o'clock in the morning. In addition to that, the crew in Caernarfon for 199 days didn't see a single patient. And also in Welshpool: 163 days over a two-year period without coming into contact with a single patient. To all intents and purposes—
Cabinet Secretary, would you take an intervention?
Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I'm just interested in those figures you quoted. Does that include the time during the COVID pandemic as well?
Mae gennyf ddiddordeb yn y ffigurau a nodwyd gennych. A yw hynny'n cynnwys yr amser yn ystod y pandemig COVID hefyd?
As I mentioned to the Member, that was between 2023 and 2024, so no.
Fel y soniais wrth yr Aelod, roedd hynny rhwng 2023 a 2024, felly nac ydy.
I bob pwrpas, mae hynny yn flwyddyn gyfan heb i'r un claf gael ei drin ar draws y ddwy ganolfan.
Rwy'n gwybod bod ymgyrchwyr wedi ymladd drwy'r llysoedd o blaid cadw'r trefniadau presennol. Mae'r broses gyfreithiol, fel sydd wedi cael ei gydnabod eisoes yn y ddadl, mewn perthynas â hwn wedi ei chwblhau'n llawn erbyn hyn, ac mae hyn yn caniatáu nawr i'r elusen weithio gyda'r cydbwyllgor i fynd ati i wella canlyniadau i bobl Cymru.
Mae'n bwysig nodi mai'r cydbwyllgor, fel sydd wedi cael ei gydnabod, sydd yn comisiynu'r gwasanaeth casglu a throsglwyddo meddygol brys, a'r rheini sy'n gyfrifol am y penderfyniad hwn, ar y cyd gyda'r elusen.
To all intents and purposes, that is a whole year without a single patient being treated across both centres.
I know that campaigners have fought through the courts in favour of keeping the current arrangements in place. The legal process, as has been acknowledged already in this debate, has now been fully completed, and this allows the charity now to work with the joint committee to improve outcomes for the people of Wales.
It's important to note that it is the joint committee, as has been acknowledged, that commissions the retrieval and transfer services, and they are responsible for this decision jointly with the charity.
What risks being lost in this process, Dirprwy Lywydd, and in what is understandably a highly charged debate about where bases are located, is the understanding of the excellent work done both by the charity and EMRTS. The charity is a highly valued partner of NHS Wales, and I know it's absolutely passionate about enabling more Welsh residents to receive its services, to save more lives. EMRTS and the air ambulance charity are not—
Yr hyn sydd mewn perygl o gael ei golli yn y broses hon, Ddirprwy Lywydd, ac mewn dadl sy'n ddealladwy yn un hynod o emosiynol ynglŷn â ble y lleolir canolfannau, yw'r ddealltwriaeth o'r gwaith rhagorol a wneir gan yr elusen ac EMRTS. Mae'r elusen yn bartner gwerthfawr iawn i GIG Cymru, ac rwy'n gwybod ei bod yn gwbl angerddol ynglŷn â galluogi mwy o drigolion Cymru i dderbyn ei gwasanaethau, er mwyn achub mwy o fywydau. Nid yw EMRTS a'r elusen ambiwlans awyr—
A wnewch chi gymryd ymyrraeth? Diolch am gymryd yr ymyrraeth. Rydych chi'n dweud eu bod nhw eisiau gweld arbed mwy o fywydau. Does yna ddim amheuaeth am hynny ac mae yna waith da yn cael ei wneud. Ond fe roddwyd addewid y buasem ni'n cael cerbydau ymateb brys, a'u bod nhw'n cael eu lleoli rhywle yng ngogledd-orllewin Cymru neu yng nghanolbarth Cymru. Hyd yma, dydyn ni ddim wedi gweld unrhyw gynlluniau diweddar am hynny, ac mae hynny'n achos pryder. Ydych chi'n cydnabod y pryder, ac a ydych chi'n gwneud gwaith efo nhw er mwyn sicrhau bod hynny'n cael ei ddatblygu ar fyrder?
Will you take an intervention? I'm grateful for the intervention. You say that they do want to see more lives saved. There is no doubt about that, and good work is being done. But a pledge was made that we would have emergency response vehicles and that they would be located somewhere in the north-west of Wales or in mid Wales. To date, we haven't seen any updates on that, and that's a cause of real concern. Do you acknowledge that concern, and are you working with them in order to ensure that that is developed as a matter of urgency?
Dirprwy Lywydd, rwy'n bwriadu sôn yn benodol am hynny, gan ei fod wedi cael ei godi mwy nag unwaith yn y drafodaeth. Felly, byddaf yn dod ymlaen i sôn am hynny'n benodol, os caf i.
Dirprwy Lywydd, I intend to cover that specifically, as it has been raised more than once in the debate. So, I'll get on to that issue specifically, if I may.
As colleagues will be aware, EMRTS and the air ambulance charity are not the first on the scene of an accident or injury. They are the experts who are called to the scene of trauma and life-threatening incidents to provide that life-saving care and to get patients to the right hospital for the next stage of their treatment. The purpose of the change is to ensure that everyone who is currently able to receive EMRTS care will continue to do so, while improving access for those who currently have little or no access at night. As has been acknowledged, the lawfulness of the JCC's decision has been subjected to comprehensive judicial examination, where all relevant facts, evidence and arguments were scrutinised. So, while I note the petition, I don't believe a public inquiry would do more than duplicate the scrutiny. Importantly, it would not result in improved clinical outcomes.
Fel y bydd cyd-Aelodau'n gwybod, nid EMRTS a'r elusen ambiwlans awyr yw'r rhai cyntaf i gyrraedd damwain neu anaf. Nhw yw'r arbenigwyr sy'n cael eu galw i leoliad trawma a digwyddiadau sy'n peryglu bywyd i ddarparu'r gofal achub bywyd hwnnw ac i fynd â chleifion i'r ysbyty cywir ar gyfer cam nesaf eu triniaeth. Pwrpas y newid yw sicrhau bod pawb sy'n gallu cael gofal EMRTS ar hyn o bryd yn parhau i'w gael, a gwella mynediad i'r rhai sydd ar hyn o bryd heb fawr o fynediad os o gwbl wedi nos. Fel y cydnabuwyd, mae cyfreithlondeb penderfyniad y cyd-bwyllgor comisiynu wedi bod yn destun archwiliad barnwrol cynhwysfawr, lle craffwyd ar yr holl ffeithiau, tystiolaeth a dadleuon perthnasol. Felly, er fy mod yn nodi'r ddeiseb, nid wyf yn credu y byddai ymchwiliad cyhoeddus yn gwneud mwy na dyblygu'r gwaith craffu. Yn bwysig, ni fyddai'n arwain at ganlyniadau clinigol gwell.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
Thank you. I think you probably would acknowledge, though, that the judicial review was about the process and that an inquiry would be a very different process. It wouldn't be looking at the process of the decision making, it would be looking at the political decisions that were made. So, they are two different things, aren't they?
Diolch. Rwy'n credu y byddech chi'n cydnabod, fodd bynnag, fod yr adolygiad barnwrol yn ymwneud â'r broses ac y byddai ymchwiliad yn broses wahanol iawn. Ni fyddai'n edrych ar y broses o wneud penderfyniadau, byddai'n edrych ar y penderfyniadau gwleidyddol a wnaethpwyd. Felly, maent yn ddau beth gwahanol, onid ydynt?
They are two different things. I also went on to say that I don't believe an inquiry would result in improved clinical outcomes, and I set out earlier in my contribution to the debate the level of capacity that is currently not used and the level of need that is currently not met by the existing arrangements, which I hope Members will have found helpful.
Coming on, Dirprwy Lywydd, if I may—[Interruption.] I want to address a point that Members have raised consistently in the debate, if I may, on recommendation 4 in the review, in relation to mitigating factors. The position of the JCC and health boards, which the court accepted, was that these are a response to core ambulance provision, not a mitigation for base changes. But following the conclusion of the legal process a few weeks ago, work can now resume on those proposals. A plan and a timeline will be published in early 2026 as part of the integrated medium-term plan process for the JCC. That will be supported by transparent governance and, as Members I'm sure will be reassured, appropriate stakeholder engagement. I don't think at this point, in light of that, that it's appropriate for me to comment further, but I hope that timeline is of some reassurance to Members. The JCC and the charity can now, in light of the proceedings concluding, take forward the changes. My role and the Government's role will be to monitor that closely and to get the assurances that we all want to see that these improvements will deliver better for people in Wales.
Maent yn ddau beth gwahanol. Euthum ymlaen i ddweud hefyd nad wyf yn credu y byddai ymchwiliad yn arwain at ganlyniadau clinigol gwell, ac fe nodais yn gynharach yn fy nghyfraniad i'r ddadl y lefel o gapasiti nad yw'n cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd a'r lefel o angen nad yw'n cael ei ddiwallu ar hyn o bryd gan y trefniadau presennol, a gobeithio y bydd hynny wedi bod yn ddefnyddiol i'r Aelodau.
Os caf barhau, Ddirprwy Lywydd—[Torri ar draws.] Rwyf am fynd i'r afael â phwynt y mae'r Aelodau wedi'i godi'n gyson yn y ddadl, os caf, ar argymhelliad 4 yn yr adolygiad, mewn perthynas â ffactorau lliniarol. Safbwynt y cyd-bwyllgor comisiynu a'r byrddau iechyd, safbwynt a dderbyniwyd gan y llys, oedd bod y rhain yn ymateb i ddarpariaeth ambiwlans graidd, nid lliniaru yn sgil newidiadau i ganolfannau. Ond ar ôl i'r broses gyfreithiol ddod i ben ychydig wythnosau yn ôl, gall gwaith ailddechrau ar y cynigion hynny nawr. Bydd cynllun ac amserlen yn cael eu cyhoeddi yn gynnar yn 2026 yn rhan o broses y cynllun tymor canolig integredig ar gyfer y cyd-bwyllgor comisiynu. Bydd hynny'n cael ei gefnogi gan lywodraethu tryloyw, ac ymgysylltu priodol â rhanddeiliaid, a fydd yn darparu sicrwydd i'r Aelodau, rwy'n siŵr. O ystyried hynny, nid wyf yn credu ar y pwynt hwn ei bod yn briodol i mi wneud sylwadau pellach, ond rwy'n gobeithio bod yr amserlen honno'n rhoi sicrwydd i'r Aelodau. Yn sgil cwblhau'r achos, gall y cyd-bwyllgor comisiynu a'r elusen fwrw ymlaen â'r newidiadau nawr. Fy rôl i a rôl y Llywodraeth fydd monitro hynny'n agos a chael y sicrwydd y mae pawb ohonom eisiau ei gael y bydd y gwelliannau hyn yn cyflawni'n well i bobl Cymru.
Galwaf ar Carolyn Thomas i ymateb i'r ddadl.
I call on Carolyn Thomas to reply to the debate.
I'd like to thank Members for their contributions. James Evans highlighted the lack of access to facilities in his rural community and highlighted that the court decision does not cover what he felt was safe or fair. He also talked about the golden hour, that it should be a right for everyone, not just those in urban centres.
Mabon told us how the air ambulance was started because of a fatality in his area. It is a lifeline for many. He also highlighted how generous people have been in fundraising over the years, and also that the landscape and terrain in west Wales, north-west Wales, can be difficult for land-based vehicles, which should be a consideration going forward. Russell George also highlighted that Powys does not have a district hospital and it's a matter of life and death. The JR did not examine whether it was the right decision, only the process. He also highlighted other things as well. [Laughter.] I'm just picking out the highlights here. Rapid-response vehicles and other measures are not in place yet; they need a guarantee they will be in place before any base is closed. That's essential.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for his response, and also an update regarding the Wales Air Ambulance Charity plan. So, the aim is to improve access to everyone's life; the current service is unable to get to everyone who needs it. He also highlighted how the charity is a valued partner of NHS Wales, and believes a public inquiry would not improve clinical outcomes and that there is a level of capacity that's not currently used. But following, now, the court decision, work is now resuming on proposals to take forward the plan. So, hopefully, there will be some reassurance there.
I'd like to thank campaigners for—[Interruption.]
Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Tynnodd James Evans sylw at y diffyg mynediad at gyfleusterau yn ei gymuned wledig a nododd nad yw penderfyniad y llys yn cynnwys yr hyn y teimlai ei fod yn ddiogel neu'n deg. Soniodd hefyd am yr awr aur, a ddylai fod yn hawl i bawb, nid pobl mewn canolfannau trefol yn unig.
Dywedodd Mabon wrthym sut y dechreuwyd yr ambiwlans awyr oherwydd marwolaeth yn ei ardal. Mae'n achubiaeth i lawer. Tynnodd sylw hefyd at ba mor hael y mae pobl wedi bod yn codi arian dros y blynyddoedd, a hefyd y gall y dirwedd a'r tir yng ngorllewin Cymru, gogledd-orllewin Cymru, fod yn anodd i gerbydau ar y tir, a ddylai fod yn ystyriaeth yn y dyfodol. Pwysleisiodd Russell George hefyd nad oes gan Bowys ysbyty dosbarth a'i fod yn fater o fywyd a marwolaeth. Nid oedd yr adolygiad barnwrol yn archwilio a oedd yn benderfyniad cywir, dim ond y broses. Tynnodd sylw at bethau eraill hefyd. [Chwerthin.] Rwy'n nodi'r prif bwyntiau'n unig. Nid yw cerbydau ymateb cyflym a mesurau eraill ar waith eto; mae angen sicrwydd y byddant yn eu lle cyn i unrhyw ganolfan gael ei chau. Mae hynny'n hanfodol.
Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb, a hefyd am ddiweddariad ynglŷn â chynllun Elusen Ambiwlans Awyr Cymru. Felly, y nod yw gwella mynediad i bawb; nid yw'r gwasanaeth presennol yn gallu cyrraedd pawb sydd ei angen. Tynnodd sylw hefyd at y ffordd y mae'r elusen yn bartner gwerthfawr i GIG Cymru, ac mae'n credu na fyddai ymchwiliad cyhoeddus yn gwella canlyniadau clinigol a bod yna lefel o gapasiti nad yw'n cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd. Ond yn dilyn penderfyniad y llys nawr, mae gwaith bellach yn ailddechrau ar gynigion i fwrw ymlaen â'r cynllun. Felly, gobeithio bod rhywfaint o sicrwydd yno.
Hoffwn ddiolch i'r ymgyrchwyr am—[Torri ar draws.]
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, I will.
Iawn, gwnaf.
Thank you, Carolyn. I wonder whether you can just confirm: will this petition remain open? Because I think it should do, because there's further work and scrutiny to do on this, as you've acknowledged, because, of course, that commitment was made that no base would close until those rapid-response vehicles were in place. So, I do hope that you'll keep the petition open in order to scrutinise the Government on this.
Diolch, Carolyn. Tybed a allwch chi gadarnhau: a fydd y ddeiseb hon yn aros ar agor? Oherwydd rwy'n credu y dylai, gan fod angen mwy o waith a chraffu ar hyn, fel rydych chi wedi'i gydnabod, oherwydd wrth gwrs, gwnaed ymrwymiad na fyddai unrhyw ganolfan yn cau hyd nes bod y cerbydau ymateb cyflym hynny ar waith. Felly, rwy'n gobeithiaf y byddwch yn cadw'r ddeiseb ar agor fel y gellir craffu ar y Llywodraeth ar hyn.
I will check the committee decision and—. Well, I'll take it back to committee—it's not my decision to make—and check whether it hadn't been closed before we had this debate, but it shouldn't have been. Okay. Thank you.
I'd also like to thank the campaigners for their efforts—gaining over 10,000 signatures is a huge effort. It's highlighted the passion of campaigners for the air ambulance's work, and all the volunteers as well that raise money all the time. It's an emergency service that none of us would ever want to use, but for which all of us are extremely grateful. Thank you for the debate.
Fe edrychaf i weld beth oedd penderfyniad y pwyllgor a—. Wel, fe wnaf gyfleu hynny i'r pwyllgor—nid fy mhenderfyniad yw ef i'w wneud—a gweld a oedd wedi'i chau cyn inni gael y ddadl hon, ond ni ddylai fod. Iawn. Diolch.
Hoffwn ddiolch hefyd i'r ymgyrchwyr am eu hymdrechion—mae cael dros 10,000 o lofnodion yn ymdrech enfawr. Mae wedi tynnu sylw at angerdd ymgyrchwyr dros waith yr ambiwlans awyr, a'r holl wirfoddolwyr hefyd sy'n codi arian drwy'r amser. Mae'n wasanaeth brys na fyddai'r un ohonom byth eisiau ei ddefnyddio, ond y mae pob un ohonom yn hynod ddiolchgar amdano. Diolch am y ddadl.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the petition. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. Therefore, I will defer voting on this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 7, dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, 'Llwybrau prentisiaeth'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Andrew R.T. Davies.
Item 7, debate on the Economy, Trade and Rural Affairs Committee report, 'Apprenticeship pathways'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Andrew R.T. Davies.
Cynnig NDM9058 Andrew Davies
Cynnig bod y Senedd yn nodi:
Adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ‘Llwybrau prentisiaeth’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 31 Gorffennaf 2025, ac y gosodwyd ymateb iddo gan Lywodraeth Cymru ar 19 Tachwedd 2025.
Motion NDM9058 Andrew Davies
To propose that the Senedd notes:
The report of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee ‘Apprenticeship Pathways’, which was laid in the Table Office on 31 July 2025, and to which the Welsh Government laid its response on 19 November 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion in my name on the order paper.
Before I open this debate, I would like to briefly acknowledge that one important voice will be missing today. Hefin David was extremely passionate about apprenticeships and the opportunities they presented to learners and getting the system right. I think other committee members would agree he was the driving force behind this inquiry, and it is very sad that we will not be able to hear his contributions this afternoon.
Apprenticeships are a fantastic option to help people develop their skills and also to assist businesses in upskilling their workforce, which should in turn improve the bottom line. However, we found that there are numerous challenges that stand in the way for people who wish to take a vocational pathway. For many people looking to increase their skills, apprenticeships are by far the best choice. They combine learning and earning, work and training, but we heard that being able to make that choice is not easy, and even once you are in the system, the route is not particularly clear. If you want to sum up this report in one sentence, it is: apprenticeships need to be demystified. That's not my word.
We heard from a number of apprentices as part of the engagement work we commissioned for this inquiry. I would like to thank everyone who took time out from this course to contribute to the work. All those apprentices who have been keen advocates for the vocational route—. One of the participants told us taking an apprenticeship was a massive turning point in their life. It improved their morale and the only regret was they did not start sooner.
However, participants also flagged many of the challenges we have seen with the access to apprenticeships and the pathway. A key challenge for apprentices highlighted in this report included parity of esteem, awareness of what was on offer, and understanding the route through. Whilst we have seen some improvement, parity of esteem is still a real issue. We heard from apprentices that convincing their parents that the vocational route was the right route for them was sometimes actually a hurdle to studying. However, some parents are not the only ones to give poor advice. One participant knew all her life she wanted to run a hair salon like her mum, but her careers advice was repeatedly that she should take A-levels and a degree before going on to vocational training.
We found that there was a perverse incentive at the centre of our education system that almost certainly goes some way to maintaining this misguided view that the academic route is better than the vocational. Welsh schools have a very strong financial incentive to encourage pupils to carry on to study A-levels at sixth form, instead of going off to pursue vocational education at the local college. This leads to the shocking situation where schools are actively giving pupils advice that is to the school’s benefit instead of the student’s. This is, of course, disgraceful. Schools should be acting solely in their pupils' interests, but we heard of cases where, even when the college was next door, pupils were not given information or allowed to explore courses.
I imagine any parent reading our report will be absolutely horrified to hear that schools, as institutions that we would expect to put the interests of pupils first, are incentivised to and actively give poor advice to their students. To address this, recommendation 1 in the report calls on the Welsh Government to ensure schools, colleges and employers work together to present apprenticeships as a high-quality option.
We heard a lot about the Baker clause in England, legislation that requires schools to allow vocational providers access to their pupils. It is not perfect, but it seems a good option to explore, and I think it might provide some useful lessons we could replicate and improve on here in Wales. I was pleased to see the Welsh Government accept this recommendation and give a very comprehensive response. I note in the response that the Minister committed to looking into the Baker clause and writing to the committee. I wonder if he might give us a sneak peek of his findings, and if it is still a matter that his views are being formed on, could he just give us an indication of the timeline that he's working to?
The report also makes recommendations around improving recruitment and retention of vocational trainers, remuneration of apprentices, the degree apprenticeship offers, improving guidance for employers, ensuring progress on the vocational education and training strategy, and enhancing labour market intelligence.
I am pleased to see seven of our eight recommendations were accepted and only one received the dreaded 'accept in principle'. I would like to thank the Welsh Government for their constructive response to this report. I look forward to seeing the outputs; in particular I'm looking forward to reading the vocational education and training strategy in the spring.
I would like to thank everyone who gave evidence to this inquiry for helping the committee develop our understanding and make our recommendations. I look forward to hearing the other contributions on this important topic.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig yn fy enw i ar y papur trefn.
Cyn imi agor y ddadl hon, hoffwn gydnabod yn gryno y bydd un llais pwysig ar goll heddiw. Roedd Hefin David yn angerddol iawn am brentisiaethau a'r cyfleoedd y maent yn eu cynnig i ddysgwyr a sicrhau bod y system yn gweithio'n iawn. Credaf y byddai Aelodau eraill y pwyllgor yn cytuno mai ef oedd y grym ysgogol y tu ôl i'r ymchwiliad hwn, ac mae'n drist iawn na fyddwn yn gallu clywed ei gyfraniadau y prynhawn yma.
Mae prentisiaethau'n opsiwn gwych i helpu pobl i ddatblygu eu sgiliau a hefyd i gynorthwyo busnesau i uwchsgilio eu gweithlu, a ddylai, yn ei dro, gynyddu eu helw net. Fodd bynnag, gwelsom fod pobl sy'n dymuno dilyn llwybr galwedigaethol yn wynebu nifer o heriau. I lawer o bobl sy'n awyddus i gynyddu eu sgiliau, prentisiaethau yw'r dewis gorau o bell ffordd. Maent yn cyfuno dysgu ac ennill cyflog, gwaith a hyfforddiant, ond clywsom nad yw'n hawdd gallu gwneud y dewis hwnnw, a hyd yn oed pan fyddwch yn y system, nid yw'r llwybr yn arbennig o glir. Os ydych am grynhoi'r adroddiad hwn mewn un frawddeg, dyma hi: mae angen chwalu dirgelwch prentisiaethau. Nid fy ngeiriau i yw'r rheini.
Clywsom gan nifer o brentisiaid fel rhan o'r gwaith ymgysylltu a gomisiynwyd gennym ar gyfer yr ymchwiliad hwn. Hoffwn ddiolch i bawb a roddodd amser o'r cwrs i gyfrannu at y gwaith. Yr holl brentisiaid hynny sydd wedi bod yn eiriolwyr brwd dros y llwybr galwedigaethol—. Dywedodd un o'r cyfranogwyr wrthym fod ymgymryd â phrentisiaeth yn drobwynt enfawr yn eu bywyd. Fe wellodd eu morâl, a'r unig beth yr oeddent yn ei ddifaru oedd na wnaethant ddechrau'n gynt.
Fodd bynnag, tynnodd y cyfranogwyr sylw hefyd at lawer o'r heriau a welsom gyda mynediad at brentisiaethau a'r llwybr prentisiaethau. Roedd her allweddol i brentisiaid a nodwyd yn yr adroddiad yn cynnwys parch cydradd, ymwybyddiaeth o'r hyn sydd ar gael, a deall y llwybr drwy'r brentisiaeth. Er ein bod wedi gweld rhywfaint o welliant, mae parch cydradd yn dal i fod yn broblem wirioneddol. Clywsom gan brentisiaid fod argyhoeddi eu rhieni mai'r llwybr galwedigaethol yw'r llwybr cywir iddynt hwy weithiau'n rhwystr i astudio. Fodd bynnag, nid rhieni yw'r unig rai sy'n rhoi cyngor gwael. Roedd un cyfranogwr yn gwybod drwy gydol ei hoes ei bod am redeg salon trin gwallt fel ei mam, ond ei chyngor gyrfaoedd dro ar ôl tro oedd y dylai sefyll arholiadau Safon Uwch a graddio cyn camu ymlaen i hyfforddiant galwedigaethol.
Fe wnaethom ganfod bod cymhelliant gwrthnysig yn ein system addysg sydd bron yn sicr o gyfrannu at gynnal y farn gamsyniol hon fod y llwybr academaidd yn well na'r llwybr galwedigaethol. Mae gan ysgolion Cymru gymhelliant ariannol cryf iawn i annog disgyblion i barhau i astudio at Safon Uwch yn y chweched dosbarth, yn hytrach na dilyn addysg alwedigaethol yn y coleg lleol. Mae hyn yn arwain at y sefyllfa syfrdanol lle mae ysgolion yn mynd ati'n weithredol i roi cyngor i ddisgyblion sydd er budd yr ysgol yn hytrach nag er budd y myfyriwr. Mae hyn yn warthus wrth gwrs. Dylai ysgolion weithredu er budd eu disgyblion yn unig, ond clywsom am achosion lle na roddwyd gwybodaeth i ddisgyblion na'u galluogi i archwilio cyrsiau, hyd yn oed pan oedd y coleg drws nesaf.
Rwy'n dychmygu y bydd unrhyw riant sy'n darllen ein hadroddiad yn arswydo wrth glywed bod ysgolion, fel sefydliadau y byddem yn disgwyl iddynt roi buddiannau disgyblion yn gyntaf, yn cael eu cymell ac yn mynd ati'n weithredol i roi cyngor gwael i'w myfyrwyr. I fynd i'r afael â hyn, mae argymhelliad 1 yn yr adroddiad yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod ysgolion, colegau a chyflogwyr yn cydweithio i gyflwyno prentisiaethau fel opsiwn o ansawdd uchel.
Rydym wedi clywed cryn dipyn am gymal Baker yn Lloegr, deddfwriaeth sy'n ei gwneud yn ofynnol i ysgolion ganiatáu i ddarparwyr galwedigaethol gael mynediad at eu disgyblion. Nid yw'n berffaith, ond ymddengys ei fod yn opsiwn da i'w archwilio, a chredaf y gallai ddarparu gwersi defnyddiol y gallem eu hefelychu a'u gwella yma yng Nghymru. Roeddwn yn falch o weld Llywodraeth Cymru’n derbyn yr argymhelliad hwn ac yn rhoi ymateb cynhwysfawr iawn. Nodaf yn yr ymateb fod y Gweinidog wedi ymrwymo i edrych ar gymal Baker ac ysgrifennu at y pwyllgor. Tybed a allai roi cipolwg i ni ar ei ganfyddiadau, ac os yw'n dal i fod yn fater y mae'n ffurfio ei farn arno, a allai roi syniad i ni o'r amserlen y mae'n gweithio iddi?
Mae'r adroddiad hefyd yn gwneud argymhellion ynghylch gwella recriwtio a chadw hyfforddwyr galwedigaethol, talu prentisiaid, y cynigion gradd-brentisiaethau, gwella canllawiau i gyflogwyr, sicrhau cynnydd ar y strategaeth addysg a hyfforddiant galwedigaethol, a gwella gwybodaeth am y farchnad lafur.
Rwy'n falch o weld bod saith o'n wyth argymhelliad wedi'u derbyn ac mai dim ond un a gafodd y 'derbyn mewn egwyddor' ofnadwy. Hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru am eu hymateb adeiladol i'r adroddiad. Rwy'n edrych ymlaen at weld yr allbynnau; yn benodol, rwy'n edrych ymlaen at ddarllen y strategaeth addysg a hyfforddiant galwedigaethol yn y gwanwyn.
Hoffwn ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i'r ymchwiliad hwn am helpu'r pwyllgor i ddatblygu ein dealltwriaeth a gwneud ein hargymhellion. Edrychaf ymlaen at glywed y cyfraniadau eraill ar y pwnc pwysig hwn.
As a member of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, I am, first, pleased to be able to contribute to today's debate on the report into apprenticeship pathways, and would like to align myself with the Chair's comments around Hefin David and his contribution. It really was the driving force of this, and his passion for apprenticeships brought us as a committee to this inquiry. His contribution today, I'm sure, firstly, the Minister would have really enjoyed, given Hefin's involvement in apprenticeships, and I'm sure we as a Chamber would have enjoyed it too.
But what the report makes clear is that apprenticeships matter, not just as a route into work, but as a foundation for Wales's future economy. Colleges alone deliver nearly half of all apprenticeships in Wales, consistently performing above the sector average and helping to equip learners with the skills our industries desperately need. Yet, despite that importance, the system supporting them has become stretched, inconsistent and, as the continued reduction in apprenticeships stats shows, fragile.
We've seen starts fall from 22,880 to 21,626 in just one year, and the Welsh Government has revised down its target from 125,000 to 100,000, and even that is looking increasingly challenging, despite the Minister's commitment to that figure, which he gave to the economy committee this morning. Providers have had to rely on an emergency £4.1 million from Medr simply to sustain new and additional starts, and as ColegauCymru highlight, more will be needed next year to ensure apprentices can complete their programmes.
The impact on young people, particularly school leavers, is clear. The Government's own response acknowledges that rising delivery costs have resulted in fewer entry-level opportunities in sectors such as construction and hospitality, precisely the routes that offer 16-year-olds a practical, respected alternative to academic study. If we genuinely believe in opportunity, ambition and aspiration, we can't keep narrowing the very pathways that make vocational education viable.
I am pleased that the Government has accepted many of our recommendations—not all—including the need for clearer, more consistent advice and guidance. Access to impartial in-person careers advice for 14 to 19-year-olds remains patchy, as the Chair alluded to in his opening remarks, and too often apprenticeships are still framed as second best. That must change. In rural communities like the one I represent, where transport costs and availability already limit opportunities, clarity and early information is vital.
I welcome the Government's acceptance of our recommendation for faster progress on a national vocational education and training strategy. The review of vocational qualifications, the transitions report and now the ETRA report all point in the same direction: we need a coherent, long-term plan. The progress has been slow and the strategy, promised for years, cannot continue to be delayed, because warm words alone do not help learners or employers. Equally important is addressing the barriers faced by employers, especially small and medium-sized enterprises. They are, as the report states, time poor; many of these SMEs are one, two or three-man bands that don't have the time resource to invest in training up an apprentice. But in those SMEs is where some of those apprentices can get the very best training and skills available to them. So, there needs to be a simpler process, clearer guidance and genuine incentives to take on apprentices and provide progression routes. And while apprentice wages are not devolved, we must still do everything to ensure that low pay, rising costs and expensive or unreliable transport do not price out young people from the opportunity of an apprenticeship.
Dirprwy Lywydd, Wales has a proud apprenticeship tradition. Indeed, the Minister himself is a manifestation of that. We should be building on that success, not presiding over some managed decline. So, I support the call to restore the apprenticeship budget and return to the ambition of delivering 125,000 high-quality, all-age apprenticeships, not for the sake of hitting a number, but because our economy needs them. So, from healthcare, engineering, agriculture, hospitality to, indeed, construction, Wales's future growth depends on a skilled workforce, because if we want innovation, growth and prosperity, then we need a skills system that matches that aspiration.
This report gives this Welsh Government, and the next one from May of next year, a clear blueprint and a set of recommendations that they should accept. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Fel aelod o Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, rwy'n falch, yn gyntaf, o allu cyfrannu at y ddadl heddiw ar yr adroddiad ar lwybrau prentisiaeth, a hoffwn gytuno â sylwadau'r Cadeirydd ynghylch Hefin David a'i gyfraniad. Ef oedd y grym ysgogol y tu ôl i hyn mewn gwirionedd, a'i angerdd dros brentisiaethau a'n harweiniodd ni fel pwyllgor at yr ymchwiliad hwn. Rwy'n siŵr, yn gyntaf, y byddai'r Gweinidog wedi mwynhau ei gyfraniad heddiw yn fawr, o ystyried cyfranogiad Hefin ym maes prentisiaethau, ac rwy'n siŵr y byddem ni fel Siambr wedi'i fwynhau hefyd.
Ond yr hyn y mae'r adroddiad yn ei egluro yw bod prentisiaethau'n bwysig, nid yn unig fel llwybr i mewn i waith, ond fel sylfaen ar gyfer economi Cymru yn y dyfodol. Mae colegau ar eu pennau eu hunain yn darparu bron i hanner yr holl brentisiaethau yng Nghymru, gan berfformio'n gyson uwchlaw cyfartaledd y sector, a helpu i arfogi dysgwyr â'r sgiliau y mae eu hangen yn daer ar ein diwydiannau. Ac eto, er gwaethaf y pwysigrwydd hwnnw, mae'r system sy'n eu cefnogi o dan bwysau, yn anghyson, ac fel y mae'r gostyngiad parhaus yn yr ystadegau prentisiaethau yn ei ddangos, mae hi hefyd yn fregus.
Rydym wedi gweld nifer y bobl sy'n cychwyn prentisiaethau yn gostwng o 22,880 i 21,626 mewn blwyddyn yn unig, ac mae Llywodraeth Cymru wedi diwygio ei tharged i lawr o 125,000 i 100,000, ac mae hyd yn oed hynny'n edrych yn gynyddol heriol, er gwaethaf ymrwymiad y Gweinidog i'r ffigur hwnnw, a roddodd i'r pwyllgor economi y bore yma. Mae darparwyr wedi gorfod dibynnu ar £4.1 miliwn brys gan Medr er mwyn cynnal nifer y prentisiaethau newydd ac ychwanegol yn unig, ac fel y mae ColegauCymru yn ei nodi, bydd angen mwy y flwyddyn nesaf i sicrhau y gall prentisiaid gwblhau eu rhaglenni.
Mae'r effaith ar bobl ifanc, yn enwedig y rhai sy'n gadael ysgol, yn glir. Mae ymateb y Llywodraeth ei hun yn cydnabod bod costau darparu cynyddol wedi arwain at lai o gyfleoedd lefel mynediad mewn sectorau fel adeiladu a lletygarwch, sef yr union lwybrau sy'n cynnig dewis arall ymarferol ac uchel ei barch i bobl 16 oed yn lle astudio academaidd. Os ydym o ddifrif yn credu mewn cyfle, uchelgais a dyhead, ni allwn barhau i gulhau'r llwybrau sy'n gwneud addysg alwedigaethol yn hyfyw.
Rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn llawer o'n hargymhellion—nid pob un—gan gynnwys yr angen am gyngor ac arweiniad cliriach a mwy cyson. Mae mynediad at gyngor gyrfaoedd diduedd wyneb yn wyneb i rai rhwng 14 a 19 oed yn parhau i fod yn anghyson, fel y nododd y Cadeirydd yn ei sylwadau agoriadol, ac yn rhy aml, mae prentisiaethau'n dal i gael eu fframio fel dewis ail orau. Rhaid i hynny newid. Mewn cymunedau gwledig fel yr un rwy'n ei chynrychioli, lle mae costau ac argaeledd trafnidiaeth eisoes yn cyfyngu ar gyfleoedd, mae eglurder a gwybodaeth gynnar yn hanfodol.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn ein hargymhelliad ar gyfer cynnydd cyflymach ar strategaeth genedlaethol ar gyfer addysg a hyfforddiant galwedigaethol. Mae'r adolygiad o gymwysterau galwedigaethol, yr adroddiad pontio a bellach, adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, oll yn pwyntio i'r un cyfeiriad: mae angen cynllun cydlynol, hirdymor arnom. Mae'r cynnydd wedi bod yn araf ac ni ellir parhau i ohirio'r strategaeth, a addawyd ers blynyddoedd, gan nad yw geiriau cefnogol yn unig yn helpu dysgwyr na chyflogwyr. Mae mynd i'r afael â'r rhwystrau y mae cyflogwyr yn eu hwynebu, yn enwedig busnesau bach a chanolig, yr un mor bwysig. Fel y mae'r adroddiad yn ei nodi, maent yn brin o amser; mae llawer o'r busnesau bach a chanolig hyn yn gwmnïau o un, dau neu dri o bobl nad oes ganddynt amser i'w fuddsoddi mewn hyfforddi prentis. Ond y busnesau bach a chanolig hynny sy'n gallu rhoi'r hyfforddiant a'r sgiliau gorau sydd ar gael i rai o'r prentisiaid hyn. Felly, mae angen proses symlach, canllawiau cliriach a chymelliadau go iawn i gymryd prentisiaid a darparu llwybrau cynnydd. Ac er nad yw cyflogau prentisiaid wedi'u datganoli, rhaid inni barhau i wneud popeth i sicrhau nad yw cyflogau isel, costau cynyddol a thrafnidiaeth ddrud neu annibynadwy yn prisio pobl ifanc allan o gyfleoedd prentisiaeth.
Ddirprwy Lywydd, mae gan Gymru draddodiad balch o ran prentisiaethau. Yn wir, mae'r Gweinidog ei hun yn enghraifft o hynny. Dylem adeiladu ar y llwyddiant hwnnw, nid llywyddu dros ddirywiad wedi'i reoli. Felly, rwy'n cefnogi'r alwad i adfer y gyllideb prentisiaethau a dychwelyd at yr uchelgais o ddarparu 125,000 o brentisiaethau o ansawdd uchel, i bob oed, nid er mwyn cyrraedd nifer mympwyol, ond am fod eu hangen ar ein heconomi. Felly, o ofal iechyd, peirianneg, amaethyddiaeth, lletygarwch, i adeiladu yn wir, mae twf Cymru yn y dyfodol yn dibynnu ar weithlu medrus, oherwydd os ydym eisiau arloesedd, twf a ffyniant, mae angen system sgiliau arnom sy'n cyd-fynd â'r dyhead hwnnw.
Mae'r adroddiad hwn yn rhoi cynllun clir a set o argymhellion y dylent eu derbyn i'r Llywodraeth hon yng Nghymru, a'r un nesaf o fis Mai y flwyddyn nesaf. Diolch, Ddirprwy Llywydd.
I'd like to thank the clerks, the Chair and fellow committee members in this inquiry. I would also echo the tributes that have been paid to Hefin David. It's in moments like this when we're debating the apprenticeship and skills agenda, when we're in budget scrutiny, as we were this morning, asking questions around apprenticeships, that I find that I miss him the most. I miss those conversations that we both used to have around how you could tackle some of the issues within the skills system and how you improve the apprenticeship offer. One of the biggest regrets that I have is that we never had the opportunity—we spoke about it all the time—to sit down and tackle that giant of an issue within apprenticeships, which is how you reform the apprenticeship levy. I know that the Minister also shares that interest in how we tackle the apprenticeship levy and I look forward to hopefully having those conversations with him, as we progress the agenda on apprenticeships in the run-up to the next Senedd. But it's in moments like this that I miss Hefin deeply.
I want to agree with Sam Kurtz. I think we need to move away from—and he touched on it—that stigma that is around apprenticeships as being the second-best form of education. I think this report reaffirms everything that we already know about apprenticeships, and that is that they are the cornerstone of Wales's skills agenda and one of the most effective investments, actually, a Government can make in our workforce and in our society. And that's what makes, I think, the moment that is facing the sector such a critical one, as the Welsh Government prepares to lay its draft budget before the Senedd for debate next month.
The past few years have been uncertain for the sector and apprenticeships have taken centre stage in the national conversation in a way, actually, that they haven't for a long time. And, of course, the world is shifting incredibly quickly. What a genuinely growth-orientated education and training system looks like in an age of AI, with ecological and demographic pressures shaping everything around us, is a conversation that actually could keep us in this Chamber for the next week in itself, but the one thing we can say with confidence is that it doesn't look like the status quo.
Now, what this report does is challenge Government to aim higher, and it's a bit of a provocation in that sense. The kind of economy and skills system we want to see is on the other side of a lot of hard work, and reports aren't the end but the beginning of something. So, even though this report is complete, the priorities it lays out for the next Welsh Government have to be given renewed impetus.
We've been talking about this stuff now for ages. There comes a point where we just need to simply get on with it. So, for example, I'd highlight recommendation 7 in particular. Schools, colleges, training providers and employers all agree that we currently lack a clear and comprehensive understanding of Wales's skills requirements and what kinds of courses or training should be prioritised, by which providers and where, in order to give people the skills they need to access emerging opportunities in the Welsh labour market. That's been the conversation that I've consistently had since being elected to this place in 2021. I know the Minister will likely point to the green skills plan, but there's something that's not marrying up here. We're still having these conversations with the sector. So, we need to understand where the tension points are and why, perhaps, they don't see that mapping out in the green skills plan, as the Government says it is there.
It's also worth noting the development of a vocational education and training strategy, aligned with Wales's economic and industrial priorities, is something that actually the Lusher review has underscored and something that ColegauCymru have championed. This is an absolute must. As the basis for this, we also need to undertake a comprehensive national skills audit. The skills gap in Wales was also in evidence during the inquiry, and we know that those vacancies and shortages are within some of our most essential and socially critical professions, including in teaching and health and social care. Again, something's not quite marrying up here. We still have those conversations around skills gaps, even though the Government is clear that it's doing everything it can.
Now, as noted throughout this report, we need an apprenticeship programme that is flexible, that is responsive to meet economic need, service emerging economies and fill skills gaps. These themes are not isolated observations but actually align quite closely with what stakeholders across the sector continue to raise with us day in, day out. The need for more adaptable, better connected apprenticeship systems is suggested widely, and reinforced that these challenges extend beyond individual providers and reflect broader systemic issues. Now, as co-chair of the cross-party group on apprenticeships, this is one of the things consistently raised in the group and one of the things highlighted in the group's response to Medr's recent consultation on the future apprenticeship programme and should be considered as we discuss this report.
The evidence is clear, the challenges are well understood and the opportunities, if we choose to take them, are immense. What we need now is clarity, we need leadership and joined-up thinking and a commitment to do a serious job of work on this agenda. Diolch.
Hoffwn ddiolch i'r clercod, y Cadeirydd a chyd-Aelodau o'r pwyllgor yn yr ymchwiliad hwn. Hoffwn innau adleisio'r teyrngedau i Hefin David. Ar adegau fel hyn, pan fyddwn yn trafod yr agenda brentisiaethau a sgiliau, pan fyddwn yn craffu ar y gyllideb, fel y gwnaethom y bore yma, ac wrth ofyn cwestiynau ynghylch prentisiaethau, dyna pryd rwy'n gweld ei golli fwyaf. Rwy'n gweld colli'r sgyrsiau y byddem yn arfer eu cael ynglŷn â sut y gallech fynd i'r afael â rhai o'r problemau o fewn y system sgiliau a sut y gallech wella'r cynnig prentisiaethau. Un o'r pethau rwy'n eu difaru fwyaf yw na chawsom erioed gyfle—roeddem yn siarad am wneud hyn drwy'r amser—i eistedd gyda'n gilydd a mynd i'r afael â'r cwestiwn enfawr hwnnw ym maes prentisiaethau, sef sut i ddiwygio'r ardoll brentisiaethau. Gwn fod y Gweinidog hefyd yn rhannu'r diddordeb hwnnw ynglŷn â sut yr awn i'r afael â'r ardoll brentisiaethau ac edrychaf ymlaen at gael y sgyrsiau hynny gydag ef, gobeithio, wrth inni symud yr agenda ar brentisiaethau yn ei blaen yn y cyfnod cyn y Senedd nesaf. Ond ar adegau fel hyn rwy'n gweld colli Hefin yn fawr.
Hoffwn gytuno â Sam Kurtz. Credaf fod angen inni ymbellhau oddi wrth—ac fe soniodd am hyn—y stigma sy'n gysylltiedig â phrentisiaethau fel addysg ail orau. Credaf fod yr adroddiad hwn yn cadarnhau popeth a wyddom eisoes am brentisiaethau, sef eu bod yn gonglfaen i agenda sgiliau Cymru ac yn un o'r buddsoddiadau mwyaf effeithiol, mewn gwirionedd, y gall Llywodraeth ei wneud yn ein gweithlu ac yn ein cymdeithas. A chredaf mai dyna sy'n gwneud y cyfnod sy'n wynebu'r sector yn un mor dyngedfennol, wrth i Lywodraeth Cymru baratoi i gyflwyno ei chyllideb ddrafft i'r Senedd ei thrafod y mis nesaf.
Mae'r blynyddoedd diwethaf wedi bod yn ansicr i'r sector ac mae prentisiaethau wedi bod yn rhan ganolog o'r sgwrs genedlaethol mewn ffordd nad ydynt wedi bod ers amser maith mewn gwirionedd. Ac wrth gwrs, mae'r byd yn newid yn anhygoel o gyflym. Mae sut olwg sydd ar system addysg a hyfforddiant sydd o ddifrif yn canolbwyntio ar dwf mewn oes o ddeallusrwydd artiffisial, gyda phwysau ecolegol a demograffig yn siapio popeth o'n cwmpas, yn sgwrs a allai ein cadw yn y Siambr hon am yr wythnos nesaf ynddi ei hun, ond yr un peth y gallwn ei ddweud yn hyderus yw nad yw'n edrych fel y status quo.
Nawr, yr hyn y mae'r adroddiad hwn yn ei wneud yw herio'r Llywodraeth i anelu'n uwch, ac mae'n bryfociad yn hynny o beth. Mae'r math o economi a system sgiliau rydym am eu gweld ar yr ochr arall i lawer o waith caled, ac nid diwedd yw adroddiadau, ond dechrau rhywbeth. Felly, er bod yr adroddiad hwn wedi'i gwblhau, rhaid rhoi hwb o'r newydd i'r blaenoriaethau y mae'n eu nodi ar gyfer Llywodraeth nesaf Cymru.
Rydym wedi bod yn siarad am y pethau hyn ers oesoedd bellach. Daw pwynt lle mae angen inni symud pethau yn eu blaenau. Felly, er enghraifft, hoffwn dynnu sylw at argymhelliad 7 yn enwedig. Mae ysgolion, colegau, darparwyr hyfforddiant a chyflogwyr oll yn cytuno nad oes gennym ddealltwriaeth glir a chynhwysfawr ar hyn o bryd o ofynion sgiliau Cymru a pha fathau o gyrsiau neu hyfforddiant y dylid eu blaenoriaethu, gan ba ddarparwyr ac ymhle, er mwyn rhoi'r sgiliau sydd eu hangen ar bobl i gael mynediad at gyfleoedd sy'n codi ym marchnad lafur Cymru. Dyna'r sgwrs rwyf wedi'i chael yn gyson ers cael fy ethol i'r lle hwn yn 2021. Gwn y bydd y Gweinidog yn debyg o gyfeirio at y cynllun sgiliau gwyrdd, ond mae rhywbeth nad yw'n gwneud synnwyr yma. Rydym yn dal i gael y sgyrsiau hyn gyda'r sector. Felly, mae angen inni ddeall ble mae'r pwyntiau tensiwn a pham, efallai, nad ydynt yn gweld hynny wedi'i fapio yn y cynllun sgiliau gwyrdd, fel y mae'r Llywodraeth yn ei honni ei fod.
Mae hefyd yn werth nodi bod datblygiad strategaeth addysg a hyfforddiant galwedigaethol, sy'n cyd-fynd â blaenoriaethau economaidd a diwydiannol Cymru, yn rhywbeth y mae adolygiad Lusher wedi'i danlinellu mewn gwirionedd, ac yn rhywbeth y mae ColegauCymru wedi'i hyrwyddo. Mae hyn yn hanfodol. Fel sail i hyn, mae angen inni hefyd gynnal archwiliad cenedlaethol cynhwysfawr o sgiliau. Roedd y bwlch sgiliau yng Nghymru yn amlwg yn yr ymchwiliad yn ogystal, a gwyddom am y swyddi gwag a'r prinder mewn rhai o'n proffesiynau mwyaf hanfodol a chymdeithasol allweddol, gan gynnwys addysgu ac iechyd a gofal cymdeithasol. Unwaith eto, mae rhywbeth nad yw'n gwneud synnwyr yma. Rydym yn dal i gael sgyrsiau ynghylch bylchau sgiliau, er bod y Llywodraeth yn glir ei bod yn gwneud popeth yn ei gallu.
Nawr, fel y nodwyd drwy gydol yr adroddiad hwn, mae angen rhaglen brentisiaethau arnom sy'n hyblyg, sy'n ymatebol er mwyn diwallu anghenion economaidd, gwasanaethu economïau newydd a llenwi bylchau sgiliau. Nid arsylwadau ynysig yw'r themâu hyn, maent yn cyd-fynd yn eithaf agos â'r hyn y mae rhanddeiliaid ar draws y sector yn parhau i'w godi gyda ni bob dydd. Awgrymir yn eang fod angen systemau prentisiaeth mwy addasadwy sydd wedi'u cysylltu'n well, a phwysleisir bod yr heriau hyn yn ymestyn y tu hwnt i ddarparwyr unigol ac yn adlewyrchu materion systemig ehangach. Nawr, fel cyd-gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar brentisiaethau, dyma un o'r pethau a godwyd yn gyson yn y grŵp ac un o'r pethau a amlygwyd yn ymateb y grŵp i ymgynghoriad diweddar Medr ar y rhaglen brentisiaethau yn y dyfodol, a dylid ei ystyried wrth inni drafod yr adroddiad hwn.
Mae'r dystiolaeth yn glir, rydym yn deall yr heriau'n dda, ac mae'r cyfleoedd, pe byddem yn dewis manteisio arnynt, yn aruthrol. Yr hyn sydd ei angen arnom nawr yw eglurder, arweinyddiaeth, meddwl cydgysylltiedig ac ymrwymiad i fynd ati o ddifrif i wneud gwaith ar yr agenda hon. Diolch.
I'm pleased to contribute to this ETRA debate on apprenticeship pathways today. It aligns closely with the Children, Young People and Education Committee's work on routes into post-16 education. And I would also like to highlight the work of our colleague and friend Hefin David. Although he is no longer with us here today, I'd like to just say that the ripples of his legacy continue all the time and we take them forward on his behalf.
For young people and for their parents, who will often have a major influence, clearer, accessible information is essential. They need to know what jobs are available locally and nationally, and they need clarity on the pathways that will take them there. Too often we hear UK and Welsh Government announcements about large investments promising thousands of new jobs, but many of those jobs are in construction and the reality is that we don't currently have enough skilled people entering that sector. If we are serious about delivering these projects, we need a proper workforce plan that starts with our young people.
A key part of that is work experience. Many young people learn best by being practical and engaging directly with the world of work. If we want to keep them engaged and prevent them from dropping out, then there needs to be more meaningful work experience opportunities available. The junior apprenticeship route is a strong example of where this is working well already. We also know that learners training as plumbers and electricians often struggle to secure that final year of real-world experience required to finish their course. We need a simple, consistent model that employers can easily use. At the moment, issues like insurance and administrative burdens too often stand in their way.
Across Wales, there are promising examples we can build on, such as the Cardiff Commitment and Anglesey council's work, which shows how local government can create clear pathways into employment, whether in local businesses or within the foundational economy. There is a real opportunity for other city deal regions and corporate joint committees to support this work in collaboration with Medr and Careers Wales. We also have to acknowledge that sixth forms and further education colleges are also competing for the same students.
A genuinely learner-centred approach, including colleges and employers attending parents' evenings, would help families better understand the full range of vocational and apprenticeship opportunities. University is not the right option for everyone and it's becoming increasingly expensive. One of the report's recommendations is to promote apprenticeships as a career pathway. For the first time, our Minister for apprenticeships is someone who has actually done an apprenticeship, and I know Jack is using that real-world experience to champion the benefits of earning while learning.
Despite the loss of EU funding, the Welsh Government is investing more in apprenticeships than ever before. We also now have a range of new funding streams, from the local growth fund to investment zones, free ports and recent announcements around AI and renewable energy. These offer major opportunities, but they must be aligned with workforce development, not just capital projects. We also need to ensure that public transport subsidies are considered, with routes to employment and access to further education apprenticeships.
Yesterday in the Senedd I met with Bute Energy, who are working with Big Issue Recruit to support people facing barriers into employment. Their future skills strategy covers schools, colleges, work experience and paid internships, and maps the skills pipeline needed for Wales's energy transition. They recommend a future skills compact and a future skills fund for Wales, as well as a network of centres of excellence near major energy projects. These are practical ideas that could genuinely strengthen our skills system. The youth advisory board paid young people offering direct insight to recently engage with 16 to 25-year-olds in Caerphilly, to gather views on skills, social mobility and local priorities. What's striking about their approach is that they are looking at all the jobs created by their developments, from engineering roles to supply chain jobs, security, cleaning, plant hire and third sector opportunities. Their 'meet the buyer' event attracted 70 businesses, demonstrating real potential for local growth. This is a model that could be replicated across Wales.
If we want to unlock the potential of our young people and meet the demands of a changing economy, then our apprenticeship pathways must be clear, accessible and properly supported. That requires ambition, partnership and a commitment to giving every young person a route to a good job and a secure future. Thank you.
Rwy'n falch o gyfrannu at ddadl Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar lwybrau prentisiaeth heddiw. Mae'n cyd-fynd yn agos â gwaith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar lwybrau i addysg ôl-16. A hoffwn innau dynnu sylw at waith ein cyd-Aelod a'n ffrind Hefin David. Er nad yw yma gyda ni mwyach, hoffwn ddweud bod effeithiau ei waddol yn parhau drwy'r amser, ac rydym yn bwrw ymlaen â nhw ar ei ran.
I bobl ifanc a'u rhieni, a fydd yn aml â dylanwad mawr, mae gwybodaeth gliriach a hygyrch yn hanfodol. Mae angen iddynt wybod pa swyddi sydd ar gael yn lleol ac yn genedlaethol, ac mae angen eglurder arnynt ynghylch y llwybrau a fydd yn eu harwain yno. Yn rhy aml, rydym yn clywed cyhoeddiadau gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru am fuddsoddiadau mawr sy'n addo miloedd o swyddi newydd, ond mae llawer o'r swyddi hynny ym maes adeiladu, a'r gwir amdani yw nad oes gennym ddigon o bobl fedrus yn dod i mewn i'r sector hwnnw ar hyn o bryd. Os ydym o ddifrif ynglŷn â chyflawni'r prosiectau hyn, mae angen cynllun priodol arnom ar gyfer y gweithlu sy'n dechrau gyda'n pobl ifanc.
Rhan allweddol o hynny yw profiad gwaith. Mae llawer o bobl ifanc yn dysgu orau drwy fod yn ymarferol ac ymgysylltu'n uniongyrchol â'r byd gwaith. Os ydym am iddynt barhau i ymgysylltu a'u hatal rhag rhoi'r gorau iddi, mae angen mwy o gyfleoedd profiad gwaith ystyrlon. Mae'r llwybr prentisiaeth iau yn enghraifft gref o ble mae hyn yn gweithio'n dda eisoes. Gwyddom hefyd fod dysgwyr sy'n hyfforddi fel plymwyr a thrydanwyr yn aml yn ei chael hi'n anodd sicrhau'r flwyddyn olaf o brofiad byd go iawn sy'n ofynnol i gwblhau eu cwrs. Mae angen model syml, cyson arnom y gall cyflogwyr ei ddefnyddio'n hawdd. Ar hyn o bryd, mae materion fel yswiriant a beichiau gweinyddol yn rhy aml yn sefyll yn eu ffordd.
Ledled Cymru, ceir enghreifftiau addawol y gallwn adeiladu arnynt, fel Addewid Caerdydd a gwaith cyngor Ynys Môn, sy'n dangos sut y gall llywodraeth leol greu llwybrau clir i gyflogaeth, boed mewn busnesau lleol neu yn yr economi sylfaenol. Mae cyfle gwirioneddol i ranbarthau bargeinion dinesig eraill a chyd-bwyllgorau corfforedig gefnogi'r gwaith hwn mewn cydweithrediad â Medr a Gyrfa Cymru. Rhaid i ni gydnabod hefyd fod dosbarthiadau chwech a cholegau addysg bellach yn cystadlu am yr un myfyrwyr.
Byddai dull sy'n canolbwyntio o ddifrif ar y dysgwr, gan gynnwys colegau a chyflogwyr yn mynychu nosweithiau rhieni, yn helpu teuluoedd i ddeall yn well yr ystod lawn o gyfleoedd galwedigaethol a phrentisiaethau. Nid prifysgol yw'r opsiwn iawn i bawb, ac mae'n dod yn ddrytach ac yn ddrytach. Un o argymhellion yr adroddiad yw hyrwyddo prentisiaethau fel llwybr gyrfa. Am y tro cyntaf, mae ein Gweinidog dros brentisiaethau yn rhywun sydd wedi gwneud prentisiaeth, a gwn fod Jack yn defnyddio'r profiad hwnnw yn y byd go iawn i hyrwyddo manteision ennill cyflog wrth ddysgu.
Er ein bod wedi colli cyllid yr UE, mae Llywodraeth Cymru’n buddsoddi mwy nag erioed mewn prentisiaethau. Mae gennym ystod o ffrydiau cyllido newydd bellach, o'r gronfa twf lleol i barthau buddsoddi, porthladdoedd rhydd a chyhoeddiadau diweddar ynghylch deallusrwydd artiffisial ac ynni adnewyddadwy. Mae'r rhain yn cynnig cyfleoedd mawr, ond mae'n rhaid eu halinio â datblygu'r gweithlu, nid prosiectau cyfalaf yn unig. Mae angen inni sicrhau hefyd fod cymorthdaliadau trafnidiaeth gyhoeddus yn cael eu hystyried, gyda llwybrau i gyflogaeth a mynediad at brentisiaethau addysg bellach.
Ddoe yn y Senedd, cyfarfûm â Bute Energy, sy'n gweithio gyda Big Issue Recruit i gefnogi pobl sy'n wynebu rhwystrau i gyflogaeth. Mae eu strategaeth sgiliau'r dyfodol yn cwmpasu ysgolion, colegau, profiad gwaith ac interniaethau â thâl, ac yn mapio'r ffrwd sgiliau sydd ei hangen ar gyfer trawsnewid ynni Cymru. Maent yn argymell compact sgiliau'r dyfodol a chronfa sgiliau'r dyfodol i Gymru, yn ogystal â rhwydwaith o ganolfannau rhagoriaeth ger prosiectau ynni mawr. Mae'r rhain yn syniadau ymarferol a allai gryfhau ein system sgiliau. Yn ddiweddar, fe wnaeth y bwrdd cynghori ieuenctid dalu pobl ifanc sy'n cynnig mewnwelediad uniongyrchol i ymgysylltu â phobl 16 i 25 oed yng Nghaerffili, i gasglu barn ar sgiliau, symudedd cymdeithasol a blaenoriaethau lleol. Yr hyn sy'n drawiadol am eu dull o weithredu yw eu bod yn edrych ar yr holl swyddi a grëwyd gan eu datblygiadau, o rolau peirianneg i swyddi yn y gadwyn gyflenwi, diogelwch, glanhau, llogi peiriannau a chyfleoedd yn y trydydd sector. Denodd eu digwyddiad 'cyfarfod â'r prynwr' 70 o fusnesau, gan ddangos potensial gwirioneddol ar gyfer twf lleol. Mae hwn yn fodel y gellid ei efelychu ledled Cymru.
Os ydym am ddatgloi potensial ein pobl ifanc a bodloni gofynion economi sy'n newid, rhaid i'n llwybrau prentisiaeth fod yn glir, yn hygyrch ac wedi'u cefnogi'n briodol. I sicrhau hynny, mae angen uchelgais, partneriaeth ac ymrwymiad i roi llwybr at swydd dda a dyfodol sicr i bob unigolyn ifanc. Diolch.
I'd like to thank the committee for all their work on this, and I think it's really important that we talk about apprenticeships and the opportunities that they can provide for young people. But, as somebody who represents a border constituency, opportunities to access apprenticeships aren't always available for people in my area, because the opportunities available for apprenticeships in England are blocked out from them, because Welsh funding will only be provided to Welsh providers, which I think is a mistake. I think it hampers opportunities for young people. I had a constituent who wanted to study rural enterprise and land management as an apprentice up in Harper Adams, but they were denied that opportunity because they said, ‘That course is not in Wales, it can't be funded, because we do not fund English universities.’
I think if we're going to start to give young people in my constituency, and those people who live on the borders, the opportunity to do apprenticeships, the Welsh Government needs to look at its policy of how it funds those places with English providers, because I'm afraid to say that parochialism that we have here, that we'll only fund in Wales, I think is a mistake. It is holding back some of our young people, and this young individual I was speaking to wanted to come back to work in Wales, and the actual business they want the apprenticeship through was a Welsh provider, so they were only going to go there to study and come back. So, I think the Minister and the Welsh Government really do need to look at how the funding model is set up.
As Luke Fletcher and others have said, if we want to make this an option for people to study, and make it the first choice, not the second choice or a fallback for people, we need to give them the opportunity to study those degree apprenticeships or apprenticeships right the way across the United Kingdom, not just here in Wales, because I think holding people here puts people off doing them, and actually forces them then to go down a route that isn't for them.
I told you, Deputy Presiding Officer, that I'd be very short, and I'll sit down.
Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am eu holl waith ar hyn, a chredaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn siarad am brentisiaethau a'r cyfleoedd y gallant eu darparu i bobl ifanc. Ond fel rhywun sy'n cynrychioli etholaeth ar y ffin, nid oes cyfleoedd prentisiaeth ar gael bob amser i bobl yn fy ardal i, gan nad yw'r cyfleoedd sydd ar gael ar gyfer prentisiaethau yn Lloegr ar gael iddynt, am mai dim ond i ddarparwyr yng Nghymru y bydd cyllid Cymru’n cael ei ddarparu, sy'n gamgymeriad yn fy marn i. Credaf ei fod yn rhwystro cyfleoedd i bobl ifanc. Roedd gennyf etholwr a oedd eisiau astudio menter wledig a rheoli tir fel prentis ym mhrifysgol Harper Adams, ond gwrthodwyd y cyfle iddynt, gan iddynt ddweud, 'Nid yw'r cwrs hwnnw yng Nghymru, ni ellir ei ariannu, am nad ydym yn ariannu prifysgolion Lloegr.'
Os ydym yn mynd i ddechrau rhoi cyfle i bobl ifanc yn fy etholaeth i a'r bobl sy'n byw ar y ffin wneud prentisiaethau, mae angen i Lywodraeth Cymru edrych ar ei pholisi o ran sut y mae'n ariannu'r lleoedd hynny gyda darparwyr yn Lloegr, gan fod arnaf ofn fod y plwyfoldeb sydd gennym yma, mai dim ond yng Nghymru y byddwn yn ariannu, yn gamgymeriad yn fy marn i. Mae'n dal rhai o'n pobl ifanc yn ôl, ac roedd yr unigolyn ifanc roeddwn yn siarad â nhw eisiau dod yn ôl i weithio yng Nghymru, ac roedd y busnes roeddent eisiau cwblhau'r brentisiaeth drwyddo yn ddarparwr o Gymru, felly roeddent ond eisiau mynd yno i astudio a dod yn ôl. Felly, rwy'n credu bod angen i'r Gweinidog a Llywodraeth Cymru edrych ar fanylion y model cyllido.
Fel y mae Luke Fletcher ac eraill wedi'i ddweud, os ydym am wneud hwn yn opsiwn i bobl astudio, a'i wneud yn ddewis cyntaf, nid yn ail ddewis nac yn ddewis wrth gefn i bobl, mae angen inni roi cyfle iddynt astudio'r gradd-brentisiaethau neu'r prentisiaethau hynny ledled y Deyrnas Unedig, nid yma yng Nghymru yn unig, gan y credaf fod dal pobl yma yn atal pobl rhag eu gwneud, ac yn eu gorfodi wedyn i ddilyn llwybr nad yw'n gweddu iddynt.
Fe ddywedais wrthych, Ddirprwy Lywydd, y buaswn yn gryno iawn, ac fe wnaf eistedd.
A galwaf ar y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, Jack Sargeant.
And I call on the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, Jack Sargeant.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Can I thank all Members for their contributions today, and can I echo the remarks of the Chair and all Members who contributed to today's debate by supporting their comments around our good friend Hefin? I think Hefin would have particularly enjoyed today, mainly because he would have had the opportunity to grill me not once, but twice. Hefin, of all of you, liked to give me a bit of a hard time, and we enjoyed that contribution from him. It was always a valued contribution.
I'd like to thank all of those who provided evidence to the committee, including apprentices themselves—which I think is great to see and we should see more of—providers, employers and partners across Wales. And I hope the positive spirit in which the debate has been held this afternoon is a reflection on (a) the committee's work and their findings, which we welcome, but also the response that the Government has provided, including accepting seven out of the eight recommendations. I'll try and cover the 'accept in principle' point the Chair made and other colleagues have made later on in my contribution.
Apprenticeships remain a high-quality, accessible route for people of all ages, and they are a vital driver of economic growth. We are proud of the record on delivering our flagship apprenticeship programme in Wales. The Welsh Government has increased annual funding for apprenticeships to £144 million this year, and under the draft budget this will increase further to £146 million for next year. This demonstrates our ongoing commitment to delivering high-quality apprenticeships that support both learners and the Welsh economy.
Llywydd, supporting young people and building a skilled workforce are central to our national priorities. Since the start of the Senedd term, over 85,000 apprenticeship opportunities have been created, and, for Sam's enjoyment in particular, I'll reiterate what I said in committee this morning: we are on track to achieve our 100,000 all-age target for this Senedd term. To further boost delivery, Medr are reallocating an additional £4 million this year, creating more opportunities in sectors that matter most to Wales's economy.
And Llywydd, our world is changing fast. We heard from Members about this, and that is why the Welsh Government's apprenticeship policy statement underlines our commitment to accessible, high-quality apprenticeships that meet the needs of learners and employers. Our approach is to ensure apprenticeships remain flexible and responsive to economic and sectoral needs, supporting progression and opportunity for all.
Alongside this, Medr's strategic plan sets out a vision for a more integrated and responsive tertiary education system, ensuring apprenticeship provision is agile and aligned with learner and employer needs. Our current consideration of level 2 construction apprenticeships, an important sector that Carolyn referred to, demonstrate this in practice. Welsh Government and Medr have worked collaboratively with partners to ensure the system adapts to emerging needs and supports the ambitions of individuals, employers and the wider economy.
Employers, Llywydd, especially small and medium enterprises, are the lifeblood of our apprenticeship system. We are reviewing employer guidance and support, focusing on feedback and employer needs. The Business Wales advisory service continues to act as a central point for employer support. We are also looking to reduce barriers for employers, particularly SMEs, by simplifying processes and ensuring information and support are accessible.
Llywydd, apprenticeships in Wales remain—[Interruption.] Yes.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw, ac a gaf i adleisio sylwadau'r Cadeirydd a'r holl Aelodau a gyfrannodd at y ddadl heddiw drwy gefnogi eu sylwadau ynghylch ein ffrind da Hefin? Credaf y byddai Hefin wedi mwynhau heddiw yn arbennig, yn bennaf am y byddai wedi cael cyfle i fy holi nid unwaith, ond ddwywaith. Roedd Hefin, o bob un ohonoch, yn hoffi rhoi amser anodd i mi, ac fe wnaethom fwynhau'r cyfraniadau ganddo. Roedd bob amser yn gyfraniad gwerthfawr.
Hoffwn ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i'r pwyllgor, gan gynnwys y prentisiaid eu hunain—rhywbeth sy'n wych i'w weld yn fy marn i, a dylem weld mwy ohono—darparwyr, cyflogwyr a phartneriaid ledled Cymru. Ac wy'n gobeithio bod ysbryd cadarnhaol y ddadl hon y prynhawn yma yn adlewyrchiad o (a) gwaith y pwyllgor a'u canfyddiadau, yr ydym yn eu croesawu, ond hefyd yr ymateb y mae'r Llywodraeth wedi'i ddarparu, gan gynnwys derbyn saith o'r wyth argymhelliad. Fe geisiaf fynd i'r afael â'r pwynt 'derbyn mewn egwyddor' a wnaeth y Cadeirydd a chyd-Aelodau eraill yn nes ymlaen yn fy nghyfraniad.
Mae prentisiaethau’n parhau i fod yn llwybr hygyrch o ansawdd uchel i bobl o bob oed, ac maent yn ffactor hanfodol sy’n ysgogi twf economaidd. Rydym yn falch o’n cyflawniad yn darparu ein rhaglen brentisiaethau flaenllaw yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi cynyddu’r cyllid blynyddol ar gyfer prentisiaethau i £144 miliwn eleni, ac o dan y gyllideb ddrafft, bydd yn cynyddu ymhellach i £146 miliwn ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae hyn yn dangos ein hymrwymiad parhaus i ddarparu prentisiaethau o ansawdd uchel sy’n cefnogi dysgwyr ac economi Cymru.
Lywydd, mae cefnogi pobl ifanc ac adeiladu gweithlu medrus yn ganolog i'n blaenoriaethau cenedlaethol. Ers dechrau tymor y Senedd hon, mae dros 85,000 o gyfleoedd prentisiaeth wedi'u creu, ac er mwynhad i Sam yn benodol, rwyf am ailadrodd yr hyn a ddywedais yn y pwyllgor y bore yma: rydym ar y trywydd iawn i gyflawni ein targed o 100,000 o brentisiaethau pob oed ar gyfer tymor y Senedd hon. Er mwyn hybu'r ddarpariaeth ymhellach, mae Medr yn ailddyrannu £4 miliwn yn ychwanegol eleni, gan greu mwy o gyfleoedd yn y sectorau pwysicaf i economi Cymru.
A Lywydd, mae ein byd yn newid yn gyflym. Clywsom gan yr Aelodau am hyn, a dyna pam y mae datganiad polisi prentisiaethau Llywodraeth Cymru'n tanlinellu ein hymrwymiad i brentisiaethau hygyrch o ansawdd uchel sy'n diwallu anghenion dysgwyr a chyflogwyr. Ein dull o weithredu yw sicrhau bod prentisiaethau'n parhau i fod yn hyblyg ac yn ymatebol i anghenion economaidd a sectoraidd, gan gefnogi cynnydd a chyfleoedd i bawb.
Ochr yn ochr â hyn, mae cynllun strategol Medr yn nodi gweledigaeth ar gyfer system addysg drydyddol fwy integredig ac ymatebol, gan sicrhau bod darpariaeth prentisiaethau yn hyblyg ac yn cyd-fynd ag anghenion dysgwyr a chyflogwyr. Mae ein hystyriaeth gyfredol o brentisiaethau adeiladu lefel 2, sector pwysig y cyfeiriodd Carolyn ato, yn dangos hyn yn ymarferol. Mae Llywodraeth Cymru a Medr wedi cydweithio â phartneriaid i sicrhau bod y system yn addasu i anghenion newydd ac yn cefnogi uchelgeisiau unigolion, cyflogwyr a'r economi ehangach.
Lywydd, cyflogwyr, yn enwedig busnesau bach a chanolig, yw asgwrn cefn ein system brentisiaethau. Rydym yn adolygu canllawiau a chymorth i gyflogwyr, gan ganolbwyntio ar adborth ac anghenion cyflogwyr. Mae gwasanaeth cynghori Busnes Cymru yn parhau i weithredu fel pwynt canolog ar gyfer cymorth i gyflogwyr. Rydym hefyd yn gobeithio lleihau rhwystrau i gyflogwyr, yn enwedig busnesau bach a chanolig, drwy symleiddio prosesau a sicrhau bod gwybodaeth a chymorth ar gael.
Lywydd, mae prentisiaethau yng Nghymru yn parhau—[Torri ar draws.] Iawn.
I appreciate that, obviously, the budget has only come out today in Westminster, but there were some really exciting parts of that budget speaking particularly to apprenticeships and providing that support to businesses who want to take on apprenticeships. Has the Minister had an opportunity to think about how that might factor into a Welsh budget around apprenticeships, again, appreciating that you might not have had the chance to go through the detail?
Rwy'n derbyn, yn amlwg, mai dim ond heddiw y cyhoeddwyd y gyllideb yn San Steffan, ond roedd rhai rhannau cyffrous iawn o'r gyllideb honno'n sôn yn benodol am brentisiaethau a darparu cymorth i fusnesau sydd eisiau cynnig prentisiaethau. A yw'r Gweinidog wedi cael cyfle i feddwl sut y gallai hynny fod yn ffactor yng nghyllideb Cymru mewn perthynas â phrentisiaethau, gan dderbyn unwaith eto efallai nad ydych chi wedi cael cyfle i fynd drwy'r manylion?
So, I haven't had the chance to work out the detail, but it was a nice try from the Member. I know James doesn't have anything to do today and can watch BBC, but I've been quite busy, Presiding Officer, but I will take the time to watch the detail.
As I was going on to say, Presiding Officer, apprenticeships in Wales remain fully funded for training costs for all ages and businesses. The shared apprenticeships programme enables apprentices to work with multiple employers and is being expanded to include green skills sectors. We are acutely aware of our current and future skills needs across Wales in many of our key sectors, and the need to prioritise this. Addressing this, labour market intelligence is being strengthened through a planned national skills audit and enhanced collaboration with regional skills partnerships. Members will be pleased that the skills audit planned will be supported by £75,000 in dedicated funding, and will provide robust evidence to inform future planning and building on the work of the successful green skills review.
Llywydd, apprenticeships are just the start of people's learning journey. Members will also be aware of the funding for the flexible skills programme that has not only been welcomed in this Chamber, but also by industry. Parity of esteem, as the Chair outlined in his opening, between vocational and academic routes, is vital for providing the young people of Wales with the opportunities they deserve, while acting as a vital starting point for the talent pipeline in our economy. Our programme for government commitment commits to achieving parity, and we are working with Careers Wales, Medr, and other partners to ensure learners receive impartial advice and are aware of all of the options that the Member outlined. Careers Wales now offers guidance to all year 11 learners, and we are supporting initiatives to widen participation.
Llywydd, a national vocational education training strategy is in development with stakeholder engagement. The strategy will be informed by five delivery strands, including innovation, collaboration and widening participation. A stakeholder reference group is helping shape that work, and a strategic direction for vocational education and training will be published in the spring. [Interruption.] Yes.
Nid wyf wedi cael cyfle i fynd drwy'r manylion, ond roedd yn ymgais dda gan yr Aelod. Gwn nad oes gan James unrhyw beth i'w wneud heddiw a gall wylio'r BBC, ond rwyf i wedi bod yn eithaf prysur, Lywydd, ond fe roddaf amser i wylio'r manylion.
Fel roeddwn i'n mynd i'w ddweud, Lywydd, mae prentisiaethau yng Nghymru yn parhau i gael eu hariannu'n llawn ar gyfer costau hyfforddi i bob oed a busnes. Mae'r rhaglen rhannu prentisiaethau yn galluogi prentisiaid i weithio gyda sawl cyflogwr ac mae'n cael ei hehangu i gynnwys sectorau sgiliau gwyrdd. Rydym yn ymwybodol iawn o'n hanghenion sgiliau presennol a sgiliau'r dyfodol ledled Cymru mewn llawer o'n sectorau allweddol, a'r angen i flaenoriaethu hyn. Er mwyn mynd i'r afael â hyn, mae gwybodaeth am y farchnad lafur yn cael ei chryfhau drwy archwiliad cenedlaethol o sgiliau a gynlluniwyd a chydweithio gwell â'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Bydd yr Aelodau'n falch o glywed y bydd yr archwiliad o sgiliau a gynlluniwyd yn cael ei gefnogi gyda £75,000 mewn cyllid pwrpasol, a bydd yn darparu tystiolaeth gadarn i lywio cynlluniau yn y dyfodol ac adeiladu ar waith yr adolygiad llwyddiannus o sgiliau gwyrdd.
Lywydd, dim ond dechrau taith ddysgu pobl yw prentisiaethau. Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol o'r cyllid ar gyfer y rhaglen sgiliau hyblyg sydd nid yn unig wedi'i chroesawu yn y Siambr hon, ond gan ddiwydiant yn ogystal. Mae parch cydradd, fel yr amlinellodd y Cadeirydd wrth agor, rhwng llwybrau galwedigaethol ac academaidd yn hanfodol er mwyn rhoi'r cyfleoedd y maent yn eu haeddu i bobl ifanc Cymru, gan weithredu fel man cychwyn allweddol ar gyfer y ffrwd dalent yn ein heconomi. Mae ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu'n ymrwymo i sicrhau parch cydradd, ac rydym yn gweithio gyda Gyrfa Cymru, Medr, a phartneriaid eraill i sicrhau bod dysgwyr yn cael cyngor diduedd ac yn ymwybodol o'r holl opsiynau a amlinellodd yr Aelod. Mae Gyrfa Cymru bellach yn cynnig canllawiau i bob dysgwr blwyddyn 11, ac rydym yn cefnogi mentrau i ehangu cyfranogiad.
Lywydd, mae strategaeth genedlaethol ar gyfer addysg a hyfforddiant galwedigaethol yn cael ei datblygu gydag ymgysylltiad rhanddeiliaid. Bydd y strategaeth yn cael ei llywio gan bum edefyn cyflawni, yn cynnwys arloesi, cydweithio ac ehangu cyfranogiad. Mae grŵp cyfeirio rhanddeiliaid yn helpu i siapio'r gwaith hwnnw, a bydd cyfeiriad strategol ar gyfer addysg a hyfforddiant galwedigaethol yn cael ei gyhoeddi yn y gwanwyn. [Torri ar draws.] Iawn.
You mentioned a little bit ago about Careers Wales and the advice that they give to people. I'm just interested: is that advice tailored, as I said earlier, to people who are living in my constituency and other areas, to sort of say, 'If you want to go and study an apprenticeship in England, you probably will not get funding for that', so it doesn't build up the hopes of young people just to crash them down when they go through the process?
Fe wnaethoch chi sôn ychydig yn ôl am Gyrfa Cymru a'r cyngor y maent yn ei roi i bobl. Hoffwn wybod: a yw'r cyngor hwnnw wedi'i deilwra, fel y dywedais yn gynharach, i bobl sy'n byw yn fy etholaeth i ac ardaloedd eraill, i ddweud, 'Os ydych chi am fynd i astudio prentisiaeth yn Lloegr, mae'n annhebygol y cewch chi arian ar gyfer hynny', fel nad yw'n codi gobeithion pobl ifanc i'w chwalu pan fyddant yn mynd drwy'r broses?
Well, Careers Wales will offer impartial and correct advice to all Members, and they will do that in a way that suits all parts of Wales and all constituents as well.
Llywydd, further work is being done to clarify progression routes and expand higher level opportunities, including degree apprenticeships. One of the points the Chair recognised as well was that recruiting and retaining skills trainers and assessors is essential to achieving all of our goals, and we are working with providers to identify barriers and support professional development, ensuring a sustainable workforce. We are committed to supporting providers, as they adapt to new challenges, and promoting a more consistent approach to professional development. Every learner, regardless of their background, deserves the opportunity to succeed, and we are determined to ensure they can. And the reason, Presiding Officer, for the one accept-in-principle recommendation to recommendation 3 is because that precisely falls in the operational remit of Medr, who have also responded to the committee.
Llywydd, we set ourselves ambitious targets regarding uptake of the apprenticeship system in Wales, precisely because we know the difference apprenticeships make to the lives of those who complete them and to the future of Welsh employers. I will never tire of saying how proud I am to be a former engineering apprentice. Apprenticeships are the gateway to success in life, and I would like to recommend that path to anyone that I meet in the future. I can see time's with us, Chair, so I'd like to—
Wel, bydd Gyrfa Cymru yn cynnig cyngor diduedd a chywir i bob Aelod, a byddant yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n addas i bob rhan o Gymru a phob etholwr hefyd.
Lywydd, mae rhagor o waith yn cael ei wneud i egluro llwybrau cynnydd ac ehangu cyfleoedd lefel uwch, gan gynnwys gradd-brentisiaethau. Un o'r pwyntiau a gydnabu'r Cadeirydd hefyd oedd bod recriwtio a chadw hyfforddwyr ac aseswyr sgiliau yn hanfodol i gyflawni ein holl nodau, ac rydym yn gweithio gyda darparwyr i nodi rhwystrau a chefnogi datblygiad proffesiynol, gan sicrhau bod y gweithlu'n gynaliadwy. Rydym wedi ymrwymo i gefnogi darparwyr, wrth iddynt addasu i heriau newydd, a hyrwyddo dull mwy cyson o gyflawni datblygiad proffesiynol. Mae pob dysgwr, beth bynnag y bo'u cefndir, yn haeddu cyfle i lwyddo, ac rydym yn benderfynol o sicrhau y gallant wneud hynny. A'r rheswm, Lywydd, dros yr un argymhelliad a dderbyniwyd mewn egwyddor, sef argymhelliad 3, yw bod hynny'n disgyn yn llwyr o fewn cylch gorchwyl Medr, sydd hefyd wedi ymateb i'r pwyllgor.
Lywydd, rydym wedi gosod targedau uchelgeisiol i ni ein hunain ar fabwysiadu'r system brentisiaethau yng Nghymru, a hynny oherwydd ein bod yn gwybod y gwahaniaeth y mae prentisiaethau yn ei wneud i fywydau'r rhai sy'n eu cwblhau ac i ddyfodol cyflogwyr Cymru. Ni fyddaf byth yn blino ar ddweud pa mor falch wyf i fy mod yn gyn-brentis peirianneg. Prentisiaethau yw'r porth i lwyddiant mewn bywyd, a hoffwn argymell y llwybr hwnnw i unrhyw un y byddaf yn eu cyfarfod yn y dyfodol. Gallaf weld bod amser gennym, Gadeirydd, felly hoffwn—
I'll give you extra time because of the interventions you accepted.
Fe roddaf amser ychwanegol i chi oherwydd yr ymyriadau a dderbynioch chi.
I'm nearly wrapping up anyway, Chair, and I think Members will be grateful for that. So, I do want to thank the committee for its work again. We are committed to working with all partners to ensure apprenticeships remain a robust, attractive and accessible pathway for all, supporting both individual aspirations and the future needs of our economy. And to the Chair, who I haven't quite got to, I haven't got a timeline for responding, but I am committed to it. He'll appreciate that I'm still only just responding to the committee report, but I will provide the committee with an update on the question that he asked. Diolch.
Rwyf bron â gorffen beth bynnag, Gadeirydd, ac rwy'n credu y bydd yr Aelodau'n ddiolchgar am hynny. Felly, rwyf am ddiolch eto i'r pwyllgor am ei waith. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda'r holl bartneriaid i sicrhau bod prentisiaethau'n parhau i fod yn llwybr cadarn, deniadol a hygyrch i bawb, i gefnogi dyheadau unigolion ac anghenion ein heconomi yn y dyfodol. Ac i'r Cadeirydd, nad wyf wedi ei gyrraedd yn iawn, nid oes gennyf amserlen ar gyfer ymateb, ond rwy'n ymrwymedig i hynny. Fe fydd yn deall fy mod i'n dal i ymateb i adroddiad y pwyllgor, ond byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor ynghylch y cwestiwn a ofynnodd. Diolch.
Galwaf ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl.
I call on Andrew R.T. Davies to reply to the debate.
Thank you, DPO, and just to sum up the few points that were raised. It's always pleasing to hear Members who weren't sitting on the committee contributing to the debate—Carolyn Thomas and James Evans. James Evans highlighted a problem with a Powys constituent, but that is a problem that is across Wales, and especially in the agricultural community. With agricultural engineering, I can think of an example in my own region where someone wanted to do an engineering course on a particular brand of product, and that product was only available at an FE college in England, that part of the course was, and they couldn't get funding to go to do the course and therefore they couldn't take their apprenticeship any further forward, they couldn't. So, there is an issue about the slate curtain that is stopping people going over to colleges in England where courses are provided. And that's something, I think, that the Minister hopefully will take up and look at, because, obviously, it's been raised with us here today by James Evans, and I'm sure others would have other examples they could use as well.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac os caf grynhoi'r ychydig bwyntiau a godwyd. Mae hi bob amser yn braf clywed Aelodau nad oeddent yn aelodau o'r pwyllgor yn cyfrannu at y ddadl—Carolyn Thomas a James Evans. Tynnodd James Evans sylw at broblem gydag etholwr ym Mhowys, ond mae honno'n broblem ar draws Cymru, ac yn enwedig yn y gymuned amaethyddol. Gyda pheirianneg amaethyddol, gallaf feddwl am enghraifft yn fy rhanbarth fy hun lle roedd rhywun eisiau gwneud cwrs peirianneg ar frand penodol o gynnyrch, ac nid oedd y cynnyrch hwnnw ar gael yn unman heblaw mewn coleg addysg bellach yn Lloegr, y rhan honno o'r cwrs, ac ni allent gael cyllid i fynd i wneud y cwrs ac felly ni allent fynd fwrw ymlaen ymhellach â'u prentisiaeth. Felly, mae yna fater yn codi ynglŷn â'r llen lechi sy'n atal pobl rhag mynd draw i golegau yn Lloegr lle caiff cyrsiau eu darparu. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y bydd y Gweinidog, gobeithio, yn ei ystyried, oherwydd, yn amlwg, mae wedi cael ei godi yma heddiw gan James Evans, ac rwy'n siŵr y byddai gan eraill enghreifftiau eraill y gallent eu defnyddio hefyd.
Carolyn Thomas highlighted the importance of quality information and the ability to work with the learner and make sure that they get the right work experience—quality work experience—which I think we can all remember in our school days was something that was readily available, in fairness, but sadly has fallen out of favour, almost, in schools. And we need to get that work experience—. Not just give someone an overall to stand in the corner of a room, but to actually get their hands on oil and other bits and pieces in the engineering sector, and other vocational courses, so that they get a genuine taste of what an apprenticeship might look like. And that, hopefully, would stimulate their imagination and their desire to actually fulfil the course and get the grade of training that they require. And it's an important part that was touched on in our report when we were taking evidence.
She also touched on an interesting route to provide more apprenticeships: city deals. And it's something that I hadn't given much thought to, to be honest with you, but I think it is something that is very worth while considering and taking forward. And we might well, as a committee, put our thinking caps on and write to the city deals, because that's an inquiry we have undertaken, and put that suggestion to them to see how they can facilitate that learning route for apprenticeships.
The two committee members who spoke, Luke and Sam, both highlighted the importance of the apprenticeships that they have both signed up to, because they are both very evangelical about talking about the apprenticeships that should be available to learners. But, importantly, they both highlighted the evidence that we took that, in many instances, they're regarded as second best, because obviously there's this overarching belief in the educational fraternity that you have to go down the route of academia, and that isn't the case. And, frankly, someone who's done an apprenticeship and done a vocational course, very often, when it comes to pounds, shillings and pence, is earning more at the end than someone who has taken an academic route and got a degree.
I always remember an experience when I was in Dublin and someone said to me, 'If you want someone to programme a computer, you can find any one of 101 people in any bar or club across this city. If you want someone to change a light bulb or fix the plaster in your flat, you won't find anyone as such, and they'll be able to command a premium for that then.' And that's the truth of it. We train people, whether it's academia or vocational, to go into the place of work and make our economy work better, and that's what should be driving what we're trying to achieve.
The national long-term planning of the system, and, above all, the opportunities that are available are immense, but we must make sure that that advice reaches the learner and that the learner isn't treated as a commodity in the education system. We took clear evidence that that is the case and that schools, in particular, were hanging on to that learner against their best interests, and both spoke about that situation that we found ourselves in.
The Minister highlighted the Government's target of 100,000. That is a reduced target, Minister, as we talked about in committee today. Obviously, the manifesto target was 125,000, down to 100,000. It maybe is slightly telling on predecessors that they took 25,000 out of the equation and they took it out of the apprenticeship equation. And that was something to be regretted because that's 25,000 fewer opportunities for people, obviously, to secure the education that they require to get that job in the workplace.
You also highlighted the important advice route that you now advocate, that all year 11 students get impartial advice. And that's important, that it is impartial, and it is focused on the ability of the learner to make those decisions. But, as our report highlights, it's not always the learner that needs to be convinced, it's very often that the parents as well need to be taken on that journey of the importance of vocational training. And if we can break down that barrier and say that there's that parity of esteem, then we generally will have success.
But I do thank everyone who's contributed to this debate today. I was really pleased that the Government accepted our recommendations and I hope now that they follow through on those commitments in the response that they made to us. However, with the election looming, I would also hope that the next Minister for skills, and importantly the Minister for education, whoever they may be, will read this report and take the findings to heart.
The changes we are looking at for the educational system and social attitudes are not all things that can be delivered overnight. Demystifying the vocational route and ensuring it gets the respect it deserves are challenges that will take time to overcome. Access to apprenticeships is important. They can vastly improve the life chances of learners and they can support Welsh businesses to succeed. However, neither of these things will happen if the vocational route remains a mystery and our schools continue to promote the well-trodden academic path that is, at best, sometimes, the only option.
In closing, I would like to thank the Senedd Commission team who supported the committee through this work, and again give a brief note of thanks to everyone who gave evidence, including the people who took time out to take part in our engagement work. The committee will follow the implementation of our recommendations with interest, and I thank you, Deputy Presiding Officer.
Tynnodd Carolyn Thomas sylw at bwysigrwydd gwybodaeth o safon a'r gallu i weithio gyda'r dysgwr a gwneud yn siŵr eu bod yn cael y profiad gwaith cywir—profiad gwaith o safon—y credaf y gallwn i gyd ei gofio yn ein dyddiau ysgol fel rhywbeth a oedd ar gael yn rhwydd, a bod yn deg, ond nad yw'n cael blaenoriaeth mewn ysgolion erbyn hyn, yn anffodus. Ac mae angen inni gael profiad gwaith—. Nid rhoi oferôl i rywun sefyll yng nghornel ystafell, ond i gael eu dwylo ar olew a darnau eraill yn y sector peirianneg, a chyrsiau galwedigaethol eraill, fel eu bod yn cael blas go iawn ar yr hyn y gallai prentisiaeth fod. A byddai hynny, gobeithio, yn ysgogi eu dychymyg a'u hawydd i gyflawni'r cwrs a chael y radd o hyfforddiant y maent ei hangen. Ac mae'n rhan bwysig a grybwyllwyd yn ein hadroddiad pan oeddem yn cymryd tystiolaeth.
Cyfeiriodd hefyd at lwybr diddorol i ddarparu mwy o brentisiaethau: bargeinion dinesig. Ac mae'n rhywbeth nad oeddwn wedi rhoi llawer o feddwl iddo, i fod yn onest gyda chi, ond rwy'n credu ei fod yn rhywbeth sy'n werth ei ystyried a'i ddatblygu. Ac fel pwyllgor, gallem feddwl am hyn ac ysgrifennu at y bargeinion dinesig, gan fod hwnnw'n ymchwiliad rydym wedi'i gynnal, a rhoi'r awgrym hwn iddynt i weld sut y gallant hwyluso'r llwybr dysgu hwnnw ar gyfer prentisiaethau.
Nododd y ddau aelod o'r pwyllgor a siaradodd, Luke a Sam, bwysigrwydd y prentisiaethau y mae'r ddau wedi ymrwymo iddynt, oherwydd mae'r ddau'n efengylaidd iawn ynglŷn â siarad am y prentisiaethau a ddylai fod ar gael i ddysgwyr. Ond yn bwysig, tynnodd y ddau sylw at y dystiolaeth a gymerwyd gennym eu bod, mewn llawer o achosion, yn cael eu hystyried fel ail orau, oherwydd yn amlwg mae yna gred gyffredinol yn y byd addysg fod yn rhaid i chi ddilyn llwybr academaidd, ac nid yw hynny'n wir. Ac yn onest, mae rhywun sydd wedi gwneud prentisiaeth a gwneud cwrs galwedigaethol, yn aml iawn, pan ddaw'n fater o arian, yn ennill mwy ar y diwedd na rhywun sydd wedi dilyn llwybr academaidd a chael gradd.
Rwyf bob amser yn cofio profiad pan oeddwn yn Nulyn a dywedodd rhywun wrthyf, 'Os ydych chi eisiau rhywun i raglennu cyfrifiadur, gallwch ddod o hyd i unrhyw un o 101 o bobl mewn unrhyw far neu glwb ar draws y ddinas hon. Os ydych chi eisiau i rywun newid bwlb golau neu drwsio'r plastr yn eich fflat, ni ddowch o hyd i unrhyw un fel y cyfryw, a byddant yn gallu gofyn am bremiwm am hynny wedyn.' A dyna'r gwir. Rydym yn hyfforddi pobl, boed yn y byd academaidd neu alwedigaethol, i fynd i'r man gwaith a gwneud i'n heconomi weithio'n well, a dyna ddylai yrru'r hyn y ceisiwn ei gyflawni.
Mae cynllunio'r system yn hirdymor yn genedlaethol, ac yn anad dim, y cyfleoedd sydd ar gael, yn waith enfawr, ond mae'n rhaid inni wneud yn siŵr fod y cyngor yn cyrraedd y dysgwr ac nad yw'r dysgwr yn cael ei drin fel nwydd yn y system addysg. Fe wnaethom gymryd tystiolaeth glir fod hynny'n digwydd a bod ysgolion, yn arbennig, yn dal eu gafael ar y dysgwyr hynny yn groes i'w buddiannau gorau, a siaradodd ysgolion a dysgwyr am y sefyllfa roeddem ynddi o ran hynny.
Tynnodd y Gweinidog sylw at darged y Llywodraeth o 100,000. Mae hwnnw'n darged is, Weinidog, fel y buom yn ei drafod yn y pwyllgor heddiw. Yn amlwg, targed y maniffesto oedd 125,000, i lawr i 100,000. Efallai ei fod yn dweud rhywbeth am ragflaenwyr eu bod wedi tynnu 25,000 allan o'r hafaliad ac fe wnaethant ei dynnu o'r hafaliad prentisiaeth. Ac roedd hynny'n rhywbeth i resynnu ato oherwydd mae'n 25,000 yn llai o gyfleoedd i bobl i gael yr addysg sydd ei hangen arnynt i gael swydd yn y gweithle.
Fe wnaethoch chi dynnu sylw hefyd at y llwybr cyngor pwysig yr ydych chi bellach yn ei hyrwyddo, fod holl fyfyrwyr blwyddyn 11 yn cael cyngor diduedd. Ac mae hynny'n bwysig, ei fod yn ddiduedd, ac yn canolbwyntio ar allu'r dysgwr i wneud y penderfyniadau hyn. Ond fel y mae ein hadroddiad yn nodi, nid y dysgwr sydd angen ei argyhoeddi bob amser, ond y rhieni hefyd yn aml iawn, ac mae angen mynd â nhw ar y daith i weld pwysigrwydd hyfforddiant galwedigaethol. Ac os gallwn chwalu'r rhwystr hwnnw a dweud bod yna barch cydradd, fe gawn lwyddiant.
Ond diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon heddiw. Roeddwn yn falch iawn fod y Llywodraeth wedi derbyn ein hargymhellion ac rwy'n gobeithio nawr y byddant yn mynd ar drywydd yr ymrwymiadau a wnaethant i ni yn yr ymateb. Fodd bynnag, gyda'r etholiad ar y ffordd, rwy'n gobeithio hefyd y bydd y Gweinidog sgiliau nesaf, ac yn bwysig, y Gweinidog addysg, pwy bynnag y byddant, yn darllen yr adroddiad hwn ac yn ymrwymo i'r canfyddiadau.
Nid yw'r newidiadau rydym yn edrych arnynt ar gyfer y system addysg ac agweddau cymdeithasol i gyd yn bethau y gellir eu cyflawni dros nos. Mae chwalu dirgelwch y llwybr galwedigaethol a sicrhau ei fod yn cael y parch y mae'n ei haeddu yn heriau y bydd yn cymryd amser i'w goresgyn. Mae mynediad at brentisiaethau'n bwysig. Gallant wella cyfleoedd bywyd dysgwyr yn helaeth a gallant gynorthwyo busnesau Cymru i lwyddo. Fodd bynnag, ni fydd yr un o'r pethau hyn yn digwydd os yw'r llwybr galwedigaethol yn parhau i fod yn ddirgelwch a'n hysgolion yn parhau i hyrwyddo'r llwybr academaidd traddodiadol sydd ar adegau, o leiaf, yn unig opsiwn.
I gloi, hoffwn ddiolch i dîm Comisiwn y Senedd a gefnogodd y pwyllgor drwy'r gwaith hwn, a diolch yn fyr unwaith eto i bawb a roddodd dystiolaeth, gan gynnwys y bobl a neilltuodd amser i gymryd rhan yn ein gwaith ymgysylltu. Bydd y pwyllgor yn dilyn cyflawniad ein hargymhellion gyda diddordeb, a diolch i chi, Ddirprwy Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gyllideb Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Galwaf ar Sam Rowlands i wneud y cynnig.
Item 8 is next, the Welsh Conservatives debate: UK Government budget. I call on Sam Rowlands to move the motion.
Cynnig NDM9056 Paul Davies
Cefnogwyd gan Heledd Fychan
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cyhoeddiad cyllideb yr hydref gan Lywodraeth y DU ar 26 Tachwedd 2025.
2. Yn credu bod Llywodraeth y DU yn methu â chyflawni ar gyfer pobl Cymru.
Motion NDM9056 Paul Davies
Supported by Heledd Fychan
To propose that the Senedd:
1. Notes the UK Government’s autumn budget announcement on 26 November 2025.
2. Believes that the UK Government is failing to deliver for the people of Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion before us today. What an omnishambles of a budget we've experienced this afternoon. The autumn budget is supposed to be one of the most important economic moments of the year. It sets the tone for the months ahead, highlights the Government's priorities, and outlines the challenges facing families, workers and businesses. At a time of real economic pressure, people across Wales were looking for certainty, stability and leadership. Instead, what they received is a culmination of weeks of confusion, delay, uncertainty and economic instability. And what does all this do? It erodes trust and confidence in a Government to deliver for people in the UK and here in Wales.
We know in this place that trust is so important, the cornerstone of our democracy. Without it, our whole system begins to fall apart, and right now, that is breaking, because we have a Labour Government who have broken promise, after promise, after promise. When Labour came into Government, they promised to not tax working people. They brought in a jobs tax, which is hitting businesses and charities with higher national insurance contributions. Their family farms and family firms tax has caused real distress for people who are already working hard just to keep things going. Promises made, promises broken.
We were also told that the last budget, last year, was a once-in-a-Parliament budget. Rachel Reeves said, 'We're not coming back with more tax increases or borrowing.' Yet, today, the Chancellor delivered another tax-raising budget: £26 billion in tax rises that will punish hard-working people up and down Wales. The result of Labour's choices. Promises made, promises broken.
I said this budget was an omnishambles in my opening remarks. It was delayed, rewritten and accompanied by a series of very public u-turns. Far from providing reassurance, the uncertainty created by the Government has led to hesitation in the markets, delay from investors and anxiety among employers. Businesses across Wales, especially small firms already working with tight margins, were left unable to plan, unsure what tax or regulatory environment they would face. And then, to top it off, the Office for Budget Responsibility report leaked before the budget was announced. Absolutely extraordinary, and shows that Labour has not got a grip.
Since Labour took office, people are telling us that they feel worse off, and this is for good reason. We have so far seen unemployment up; borrowing costs are up; inflation is up; debt interest up; tax rises are up. Simply put, this Labour Government is not working. This is not how a responsible Government behaves. Stability and predictability are the foundations of economic confidence, and today's budget has delivered neither.
But we know, even without this recent instability, the economic backdrop created by this Government was already extremely challenging. Analysts, including from the Bank of England, have made it clear that Labour's tax rises last year hindered growth, reduced unemployment, added to inflationary pressures, and ultimately have depressed tax receipts. And here lies the core problem: Labour's economic decisions last year made the situation worse, not better.
We've heard that Labour backbenchers in Westminster have described this budget as a budget for the party, not for the nation. They continue to put party before nation by refusing to get welfare spending under control. Instead of taking the fair and truly compassionate approach of helping people into work, they're expanding welfare spend, whilst also seeing 5,000 people a day move out of work and onto benefits.
By contrast, when the Conservatives were in power, 800 new people every day entered the workplace. We are clear that only the Conservatives offer a credible route to repairing public finances, with £47 billion in spending reductions, including cutting foreign aid, reducing the civil service back to pre-pandemic levels, and getting welfare spending back under control so that work pays and the system is fair and sustainable, following the Conservatives' golden economic rule to get borrowing back under control.
What we're seeing from Labour in Westminster looks all too familiar, because it's the same story we've seen from Labour here in Wales, being propped up by Plaid Cymru. They simply don't know how to manage the economy. The Welsh Conservatives have already pointed out areas in the Welsh Government where they continue to waste money that could be put to much better use in helping our economy thrive.
These national decisions matter deeply for Wales, because here we face serious and growing challenges. Economic and demographic and social pressures are mounting, our public services are stretched to breaking point, our private sector remains reluctant to invest here because of the hostile business environment created by Labour-run Governments at both ends of the M4, households continue to struggle with real cost pressures because of the rises in inflation, businesses are still recovering from multiple economic shocks, and local authorities from Wrexham to Pembrokeshire warn of unprecedented budget deficits.
In that context, this autumn budget should have offered clarity, ambition, and a plan for growth. Instead, it delivered uncertainty, instability, and neglect, all rooted in Labour's decision to continue raising taxes and its refusal to get welfare spending under control. It's clear that Labour entered Government without a clear plan. They inherited a recovering economy, the fastest growing in the G7, with inflation back under control at 2 per cent. But their disastrous choices at the budget last year have locked Britain in a doom loop of higher spending, costly borrowing, and higher taxes.
On these benches, we want Wales to thrive, we want families to prosper, businesses to feel confident, and communities to know that they are supported. But for that to happen, we need a UK Government that treats Wales as a serious partner. We need long-term strategic investment, not one-off pots or sporadic gestures. This budget was an opportunity to reset the relationship with Wales and to demonstrate a real understanding of the challenges our nation faces. Instead, it has shown the opposite. It's clear that the Conservatives have a credible plan to fix Wales and get our economy moving.
Today I urge Members to acknowledge the reality that the autumn budget has failed to deliver for Wales, the UK Government's priorities are not aligned with the needs of our communities, and the people of Wales deserve better. I urge all Members to support our motion.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig sydd gerbron heddiw. Am lanast o gyllideb a gawsom y prynhawn yma. Mae cyllideb yr hydref i fod i fod yn un o ddigwyddiadau economaidd pwysicaf y flwyddyn. Mae'n gosod y cywair ar gyfer y misoedd i ddod, yn tynnu sylw at flaenoriaethau'r Llywodraeth, ac yn amlinellu'r heriau sy'n wynebu teuluoedd, gweithwyr a busnesau. Ar adeg o bwysau economaidd gwirioneddol, roedd pobl ledled Cymru yn chwilio am sicrwydd, sefydlogrwydd ac arweinyddiaeth. Yn lle hynny, mae'r hyn a gawsant yn benllanw wythnosau o ddryswch, oedi, ansicrwydd ac ansefydlogrwydd economaidd. A beth y mae hyn i gyd yn ei wneud? Mae'n erydu ymddiriedaeth a hyder yng ngallu Llywodraeth i gyflawni ar gyfer pobl y DU ac yma yng Nghymru.
Fe wyddom yn y lle hwn fod ymddiriedaeth mor bwysig, yn gonglfaen ein democratiaeth. Hebddi, mae ein system gyfan yn dechrau chwalu, a nawr, mae'r ymddiriedaeth honno'n torri, am fod gennym Lywodraeth Lafur sydd wedi torri addewid ar ôl addewid. Pan ddaeth Llafur i rym, fe wnaethant addo peidio â threthu gweithwyr. Fe wnaethant ddod â threth ar swyddi i mewn, sy'n taro busnesau ac elusennau gyda chyfraniadau yswiriant gwladol uwch. Mae eu treth ar ffermydd teuluol a busnesau teuluol wedi achosi trallod gwirioneddol i bobl sydd eisoes yn gweithio'n galed ddim ond i gadw pethau i fynd. Addewidion wedi'u gwneud, addewidion wedi'u torri.
Dywedwyd wrthym hefyd fod y gyllideb ddiwethaf, y llynedd, yn gyllideb unwaith mewn Senedd. Dywedodd Rachel Reeves, 'Ni fyddwn yn dod yn ôl gyda mwy o godiadau treth na benthyca.' Eto, heddiw, cyflwynodd y Canghellor gyllideb arall i godi trethi: £26 biliwn mewn codiadau treth a fydd yn cosbi pobl weithgar ledled Cymru. Canlyniad dewisiadau Llafur. Addewidion wedi'u gwneud, addewidion wedi'u torri.
Dywedais fod y gyllideb hon yn llanast yn fy sylwadau agoriadol. Cafodd ei gohirio, ei hailysgrifennu a bu'n destun cyfres o droeon pedol cyhoeddus iawn. Ymhell o roi sicrwydd, mae'r ansicrwydd a grëwyd gan y Llywodraeth wedi arwain at betruster yn y marchnadoedd, oedi gan fuddsoddwyr a phryder ymhlith cyflogwyr. Nid oedd busnesau ledled Cymru, yn enwedig cwmnïau bach sydd eisoes yn gweithio ar elw bach iawn, yn gallu cynllunio, roeddent yn ansicr pa drethi ac amgylchedd rheoleiddiol y byddent yn ei wynebu. Ac yna, i goroni'r cyfan, cafodd adroddiad y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ei ryddhau'n answyddogol cyn i'r gyllideb gael ei chyhoeddi. Hollol ryfeddol, ac mae'n dangos nad oes gan Lafur reolaeth ar bethau.
Ers i Lafur ddod i rym, mae pobl yn dweud wrthym eu bod yn teimlo'n waeth eu byd, ac mae rheswm da am hynny. Hyd yma, rydym wedi gweld diweithdra'n codi; mae costau benthyca wedi codi; mae chwyddiant wedi codi; y llog ar ddyled wedi codi; codiadau treth i fyny. Yn syml, nid yw'r Llywodraeth Lafur hon yn gweithio. Nid dyma sut y mae Llywodraeth gyfrifol yn ymddwyn. Sefydlogrwydd a rhagweladwyedd yw sylfeini hyder economaidd, ac nid yw'r gyllideb heddiw wedi darparu'r naill na'r llall.
Ond hyd yn oed heb yr ansefydlogrwydd diweddar hwn, fe wyddom fod y cefndir economaidd a grëwyd gan y Llywodraeth hon eisoes yn hynod heriol. Mae dadansoddwyr, gan gynnwys ym Manc Lloegr, wedi dweud yn glir fod codiadau treth Llafur y llynedd wedi rhwystro twf, lleihau diweithdra, ychwanegu at bwysau chwyddiant, ac yn y pen draw wedi lleihau derbyniadau treth. A dyma graidd y broblem: fe wnaeth penderfyniadau economaidd Llafur y llynedd y sefyllfa'n waeth, nid yn well.
Rydym wedi clywed bod meinciau cefn Llafur yn San Steffan wedi disgrifio'r gyllideb hon fel cyllideb i'r blaid, nid i'r wlad. Maent yn parhau i roi plaid o flaen y wlad trwy wrthod cael gwariant lles dan reolaeth. Yn hytrach na gweithredu dull teg a gwirioneddol dosturiol o helpu pobl i mewn i waith, maent yn cynyddu gwariant lles, gan olygu bod 5,000 o bobl y dydd yn symud allan o waith ac ar fudd-daliadau.
Mewn cyferbyniad, pan oedd y Ceidwadwyr mewn grym, roedd 800 o bobl newydd bob dydd yn mynd i mewn i'r gweithle. Rydym yn glir mai dim ond y Ceidwadwyr sy'n cynnig llwybr credadwy i atgyweirio cyllid cyhoeddus, gyda £47 biliwn o doriadau i wariant, yn cynnwys torri cymorth tramor, lleihau'r gwasanaeth sifil yn ôl i lefelau cyn y pandemig, a chael gwariant lles yn ôl dan reolaeth fel bod gwaith yn talu a bod y system yn deg ac yn gynaliadwy, gan ddilyn rheol aur economaidd y Ceidwadwyr i gael benthyca yn ôl dan reolaeth.
Mae'r hyn a welwn gan Lafur yn San Steffan yn gyfarwydd iawn, am mai dyma'r un stori a welsom gan Lafur yma yng Nghymru, wedi ei chefnogi gan Blaid Cymru. Nid ydynt yn gwybod sut i reoli'r economi. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig eisoes wedi tynnu sylw at fannau yn Llywodraeth Cymru lle maent yn parhau i wastraffu arian y gellid ei ddefnyddio'n llawer gwell i helpu ein heconomi i ffynnu.
Mae'r penderfyniadau cenedlaethol hyn yn bwysig iawn i Gymru, oherwydd yma rydym yn wynebu heriau difrifol a chynyddol. Mae'r pwysau economaidd a demograffig a chymdeithasol yn cynyddu, mae ein gwasanaethau cyhoeddus dan bwysau eithafol, mae ein sector preifat yn parhau i fod yn amharod i fuddsoddi yma oherwydd yr amgylchedd busnes gelyniaethus a grëwyd gan Lywodraethau Llafur ar ddau ben yr M4, mae aelwydydd yn parhau i'w chael hi'n anodd gyda phwysau costau go iawn oherwydd y cynnydd mewn chwyddiant, mae busnesau yn dal i adfer o siociau economaidd lluosog, ac awdurdodau lleol o Wrecsam i sir Benfro yn rhybuddio am ddiffygion cyllidebol digynsail.
Yn y cyd-destun hwnnw, dylai cyllideb yr hydref fod wedi cynnig eglurder, uchelgais, a chynllun ar gyfer twf. Yn hytrach, cyflwynodd ansicrwydd, ansefydlogrwydd ac esgeulustod, oll wedi'u gwreiddio ym mhenderfyniad Llafur i barhau i godi trethi a gwrthod cael gwariant lles dan reolaeth. Mae'n amlwg fod Llafur wedi dod i rym heb gynllun clir. Fe wnaethant etifeddu economi a oedd yn ymadfer, yr un a oedd yn tyfu gyflymaf yn y G7, gyda chwyddiant yn ôl dan reolaeth ar 2 y cant. Ond mae eu dewisiadau trychinebus yn y gyllideb y llynedd wedi cloi Prydain mewn cylch dinistriol o wariant uwch, benthyca costus, a threthi uwch.
Ar y meinciau hyn, rydym ni eisiau i Gymru ffynnu, rydym ni eisiau i deuluoedd ffynnu, busnesau i deimlo'n hyderus, a chymunedau i wybod eu bod yn cael eu cefnogi. Ond er mwyn i hynny ddigwydd, mae angen Llywodraeth yn y DU sy'n trin Cymru fel partner difrifol. Mae angen buddsoddiad strategol hirdymor, nid potiau o gyllid untro neu weithredoedd gwag ysbeidiol i dynnu sylw. Roedd y gyllideb hon yn gyfle i ailosod y berthynas â Chymru ac i ddangos dealltwriaeth wirioneddol o'r heriau y mae ein cenedl yn eu hwynebu. Yn lle hynny, mae wedi dangos y gwrthwyneb. Mae'n amlwg fod gan y Ceidwadwyr gynllun credadwy i drwsio Cymru a chael ein heconomi i symud.
Heddiw, rwy'n annog yr Aelodau i gydnabod y realiti fod cyllideb yr hydref wedi methu cyflawni i Gymru, nad yw blaenoriaethau Llywodraeth y DU wedi'u halinio ag anghenion ein cymunedau, a bod pobl Cymru yn haeddu gwell. Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Though it's very tempting to focus on the hypocrisy of the Tories in my response to the budget, I'm not going to do so, because this is a big deal, a big moment, not just for political commentators, public services and Governments, such as ours here in Wales, but, more importantly, for the people we represent. They are the ones looking at what the budget means for them. They are the ones that have felt the pressures in recent years. It's not just a cost-of-living crisis—[Interruption.] I'm not taking an intervention. I haven't made any points at the moment relevant to the budget, so I'm not taking that intervention.
It's the people of Wales who've had to suffer in recent years. It's not a cost-of-living crisis—it's become a way of living for the majority of people, of facing that impossible choice that we've seen between heating or eating, or neither in some cases, of not being able to afford a home. The increase we've seen in services such as the reliance on foodbanks, for things that are completely fundamental, should shame us all. So, I'm testing today's budget on what those people that we represent will be thinking of this budget.
We also need to look at what all of our scrutiny work, and looking at the budget that we have as a Senedd, will mean for them. Because, let's be clear, whilst there is additional funding being announced for Wales today, this is consequential funding, Barnettised, that it is usual for Wales to receive. It's also worth noting that it is an eighth of what Wales is owed from HS2 expenditure alone. The reality is that real-terms growth in the Welsh budget over the course of this spending review period will be lower than at any point during the devolution era—lower even than the last spending review period of the previous Tory Government. Wales's capital budget is also expected to contract in real terms over the same period—the only one of all the devolved nations where this is the case.
The budget is completely silent on reforming our outdated and unfair funding arrangements, silent on the devolution of the Crown Estate and correcting historic underinvestment in our rail infrastructure, of which HS2 is just one symptom of a larger problem. Furthermore, the fundamental injustice—the words of the Cabinet Secretary for finance—of Wales being short-changed as a result of the Barnettisation of UK Treasury reimbursements for employer national insurance contributions in the public sector has not been rectified. This is a shortfall that will continue to be passed on to our public services for the foreseeable future, meaning further reductions in services and support, as we've seen over the past year, being inevitable.
Whilst we should be clear as a Senedd that additional funding is welcome, we are not going to be grateful and overjoyed when it is less than what is owed to us, and when there is no meaningful attempt to correct the glaring disparity in wealth and power that exists across these islands. Earlier this afternoon, my colleague Sioned Williams welcomed the removal of the cruel two-child benefit cap, and it's clear that this is very welcome. But, as we've heard the Chancellor this afternoon say in her own words 'ordinary people' will pay 'a little bit more'. Her words—'ordinary people'. We know how difficult it is for the majority of people now. It was an opportunity to make sure that those who have the most pay the most. Ordinary people are paying more.
As we discussed last week, we could have seen the introduction of a wealth tax, the levying of taxes on commercial bank profits and quantitative easing-related reserves. We are seeing this unfairness continue. And unlike the Scottish Parliament, we are arbitrarily denied the right to set our own tax bands to better reflect the nature of our tax base. There are some welcome changes in terms of the Welsh reserve waiver, but this is only temporary, rather than being lifted completely. So, Westminster's hand on Wales's own till will continue to weigh heavily. This has to become a permanent change.
There is a welcome easing of Westminster's grip on the Senedd's fiscal architecture, but our capacity to borrow to invest in our nation will still be significantly underpowered by international standards. In terms of the investment announced, we of course welcome any additional investment coming to Wales, but there is a conspicuous silence on harnessing our enormous potential for green energy, underlined by the continued refusal to provide us with the ability to profit from our own natural resources.
There is also very little detail on what say or influence, if any, the Welsh Government will have over some of the spending decisions announced, despite promises in Labour's general election manifesto to return decision-making powers over post-Brexit EU funds to Wales. There will be an opportunity for us to digest and really understand what this means for Wales, but certainly there are some glaring omissions, and unfortunately it's the people of Wales that we represent that will suffer.
Er ei bod yn demtasiwn i ganolbwyntio ar ragrith y Torïaid yn fy ymateb i'r gyllideb, nid wyf yn mynd i wneud hynny, oherwydd mae hyn yn bwysig, yn foment fawr, nid yn unig i sylwebwyr gwleidyddol, gwasanaethau cyhoeddus a Llywodraethau, fel ein hun ni yma yng Nghymru, ond yn bwysicach fyth, i'r bobl a gynrychiolwn. Nhw yw'r rhai sy'n edrych ar beth y mae'r gyllideb yn ei olygu iddynt hwy. Nhw sydd wedi teimlo'r pwysau yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Nid argyfwng costau byw yn unig—[Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn ymyriad. Nid wyf wedi gwneud unrhyw bwyntiau sy'n berthnasol i'r gyllideb eto, felly nid wyf am dderbyn ymyriad.
Pobl Cymru sydd wedi gorfod dioddef yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Nid yw'n argyfwng costau byw—mae wedi dod yn ffordd o fyw i'r mwyafrif o bobl, o wynebu'r dewis amhosib a welsom rhwng gwresogi neu fwyta, neu'r un ohonynt mewn rhai achosion, o fethu fforddio cartref. Dylai'r cynnydd a welsom mewn gwasanaethau fel y ddibyniaeth ar fanciau bwyd, am bethau sy'n hollol hanfodol, beri cywilydd i ni i gyd. Felly, rwy'n mesur y gyllideb heddiw yn ôl yr hyn y bydd y bobl a gynrychiolwn yn ei feddwl ohoni.
Mae angen inni edrych hefyd ar beth fydd ein holl waith craffu, ac edrych ar y gyllideb sydd gennym ni fel Senedd, yn ei olygu iddynt. Oherwydd, gadewch inni fod yn glir, er bod cyllid ychwanegol yn cael ei gyhoeddi ar gyfer Cymru heddiw, cyllid canlyniadol Barnett ydyw, cyllid y mae'n arferol i Gymru ei gael. Mae'n werth nodi hefyd mai wythfed ran o'r hyn sy'n ddyledus i Gymru o wariant HS2 yn unig ydyw. Y gwir amdani yw y bydd twf mewn termau real yng nghyllideb Cymru yn ystod cyfnod yr adolygiad o wariant yn is nag ar unrhyw adeg ers dechrau datganoli—yn is hyd yn oed na chyfnod adolygiad o wariant diwethaf y Llywodraeth Dorïaidd flaenorol. Disgwylir i gyllideb gyfalaf Cymru hefyd grebachu mewn termau real dros yr un cyfnod—yr unig un o'r holl genhedloedd datganoledig lle bydd hynny'n digwydd.
Mae'r gyllideb yn gwbl ddistaw ar ddiwygio ein trefniadau ariannu annheg sydd wedi dyddio, yn dawel ar ddatganoli Ystad y Goron ac unioni tanfuddsoddiad hanesyddol yn ein seilwaith rheilffyrdd, gyda HS2 yn un symptom yn unig o broblem fwy. Ar ben hynny, nid yw anghyfiawnder sylfaenol—geiriau Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid—y ffaith bod Cymru ar ei cholled o ganlyniad i osod fformiwla Barnett ar ad-daliadau Trysorlys y DU ar gyfer cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn y sector cyhoeddus wedi'i unioni. Mae hwn yn ddiffyg a fydd yn parhau i gael ei drosglwyddo i'n gwasanaethau cyhoeddus am y dyfodol rhagweladwy, sy'n golygu toriadau pellach anochel i wasanaethau a chymorth, fel y rhai a welsom dros y flwyddyn ddiwethaf.
Er y dylem fod yn glir fel Senedd fod croeso i gyllid ychwanegol, nid ydym yn mynd i fod yn ddiolchgar ac yn hapus iawn pan fo'n llai na'r hyn sy'n ddyledus i ni, a phan nad oes ymgais ystyrlon i gywiro'r gwahaniaeth amlwg o ran cyfoeth a phŵer sy'n bodoli ar draws yr ynysoedd hyn. Yn gynharach y prynhawn yma, croesawodd fy nghyd-Aelod Sioned Williams y ffaith bod y cap dau blentyn creulon ar fudd-daliadau wedi'i ddileu, ac mae'n amlwg fod hyn i'w groesawu'n fawr. Ond fel y clywsom y Canghellor yn dweud y prynhawn yma yn ei geiriau ei hun, bydd 'pobl gyffredin' yn talu 'ychydig yn fwy'. Ei geiriau—'pobl gyffredin'. Fe wyddom pa mor anodd yw hi i'r mwyafrif o bobl nawr. Roedd yn gyfle i wneud yn siŵr fod y rhai sydd â mwy na phawb arall yn talu mwy na phawb arall. Mae pobl gyffredin yn talu mwy.
Fel y trafodwyd yr wythnos diwethaf, gallem fod wedi gweld cyflwyno treth gyfoeth, codi trethi ar elw banciau masnachol a chronfeydd wrth gefn sy'n gysylltiedig ag esmwytho meintiol. Rydym yn gweld yr annhegwch hwn yn parhau. Ac yn wahanol i Senedd yr Alban, gwrthodwyd hawl i ni osod ein bandiau treth ein hunain i adlewyrchu natur ein sylfaen dreth yn well. Mae newidiadau cadarnhaol i hepgoriad cronfeydd wrth gefn Cymru, ond dros dro yn unig, yn hytrach na'i fod wedi'i ddileu'n llwyr. Felly, bydd llaw San Steffan yn parhau i bwyso'n drwm ar dil arian Cymru ei hun. Rhaid i hyn ddod yn newid parhaol.
Mae yna lacio ar afael San Steffan ar bensaernïaeth ariannol y Senedd, sydd i'w groesawu, ond bydd ein gallu i fenthyca i fuddsoddi yn ein gwlad yn dal i gael ei danseilio'n sylweddol gan safonau rhyngwladol. O ran y buddsoddiad a gyhoeddwyd, rydym yn croesawu unrhyw fuddsoddiad ychwanegol sy'n dod i Gymru wrth gwrs, ond mae distawrwydd amlwg ar harneisio ein potensial enfawr ar gyfer ynni gwyrdd, wedi'i danlinellu gan y gwrthodiad parhaus i roi'r gallu i ni elwa ar ein hadnoddau naturiol ein hunain.
Ychydig iawn o fanylion a geir ynglŷn â pha ran neu ddylanwad, os o gwbl, a fydd gan Lywodraeth Cymru dros rai o'r penderfyniadau gwariant a gyhoeddwyd, er gwaethaf addewidion ym maniffesto Llafur cyn yr etholiad cyffredinol i ddychwelyd pwerau gwneud penderfyniadau dros gronfeydd yr UE ar ôl Brexit i Gymru. Bydd cyfle i ni dreulio a deall yn iawn beth y mae hyn yn ei olygu i Gymru, ond yn sicr ceir rhai hepgoriadau amlwg, ac yn anffodus, pobl Cymru a gynrychiolir gennym ni fydd yn dioddef.
Apparently, the Tories have a credible plan to get the economy of Wales moving. [Interruption.] The trouble is—[Interruption.] It's just a real pity you've failed to provide any insight into how you would do that. So, I absolutely don't think at the moment you're part of the discussion.
Yes, of course it was as expected. We had the abolition of the two-child benefit cap, which, as others have said today, should have gone much earlier, but now it's gone and that's great. That's really good news for people with several children in their families. What I want to concentrate on today is how this budget did not do what I had hoped it would do in terms of rectifying the completely dysfunctional system that we have in our energy system, which obviously, along with food, is the main cause of people's distress with the cost-of-living crisis. So, yes, there were baby steps taken in removing social and environmental levies from electricity pricing and moving that over to general taxation, which is obviously much more progressive, and that will presumably reduce the cost of electricity bills, though it's unclear at this moment how much, but no doubt we'll read about that in tomorrow's papers.
But it was very disappointing, for me anyway, that the Chancellor didn't decouple the price of electricity from the global price of gas, because whilst we are pegged in everything we do in energy to the global price of gas, it doesn't give us the true benefit of all the work we've done on switching to renewables. Green energy should be protecting our energy supply from the chaos that is the fluctuating price of fossil fuels on the global marketplace, because renewables are now far cheaper than fossil fuels. Between 2010 and 2023, according to analysis done by Unite the Union, which is my union, solar power costs have fallen by 90 per cent, onshore wind costs have fallen by 70 per cent, and offshore wind has fallen by 63 per cent. That's in a mere 13 years of Tory Government. Solar is now 56 per cent cheaper than fossil fuel energy, but we're still stuck paying the same inflated prices because of the pegging of energy prices in our domestic bills to the global market price of gas, which is something that obviously all our constituents can do absolutely nothing about.
Obviously, it keeps the fossil fuel barons in the middle east, Russia, China and the United States very happy, but it really doesn't do the job that we want to have done to move forward in greening our economy, which is absolutely crucial to everything that we are going to do in terms of continuing to be able to deliver the developments and jobs that all our constituents want. Instead, we continue to reward energy companies who made £30 billion of profits before tax from the energy system in 2024. This is the last available analysis that we have true figures on. That means that the average UK household gives £500 a year to the energy companies' profits. The Government of Norway makes an excellent £5.9 billion pounds from UK households, and the second biggest gas generator, Uniper, owned by the German Government, is also making a tidy sum.
Mae'n ymddangos bod gan y Torïaid gynllun credadwy i gael economi Cymru i symud. [Torri ar draws.] Y broblem yw—[Torri ar draws.] Mae'n drueni go iawn eich bod wedi methu rhoi unrhyw syniad i ni sut y byddech chi'n gwneud hynny. Felly, nid wyf yn meddwl eich bod chi'n rhan o'r drafodaeth ar hyn o bryd.
Oedd, wrth gwrs ei fod yn ôl y disgwyl. Gwelsom ddiddymu'r cap dau blentyn ar fudd-daliadau, a ddylai fod wedi mynd yn llawer cynt, fel y mae eraill wedi dweud heddiw, ond mae wedi mynd nawr ac mae hynny'n wych. Mae hynny'n newyddion da iawn i bobl sydd â sawl plentyn yn eu teuluoedd. Yr hyn rwyf am ganolbwyntio arno heddiw yw sut nad oedd y gyllideb hon yn gwneud yr hyn yr oeddwn i wedi gobeithio y byddai'n ei wneud i unioni'r system gwbl gamweithredol sydd gennym yn ein system ynni, sy'n amlwg, ynghyd â bwyd, yn brif achos trallod i bobl gyda'r argyfwng costau byw. Felly, do, cafwyd camau bach i gael gwared ar ardollau cymdeithasol ac amgylcheddol oddi ar bris trydan a symud hynny i drethiant cyffredinol, sy'n amlwg yn llawer mwy blaengar, ac a fydd yn debygol o leihau cost biliau trydan, er nad yw'n glir faint ar hyn o bryd, ond fe ddarllenwn am hynny yn y papurau yfory mae'n siŵr.
Ond roedd yn siomedig iawn, i mi beth bynnag, na wnaeth y Canghellor ddatgysylltu pris trydan oddi wrth bris nwy yn fyd-eang, oherwydd, er ein bod wedi ein cysylltu ym mhopeth a wnawn gydag ynni â phris nwy yn fyd-eang, nid yw'n rhoi gwir fudd yr holl waith a wnaethom yn newid i ynni adnewyddadwy. Dylai ynni gwyrdd ddiogelu ein cyflenwad ynni rhag anhrefn pris anwadal tanwydd ffosil ar y farchnad fyd-eang, oherwydd mae ynni adnewyddadwy bellach yn llawer rhatach na thanwydd ffosil. Rhwng 2010 a 2023, yn ôl dadansoddiad a wnaed gan undeb Unite, sef fy undeb i, mae costau ynni solar wedi gostwng 90 y cant, mae costau gwynt ar y tir wedi gostwng 70 y cant, ac mae gwynt ar y môr wedi gostwng 63 y cant, a hynny mewn cwta 13 mlynedd o Lywodraeth Dorïaidd. Mae solar bellach 56 y cant yn rhatach nag ynni tanwydd ffosil, ond rydym yn dal i fod yn gaeth i dalu'r un prisiau chwyddedig oherwydd bod prisiau ynni wedi'u cysylltu yn ein biliau domestig â phris nwy ar y farchnad fyd-eang, sy'n rhywbeth na all ein holl etholwyr wneud dim amdano.
Yn amlwg, mae'n cadw'r barwniaid tanwydd ffosil yn y dwyrain canol, Rwsia, Tsieina a'r Unol Daleithiau yn hapus iawn, ond nid yw'n gwneud y gwaith yr ydym am ei weld yn cael ei wneud i symud ymlaen i wyrddu ein heconomi, sy'n hollol hanfodol i bopeth a wnawn o ran parhau i allu cyflawni'r datblygiadau a'r swyddi y mae ein holl etholwyr eu heisiau. Yn hytrach, rydym yn parhau i wobrwyo cwmnïau ynni a wnaeth £30 biliwn o elw cyn treth o'r system ynni yn 2024. Dyma'r dadansoddiad olaf sydd ar gael y mae gennym ffigurau gwirioneddol ar ei gyfer. Mae hynny'n golygu bod cartref cyffredin yn y DU yn cyfrannu £500 y flwyddyn at elw'r cwmnïau ynni. Mae Llywodraeth Norwy yn gwneud £5.9 biliwn o bunnoedd o aelwydydd y DU, ac mae'r ail gynhyrchydd nwy mwyaf, Uniper, sy'n eiddo i Lywodraeth yr Almaen, hefyd yn gwneud swm taclus.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I'm enjoying your contribution very much on energy bills. You'll obviously remember, before the election, Ed Miliband promising that he would cut energy bills. Has that happened yet?
Rwy'n mwynhau eich cyfraniad yn fawr iawn ar filiau ynni. Yn amlwg, fe fyddwch chi'n cofio, cyn yr etholiad, fod Ed Miliband wedi addo y byddai'n torri biliau ynni. A yw hynny wedi digwydd eto?
No, it hasn't happened—precisely, it hasn't happened, because we haven't decoupled the price of electricity from the global prices of gas. Don't worry, I'm sure that's exactly what he wants to do, but we haven't got the Government to do it yet. It's important to understand that that is the measure that needs to be taken.
At the moment, the profits are mainly going to foreign states, particularly France, Qatar and Denmark. The average profit margin in the energy sector is 23 per cent, three times above the economy average for profitability. Therefore, this is not a sustainable solution, and we need to keep asking for the change that is needed to encourage even more people to switch away from fossil fuels and to ensure that we can give our manufacturing industry and all our other companies the long-term investment in our sustainable energy systems, which are crucial to our future prosperity.
Na, nid yw wedi digwydd—yn hollol, nid yw wedi digwydd, oherwydd nid ydym wedi datgysylltu pris trydan oddi wrth brisiau nwy yn fyd-eang. Peidiwch â phoeni, rwy'n siŵr mai dyna'n union beth y mae eisiau ei wneud, ond nid oes gennym y Llywodraeth i'w wneud eto. Mae'n bwysig deall mai dyna'r cam sydd angen ei gymryd.
Ar hyn o bryd, mae'r elw'n mynd yn bennaf i wladwriaethau tramor, yn enwedig Ffrainc, Qatar a Denmarc. Yr elw cyfartalog yn y sector ynni yw 23 y cant, dair gwaith yn uwch na chyfartaledd yr economi o ran proffidioldeb. Felly, nid yw hwn yn ateb cynaliadwy, ac mae angen inni barhau i ofyn am y newid sydd ei angen i annog mwy o bobl eto i newid o danwydd ffosil ac i sicrhau y gallwn roi buddsoddiad hirdymor i'n diwydiant gweithgynhyrchu a'n holl gwmnïau eraill yn ein systemau ynni cynaliadwy, sy'n allweddol i'n ffyniant yn y dyfodol.
I think it's fair to say that the run-up to this budget has been the most chaotic I think I've ever seen in my adult life. We've seen policies floated, leaked, denied and then resurrected. We then saw the whole budget leaked by the Office for Budget Responsibility before the Chancellor even delivered it to the Houses of Parliament. This totally shambolic handling meant that the budget designed to calm the market achieved the very opposite, with the FTSE 100 plummeting. Labour in both Westminster and Cardiff seem intent on tanking out economy whilst talking about growth. It's akin to a rain dance, where they think growth will appear simply by talking about it, whilst creating all the conditions for recession, namely higher spending and higher taxation. Even the leader of the Liberal Democrats stepped off his log flume for an hour this afternoon—[Laughter.]—to tell the Chancellor that you cannot tax your way to growth. And if you need Ed Davey to tell you that, perhaps you have gone too far.
Our tax burden is now set to soar to 38 per cent of gross domestic product, the highest since world war two, with the OBR forecasting GDP down in every year of the forecast, from 2022 to 2029. The Chancellor's budget benefits bonanza will be paid for by hard-working taxpayers through their incomes, pensions and property, a million workers set to pay a higher rate of income tax through the freeze of income tax thresholds, a stealth tax affecting working people whilst funding an unsustainable rise in the benefits and state pension budget.
The two-child benefit cap will now be lifted, and we already have one in 10 working-age adults claiming personal independence payments, and a million extra universal credit claimants since the last budget. This is a budget for shirkers not workers, and we are the only party putting forward a conservative economic plan of high growth and low tax. The UK Government needs to get a grip on the huge sums of money squandered on things that nobody voted for, from the cost of illegal migrant accommodation, which has tripled to £15.3 billion, to the spiralling welfare budget, to the foreign aid going towards fixing Ethiopia's tax collection service. Raising taxes whilst wasting money is a total rejection of fairness, and again it demonstrates a Government that refuses to spend money on the productive bits, whilst indulging in the unproductive bit.
Before tax is raised by another penny, the UK Government needs to get their house in order, and yet we see no evidence of this, and, on this side of Offa's Dyke, only continued waste of hard-working taxpayers' money. Whilst families see their taxes go up, they see millions being spent on tree planting in Uganda. People feel that they are contributing more than enough already, and this budget as usual will hit Wales the worst. We already have the highest unemployment in 10 years at 5.7 per cent and economic inactivity at nearly 25 per cent, which is the worst UK. There is also potential for reduced Barnett consequentials and Welsh Government per capita spending on culture and sport—[Interruption.] I'll just finish this point. That's already amongst the lowest in Europe, and we can only expect that to get worse. Mabon.
Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y cyfnod cyn y gyllideb hon wedi bod y mwyaf anhrefnus i mi ei weld erioed yn fy mywyd fel oedolyn. Rydym wedi gweld polisïau'n cael eu gwyntyllu, eu rhyddhau'n answyddogol, eu gwadu ac yna'n cael eu hatgyfodi. Yna gwelsom y gyllideb gyfan yn cael eu rhyddhau'n answyddogol gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol cyn i'r Canghellor ei chyflwyno i ddau Dŷ'r Senedd. Roedd y llanast yn y ffordd y cafodd ei thrin yn golygu bod cyllideb a luniwyd i dawelu'r farchnad wedi cyflawni'r gwrthwyneb yn llwyr, gyda'r FTSE 100 yn plymio. Mae'n ymddangos bod Llafur yn San Steffan a Chaerdydd yn benderfynol o chwalu'r economi wrth siarad am dwf. Mae'n debyg i ddawns law, lle maent yn meddwl y bydd twf yn ymddangos yn syml trwy siarad amdano, tra bônt yn creu'r holl amodau ar gyfer dirwasgiad, sef gwariant uwch a threthiant uwch. Mae hyd yn oed arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol wedi camu o'i barc diddanwch am awr y prynhawn yma—[Chwerthin.]—i ddweud wrth y Canghellor na allwch drethu eich ffordd i dwf. Ac os oes angen i Ed Davey ddweud hynny wrthych, efallai eich bod wedi mynd yn rhy bell.
Bellach, mae ein baich treth ar fin saethu i fyny i 38 y cant o'r cynnyrch domestig gros, y lefel uchaf ers yr ail ryfel byd, gyda'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn rhagweld y cynnyrch domestig gros i lawr ym mhob blwyddyn o'r rhagolwg, rhwng 2022 a 2029. Bydd yr hwb i fudd-daliadau yng nghyllideb y Canghellor yn cael eu talu gan drethdalwyr gweithgar drwy eu hincwm, eu pensiynau a'u heiddo, gyda miliwn o weithwyr i dalu cyfradd uwch o dreth incwm drwy rewi trothwyon treth incwm, treth lechwraidd sy'n effeithio ar bobl sy'n gweithio tra bo'n ariannu cynnydd anghynaliadwy yn y gyllideb fudd-daliadau a phensiwn y wladwriaeth.
Bydd y cap dau blentyn ar fudd-daliadau yn cael ei ddileu nawr, ac mae gennym eisoes un o bob 10 oedolyn o oedran gweithio yn hawlio taliadau annibyniaeth bersonol, a miliwn o hawlwyr ychwanegol y credyd cynhwysol ers y gyllideb ddiwethaf. Mae hon yn gyllideb ar gyfer segurwyr nid gweithwyr, a ni yw'r unig blaid sy'n cynnig cynllun economaidd ceidwadol o dwf uchel a threth isel. Mae angen i Lywodraeth y DU gael trefn ar y symiau enfawr o arian sy'n cael eu gwastraffu ar bethau na wnaeth neb bleidleisio drostynt, o gost llety i ymfudwyr anghyfreithlon, sydd wedi treblu i £15.3 biliwn, i'r gyllideb les sy'n cynyddu i'r entrychion, i'r cymorth tramor sy'n mynd tuag at drwsio gwasanaeth casglu trethi Ethiopia. Mae codi trethi gan wastraffu arian yn gyfystyr ag amddifadu pobl o degwch, ac unwaith eto mae'n dangos Llywodraeth sy'n gwrthod gwario arian ar yr elfennau cynhyrchiol, gan ymroi i'r elfennau anghynhyrchiol yn lle hynny.
Cyn codi'r dreth geiniog yn ychwanegol, mae angen i Lywodraeth y DU gael trefn ar bethau, ac eto ni welwn unrhyw dystiolaeth o hyn, ac ar yr ochr hon i Glawdd Offa, gwelwn wastraffu arian trethdalwyr gweithgar yn barhaus. Tra bod teuluoedd yn gweld eu trethi'n codi, gwelant filiynau'n cael ei wario ar blannu coed yn Uganda. Mae pobl yn teimlo eu bod yn cyfrannu mwy na digon eisoes, ac fel arfer bydd y gyllideb hon yn taro Cymru'n waeth na neb. Eisoes, mae gennym y lefel uchaf o ddiweithdra mewn 10 mlynedd ar 5.7 y cant ac anweithgarwch economaidd ar bron 25 y cant, sef y lefel waethaf yn y DU. Mae perygl hefyd o leihau symiau canlyniadol Barnett a gwariant y pen Llywodraeth Cymru ar ddiwylliant a chwaraeon—[Torri ar draws.] Rwyf am orffen y pwynt hwn. Mae'r gwariant hwnnw eisoes ymhlith yr isaf yn Ewrop, a gallwn ddisgwyl i hynny waethygu. Mabon.
I was unfortunate enough to listen to Nigel Farage speak on the television the other night and he sounded exactly like you're sounding now, so are you planning on joining Reform?
Roeddwn yn ddigon anffodus i wrando ar Nigel Farage yn siarad ar y teledu y noson o'r blaen ac roedd yn swnio'n union fel rydych chi'n swnio nawr, felly a ydych chi'n bwriadu ymuno â Reform?
I don't know where you got that claim from. I'm sure if you saw Kemi Badenoch's response to the budget as well, you'd have heard similar messages to what I'm delivering in this speech. So, nice try, I must say.
We're also entering this autumn budget with borrowing costs at their highest in a generation, with the Institute for Fiscal Studies warning that the UK has lost market confidence because Labour has no credible plan for growth. Debt interest alone is heading towards £110 billion next year—money that could and should be going to front-line services, not plugging holes left by Labour's economic mismanagement. And these are holes left by Labour. After last year's £40 billion tax raid to close the black hole supposedly left by the previous Government, which Reeves said would be a one-off, she's now scrambling to plug an even bigger financial hole of £30 billion. Now they are raising taxes and saddling debt on our children and grandchildren who all have to pay for it.
Following the raft of tax rises in the last budget, Rachel Reeves is having to put up taxes again with a misleadingly named mansion tax, which is at a threshold of £2 million, which would apply to even some flats in Cardiff. It's also a tax on historic homes and buildings of historic and architectural interest, demonstrating again Labour's war on our heritage, which farmers are all too familiar with. And the pettiness of the UK Government and its unquenchable thirst for cash even extends to milkshakes—an absurd attempt at grabbing more tax, disguised as nanny-statism and concern for public health. Rachel Reeves—
Nid wyf yn gwybod o ble y cawsoch chi'r honiad hwnnw. Rwy'n siŵr pe baech chi'n gweld ymateb Kemi Badenoch i'r gyllideb, y byddech chi wedi clywed negeseuon tebyg i'r hyn rwy'n ei gyflwyno yn yr araith hon. Felly, ymdrech dda, ond anghywir.
Rydym hefyd yn mynd i mewn i gyllideb yr hydref hon gyda chostau benthyca ar eu huchaf ers cenhedlaeth, gyda'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn rhybuddio bod y DU wedi colli hyder y farchnad am nad oes gan Lafur gynllun credadwy ar gyfer twf. Mae llog dyled yn unig yn agos at £110 biliwn y flwyddyn nesaf—arian a allai ac a ddylai fod yn mynd tuag at wasanaethau rheng flaen, nid ar gau tyllau yn sgil camreoli economaidd Llafur. Ac mae'r rhain yn dyllau a adawyd gan Lafur. Ar ôl y cyrch treth £40 biliwn y llynedd i gau'r twll du a adawyd gan y Llywodraeth flaenorol yn ôl y sôn, arian y dywedodd Reeves y byddai'n ddigwyddiad untro, mae hi bellach yn ymlafnio i lenwi twll ariannol hyd yn oed yn fwy o £30 biliwn. Nawr maent yn codi trethi ac yn gosod baich dyled ar ein plant a'n hwyrion sy'n mynd i orfod talu amdani.
Yn dilyn y llu o godiadau treth yn y gyllideb ddiwethaf, mae Rachel Reeves yn gorfod codi trethi eto gyda threth a elwir yn gamarweiniol yn dreth ar blastai, ar drothwy o £2 filiwn, a fyddai'n berthnasol i rai fflatiau, hyd yn oed, yng Nghaerdydd. Mae hefyd yn dreth ar gartrefi hanesyddol ac adeiladau o ddiddordeb hanesyddol a phensaernïol, gan ddangos unwaith eto y ffordd y mae Llafur yn mynd i ryfel yn erbyn ein treftadaeth, rhywbeth y mae ffermwyr yn gyfarwydd iawn ag ef. Ac mae bychandra Llywodraeth y DU a'i syched di-dor am arian hyd yn oed yn ymestyn i gynnwys ysgytlaeth—ymgais hurt i fachu mwy o dreth, dan gochl gwladwriaeth faldodus a phryder am iechyd y cyhoedd. Mae Rachel Reeves—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'm running out of time, but I will.
Nid oes gennyf lawer o amser yn weddill, ond fe wnaf.
Great. The tax on milkshakes is just a baby step that needs to be taken, because all the ultra-processed food that is in most of the foods that people eat are from takeaways and from ready meals. Without that, the NHS is—[Inaudible.]
Gwych. Cam bach sydd angen ei gymryd yw'r dreth ar ysgytlaeth, oherwydd mae'r holl fwyd wedi'i brosesu'n helaeth sydd yn y rhan fwyaf o fwydydd y mae pobl yn eu bwyta yn dod o fwyd tecawê a phrydau parod. Heb hynny, mae'r GIG yn—[Anghlywadwy.]
My only response to that, Jenny, is that your party is advocating a family farm tax, which, in the long run, will make us more reliant on processed foods, because farms will close. It goes back to the old adage of no farmers, no food, and we'll become more reliant on foreign markets, which we don't want to be the situation.
Llywydd, the Welsh Conservatives have set out the alternative that will boost growth and protect working families, a plan to scrap crippling business rates, cut income tax and rule out any new tax rises. Every other political party with representation in this Senedd is calling for more tax and more spend, from Labour's ongoing vandalism of our finances to Reform's support for ending the two-child benefit cap, to Plaid Cymru's plan for a version of this tax-and-spend budget on steroids, a suicidal push towards independence and a wealth tax that almost every other nation on earth has tried and has abandoned.
Llywydd, I urge all Members in this Chamber to vote with our motion and recognise this ongoing damage being inflicted on our public finances, restore fairness by cutting the huge amounts of waste before taxpayers are asked to fork out a single penny more.
Fy unig ymateb i hynny, Jenny, yw bod eich plaid yn cefnogi treth ar y fferm deuluol, a fydd, yn y tymor hir, yn ein gwneud yn fwy dibynnol ar fwydydd wedi'u prosesu, oherwydd bydd ffermydd yn cau. Mae'n mynd yn ôl i'r hen ddywediad, dim ffermwyr, dim bwyd, a byddwn yn dod yn fwy dibynnol ar farchnadoedd tramor, ac nid ydym am fod yn y sefyllfa honno.
Lywydd, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi nodi'r dewis arall a fydd yn rhoi hwb i dwf ac yn diogelu teuluoedd sy'n gweithio, cynllun i ddileu ardrethi busnes andwyol, torri treth incwm a diystyru unrhyw godiadau treth newydd. Mae pob plaid wleidyddol arall a gynrychiolir yn y Senedd hon yn galw am fwy o dreth a mwy o wariant, o fandaliaeth barhaus Llafur ar ein cyllid i gefnogaeth Reform i ddileu'r cap dau blentyn ar fudd-daliadau, i gynllun Plaid Cymru ar gyfer fersiwn o'r gyllideb dreth a gwariant hon ar steroidau, gwthiad hunanladdol tuag at annibyniaeth a threth gyfoeth y mae bron bob gwlad arall ar y ddaear wedi rhoi cynnig arni ac wedi ei dileu.
Lywydd, rwy'n annog pob Aelod yn y Siambr hon i bleidleisio o blaid ein cynnig a chydnabod y niwed parhaus a wneir i'n cyllid cyhoeddus, ac adfer tegwch trwy dorri'r symiau enfawr o wastraff cyn gofyn i drethdalwyr dalu'r un geiniog yn fwy.
Once again, in this budget, it does feel like Wales is an afterthought. There is no return of the billions owed from the HS2 funding misclassification, no movement on devolving the Crown Estate, no action on taxing the excess profits of major banks, no commitment to invest in tidal or offshore wind sectors, where Wales should be leading, not waiting. The news that Northern Powerhouse Rail will proceed in full risks Wales being left without a penny in consequentials, unless it is explicitly designated as an England-only project. Once again, Westminster is levelling up England using Wales's wallets.
I, like many here, welcome the long-overdue decision to scrap the two-child benefit cap. But let's be honest, it has taken a year of delay, after years of denying the evidence, and only after sustained pressure from many of us in the Siambr. If it is finally removed this April, it will be a hard-fought and overdue victory for families who have waited and suffered for far too long. But removing the cap alone does not address the wider reality. Wales continues to face some of the highest child poverty rates here in the western world, and many households remain under immense financial strain with little certainty about the months ahead.
While progress is made in some areas, I must raise the most pressing concern for many of my constituents, the future of our family farms, and the ongoing issues created by the so-called family farm tax. Yesterday, at the Royal Welsh winter show, I spoke to many farmers who feel completely left behind. They are worried about their future, their families and the communities that rely on them. The message from unions, accountants and supply chain partners is identical: people cannot plan, and they cannot invest—they are stuck in limbo. These are not wealthy estates. These are small, low-income, often multigeneration farms, where three or four generations work side by side. Land values have risen on paper, but incomes have not, and that mismatch is precisely what puts so many at risk.
We know that the Welsh Affairs Committee report is unequivocal. It unanimously calls for a pause until a Wales-specific assessment is completed. It also questions the Treasury's own modelling. Without detailed information on ownership structures, succession plans and gifting arrangements, the committee warns that the estimates lack precision and risk being misleading.
I've spoken with families who arranged their affairs exactly as they were advised to over many years. Elderly farmers now facing the dismantling of a lifetime's work. They cannot restructure those plans now. They are the ones who will be hit hardest and first, and the effects don't stop at the farm gate. When farmers pause investment, the whole rural economy feels it. This is happening while the industry is already grappling with falling livestock numbers, rising costs and trade deals that open the door to increased imports from Australia and New Zealand. There are practical, fair alternatives that would close loopholes exploited by large, multinational corporations without inflicting this damage on rural Wales. Yet, No. 10 refuses even to pause and look at the evidence: no new assessment, no willingness to consider.
Finally, in our budget today, there was no mention of the relationship with our nearest UK partner, the European Union. Brexit is costing the UK up to £90 billion a year in lost tax revenues. We can reclaim a brighter future by getting serious about a closer relationship with Europe, which would significantly benefit us here in Wales. The budget asks people across Wales to carry burdens they did not create: families struggling to heat their homes, workers facing rising costs and farmers unsure whether they can keep the businesses that have sustained their communities for generations. We deserve better than a Labour Government that turns away when people ask for help. We deserve policies rooted in evidence, fairness and basic decency. People in Wales are doing everything they can to keep going. They have a right to a Government willing to do the same. Diolch.
Unwaith eto, yn y gyllideb hon, mae'n teimlo fel pe bai Cymru yn ôl-ystyriaeth. Nid oes unrhyw enillion o'r biliynau sy'n ddyledus o gamddosbarthu cyllid HS2, dim symud ar ddatganoli Ystad y Goron, dim gweithredu ar drethu elw dros ben banciau mawr, dim ymrwymiad i fuddsoddi yn sector ynni'r llanw neu wynt ar y môr, lle dylai Cymru fod yn arwain, nid yn aros. Mae'r newyddion y bydd Northern Powerhouse Rail yn digwydd yn llawn yn creu risg o adael Cymru heb geiniog o arian canlyniadol, oni bai ei fod yn cael ei ddynodi'n bendant fel prosiect i Loegr yn unig. Unwaith eto, mae San Steffan yn codi'r gwastad yn Lloegr gan ddefnyddio arian pobl Cymru.
Fel llawer yma, rwy'n croesawu'r penderfyniad hirddisgwyliedig i ddileu'r cap dau blentyn ar fudd-daliadau. Ond gadewch inni fod yn onest, mae wedi cymryd blwyddyn o oedi, ar ôl blynyddoedd o wadu'r dystiolaeth, a dim ond ar ôl pwysau parhaus gan lawer ohonom yn y Siambr. Os caiff ei ddileu o'r diwedd ym mis Ebrill, bydd yn fuddugoliaeth y gweithiwyd yn galed i'w sicrhau a hwyr yn y dydd i deuluoedd sydd wedi aros ac wedi dioddef am lawer gormod o amser. Ond nid yw dileu'r cap ar ei ben ei hun yn mynd i'r afael â'r realiti ehangach. Mae Cymru'n parhau i wynebu rhai o'r cyfraddau tlodi plant uchaf yn y byd gorllewinol, ac mae llawer o aelwydydd yn parhau i fod o dan straen ariannol enfawr heb fawr o sicrwydd ar gyfer y misoedd i ddod.
Er bod cynnydd yn cael ei wneud mewn rhai meysydd, rhaid i mi godi'r pryder mwyaf dybryd i lawer o fy etholwyr, sef dyfodol ein ffermydd teuluol, a'r problemau parhaus a grëwyd gan yr hyn a elwir yn dreth ar ffermydd teuluol. Ddoe, yn Sioe Aeaf Frenhinol Cymru, siaradais â llawer o ffermwyr sy'n teimlo eu bod wedi'u gadael ar ôl yn llwyr. Maent yn poeni am eu dyfodol, eu teuluoedd a'r cymunedau sy'n dibynnu arnynt. Mae'r neges gan undebau, cyfrifwyr a phartneriaid yn y gadwyn gyflenwi yr un fath: ni all pobl gynllunio, ac ni allant fuddsoddi—maent yn sownd mewn limbo. Nid ystadau cefnog yw'r rhain ond ffermydd bach, incwm isel, aml-genhedlaeth yn fynych, lle mae tair neu bedair cenhedlaeth yn gweithio ochr yn ochr. Mae gwerthoedd tir wedi codi ar bapur, ond nid yw incwm wedi codi, a'r union anghysondeb hwnnw yw'r hyn sy'n creu risg i gymaint ohonynt.
Gwyddom fod adroddiad y Pwyllgor Materion Cymreig yn ddiamwys. Mae'n galw'n unfrydol am oedi nes bod asesiad penodol i Gymru wedi'i gwblhau. Mae hefyd yn cwestiynu model y Trysorlys ei hun. Heb wybodaeth fanwl am strwythurau perchnogaeth, cynlluniau olyniaeth a threfniadau rhoddion, mae'r pwyllgor yn rhybuddio bod yr amcangyfrifon yn brin o fanylion ac mewn perygl o fod yn gamarweiniol.
Rwyf wedi siarad â theuluoedd sydd wedi trefnu eu materion yn union fel y cawsant eu cynghori dros nifer o flynyddoedd. Mae ffermwyr oedrannus bellach yn wynebu datgymalu gwaith oes. Ni allant ailstrwythuro'r cynlluniau hynny nawr. Nhw yw'r rhai a fydd yn cael eu taro galetaf ac yn gyntaf, ac nid yw'r effeithiau'n dod i ben wrth giât y fferm. Pan fydd ffermwyr yn gohirio buddsoddi, mae'r economi wledig gyfan yn ei deimlo. Mae hyn yn digwydd tra bod y diwydiant eisoes yn ymrafael â gostyngiad yn niferoedd da byw, costau cynyddol a chytundebau masnach sy'n agor y drws ar fwy o fewnforion o Awstralia a Seland Newydd. Mae yna ddewisiadau amgen ymarferol, teg a fyddai'n cau bylchau a gaiff eu hecsbloetio gan gorfforaethau mawr, rhyngwladol heb achosi'r niwed hwn i'r Gymru wledig. Eto, mae Rhif 10 yn gwrthod oedi hyd yn oed ac edrych ar y dystiolaeth: dim asesiad newydd, dim parodrwydd i ystyried.
Yn olaf, yn ein cyllideb heddiw, nid oedd unrhyw sôn am y berthynas â'n partner agosaf yn y DU, yr Undeb Ewropeaidd. Mae Brexit yn costio hyd at £90 biliwn y flwyddyn i'r DU mewn refeniw treth a gollir. Gallwn adennill dyfodol mwy disglair trwy fod o ddifrif am berthynas agosach ag Ewrop, a fyddai o fudd sylweddol i ni yma yng Nghymru. Mae'r gyllideb yn gofyn i bobl ledled Cymru gario beichiau na wnaethant eu creu: teuluoedd sy'n cael trafferth i wresogi eu cartrefi, gweithwyr sy'n wynebu costau cynyddol a ffermwyr sy'n ansicr a allant gadw'r busnesau sydd wedi cynnal eu cymunedau ers cenedlaethau. Rydym yn haeddu gwell na Llywodraeth Lafur sy'n troi cefn pan fo pobl yn gofyn am help. Rydym yn haeddu polisïau sydd wedi'u gwreiddio mewn tystiolaeth, tegwch a pharch sylfaenol. Mae pobl Cymru yn gwneud eu gorau glas i ddal i fynd. Mae ganddynt hawl i Lywodraeth sy'n barod i wneud yr un peth. Diolch.
As many have already said, I too cannot remember a budget that had a build-up that has been this chaotic and worrying for so many families and businesses. But this isn't really a surprise, considering just how unprepared this Government was. It is clear to everyone that this is a Government in crisis. It's a Government with a leader whose days are clearly numbered, with ambitious colleagues queuing up to replace him and a budget solely designed to buy him more time.
Last year the Chancellor promised that she would not come back for more taxes. It was repeated again and again and again. But that is just another one of her broken promises. It's incredibly telling that the Chancellor announced a morning briefing to try and set up the groundwork for income tax rises just to u-turn after facing backlash from her own party; that shows the weakness in this Government. While I'm glad that income tax isn't rising, it is clear that the uncertainty that this UK Government has caused has terrified the market so much that the cost of Government borrowing hit the highest since 1998. Now, clearly, the UK Government does not have the strength to push through the necessary changes it needs to make to grow the economy and cut public spending. Instead, it's being forced to keep taxing and spending, to keep its own backbenchers in line. We saw that earlier this year with Labour's attempt to look at welfare spending and then their u-turn on winter fuel payments, which was cruelly levelled on our pensioners. This just demonstrated the extraordinary level of incompetence within the Labour Government.
Not content with £40 billion in tax rises in that year's budget, Labour's tax-and-spend policies have meant that the Chancellor now has to find an extra £30 billion. Now, the Chancellor will continue to try and blame everybody but her party's policies, but the simple truth is that there is no-one left to blame. And people will not be hoodwinked by constant reference to the last Government. I want to be clear that this budget will do little or nothing to improve the lives of the majority of people in Wales. Welsh families are facing a plethora of stealth taxes, while our farmers still face the horrendous family farm tax and our businesses have been hit with the rise in national insurance that has done nothing but harm our economy. The UK Government very clearly demonstrated that they have no empathy with our rural communities or our farming communities. It is astonishing that Labour are now coming for people's pensions and savings through the taxing of salary sacrifices and the slashing of cash ISA limits. This Government clearly is doing its best to squeeze every penny it can from hard-working families.
Let's look at the current state of the economy: unemployment in Wales is 5.7 per cent—the highest unemployment rate in the UK, with the highest economic inactivity. What this budget should have done is announce cuts for the people of Wales, not tax rises—for example, following our lead calling for the abolishment of stamp duty and getting our housing market moving, or reversing the economically dampening policies announced last year. The simple fact is that the people of Wales cannot afford any more taxes, and our businesses need confidence and investments that will pay off for them, and they need to know that the Government has their back.
So, Llywydd, the people of Wales—. It is very clear that this UK Government in incapable of laying the foundation for economic growth that this country currently so desperately needs, and I urge all Members to support our motion.
Fel y mae llawer wedi dweud eisoes, ni allaf gofio cyfnod yn arwain at gyllideb a fu mor anhrefnus a phryderus i gymaint o deuluoedd a busnesau. Ond nid yw hyn yn syndod mewn gwirionedd, o ystyried nad oedd y Llywodraeth hon yn barod o gwbl. Mae'n amlwg i bawb mai Llywodraeth mewn argyfwng yw hon, Llywodraeth y mae dyddiau ei harweinydd yn amlwg wedi'u rhifo, gyda chydweithwyr uchelgeisiol yn ciwio i'w ddisodli a chyllideb wedi'i llunio'n unswydd i brynu mwy o amser iddo.
Y llynedd addawodd y Canghellor na fyddai'n dod yn ôl am fwy o drethi. Cafodd ei ailadrodd dro ar ôl tro. Ond dim ond un arall o'i haddewidion toredig yw hwnnw. Mae'n anhygoel o ddadlennol fod y Canghellor wedi cyhoeddi briff bore i geisio sefydlu'r sylfaen ar gyfer codiadau treth incwm ddim ond i wneud tro pedol ar ôl wynebu beirniadaeth gan ei phlaid ei hun; mae hynny'n dangos y gwendid yn y Llywodraeth hon. Er fy mod yn falch nad yw'r dreth incwm yn codi, mae'n amlwg fod yr ansicrwydd y mae Llywodraeth y DU wedi'i achosi wedi dychryn y farchnad i'r fath raddau fel bod cost benthyca'r Llywodraeth wedi cyrraedd y lefel uchaf ers 1998. Nawr, yn amlwg, nid yw Llywodraeth y DU yn ddigon cryf i wireddu'r newidiadau angenrheidiol sydd angen iddi eu gwneud i dyfu'r economi a thorri gwariant cyhoeddus. Yn hytrach, caiff ei gorfodi i barhau i drethu a gwario, i gadw ei meinciau cefn ei hun mewn trefn. Gwelsom hynny'n gynharach eleni gydag ymgais Llafur i edrych ar wariant lles a'u tro pedol ar daliadau tanwydd y gaeaf, a gafodd ei anelu'n greulon at ein pensiynwyr. Mae hyn yn dangos y lefel eithriadol o analluogrwydd o fewn y Llywodraeth Lafur.
Heb eu diwallu gan £40 biliwn mewn codiadau treth yng nghyllideb y flwyddyn honno, mae polisïau trethu a gwario Llafur wedi golygu bod yn rhaid i'r Canghellor ddod o hyd i £30 biliwn ychwanegol bellach. Nawr, bydd y Canghellor yn parhau i geisio beio pawb ond polisïau ei phlaid, ond y gwir syml yw nad oes neb ar ôl i'w feio. Ac ni chaiff pobl eu twyllo gan y cyfeiriadau cyson at y Llywodraeth ddiwethaf. Rwyf am fod yn glir na fydd y gyllideb hon yn gwneud fawr ddim i wella bywydau'r mwyafrif o bobl yng Nghymru. Mae teuluoedd Cymru'n wynebu llu o drethi llechwraidd, tra bod ein ffermwyr yn dal i wynebu'r dreth ofnadwy ar y fferm deuluol a'n busnesau wedi eu taro gan y cynnydd i yswiriant gwladol nad yw wedi gwneud dim byd ond niwed i'n heconomi. Mae Llywodraeth y DU wedi dangos yn glir iawn nad oes ganddynt unrhyw empathi â'n cymunedau gwledig na'n cymunedau ffermio. Mae'n rhyfeddol fod Llafur bellach yn dod am bensiynau a chynilion pobl trwy drethu aberthu cyflog a thorri trothwyon ISA arian parod. Mae'r Llywodraeth hon yn amlwg yn gwneud ei gorau glas i wasgu pob ceiniog y gall ei chael gan deuluoedd gweithgar.
Gadewch inni edrych ar gyflwr presennol yr economi: mae diweithdra yng Nghymru yn 5.7 y cant—y gyfradd ddiweithdra uchaf yn y DU, gyda'r anweithgarwch economaidd uchaf. Yr hyn y dylai'r gyllideb hon fod wedi'i wneud yw cyhoeddi toriadau i bobl Cymru, nid codiadau trethi—er enghraifft, dilyn ein harweiniad ni a galw am ddiddymu'r dreth stamp a chael ein marchnad dai i symud, neu wrthdroi'r polisïau sy'n mygu'r economi a gyhoeddwyd y llynedd. Y ffaith syml amdani yw nad yw pobl Cymru'n gallu fforddio mwy o drethi, ac mae ein busnesau angen hyder a buddsoddiadau a fydd yn talu iddynt, ac maent angen gwybod bod y Llywodraeth yn eu cefnogi.
Felly, Lywydd, mae pobl Cymru—. Mae'n amlwg iawn nad yw Llywodraeth y DU yn gallu gosod y sylfaen ar gyfer twf economaidd y mae'r wlad hon ei hangen mor daer ar hyn o bryd, ac rwy'n annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig.
Well, Gordon Brown was the architect of austerity. He broke the economic rule that requires Governments to reduce spending as a proportion of GDP when an economy is growing in order to increase spending as a proportion of GDP when an economy is slowing. He ignored the IMF when they forewarned that he should stop increasing spending as a proportion of GDP faster than the growth rate of the economy, and that the UK banking system was more exposed to sub-prime debt than anywhere else in the world, leaving the UK particularly exposed to the 2008 global financial crash. By 2010, the UK budget deficit was the worst in the G20 as a share of GDP, behind only Ireland and Greece in the EU. If you have a big deficit, the lenders own you and set the terms, and they would have imposed greater cuts if the UK had continued to grow deficit and, therefore, debt, as happened in Ireland and Greece, and as happened in 1976, when a Labour Chancellor was forced to go cap in hand to the IMF for a bail-out, requiring substantial cuts in spending. I remember it well.
Before his last budget statement in March 2010, the then Labour Chancellor Alistair Darling stated that austerity had already arrived. His March 2010 UK budget statement that followed recognised that the scale of the deficit meant the UK didn't have enough money, with Mr Darling admitting that Labour's planned cuts in public spending would be, quote, 'deeper and tougher' than in the 1980s. The consequence was the austerity inherited by the new UK Government in 2010. Although the deficit was then virtually cleared in a decade, the subsequent financial shocks caused by the global pandemic and the global cost-of-living crisis generated estimated borrowing of over £400 billion. Despite this, in 2024, the outgoing UK Government left the incoming UK Government deficit levels only 40 per cent as a share of GDP of those inherited in 2010 by the Conservative UK Government, and inflation at the Bank of England's target rate of 2 per cent.
And then came Rachel from accounts, the 'grim Reever', whose budget decisions remain the No. 1 barrier to economic growth and the No. 1 domestic contributor to cost-of-living increases, stoking inflation, with borrowing costs hitting a 27-year high. This summer, leading economists, including a former head of the National Institute of Economic and Social Research, and a former member of the Bank of England's Monetary Policy Committee, highlighted the risk of a repeat of the crisis in 1976. Although Rachel Reeves has vowed today to go further and faster to kick-start the economy, the final official figures before the budget show slower than expected economic growth, at just 0.1 per cent between July and September. Meanwhile, Government borrowing reached £17.4 billion in October, higher than expected, with debt now nearly 100 per cent of GDP. Borrowing for the financial year to date has now reached £116.8 billion, nearly £10 billion more than the OBR forecast in March. And prices are still rising faster than expected, with inflation at 3.6 per cent, well above the Bank of England's 2 per cent target. Analysts, including the Bank of England, have said that Labour's tax rises last year have hindered growth and employment, adding to inflationary pressures and hitting tax receipts. That's why we're facing a £20 billion shortfall. Her tax and spending announcements today will only exacerbate this, with forecast GDP growth lower than expected and the tax burden to hit a record high, at 38 per cent of GDP.
As we heard in today's cross-party group for fuel poverty and energy efficiency, her energy company obligation cut will reduce ring-fenced funding for tackling fuel poverty in Wales, hitting low-income households, local businesses, jobs and supply chains. UK unemployment has risen every month since Labour took charge of the economy, rising over 40 per cent in Wales, which has the lowest employment rate of all UK nations and the lowest wages in Great Britain, over £4,000 per year below the UK average.
Labour inherited a recovering economy, but their disastrous choices have locked the UK in, yes, a doom loop of higher spending, more borrowing and higher taxes, leaving our economy weaker, businesses and wealth creators fleeing the UK, and the markets on a knife edge. This UK Chancellor, aided and abetted by this Labour Welsh Government, is following her Labour predecessors in laying the ground for future austerity when a responsible UK Government takes the tough decisions dictated by economic reality, or an irresponsible UK Government is forced to do so when cuts are imposed upon them.
Wel, Gordon Brown oedd pensaer cyni. Torrodd y rheol economaidd sy'n ei gwneud yn ofynnol i Lywodraethau leihau gwariant fel cyfran o gynnyrch domestig gros pan fydd economi'n tyfu er mwyn cynyddu gwariant fel cyfran o gynnyrch domestig gros pan fydd economi'n arafu. Fe wnaeth anwybyddu'r Gronfa Ariannol Ryngwladol pan wnaethant rybuddio y dylai roi'r gorau i gynyddu gwariant fel cyfran o gynnyrch domestig gros yn gyflymach na chyfradd dwf yr economi, a bod system fancio'r DU yn fwy agored i ddyled eilaidd nag unrhyw le arall yn y byd, gan adael y DU yn arbennig o agored i gwymp ariannol byd-eang 2008. Erbyn 2010, diffyg cyllidol y DU oedd y gwaethaf yn y G20 fel cyfran o gynnyrch domestig gros, y tu ôl i Iwerddon a Gwlad Groeg yn unig yn yr UE. Os oes gennych ddiffyg mawr, mae'r benthycwyr yn berchen arnoch chi ac yn gosod y telerau, a byddent wedi gosod mwy o doriadau pe bai'r DU wedi parhau i gynyddu diffyg, a dyled felly, fel a ddigwyddodd yn Iwerddon a Gwlad Groeg, ac fel a ddigwyddodd yn 1976, pan orfodwyd Canghellor Llafur i fynd â'i gap yn ei law at y Gronfa Ariannol Ryngwladol i ofyn iddynt achub ei groen, gan arwain at doriadau sylweddol mewn gwariant. Rwy'n ei gofio'n dda.
Cyn ei ddatganiad cyllideb olaf ym mis Mawrth 2010, dywedodd y Canghellor Llafur ar y pryd, Alistair Darling, fod cyni eisoes wedi cyrraedd. Roedd ei ddatganiad cyllideb y DU ym mis Mawrth 2010 a ddilynodd yn cydnabod bod graddau'r diffyg yn golygu nad oedd gan y DU ddigon o arian, gyda Mr Darling yn cyfaddef y byddai toriadau arfaethedig Llafur i wariant cyhoeddus yn 'ddyfnach ac yn anoddach' nag yn yr 1980au. Y canlyniad oedd y cyni a etifeddwyd gan Lywodraeth newydd y DU yn 2010. Er i'r diffyg gael ei glirio bron iawn mewn degawd, fe wnaeth y siociau ariannol dilynol a achoswyd gan y pandemig byd-eang a'r argyfwng costau byw byd-eang gynhyrchu benthyciadau amcangyfrifedig o dros £400 biliwn. Er hynny, yn 2024, gadawodd Llywodraeth ymadawol y DU lefelau diffyg o ddim ond 40 y cant fel cyfran o'r cynnyrch domestig gros o'r hyn a etifeddwyd yn 2010 gan Lywodraeth Geidwadol y DU, a chwyddiant ar gyfradd darged Banc Lloegr o 2 y cant.
Ac yna daeth 'Rachel from accounts', y 'grim Reever', y mae ei phenderfyniadau cyllidebol yn parhau i fod yn brif rwystr i dwf economaidd a'r prif gyfrannwr domestig i gynnydd mewn costau byw, gan waethygu chwyddiant, gyda chostau benthyca'n cyrraedd y lefel uchaf ers 27 mlynedd. Yr haf hwn, nododd economegwyr blaenllaw, gan gynnwys un cyn-bennaeth y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol, a chyn-aelod o Bwyllgor Polisi Ariannol Banc Lloegr, y risg o ailadrodd argyfwng 1976. Er bod Rachel Reeves wedi addo mynd ymhellach ac yn gyflymach heddiw i roi hwb i'r economi, mae'r ffigurau swyddogol terfynol cyn y gyllideb yn dangos twf economaidd arafach na'r disgwyl, ar ddim ond 0.1 y cant rhwng mis Gorffennaf a mis Medi. Yn y cyfamser, cyrhaeddodd lefel fenthyca'r Llywodraeth £17.4 biliwn ym mis Hydref, yn uwch na'r disgwyl, gyda'r ddyled bellach bron yn 100 y cant o gynnyrch domestig gros. Mae benthyca ar gyfer y flwyddyn ariannol hyd yma wedi cyrraedd £116.8 biliwn erbyn hyn, bron i £10 biliwn yn fwy na rhagolwg y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ym mis Mawrth. Ac mae prisiau'n dal i godi'n gyflymach na'r disgwyl, gyda chwyddiant ar 3.6 y cant, ymhell uwchlaw targed Banc Lloegr o 2 y cant. Mae dadansoddwyr, gan gynnwys Banc Lloegr, wedi dweud bod codiadau treth Llafur y llynedd wedi llesteirio twf a chyflogaeth, gan ychwanegu at bwysau chwyddiant a tharo derbyniadau treth. Dyna pam ein bod yn wynebu diffyg o £20 biliwn. Bydd ei chyhoeddiadau treth a gwariant heddiw yn gwaethygu hyn, gyda thwf cynnyrch domestig gros a ragwelir yn is na'r disgwyl a'r baich treth i gyrraedd lefel uwch nag erioed, ar 38 y cant o gynnyrch domestig gros.
Fel y clywsom yn y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni heddiw, bydd ei thoriad i'r rhwymedigaeth cwmnïau ynni yn lleihau cyllid wedi'i glustnodi ar gyfer mynd i'r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru, gan daro aelwydydd incwm isel, busnesau lleol, swyddi a chadwyni cyflenwi. Mae diweithdra yn y DU wedi codi bob mis ers i Lafur ysgwyddo cyfrifoldeb am yr economi, gan godi dros 40 y cant yng Nghymru, sydd â'r gyfradd gyflogaeth isaf o holl wledydd y DU a'r cyflogau isaf ym Mhrydain, dros £4,000 y flwyddyn yn is na chyfartaledd y DU.
Mae Llafur wedi etifeddu economi sy'n ymadfer, ond mae eu dewisiadau trychinebus wedi cloi'r DU mewn cylch dinistriol o wariant uwch, mwy o fenthyca a threthi uwch, gan adael ein heconomi'n wannach, busnesau a chrewyr cyfoeth yn gadael y DU, a'r marchnadoedd ar fin y gyllell. Mae Canghellor y DU, gyda chymorth Llywodraeth Lafur Cymru, yn dilyn ei rhagflaenwyr Llafur drwy osod y sylfaen ar gyfer cyni yn y dyfodol pan fydd Llywodraeth gyfrifol yn y DU yn gwneud y penderfyniadau anodd a bennir gan realiti economaidd, neu pan fydd Llywodraeth anghyfrifol yn y DU yn cael ei gorfodi i wneud hynny pan gaiff toriadau eu gosod arnynt.
Before I call the Cabinet Secretary, knowing you as I do, Mark Isherwood, I'm sure you didn't mean for the reference to the Chancellor of the Exchequer to be in any way interpreted as a sexist comment, but some of us would have taken it, possibly, as such. So, can I just ask that you refer to the Chancellor—any Chancellor of the Exchequer—by her full name, as elected to the House of Commons?
Cyn i mi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet, gan fy mod yn eich adnabod fel rwyf i, Mark Isherwood, rwy'n siŵr nad oeddech chi'n golygu i'r cyfeiriad at Ganghellor y Trysorlys gael ei ddehongli mewn unrhyw ffordd fel sylw rhywiaethol, ond byddai rhai ohonom wedi ei gymryd felly, o bosib. Felly, a gaf i ofyn i chi gyfeirio at y Canghellor—unrhyw Ganghellor y Trysorlys—wrth ei henw llawn, fel y'i hetholwyd i Dŷ'r Cyffredin?
Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr dros gyllid i gyfrannu.
The Cabinet Secretary for finance to make his contribution.
Diolch yn fawr, Llywydd. In the time I've got, I'll try and respond to some of the main points made in the debate, and then set out the Government's response to today's budget.
Well, Sam Rowlands opened the debate with a reprise of his greatest grievances from last year's budget. In fact, quite a number of Members appear to have decided that they'd prefer to talk about last year's budget than this year's budget—a budget, Sam Rowlands said, that made the situation worse, not better. But, in today's budget, the OBR revised its growth forecast for next year's economy up. The Bank of England confirmed its forecast that inflation will continue to come down. And the budget brings borrowing costs down for the nation as a whole.
Sam said that the Conservatives have a credible plan. But, as ever, it was hard to believe that his heart was really in it, because he knows that, when he says that the Conservative Party would bring taxes down, what people remember is that, under a Conservative Government, taxes went up to a 70-year high. When he says that, in the last quarter—the very last quarter of 14 years—inflation was at 2 per cent, what people remember is that, under the Conservative Government, inflation was, for a year, at 11 per cent. And when he says that a Conservative Government would bring stability to the economy, what people remember is that rollercoaster six weeks of a Liz Truss Government. The idea that, outside this Chamber, people believe that the Conservative Party has a credible plan flies in the face of everything that led to the election result in July of last year.
And when it comes to that credible plan, what have we learnt, Llywydd, this afternoon? Well, we've learnt that you don't have to scratch very far to find that the nasty party is alive and well here in Wales. You only had to listen to the dog-whistle contribution of Gareth Davies to know exactly that. What was Sam Rowlands's idea of how to bring economic stability? It was to bring welfare spending under control. Well, I know what that means, and so do people in Wales. It means taking money away from people who have the least in order to bolster the incomes of those who already have the most. That's what lies behind today's Tory party attack on the very, very welcome plan in the Chancellor's budget speech to remove the two-child benefit cap.
Diolch yn fawr, Lywydd. Yn yr amser sydd gennyf, fe geisiaf ymateb i rai o'r prif bwyntiau a wnaed yn y ddadl, a nodi ymateb y Llywodraeth wedyn i'r gyllideb heddiw.
Wel, agorodd Sam Rowlands y ddadl gan ailadrodd ei gwynion mwyaf ers cyllideb y llynedd. Mewn gwirionedd, ymddengys bod nifer o Aelodau wedi penderfynu y byddai'n well ganddynt siarad am gyllideb y llynedd na chyllideb eleni—cyllideb, meddai Sam Rowlands, a wnaeth y sefyllfa'n waeth, nid yn well. Ond yn y gyllideb heddiw, diwygiodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ei rhagolwg twf ar gyfer economi y flwyddyn nesaf tuag i fyny. Cadarnhaodd Banc Lloegr ei ragolwg y bydd chwyddiant yn parhau i ostwng. Ac mae'r gyllideb yn gostwng costau benthyca i'r genedl gyfan.
Dywedodd Sam fod gan y Ceidwadwyr gynllun credadwy. Ond fel erioed, roedd yn anodd credu bod ei galon ynddi mewn gwirionedd, oherwydd mae'n gwybod, pan fo'n dweud y byddai'r Blaid Geidwadol yn gostwng trethi, yr hyn y mae pobl yn ei gofio, o dan Lywodraeth Geidwadol, yw bod trethi wedi codi i lefel uwch nag ers 70 mlynedd. Pan fo'n dweud bod chwyddiant yn 2 y cant yn y chwarter olaf—y chwarter olaf wedi 14 mlynedd—yr hyn y mae pobl yn ei gofio yw bod chwyddiant yn 11 y cant am flwyddyn. A phan fo'n dweud y byddai Llywodraeth Geidwadol yn dod â sefydlogrwydd i'r economi, yr hyn y mae pobl yn ei gofio yw chwe wythnos o Lywodraeth Liz Truss. Mae'r syniad fod pobl y tu allan i'r Siambr hon yn credu bod gan y Blaid Geidwadol gynllun credadwy yn mynd yn groes i bopeth a arweiniodd at ganlyniad yr etholiad ym mis Gorffennaf y llynedd.
Ac ar y cynllun credadwy hwnnw, beth a ddysgasom y prynhawn yma, Lywydd? Wel, fe wnaethom ddysgu nad oes rhaid i chi dyrchu'n bell iawn i ddarganfod bod y blaid gas yn fyw ac yn iach yma yng Nghymru. Dim ond gwrando ar gyfraniad 'chwiban y ci' Gareth Davies oedd yn rhaid i chi ei wneud i wybod hynny. Beth oedd syniad Sam Rowlands ar gyfer creu sefydlogrwydd economaidd? Dod â gwariant lles dan reolaeth. Wel, rwy'n gwybod beth y mae hynny'n ei olygu, ac mae pobl Cymru'n gwybod hefyd. Mae'n golygu mynd ag arian oddi wrth y bobl sydd â leiaf er mwyn chwyddo incwm y rhai sydd â fwyaf eisoes. Dyna beth sydd wrth wraidd ymosodiad y blaid Dorïaidd heddiw ar y cynllun, sydd i'w groesawu'n fawr iawn, yn araith cyllideb y Canghellor i gael gwared ar y cap dau blentyn ar fudd-daliadau.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Are you taking an intervention from Gareth Davies?
A ydych chi'n derbyn ymyriad gan Gareth Davies?
Yes, of course.
Ydw, wrth gwrs.
Thank you, Cabinet Secretary. You've been going for three and a half minutes, and all you've done is blame the Conservatives for your party's budget today. Would it not be wise to use this time that you've got responding to the debate saying what your assessment of this budget is, and your assessment of what that means for the people of Wales? Would that not be a better use of Senedd time, rather than blaming a Government that's not even in power any more?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydych chi wedi bod yn siarad ers tri munud a hanner, a'r cyfan rydych chi wedi'i wneud yw beio'r Ceidwadwyr am gyllideb eich plaid heddiw. Oni fyddai'n ddoeth defnyddio'r amser sydd gennych i ymateb i'r ddadl gan ddweud beth yw eich asesiad o'r gyllideb hon, a'ch asesiad o'r hyn y mae hynny'n ei olygu i bobl Cymru? Oni fyddai hynny'n well defnydd o amser y Senedd, yn hytrach na beio Llywodraeth nad yw mewn grym mwyach?
Llywydd, I'd probably decided not to say this, but, when I listened to Mark Isherwood's historical ramblings and his attack on Gordon Brown, I was reminded of what Denis Healey said about being attacked by Geoffrey Howe—that it was like being savaged by a dead sheep. I'm reminded of that again in Gareth Davies's intervention. I'm replying to a Conservative Party debate, Llywydd. I think I'm entitled to point to some of the flaws in the contributions of Conservative Members here this afternoon.
Heledd Fychan began by repeating a canard that has become part of the canon of Plaid Cymru, and that is that somehow Wales is worse off under Labour than we were under the Tories. The truth of the matter is that the comprehensive spending review provides Wales with £5 billion more than we would have had under the plans left by Jeremy Hunt. She then went on to focus on what the budget doesn't say, rather than what it does say. I'm not surprised at that. For Plaid Cymru, the glass will always be half empty, partly by temperament and quite certainly by political calculation.
Let me show, by contrast, what is in today's budget: £0.5 billion in extra investment for this Senedd over the spending review period; investment in the semiconductor cluster in south Wales; more money for Port Talbot; an AI growth zone, not just in north Wales now, but in south Wales as well.
Lywydd, mae'n debyg fy mod wedi penderfynu peidio â dweud hyn, ond pan wrandewais ar fwydro hanesyddol Mark Isherwood a'i ymosodiad ar Gordon Brown, cefais fy atgoffa o'r hyn a ddywedodd Denis Healey am ymosodiad arno gan Geoffrey Howe—ei fod fel cael ei daro gan ddafad farw. Rwy'n cael fy atgoffa o hynny eto yn ymyriad Gareth Davies. Rwy'n ymateb i ddadl y Blaid Geidwadol, Lywydd. Rwy'n credu bod gennyf hawl i dynnu sylw at rai o'r gwendidau yng nghyfraniadau'r Aelodau Ceidwadol yma y prynhawn yma.
Dechreuodd Heledd Fychan drwy ailadrodd chwedl sydd wedi dod yn rhan o ganon Plaid Cymru, sef bod Cymru, rywsut yn waeth ei byd o dan Lafur nag a oeddem o dan y Torïaid. Y gwir amdani yw bod yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yn rhoi £5 biliwn yn fwy i Gymru nag y byddem wedi'i gael o dan y cynlluniau a adawyd gan Jeremy Hunt. Yna aeth ymlaen i ganolbwyntio ar yr hyn nad yw'r gyllideb yn ei ddweud, yn hytrach na'r hyn y mae'n ei ddweud. Nid wyf yn synnu. I Blaid Cymru, bydd y gwydr bob amser yn hanner gwag, yn rhannol oherwydd eu hanian ac yn sicr o fwriad gwleidyddol.
Mewn cyferbyniad, gadewch imi ddangos beth sydd yn y gyllideb heddiw: £0.5 biliwn o fuddsoddiad ychwanegol ar gyfer y Senedd hon dros gyfnod yr adolygiad o wariant; buddsoddiad yn y clwstwr lled-ddargludyddion yn ne Cymru; mwy o arian ar gyfer Port Talbot; parth twf deallusrwydd artiffisial, nid yn unig yng ngogledd Cymru nawr, ond yn ne Cymru hefyd.
Will you take an intervention? The First Minister said that she had a list of demands from the Prime Minister. She wouldn't name the list and she wouldn't say what was on that list. Can you confirm whether that list has been fulfilled, and what was the list?
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Dywedodd Prif Weinidog Cymru fod ganddi restr o ofynion ar gyfer y Prif Weinidog. Nid oedd am ddweud beth oedd ar y rhestr. A allwch chi gadarnhau pa un a yw'r rhestr honno wedi'i gwireddu, a beth oedd ar y rhestr?
Well, I can certainly confirm for you that AI zones in north Wales and south Wales were absolutely on the First Minister's list. She has made it a mission over recent months to emphasise the opportunities that come for Wales through artificial intelligence, and now we have zones north and south in order to make sure that that defining development—. That is a defining development of the future of our economy. I'm really surprised that Plaid Cymru does not want to welcome the fact that there will be thousands of jobs in Wales preparing us for that future, making sure that we are in the best possible place to take advantage of the many opportunities that can now come to Wales.
I'll tell you something else that was on the First Minister's list, and that was that we should see changes in Wales's fiscal flexibilities. For nearly a decade, we have been stuck with the figures that were negotiated in 2016. For the first time in that decade, we now have an uplift in our annual capital borrowing limits, a further year of unfettered access to the Welsh reserve, and, maybe most importantly of all, a commitment to uprate every year, in line with inflation, the figures that give us the flexibility we need to manage our own affairs.
Let me just say something, Llywydd, about the very important decisions that the Chancellor announced today that will make such a difference in the lives of so many families here in Wales: the 160,000 workers who will benefit from the increase in the national living wage and the national minimum wage; the fact that there will be a £150 reduction for households up and down the country in their energy costs in the coming year; the fact that pensioners here in Wales will see their incomes go up by £575 a year as a result of today's budget; and, most of all, for those of us who came into politics in order to make sure that our children have the best possible start in life, the fact that 70,000 children in Wales will benefit from the abolition of a two-child limit. We've had a decade under austerity when child poverty—[Interruption.]
Wel, gallaf yn sicr gadarnhau i chi fod parthau deallusrwydd artiffisial yng ngogledd Cymru a de Cymru yn bendant ar restr y Prif Weinidog. Mae hi wedi ei gwneud yn genhadaeth dros y misoedd diwethaf i bwysleisio'r cyfleoedd sy'n dod i Gymru drwy ddeallusrwydd artiffisial, ac erbyn hyn mae gennym barthau ar gyfer y gogledd a'r de er mwyn sicrhau bod y datblygiad diffiniol hwnnw—. Mae'n ddatblygiad sy'n diffinio dyfodol ein heconomi. Rwy'n synnu'n fawr nad yw Plaid Cymru eisiau croesawu'r ffaith y bydd miloedd o swyddi yng Nghymru yn ein paratoi ar gyfer y dyfodol hwnnw, gan wneud yn siŵr ein bod yn y lle gorau posib i fanteisio ar y cyfleoedd niferus a all ddod i Gymru nawr.
Fe ddywedaf rywbeth arall a oedd ar restr y Prif Weinidog, sef y dylem weld newidiadau yn hyblygrwydd cyllidol Cymru. Ers bron i ddegawd, rydym wedi bod yn gyfyngedig i'r ffigurau a negodwyd yn 2016. Am y tro cyntaf yn y degawd hwnnw, mae gennym bellach gynnydd i'n terfynau benthyca cyfalaf blynyddol, blwyddyn arall o fynediad dirwystr i gronfa wrth gefn Cymru, ac yn bwysicaf oll efallai, ymrwymiad i uwchraddio bob blwyddyn, yn unol â chwyddiant, y ffigurau sy'n rhoi'r hyblygrwydd sydd ei angen arnom i reoli ein materion ein hunain.
Gadewch imi ddweud rhywbeth, Lywydd, am y penderfyniadau pwysig iawn a gyhoeddodd y Canghellor heddiw a fydd yn gwneud cymaint o wahaniaeth ym mywydau cymaint o deuluoedd yma yng Nghymru: y 160,000 o weithwyr a fydd yn elwa o'r cynnydd yn y cyflog byw cenedlaethol a'r isafswm cyflog cenedlaethol; y ffaith y bydd gostyngiad o £150 i aelwydydd ledled y wlad yn eu costau ynni yn y flwyddyn i ddod; y ffaith y bydd pensiynwyr yma yng Nghymru yn gweld eu hincwm yn cynyddu £575 y flwyddyn o ganlyniad i'r gyllideb heddiw; ac yn bennaf oll, i'r rhai ohonom a ddaeth i fyd gwleidyddiaeth er mwyn sicrhau bod ein plant yn cael y dechrau gorau posib mewn bywyd, y ffaith y bydd 70,000 o blant yng Nghymru yn elwa o ddiddymu terfyn dau blentyn. Rydym wedi cael degawd o dan gyni pan oedd tlodi plant—[Torri ar draws.]
Thank you very much for taking an intervention, Cabinet Secretary. So, you're highlighting some of the things that came in the budget today, but I was very disappointed that we did not see a u-turn on the family farm tax, even though your own Government and some of your own backbench Members have called out the family farm tax. I know Mabon ap Gwynfor asked you about the list. So, I'm just interested: was the family farm tax u-turn on that list, and is the Government disappointed that the UK Government have not reversed this policy?
Diolch yn fawr am dderbyn ymyriad, Ysgrifennydd y Cabinet. Felly, rydych chi'n tynnu sylw at rai o'r pethau a ddaeth yn y gyllideb heddiw, ond roeddwn yn siomedig iawn na welsom dro pedol ar y dreth ar y fferm deuluol, er bod eich Llywodraeth eich hun a rhai o Aelodau eich meinciau cefn eich hun wedi beirniadu'r dreth ar y fferm deuluol. Gwn fod Mabon ap Gwynfor wedi gofyn i chi am y rhestr. Felly, hoffwn wybod hyn: a oedd tro pedol ar y dreth ar y fferm deuluol ar y rhestr honno, ac a yw'r Llywodraeth yn siomedig nad yw Llywodraeth y DU wedi gwrthdroi'r polisi hwn?
Well, the Welsh Government's position on family farms was set out in letters from my colleague the Deputy First Minister in June and September of this year. The fact that the budget did not say something on family farm inheritance tax does not mean that those conversations haven't been had and aren't continuing.
What the budget will mean is that those children who, under a Conservative Government, saw their future getting bleaker year on year will now see their future made better by a Labour Government. Child poverty having gone up inexorably will now come down here in Wales. Sam Rowlands said that the national decisions in the budget matter deeply to Wales. Well, I agree with him there, and so will those pensioners, and so will those households with their bills going down, and so will those children who see their future made better. That's what this budget delivers, and that's why this budget is a good budget for Wales.
Wel, nodwyd safbwynt Llywodraeth Cymru ar ffermydd teuluol mewn llythyrau gan fy nghyd-Aelod y Dirprwy Brif Weinidog ym mis Mehefin a mis Medi eleni. Nid yw'r ffaith nad oedd y gyllideb yn dweud unrhyw beth am dreth etifeddiant ffermydd teuluol yn golygu nad yw'r sgyrsiau hynny wedi'u cynnal ac nad ydynt yn parhau.
Yr hyn y bydd y gyllideb yn ei olygu yw y bydd y plant a welodd eu dyfodol yn mynd yn fwy llwm o flwyddyn i flwyddyn o dan Lywodraeth Geidwadol bellach yn gweld eu dyfodol yn gwella o dan Lywodraeth Lafur. Bydd lefelau tlodi plant, ar ôl cynyddu'n ddiwrthdro, bellach yn gostwng yma yng Nghymru. Dywedodd Sam Rowlands fod y penderfyniadau cenedlaethol yn y gyllideb yn bwysig iawn i Gymru. Wel, rwy'n cytuno ag ef ynglŷn â hynny, a bydd y pensiynwyr yn cytuno hefyd, a'r cartrefi gyda'u biliau'n lleihau, ac felly hefyd y plant sy'n gweld eu dyfodol yn gwella. Dyna mae'r gyllideb hon yn ei gyflawni, a dyna pam y mae'r gyllideb hon yn gyllideb dda i Gymru.
I gloi'r ddadl, Sam Kurtz.
Sam Kurtz to close the debate.
Diolch, Llywydd. It would be hilarious had it not been so tragic. The briefings on the budget ahead of time, the u-turns followed by u-turns, and an OBR projection released 45 minutes before the Chancellor of the Exchequer even had the opportunity to stand at the despatch box. As I said, it would be hilarious were it not so tragic. It is a disaster.
'We are on the wrong side of every statistic, argument, policy and public opinion'.
Not my words, but the words of a senior Labour figure. Forty-three separate tax rises coming in this budget, equating to £26 billion. This is the largest tax burden in a generation. And we heard about electricity pricing from Jenny Rathbone, and that promise from Ed Miliband before the election of a saving of £300. Bills ending up £200 more expensive and the changes from today's budget saving approximately £70. So, that, in my arithmetic, is energy bills are still £130 more expensive under a Labour Government.
And on the family farms tax, I will take no lectures or be patronised for the concern, heartbreak and terror felt by rural communities at the impact of the family farm tax. And while those conversations may have been had and may still be being had, those conversations today fell on deaf ears, as farmers saw no respite to this cruel, callous policy.
Failing to deliver for the people of Wales was on the order paper today, and I'm pleased that Plaid Cymru and the Liberal Democrats are supporting that, because it certainly does fail the people of Wales. Why? Because of that tax burden reaching a record high. Why? Because the squeezed-middle SMEs are being asked to do more and more and more. We are seeing the income tax thresholds frozen, meaning more workers will be dragged into higher tax rates. Growth forecasts downgraded. We've seen the welfare bill go up to £11 billion. Electric vehicles, lauded as the saviour, we've seen their increases on mileage rates going up. We've seen property dividend and savings tax up 2 per cent. We've seen gambling taxes increasing. We've seen council tax surcharges on 2 million homes.
And what's interesting about that policy—[Interruption.] I won't take an intervention for this point. I will in a second. But what's interesting about that policy is it's purely the politics of envy, because that policy will raise less money in taxation than it takes to administer. That is purely the politics of envy, to come in with a policy that will raise less money than it will actually cost to deliver. How economically illiterate is this Government?
Diolch, Lywydd. Byddai'n ddoniol iawn pe na bai wedi bod mor drasig. Y sesiynau briffio ar y gyllideb ymlaen llaw, un tro pedol ar ôl y llall, ac amcanestyniad gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn cael i ryddhau 45 munud cyn i Ganghellor y Trysorlys gael cyfle i sefyll wrth y blwch dogfennau hyd yn oed. Fel y dywedais, byddai'n ddoniol iawn pe na bai mor drasig. Mae'n drychineb.
'Rydym ar yr ochr anghywir i bob ystadegyn, dadl, polisi a barn y cyhoedd'.
Nid fy ngeiriau i, ond geiriau un o uwch-ffigurau'r blaid Lafur. Mae 43 o godiadau treth gwahanol yn y gyllideb hon, sy'n cyfateb i £26 biliwn. Dyma'r baich treth mwyaf mewn cenhedlaeth. A chlywsom am brisiau trydan gan Jenny Rathbone, a'r addewid gan Ed Miliband cyn yr etholiad o arbediad o £300. Biliau sydd £200 yn ddrytach, a'r newidiadau o gyllideb heddiw yn arbed oddeutu £70. Felly, o'r hyn rwy'n ei gyfrif, mae biliau ynni'n dal i fod £130 yn ddrytach o dan Lywodraeth Lafur.
Ac o ran y dreth ar ffermydd teuluol, nid wyf am wrando ar unrhyw bregethau na chael fy nhrin yn nawddoglyd oherwydd y pryder, y galar a'r braw a deimlir gan gymunedau gwledig ynghylch effaith y dreth ar ffermydd teuluol. Ac er y gallai'r sgyrsiau hynny fod wedi digwydd ac y gallent fod yn dal i ddigwydd, syrthiodd y sgyrsiau hynny ar glustiau byddar heddiw, gan na welodd ffermwyr unrhyw ohirio i'r polisi creulon a didrugaredd hwn.
Roedd methiant i gyflawni ar gyfer pobl Cymru ar y papur trefn heddiw, ac rwy'n falch fod Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn cefnogi hynny, oherwydd yn sicr, mae hyn yn fethiant i gyflawni ar ran pobl Cymru. Pam? Am fod y baich treth hwnnw wedi cyrraedd y lefel uchaf erioed. Pam? Am fod gofyn i'r busnesau bach a chanolig sydd o dan bwysau wneud mwy a mwy. Rydym yn gweld y trothwyon treth incwm yn cael eu rhewi, sy'n golygu y bydd mwy o weithwyr yn gorfod talu cyfraddau treth uwch. Rhagolygon twf yn cael eu hisraddio. Rydym wedi gweld y bil lles yn cynyddu i £11 biliwn. Gwelsom gynnydd i gyfraddau milltiredd cerbydau trydan, a ganmolwyd fel achubiaeth, yn codi. Rydym wedi gweld y difidend eiddo a threth ar gynilion yn codi 2 y cant. Rydym wedi gweld trethi hapchwarae yn codi. Rydym wedi gweld gordal treth gyngor ar 2 filiwn o gartrefi.
A'r hyn sy'n ddiddorol am y polisi hwnnw—[Torri ar draws.] Nid wyf am dderbyn ymyriad ar gyfer y pwynt hwn. Fe wnaf mewn eiliad. Ond yr hyn sy'n ddiddorol am y polisi hwnnw yw nad yw'n ddim mwy na gwleidyddiaeth cenfigen, gan y bydd y polisi hwnnw'n codi llai o arian mewn trethiant nag y bydd ei angen i'w weinyddu. Nid yw hynny'n ddim mwy na gwleidyddiaeth cenfigen, cyflwyno polisi a fydd yn codi llai o arian nag y bydd yn ei gostio i'w weithredu. Pa mor economaidd anllythrennog yw'r Llywodraeth hon?
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'll take the intervention now, Jenny.
Fe wnaf dderbyn yr ymyriad nawr, Jenny.
I'm surprised that you're attacking the gambling tax. I would have thought we'd all welcome that. In the context of the fact that the NHS has seen a 130 per cent rise in referrals since January for people with a gambling addiction, and it now affects one in four Britons, why would we stand aside and allow these companies just to make their profits on other people's misery?
Rwy'n synnu eich bod yn ymosod ar y dreth hapchwarae. Buaswn wedi meddwl y byddai pob un ohonom yn croesawu hynny. Yng nghyd-destun y ffaith bod y GIG wedi gweld cynnydd o 130 y cant mewn atgyfeiriadau ers mis Ionawr ar gyfer pobl sy'n gaeth i gamblo, problem sydd bellach yn effeithio ar un o bob pedwar o Brydeinwyr, pam y byddem yn sefyll o'r neilltu ac yn caniatáu i'r cwmnïau hyn wneud eu helw o drallod pobl eraill?
Taxation, taxation, taxation is the answer to every single one of the questions when you ask a Labour Member. More tax, squeeze people for every penny that they have, because the state is the best arbitrator of spend. As Conservatives, we believe the individual is the best arbitrator of their money. That the pound in the pocket is worth more than the pound in the Treasury. It's up to the individuals.
I'll end, Llywydd, with this. I started with a quote and I'll end with a quote: 'We don't know what we're doing on the economy.' I didn't realise that Lee Waters was speaking for all Labour Governments. Diolch, Llywydd.
Trethiant, trethiant, trethiant yw'r ateb i bob cwestiwn pan ofynnwch i Aelod Llafur. Mwy o dreth, gwasgu pob ceiniog sydd ganddynt allan o bobl, gan mai'r wladwriaeth sy'n gwybod orau sut i wario. Fel Ceidwadwyr, rydym o'r farn mai'r unigolyn sy'n gwybod orau sut i wario eu harian. Fod punt yn y boced yn werth mwy na phunt yn y Trysorlys. Yr unigolion a ddylai benderfynu.
Lywydd, rwyf am gloi gyda hyn. Dechreuais gyda dyfyniad, ac rwyf am gloi gyda dyfyniad: 'Nid ydym yn gwybod beth rydym yn ei wneud ar yr economi.' Nid oeddwn yn sylweddoli bod Lee Waters yn siarad ar ran pob Llywodraeth Lafur. Diolch, Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Oes yna wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig yn cael ei ohirio tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? Are there any objections? [Objection.] There are objections. We will, therefore, defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rydyn ni nawr yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Ac oni bai fod tri Aelod yn gofyn i fi ganu'r gloch, fe awn ni'n syth i'r bleidlais, felly. Ac mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 6: dadl ar ddeiseb ar 'Ymchwiliad cyhoeddus llawn i gau canolfannau Ambiwlans Awyr Cymru yng nghanolbarth a gogledd Cymru'. A dwi'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig yn enw Carolyn Thomas. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, pump yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
That brings us to voting time. And unless three Members wish for the bell to be rung, we will move directly to our first vote. And that first vote is on item 6: debate on the petition 'I demand a full public enquiry into the closure of Welsh Air Ambulance bases in mid and North Wales'. And I call for a vote on the motion tabled in the name of Carolyn Thomas. Open the vote. Close the vote. In favour 24, five abstentions and 20 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl ar ddeiseb P-06-1456: Ymchwiliad cyhoeddus llawn i gau canolfannau Ambiwlans Awyr Cymru yng nghanolbarth a gogledd Cymru.: O blaid: 24, Yn erbyn: 20, Ymatal: 5
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Debate on petition P-06-1456: I demand a full public enquiry into the closure of Welsh Air Ambulance bases in mid and North Wales.: For: 24, Against: 20, Abstain: 5
Motion has been agreed
Y cynnig olaf ar gyfer pleidlais yw'r cynnig o dan eitem 8: dadl y Ceidwadwyr ar gyllideb Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, yn erbyn 24. Mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
The final vote this afternoon is on item 8: the Conservatives' debate on the UK Government budget. I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 24 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cyllideb Llywodraeth y DU. Cynnig heb ei ddiwygio.: O blaid: 25, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate - UK Government budget. Motion without amendment.: For: 25, Against: 24, Abstain: 0
Motion has been agreed
Felly, yr eitem nesaf o fusnes yw'r ddadl fer. Peter Fox sydd â'r ddadl fer heddiw. Croeso i chi gyflwyno eich dadl. Peter Fox.
The next item of business is the short debate. And I call on Peter Fox to speak to the topic that he has chosen. Peter Fox.
Diolch, Llywydd. My theme for today's short debate is 'Sowing the Seeds: Wales's journey to a sustainable food system.' And I'm happy to give a minute of my time to Sam Kurtz, James Evans, Jenny Rathbone and Sam Rowlands, time allowing.
Across Wales, food is much more than what we put on our plates. It is the foundation of our health, our economy, our culture and our rural way of life. Yet the way we currently plan, produce, access and value food is fragmented. We face rising diet-related ill health, pressures on farming families and increasing demand on public services. At the same time, we have extraordinary natural assets, passionate producers, and a deep community pride in the land that feeds us. My debate is about how we bring those strengths together, how we create a truly holistic, coherent Welsh food system that works for our farmers, our communities and our future generations. The challenge then is addressing the weakening link between production, health and economic resilience.
Diolch, Lywydd. Fy thema ar gyfer y ddadl fer heddiw yw 'Hau hadau: Taith Cymru tuag at system fwyd gynaliadwy.' Ac rwy'n hapus i roi munud o fy amser i Sam Kurtz, James Evans, Jenny Rathbone a Sam Rowlands, os bydd amser yn caniatáu.
Ledled Cymru, mae bwyd yn llawer mwy na'r hyn a roddwn ar ein platiau. Dyma sylfaen ein hiechyd, ein heconomi, ein diwylliant a'n ffordd wledig o fyw. Ac eto, mae'r ffordd rydym yn cynllunio, yn cynhyrchu, yn gwerthfawrogi ac yn cael mynediad at fwyd yn dameidiog iawn ar hyn o bryd. Rydym yn wynebu afiechyd cynyddol sy'n gysylltiedig â deietau, pwysau ar deuluoedd ffermio a galw cynyddol ar wasanaethau cyhoeddus. Ar yr un pryd, mae gennym asedau naturiol rhyfeddol, cynhyrchwyr angerddol, a balchder cymunedol dwfn yn y tir sy'n ein bwydo. Mae fy nadl yn ymwneud â sut rydym yn dod â'r cryfderau hynny ynghyd, sut rydym yn creu system fwyd wirioneddol gyfannol a chydlynol yng Nghymru sy'n gweithio i'n ffermwyr, ein cymunedau a chenedlaethau'r dyfodol. Yr her wedyn yw mynd i'r afael â'r cysylltiad sy'n gwanhau rhwng cynhyrchiant, iechyd a chadernid economaidd.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
We're all aware of the worsening health picture: obesity levels continue to rise and we see that type 2 diabetes is increasing among adults, and shockingly among young people too. Diet-related illness is now one of the most significant contributors to pressures on our NHS. We cannot keep treating the consequences without reshaping the system that drives them.
At the same time, the backbone of that system, our family farms, are under immense strain. Farm businesses face uncertainty over future support frameworks, rising input costs, major transition in land management expectations, and now deep concern over potential changes to agricultural inheritance tax.
For many Welsh farmers, especially smaller family farms, inheritance tax relief is not a windfall; it is the only mechanism that allows land, stock and business assets to pass from one generation to the next without triggering a crisis that forces sales or fragmentation. If we allow farming families to lose confidence in their future, we risk hollowing out the rural economy, losing domestic food production capacity and weakening the very communities who safeguard our landscapes. So, in my mind, a sustainable Welsh food system must start with sustainable Welsh agriculture, which requires sustainable farmers.
We all know that farming is not just an economic activity. It underpins our culture, our heritage, environmental stewardship and community identity. A sustainable food system must therefore maintain a strong, viable family farm structure across Wales, but it must recognise the strategic importance of domestic food production. It should reward high-standard sustainable practice without creating unmanageable burdens and ensure generational succession is possible and encouraged.
The farming industry needs clarity and stability. Rural Wales cannot be expected to deliver food security, environmental recovery and wider social value if the very viability of the businesses charged with delivering these things is continually uncertain. Welsh food system reform must place agriculture at the centre, and not as an afterthought to public health or community priorities, but as the essential foundation that enables them.
The Government's community food strategy contains positive elements: its support for community growing, better local procurement, food partnerships and improved access to nutritious food. These initiatives matter. They can help strengthen resilience and engage citizens directly with the food system. But community action cannot substitute for strategic national leadership. Without a whole-system approach, one that connects agriculture, health, the environment, public protection, planning, education and economic policy, we will continue to chase symptoms rather than address root causes.
I genuinely believe that Wales needs a national integrated food framework. Wales is ready for clearer long-term direction. We need an integrated, purposeful framework for food that sets national objectives for production, nutrition, economic value and environmental responsibility, something that aligns policy across Government departments, avoids conflicting targets for farmers and links dietary health goals with farming strategy, so hospitals, schools and care settings support Welsh producers. It needs to strengthen local supply chains, keeping value in Wales; to drive coherent action on obesity and diabetes, not through isolated programmes but through reshaping the environment that makes unhealthy choices the default; and be a framework that protects the future of Welsh farming, including ensuring succession planning and the security of family farms.
To me, this isn't just about centralisation or bureaucracy. It is about coherence, accountability and long-term thinking. Other nations—Scotland, New Zealand, parts of Scandinavia—have already recognised that food policy touches every corner of society and it must be joined up. So, we need a food system that works for communities and also works for producers. We need to see a Wales where local authorities procure more food from local farms and processors; where schools teach food literacy, with hands-on engagement with local growers; where community growing complements, not replaces, commercial agriculture; where rural businesses receive stable, predictable support for sustainable production; and where farmers see a viable future for their children to take over the family business. We need a system where healthy, affordable food becomes accessible for all communities, and public health improves because the system supports healthier choices. All this whilst our natural environment is restored through aligned, practical and realistic land management.
Some, as we saw with my food Bill, will say, 'This is just idealism, Peter', but I disagree. What I've described, I think, is what a coherent system should look like. We could deliver this in Wales. We have strong networks of farmers, food businesses, academics, environmental organisations and public health experts, as well as community groups. What they consistently tell us, though, is that they need alignment, long-term vision, and a clear national commitment to food as a strategic priority. A truly sustainable food system would strengthen our rural economy, improve our national health, increase our food security, protect our landscapes, reduce pressure on the NHS, build community resilience, and support the next generation of farmers. Dirprwy Llywydd, Wales deserves nothing less.
To conclude, I think it's time the Senedd raises its collective ambition. We can support community action, while also strengthening agriculture. We can champion public health while protecting rural livelihoods, and we can honour our heritage while embracing innovation. But to do that, we need a coherent, national, integrated approach, one that recognises food as the foundation of our economy, our well-being, and our future prosperity. Diolch.
Mae pob un ohonom yn ymwybodol o'r darlun sy'n gwaethygu o ran iechyd: mae lefelau gordewdra yn parhau i gynyddu ac rydym yn gweld bod diabetes math 2 yn cynyddu ymhlith oedolion, ac yn syfrdanol, ymhlith pobl ifanc hefyd. Mae salwch sy'n gysylltiedig â deietau bellach yn un o'r pethau sy'n cyfrannu fwyaf at bwysau ar ein GIG. Ni allwn barhau i drin y canlyniadau heb ail-siapio'r system sy'n eu hachosi.
Ar yr un pryd, mae asgwrn cefn y system honno, sef ein ffermydd teuluol, o dan straen aruthrol. Mae busnesau fferm yn wynebu ansicrwydd ynghylch fframweithiau cymorth yn y dyfodol, costau mewnbynnau cynyddol, newidiadau mawr o ran disgwyliadau rheoli tir, a bellach, pryder dwfn ynghylch newidiadau posib i dreth etifeddiant amaethyddol.
I lawer o ffermwyr Cymru, yn enwedig ffermydd teuluol llai, nid ffawdelw yw rhyddhad treth etifeddiant; dyma'r unig fecanwaith sy'n caniatáu i asedau tir, stoc a busnes basio o un genhedlaeth i'r llall heb sbarduno argyfwng sy'n gorfodi gwerthiannau neu ddarnio. Os ydym yn caniatáu i deuluoedd ffermio golli hyder yn eu dyfodol, rydym mewn perygl o ddiberfeddu'r economi wledig, colli capasiti cynhyrchu bwyd domestig a gwanhau'r union gymunedau sy'n diogelu ein tirweddau. Felly, yn fy marn i, rhaid i system fwyd Gymreig gynaliadwy ddechrau gydag amaethyddiaeth Gymreig gynaliadwy, sy'n dibynnu ar ffermwyr cynaliadwy.
Gŵyr pob un ohonom nad gweithgaredd economaidd yn unig yw ffermio. Mae'n sail i'n diwylliant, ein treftadaeth, ein stiwardiaeth amgylcheddol a'n hunaniaeth gymunedol. Felly, rhaid i system fwyd gynaliadwy gynnal strwythur fferm deuluol cryf a hyfyw ledled Cymru, ond rhaid iddi gydnabod pwysigrwydd strategol cynhyrchiant bwyd domestig. Dylai wobrwyo arferion cynaliadwy o safon uchel heb greu beichiau na ellir eu rheoli a sicrhau bod olyniaeth rhwng y cenedlaethau yn bosib ac yn cael ei hannog.
Mae angen eglurder a sefydlogrwydd ar y diwydiant ffermio. Ni ellir disgwyl i gefn gwlad Cymru ddarparu diogeledd bwyd, adferiad amgylcheddol a gwerth cymdeithasol ehangach os yw hyfywedd y busnesau sy'n gyfrifol am gyflawni'r pethau hyn bob amser yn ansicr. Rhaid i'r gwaith o ddiwygio system fwyd Cymru roi amaethyddiaeth yn y canol, ac nid fel ôl-ystyriaeth i flaenoriaethau iechyd y cyhoedd neu flaenoriaethau cymunedol, ond fel y sylfaen hanfodol sy'n eu galluogi.
Mae strategaeth bwyd cymunedol y Llywodraeth yn cynnwys elfennau cadarnhaol: ei chymorth i dyfu cymunedol, caffael lleol gwell, partneriaethau bwyd a mynediad gwell at fwyd maethlon. Mae'r mentrau hyn yn bwysig. Gallant helpu i gryfhau gwydnwch a sicrhau bod dinasyddion yn ymgysylltu'n uniongyrchol â'r system fwyd. Ond ni all gweithredu cymunedol gymryd lle arweinyddiaeth genedlaethol strategol. Heb ddull system gyfan, un sy'n cysylltu amaethyddiaeth, iechyd, yr amgylchedd, diogelu'r cyhoedd, cynllunio, addysg a pholisi economaidd, byddwn yn parhau i fynd i'r afael â'r symptomau yn hytrach na mynd i'r afael â gwraidd y broblem.
Rwy'n credu'n wirioneddol fod angen fframwaith bwyd integredig cenedlaethol ar Gymru. Mae Cymru'n barod am gyfeiriad hirdymor cliriach. Mae arnom angen fframwaith integredig, pwrpasol ar gyfer bwyd sy'n gosod amcanion cenedlaethol ar gyfer cynhyrchiant, maeth, gwerth economaidd a chyfrifoldeb amgylcheddol, rhywbeth sy'n alinio polisi ar draws adrannau'r Llywodraeth, yn osgoi targedau sy'n gwrthdaro i ffermwyr ac sy'n cysylltu nodau iechyd deietegol â strategaeth ffermio, fel bod ysbytai, ysgolion a lleoliadau gofal yn cefnogi cynhyrchwyr Cymru. Mae angen iddo gryfhau cadwyni cyflenwi lleol, gan gadw gwerth yng Nghymru; ysgogi camau gweithredu cydlynol ar ordewdra a diabetes, nid drwy raglenni ynysig, ond drwy ail-siapio'r amgylchedd sy'n gwneud dewisiadau afiach yn ddewisiadau diofyn; a bod yn fframwaith sy'n diogelu dyfodol ffermio Cymru, gan gynnwys sicrhau y ceir cynllunio olyniaeth a diogelwch ffermydd teuluol.
I mi, mae hyn yn ymwneud â mwy na chanoli neu fiwrocratiaeth yn unig. Mae'n ymwneud â chydlyniaeth, atebolrwydd a meddwl yn hirdymor. Mae gwledydd eraill—yr Alban, Seland Newydd, rhannau o Sgandinafia—eisoes wedi cydnabod bod polisi bwyd yn effeithio ar bob cornel o gymdeithas a bod yn rhaid iddo fod yn gydgysylltiedig. Felly, mae angen system fwyd arnom sy'n gweithio i gymunedau ac sy'n gweithio i gynhyrchwyr hefyd. Mae angen inni weld Cymru lle mae awdurdodau lleol yn caffael mwy o fwyd gan ffermydd a phroseswyr lleol; lle mae ysgolion yn addysgu llythrennedd bwyd, gydag ymgysylltiad gweithredol â thyfwyr lleol; lle mae tyfu cymunedol yn ategu, nid yn cymryd lle, amaethyddiaeth fasnachol; lle mae busnesau gwledig yn derbyn cymorth sefydlog a rhagweladwy ar gyfer cynhyrchu cynaliadwy; a lle mae ffermwyr yn gweld dyfodol hyfyw i'w plant gymryd awenau'r busnes teuluol. Mae angen system arnom lle mae bwyd iach, fforddiadwy yn dod ar gael i bob cymuned, a lle mae iechyd y cyhoedd yn gwella am fod y system yn cefnogi dewisiadau iachach. Hyn oll tra bo'r amgylchedd naturiol yn cael ei adfer drwy arferion rheoli tir cydnaws, ymarferol a realistig.
Bydd rhai, fel y gwelsom gyda fy Mil bwyd, yn dweud, 'Delfrydiaeth yw hyn, Peter', ond nid wyf yn cytuno. Yr hyn rwyf wedi'i ddisgrifio yw sut y dylai system gydlynol edrych. Gallem gyflawni hyn yng Nghymru. Mae gennym rwydweithiau cryf o ffermwyr, busnesau bwyd, academyddion, sefydliadau amgylcheddol ac arbenigwyr iechyd cyhoeddus, yn ogystal â grwpiau cymunedol. Yr hyn y maent yn ei ddweud wrthym yn gyson, fodd bynnag, yw bod arnynt angen aliniad, gweledigaeth hirdymor, ac ymrwymiad cenedlaethol clir i fwyd fel blaenoriaeth strategol. Byddai system fwyd wirioneddol gynaliadwy yn cryfhau ein heconomi wledig, yn gwella ein hiechyd cenedlaethol, yn cynyddu ein diogeledd bwyd, yn diogelu ein tirweddau, yn lleihau'r pwysau ar y GIG, yn meithrin gwydnwch cymunedol, ac yn cefnogi'r genhedlaeth nesaf o ffermwyr. Ddirprwy Lywydd, nid yw Cymru’n haeddu dim llai.
I gloi, credaf ei bod yn bryd inni godi ein huchelgais fel Senedd. Gallwn gefnogi gweithredu cymunedol, gan gryfhau amaethyddiaeth hefyd. Gallwn hyrwyddo iechyd y cyhoedd wrth ddiogelu bywoliaeth pobl mewn ardaloedd gwledig, a gallwn anrhydeddu ein treftadaeth a chroesawu arloesedd ar yr un pryd. Ond i wneud hynny, mae angen dull cydlynol, cenedlaethol ac integredig arnom, un sy'n cydnabod bwyd fel sylfaen ein heconomi, ein lles, a'n ffyniant yn y dyfodol. Diolch.
I thank Peter Fox for giving me a minute of his time. The title of this, 'Sowing the seeds: Wales's journey to a sustainable food system', got me thinking of the definition of 'sustainability', because 'sustainability' means the sustainability of our rural communities, it means that they can survive, it means the sustainability of our culture, it's the sustainability of our language, and the sustainability of that fabric that underpins rural Wales, which is agriculture.
After today's budget, and with so much turbulence in the sector at the moment, I do worry for the future of the sector. We've seen those tragic stories of farmers denying themselves cancer treatment in the hope that they don't burden their families with the family farms tax by April of next year. That is callous. That for me is unbearable, that a party would bring forward a policy that would inflict such pain on the population it is due to represent. That is shared amongst the whole sector, and those outside of the sector as well who know the impact of this.
I'd like to end by commending Peter for his relentless work since his election to this place on providence for food production. On that food Bill of his, the Deputy First Minister said, 'This is a Government Bill'. Now he's in Government, he may have wished to have brought it forward, but he hasn't, Peter. You'll hold him to that, I'm sure. But that Bill that Peter brought forward should underpin future policy on how we make sure that the Welsh food system is sustainable.
Diolch i Peter Fox am roi munud o'i amser i mi. Gwnaeth y teitl, 'Hau hadau: Taith Cymru tuag at system fwyd gynaliadwy', imi feddwl am y diffiniad o 'gynaliadwyedd', gan fod 'cynaliadwyedd' yn golygu cynaliadwyedd ein cymunedau gwledig, mae'n golygu y gallant oroesi, mae'n golygu cynaliadwyedd ein diwylliant, mae'n golygu cynaliadwyedd ein hiaith, a chynaliadwyedd y ffabrig sy'n sail i gefn gwlad Cymru, sef amaethyddiaeth.
Ar ôl cyllideb heddiw, a chyda chymaint o gythrwfl yn y sector ar hyn o bryd, rwy'n poeni am ddyfodol y sector. Rydym wedi gweld straeon trasig am ffermwyr yn gwrthod triniaeth ar gyfer canser yn y gobaith na fyddant yn rhoi baich y dreth ar ffermydd teuluol ar eu teuluoedd erbyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Mae hynny'n greulon. Mae hynny'n annioddefol i mi, y byddai plaid yn cyflwyno polisi a fyddai'n achosi cymaint o boen i'r boblogaeth y mae i fod i'w chynrychioli. Mae hynny'n cael ei rannu ymhlith y sector cyfan, a rhai ar y tu allan i'r sector hefyd sy'n ymwybodol o effaith hyn.
Hoffwn orffen drwy ganmol Peter am ei waith diflino ers cael ei ethol i'r lle hwn ar ofalu am gynhyrchiant bwyd. Ar ei Fil bwyd, dywedodd y Dirprwy Brif Weinidog, 'Mae hwn yn Fil Llywodraeth'. Nawr ei fod yn y Llywodraeth, efallai y byddai'n dda ganddo pe byddai wedi'i gyflwyno, ond ni wnaeth, Peter. Byddwch yn ei ddal at hynny, rwy'n siŵr. Ond dylai'r Bil a gyflwynodd Peter fod yn sail i bolisi yn y dyfodol ar sut rydym yn sicrhau bod system fwyd Cymru yn gynaliadwy.
Thank you very much, Peter, for bringing this debate forward this evening. One thing that I care about is the sustainability of our food system here in Wales, and making sure we've got sustainable numbers of livestock going through our abattoirs. What we are seeing—I'm sure it's fresh in the Deputy First Minister's mind, because I know Hybu Cig Cymru raised this with him when he was at the winter fair—is that the numbers of livestock going through our markets are declining. The critical mass of lamb and beef is going down.
Some of the abattoirs, not just in Wales, but across the country, are reducing from five days to four days because they cannot get that critical mass of livestock numbers through those abattoirs. If we are going to have a truly sustainable food system here in Wales and across the United Kingdom, where we're not relying heavily on imports, we need to make sure that we have got those livestock numbers coming through our abattoirs to make sure that jobs are not just provided in that sector, but also in the agricultural sector as well.
I'd like to hear from the Deputy First Minister, now he's had time to recover from the winter fair and think more about critical mass, how he's going to address this and how the Welsh Government is going to address it going forward.
Diolch yn fawr, Peter, am gyflwyno'r ddadl hon heno. Un peth sy'n bwysig i mi yw cynaliadwyedd ein system fwyd yma yng Nghymru, a sicrhau bod gennym niferoedd cynaliadwy o dda byw yn mynd drwy ein lladd-dai. Yr hyn a welwn—rwy'n siŵr ei fod yn ffres ym meddwl y Dirprwy Brif Weinidog, gan y gwn fod Hybu Cig Cymru wedi codi hyn gydag ef pan oedd yn y ffair aeaf—yw bod niferoedd y da byw sy'n mynd drwy ein marchnadoedd yn gostwng. Mae màs critigol cig oen a chig eidion yn lleihau.
Mae rhai o'r lladd-dai, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y wlad, yn cwtogi eu gweithgarwch o bum niwrnod i bedwar diwrnod am na allant gael y màs critigol o niferoedd da byw drwy'r lladd-dai. Os ydym am gael system fwyd wirioneddol gynaliadwy yma yng Nghymru a ledled y Deyrnas Unedig, lle nad ydym yn dibynnu'n helaeth ar fewnforion, mae angen inni sicrhau bod gennym y niferoedd hynny o dda byw yn dod drwy ein lladd-dai i sicrhau bod swyddi'n cael eu darparu nid yn unig yn y sector hwnnw, ond yn y sector amaethyddol hefyd.
Hoffwn glywed gan y Dirprwy Brif Weinidog, gan ei fod wedi cael amser i ddod at ei hun ar ôl y ffair aeaf a meddwl mwy am fàs critigol, sut y mae'n mynd i fynd i'r afael â hyn a sut y mae Llywodraeth Cymru’n mynd i fynd i'r afael â hyn yn y dyfodol.
Thank you very much, Peter, for your relentless focus on this important subject. In the absence of any serious action to use fiscal measures to control big food coming from the UK Government, one of the things we can do in this country is improve breastfeeding rates. That would instantly attack the rates of childhood obesity, which are really shameful. It would also have long-term benefits for people's well-being and prevent hard-pressed mothers from having to pay up to £16 a tin for infant formula, when they actually wanted to breastfeed. It really is a shocking tax on motherhood.
We're investing £93 million a year on free school meals for primary schools, and we need to accelerate the production of Welsh veg and fruit to contribute to the foundational economy and enrich the nutrition of our pupils, rather than having food made with bags of processed food, made goodness knows where.
Diolch yn fawr, Peter, am eich ffocws diflino ar y pwnc pwysig hwn. Yn absenoldeb unrhyw gamau o ddifrif gan Lywodraeth y DU i ddefnyddio mesurau cyllidol i reoli diwydiant bwyd mawr, un o'r pethau y gallwn eu gwneud yn y wlad hon yw gwella cyfraddau bwydo ar y fron. Byddai hynny'n mynd i'r afael ar unwaith â chyfraddau gordewdra ymhlith plant, sy'n wirioneddol warthus. Byddai hefyd yn arwain at fanteision hirdymor i lesiant pobl ac yn atal mamau sydd o dan bwysau rhag gorfod talu hyd at £16 y tun am fformiwla babanod, pan oeddent eisiau bwydo ar y fron mewn gwirionedd. Mae'n dreth wirioneddol syfrdanol ar famolaeth.
Rydym yn buddsoddi £93 miliwn y flwyddyn ar brydau ysgol am ddim i ysgolion cynradd, ac mae angen inni gyflymu cynhyrchiant llysiau a ffrwythau Cymreig i gyfrannu at yr economi sylfaenol a chyfoethogi maeth ein disgyblion, yn hytrach na bod bwyd yn cael ei baratoi gan ddefnyddio bagiau o fwyd wedi'i brosesu, wedi'i wneud dyn a ŵyr ymhle.
Thank you, Peter, for this short debate today. I just wanted to contribute from a slightly different place. I have the privilege of chairing the cross-party group on faith in this place and we—. Excuse me, I think I've swallowed something strange there. Excuse me. At our last meeting—. It sounds like I'm getting emotional, but I'm not at all. I need some water, but my glass is completely dry. At our last meeting we had a contribution from Trussell, who are the foodbank charity—[Interruption.] Oh my goodness. Can I start again, Deputy Presiding Officer?
Diolch am y ddadl fer hon heddiw, Peter. Roeddwn eisiau cyfrannu o le ychydig yn wahanol. Caf y fraint o gadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar ffydd yn y lle hwn ac rydym—. Esgusodwch fi, rwy'n credu fy mod wedi llyncu rhywbeth rhyfedd. Esgusodwch fi. Yn ein cyfarfod diwethaf—. Mae'n swnio fel pe bawn yn emosiynol, ond nid hynny ydyw. Mae angen dŵr arnaf, ond mae fy ngwydr yn gwbl wag. Yn ein cyfarfod diwethaf, cawsom gyfraniad gan Trussell, sef yr elusen banciau bwyd—[Torri ar draws.] O mawredd. A gaf i ddechrau eto, Ddirprwy Lywydd?
You can.
Cewch.
Very good of you—thank you very much. I have the privilege of chairing the cross-party group on faith in this place, and at our last meeting we had Trussell make a presentation. They're clearly at the sharp end of where food strategy is not working right, because far too many people in Wales are relying on foodbanks to get the food they need on a day-to-day basis. It really struck me that 99 per cent of foodbanks that are delivered in Wales through Trussell take place through churches, and they do sterling work, week in, week out, supporting people in our communities, but that is not sustainable. And to credit Trussell, their No. 1 ambition is to end the need for foodbanks in Wales. They want to do themselves out of a job because they recognise that foodbanks are not sustainable. I wonder whether the Cabinet Secretary and Deputy First Minister would, first of all, recognise the good work that takes place in faith groups like churches in alleviating hunger in our communities, but also recognise the ambition of people like Trussell to end the need for foodbanks and see that there's a link between our food strategy and what has become a scourge in our community, which is the necessity of having those foodbanks.
Caredig iawn—diolch yn fawr. Caf y fraint o gadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar ffydd yn y lle hwn, ac yn ein cyfarfod diwethaf, cawsom gyflwyniad gan Trussell. Maent yn amlwg yn gweld ar y pen gwaethaf lle nad yw'r strategaeth fwyd yn gweithio'n iawn, gan fod gormod o bobl yng Nghymru yn dibynnu ar fanciau bwyd i gael y bwyd sydd ei angen arnynt o ddydd i ddydd. Cefais fy nharo gan y ffaith bod 99 y cant o'r banciau bwyd y mae Trussell yn eu darparu yng Nghymru yn digwydd drwy eglwysi, ac maent yn gwneud gwaith rhagorol, wythnos ar ôl wythnos, yn cefnogi pobl yn ein cymunedau, ond nid yw hynny'n gynaliadwy. A phob clod i Trussell, eu prif uchelgais yw rhoi diwedd ar yr angen am fanciau bwyd yng Nghymru. Maent eisiau gwneud eu hunain yn ddiangen am eu bod yn cydnabod nad yw banciau bwyd yn gynaliadwy. Tybed a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet a'r Dirprwy Brif Weinidog gydnabod, yn gyntaf oll, y gwaith da sy'n mynd rhagddo mewn grwpiau ffydd fel eglwysi ar leddfu newyn yn ein cymunedau, a chydnabod uchelgais pobl fel Trussell i roi diwedd ar yr angen am fanciau bwyd a gweld bod cysylltiad rhwng ein strategaeth fwyd a'r hyn sydd wedi dod yn bla yn ein cymuned, sef yr angen am y banciau bwyd hynny.
Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl. Huw Irranca-Davies.
I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to reply to the debate. Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I very much welcome the opportunity to respond to Peter's debate. He's often spoken in this Chamber on this matter in favour of a sustainable food system, and I've got to say that there is much in his contribution to agree with—as always, I have to say. I note that his contribution was about farming, but it was much broader than farming, which I really welcome as well. We've just heard contributions on diet and nutrition and on foodbanks and ending food poverty and making sure that the distribution of the food that we have is not going to waste but it's actually feeding people as well. I really welcome this as well. There's much I agree with. I can assure him that I and my colleagues and my officials are very much on the same page. Indeed, over the last few years we've worked tirelessly to bring sustainability to the forefront of food growing and processing and consumption in Wales. My response is going to be like-minded, covering a wide range of areas, which I hope he'll find helpful.
'Sowing the seeds' of a sustainable food system—the title of this debate tonight—is more than a metaphor; it's a call to action, indeed. Every decision that we make today about how we farm, but also how we eat, how we process, how we transport food and how we prepare for tomorrow's challenges has an impact on our now and our future. A sustainable food system balances many elements, as we've heard today: environmental protection with economic viability, food security with climate action, local resilience with global trade, fair livelihoods with affordable nutrition, traditional knowledge with innovation, and recognising that each element is deeply interconnected. From farm to fork, we are already building a more sustainable and more resilient food system, and we're beginning to see the first genuine green shoots of that action. Our strategic vision for the food and drink industry from 2021 and our Welsh Government food forum, which underpins 'Food Matters: Wales', bring together those policies, they drive our policies, ensuring that there is one direction of travel. I hope that you'll agree with me that we've made a very strong start.
Let me just highlight to you some of the main actions that have flowed from that and the initiatives and how they are collectively contributing towards the direction of this journey. At farm level, the sustainable farming scheme will transform how we support agriculture, because it will help farmers produce really good quality food, as they do, whilst also restoring nature and tackling climate change. It recognises at its heart that healthy soils, clean water, biodiversity are the foundations of our excellent food production. Just take, for example, the most recent addition to our strong support for the farming sector when I announced £3 million of indicative funding for organic farming at the winter fair at the Royal Welsh showground this week. It backs systems that work with nature, strengthens ecosystems and also secures the resilience of food supply for generations to come.
For horticulture, something that Members here speak regularly about, we’ve invested to strengthen this vital sector. We’ve provided capital grants for existing commercial producers to invest in new equipment and technology that enhances production efficiency and product quality. The small grants horticulture start-up scheme encourages new entrants to the sector, helping to establish new enterprises and to diversify farm incomes. I’ve seen this myself. Leveraging Aberystwyth University's expertise, we're laying the foundations for climate-resilient horticulture through controlled-environment agriculture and vertical farming, and we're developing a strong investment proposition around land, energy and innovation. This is where we need to be.
For communities and local resilience, the community food strategy, which you mentioned, Peter, has real potential. It connects our food system by linking producers, businesses and community initiatives. There is £2 million committed for 2025-26 and resources have been secured to 2028. Local food partnerships now cover every single local authority in Wales, tackling food poverty and driving green growth at the same time. Our ambition is to boost public sector spending on Welsh food by 50 per cent by 2030. This is the ambition that we have, and it’s driven, I have to say, by the support of Senedd Members like you, saying we need to do more in this space.
To support healthy eating, our 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy seeks to improve diets, reduce obesity and make nutritious food more accessible, especially in those communities that face those health inequalities. We fund programmes promoting things like cooking skills, food literacy and affordable healthy options, all to access locally sourced healthy food. It all ties together.
Let me turn to something that we often overlook, which is the aquatic food sector as well. We’re helping coastal communities to modernise their operations, to adopt their own climate-resilient practices and to improve the traceability and sustainability of Welsh seafood. welsh seafood is fine seafood. The support includes funding for innovative aquaculture, for harbour upgrades, which are often very important as well, but also for programmes to make shellfish and finfish more resilient as well. We’re are also growing, as you know, domestic and international markets to keep this sector economically viable and environmentally responsible. Sam, I’ll give way.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i ddadl Peter. Mae wedi siarad yn aml yn y Siambr ar y mater hwn o blaid system fwyd gynaliadwy, ac mae'n rhaid imi ddweud bod llawer i gytuno ag ef yn ei gyfraniad—fel bob amser, mae'n rhaid imi ddweud. Nodaf fod ei gyfraniad yn ymwneud â ffermio, ond roedd yn llawer ehangach na ffermio, rhywbeth rwy'n ei groesawu'n fawr hefyd. Rydym newydd glywed cyfraniadau ar ddeiet a maeth ac ar fanciau bwyd a rhoi diwedd ar dlodi bwyd a sicrhau nad yw dosbarthiad y bwyd sydd gennym yn cael ei wastraffu ond ei fod yn bwydo pobl hefyd. Rwy'n croesawu hyn yn fawr. Mae llawer rwy'n cytuno ag ef. Gallaf roi sicrwydd iddo fy mod i a fy nghyd-Aelodau a fy swyddogion ar yr un dudalen. Yn wir, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweithio'n ddiflino i dynnu sylw at gynaliadwyedd mewn perthynas â thyfu a phrosesu a bwyta bwyd yng Nghymru. Bydd fy ymateb o'r un anian, gan gwmpasu ystod eang o feysydd, ac rwy'n gobeithio y bydd yn ddefnyddiol iddo.
Mae 'hau hadau' system fwyd gynaliadwy—teitl y ddadl hon heno—yn fwy na throsiad; mae'n alwad i weithredu, yn wir. Mae pob penderfyniad a wnawn heddiw ynglŷn â sut rydym yn ffermio, ond hefyd sut rydym yn bwyta, sut rydym yn prosesu, sut rydym yn cludo bwyd a sut rydym yn paratoi ar gyfer heriau yfory, yn effeithio ar ein presennol a'n dyfodol. Mae system fwyd gynaliadwy'n cydbwyso llawer o elfennau, fel y clywsom heddiw: diogelu'r amgylchedd â hyfywedd economaidd, diogeledd bwyd â gweithredu ar yr hinsawdd, cydnerthedd lleol â masnach fyd-eang, bywoliaeth deg â maeth fforddiadwy, gwybodaeth draddodiadol ag arloesedd, a chydnabod bod cysylltiad dwfn rhwng bob elfen. O'r fferm i'r fforc, rydym eisoes yn adeiladu system fwyd fwy cynaliadwy a mwy gwydn, ac rydym yn dechrau gweld canlyniadau cyntaf y camau gweithredu hynny. Mae ein gweledigaeth strategol o 2021 ar gyfer y diwydiant bwyd a diod a fforwm bwyd Llywodraeth Cymru, sy'n sail i 'Bwyd o Bwys: Cymru', yn dwyn y polisïau hynny ynghyd, maent yn llywio ein polisïau, ac yn sicrhau bod popeth yn teithio i'r un cyfeiriad. Rwy'n gobeithio y byddwch yn cytuno â mi ein bod wedi dechrau'n gryf iawn.
Gadewch imi dynnu sylw at rai o'r prif gamau gweithredu sydd wedi deillio o hynny a'r mentrau a sut y maent yn cyfrannu ar y cyd at gyfeiriad y daith hon. Ar lefel y fferm, bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn trawsnewid y ffordd rydym yn cefnogi amaethyddiaeth, gan y bydd yn helpu ffermwyr i gynhyrchu bwyd o ansawdd da iawn, fel y gwnânt, gan adfer natur a mynd i'r afael â newid hinsawdd ar yr un pryd. Mae'n cydnabod, wrth ei wraidd, mai priddoedd iach, dŵr glân a bioamrywiaeth yw sylfeini ein cynhyrchiant bwyd rhagorol. Cymerwch, er enghraifft, yr ychwanegiad diweddaraf at ein cymorth cryf i'r sector ffermio, pan gyhoeddais £3 miliwn o gyllid dangosol ar gyfer ffermio organig yn y ffair aeaf ar faes Sioe Frenhinol Cymru yr wythnos hon. Mae'n cefnogi systemau sy'n gweithio gyda natur, yn cryfhau ecosystemau ac yn sicrhau gwydnwch y cyflenwad bwyd ar gyfer cenedlaethau i ddod.
O ran garddwriaeth, rhywbeth y mae'r Aelodau yma'n siarad amdano'n rheolaidd, rydym wedi buddsoddi i gryfhau'r sector allweddol hwn. Rydym wedi darparu grantiau cyfalaf i gynhyrchwyr masnachol presennol fuddsoddi mewn offer a thechnoleg newydd sy'n gwella effeithlonrwydd cynhyrchu ac ansawdd cynnyrch. Mae'r cynllun grantiau bach ar gyfer dechrau busnesau garddwriaeth yn annog newydd-ddyfodiaid i'r sector, gan helpu i sefydlu mentrau newydd ac i arallgyfeirio incwm ffermydd. Rwyf wedi gweld hyn fy hun. Gan fanteisio ar arbenigedd Prifysgol Aberystwyth, rydym yn gosod y sylfeini ar gyfer garddwriaeth sy'n gwrthsefyll newidiadau hinsawdd drwy amaethyddiaeth mewn amgylchedd a reolir a ffermio fertigol, ac rydym yn datblygu cynnig buddsoddi cryf o amgylch tir, ynni ac arloesedd. Dyma ble mae angen inni fod.
Ar gyfer cymunedau a gwydnwch lleol, mae potensial gwirioneddol gan y strategaeth bwyd cymunedol, a grybwyllwyd gennych chi, Peter. Mae'n cysylltu ein system fwyd drwy gysylltu cynhyrchwyr, busnesau a mentrau cymunedol. Mae £2 filiwn wedi'i ymrwymo ar gyfer 2025-26 ac mae adnoddau wedi'u sicrhau hyd at 2028. Mae partneriaethau bwyd lleol bellach yn cwmpasu pob awdurdod lleol yng Nghymru, gan fynd i'r afael â thlodi bwyd a hybu twf gwyrdd ar yr un pryd. Ein huchelgais yw rhoi hwb i wariant y sector cyhoeddus ar fwyd Cymru 50 y cant erbyn 2030. Dyma'r uchelgais sydd gennym, ac mae'n cael ei lywio, rhaid imi ddweud, gan gefnogaeth Aelodau'r Senedd fel chi, sy'n dweud bod angen inni wneud mwy yn y maes hwn.
Er mwyn cefnogi bwyta'n iach, mae ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn ceisio gwella deietau, lleihau gordewdra a gwneud bwyd maethlon yn fwy hygyrch, yn enwedig yn y cymunedau sy'n profi'r anghydraddoldebau iechyd hynny. Rydym yn ariannu rhaglenni sy'n hyrwyddo pethau fel sgiliau coginio, llythrennedd bwyd ac opsiynau iach fforddiadwy, a hynny oll er mwyn cael mynediad at fwyd iach o ffynonellau lleol. Mae'r cyfan yn cydblethu.
Gadewch imi droi at rywbeth yr ydym yn aml yn ei anwybyddu, sef y sector bwyd dyfrol. Rydym yn helpu cymunedau arfordirol i foderneiddio eu gweithrediadau, i fabwysiadu eu harferion eu hunain sy'n gwrthsefyll newidiadau hinsawdd ac i wella cynaliadwyedd a'r gallu i olrhain bwyd môr Cymru. Mae bwyd môr Cymru yn fwyd môr da. Mae'r cymorth yn cynnwys cyllid ar gyfer dyframaeth arloesol, ar gyfer uwchraddio harbyrau, sy'n aml yn bwysig iawn hefyd, ond hefyd ar gyfer rhaglenni i wneud pysgod cregyn a physgod asgellog yn fwy gwydn hefyd. Fel y gwyddoch, rydym hefyd yn tyfu marchnadoedd domestig a rhyngwladol i gadw'r sector hwn yn economaidd hyfyw ac yn amgylcheddol gyfrifol. Sam, fe ildiaf.
Thank you for giving way, Deputy First Minister. That's one of the key points, and you mentioned it there, the domestic market for shellfish. As an island nation, we actually underconsume seafood. So, what work are you doing around introducing seafood into public procurement? And something else that we do very well that is very healthy is game meat.
Diolch am ildio, Ddirprwy Brif Weinidog. Dyna un o'r pwyntiau allweddol, ac rydych chi newydd sôn amdano, y farchnad ddomestig ar gyfer pysgod cregyn. Fel gwlad ar ynys, nid ydym yn bwyta digon o fwyd môr mewn gwirionedd. Felly, pa waith rydych chi'n ei wneud ar gyflwyno bwyd môr i gaffael cyhoeddus? A rhywbeth arall rydym yn ei wneud yn dda iawn ac sy'n iach iawn yw cig hela.
It's a very important point, because we have a large export market for some of our domestically produced seafood. I’m a north Gower boy. I’m from cockle areas, originally. Most of our produce from that, or a lot of the produce, actually goes for export, where there is a premium price to it. So how do we develop the local palates here in Wales, and the pride in our local Welsh food, so that we consume more here as well and we are willing to pay a decent price for it? I do eat cockles and laverbread, with a bit of bacon along with it as well. It’s the breakfast of champions, I have to say. But we need to develop that within the domestic market as well, but there's certainly a lot we can do in that.
Mae'n bwynt pwysig iawn, gan fod gennym farchnad allforio fawr ar gyfer peth o'r bwyd môr a gynhyrchwn. Rwy'n dod o ogledd Gŵyr. Rwy'n dod o ardaloedd cocos, yn wreiddiol. Mae'r rhan fwyaf o'r cynnyrch hwnnw, neu lawer o'r cynnyrch, yn cael ei allforio, a thelir pris uchel amdano. Felly, sut rydym yn datblygu'r archwaeth leol yma yng Nghymru, a'r balchder yn ein bwyd lleol Cymreig, fel ein bod yn bwyta mwy yma hefyd ac yn fodlon talu pris teg amdano? Rwy'n bwyta cocos a bara lawr, gydag ychydig o gig moch. Mae'n frecwast penigamp, rhaid dweud. Ond mae angen inni ddatblygu hynny o fewn y farchnad ddomestig hefyd, ond yn sicr, mae llawer y gallwn ei wneud o ran hynny.
For the food and drink industry, we've delivered significant support, focusing on carbon reduction, climate resilience, skills development and collaboration, through incredible initiatives—I have to say, leading initiatives—across the UK and Europe, such as the HELIX programme and sustainability cluster, and these make a tangible difference to driving the success of our food sector, and every investment we make in sustainable farming, in horticulture, in food processing and in community food systems is an investment, to be quite clear, in Welsh jobs, Welsh communities and in Welsh futures. And we're even looking, Dirprwy Lywydd, at how we transport our food. We are driving that shift that we need to do to sustainable transport and reducing reliance on high-emission freight. So, this includes the vehicle emissions trading scheme, which mandates zero-emission targets for cars and vans, complemented by the programme that is called Moving to Zero, which focuses on decarbonisation for vans and heavy goods vehicles. This is a journey we're on, but we're really set on it, and we've made a strong start, as I've mentioned, but we need to do much more.
We have to acknowledge that the world around us is very fragile and the food system in Wales is part of a big picture. Global supply chains are under increasing strain from conflict, from economic instability, and shifting trade relationships. We see this day by day when we watch the news. Events thousands of miles away have a direct impact on the prices of food on Welsh shelves, the cost of feed and inputs for Welsh farmers, and the cost of ingredients for the food manufacturing industry. And, of course, climate change is adding pressures too. We are seeing, as we often say, hotter, wetter and more unpredictable weather patterns. Flooding threatens farmland and our infrastructure. Droughts challenge water availability. New pests and diseases are emerging almost seemingly on a daily basis. These are not distant risks; these are present now, real, clear risks and dangers. They layer in additional stress onto a food system that's already challenged by global volatility, and our food system here is intrinsically linked, of course, to the UK-wide system and the deeply interconnected global systems, where shocks in one region will ripple right across the world.
So, as I said, we need to do more—more to prepare, more to increase resilience, more to adapt to the accelerating impacts of climate change and global changes. So, building on the existing activities I've described, what we will do is take the following additional steps on this journey, bearing in mind that this is a long journey and it's got to be a continuous journey that we go on, and the progress will be step by step by step, with each year building on the success of previous actions moving us along. So, to support local food production at all levels and to reduce food miles and to encourage the public to choose food produced here in Wales, we will launch a public campaign called Rooted in Wales. This campaign, developed with the support of community food partnerships and also with Climate Action Wales, will be the perfect opportunity to drive forward how we celebrate and take pride and we consume Welsh food in the communities where we live.
To help the food supply chain adapt to climate and geopolitical challenges, we will create an intelligence service delivering quarterly reports on commodity prices, yield forecasts, energy trends and early warnings on global disruptions. It will also map the potential choke points, such as flood risk to ports, vulnerable transport routes and climate-stressed processing sites, so businesses can diversify the supply chains and build resilience before the disruptions occur.
To address the urgent need for smarter, more sustainable water use right across the supply chain, we will build on the UK food and drink pact and existing research on water stewardship to identify practical but scalable solutions. This will include exploring new technologies, process efficiencies and other interventions to improve our water management, reduce consumption and enhance resilience, and to recognise the importance of locally produced fruit and vegetables.
We have set the eligibility criteria of the sustainable farming scheme to either having 3 hectares of eligible land or completing over 550 hours of labour on farm. This will allow smaller scale commercial horticulturalists to access the scheme and to receive funding for their land management and food production for the very first time, and we'll do that in 2026.
To reduce food waste, we are applying circular economy principles in practice. So, our focus is on reducing waste across the supply chain—we've got too much waste going on—and ensuring that surplus good-quality food reaches those who need it most. So, we will expand FareShare's work across Wales—FareShare work, Sam, with the Trussell Trust and with many others. We'll expand their work increasing food redistribution, supporting communities and reducing environmental impact.
To support the decarbonisation of our transport system before the end of this Government term, we will publish the set of priorities for freight and logistics, including ports and maritime, to prepare for the next administration. These priorities will focus on reducing emissions through better logistics planning, last-mile delivery solutions and modal shift to rail and low-carbon modes. Our transition to a sustainable food system will require us to remain agile and responsive to global events, whether geopolitical shocks or climate-driven disruptions.
Above all, this is all going to depend on collaboration, shared endeavour and mutual support across Government, but also across industry and across communities. By working together, we will strengthen resilience, we will drive innovation and we will ensure that Wales continues to lead in building that sustainable, prosperous food system—
Ar gyfer y diwydiant bwyd a diod, rydym wedi darparu cefnogaeth sylweddol, gan ganolbwyntio ar leihau carbon, gwydnwch hinsawdd, datblygu sgiliau a chydweithio, trwy fentrau anhygoel—mentrau blaenllaw, rhaid dweud—ledled y DU ac Ewrop, megis rhaglen HELIX a'r clwstwr cynaliadwyedd, ac mae'r rhain yn gwneud gwahaniaeth diriaethol i ysgogi llwyddiant ein sector bwyd, ac mae pob buddsoddiad a wnawn mewn ffermio cynaliadwy, mewn garddwriaeth, mewn prosesu bwyd ac mewn systemau bwyd cymunedol yn fuddsoddiad, i fod yn glir, mewn swyddi yng Nghymru, yng nghymunedau Cymru ac yn nyfodol Cymru. Ac rydym hyd yn oed yn edrych, Ddirprwy Lywydd, ar sut rydym yn cludo ein bwyd. Rydym yn gyrru'r newid sydd angen i ni ei wneud i drafnidiaeth gynaliadwy a lleihau dibyniaeth ar nwyddau allyriadau uchel. Felly, mae hyn yn cynnwys y cynllun masnachu allyriadau cerbydau, sy'n gwneud targedau di-allyriadau yn orfodol ar gyfer ceir a faniau, wedi'i ategu gan y rhaglen o'r enw Symud i Sero, sy'n canolbwyntio ar ddatgarboneiddio faniau a cherbydau nwyddau trwm. Rydym ar daith, ond rydym yn wirioneddol barod amdani, ac rydym wedi dechrau'n gryf, fel y soniais, ond mae angen inni wneud llawer mwy.
Rhaid inni gydnabod bod y byd o'n cwmpas yn fregus iawn ac mae'r system fwyd yng Nghymru yn rhan o ddarlun mawr. Mae cadwyni cyflenwi byd-eang dan straen gynyddol yn sgil gwrthdaro, ansefydlogrwydd economaidd, a chysylltiadau masnach sy'n newid. Rydym yn gweld hyn o ddydd i ddydd pan fyddwn yn gwylio'r newyddion. Mae digwyddiadau filoedd o filltiroedd i ffwrdd yn cael effaith uniongyrchol ar brisiau bwyd ar silffoedd Cymru, cost bwyd anifeiliaid a mewnbynnau i ffermwyr Cymru, a chost cynhwysion ar gyfer y diwydiant gweithgynhyrchu bwyd. Ac wrth gwrs, mae newid hinsawdd yn ychwanegu pwysau hefyd. Fel rydym yn ei ddweud yn aml, rydym yn gweld patrymau tywydd poethach, gwlypach a mwy anrhagweladwy. Mae llifogydd yn bygwth tir fferm a'n seilwaith. Mae sychder yn herio argaeledd dŵr. Mae plâu a chlefydau newydd yn dod i'r amlwg yn ddyddiol, mae'n ymddangos. Nid risgiau pell yw'r rhain; mae'r rhain yn bresennol nawr, yn risgiau a pheryglon real a chlir. Maent yn peri straen ychwanegol ar system fwyd sydd eisoes yn wynebu her anwadalrwydd byd-eang, ac mae ein system fwyd yma wedi'i chysylltu'n llwyr â'r system ledled y DU a'r systemau byd-eang rhyng-gysylltiedig iawn, lle bydd siociau mewn un rhanbarth yn crychdonni ledled y byd.
Felly, fel y dywedais, mae angen i ni wneud mwy—mwy i baratoi, mwy i gynyddu gwydnwch, mwy i addasu i effeithiau newid hinsawdd a newidiadau byd-eang sy'n cyflymu. Felly, gan adeiladu ar y gweithgareddau presennol a ddisgrifiais, yr hyn a wnawn yw cymryd y camau ychwanegol canlynol ar y daith hon, gan gofio bod hon yn daith hir a bod rhaid iddi fod yn daith barhaus yr awn arni, a bydd y cynnydd yn digwydd gam wrth gam, gyda phob blwyddyn yn adeiladu ar lwyddiant gweithredoedd blaenorol i'n symud yn ein blaenau. Felly, er mwyn cefnogi cynhyrchiant bwyd lleol ar bob lefel ac i leihau milltiroedd bwyd ac i annog y cyhoedd i ddewis bwyd a gynhyrchir yma yng Nghymru, byddwn yn lansio ymgyrch gyhoeddus o'r enw Gwreiddiwyd yng Nghymru. Bydd yr ymgyrch hon, a ddatblygwyd gyda chefnogaeth partneriaethau bwyd cymunedol a hefyd gyda Gweithredu ar Newid Hinsawdd, yn gyfle perffaith i fwrw ymlaen â'r ffordd y dathlwn ac y bwytwn ac yr ymfalchïwn mewn bwyd o Gymru yn y cymunedau lle rydym yn byw.
Er mwyn helpu'r gadwyn gyflenwi bwyd i addasu i heriau hinsawdd a geowleidyddiaeth, byddwn yn creu gwasanaeth gwybodaeth sy'n darparu adroddiadau chwarterol ar brisiau nwyddau, rhagolygon cynnyrch, tueddiadau ynni a rhybuddion cynnar o aflonyddwch byd-eang. Bydd hefyd yn mapio'r pwyntiau posib a allai greu tagfeydd, megis perygl llifogydd i borthladdoedd, llwybrau trafnidiaeth agored i niwed a safleoedd prosesu dan straen hinsawdd, fel y gall busnesau arallgyfeirio'r cadwyni cyflenwi ac adeiladu gwydnwch cyn i'r aflonyddwch ddigwydd.
Er mwyn mynd i'r afael â'r angen brys am ddefnydd dŵr mwy darbodus, mwy cynaliadwy ar draws y gadwyn gyflenwi, byddwn yn adeiladu ar gytundeb bwyd a diod y DU a gwaith ymchwil presennol ar stiwardiaeth dŵr i nodi atebion ymarferol y gellid eu cyflwyno ar raddfa fawr. Bydd hyn yn cynnwys archwilio technolegau newydd, effeithlonrwydd prosesau ac ymyriadau eraill i wella ein gwaith rheoli dŵr, lleihau defnydd a gwella gwydnwch, ac i gydnabod pwysigrwydd ffrwythau a llysiau a gynhyrchir yn lleol.
Rydym wedi gosod meini prawf cymhwysedd y cynllun ffermio cynaliadwy i naill ai gael 3 hectar o dir cymwys neu gwblhau dros 550 awr o lafur ar y fferm. Bydd hyn yn caniatáu i arddwriaethwyr masnachol llai gael mynediad i'r cynllun ac i dderbyn cyllid rheoli tir a chynhyrchu bwyd am y tro cyntaf, a byddwn yn gwneud hynny yn 2026.
Er mwyn lleihau gwastraff bwyd, rydym yn cymhwyso egwyddorion yr economi gylchol yn ymarferol. Felly, ein ffocws yw lleihau gwastraff ar draws y gadwyn gyflenwi—mae gennym ormod o wastraff yn digwydd—a sicrhau bod bwyd dros ben o ansawdd da yn cyrraedd y rhai sydd ei angen fwyaf. Felly, byddwn yn ehangu gwaith FareShare ledled Cymru—gwaith FareShare, Sam, gydag Ymddiriedolaeth Trussell a llawer o rai eraill. Byddwn yn ehangu eu gwaith gan gynyddu ailddosbarthu bwyd, cefnogi cymunedau a lleihau effaith ar yr amgylchedd.
Er mwyn cefnogi datgarboneiddio ein system drafnidiaeth cyn diwedd tymor y Llywodraeth hon, byddwn yn cyhoeddi'r set o flaenoriaethau ar gyfer cludo nwyddau a logisteg, gan gynnwys porthladdoedd a morol, i baratoi ar gyfer y weinyddiaeth nesaf. Bydd y blaenoriaethau hyn yn canolbwyntio ar leihau allyriadau trwy wella cynlluniau logisteg, datrysiadau cyflenwi y filltir olaf a newid dulliau teithio i gynnwys rheilffyrdd a dulliau carbon isel. Bydd trawsnewid i system fwyd gynaliadwy yn ei gwneud yn ofynnol i ni barhau'n ystwyth ac yn ymatebol i ddigwyddiadau byd-eang, boed yn siociau geowleidyddol neu'n aflonyddwch wedi ei achosi gan yr hinsawdd.
Yn anad dim, mae hyn i gyd yn mynd i ddibynnu ar gydweithredu, ymdrech ar y cyd a chefnogaeth gydfuddiannol ar draws y Llywodraeth, ond hefyd ar draws y diwydiant ac ar draws cymunedau. Drwy weithio gyda'n gilydd, byddwn yn cryfhau gwydnwch, yn sbarduno arloesedd ac yn sicrhau bod Cymru'n parhau i arwain wrth adeiladu system fwyd gynaliadwy a ffyniannus—
Altaf Hussain a gododd—
Altaf Hussain rose—
—for the future. I will give way. Sorry.
—ar gyfer y dyfodol. Fe ildiaf. Mae'n ddrwg gennyf.
You didn't mention breastfeeding, which is so important. I wrote this: it helps prevent diseases in both infants and mothers, by providing antibodies, immune factors and beneficial nutrients. For babies, this includes a lower risk of infection, respiratory diseases, diarrhoeas and sudden infant death syndrome. For mothers, it reduces the risk of breast and ovarian cancers and, potentially, heart diseases and type 2 diabetes. I think it should be included, because it is preventative medicine. It prevents the diseases, both in children and in mothers. I think that will be very important. It doesn't need any technology, it doesn't need any money; it needs just to educate the public that breastfeeding is very important. Thank you.
Ni sonioch chi am fwydo ar y fron, sydd mor bwysig. Ysgrifennais hyn: mae'n helpu i atal clefydau mewn babanod a mamau, trwy ddarparu gwrthgyrff, ffactorau imiwnedd a maethynnau buddiol. Ar gyfer babanod, mae hyn yn cynnwys risg is o haint, clefydau anadlol, dolur rhydd a syndrom marwolaeth sydyn babanod. I famau, mae'n lleihau'r risg o ganser y fron a chanser yr ofarïau ac o bosib, clefydau'r galon a diabetes math 2. Rwy'n credu y dylid ei gynnwys, oherwydd mae'n feddyginiaeth ataliol. Mae'n atal y clefydau, mewn plant ac mewn mamau. Rwy'n credu y bydd hynny'n bwysig iawn. Nid oes angen unrhyw dechnoleg, nid oes angen unrhyw arian; dim ond addysgu'r cyhoedd fod bwydo ar y fron yn bwysig iawn sydd ei angen. Diolch.
I'm so glad I took that intervention, and thank you for that. You speak with not just experience as a Senedd Member, but also with your long years of experience and medical background as well. That actually demonstrates how what we need in the food system is the join-up across all of this—not one piece over here, one piece over there; we need it joined up and focused. I hope I've stressed—I haven't been able to cover everything today—how, along with the wider aspects of food, food matters to us in our daily lives, in our economy, in our culture as well, and pride of place. I thank Peter for leading this debate once again, and it's great to see this Senedd Chamber once again focusing on the importance of food and a joined-up approach to food here in Wales. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n falch iawn fy mod wedi derbyn yr ymyriad hwnnw, a diolch am hynny. Rydych chi'n siarad nid yn unig â phrofiad fel Aelod o'r Senedd, ond hefyd gyda'ch blynyddoedd hir o brofiad a'ch cefndir meddygol hefyd. Mae hynny'n dangos mai'r hyn sydd ei angen arnom yn y system fwyd yw'r cydgysylltiad ar draws hyn i gyd—nid un darn yma, un darn acw; mae angen iddo fod wedi ei gyfuno a'i ffocysu. Rwy'n gobeithio fy mod wedi pwysleisio—nid wyf wedi gallu cwmpasu popeth heddiw—sut y mae bwyd, ynghyd â'r agweddau ehangach ar fwyd, yn bwysig i ni yn ein bywydau bob dydd, yn ein heconomi, yn ein diwylliant hefyd, a'n teimlad o falchder mewn lle. Unwaith eto, diolch i Peter am arwain y ddadl, ac mae'n wych gweld Siambr y Senedd hon unwaith eto'n canolbwyntio ar bwysigrwydd bwyd a dull cydgysylltiedig o weithredu ar fwyd yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i bawb, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, all, and that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:08.
The meeting ended at 18:08.