Y Cyfarfod Llawn
Plenary
04/11/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn.
Good afternoon and welcome to today's Plenary meeting.
It is in bittersweet circumstances that we extend our Senedd's congratulations and welcome to Lindsay Whittle, the new Member for Caerphilly.
O dan amgylchiadau chwerwfelys yr ydym ni'n estyn llongyfarchiadau a chroeso ein Senedd i Lindsay Whittle, yr Aelod newydd dros Gaerffili.
Croeso nôl, Lindsay.
Welcome back, Lindsay.
Lindsay reminded me the other day that when we both sat on the health committee as Plaid Members back in the fifth Senedd, I used to kick him under the table if I thought he was going off message at any point. I can tell Lindsay now that my legs aren't long enough to kick you from here, but I do have control of your microphone. [Laughter.] So, I'm going to open your microphone, Lindsay, and ask you to share a few words with the Senedd.
Fe wnaeth Lindsay fy atgoffa i ychydig ddiwrnodau yn ôl, pan oedd y ddau ohonom ni'n aelodau o'r pwyllgor iechyd fel Aelodau Plaid Cymru yn ôl yn y bumed Senedd, fy mod i'n arfer ei gicio o dan y bwrdd os oeddwn i'n meddwl ei fod yn mynd oddi ar y trywydd ar unrhyw adeg. Gallaf ddweud wrth Lindsay nawr nad yw fy nghoesau yn ddigon hir i'ch cicio chi o'r fan hon, ond mae gen i reolaeth o'ch meicroffon [Chwerthin.] Felly, rwy'n mynd i agor eich meicroffon, Lindsay, a gofyn i chi rannu ychydig eiriau gyda'r Senedd.
Croeso nôl.
Welcome back.
Yn gyntaf, diolch, Llywydd, mae'n bleser mawr gen i—
First of all, thank you, Llywydd. It's a great pleasure—
—it's a great pleasure to be welcomed back into the Senedd of Wales. I was here before and I am immensely proud to have been elected to serve all of the people of the Caerphilly constituency. However, clouded in the euphoria of election, we must never, ever forget—and I can assure you, I will never forget—the worthy contributions of my friend, Hefin David, who was a deep loss to his family and to the political life of Wales. His contribution to politics was immense and he will be greatly missed; he had Caerphilly in his heart—a man who had the utmost respect.
Could I thank all of the people here within this Senedd? The staff here have been amazing. I've had an incredible induction week. I've literally been here five days since the election and I haven't stopped working, and I can tell you that that is a magnificent sign of the maturity of this Senedd, because, in 2011, you were literally thrown in at the deep end. Not today, and that's a sign that this Senedd is here to stay, and I hope it will improve as, literally, the decades go on and on. And you, all of you here, will be part of history. But, for now, I just want to thank all of the staff who've been involved, and in particular, too, Plaid Cymru, who, in 2011, also threw me in at the deep end, but they haven't this time. The staff employed by Plaid Cymru too, their work has been excellent.
But, for now, my dedication is to all of the people of Caerphilly. I will work tirelessly for absolutely every member of that community to ensure that we get the best deal for the ordinary man, woman and child in the street. That is why I am here, and I'm sure that's why you are here. So, thank you all very much for your welcome. You are now all my new friends, many of you. Thank you. [Applause.]
—mae'n bleser mawr cael fy nghroesawu yn ôl i Senedd Cymru. Roeddwn i yma o'r blaen ac rwy'n eithriadol o falch o fod wedi cael fy ethol i wasanaethu holl bobl etholaeth Caerffili. Fodd bynnag, wedi'i gymylu yng ngorfoledd etholiad, mae'n rhaid i ni byth, byth anghofio—a gallaf eich sicrhau chi, ni fyddaf i byth yn anghofio—cyfraniadau teilwng fy nghyfaill, Hefin David, a oedd yn golled ddofn i'w deulu ac i fywyd gwleidyddol Cymru. Roedd ei gyfraniad i wleidyddiaeth yn anferthol a mawr fydd y golled ar ei ôl; roedd Caerffili yn ei galon—gŵr a oedd â'r parch mwyaf.
A gaf i ddiolch i'r holl bobl yma yn y Senedd hon? Mae'r staff yma wedi bod yn anhygoel. Rwyf i wedi cael wythnos gynefino anhygoel. Rwyf i wedi bod yma yn llythrennol bum diwrnod ers yr etholiad ac nid wyf i wedi rhoi'r gorau i weithio, a gallaf ddweud wrthych chi fod hynny'n arwydd gwych o aeddfedrwydd y Senedd hon, oherwydd, yn 2011, roeddech chi'n cael eich bwrw i'r dwfn yn llythrennol. Nid heddiw, ac mae hynny'n arwydd bod y Senedd yma i aros, ac rwy'n gobeithio y bydd yn gwella wrth i'r degawdau fynd ymlaen ac ymlaen. A byddwch chi, pob un ohonoch chi yma, yn rhan o hanes. Ond, am y tro, hoffwn ddiolch i'r holl staff sydd wedi cymryd rhan, ac yn enwedig hefyd i Blaid Cymru, a wnaeth, yn 2011, fy mwrw i'r dwfn hefyd, ond dydyn nhw ddim wedi gwneud hynny y tro hwn. Y staff a gyflogir gan Blaid Cymru hefyd, mae eu gwaith wedi bod yn ardderchog.
Ond, am y tro, mae fy ymroddiad i holl bobl Caerffili. Byddaf yn gweithio'n ddiflino dros bob aelod o'r gymuned honno i sicrhau ein bod ni'n cael y fargen orau i'r gŵr, i'r wraig ac i'r plentyn cyffredin ar y stryd. Dyna pam rwyf i yma, ac rwy'n siŵr mai dyna pam rydych chi yma. Felly, diolch yn fawr iawn i chi i gyd am eich croeso. Rydych chi bellach i gyd yn ffrindiau newydd i mi, llawer ohonoch chi. Diolch. [Cymeradwyaeth.]
Diolch yn fawr, Lindsay Whittle.
Thank you very much, Lindsay Whittle.
Fe awn ni ymlaen gyda'r gwaith. Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r Dirprwy Brif Weinidog sy'n ateb y cwestiynau ar ran Eluned Morgan heddiw. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Janet Finch-Saunders.
We'll move on with our work. The first item is questions to the First Minister, and the Deputy First Minister will be answering on behalf of Eluned Morgan today. The first question is from Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd, and welcome back, Lindsay. Unfortunately, I'm not there this week, but I look forward to seeing you there.
Diolch, Llywydd, a chroeso yn ôl, Lindsay. Yn anffodus, nid wyf i yna yr wythnos hon, ond edrychaf ymlaen at eich gweld chi yno.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar y broses ar gyfer cau ysgolion gwledig? OQ63361
1. Will the First Minister make a statement on the process for closing rural schools? OQ63361
Diolch yn fawr iawn, Janet. Llywydd, if you'll indulge me just for a moment, can I extend my own welcome, and those of my group, to our most recent Member of the Senedd, the Welsh Parliament, Lindsay Whittle MS? Furthermore, can I just applaud the tribute that you just paid and, indeed, the tribute that you paid on the night, in the count—and I was there—to a much missed and much loved former colleague, Hefin David, when you acknowledged in your acceptance speech that Hefin was a doughty champion for Caerphilly, and for Wales, and that it would be a hard act to follow? And we agree, but I know that we are looking forward to the new Member for Caerphilly's contributions here in the Siambr and on committees, and elsewhere. So, welcome—croeso i chi.
Janet, we know how important schools are to our rural communities, and that is why our school organisation code includes special provisions for rural schools. Proposals to close them must follow a more detailed process. This does not mean that a rural school will never close, but it sets high standards for consultation, giving all those with an interest the chance to make their views known, and requiring the consideration of all possible alternatives.
Diolch yn fawr iawn, Janet. Llywydd, os gwnewch chi faddau i mi am eiliad, a gaf i estyn fy nghroeso fy hun, a chroeso fy ngrŵp, i'n Haelod diweddaraf o'r Senedd, Senedd Cymru, Lindsay Whittle AS? Hefyd, a gaf i gymeradwyo'r deyrnged yr ydych chi newydd ei thalu ac, yn wir, y deyrnged a dalwyd gennych chi ar y noson, yn y cyfrif—ac roeddwn i yno—i gyn gyd-Aelod y mae hiraeth mawr ar ei ôl ac annwyl iawn, Hefin David, pan wnaethoch chi gydnabod yn eich araith dderbyn bod Hefin yn hyrwyddwr pybyr dros Gaerffili, a thros Gymru, ac y byddai'n gamp anodd ei ddilyn? Ac rydym ni'n cytuno, ond gwn ein bod ni'n edrych ymlaen at gyfraniadau'r Aelod newydd dros Gaerffili yma yn y Siambr ac ar bwyllgorau, ac mewn mannau eraill. Felly, croeso i chi.
Janet, rydym ni'n gwybod pa mor bwysig yw ysgolion i'n cymunedau gwledig, a dyna pam mae ein cod trefniadaeth ysgolion yn cynnwys darpariaethau arbennig ar gyfer ysgolion gwledig. Mae'n rhaid i gynigion i'w cau ddilyn proses fwy manwl. Nid yw hyn yn golygu na fydd ysgol wledig byth yn cau, ond mae'n gosod safonau uchel ar gyfer ymgynghori, gan roi cyfle i bawb â buddiant leisio eu barn, ac yn ei gwneud yn ofynnol ystyried pob dewis amgen posibl.
Diolch. Thank you for that. I know that there is a strict model for either closing or merging our rural schools. Our primary schools are the beating heart of rural communities. Now, in my local authority, Conwy County Borough Council, in communities such as Betws-y-coed and Ysbyty Ifan, they are not just places of learning but springboards for the Welsh language and social cohesion. Now, I am very disappointed that, for the second time now, the Plaid Cymru members on the local authority, and, indeed, the cabinet member, for the second time now are pushing through proposals for a consultation on their closure. Now, you tend to say, 'Brilliant, that's exactly how it should go'. However, there's been a presumption already made to close one school in particular. The 2018 school organisation code I don't believe goes far enough. The other night, I attended a public meeting, with over 80 people and, overnight, 1,000 people had signed a petition. This school is a school that's had £0.5 million spent on it quite recently, and people are—this is the Betws-y-coed school—asking why there's this presumption now to go forward with this—
Diolch. Diolch am hynna. Rwy'n gwybod bod model llym ar gyfer naill ai cau neu uno ein hysgolion gwledig. Ein hysgolion cynradd yw curiad calon cymunedau gwledig. Nawr, yn fy awdurdod lleol i, Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, mewn cymunedau fel Betws-y-coed ac Ysbyty Ifan, nid yn unig y maen nhw'n fannau dysgu ond yn sbardun i'r iaith Gymraeg a chydlyniant cymdeithasol. Nawr, rwy'n siomedig iawn bod aelodau Plaid Cymru ar yr awdurdod lleol, ac, yn wir, aelod y cabinet, am yr eildro bellach yn gwthio cynigion drwodd ar gyfer ymgynghoriad ar eu cau. Nawr, rydych chi'n dueddol o ddweud, 'Gwych, dyna'n union sut y dylai fynd'. Fodd bynnag, gwnaed rhagdybiaeth eisoes i gau un ysgol yn benodol. Nid wyf i'n credu bod cod trefniadaeth ysgolion 2018 yn mynd yn ddigon pell. Ychydig nosweithiau yn ôl, roeddwn i'n bresennol mewn cyfarfod cyhoeddus, gyda dros 80 o bobl a, dros nos, roedd 1,000 o bobl wedi llofnodi deiseb. Mae'r ysgol hon yn ysgol y gwariwyd £0.5 miliwn arni yn eithaf diweddar, ac mae pobl—ysgol Betws-y-coed yw hon—yn gofyn pam mae'r rhagdybiaeth hon nawr i fwrw ymlaen â hyn—
I'll need you to ask the question now, Janet Finch-Saunders.
Bydd angen i chi ofyn y cwestiwn nawr, Janet Finch-Saunders.
Okay. So, the code states that all viable alternatives to closure must be conscientiously considered, and they haven't been. So, again, Deputy First Minister, will you have a look at this? I may well be bringing this to you—
Iawn. Felly, mae'r cod yn datgan bod yn rhaid rhoi ystyriaeth gydwybodol i bob dewis amgen ymarferol yn hytrach na chau, ac nid yw hynny wedi digwydd. Felly, eto, Dirprwy Brif Weinidog, a wnewch chi gymryd golwg ar hyn? Efallai'n wir y byddaf i'n dod â hyn i chi—
No. Just ask the question. You don't need to sub-clause it. Ask the question.
Na. Gofynnwch y cwestiwn. Nid oes angen i chi ei isgymalu. Gofynnwch y cwestiwn.
Okay. Considering what's going on here, do you agree with me that the community should have a strong say—?
Iawn. O ystyried yr hyn sy'n digwydd yma, a ydych chi'n cytuno â mi y dylai'r gymuned gael llais cryf—?
The First Minister will answer the question now. [Interruption.] The Deputy First Minister.
Fe wnaiff y Prif Weinidog ateb y cwestiwn nawr. [Torri ar draws.] Y Dirprwy Brif Weinidog.
The Deputy First Minister. [Laughter.] Diolch, Llywydd, for that correction.
Janet, thank you for the supplementary. I know you'll understand that I'm simply unable to comment on the merits or otherwise of any individual local authority proposals because they may be later referred to Ministers for determination.
You rightly pointed out that we strengthened the code in 2018 to include the procedural presumption against the closure of rural schools. Now, the case for closure, if it's put forward, of any school should be robust and it should be in the best interests of educational provision in that area. The prime consideration for any proposal must be the interests of learners. Alternatives to closure must be considered, as well as assessing the impact on the community and, indeed, on the Welsh language. Local authorities, I have to be clear, are responsible for the planning of school places. But I know, Janet, you'll join with me in welcoming as well the fact that Conwy local authority has benefited in recent times from just short of £44 million of investment to date in its schools, through the sustainable communities for learning programme. That, on top of other investment—in the free school meals capital grant, the community-focused schools, additional learning needs, and childcare—shows the investment that we as Welsh Government are putting into Conwy.
Y Dirprwy Brif Weinidog. [Chwerthin.] Diolch, Llywydd, am y cywiriad yna.
Janet, diolch am y cwestiwn atodol. Rwy'n gwybod y byddwch chi'n deall nad yw'n bosibl i mi wneud sylwadau ar rinweddau neu fel arall unrhyw gynigion awdurdod lleol unigol gan y gallen nhw gael eu cyfeirio at Weinidogion ar gyfer penderfyniad yn ddiweddarach.
Fe wnaethoch chi nodi'n gywir ein bod ni wedi cryfhau'r cod yn 2018 i gynnwys y rhagdybiaeth weithdrefnol yn erbyn cau ysgolion gwledig. Nawr, dylai'r ddadl dros gau, os caiff ei chyflwyno, unrhyw ysgol fod yn gadarn a dylai fod er budd pennaf y ddarpariaeth addysgol yn yr ardal honno. Mae'n rhaid mai'r brif ystyriaeth i unrhyw gynnig yw buddiannau dysgwyr. Mae'n rhaid ystyried dewisiadau amgen yn hytrach na chau, yn ogystal ag asesu'r effaith ar y gymuned ac, yn wir, ar y Gymraeg. Awdurdodau lleol, mae'n rhaid i mi fod yn eglur, sy'n gyfrifol am gynllunio lleoedd ysgol. Ond rwy'n gwybod, Janet, y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu'r ffaith hefyd bod awdurdod lleol Conwy wedi elwa yn ddiweddar o ryw fymryn yn llai na £44 miliwn o fuddsoddiad hyd yma yn ei ysgolion, drwy'r rhaglen cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu. Mae hynny, yn ogystal â buddsoddiad arall—yn y grant cyfalaf prydau ysgol am ddim, yr ysgolion bro, anghenion dysgu ychwanegol, a gofal plant—yn dangos y buddsoddiad yr ydym ni fel Llywodraeth Cymru yn ei wneud yng Nghonwy.
2. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch effaith cyllideb yr hydref sydd ar ddod ar Ddwyrain De Cymru? OQ63332
2. What discussions has the First Minister had with the UK Government about the impact of the upcoming autumn budget on South Wales East? OQ63332
Diolch, Delyth. We’ve set out our priorities for Wales, which include investment to grow our economy and create more jobs. We’ve highlighted Wales's unique position to contribute to the UK’s renewable energy targets, to defence and to AI growth deals. And we've repeated calls for the UK Government to lift the two-child benefit cap.
Diolch, Delyth. Rydym ni wedi nodi ein blaenoriaethau ar gyfer Cymru, sy'n cynnwys buddsoddiad i dyfu ein heconomi a chreu mwy o swyddi. Rydym ni wedi tynnu sylw at sefyllfa unigryw Cymru i gyfrannu at dargedau ynni adnewyddadwy y DU, at amddiffyn ac at gytundebau twf deallusrwydd artiffisial. Ac rydym ni wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU i ddiddymu'r cap budd-dal dau blentyn.
Diolch for that. There are moments that matter, of course, in politics. The UK budget should be a chance to change things, but all signs point to the contrary. Keir Starmer and Rachel Reeves seem determined to answer people's anger and their anguish with not compassion but cuts, and cuts in all the wrong places. Now, Wales should be demanding—I'm glad that you have—that Westminster scrap the two-child benefit cap and do more to help families with the cost of living, and bring in a wealth tax to fund our struggling public services properly. I'll ask if you will demand each of those things and how confident you are that you will be listened to, because people feel let down by Labour. Plaid Cymru is now seen as the party that will fight for our communities, and the latest proof of that is Lindsay Whittle, who is sitting with us today. The people of Caerphilly have sent Westminster a message: 'We demand better'. Will you be conveying that to Starmer and Reeves, and will you be listened to?
Diolch am hynna. Ceir adegau sy'n bwysig, wrth gwrs, ym myd gwleidyddiaeth. Dylai cyllideb y DU fod yn gyfle i newid pethau, ond mae'r holl arwyddion yn pwyntio i'r gwrthwyneb. Mae'n ymddangos bod Keir Starmer a Rachel Reeves yn benderfynol o ateb dicter pobl a'u gofid nid gyda thosturi ond toriadau, a thoriadau yn yr holl fannau anghywir. Nawr, dylai Cymru fod yn mynnu—rwy'n falch eich bod chi wedi gwneud hynny—bod San Steffan yn diddymu'r cap budd-dal dau blentyn a gwneud mwy i helpu teuluoedd gyda chostau byw, a chyflwyno treth gyfoeth i ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus sydd mewn trafferthion yn iawn. Fe wnaf i ofyn a wnewch chi fynnu ar bob un o'r pethau hynny a pha mor hyderus ydych chi y byddan nhw'n gwrando arnoch chi, oherwydd mae pobl yn teimlo wedi'u siomi gan Lafur. Mae Plaid Cymru bellach yn cael ei hystyried fel y blaid a fydd yn ymladd dros ein cymunedau, a'r prawf diweddaraf o hynny yw Lindsay Whittle, sy'n eistedd gyda ni heddiw. Mae pobl Caerffili wedi anfon neges i San Steffan: 'Rydym ni'n mynnu gwell'. A fyddwch chi'n cyfleu hynny i Starmer a Reeves, ac a fydden nhw'n gwrando arnoch chi?
We have negotiated as a serious Welsh Government with the UK Government on investment in Wales. We have delivered, as you will know, in the recent budget allocations £143 million additional funding for coal tip safety in every part of Wales, to deal with that industrial legacy; £445 million extra rail funding, beginning—beginning—to address the historical underfunding of Wales's railways; £500 million in Tata Steel; £80 million into offshore wind in Port Talbot; and £30 million into greater investment in research and development in that area as well. So, we are investing in people and skills and the economy.
But, just in case you have missed the announcement, most significant, in recent days, indeed, is that, following agreement with the UK Government and the negotiations we've had on priorities, on the local growth funding, we will make decisions here on that local growth funding. And that local growth funding, Llywydd, is equivalent to a 22 per cent share of the overall UK local growth funding. It matches, Delyth, the proportion of UK funding that was allocated to Wales under the European structural funds and the shared prosperity fund. So, every corner of Wales will benefit from this new fund, worth more than £0.5 billion, to create jobs and grow productivity right across Wales.
Rydym ni wedi negodi fel Llywodraeth Cymru o ddifrif gyda Llywodraeth y DU ar fuddsoddiad yng Nghymru. Rydym ni wedi darparu, fel y byddwch chi'n gwybod, yn y dyraniadau cyllidebol diweddar, £143 miliwn o gyllid ychwanegol ar gyfer diogelwch tomenni glo ym mhob rhan o Gymru, i ddelio â'r etifeddiaeth ddiwydiannol honno; £445 miliwn o gyllid rheilffyrdd ychwanegol, gan ddechrau—gan ddechrau—mynd i'r afael â thanariannu hanesyddol rheilffyrdd Cymru; £500 miliwn yn Tata Steel; £80 miliwn mewn ynni'r gwynt ar y môr ym Mhort Talbot; a £30 miliwn ar gyfer mwy o fuddsoddiad mewn ymchwil a datblygu yn y maes hwnnw hefyd. Felly, rydym ni'n buddsoddi mewn pobl a sgiliau a'r economi.
Ond, rhag ofn eich bod chi wedi methu'r cyhoeddiad, yn fwyaf arwyddocaol, yn ystod y dyddiau diwethaf, yn wir, yw y byddwn ni, yn dilyn cytundeb gyda Llywodraeth y DU a'r trafodaethau yr ydym ni wedi eu cael ar flaenoriaethau, ar y cyllid twf lleol, yn gwneud penderfyniadau yma ar y cyllid twf lleol hwnnw. Ac mae'r cyllid twf lleol hwnnw, Llywydd, yn cyfateb i gyfran o 22 y cant o gyfanswm cyllid twf lleol y DU. Mae'n cyfateb, Delyth, i'r gyfran o gyllid y DU a ddyrannwyd i Gymru o dan y cronfeydd strwythurol Ewropeaidd a'r gronfa ffyniant gyffredin. Felly, bydd pob cornel o Gymru yn elwa ar y gronfa newydd hon, sydd werth mwy na £0.5 biliwn, i greu swyddi a chynyddu cynhyrchiant ledled Cymru gyfan.
Deputy First Minister, we are just a few weeks out from another UK Labour budget, and that will continue the decline in our economy, I fear. We heard this morning the Chancellor's pre-budget speech, refusing to rule out hiking taxes again for hard-working people. Within minutes, the value of the pound plummeted. This is Labour's economics in action. The Chancellor has blamed everyone for the current economic state apart from herself. We know there's already some disconnect between this end of the motorway and the other end of the motorway. We know we're £72 million short following the national insurance hike last time. So, can I therefore ask, Deputy First Minister, if the Welsh Labour Government is aligned with UK Labour's corrosive economic vision, and will you ensure that Wales is not left to bear the brunt of your colleagues' decisions, once again forcing Welsh taxpayers to foot the bill?
Dirprwy Brif Weinidog, rydym ni ychydig wythnosau yn unig i ffwrdd o gyllideb Lafur y DU arall, a bydd hynny'n parhau'r dirywiad yn ein heconomi, rwy'n ofni. Clywsom araith y Canghellor cyn y gyllideb y bore yma, yn gwrthod diystyru codi trethi eto i bobl sy'n gweithio'n galed. O fewn munudau, plymiodd gwerth y bunt. Economeg Llafur ar waith yw hyn. Mae'r Canghellor wedi rhoi'r bai ar bawb am y sefyllfa economaidd bresennol ac eithrio arni hi ei hun. Rydym ni'n gwybod bod rhywfaint o ddatgysylltiad eisoes rhwng y pen hwn o'r draffordd a phen arall y draffordd. Rydym ni'n gwybod ein bod ni £72 miliwn yn brin yn dilyn y cynnydd i yswiriant gwladol y tro diwethaf. Felly, a gaf i ofyn felly, Dirprwy Brif Weinidog, a yw Llywodraeth Lafur Cymru yn cyd-fynd â gweledigaeth economaidd gyrydol Llafur y DU, ac a wnewch chi sicrhau nad yw Cymru yn cael ei gadael i ysgwyddo canlyniadau penderfyniadau eich cydweithwyr, gan orfodi trethdalwyr Cymru i dalu'r bil unwaith eto?
Peter, look, I love you dearly, but I love even more the chutzpah of a Conservative Member lecturing us on economic management, when, for 14 years, there was chaos and serial incompetence on the budget. The Conservative Party, who at one time used to say they were the party of economic probity and so on, were shown up to be the frauds that they were. It was a disaster, and we are still picking up the pieces.
But just to say, Peter, in your own area, in the region that you come from, we are supporting already economic development right across that region. We are supporting, for example, the £1 billion—for example, Delyth, Peter, and others—within the core Valleys lines. We were up yesterday in Merthyr. We were looking at the investment with TfW that was done under this Labour Government as a result of devolution and the powers that we have to invest with Welsh taxpayers, and we saw the modernisation of the fleet—95 per cent of that fleet will be new trains by the time of the end of this Senedd.
If you look at the investment we will now do with the local growth fund, at £0.5 billion, I haven't heard a word from the Conservatives in the media or here in the Chamber applauding that. That is real delivery for people, I have to say, and we will do more going forward. So, please, please, please, step up any time you want to and try and lecture the Labour Party on picking up your mess that we have inherited from you.
Peter, edrychwch, rwy'n eich caru chi'n fawr, ond rwy'n caru'n fwy fyth hyfdra Aelod Ceidwadol yn rhoi pregeth i ni ar reolaeth economaidd, pan oedd, am 14 mlynedd, anhrefn ac anghymhwysedd cyfresol o ran y gyllideb. Dangoswyd y Blaid Geidwadol, a oedd yn arfer dweud ar un adeg mai nhw oedd y blaid o onestrwydd economaidd ac yn y blaen, fel y ffugwyr yr oedden nhw. Roedd yn drychineb, ac rydym ni'n dal i godi'r darnau.
Ond dim ond i ddweud, Peter, yn eich ardal eich hun, yn y rhanbarth yr ydych chi'n dod ohono, rydym ni eisoes yn cefnogi datblygiad economaidd ar draws y rhanbarth cyfan hwnnw. Rydym ni'n cefnogi, er enghraifft, yr £1 biliwn—er enghraifft, Delyth, Peter, ac eraill—yn llinellau craidd y Cymoedd. Roeddem ni i fyny ym Merthyr ddoe. Roeddem ni'n edrych ar y buddsoddiad gyda TrC a wnaed o dan y Llywodraeth Lafur hon o ganlyniad i ddatganoli a'r pwerau sydd gennym ni i fuddsoddi gyda threthdalwyr Cymru, a gwelsom foderneiddio'r fflyd—bydd 95 y cant o'r fflyd honno yn drenau newydd erbyn diwedd y Senedd hon.
Os edrychwch chi ar y buddsoddiad y byddwn ni'n ei wneud nawr gyda'r gronfa twf leol, ar £0.5 biliwn, nid wyf i wedi clywed gair gan y Ceidwadwyr yn y cyfryngau nac yma yn y Siambr yn cymeradwyo hynny. Mae hynny'n gyflawni gwirioneddol ar gyfer pobl, mae'n rhaid i mi ddweud, a byddwn yn gwneud mwy yn y dyfodol. Felly, rwy'n erfyn arnoch chi, camwch i fyny unrhyw bryd y dymunwch a cheisiwch roi pregeth i'r Blaid Lafur ar lanhau eich llanast yr ydym ni wedi ei etifeddu gennych chi.
It's the Labour Party, of course, that has stood up for Wales down the decades, defended our public services. I hear the Conservatives laughing, but the legacy of Liz Truss is being seen today, and you said nothing about it at the time.
Will you ensure, and will the Welsh Government ensure, that reform of the Barnett formula is on the agenda for this UK budget, because what Wales needs is to be treated according to Wales's actual needs, and not simply a head count? Barnett works for Scotland. It didn't work for Northern Ireland, so a needs-based formula was introduced. Wales needs that same formula as Northern Ireland and it's time we received it. I hope the Welsh Government will be making that case very, very strongly in the coming weeks.
Y Blaid Lafur, wrth gwrs, wedi sefyll yn gadarn dros Gymru dros y degawdau, wedi amddiffyn ein gwasanaethau cyhoeddus. Rwy'n clywed y Ceidwadwyr yn chwerthin, ond mae etifeddiaeth Liz Truss yn cael ei gweld heddiw, ac ni wnaethoch chi ddweud dim amdano ar y pryd.
A wnewch chi sicrhau, ac a wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau, bod diwygio fformiwla Barnett ar yr agenda ar gyfer cyllideb hon y DU, oherwydd yr hyn sydd ei angen ar Gymru yw cael ei thrin yn unol â gwir anghenion Cymru, ac nid cyfrif pennau yn unig? Mae Barnett yn gweithio i'r Alban. Nid oedd yn gweithio i Ogledd Iwerddon, felly cyflwynwyd fformiwla yn seiliedig ar anghenion. Mae angen yr un fformiwla honno â Gogledd Iwerddon ar Gymru ac mae'n bryd i ni ei derbyn. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud y ddadl honno yn gryf iawn, iawn yn yr wythnosau nesaf.
Alun, thank you very much. The discussions over the Barnett formula are far more than arcane discussions, because it is to do with the quantum of funding that comes here to Wales. It's long been acknowledged by this Welsh Government that it has passed its sell-by date, but I am pleased to tell you, Alun, of course, that we have secured an agreement with the UK Government to explore, now, the Barnett formula and how we should take this forward. And my compliments to our Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language and the First Minister for actually negotiating that space to engage with this now with the UK Government. That is what we mean about actually having a Welsh Government here, led by Eluned Morgan, working with the UK Government to say, 'Let's explore these historic inequities and sort them out.' Thank you, Alun.
Alun, diolch yn fawr iawn. Mae'r trafodaethau ynghylch fformiwla Barnett yn llawer mwy na thrafodaethau dirgel, oherwydd mae'n ymwneud â faint o gyllid sy'n dod yma i Gymru. Cydnabuwyd ers tro gan y Llywodraeth hon yng Nghymru ei bod ei hamser wedi dod i ben, ond rwy'n falch o ddweud wrthych, Alun, wrth gwrs, ein bod ni wedi sicrhau cytundeb gyda Llywodraeth y DU i archwilio, nawr, fformiwla Barnett a sut y dylem ni fwrw ymlaen â hyn. Ac rwy'n llongyfarch ein Hysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg a'r Prif Weinidog ar negodi'r lle hwnnw i ymgysylltu â hyn nawr gyda Llywodraeth y DU. Dyna'r hyn yr ydym ni'n ei olygu wrth fod â Llywodraeth Cymru yma, dan arweiniad Eluned Morgan, sy'n gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddweud, 'Gadewch i ni archwilio'r anghydraddoldebau hanesyddol hyn a'u datrys.' Diolch, Alun.
Well, not much has changed. [Laughter.] Deputy First Minister, south Wales, in fact, faces some of the most deprived communities. In my constituency of Caerphilly, there are nearly 30 per cent of children living in poverty. We know of many schools in my area where every single one of the pupils lives in some of the most deprived households in Wales. Poverty affects 82 per cent of households in communities such as Lansbury Park. It is the most deprived area in south Wales, according to the latest Welsh index of multiple deprivation. For the last eight years, I have been a volunteer every Wednesday at the Caerphilly foodbank. I witness poverty every single week. The people of Caerphilly and of Wales have paid the price, in my opinion, for successive Westminster Governments’ actions and the austerity agenda for far too long.
So, Deputy First Minister, what discussions are the Welsh Government having with the Chancellor ahead of the autumn budget to make the case clearly that my constituents in Caerphilly should not be carrying the burden of the budget? In fact, I would hope that you will be emphasising that it is, in fact, those with the broadest shoulders who should be paying their fair share through the introduction of a wealth tax. And I’m not looking at any of you in particular. [Laughter.]
Wel, does dim llawer wedi newid. [Chwerthin.] Dirprwy Brif Weinidog, mae de Cymru, mewn gwirionedd, yn wynebu rhai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig. Yn fy etholaeth i yng Nghaerffili, mae bron i 30 y cant o blant yn byw mewn tlodi. Rydym ni'n gwybod am lawer o ysgolion yn fy ardal i lle mae pob un o'r disgyblion yn byw ar rai o'r aelwydydd mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Mae tlodi yn effeithio ar 82 y cant o aelwydydd mewn cymunedau fel Parc Lansbury. Dyma'r ardal fwyaf difreintiedig yn ne Cymru, yn ôl mynegai amddifadedd lluosog diweddaraf Cymru. Am yr wyth mlynedd diwethaf, rwyf i wedi bod yn wirfoddolwr bob dydd Mercher ym manc bwyd Caerffili. Rwy'n gweld tlodi bob wythnos. Mae pobl Caerffili a Chymru wedi talu'r pris, yn fy marn i, am weithredoedd Llywodraethau San Steffan olynol a'r agenda cyni am lawer rhy hir.
Felly, Dirprwy Brif Weinidog, pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda'r Canghellor cyn cyllideb yr hydref i wneud y ddadl yn eglur na ddylai fy etholwyr yng Nghaerffili fod yn ysgwyddo baich y gyllideb? A dweud y gwir, byddwn yn gobeithio y byddwch chi'n pwysleisio, mewn gwirionedd, mai'r rhai sydd â'r ysgwyddau ehangaf ddylai fod yn talu eu cyfran deg trwy gyflwyno treth gyfoeth. Ac nid wyf i'n edrych ar unrhyw un ohonoch chi'n benodol. [Chwerthin.]
Llywydd, I said that we were looking forward to the contributions and, genuinely, in this and others I think that we'll have some sparky debates and questions flying back and forth. Simply to say, I've outlined—we've outlined—already as Welsh Government where our priorities are, and they are in skills, investment and opportunities for all of our people. I am a Valleys person as well. I'm from the top of Maesteg, which stretches from the Llynfi valley from Caerau down to the M4 and, what would you call it, the attractions of McArthurGlen, but the Garw, the Ogmore, the Gilfach as well. Many of us in this Chamber understand exactly what you're saying. And the very best thing that we can do is to make sure that the decisions that we make here—having been a person who has served up there as a Minister and has come back here to make the difference we can make here in this Senedd, in this Welsh Parliament—are to the benefit of your constituents. And that includes, by the way, what we've done in recent years.
So, when the Tory Government under austerity was scrapping Sure Start, we kept our Flying Start going; when the nurse bursaries disappeared, we kept our nurse bursaries going. From campaigning on those benches and these benches, we extended the educational maintenance allowance so that young people don’t have to think about whether they can afford to go to college—they will go to college because of what we’ve done here. That is where we need to stand firm. On our proposals here within this Welsh Government and Welsh Parliament, we will continue, Lindsay, to make our case clearly to the UK Government. Government to Government, we will do that. We will stand without fear or favour on putting the Welsh Labour position firmly to the UK Government. But we must also do what we can do here, and I think we have undersold what this Senedd and this Welsh Parliament has done to face off 14 years of austerity and to continue to defend public services against Tory ravages. And now that we have a £1.6 billion uplift, we can do more. We have brought down waiting times over the last year by two thirds. That will be a benefit to your constituents, Lindsay, and we will keep on going.
Llywydd, dywedais ein bod yn edrych ymlaen at y cyfraniadau ac, yn wir, yn hon ac eraill rwy'n credu y byddwn ni'n cael dadleuon a chwestiynau tanllyd yn hedfan yn ôl ac ymlaen. Dim ond i ddweud, rwyf i wedi amlinellu—rydym ni wedi amlinellu—eisoes fel Llywodraeth Cymru ble mae ein blaenoriaethau, ac maen nhw ym meysydd sgiliau, buddsoddiad a chyfleoedd i'n holl bobl. Rwy'n berson o'r Cymoedd hefyd. Rwy'n dod o ben Maesteg, sy'n ymestyn o gwm Llynfi o Gaerau i lawr i'r M4 a, beth fyddech chi'n ei alw, atyniadau McArthurGlen, ond afonydd Garw, Ogwr, a Gilfach hefyd. Mae llawer ohonom ni yn y Siambr hon yn deall yn union beth rydych chi'n ei ddweud. A'r peth gorau y gallwn ni ei wneud yw gwneud yn siŵr bod y penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud yma—wedi bod yn berson sydd wedi gwasanaethu i fyny yn y fan honno fel Gweinidog ac wedi dod yn ôl yma i wneud y gwahaniaeth y gallwn ni ei wneud yma yn y Senedd hon, yn y Senedd hon i Gymru—o fudd i'ch etholwyr. Ac mae hynny'n cynnwys, gyda llaw, yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Felly, pan oedd y Llywodraeth Dorïaidd o dan gyni cyllidol yn diddymu Cychwyn Cadarn, fe wnaethon ni gadw ein Dechrau'n Deg i fynd; pan ddiflannodd y bwrsariaethau nyrsys, fe wnaethom ni gadw ein bwrsariaethau nyrsys i fynd. O ymgyrchu ar y meinciau hynny a'r meinciau hyn, fe wnaethom ni ymestyn y lwfans cynhaliaeth addysgol fel nad oes rhaid i bobl ifanc feddwl a allan nhw fforddio mynd i'r coleg—byddan nhw'n mynd i'r coleg oherwydd yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yma. Dyna lle mae angen i ni sefyll yn gadarn. O ran ein cynigion yma o fewn y Llywodraeth hon yng Nghymru a'r Senedd hon yng Nghymru, byddwn yn parhau, Lindsay, i wneud ein dadl yn eglur i Lywodraeth y DU. Llywodraeth i Lywodraeth, byddwn yn gwneud hynny. Byddwn yn sefyll heb ofn na ffafriaeth ar gyflwyno safbwynt Llafur Cymru yn gadarn i Lywodraeth y DU. Ond mae'n rhaid i ni hefyd wneud yr hyn y gallwn ni ei wneud yma, ac rwy'n credu ein bod ni wedi tanwerthu'r hyn y mae'r Senedd hon a'r Senedd hon yng Nghymru wedi ei wneud i wrthwynebu 14 mlynedd o gyni ac i barhau i amddiffyn gwasanaethau cyhoeddus rhag dinistr y Torïaid. A nawr bod gennym ni gynnydd o £1.6 biliwn, fe allwn ni wneud mwy. Rydym ni wedi lleihau amseroedd aros dros y flwyddyn ddiwethaf o ddwy ran o dair. Bydd hwnnw yn fudd i'ch etholwyr, Lindsay, a byddwn yn parhau i fynd ymlaen.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. On behalf of the Welsh Conservative group, we send our best wishes to the First Minister and her family at this time. And I also want to pay tribute to the bravery of the rail staff who risked their lives to protect passengers during the terrible incident in Cambridgeshire over the weekend. We thank the emergency services for their swift response and we wish all victims a very speedy recovery.
And I also, on behalf of the Welsh Conservatives, want to welcome Lindsay Whittle to his place as the Member for Caerphilly. Lindsay is a great example to us all of the old adage that if at first you don't succeed, try, try, try, try, try, try, try and try and try and try again. [Laughter.] So, Lindsay, welcome to your place. We look forward to engaging with you in the months ahead.
Now, back to questions. Deputy First Minister, in March 2023, the then health Minister, now First Minister, promised to eliminate all two-year waits for NHS treatment by March 2023. That deadline passed over two years ago, so could you tell us today how many people in Wales are still waiting for more than two years for planned NHS treatment?
Diolch, Llywydd. Ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, rydym ni'n anfon ein dymuniadau gorau i'r Prif Weinidog a'i theulu ar yr adeg hon. Ac rwyf i hefyd eisiau talu teyrnged i ddewrder staff y rheilffyrdd a beryglodd eu bywydau i amddiffyn teithwyr yn ystod y digwyddiad ofnadwy yn Swydd Gaergrawnt dros y penwythnos. Diolchwn i'r gwasanaethau brys am eu hymateb cyflym ac rydym ni'n dymuno gwellhad cyflym iawn i bawb a gafodd eu hanafu.
A hoffwn hefyd, ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, groesawu Lindsay Whittle i'r lle hwn fel yr Aelod dros Gaerffili. Mae Lindsay yn enghraifft wych i ni i gyd o'r hen ddywediad mai dyfal donc a dyr y garreg. [Chwerthin.] Felly, Lindsay, croeso i'ch lle. Edrychwn ymlaen at ymgysylltu â chi yn y misoedd i ddod.
Nawr, yn ôl at gwestiynau. Dirprwy Brif Weinidog, ym mis Mawrth 2023, addawodd y Gweinidog iechyd ar y pryd, sef y Prif Weinidog bellach, gael gwared ar bob arhosiad dwy flynedd am driniaeth GIG erbyn mis Mawrth 2023. Aeth y terfyn amser hwn heibio dros ddwy flynedd yn ôl, felly a allech chi ddweud wrthym ni heddiw faint o bobl yng Nghymru sy'n dal i aros yn hirach na dwy flynedd am driniaeth GIG wedi'i chynllunio?
Darren, thank you for that question. Let me update you: the overall waiting lists fell again in August by around 2,500 from July. There was a small rise in the number of people waiting more than two years for treatment in August. I have to say, this is not unexpected. We often see this over the summer months. The provisional data, let me tell you, for September, shows a significant further fall in the size of the overall waiting list, and a reduction in long waits. So, the average waiting time for treatment is 21.7 weeks. There are now thousands—thousands—of extra out-patient appointments being provided every month, and 20,000, for example, extra cataract operations are being provided across Wales this year as part of our £120 million plan to cut long waiting times. Now, I could go on.
There is more to do, Darren. I appreciate that. But once, just once, stand up and praise those staff who, with supreme effort, are turning around the waiting times and the waiting lists. Praise their efforts, because we never hear that. We hear the criticism, we hear, 'We're not doing enough', and yet it is because of Welsh Government investment, because of holding the health boards' feet to the fires, working with them and on them, but most of all because public servants on the front line in health are putting a supreme effort in to turn this around—. We are working, we've got more to do. But a two-thirds fall in 12 months is not to be sniffed at. We're going in the right direction.
Darren, diolch am y cwestiwn yna. Gadewch i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi: fe wnaeth y rhestrau aros cyffredinol leihau eto ym mis Awst gostyngiad o tua 2,500 ers mis Gorffennaf. Bu cynnydd bach yn nifer y bobl sy'n aros mwy na dwy flynedd am driniaeth ym mis Awst. Mae'n rhaid i mi ddweud, nid yw hyn yn annisgwyl. Rydym ni'n aml yn gweld hyn dros fisoedd yr haf. Mae'r data dros dro, gadewch i mi ddweud wrthych chi, ar gyfer mis Medi, yn dangos lleihad sylweddol pellach i faint y rhestr aros gyffredinol, a lleihad mewn arosiadau hir. Felly, 21.7 wythnos yw'r amser aros cyfartalog am driniaeth. Mae miloedd—miloedd—o apwyntiadau cleifion allanol ychwanegol yn cael eu darparu bob mis bellach, ac mae 20,000, er enghraifft, o lawdriniaethau cataract ychwanegol yn cael eu darparu ledled Cymru eleni yn rhan o'n cynllun gwerth £120 miliwn i leihau amseroedd aros hir. Nawr, gallwn barhau.
Mae mwy i'w wneud, Darren. Rwy'n sylweddoli hynny. Ond unwaith, dim ond unwaith, camwch ymlaen a chanmolwch y staff hynny sydd, gydag ymdrech enfawr, yn trawsnewid yr amseroedd aros a'r rhestrau aros. Canmolwch eu hymdrechion, oherwydd nid ydym ni byth yn clywed hynny. Rydym ni'n clywed y feirniadaeth, rydym ni'n clywed, 'Dydyn ni ddim yn gwneud digon', ac eto oherwydd buddsoddiad Llywodraeth Cymru, oherwydd i ni roi pwysau ar y byrddau iechyd, gweithio gyda nhw ac arnyn nhw, ond yn bennaf oll oherwydd bod gweision cyhoeddus ar y rheng flaen ym maes iechyd yn gwneud ymdrech enfawr i drawsnewid hyn—. Rydym ni'n gweithio, mae gennym ni fwy i'w wneud. Ond nid yw lleihad o ddwy ran o dair mewn 12 mis yn ddibwys. Rydym ni'n symud i'r cyfeiriad cywir.
I asked you a very simple question, which was how many people are still waiting for two years plus, and the latest stats, of course, did show that that figure went up to over 8,500 that are still waiting more than two years or more for treatment. Now, in England, with a population 18 times the size, that figure is just 168. It is totally unacceptable that patients in Wales are 500 times more likely to wait for two years for treatment than over the border.
Now, Wales, of course, we know, as a result of the previous UK Conservative Government's budget deal with the fiscal framework, receives 20 per cent more funding per head than in England to spend on our national health service. Yet one in four people are still on an NHS waiting list in Wales, and people spend longer in our emergency departments too. In September more than 10,000 people in Wales waited more than 12 hours in our emergency departments, and that includes more than 1,000 in your new state-of-the-art flagship hospital, the Grange, near Cwmbran. The Aneurin Bevan health board, which runs that hospital, has spent more than £3 million of taxpayers' money on solar panels, with a payback period of over two decades. Do you agree with me that patients and staff would have been far more grateful if that money had been spent getting waiting times down and improving the performance of the emergency department?
Gofynnais gwestiwn syml iawn i chi, sef faint o bobl sy'n dal i aros am ddwy flynedd a mwy, ac fe wnaeth yr ystadegau diweddaraf, wrth gwrs, ddangos bod y ffigur hwnnw wedi mynd i fyny i dros 8,500 sy'n dal i aros mwy na dwy flynedd neu fwy am driniaeth. Nawr, yn Lloegr, â phoblogaeth 18 gwaith y maint, dim ond 168 yw'r ffigur hwnnw. Mae'n gwbl annerbyniol bod cleifion yng Nghymru 500 gwaith yn fwy tebygol o aros am ddwy flynedd am driniaeth na rhai dros y ffin.
Nawr, mae Cymru, wrth gwrs, rydym ni'n gwybod, o ganlyniad i gytundeb cyllideb Llywodraeth Geidwadol flaenorol y DU gyda'r fframwaith cyllidol, yn derbyn 20 y cant yn fwy o gyllid y pen nag yn Lloegr i'w wario ar ein gwasanaeth iechyd gwladol. Ac eto mae un o bob pedwar o bobl yn dal i fod ar restr aros GIG yng Nghymru, ac mae pobl yn treulio mwy o amser yn ein hadrannau achosion brys hefyd. Ym mis Medi, bu mwy na 10,000 o bobl yng Nghymru yn aros dros 12 awr yn ein hadrannau achosion brys, ac mae hynny'n cynnwys mwy na 1,000 yn eich ysbyty newydd sbon o'r radd flaenaf, y Faenor, ger Cwmbrân. Mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan, sy'n rhedeg yr ysbyty hwnnw, wedi gwario mwy na £3 miliwn o arian trethdalwyr ar baneli solar, â chyfnod ad-dalu o dros ddau ddegawd. A ydych chi'n cytuno â mi y byddai cleifion a staff wedi bod yn llawer mwy diolchgar pe bai'r arian hwnnw wedi cael ei wario ar leihau amseroedd aros a gwella perfformiad yr adran achosion brys?
It's sad to see once again that the leader of the opposition fails to acknowledge the work that is going in, led by those front-line staff, to turn waiting times around. I've acknowledged that there is more to do, but if you look at the progress we've made over the last year, on the back of the investment that we have managed to put in, the investment that you voted against in the last budget—. Let me just make that clear: the investment you voted against. So, we are driving waiting times down. [Interruption.] The Member reflects from a sedentary position that they're going up. The August figures, as I mentioned in my immediate response, typically go up in the summer, and we'll have an August blip. But the September provisional figures are showing once again that we are on that consistent downward trend. Say 'thank you' to the staff who are driving this effort. And also it's the investment that we are putting in.
Mae'n drist gweld unwaith eto bod arweinydd yr wrthblaid yn methu â chydnabod y gwaith sy'n cael ei wneud, dan arweiniad y staff rheng flaen hynny, i drawsnewid amseroedd aros. Rwyf i wedi cydnabod bod mwy i'w wneud, ond os edrychwch chi ar y cynnydd yr ydym ni wedi ei wneud dros y flwyddyn ddiwethaf, yn sgil y buddsoddiad yr ydym ni wedi llwyddo i'w wneud, y buddsoddiad y gwnaethoch chi bleidleisio yn ei erbyn yn y gyllideb ddiwethaf—. Gadewch i mi wneud hynny'n eglur: y buddsoddiad y gwnaethoch chi bleidleisio yn ei erbyn. Felly, rydym ni'n gyrru amseroedd aros i lawr. [Torri ar draws.] Mae'r Aelod yn myfyrio o'i gadair eu bod nhw'n cynyddu. Mae ffigurau mis Awst, fel y soniais yn fy ymateb uniongyrchol, yn cynyddu yn yr haf fel rheol, a byddwn ni'n cael mân ddirywiad ym mis Awst. Ond mae ffigurau rhagarweiniol mis Medi yn dangos unwaith eto y duedd ar i lawr gyson honno. Dywedwch 'diolch' wrth y staff sy'n sbarduno'r ymdrech hon. A hefyd mae'n fater o'r buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud.
You say 'thank you' to the staff and I say 'thank you' to the staff, but will you say 'sorry' to the patients and the staff that you're letting down? For 26 years they have had Labour health Ministers, and for 26 years we have seen nothing but decline in our national health service. And, of course, your Government have not been the only people responsible for this. The Labour Party has been propped up by Plaid and the Liberal Democrats too. The reality is, Deputy First Minister, that the Welsh NHS is broken. Patients are waiting longer for treatment, longer for tests, longer for ambulances and longer in our emergency departments than elsewhere in the United Kingdom. And as a Welsh Government, you have declared a climate emergency, you have declared a nature emergency. You spend millions on staff and initiatives to deliver these schemes while patients are languishing in pain on trolleys in corridors in our hospitals. When will the Welsh Government do the right thing and declare the health emergency that needs to be declared so that we can get to grips with these things once and for all?
Rydych chi'n dweud 'diolch' wrth y staff ac rwyf i'n dweud 'diolch' wrth y staff, ond a wnewch chi ddweud 'mae'n ddrwg gen i' wrth y cleifion a'r staff yr ydych chi'n eu siomi? Bu ganddyn nhw Weinidogion iechyd Llafur ers 26 mlynedd, ac ers 26 mlynedd dydyn ni ddim wedi gweld ond dirywiad yn ein gwasanaeth iechyd gwladol. Ac, wrth gwrs, nid eich Llywodraeth chi yw'r unig bobl sydd wedi bod yn gyfrifol am hyn. Mae'r Blaid Lafur wedi cael ei chefnogi gan Blaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol hefyd. Y gwir amdani, Dirprwy Brif Weinidog, yw bod GIG Cymru wedi torri. Mae cleifion yn aros yn hirach am driniaeth, yn hirach am brofion, yn hirach am ambiwlansys ac yn hirach yn ein hadrannau achosion brys nag mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig. Ac fel Llywodraeth Cymru, rydych chi wedi datgan argyfwng hinsawdd, rydych chi wedi datgan argyfwng natur. Rydych chi'n gwario miliynau ar staff a mentrau i ddarparu'r cynlluniau hyn tra bod cleifion yn dioddef mewn poen ar drolïau mewn coridorau yn ein hysbytai. Pryd fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud y peth iawn ac yn datgan yr argyfwng iechyd y mae angen ei ddatgan fel y gallwn ni fynd i'r afael â'r pethau hyn unwaith ac am byth?
Well, there we have it. There we have it, the quote of this session from the leader of the opposition—'the Welsh NHS is broken'. From the party that never wanted to see the establishment of the NHS, they are now telling us the NHS is broken, from the party that would be happy to dismember the NHS, the Welsh NHS, he says, is broken. It is not broken, it is under immense pressure. [Interruption.] It is under immense pressure—
Wel, dyna ni. Dyna ni, dyfyniad y sesiwn hon gan arweinydd yr wrthblaid—'mae GIG Cymru wedi torri'. Gan y blaid nad oedd erioed eisiau gweld y GIG yn cael ei sefydlu, maen nhw bellach yn dweud wrthym ni fod y GIG wedi torri, gan y blaid a fyddai'n hapus i chwalu'r GIG, mae GIG Cymru, meddai, wedi torri. Nid yw wedi torri, mae o dan bwysau aruthrol. [Torri ar draws.] Mae o dan bwysau aruthrol—
Allow the Deputy First Minister to continue with his answers, please.
Gadewch i'r Dirprwy Brif Weinidog barhau gyda'i atebion, os gwelwch yn dda.
Indeed, diolch, Llywydd. The NHS is under immense pressure. We are seeing more patients every day across primary and secondary care. We are seeing more out-patients every day as well. The demands are greater. When Nye Bevan established the NHS, it was said at the time the NHS would always struggle to deal with demands. The demands nowadays are greater, more significant than ever before. But we, not the Conservatives, despite your heckling—[Interruption.]—despite your heckling, Darren—[Interruption.] Despite your heckling, we will continue to invest. We will turn around waiting times. We will turn around ambulance handover delays, which have fallen now to the lowest level in more than four years. We will continue to invest in driving down the cancer targets, which now are 60 per cent for the seventh month in a row. We will continue to make progress. And we will not accept that the Welsh NHS is broken, because there are thousands of people out there who work every day, because not everybody can go to private healthcare. Not everybody has that fall-back option. We will defend the NHS and we will repair it where it is not working effectively. The Tories never would. They voted against the establishment of it and we're seeing it again.
Yn wir, diolch, Llywydd. Mae'r GIG o dan bwysau aruthrol. Rydym ni'n gweld mwy o gleifion bob dydd ar draws gofal sylfaenol ac eilaidd. Rydyn ni'n gweld mwy o gleifion allanol bob dydd hefyd. Mae'r gofynion yn fwy. Pan sefydlodd Nye Bevan y GIG, dywedwyd ar y pryd y byddai'r GIG bob amser yn cael trafferth yn ymdopi â gofynion. Mae'r gofynion y dyddiau yma yn fwy, yn fwy sylweddol nag erioed o'r blaen. Ond rydym ni, nid y Ceidwadwyr, er gwaethaf eich heclo—[Torri ar draws.]—er gwaethaf eich heclo, Darren—[Torri ar draws.] Er gwaethaf eich heclo, byddwn ni'n parhau i fuddsoddi. Byddwn ni'n trawsnewid amseroedd aros. Byddwn ni'n trawsnewid oedi cyn trosglwyddo o ambiwlansys, sydd bellach wedi gostwng i'r lefel isaf ers mwy na phedair blynedd. Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn gostwng y targedau canser, sydd bellach yn 60 y cant am y seithfed mis yn olynol. Byddwn yn parhau i wneud cynnydd. Ac ni wnawn ni dderbyn bod GIG Cymru wedi torri, oherwydd mae miloedd o bobl allan yna sy'n gweithio bob dydd, oherwydd nid pawb sy'n gallu mynd i gael gofal iechyd preifat. Nid oes gan bawb yr opsiwn wrth gefn hwnnw. Byddwn yn amddiffyn y GIG a byddwn yn ei drwsio lle nad yw'n gweithi yn effeithiol. Ni fyddai'r Torïaid byth yn gwneud hynny. Fe wnaethon nhw bleidleisio yn erbyn ei sefydlu ac rydym ni'n ei weld eto.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Ac a gaf innau groesawu Aelod Caerffili yn ôl yma i'r Senedd?
Thank you very much, Llywydd. And may I welcome the Member for Caerphilly back here to the Senedd?
It's a pleasure to welcome the Member for Caerphilly back to the Senedd. This was a by-election that nobody wanted, and I join Lindsay Whittle, again, in paying tribute to Hefin David, in whose footsteps he now follows.
In the end, Plaid Cymru's positive vision saw off the divisive politics of Reform in that by-election and, if I might say, the people of Caerphilly saw through Labour's clearly misleading claim that it was a two-horse race between Labour and Reform. I've read the opinion pieces where Labour Members now fall over themselves to say that they had known for weeks that they weren't even in the race, but they were happy to go along with a disingenuous campaign that could have opened the door to the populist right, and I think they should reflect on that.
Of course, in the aftermath of that result, Labour say they are listening to the public, but they've had 26 years to listen. It's action that people want, and now they are tired of waiting. So, with the First Minister saying that she thinks there are, and I quote,
'serious lessons for us to learn here at all levels of government',
will the Deputy First Minister tell us what now, in policy terms, will change?
Mae'n bleser croesawu'r Aelod dros Gaerffili yn ôl i'r Senedd. Roedd hwn yn isetholiad nad oedd neb ei eisiau, ac rwy'n ymuno â Lindsay Whittle, eto, i dalu teyrnged i Hefin David, y mae bellach yn dilyn ei ôl troed.
Yn y pen draw, fe wnaeth gweledigaeth gadarnhaol Plaid Cymru atal gwleidyddiaeth raniadol Reform yn yr isetholiad hwnnw ac, os caf i ddweud, fel y gwelodd pobl Caerffili drwy honiad camarweiniol amlwg Llafur ei bod yn ras dau geffyl rhwng Llafur a Reform. Rwyf i wedi darllen yr erthyglau barn lle mae Aelodau Llafur bellach yn syrthio drostyn nhw eu hunain i ddweud eu bod nhw wedi gwybod ers wythnosau nad oedden nhw hyd yn oed yn y ras, ond roedden nhw'n hapus i gyd-fynd ag ymgyrch anonest a allai fod wedi agor y drws i'r dde boblyddol, ac rwy'n credu y dylen nhw fyfyrio ar hynny.
Wrth gwrs, yn dilyn y canlyniad hwnnw, mae Llafur yn dweud eu bod nhw'n gwrando ar y cyhoedd, ond maen nhw wedi cael 26 mlynedd i wrando. Gweithredu y mae pobl ei eisiau, ac maen nhw wedi cael digon ar aros bellach. Felly, gyda'r Prif Weinidog yn dweud ei bod yn meddwl bod, ac rwy'n dyfynnu,
'gwersi difrifol i ni eu dysgu yma ar bob lefel o lywodraeth',
a wnaiff y Dirprwy Brif Weinidog ddweud wrthym ni, o safbwynt polisi, beth fydd yn newid?
I can happily respond to what will change, but also what has changed over the last year. We've had an extra £1.5 billion, Rhun, in Welsh public services in the 2025-26 budget. We've brought down NHS waits significantly, but there's more to do. We've secured 65 inward investment jobs in 2024-25. That's a 23 per cent increase on an annual basis, which has created just short of 2,500 new jobs. That's a 30 per cent increase in the number of jobs. There are many more other things I can refer to. The investment that we do in the business community has safeguarded more than 7,000 jobs over the last year. We are taking forward the plans on women's health hubs, so that there will be a women's health hub in every constituency by March 2026. We've secured £125 million to fix the potholes in our roads, which people said, 'Will you listen, please, and do this?', and we've done that. So, from bread-and-butter issues to significant issues, such as building 4,500 more homes for people to live in, we are delivering, and if we have support for the budget going forward, we'll be able to do so much more.
Gallaf ymateb yn hapus i'r hyn a fydd yn newid, ond hefyd i'r hyn sydd wedi newid dros y flwyddyn ddiwethaf. Rydym ni wedi cael £1.5 biliwn ychwanegol, Rhun, yng ngwasanaethau cyhoeddus Cymru yng nghyllideb 2025-26. Rydym ni wedi lleihau arosiadau GIG yn sylweddol, ond mae mwy i'w wneud. Rydym ni wedi sicrhau 65 o swyddi mewnfuddsoddiad yn 2024-25. Mae hynny'n gynnydd o 23 y cant yn flynyddol, sydd wedi creu rhyw fymryn yn llai na 2,500 o swyddi newydd. Mae hynny'n gynnydd o 30 y cant mewn nifer y swyddi. Ceir llawer mwy o bethau eraill y gallaf i gyfeirio atyn nhw. Mae'r buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud yn y gymuned fusnes wedi diogelu mwy na 7,000 o swyddi dros y flwyddyn ddiwethaf. Rydym ni'n bwrw ymlaen â'r cynlluniau ar ganolfannau iechyd menywod, fel y bydd canolfan iechyd menywod ym mhob etholaeth erbyn mis Mawrth 2026. Rydym ni wedi sicrhau £125 miliwn i drwsio'r tyllau yn ein ffyrdd, pan ddywedodd pobl, 'A wnewch chi wrando, os gwelwch yn dda, a gwneud hyn?', ac rydym ni wedi gwneud hynny. Felly, o faterion bara menyn i faterion sylweddol, fel adeiladu 4,500 yn fwy o gartrefi i bobl fyw ynddyn nhw, rydym ni'n cyflawni, ac os cawn ni gefnogaeth i'r gyllideb ar gyfer y dyfodol, byddwn ni'n gallu gwneud cymaint mwy.
I wasn't sure if 'no change' would be spelt out quite as clearly as that by the Deputy First Minister, but it's clear that people should be resigned to more of the same under Labour. Take health: in a written statement, the Cabinet Secretary for health confirmed that, as part of a £120 million investment to bring down waiting lists, there was an expectation, on two-year waits, that there would be at least a holding firm on the position we were in in March, with a downward trend expected to follow, but the reality is that there are now 300 more people waiting over two years. We're now on nearly 9,000. The target was zero by 2023.
Now, we in Plaid Cymru have published our own plans for bringing down waiting lists, including moving at pace with more elective care hubs, as recommended by the Royal College of Surgeons. Now, all of us want a better NHS. The NHS is not the property of one party. So, in that spirit, is the Deputy First Minister open to meeting Mabon ap Gwynfor, Plaid Cymru's health spokesperson, to learn more about our ideas, which could help bring down waiting times?
Doeddwn i ddim yn siŵr a fyddai 'dim newid' yn cael ei gyflwyno mor eglur â hynna gan y Dirprwy Brif Weinidog, ond mae'n amlwg y dylai pobl fodloni eu hunain â mwy o'r un peth o dan Lafur. Cymerwch iechyd: mewn datganiad ysgrifenedig, cadarnhaodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, yn rhan o fuddsoddiad o £120 miliwn i leihau rhestrau aros, bod disgwyliad, o ran arosiadau dwy flynedd, y byddem ni o leiaf yn aros yn gadarn ar y sefyllfa yr oeddem ni ynddi ym mis Mawrth, a disgwyliwyd i duedd ar i lawr ddilyn, ond y gwir amdani yw bod 300 yn fwy o bobl yn aros dros ddwy flynedd bellach. Rydym ni ar bron i 9,000 bellach. Sero erbyn 2023 oedd y targed.
Nawr, rydym ni ym Mhlaid Cymru wedi cyhoeddi ein cynlluniau ein hunain ar gyfer lleihau rhestrau aros, gan gynnwys symud yn gyflym â mwy o ganolfannau gofal dewisol, fel yr argymhellir gan Goleg Brenhinol y Llawfeddygon. Nawr, mae pob un ohonom ni eisiau GIG gwell. Nid yw'r GIG yn eiddo i un blaid. Felly, yn yr ysbryd hwnnw, a yw'r Dirprwy Brif Weinidog yn agored i gyfarfod â Mabon ap Gwynfor, llefarydd iechyd Plaid Cymru, i ddarganfod mwy am ein syniadau, a allai helpu i leihau amseroedd aros?
The meeting that we are really, really looking forward to, bearing in mind that all of this depends on actually deciding what are the priorities for funding going forward, is to have that door that's been opened by the First Minister, Eluned Morgan, walked through by yourselves and by others as well, to talk about what priorities should be. I have to say, we have allocated over 98 per cent of the budget already in order to focus on front-line services, but we've made it very clear, as my colleague the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language has said, that that is actually a starting point, not the ending point. We want to have those discussions with you. So, please, come forward—enter those discussions. But, in doing so, we have to acknowledge that it's priorities: 'What do we invest in?' and 'What do we not invest in?' as well.
Y cyfarfod yr ydym ni wir, wir yn edrych ymlaen ato, o gofio bod hyn oll yn dibynnu ar benderfynu mewn gwirionedd beth yw'r blaenoriaethau ar gyfer cyllid yn y dyfodol, yw i chi ac eraill hefyd i gerdded drwy'r drws hwnnw sydd wedi cael ei agor gan y Prif Weinidog, Eluned Morgan, i siarad am beth ddylai'r blaenoriaethau fod. Mae'n rhaid i mi ddweud, rydym ni wedi dyrannu dros 98 y cant o'r gyllideb eisoes er mwyn canolbwyntio ar wasanaethau rheng flaen, ond rydym ni wedi ei gwneud yn eglur iawn, fel y dywedodd fy nghyd-Ysgrifennydd, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg, mai man cychwyn yw hwnnw mewn gwirionedd, nid y pwynt terfynol. Rydym ni eisiau cael y trafodaethau hynny gyda chi. Felly, os gwelwch yn dda, dewch yn eich blaen—ymunwch â'r trafodaethau hynny. Ond, wrth wneud hynny, mae'n rhaid i ni gydnabod ei fod yn fater o flaenoriaethau: 'Beth ydym ni'n buddsoddi ynddo?' a 'Beth nad ydym ni'n buddsoddi ynddo?' hefyd.
I must say that I'm surprised, given the worsening outcomes on two-year waits, that the Deputy First Minister wasn't open to listening to our alternative ideas, specifically on health. The offer remains there.
Of course, failings in health are matched in education too. We've just seen a top expert quitting the Welsh Government's literacy panel, saying it's not fit for purpose. That's a pretty damning verdict. In the latest Programme for International Student Assessment reading tests, all other UK nations performed above the international average. In Wales, it was 3 per cent below average. And Elizabeth Nonweiler's message is stark: the mission of improving literacy to raise standards will fail unless current plans change. So, I come back to my original question. What's going to change? It's NHS targets missed. It's falling school standards. Does the Deputy First Minister understand the frustrations of people in Caerphilly and right across Wales? And will he recognise that doing the same thing over and over again will just lead to us getting the same results time and time again?
Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n synnu, o ystyried y canlyniadau sy'n gwaethygu o ran arosiadau dwy flynedd, nad oedd y Dirprwy Brif Weinidog yn agored i wrando ar ein syniadau amgen, am iechyd yn benodol. Mae'r cynnig yn dal i fod yno.
Wrth gwrs, mae methiannau ym maes iechyd yr un fath ym maes addysg hefyd. Rydym ni newydd weld arbenigwr blaenllaw yn gadael panel llythrennedd Llywodraeth Cymru, gan ddweud nad yw'n addas i'r diben. Mae hwnnw'n ddyfarniad eithaf damniol. Ym mhrofion darllen diweddaraf y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, perfformiodd pob un o wledydd eraill y DU yn well na'r cyfartaledd rhyngwladol. Yng Nghymru, roedd 3 y cant yn is na'r cyfartaledd. Ac mae neges Elizabeth Nonweiler yn noeth: bydd y genhadaeth o wella llythrennedd i godi safonau yn methu oni bai fod y cynlluniau presennol yn newid. Felly, rwy'n dod yn ôl at fy nghwestiwn gwreiddiol. Beth sy'n mynd i newid? Mae'n fater o dargedau GIG yn cael eu methu. Mae'n fater o safonau ysgol yn dirywio. A yw'r Dirprwy Brif Weinidog yn deall rhwystredigaethau pobl yng Nghaerffili a ledled Cymru? Ac a wnaiff ef gydnabod y bydd gwneud yr un peth drosodd a throsodd arwain at ddim mwy na chael yr un canlyniadau dro ar ôl tro?
I absolutely recognise those frustrations, because I think this is a common concern now about what can Government do to improve people's quality of life, deal with cost-of-living issues, deal with the wide range of public services support as well. We've kept that investment going over all these years, and we're now doing more.
I just want to contest what you're saying, because it's echoed a point that was made by the leader of the Conservatives a moment ago. There has been, in the August figures, a small uplift in terms of the waiting times. But the consistent pattern over the last year in waiting times has been downward, a two-thirds reduction. The September figures provisionally show that it's back, again, going downwards. So, I hope we can acknowledge that and deal in the data and the facts and the evidence.
And in terms of education, the Cabinet Secretary for Education has made it clear that her top two priorities are educational attainment and also school attendance as well. But you mentioned the literacy expert panel. That literacy expert panel brings together a wide breadth of expertise and experience from research and practice to ensure all the support is based on clear research evidence on how learners develop reading and wider literacy skills. That's a vital piece of work, and we need to go with the evidence of what works if we're to improve standards in literacy.
The leader of Plaid Cymru says that nothing has changed, and yet many of the things I've said are actually showing that we are making a difference over the last 12 months on the back of investment from the UK Government. And we'll continue to make that difference, if we can secure budgets going forward. So, please, come through that door and talk with us about what your priorities will be. And I know we have to do more in health, as we have to do in education, as we have to do across a wide range of policy areas. But this Government has made a difference through all the years that we have faced down Tory austerity, and now we are starting to build back from those foundations.
Rwy'n cydnabod y rhwystredigaethau hynny yn llwyr, oherwydd rwy'n credu bod hyn yn bryder cyffredin nawr ynglŷn â'r hyn y gall Llywodraeth ei wneud i wella ansawdd bywyd pobl, ymdrin â phroblemau costau byw, ymdrin â'r amrywiaeth eang o gymorth gwasanaethau cyhoeddus hefyd. Rydym ni wedi cadw'r buddsoddiad hwnnw i fynd dros yr holl flynyddoedd hyn, ac rydym ni bellach yn gwneud mwy.
Hoffwn herio'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud, oherwydd mae'n adleisio pwynt a wnaed gan arweinydd y Ceidwadwyr funud yn ôl. Bu cynnydd bach, yn ffigurau mis Awst, o ran yr amseroedd aros. Ond mae'r patrwm cyson dros y flwyddyn ddiwethaf o ran amseroedd aros wedi bod ar i lawr, gostyngiad o ddwy ran o dair. Mae ffigurau mis Medi yn dangos dros dro ei fod yn ôl, eto, yn mynd i lawr. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn ni gydnabod hynny a chymryd sylw o'r data a'r ffeithiau a'r dystiolaeth.
Ac o ran addysg, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi ei gwneud yn glir mai ei dwy brif flaenoriaeth yw cyrhaeddiad addysgol a phresenoldeb yn yr ysgol hefyd. Ond fe wnaethoch chi sôn am y panel arbenigwyr llythrennedd. Mae'r panel arbenigwyr llythrennedd hwnnw yn dod ag amrywiaeth eang o arbenigedd a phrofiad o ymchwil ac ymarfer ynghyd i sicrhau bod yr holl gymorth yn seiliedig ar dystiolaeth ymchwil eglur ar sut mae dysgwyr yn datblygu sgiliau darllen a llythrennedd ehangach. Mae hwnnw'n ddarn hollbwysig o waith, ac mae angen i ni fynd gyda'r dystiolaeth o'r hyn sy'n gweithio os ydym ni'n mynd i wella safonau mewn llythrennedd.
Mae arweinydd Plaid Cymru yn dweud nad oes unrhyw beth wedi newid, ac eto mae llawer o'r pethau yr wyf i wedi eu dweud yn dangos mewn gwirionedd ein bod ni'n gwneud gwahaniaeth dros y 12 mis diwethaf yn sgil buddsoddiad gan Lywodraeth y DU. A byddwn yn parhau i wneud y gwahaniaeth hwnnw, os gallwn sicrhau cyllidebau yn y dyfodol. Felly, os gwelwch yn dda, dewch drwy'r drws hwnnw a siaradwch â ni am beth fydd eich blaenoriaethau. Ac rwy'n gwybod bod yn rhaid i ni wneud mwy ym maes iechyd, fel y mae'n rhaid i ni ei wneud ym maes addysg, fel y mae'n rhaid i ni ei wneud ar draws amrywiaeth eang o feysydd polisi. Ond mae'r Llywodraeth hon wedi gwneud gwahaniaeth drwy'r holl flynyddoedd yr ydym ni wedi gwrthwynebu cyni'r Torïaid, a nawr rydym ni'n dechrau adeiladu yn ôl o'r sylfeini hynny.
3. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â gweithredu adroddiad y Comisiwn ar Ddyfodol y DU yn amserol? OQ63350
3. What discussions has the First Minister had with the UK Government regarding the timely implementation of the report of the Commission on the UK's Future? OQ63350
Diolch yn fawr iawn, John. The Commission on the UK's Future covered a wide range of topics, and they included constitutional reform, which the First Minister and other ministerial colleagues raise consistently with our UK Government counterparts.
Diolch yn fawr iawn, John. Roedd y Comisiwn ar Ddyfodol y DU yn cwmpasu amrywiaeth eang o bynciau, ac roedden nhw'n cynnwys diwygio cyfansoddiadol, y mae'r Prif Weinidog a chyd-Weinidogion eraill yn ei godi yn gyson gyda Gweinidogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU.
Deputy First Minister, this report, by former Labour Prime Minister Gordon Brown and colleagues, is a very important report for Wales. One aspect that I think is particularly significant is its recommendations in relation to the economy. We know that our economy in Wales requires substantial support and improvement, and this report addresses the inequalities in the economy of the United Kingdom. It proposes large-scale investment in clusters, such as semiconductors and cyber security in Newport and south-east Wales, for example; further redistribution of UK civil service and agency jobs out of London and the home counties to Wales—and we have good examples in Newport of where that has been a great success—and significant funding for our infrastructure—rail and renewable energy, for example. Deputy First Minister, would you agree with me that Gordon Brown's report is a serious piece of work? Commissioned by our UK Labour colleagues when in opposition, now, in Government, it must be implemented if those communities that feel left behind are to see the transformative change they need to provide them with the standards of living and life chances that we would all want to see.
Dirprwy Brif Weinidog, mae'r adroddiad hwn, gan gyn-Brif Weinidog Llafur y DU Gordon Brown a'i gyd-Aelodau, yn adroddiad pwysig iawn i Gymru. Un agwedd sy'n arbennig o arwyddocaol yn fy marn i yw ei argymhellion o ran yr economi. Rydym ni'n gwybod bod ein heconomi yng Nghymru angen cefnogaeth a gwelliant sylweddol, ac mae'r adroddiad hwn yn mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau yn economi'r Deyrnas Unedig. Mae'n cynnig buddsoddiad graddfa fawr mewn clystyrau, fel lled-ddargludyddion a seiberddiogelwch yng Nghasnewydd a de-ddwyrain Cymru, er enghraifft; ailddosbarthu swyddi gwasanaeth sifil ac asiantaethau'r DU ymhellach allan o Lundain a'r siroedd cartref i Gymru—ac mae gennym ni enghreifftiau da yng Nghasnewydd o le mae hynny wedi bod yn llwyddiant mawr—a chyllid sylweddol ar gyfer ein seilwaith—rheilffyrdd ac ynni adnewyddadwy, er enghraifft. Dirprwy Brif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi bod adroddiad Gordon Brown yn ddarn difrifol o waith? Wedi'i gomisiynu gan ein cyd-Aelodau Llafur yn y DU pan oeddwn nhw'n wrthblaid, nawr, mewn Llywodraeth, mae'n rhaid iddo gael ei weithredu os yw'r cymunedau hynny sy'n teimlo eu bod nhw wedi cael eu gadael ar ôl yn mynd i weld y newid trawsnewidiol sydd ei angen arnyn nhw i ddarparu'r safonau byw a'r cyfleoedd bywyd y byddem ni i gyd eisiau eu gweld.
Absolutely, John, and thank you for that question, because the Gordon Brown report put forward some very striking proposals—supporting industrial clusters, as you've described, including in things like semiconductors, decentralising public sector jobs, rebalancing economic opportunity to deal with the inequalities. So, that targeted approach, indeed. And we're not waiting for others to do this job for us; we're already working on it. So, as you will know, in your area and in the region, we supported the growth of the compound semiconductor cluster in Wales; it's predominantly around Newport. Indeed, for over a decade, we've had co-investment from universities, from industry and from UK Government and the Cardiff capital region as well. And it is very well placed—that cluster is very well placed—to turn the anticipated growth in the global demand for semiconductors into long-term, high-quality, well-paid jobs and careers, and they've got a committed and skilled workforce there.
The past 12 months, just to mention, we've seen over £500 million of announced private investment in the sector, primarily through KLA and Vishay creating and safeguarding over 1,000 well-paid jobs. This is the sort of investment that we can do right now on the back of Gordon Brown's report, and we'll keep the engagement going with the UK Government as well in the industrial strategy to support that approach.
Yn sicr, John, a diolch am y cwestiwn yna, oherwydd fe wnaeth adroddiad Gordon Brown wneud rhai cynigion trawiadol iawn—cefnogi clystyrau diwydiannol, fel rydych chi wedi'i ddisgrifio, gan gynnwys pethau fel lled-ddargludyddion, datganoli swyddi sector cyhoeddus, ail-gydbwyso cyfleoedd economaidd i ymdrin â'r anghydraddoldebau. Felly, y dull wedi'i dargedu hwnnw, yn wir. Ac nid ydym ni'n aros i bobl eraill wneud y gwaith hwn i ni; rydym ni eisoes yn gweithio arno. Felly, fel y byddwch yn gwybod, yn eich ardal chi ac yn y rhanbarth, fe wnaethom ni gefnogi twf y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd yng Nghymru; mae'n bennaf o gwmpas Casnewydd. Yn wir, ers dros ddegawd, rydym ni wedi cael cyd-fuddsoddiad gan brifysgolion, gan ddiwydiant a chan Lywodraeth y DU a phrifddinas-ranbarth Caerdydd hefyd. Ac mae mewn sefyllfa dda iawn—mae'r clwstwr hwnnw mewn sefyllfa dda iawn—i droi'r twf disgwyliedig i'r galw byd-eang am led-ddargludyddion yn swyddi a gyrfaoedd hirdymor, o ansawdd uchel, sy'n talu'n dda, ac mae ganddyn nhw weithlu ymroddedig a medrus yno.
Yn ystod y 12 mis diwethaf, dim ond i sôn, rydym ni wedi gweld dros £500 miliwn o fuddsoddiad preifat wedi'i gyhoeddi yn y sector, yn bennaf drwy KLA a Vishay yn creu ac yn diogelu dros 1,000 o swyddi â chyflogau da. Dyma'r math o fuddsoddiad y gallwn ni ei wneud yn uniongyrchol nawr yn sgil adroddiad Gordon Brown, a byddwn yn parhau i ymgysylltu â Llywodraeth y DU hefyd yn y strategaeth ddiwydiannol i gefnogi'r dull hwnnw.
Til Friday morning and I had the joy of opening my e-mail and seeing that I'd been allocated this supplementary, I, like many people, had forgotten about this particular report. And that is the issue, is it not, Deputy First Minister? This report, as far as the UK Government is concerned, is a non-event, and how are you, as Deputy First Minister, going to work to try and activate the report that you talk so glowingly about? Because, as far as I can see, in the first 18 months of the UK Government in Westminster, they've told you to go away every time you've asked for something.
Tan fore Gwener ac y cefais y pleser o agor fy e-bost a gweld bod y cwestiwn atodol hwn wedi cael ei neilltuo i mi, roeddwn i, fel llawer o bobl, wedi anghofio am yr adroddiad penodol hwn. A dyna'r broblem, onid yw, Dirprwy Brif Weinidog? Mae'r adroddiad hwn, o safbwynt Llywodraeth y DU, yn ddibwys, a sut ydych chi, fel Dirprwy Brif Weinidog, yn mynd i weithio i geisio rhoi'r adroddiad yr ydych chi'n siarad â chymaint o ganmoliaeth amdano ar waith? Oherwydd, hyd y gwelaf i, yn ystod 18 mis cyntaf Llywodraeth y DU yn San Steffan, maen nhw wedi dweud wrthych chi ble i fynd bob tro rydych chi wedi gofyn am rywbeth.
So, Andrew, I'm so glad you were selected for that supplementary, because let me point out that one of the prime matters within Gordon Brown's report was how we use economic strategy and industrial strategy to tackle regional inequalities. Now, in Wales, we're getting on with that already; it's fundamental to how we deliver our economic growth strategy in Wales. So, we have targeted investment in infrastructure. We support sector strengths such as semiconductors growth, which has really taken off fantastically. We support fair access to public sector jobs. I'd be interested to hear if at any point in the last decade we've heard something glowing from the Conservative benches about the approach we take in terms of public sector jobs and the social contract that we have, ensuring fair access to those jobs. So, our approach, Andrew, is based in place-based delivery that works for every single part of Wales. We don't need to wait for any report to take that forward; we're already doing it.
Felly, Andrew, rwyf i mor falch eich bod chi wedi cael eich dewis ar gyfer y cwestiwn atodol yna, oherwydd gadewch i mi nodi mai un o'r prif faterion yn adroddiad Gordon Brown oedd sut rydym ni'n defnyddio strategaeth economaidd a strategaeth ddiwydiannol i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol. Nawr, yng Nghymru, rydym ni'n bwrw ymlaen â hynny eisoes; mae'n hanfodol i'r ffordd yr ydym ni'n cyflawni ein strategaeth twf economaidd yng Nghymru. Felly, rydym ni wedi targedu buddsoddiad mewn seilwaith. Rydym ni'n cefnogi cryfderau'r sector fel twf lled-ddargludyddion, sydd wir wedi tanio'n wych. Rydym ni'n cefnogi mynediad teg at swyddi sector cyhoeddus. Byddai gen i ddiddordeb clywed os ar unrhyw adeg yn y degawd diwethaf yr ydym ni wedi clywed unrhyw beth llawn canmoliaeth gan y meinciau Ceidwadol am y dull yr ydym ni'n ei fabwysiadu o ran swyddi sector cyhoeddus a'r contract cymdeithasol sydd gennym ni, gan sicrhau mynediad teg at y swyddi hynny. Felly, mae ein dull, Andrew, yn seiliedig ar gyflenwi sy'n seiliedig ar le sy'n gweithio i bob un rhan o Gymru. Nid oes angen i ni aros am unrhyw adroddiad i fwrw ymlaen â hynny; rydym ni'n gwneud hynny eisoes.
Can I, on behalf of the Welsh Liberal Democrats, also welcome Lindsay to the Chamber? And good afternoon, Deputy First Minister. The Brown report, as has been referred to, includes many issues, but one I wanted to focus on, which actually Lindsay has also picked up, is the principle that no-one in our country should be left destitute. Child poverty in Wales has barely shifted in a generation; it did drop slightly, to 28 per cent, but has now increased to 31 per cent and is scheduled, by 2030, to rise to 36 per cent—something I think we should all be deeply, deeply horrified by.
One of the biggest barriers, we know, is childcare and access to free childcare. We know from the report by Pregnant Then Screwed that low-income parents here in Wales are spending nearly 10 times more of their income on childcare than those in the wealthiest families. So, I'd like to hear from you, if I may, what your plans are for free childcare. We want to see free childcare for 30 hours a week for nine-month-olds to four-year-olds across 48 weeks. What is the Welsh Government going to do to increase childcare to those families that are on low incomes? Diolch yn fawr iawn.
A gaf i, ar ran Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, groesawu Lindsay i'r Siambr hefyd? A phrynhawn da, Dirprwy Brif Weinidog. Mae adroddiad Brown, fel y cyfeiriwyd ato, yn cynnwys llawer o faterion, ond un yr oeddwn i eisiau canolbwyntio arno, y mae Lindsay hefyd wedi'i godi, yw'r egwyddor na ddylai neb yn ein gwlad gael ei adael yn anghenus. Prin y mae tlodi plant yng Nghymru wedi newid mewn cenhedlaeth; fe wnaeth ostwng rhyw fymryn, i 28 y cant, ond mae bellach wedi cynyddu i 31 y cant a disgwylir iddo godi, erbyn 2030, i 36 y cant—rhywbeth yr wyf i'n credu y dylai ein dychryn ni i gyd yn ofnadwy.
Un o'r rhwystrau mwyaf, rydym ni'n gwybod, yw gofal plant a mynediad at ofal plant am ddim. Rydym ni'n gwybod o'r adroddiad gan Pregnant Then Screwed bod rhieni incwm isel yma yng Nghymru yn gwario bron i 10 gwaith yn fwy o'u hincwm ar ofal plant na'r rhai yn y teuluoedd mwyaf cyfoethog. Felly, hoffwn glywed gennych chi, os caf, beth yw eich cynlluniau ar gyfer gofal plant am ddim. Rydym ni eisiau gweld gofal plant am ddim am 30 awr yr wythnos ar gyfer plant naw mis oed i bedair oed dros 48 wythnos. Beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i gynyddu gofal plant i'r teuluoedd hynny sydd ar incwm isel? Diolch yn fawr iawn.
First of all, I would say that I'm very glad, as a former children and young people's Minister and social services Minister here in the Senedd some time ago, to see the focus that's being put on this by many parties in the run-up to the next election as well. And it's building on what we've done already. It is interesting to note here in Wales that we haven't just had a blanket approach to this; we've had targeted support that tries to deal with the inequalities as well—so, for example, support for parents who are in further education, higher education, training et cetera, that they can access childcare as well.
Now, everybody is laying out their offers at the moment; some are doing it very early indeed. I'm pleased to say that, from a Welsh Government perspective, as opposed to a future Labour manifesto perspective, we're also thinking about what the next stages are and how do you phase that in in a credible way, so that you can build on what we've already achieved. I would say, in Wales, we've led on this agenda, I have to say, and we are minded to go further as well—this Government and, I think, any future Government as well. The question is targeting it on where the support would be most useful and also how we phase that in, going through year by year as well. But we build from a very strong base, I have to say. And yes, we do have to do more, not just on child poverty but on family poverty generally. And there are many, many factors that contribute to those poverty indices, but we need to do more on that.
Yn gyntaf oll, byddwn yn dweud fy mod i'n falch iawn, fel cyn-Weinidog plant a phobl ifanc a Gweinidog gwasanaethau cymdeithasol yma yn y Senedd gryn amser yn ôl, o weld y sylw sy'n cael ei roi i hyn gan lawer o bleidiau yn y cyfnod cyn yr etholiad nesaf hefyd. Ac mae'n adeiladu ar yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud eisoes. Mae'n ddiddorol nodi yma yng Nghymru nad ydym ni wedi cael un dull cyffredin yn unig o ymdrin â hyn; bu gennym ni gymorth wedi'i dargedu sy'n ceisio ymdrin â'r anghydraddoldebau hefyd—felly, er enghraifft, cymorth i rieni sydd mewn addysg bellach, addysg uwch, hyfforddiant ac ati, fel y gallan nhw gael gafael ar ofal plant hefyd.
Nawr, mae pawb yn cyflwyno eu cynigion ar hyn o bryd; mae rhai yn ei wneud yn gynnar iawn yn wir. Rwy'n falch o ddweud, o safbwynt Llywodraeth Cymru, yn hytrach na safbwynt maniffesto Llafur yn y dyfodol, ein bod ninnau hefyd yn meddwl am beth yw'r camau nesaf a sut rydych chi'n gwneud hynny'n raddol mewn ffordd gredadwy, fel y gallwch chi adeiladu ar yr hyn yr ydym ni eisoes wedi'i gyflawni. Byddwn yn dweud, yng Nghymru, ein bod ni wedi arwain ar yr agenda hon, mae'n rhaid i mi ddweud, ac rydym ni'n bwriadu mynd ymhellach hefyd—y Llywodraeth hon ac, rwy'n credu, unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol hefyd. Y cwestiwn yw ei dargedu ar le byddai'r cymorth yn fwyaf defnyddiol a hefyd sut rydym ni'n cyflwyno hwnnw'n raddol, yn mynd drwodd fesul blwyddyn hefyd. Ond rydym ni'n adeiladu o sylfaen gref iawn, mae'n rhaid i mi ddweud. Ac oes, mae'n rhaid i ni wneud mwy, nid yn unig o ran tlodi plant ond o ran tlodi teuluol yn gyffredinol. A cheir llawer iawn o ffactorau sy'n cyfrannu at y mynegeion tlodi hynny, ond mae angen i ni wneud mwy ar hynny.
Wales has had its fair share—more than its fair share—of commissions, but they all have presented powerful evidence-based reasons on why reform is needed to the constitutional set-up of the UK. Some to my left will see this as navel-gazing, but, in fact, the people of Wales are being let down by the current system, and I'll give you a perfect example: Nadine Marshall. Nadine Marshall has been campaigning for a decade after the murder of her son, and the contribution of that was the let-down of the probation services. Now, it's heartbreaking for Nadine Marshall, despite many warm words, despite many promises, to see, over 10 years later, the same mistakes being made.
Now, we've had six years since the Commission on Justice in Wales. We've had three years since the Brown Commission—and I actually agree with Andrew R.T. Davies, for once. We've had two years since the Williams-MacAlister report. Wales does not need further committees or commissions or further reports; Wales needs change, and that was heard loud and clear in Caerphilly a fortnight ago—and croeso yn ôl i chi, Lindsay. Now, these crucial reforms are in the gift of the Labour Party. You're not in opposition anymore. When will the Labour Party seize the opportunity and deliver the real reform that Wales truly needs? Diolch yn fawr.
Mae Cymru wedi cael ei chyfran deg—mwy na'i chyfran deg—o gomisiynau, ond maen nhw i gyd wedi cyflwyno rhesymau grymus yn seiliedig ar dystiolaeth pam mae angen diwygio trefn gyfansoddiadol y DU. Bydd rhai i'r chwith ohonof i'n ystyried hyn yn fogailsyllu, ond, mewn gwirionedd, mae pobl Cymru yn cael eu siomi gan y system bresennol, a rhoddaf enghraifft berffaith i chi: Nadine Marshall. Mae Nadine Marshall wedi bod yn ymgyrchu ers degawd ar ôl llofruddiaeth ei mab, a chyfraniad hynny oedd y siom gan y gwasanaethau prawf. Nawr, mae'n dorcalonnus i Nadine Marshall, er gwaethaf llawer o eiriau gwresog, er gwaethaf llawer o addewidion, weld, dros 10 mlynedd yn ddiweddarach, yr un camgymeriadau yn cael eu gwneud.
Nawr, mae chwe blynedd wedi mynd heibio ers y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru. Bu tair blynedd ers Comisiwn Brown—ac mewn gwirionedd rwy'n cytuno ag Andrew R.T. Davies, am unwaith. Bu dwy flynedd ers adroddiad Williams-MacAlister. Nid oes angen rhagor o bwyllgorau na chomisiynau nac adroddiadau pellach ar Gymru; mae angen newid ar Gymru, a chlywyd hynny'n groch ac yn eglur yng Nghaerffili bythefnos yn ôl—a croeso yn ôl i chi, Lindsay. Nawr, mae'r diwygiadau hollbwysig hyn o dan reolaeth y Blaid Lafur. Nid ydych chi'n wrthblaid mwyach. Pryd wnaiff y Blaid Lafur fanteisio ar y cyfle a sicrhau'r diwygiad gwirioneddol sydd ei angen ar Gymru? Diolch yn fawr.
On the point of constitutional reform, I agree with you, and you wouldn't be surprised with this, that I don't regard it as navel-gazing. There is constitutional reform that is on the side of the people of Wales, that can deliver tangible benefits.
Now, we'll continue to argue the case with the current UK Government. We hope that we will have some progress, I have to say, in some areas, as well, of constitutional reform. But we've always said that devolution is a process, not an end result at any moment in time, and we continue to make the evidence-based case for further constitutional reform, but where it actually delivers for the people of Wales. So, I welcome the support that you're giving, and we will continue to engage with the UK Government on that.
Ar y pwynt diwygio cyfansoddiadol, rwy'n cytuno â chi, ac ni fyddech chi'n synnu at hyn, nad wyf i'n ei ystyried yn fogailsyllu. Ceir diwygio cyfansoddiadol sydd ar ochr pobl Cymru, sy'n gallu sicrhau manteision pendant.
Nawr, byddwn yn parhau i wneud y ddadl i Lywodraeth bresennol y DU. Rydym ni'n gobeithio y byddwn ni'n cael rhywfaint o gynnydd, mae'n rhaid i mi ddweud, mewn rhai meysydd, hefyd, o ddiwygio cyfansoddiadol. Ond rydym ni wedi dweud erioed bod datganoli yn broses, nid yn ganlyniad terfynol ar unrhyw adeg mewn amser, ac rydym ni'n parhau i wneud y ddadl seiliedig ar dystiolaeth dros ddiwygio cyfansoddiadol pellach, ond lle mae wir yn cyflawni dros bobl Cymru. Felly, rwy'n croesawu'r gefnogaeth yr ydych chi'n ei rhoi, a byddwn yn parhau i ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar hynny.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am nifer y myfyrwyr Cymraeg eu hiaith sy’n gadael Cymru i fynychu prifysgolion yn Lloegr? OQ63357
4. Will the First Minister make a statement on the number of Welsh-speaking students leaving Wales to attend universities in England? OQ63357
Diolch yn fawr iawn, Cefin. Rydyn ni’n cefnogi myfyrwyr o Gymru i wneud y penderfyniadau cywir iddyn nhw o ran ble maen nhw'n dewis astudio. Rŷn ni'n gweithio gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i sicrhau bod dysgwyr yn gallu parhau â'u haddysg yn y Gymraeg. Rŷn ni hefyd yn helpu'r rhai sy'n astudio y tu allan i Gymru i gadw mewn cysylltiad â chyfleoedd gartref. Rydyn ni'n falch o gynnig y pecyn cymorth cynhaliaeth mwyaf hael yn y Deyrnas Unedig i fyfyrwyr israddedig amser llawn o Gymru, pa un ai a ydyn nhw'n astudio yng Nghymru neu mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig.
Thank you very much, Cefin. We support Welsh students to take the right decisions for them about where they choose to study. We work with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol to ensure that learners can continue with their education in Welsh, and help those studying outside Wales to stay connected to opportunities at home. We're proud to offer the UK's most generous student maintenance support package for full-time undergraduates from Wales, whether they study in Wales or elsewhere in the UK.
Diolch yn fawr. Mae ystadegau diweddar yn dangos bod tua hanner y disgyblion o ysgolion cyfrwng Cymraeg a ddechreuodd gyrsiau prifysgolion eleni yn astudio dros y ffin yn Lloegr. Yn anffodus, mae hyn yn adlewyrchiad o sut mae eich polisïau addysg uwch presennol chi, fel y cynllun Seren, yn annog myfyrwyr sy’n siarad Cymraeg i chwilio am gyfleoedd y tu hwnt i Gymru.
Ar adeg pan ŷn ni’n wynebu heriau i gynnal gwasanaethau cyhoeddus dwyieithog, mae mawr angen inni drio cadw cymaint o’n siaradwyr Cymraeg ifanc ni yma yng Nghymru. Achos rŷn ni’n gwybod bod nifer ohonyn nhw ddim yn dod nôl, a phan maen nhw wedi gadael Cymru, maen nhw’n colli eu hyder i siarad yr iaith Gymraeg.
Ar yr un pryd, wrth gwrs, mae ein prifysgolion ni yn wynebu colledion ariannol sylweddol. Felly, Dirprwy Brif Weinidog, a fyddech chi’n barod i adolygu’r cynllun Seren er mwyn sicrhau ei fod yn cefnogi’n prifysgolion ni, yma yng Nghymru, yn arbennig yn y sector cyfrwng Cymraeg, er mwyn sicrhau bod mwy o’n myfyrwyr ni yn aros yma yng Nghymru?
Thank you very much. Recent statistics show that around half of pupils from Welsh-medium schools who started university courses this year are studying over the border in England. Unfortunately, this is a reflection of how your current higher education policies, such as the Seren scheme, encourage Welsh-speaking students to seek opportunities outside of Wales.
At a time when we are facing challenges in sustaining and maintaining bilingual public services, there is a great need for us to try to retain as many young Welsh speakers here in Wales as possible. Because we know that a number of them do not return, and when they have left Wales, they lose confidence in their ability to speak the Welsh language.
At the same time, of course, our universities are facing huge financial losses. So, Deputy First Minister, would you be willing to review the Seren scheme to ensure that it supports our universities here in Wales, particularly in the Welsh-medium sector, to ensure that more of our students remain here in Wales?
Diolch, Cefin. Can I be clear? I welcome you raising this point, but there's probably a point of difference here, in that we want all of our students to be really proud Welsh citizens and also to look outwards to the world. I say this as somebody who studied outside of Wales first, then came back to Wales to do my postgraduate study. I then went to work outside of Wales and then saw the light and came back to Wales to work here as well.
We are committed to protecting students' right to choose wherever they study. So, we have to accept that some young people will want to move away from Wales, as I did, to see different things and to broaden their horizons. But, you know, many of them will want to come back, and they will want to come back and contribute here, either in education or in the wider economy.
So, we need to find ways of keeping in touch with those young people who move from Wales to study and encourage them—I agree with you—to keep on using their Welsh. Many of these young people will want to move back home later. We need to do everything that we can to highlight the opportunities back here in Wales.
I am pleased to say that the Cadw Cyswllt scheme, run by the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, is indeed helping Welsh-speaking students studying outside Wales to stay connected with opportunities in Wales. Also, that creation of more opportunities for young people to learn and train through Welsh is also vitally important. So, Medr's operational plan includes a commitment to publish its plan for the Welsh language by August 2026. So, we will keep on working on this, but I think that we have a point of difference on enabling. We believe, in this Welsh Government, in enabling all our students to be those proud Welsh citizens, wherever they study, and we hope then that they will come back to Wales and bring all those talents with them.
Diolch, Cefin. A gaf i egluro? Rwy'n croesawu eich bod chi'n codi'r pwynt hwn, ond mae'n debyg bod pwynt o wahaniaeth yma, yn yr ystyr ein bod ni'n dymuno i'n myfyrwyr ni fod yn falch iawn o fod yn ddinasyddion Cymru wrth edrych tuag allan i'r byd mawr hefyd. Rwy'n dweud hyn fel un a fu'n fyfyriwr y tu allan i Gymru yn gyntaf, yna fe ddois i yn f'ôl i Gymru i gyflawni fy astudiaeth ôl-raddedig. Yna fe es i i weithio'r tu allan i Gymru ac yna hefyd, wedi gweld y goleuni, fe ddois i yn f'ôl i Gymru i weithio yma.
Rydym ni wedi ymrwymo i amddiffyn hawl myfyrwyr i ddewis astudio ym mha le bynnag y maen nhw'n dymuno. Felly, mae'n rhaid i ni dderbyn y bydd rhai pobl ifanc yn awyddus i symud o Gymru, fel gwnes innau, i weld pethau gwahanol ac ehangu eu gorwelion. Ond, wyddoch chi, fe fydd llawer ohonyn nhw'n dymuno dod yn eu holau, ac fe fyddan nhw'n awyddus i ddod yn eu holau a gwneud cyfraniad yma, naill ai mewn addysg neu yn yr economi yn fwy eang.
Felly, mae angen i ni ganfod ffyrdd o gadw mewn cysylltiad â'r bobl ifanc hynny sy'n symud o Gymru i astudio a'u hannog nhw—rwy'n cytuno â chi—i ddal ati i ymarfer y Gymraeg. Bydd llawer o'r bobl ifanc hyn yn dymuno symud yn ôl adref yn nes ymlaen. Mae angen i ni wneud popeth a allwn ni i dynnu sylw at y cyfleoedd sydd i'w cael yn ôl yma yng Nghymru.
Mae'n bleser gennyf i ddweud bod cynllun Cadw Cyswllt, sy'n cael ei redeg gan y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, yn wir yn helpu myfyrwyr Cymraeg sy'n astudio'r tu allan i Gymru i gadw mewn cysylltiad â chyfleoedd yng Nghymru. Hefyd, mae creu mwy o gyfleoedd i bobl ifanc ddysgu a hyfforddi drwy gyfrwng y Gymraeg yn hanfodol bwysig hefyd. Felly, mae cynllun gweithredol Medr yn cynnwys ymrwymiad i gyhoeddi ei gynllun ar gyfer y Gymraeg erbyn mis Awst 2026. Felly, fe fyddwn yn parhau i weithio ar hynny, ond rwy'n credu bod gwahaniaeth barn gennym ni o ran galluogi. Rydym ni o'r farn, yn y Llywodraeth hon i Gymru, y dylid galluogi ein myfyrwyr ni i fod yn falch o fod yn ddinasyddion Cymru, ble bynnag y maen nhw'n astudio, ac rydym ni'n gobeithio y byddan nhw'n dod yn eu holau i Gymru wedyn ac yn dod â'r doniau hynny gyda nhw.
What an awful lack of ambition Plaid Cymru have for young people in Wales. They seem to think that it is a bad thing that Welsh people want to leave to go to study in Oxford, Cambridge or other universities across the United Kingdom. The Welsh Conservatives don't see that as a bad thing. We think that that's a good thing. We want to be aspirational for our young people, for our potential students in the future.
Deputy First Minister, I will say that we need to do more than hope then that those students return. We need to create the conditions so that they return. The only way to do that is by growing the economy in Wales. That's why the Welsh Conservatives put forward that ambitious plan to grow our economy by cutting taxes, cutting business rates completely, getting rid of stamp duty.
As the budget negotiations continue between the Welsh Government and the Welsh Conservatives, will you ensure that growing the economy is the absolute central focus of that, and will you back our plan to scrap stamp duty in Wales to encourage more people to move back to Wales after they graduate?
Wel am ddiffyg uchelgais ofnadwy sydd gan Blaid Cymru ar gyfer pobl ifanc yng Nghymru. Mae hi'n ymddangos eu bod nhw o'r farn mai peth drwg yw bod Cymry yn dymuno ymadael i fynd i astudio yn Rhydychen, Caergrawnt neu brifysgolion eraill ledled y Deyrnas Unedig. Nid yw'r Ceidwadwyr Cymreig yn ystyried hynny'n beth drwg. Rydym ni'n credu mai peth da ydyw hynny. Rydym ni'n dymuno bod yn uchelgeisiol ar ran ein pobl ifanc, i'n darpar fyfyrwyr yn y dyfodol.
Dirprwy Brif Weinidog, rwyf i am ddweud bod angen i ni wneud mwy na gobeithio y bydd y myfyrwyr hynny'n dychwelyd wedyn. Mae angen i ni greu'r amodau fel y byddan nhw'n dychwelyd. Yr unig ffordd i wneud hynny yw meithrin yr economi yng Nghymru. Dyna pam y cyflwynodd y Ceidwadwyr Cymreig y cynllun uchelgeisiol hwnnw i feithrin ein heconomi drwy dorri trethi, torri ardrethi busnes yn gyfan gwbl, a chael gwared ar y dreth stamp.
Wrth i'r trafodaethau cyllidebol rhwng Llywodraeth Cymru a'r Ceidwadwyr Cymreig barhau, a wnewch chi sicrhau mai meithrin yn economi yw canolbwynt llwyr hynny, ac a fyddwch chi'n cefnogi ein cynllun ni i ddiddymu'r dreth stamp yng Nghymru i annog mwy o bobl i symud yn ôl i Gymru ar ôl iddyn nhw raddio?
It's interesting when you look at the proportion of people in Wales who actually do not pay stamp duty currently. There were a couple of things that you said there. One is the question of engagement, because we have significant budget decisions coming forward. We're pleased that there are discussions going on; with that door that we've opened there, there are some discussions going on on the way forward. But can I just say something in terms of the overall approach of the classic Conservative sloganeering around 'cutting taxes, cutting taxes'? At some point, we also need to talk about investing in public services, because everybody in my community, and many communities across Wales, will depend upon strong, robust, good public services, and that means getting the balance right. If the agenda is purely to do with cutting taxes at all costs, then it is those working people that will suffer, because they are the ones who rely on the schools, the health service, the local GPs and everything else. But the door is open; if you have proposals, please walk through it.
Mae hi'n ddiddorol wrth i chi edrych ar y gyfran o bobl yng Nghymru nad ydyn nhw'n talu treth stamp ar hyn o bryd. Roedd yna gwpl o bethau y gwnaethoch chi eu dweud nawr. Un o'r rhain oedd mater ymgysylltu, oherwydd mae gennym ni benderfyniadau cyllidebol sylweddol ar ddod. Rydym ni'n falch fod trafodaethau yn mynd rhagddynt; gyda'r drws hwnnw y gwnaethom ni ei agor felly, mae rhai trafodaethau yn digwydd ynglŷn â'r ffordd ymlaen. Ond a gaf i ddweud rhywbeth o ran arddull gyffredinol y sloganau Ceidwadol nodweddiadol ynghylch 'torri trethi, torri trethi'? Ar ryw adeg, bydd angen i ni siarad am fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus hefyd, oherwydd fe fydd pawb yn fy nghymuned i, a llawer o gymunedau ledled Cymru, yn dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus cryf, cadarn, da, ac mae hynny'n golygu taro'r cydbwysedd iawn. Os yw'r agenda yn ymwneud â thorri trethi ar bob cyfrif a hynny'n unig, yna fe fydd y bobl hynny i gyd sy'n gweithio yn dioddef, oherwydd y nhw yw'r rhai sy'n dibynnu ar yr ysgolion, y gwasanaeth iechyd, y meddygon teulu lleol a phob dim arall. Ond mae'r drws yn agored; os oes unrhyw gynigion gennych chi, dewch i mewn drwyddo, os gwelwch yn dda.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella mynediad at gyfleoedd hyfforddi o ansawdd uchel ym Mlaenau Gwent? OQ63360
5. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's strategy for improving access to high-quality training opportunities in Blaenau Gwent? OQ63360
Diolch, Alun. We continue to support opportunities for people right across Wales to build the skills they need to succeed and to strengthen the local workforce and economy. Our £10 million Trailblazer programme provides tailored employment and skills support, including mentoring, well-being services and green skills training. Aspire, Blaenau Gwent’s shared apprenticeship programme, has recently celebrated its tenth anniversary. It's a fantastic scheme that has supported now over 200 apprentices with high-quality training, leading to good employment.
Diolch, Alun. Rydym ni'n parhau i gefnogi cyfleoedd i bobl ledled Cymru ddysgu'r sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i lwyddo a chryfhau'r gweithlu a'r economi leol. Mae ein rhaglen Arloeswr gwerth £10 miliwn yn darparu cymorth cyflogaeth a sgiliau wedi'i deilwra, gan gynnwys mentora, gwasanaethau llesiant a hyfforddiant sgiliau gwyrdd. Mae Anelu'n Uchel, rhaglen brentisiaethau a rennir ym Mlaenau Gwent, wedi dathlu ei deng mlynedd yn ddiweddar. Mae hwnnw'n gynllun gwych sydd wedi cefnogi dros 200 o brentisiaid erbyn hyn gyda hyfforddiant o ansawdd uchel, sydd wedi arwain at gyflogaeth dda.
Thank you very much, Deputy First Minister. I was delighted to join Ministers at both the opening of the Trailblazer project and the Aspire celebration last month. And yesterday, I was delighted to welcome Jack Sargeant, the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, to Ebbw Vale for the opening and the launch of the high-value engineering facility from Coleg Gwent, which has been built and opened there this year. This demonstrates real investment in the future of our people. The Welsh Government has rightly been celebrated because of the investment in the hard infrastructure in the Heads of the Valleys, such as the Heads of the Valleys road, which was completed earlier this year. But now this Government is also investing, alongside its partners, in the people of the borough and of the wider Heads of the Valleys communities. This means that we're getting towards an economic and industrial strategy for the future of our communities. Will the Deputy First Minister come with me to Blaenau Gwent, and to help launch an economic development plan for the whole of the Heads of the Valleys?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Brif Weinidog. Roeddwn i'n falch iawn o ymuno â Gweinidogion yn lansio prosiect Arloeswr a dathliad Anelu'n Uchel fis diwethaf, fel ei gilydd. A ddoe, roeddwn i'n falch iawn o groesawu Jack Sargeant, y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, i Lynebwy ar gyfer agor a lansio'r cyfleuster peirianneg gwerth uchel o Goleg Gwent, a gafodd ei adeiladu a'i agor yno eleni. Mae hyn yn arddangos buddsoddiad gwirioneddol yn nyfodol ein pobl ni. Mae Llywodraeth Cymru wedi cael ei chanmol yn haeddiannol felly oherwydd y buddsoddiad yn y seilwaith caled ym Mlaenau'r Cymoedd, fel ffordd Blaenau'r Cymoedd, a gwblhawyd yn gynharach eleni. Ond nawr mae'r Llywodraeth hon hefyd yn buddsoddi, ochr yn ochr â'i phartneriaid, ym mhobl y fwrdeistref a chymunedau ehangach Blaenau'r Cymoedd. Mae hyn yn golygu ein bod ni'n bwrw ymlaen â strategaeth economaidd a diwydiannol er mwyn dyfodol ein cymunedau. A wnaiff y Dirprwy Brif Weinidog ddod gyda mi i Flaenau Gwent, a helpu i lansio cynllun datblygu economaidd ar gyfer ardal Blaenau'r Cymoedd yn gyfan?
Thank you very much. And you're absolutely right: the series of investments that we've made over many years within our Valleys communities, particularly the Heads of the Valleys, has been significant. And we can see it, not just in the hard infrastructure, such as the completion of the Heads of the Valleys road, but the thousands of job opportunities that that opens up, including with the very welcome initiative of the high-value engineering, the HiVE initiative, which was launched only this week, along with Jack Sargeant. That was born of a vision to create a centre of innovation and skills at the very heart of Ebbw Vale, and it's funded by the Welsh and UK Governments—just in light of some of the questions that we've heard. HiVE is part of this regeneration of the upper Valleys, bringing new opportunities to fulfil, by the way, industry needs, because they're a part of this as well, and addressing future skills gaps, and raising the aspirations of all our people in our Valleys. And it's designed with the future in mind, so it includes technology, creativity, collaboration, with equipping learners with the skills that those local employers need. But this is on top of the Tech Valleys. This is on top of the local growth fund that we've announced as well. There's much more to do, Alun, and I welcome the opportunity to meet with you and discuss what more we can do.
Diolch yn fawr iawn i chi. Ac rydych chi'n hollol iawn: mae'r gyfres o fuddsoddiadau a wnaethom ni dros nifer o flynyddoedd yng nghymunedau ein Cymoedd, Blaenau'r Cymoedd yn arbennig felly, wedi bod yn sylweddol. Ac fe allwn weld hynny, nid yn unig yn y seilwaith caled, fel cwblhau ffordd Blaenau'r Cymoedd, ond y miloedd o gyfleoedd y mae hynny'n ei olygu o ran swyddi, gan gynnwys gyda'r fenter beirianneg gwerth uchel, menter HiVE, sydd i'w chroesawu yn fawr, a lansiwyd ddim ond yr wythnos hon, gyda Jack Sargeant. Fe ddeilliodd honno o weledigaeth i greu canolfan arloesi a sgiliau yng nghanol Glynebwy, ac fe gaiff ei hariannu gan Lywodraethau Cymru a'r DU—yng ngoleuni rhai o'r cwestiynau a glywsom ni. Mae HiVE yn rhan o'r adfywiad hwn yn y Cymoedd uchaf, sy'n dod â chyfleoedd newydd i gwrdd, gyda llaw, ag anghenion y diwydiant, oherwydd y maen nhw'n rhan o hyn hefyd, a mynd i'r afael â bylchau sgiliau yn y dyfodol, a chodi dyheadau ein pobl ni i gyd yn ein Cymoedd. Ac fe gafodd ei gynllunio gyda'r dyfodol mewn golwg, ac felly mae'n cynnwys technoleg, creadigrwydd, cydweithio, gydag arfogi dysgwyr â'r sgiliau sydd eu hangen ar y cyflogwyr lleol hynny. Ond mae hyn ar ben y Cymoedd Technoleg. Mae hyn ar ben y gronfa twf leol y gwnaethom ei chyhoeddi hi hefyd. Mae llawer mwy i'w wneud eto, Alun, ac rwy'n croesawu'r cyfle i gwrdd â chi i drafod beth arall y gallwn ni ei wneud.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar y cynllun gweithredu dementia nesaf? OQ63319
6. Will the First Minister provide an update on the next dementia action plan? OQ63319
Diolch, Mike. We are working on a new dementia action plan for Wales to drive improvement, which will draw on the experience of people with dementia and their families. We'll be consulting at the end of the calendar year to inform this new plan.
Diolch, Mike. Rydym ni'n gweithio ar gynllun gweithredu dementia newydd i Gymru i ysgogi gwelliannau, a fydd yn tynnu oddi ar brofiad pobl â dementia a'u teuluoedd nhw. Fe fyddwn ni'n ymgynghori ar ddiwedd y flwyddyn galendr i lywio'r cynllun newydd hwn.
Thank you for that answer. A dementia diagnosis often comes as a shock to the person with the condition and those around them. It is the most frightening diagnosis you or a member of your family can ever have. In October, alongside Rebecca Evans, I visited the Forget Me Not dementia day club in Swansea. I've also visited the dementia hub in Swansea, Musical Memories and dementia support groups. The dementia action plan is urgently needed.
The Minister for Children and Social Care announced at the older people's conference in October that there would be £9 million ring-fenced to deliver the dementia action plan. Could the Deputy First Minister outline whether this is to deliver the previous plan, or is this funding ring-fenced for the new plan? If it is for the new plan, what is it intended to achieve?
Diolch i chi am yr ateb yna. Mae diagnosis o ddementia yn aml yn sioc i'r unigolyn sydd â'r cyflwr a'r rhai sydd o'i gwmpas. Dyma'r diagnosis mwyaf brawychus y gallech chi neu unrhyw aelod o'ch teulu fyth ei gael. Ym mis Hydref, ochr yn ochr â Rebecca Evans, fe ymwelais i â Forget Me Not sef clwb dydd dementia yn Abertawe. Rwyf i wedi ymweld â'r hwb dementia yn Abertawe hefyd, Atgofion Cerddorol a grwpiau cymorth dementia. Mae'r angen yn daer am y cynllun gweithredu dementia.
Fe gyhoeddodd y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol yng nghynhadledd pobl hŷn ym mis Hydref y byddai £9 miliwn yn cael ei neilltuo i gyflawni'r cynllun gweithredu dementia. A wnaiff y Dirprwy Brif Weinidog amlinellu a yw hyn ar gyfer cyflawni'r cynllun blaenorol, neu a gafodd y cyllid hwn ei neilltuo ar gyfer y cynllun newydd? Ac os ydyw hwn ar gyfer y cynllun newydd, beth a fwriedir ei gyflawni gydag ef?
Thank you, Mike, and I'm happy to clarify. As part of the regional integration fund, which provides £146.8 million annually to the regional partnership boards to promote well-being, within that, £9 million is ring-fenced to help deliver the dementia action plan for Wales. That £9 million is part of the £12.7 million that we will provide annually to RPBs to support the implementation of the existing dementia action plan, and to develop a joint health and social care approach. That's important for dementia support, alongside third sector partners. As I mentioned, Mike, we're holding this public consultation at the end of the year to inform the development of the new plan, and the evidence that is brought forward within that consultation will help shape then the emerging priorities, including planning around how funding should best be utilised.
Diolch i chi, Mike, ac rwy'n hapus i egluro. Fel rhan o'r gronfa integreiddio ranbarthol, sy'n darparu £146.8 miliwn yn flynyddol i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol i hyrwyddo llesiant, yn hwnnw, fe gafodd £9 miliwn ei neilltuo i helpu i gyflawni'r cynllun gweithredu dementia i Gymru. Mae'r £9 miliwn hwnnw'n rhan o'r £12.7 miliwn y byddwn yn ei ddarparu bob blwyddyn i Fyrddau Partneriaeth Rhanbarthol i gefnogi'r gwaith o weithredu'r cynllun gweithredu dementia cyfredol, a datblygu dull gweithredu cyffredin o ran iechyd a gofal cymdeithasol. Mae hynny'n bwysig ar gyfer cymorth dementia, ochr yn ochr â phartneriaid yn y trydydd sector. Fel roeddwn i'n sôn, Mike, fe fyddwn ni'n cynnal yr ymgynghoriad cyhoeddus hwn ar ddiwedd y flwyddyn i lywio datblygiad y cynllun newydd, ac fe fydd y dystiolaeth a gaiff ei chyflwyno yn yr ymgynghoriad hwnnw yn helpu i lunio'r blaenoriaethau a fydd yn dod i'r golwg wedyn, gan gynnwys cynllunio ynghylch y ffordd orau y dylid defnyddio'r cyllid ynddi.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gwella'r economi yng ngorllewin Cymru? OQ63324
7. How is the Welsh Government improving the economy in west Wales? OQ63324
Diolch, Paul. Our investment in the Swansea bay city deal is unlocking over £1 billion of funding and creating thousands of quality jobs across west Wales, helping with cost-of-living challenges. The Celtic Freeport is driving regional interest in new industrial opportunities, and the upcoming investment summit will inject millions into the green energy sector, boosting job numbers and strengthening the west Wales economy through sustainable growth and skills development.
Diolch, Paul. Mae ein buddsoddiad ni yng nghytundeb dinas Bae Abertawe yn datgloi dros £1 biliwn o gyllid ac yn creu miloedd o swyddi o safon ledled y gorllewin, gan helpu gyda heriau costau byw. Mae'r Porth Rhydd Celtaidd yn ysgogi diddordeb mewn cyfleoedd diwydiannol newydd yn y rhanbarth, ac fe fydd yr uwchgynhadledd fuddsoddi sydd ar ddod yn chwistrellu miliynau i'r sector ynni gwyrdd, a fydd yn rhoi hwb i niferoedd o swyddi ac yn cryfhau economi'r gorllewin drwy gyfrwng twf cynaliadwy a datblygu sgiliau.
Deputy First Minister, you'll be aware that there is a real issue in Pembrokeshire as Natural Resources Wales's recent river nitrates guidance is having a huge impact on development in the area, which will have a negative impact on the economy in my constituency. Many live planning applications are affected and hundreds of new homes are at risk, including affordable homes, and thousands of direct and indirect jobs are also at risk. As you know, this is something I've been raising with the Welsh Government for several months now, and despite reports that a rapid action taskforce has been established, we're still waiting for progress. Indeed, even the Labour group leader on Pembrokeshire County Council has spoken out on this, calling the actions of officials and Ministers in Cardiff Bay 'embarrassing'. Therefore, will you listen to the calls made by politicians from all parties and accelerate action to address this issue, so that important developments can go ahead and jobs are no longer at risk?
Dirprwy Brif Weinidog, rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol o'r broblem wirioneddol yn sir Benfro wrth i ganllawiau diweddar Cyfoeth Naturiol Cymru ar nitradau mewn afonydd gael effaith enfawr ar ddatblygu yn yr ardal, a fydd ag effaith ddinistriol ar yr economi yn fy etholaeth i. Mae effaith ar lawer o geisiadau cynllunio sy'n mynd rhagddyn nhw ac mae cannoedd o gartrefi newydd mewn perygl, yn gynnwys cartrefi fforddiadwy, ac mae miloedd o swyddi mewn perygl yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol. Fel gwyddoch chi, mae hwn yn fater y gwnes i ei godi gyda Llywodraeth Cymru ers misoedd erbyn hyn, ac er y cafwyd adroddiadau am sefydlu tasglu gweithredu cyflym, dal i aros am unrhyw gynnydd yr ydym ni. Yn wir, mae arweinydd y grŵp Llafur ar Gyngor Sir Penfro hyd yn oed wedi mynegi ei farn ynglŷn â hyn, gan ddweud bod camau'r swyddogion a'r Gweinidogion ym Mae Caerdydd yn 'codi cywilydd'. Felly, a wnewch chi wrando ar alwadau gwleidyddion o bob plaid a chyflymu'r camau i fynd i'r afael â'r mater hwn, fel gall datblygiadau pwysig fynd yn eu blaenau ac na fydd swyddi mewn perygl mwyach?
Thank you, Paul. We're not only listening, but we're already acting, as you hinted at there. So, NRW's latest assessments, just to be clear, confirm that nutrient pollution is harming marine protected areas. So, we're treating this with urgency. We issued a written statement on 10 October.
But whilst a range of house building is continuing in the impacted regions, we accept that resolving the current impact on future developments is a top priority. So, we've put in place that high-level taskforce, which has met now on several occasions, including, by the way, the local authority leaders. It's bringing together Welsh Government, NRW, local authorities and Dŵr Cymru to identify the short-term quick wins and the longer term solutions to unlock sustainable development in the areas affected. And we're backing that, by the way, Paul, that action, with over £2 million in support to help local authorities implement their nutrient neutrality measures and to get development moving again. I'm confident, Paul, that through the taskforce and the engagement with leaders across the affected areas we will find that balance and find the way forward.
Diolch i chi, Paul. Nid gwrando yn unig yr ydym ni, ond rydym ni'n gweithredu eisoes, fel roeddech chi'n ei awgrymu nawr. Felly, mae asesiadau diweddaraf CNC, dim ond i egluro, yn cadarnhau bod llygredd maethynnau yn niweidio ardaloedd gwarchodedig morol. Felly, rydym ni'n ymdrin â hyn ar frys. Fe wnaethom ni gyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar 10 Hydref.
Ond er bod amrywiaeth o adeiladu tai yn parhau yn yr ardaloedd yr effeithir arnyn nhw, rydym ni'n derbyn bod datrys yr effaith bresennol ar ddatblygiadau'r dyfodol yn flaenoriaeth bennaf. Felly, rydym ni wedi sefydlu'r tasglu lefel uchel hwnnw, sydd wedi cyfarfod ar sawl achlysur erbyn hyn, sy'n cynnwys arweinwyr yr awdurdodau lleol, gyda llaw. Mae'n dwyn ynghyd Lywodraeth Cymru, CNC, awdurdodau lleol a Dŵr Cymru i nodi'r buddugoliaethau cyflym byrdymor a'r datrysiadau tymor hwy i ddatgloi datblygu cynaliadwy yn yr ardaloedd yr effeithir arnyn nhw. Ac rydym ni'n cefnogi hwnnw, gyda llaw, Paul, y cam hwnnw, gyda dros £2 filiwn o gefnogaeth i helpu'r awdurdodau lleol i weithredu eu mesurau niwtraliaeth maethynnau a chaniatáu i ddatblygiadau ddigwydd unwaith eto. Rwy'n hyderus, Paul, y byddwn ni'n dod o hyd i'r cydbwysedd hwnnw ac yn canfod y ffordd ymlaen drwy gyfrwng y tasglu a'r ymgysylltiad ag arweinwyr ledled yr ardaloedd yr effeithir arnyn nhw.
Yn olaf, cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
Finally, question 8, Llyr Gruffydd.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau ei bod yn ofynnol i ddatblygwyr prosiectau ynni ar raddfa fawr gyfathrebu'n barhaus ac mewn modd ystyrlon â chymunedau lleol drwy gydol pob cam o'u datblygiadau? OQ63356
8. What steps is the Welsh Government taking to ensure that developers of large-scale energy projects are required to maintain ongoing and meaningful communication with local communities throughout all stages of their developments? OQ63356
Diolch, Llyr. Rŷn ni wedi ymrwymo i gefnogi camau i drafod yn ystyrlon gyda chymunedau lleol er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu cynnwys yn llawn yn y broses ddatblygu. Mae'r drefn gydsynio newydd ar gyfer prosiectau seilwaith arwyddocaol ar raddfa fawr yn rhoi nifer o gyfleoedd i gymunedau lleol drafod gyda datblygwyr wrth i gynlluniau symud ymlaen drwy'r broses gydsynio. Mae canllawiau ar y gweill a fydd yn rhoi gwybod i ddatblygwyr am yr arferion gorau sy'n ymwneud ag ymgysylltu cyn ymgeisio. Bydd y drefn newydd yn cael ei rhoi ar waith ym mis Rhagfyr.
Thank you, Llyr. We are committed to supporting meaningful engagement with local communities to ensure that they are fully involved in the development process. The new consenting regime for large-scale significant infrastructure projects provides local communities with a number of opportunities to engage with developers as schemes progress through the consenting process. Upcoming guidance will inform developers on best practice relating to pre-application engagement. The new SIP regime will be operational in December.
Achos mae'n rhaid i fi ddweud, mae yna ormod o enghreifftiau dwi wedi dod ar eu traws nhw lle, ar ôl yr ymgynghoriad cychwynnol, mae yna dawelwch llethol wedyn. Mae yna enghraifft Ynni Celyn yng Ngwyddelwern yn fy rhanbarth i, lle roedd yna ddau ddigwyddiad diwedd y llynedd, a dyw'r gymuned ddim wedi clywed dim ers hynny, i bob pwrpas. Felly, dwi'n gobeithio y byddech chi'n cytuno bod angen mandadu'r cyrff yma, neu'r datblygwyr yma, i gynnal y trafodaethau parhaus yna gyda'r cymunedau, oherwydd dyna'r peth lleiaf maen nhw’n ei haeddu. A wnewch chi felly sicrhau bod y newidiadau rŷch chi'n sôn amdanyn nhw yn cael eu cyflwyno ar frys, a'u bod nhw'n digwydd mewn modd sydd yn mynd i olygu newid ar lawr gwlad, ac nid ar ddarn o bapur yn eich ffolder chi?
Because I have to say, there are too many examples that I've come across where, after that initial consultation, there is then a deafening silence. There's the example of Ynni Celyn in Gwyddelwern in my region, where there were two events at the end of last year, and the community's heard nothing since then, to all intents and purposes. So, I very much hope that you would agree that we need to mandate these bodies, or these developers, to actually maintain those ongoing discussions with communities, because that is the least that they deserve. Will you therefore ensure that the changes that you've mentioned are introduced urgently, and that they happen in a way that will lead to change on the ground, not on a piece of paper in your folder?
Diolch, Llyr. First of all, we’ve set out within 'Planning Policy Wales' a key placemaking principle—that the local community should be involved in the development of all proposals, and that the needs and aspirations and the health and well-being of all people are considered right at the very outset. But we do recognise that that effective early engagement has benefits for the local communities and for developers to understand the concerns and the needs of those local communities in helping to create successful developments.
You rightly stress the urgency of getting clarity around some of these. We’ve published guidance on local and shared ownership that sets out a pathway for meaningful community engagement. The Infrastructure (Wales) Act 2024 will provide opportunities for robust community engagement on significant infrastructure projects, and we’ll be setting out pre-application best practice in the spring of 2026. So, we see the urgency to do this, and the desire of communities to be meaningfully engaged, and we want to make that happen.
Diolch, Llŷr. Yn gyntaf i gyd, fe wnaethom ni nodi egwyddor allweddol o greu lleoedd ym 'Mholisi Cynllunio Cymru'—y dylai'r gymuned leol fod yn rhan o ddatblygiad pob cynnig, a bod anghenion a dyheadau ac iechyd a llesiant pawb yn cael eu hystyried o'r dechrau'n deg. Ond rydym ni'n cydnabod bod ymgysylltiad cynnar effeithiol yn fuddiol i gymunedau lleol a datblygwyr er mwyn deall pryderon ac anghenion y cymunedau lleol hynny wrth helpu i greu datblygiadau llwyddiannus.
Rydych chi'n gywir i bwysleisio'r brys o ran bod ag eglurder ynghylch rhai o'r rhain. Fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau ar berchnogaeth leol a rhanberchnogaeth sy'n cynnig llwybr ar gyfer ymgysylltiad cymunedol ystyrlon. Fe fydd Deddf Seilwaith (Cymru) 2024 yn darparu cyfleoedd ar gyfer ymgysylltiad cadarn â'r gymuned ar gyfer prosiectau seilwaith sylweddol, ac yng ngwanwyn 2026, fe fyddwn ni'n nodi'r arfer gorau yn y cyfnod cyn dechrau gwneud cais. Felly, rydym ni'n deall yr angen taer sydd i wneud hyn, a'r awydd sydd mewn cymunedau am ymgysylltiad ystyrlon, ac rydym ni'n awyddus i hynny ddigwydd.
Diolch yn fawr i'r Dirprwy Brif Weinidog.
Thank you, Deputy First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd sy'n gwneud y datganiad yma. Jane Hutt, felly, i wneud y datganiad busnes.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt to make the business statement.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i'r agenda heddiw. Bydd datganiad ar 'Cyfiawnder trwy ein Dewrder', adolygiad ymarfer plant bwrdd diogelu gogledd Cymru, yn cael ei gyflwyno yn ddiweddarach y prynhawn yma. Yn ogystal â hynny, nid oes unrhyw bwnc wedi ei gyflwyno ar gyfer y ddadl fer yfory. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There is one change to today's agenda. A statement on 'Our Bravery Brought Justice', the north Wales safeguarding board child practice review, will be delivered later this afternoon. Additionally, no topic was tabled for tomorrow's short debate. Business for the next three weeks is shown on the business statement, which is available to Members electronically.
I'd like to put on record my disappointment that there isn't an oral statement on today's agenda from the Deputy First Minister in relation to the Welsh Government's bluetongue control policy. Last week, a written statement was issued on this issue, which will have significant implications for the agricultural industry, and I believe that the Welsh Government should have made time for that decision to be scrutinised in this Chamber, so that Members can ask questions around the detail of that announcement. The Deputy First Minister’s decision to declare an all-Wales restricted zone from 10 November, whilst welcome, is too important just to be issued as a written statement. It’s disappointing that the Welsh Government is not making an oral statement in this very Chamber. So, Trefnydd, a statement on bluetongue should be on today’s agenda, given its implications for the farming industry. Will you commit to ensuring that there will be oral statements on major policy decisions like this in the future, so that the Government can be scrutinised and questions can be asked openly and transparently by Members on behalf of the people of Wales?
Fe hoffwn i roi ar gofnod fy siom nad oes datganiad llafar ar agenda heddiw gan y Dirprwy Brif Weinidog o ran polisi Llywodraeth Cymru i reoli feirws y tafod glas. Yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig ar y mater hwn, ac fe fydd hwnnw â goblygiadau sylweddol i'r diwydiant amaethyddol, ac rwy'n credu y dylai Llywodraeth Cymru fod wedi gwneud amser i'r penderfyniad hwnnw fod yn destun craffu yn y Siambr hon, er mwyn i'r Aelodau ofyn cwestiynau ynglŷn â manylion y cyhoeddiad hwnnw. Mae penderfyniad y Dirprwy Brif Weinidog i ddatgan parth cyfyngedig Cymru gyfan o 10 Tachwedd, er bod hwnnw i'w groesawu, yn rhy bwysig i'w gyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig yn unig. Mae hi'n siomedig nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud datganiad llafar yn yr union Siambr hon. Felly, Trefnydd, fe ddylai datganiad ar y tafod glas fod ar agenda heddiw, o ystyried goblygiadau hynny i'r diwydiant ffermio. A wnewch chi ymrwymo i sicrhau y bydd datganiadau llafar ar benderfyniadau polisi mawr fel hyn yn digwydd yn y dyfodol, er mwyn gallu craffu ar y Llywodraeth ac y gall yr Aelodau ofyn cwestiynau yn agored a thryloyw ar ran pobl Cymru?
Diolch yn fawr, Paul Davies. Thank you for that question. In response to the timing of statements and the nature of those statements, a bluetongue written statement, as you know, and as you said, was issued on 30 October, following a round-table discussion on future bluetongue policy with senior livestock and veterinary sector representatives on 27 October. It was important that that round-table discussion was followed swiftly with that statement. The written statement was considered to be the most effective way of updating Senedd Members and industry on bluetongue policy developments during recess.
I think it is important, as the written statement outlines, that an all-Wales bluetongue restricted zone will be declared on 10 November, revoking the temporary control zone, animal movements and premises-level restrictions. This will facilitate the free movement of animals between England and Wales from 10 November.
Bluetongue surveillance is ongoing in Wales. A total of 13 cases have been confirmed so far, including four cases in Powys and nine within the temporary control zone in Monmouthshire. Vaccination, of course, remains the best way to protect livestock and livelihoods from the worst impacts of bluetongue. Our new approach to bluetongue does mean that it’s more important than ever to be prepared for the impacts of the disease.
Finally, Llywydd, I would say that stakeholders have unanimously agreed, including the need for animal keepers to discuss bluetongue vaccination of their herds and flocks with their vets, particularly before the next active transmission period for the disease, in the spring of 2026.
Diolch yn fawr, Paul Davies. Diolch i chi am y cwestiwn yna. I ymateb i amseriad y datganiadau a natur y datganiadau hynny, fe gyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig ar y tafod glas, fel gwyddoch chi, ac fel roeddech chi'n dweud, ar 30 Hydref, yn dilyn trafodaeth ford gron ar bolisi'r tafod glas yn y dyfodol gydag uwch gynrychiolwyr y sector da byw a milfeddygol ar 27 Hydref. Roedd hi'n bwysig i'r drafodaeth ford gron honno gael ei dilyn yn gyflym gan y datganiad hwnnw. Ystyrid mai datganiad ysgrifenedig oedd y ffordd fwyaf effeithiol o ddiweddaru Aelodau'r Senedd a'r diwydiant ar ddatblygiadau polisi tafod glas yn ystod y toriad.
Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig, fel mae'r datganiad ysgrifenedig yn ei amlinellu, y bydd parth cyfyngedig tafod glas yn cael ei ddatgan ar 10 Tachwedd ar gyfer Cymru gyfan, a fydd yn dirymu'r parth rheoli dros dro, a chyfyngiadau ar symud anifeiliaid ac ar lefel anheddau. Fe fydd hyn yn hwyluso symud anifeiliaid yn rhydd rhwng Cymru a Lloegr o 10 Tachwedd ymlaen.
Mae gwyliadwriaeth o ran y tafod glas yn mynd rhagddo yng Nghymru. Cafodd cyfanswm o 13 achos eu cadarnhau hyd yn hyn, sy'n cynnwys pedwar achos ym Mhowys a naw o fewn y parth rheoli dros dro yn sir Fynwy. Brechu, wrth gwrs, yw'r ffordd orau o amddiffyn da byw a bywoliaethau rhag effeithiau gwaethaf y tafod glas. Mae ein dull newydd ni o ymdrin â'r tafod glas yn golygu ei bod hi'n bwysicach nag erioed i ni fod yn barod ar gyfer effeithiau'r clefyd.
Yn olaf, Llywydd, fe fyddwn i'n dweud bod randdeiliaid yn unfryd yn eu cytundeb, gan gynnwys ynglŷn â'r angen i geidwaid anifeiliaid drafod brechu tafod glas eu buchesi a'u diadelloedd gyda'u milfeddygon nhw, yn enwedig cyn y cyfnod trosglwyddo gweithredol nesaf ar gyfer y clefyd, yng ngwanwyn 2026.
Can I ask for a statement from the Cabinet Secretary for rural affairs about the heightened risk from avian flu in Wales? We've had three recent cases, of course—they're all utterly devastating for animal welfare, but for family businesses involved as well, and it has job implications for many—one of which was in my region. We've learned today that England's poultry industry has been ordered into lockdown, effectively, from Thursday, with a mandatory housing order there, to protect their birds and to protect their livelihoods. We do have a prevention zone in Wales, but, of course, we don't have the same protection because we haven't had the same announcement for Wales. So, could we have a statement from the Welsh Government so that we can understand what the plan is to avoid serious animal welfare and economic consequences from avian flu? The current strain of H5N1 has been described as the most dangerous avian flu strain ever. Do you agree that Wales needs to act now, and not leave it until it's too late?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig ynglŷn â'r risg uwch oherwydd ffliw adar yng Nghymru? Fe gawsom ni dri achos yn ddiweddar, wrth gwrs—maen nhw i gyd yn gwbl anrheithiol o ran lles anifeiliaid, ond o ran busnesau teuluol cysylltiedig hefyd, ac mae yna oblygiadau i lawer o ran eu swyddi—roedd un ohonyn nhw yn fy rhanbarth i. Rydym ni wedi dysgu heddiw bod diwydiant dofednod Lloegr wedi cael gorchymyn i ddechrau cyfyngiadau symud, i bob pwrpas, o ddydd Iau, gyda gorchymyn gorfodol i gadw dan do yno, ar gyfer amddiffyn eu hadar ac amddiffyn eu bywoliaethau. Mae gennym ni barth atal yng Nghymru, ond, wrth gwrs, nid oes gennym ni'r un amddiffyniad am na chawsom ni gyhoeddiad o'r fath ar gyfer Cymru. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru er mwyn i ni allu deall beth yw'r cynllun i osgoi canlyniadau difrifol ffliw adar o ran lles anifeiliaid a'r economi? Disgrifiwyd straen presennol H5N1 fel y straen fwyaf peryglus erioed o ffliw adar. A ydych chi'n cytuno bod angen i Gymru weithredu nawr, a pheidio â'i gadael hi nes y bydd hi'n rhy hwyr?
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. The Welsh Government is very clear: we take avian flu very seriously. We're working closely with the Animal and Plant Heath Agency, and other administrations, to monitor the situation in the UK and internationally. We'd like to thank poultry and captive-bird keepers across Wales for putting in place measures to keep their flocks safe from this highly infectious virus. It's essential that all bird keepers act now to check and reinforce hygiene and biosecurity measures, to protect their birds.
Diolch yn fawr, Llŷr Gruffydd. Mae Llywodraeth Cymru yn eglur iawn: rydym ni'n ystyried ffliw adar yn ddifrifol iawn. Rydym ni'n gweithio yn agos gyda'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, a gweinyddiaethau eraill, i fonitro'r sefyllfa yn y DU ac yn rhyngwladol. Fe hoffem ni ddiolch i geidwaid dofednod ac adar caeth ledled Cymru am roi mesurau ar waith i gadw eu heidiau yn ddiogel rhag y feirws hynod heintus hwn. Mae hi'n hanfodol i bob un sy'n cadw adar weithredu nawr i wirio ac atgyfnerthu mesurau hylendid a bioddiogelwch, i amddiffyn eu hadar nhw.
So, diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
So, thank you for your very important question.
I'm glad I've been able to make that statement in response to you today.
Rwy'n falch fy mod i wedi cael gwneud y datganiad hwnnw wrth ymateb i chi heddiw.
I want to request two statements. The first is on highway adoption. Developers are leaving highways built not to adoptable standard. Councils do not adopt them, and residents are left with service charges for what is a council function, funded by council tax. It's not just small building firms. Barratt have left Copper Quarter in my constituency in exactly that situation, and will not negotiate with the council or reply to me.
The second statement I'm requesting is on productivity in the health service. In England, there's a plan to produce a 4 per cent year-on-year improvement in productivity and efficiency, in order to deliver the mandate from Government. Has the Welsh Government sought a 4 per cent productivity improvement? I would like the statement to include an outline of the Welsh Government's plans, including how artificial intelligence and capital spend can produce improved productivity.
Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad. Ar fabwysiadu priffyrdd y mae'r cyntaf. Mae datblygwyr yn gadael priffyrdd wedi eu hadeiladu ond heb fod yn y cyrraedd safon i unrhyw allu eu mabwysiadu. Nid yw'r cynghorau yn eu mabwysiadu nhw, ac mae trigolion yn cael eu gadael gyda thaliadau gwasanaeth ar gyfer rhywbeth sy'n swyddogaeth i'r cyngor, ac yn cael ei ariannu drwy'r dreth gyngor. Nid cwmnïau adeiladu bychain ydyn nhw'n unig. Mae Barratt wedi gadael Copper Quarter yn fy etholaeth yn yr union sefyllfa honno, ac maen nhw'n gwrthod trafod gyda'r cyngor ac yn gwrthod rhoi ateb i mi.
Yr ail ddatganiad yr wyf i'n gofyn amdano yw cynhyrchiant yn y gwasanaeth iechyd. Yn Lloegr, mae yna gynllun i gynhyrchu gwelliant o 4 y cant flwyddyn ar ôl blwyddyn o ran cynhyrchiant ac effeithlonrwydd, ar gyfer cyflawni'r mandad oddi wrth y Llywodraeth. A yw Llywodraeth Cymru wedi ceisio gwella cynhyrchiant 4 y cant? Fe hoffwn i'r datganiad gynnwys amlinelliad o gynlluniau Llywodraeth Cymru, gan gynnwys sut y gall deallusrwydd artiffisial a gwariant cyfalaf gynhyrchu cynhyrchiant gwell.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Two very important questions. On highway adoption, if we start with that, you will be aware, I know, that the then Minister for economy and transport established an unadopted roads taskforce, back in October 2020, to look at the issues around unadopted roads in Wales. A final report was published, containing a set of recommendations, all of which were accepted by the Welsh Government. Two of their recommendations to increase the number of roads that are adopted were to develop a set of common standards to be used for new developments and to establish a good practice guide, both of which have been signed up to by all Welsh local authorities, the Federation of Master Builders and the Home Builders Federation. It's interesting, in terms of your constituency, that one of the recommendations was to provide funding for necessary works to address local unadopted road priorities. In 2023-24, Swansea Council was awarded £130,000. And indeed, although Swansea Council didn't put forward an application for funding for 2024-25, in this year the council was allocated £80,000 for that purpose.
On your issues and questions about productivity in healthcare, clearly, the NHS in Wales is delivering and making progress in savings and productivity, and it's supported by a national value and sustainability board. The ministerial advisory group work, published earlier this year, in April, sets out a number of actions to improve productivity, which are being taken forward. Because it's clear the NHS will need to continue to deliver increasing savings and actions to improve productivity as we move forward. We've increased the capital funding for the health and social care main expenditure group in 2025-26 by £115 million. That's directed at maintaining and improving the NHS estate, driving NHS productivity, investing in new equipment and digital technology, with the capital budget increasing to £614 million for this financial year, rising again for the next financial year. This is something where there is a clear focus on productivity in healthcare in Wales.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Dau gwestiwn pwysig iawn. O ran mabwysiadu priffyrdd, os cawn ni ddechrau gyda hwnnw, rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol, fe wn i, fod Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth bryd hynny wedi sefydlu tasglu ffyrdd na chafodd eu mabwysiadu, yn ôl ym mis Hydref 2020, i ystyried y materion sy'n ymwneud â ffyrdd nad ydyn nhw wedi cael eu mabwysiadu yng Nghymru. Cafodd adroddiad terfynol ei gyhoeddi, sy'n cynnwys set o argymhellion, ac fe dderbyniodd Llywodraeth Cymru bob un ohonyn nhw. Dau o'u hargymhellion nhw i gynyddu nifer y ffyrdd sy'n cael eu mabwysiadu oedd datblygu set o safonau cyffredin i'w defnyddio ar gyfer datblygiadau newydd yn ogystal â sefydlu canllawiau ar gyfer arfer da, ac mae pob un o awdurdodau lleol Cymru, Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr, a'r Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi wedi cytuno i roi'r ddau argymhelliad ar waith. Mae hi'n ddiddorol, o ran eich etholaeth chi, mai un o'r argymhellion oedd darparu cyllid ar gyfer gwaith angenrheidiol i fynd i'r afael â'r blaenoriaethau ynglŷn â'r ffyrdd lleol nad ydyn nhw wedi cael eu mabwysiadu. Yn 2023-24, fe ddyfarnwyd £130,000 i Gyngor Abertawe. Ac yn wir, er na wnaeth Cyngor Abertawe gyflwyno cais am gyllid ar gyfer 2024-25, yn y flwyddyn hon fe ddyrannwyd £80,000 i'r cyngor i'r perwyl hwnnw.
O ran eich materion a'ch cwestiynau ynglŷn â chynhyrchiant mewn gofal iechyd, mae'n amlwg bod y GIG yng Nghymru yn cyflawni ac yn gwneud cynnydd o ran arbedion a chynhyrchiant, ac fe gaiff ei gefnogi gan fwrdd cenedlaethol gwerth a chynaliadwyedd. Mae'r gwaith grŵp cynghori gweinidogol, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, ym mis Ebrill, yn nodi nifer o gamau ar gyfer gwella cynhyrchiant, sy'n cael eu dwyn ymlaen. Oherwydd mae'n amlwg y bydd angen i'r GIG barhau i gyflawni arbedion cynyddol a chynyddu camau gweithredu ar gyfer gwella cynhyrchiant wrth i ni fynd yn ein blaenau. Rydym ni wedi rhoi £115 miliwn i gynyddu'r cyllid cyfalaf ar gyfer y prif grŵp gwariant iechyd a gofal cymdeithasol yn 2025-26. Mae hwnnw ar gyfer cynnal a gwella ystad y GIG, ysgogi cynhyrchiant y GIG, buddsoddi mewn offer newydd a thechnoleg ddigidol, gyda'r gyllideb gyfalaf yn cynyddu i £614 miliwn ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, ac fe fydd yn codi unwaith eto ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Mae hwn yn fater lle ceir canolbwyntio pendant ar gynhyrchiant mewn gofal iechyd yng Nghymru.
Business Minister, can I please request a Government statement on Cardiff University's financial stability? We continue to hear about the difficulties Cardiff University is facing under its current vice-chancellor, who has also recently been the subject of a vote of no confidence by its staff. Cardiff University is one of the many universities across Wales and the UK potentially facing strike action by the University and College Union, with votes being cast as we speak here today. However, Cardiff University is facing a series of unique challenges caused by a short-sighted view on how it should be run.
Take, for example, the timetabling fiasco caused by an IT system, which hadn't been tested properly, for the record—this is still unresolved. Staff are still under the threat of redundancy, with many experienced and knowledgeable staff already gone because the university isn't setting out financially sustainable options that do not equate to redundancy. Students are left with gaps in their education because of a lack of staff, and remaining staff are working under extreme pressure—this is also an issue that remains unresolved. And all this time, rather than looking at after its own students in Wales, Cardiff University has been investing in a campus in Kazakhstan. Meanwhile, cost-cutting exercises are being made to the university's Cardiff campus. This lack of financial transparency and accountability is still an unresolved issue too.
I'm sure the Cabinet Secretary is acutely aware of this situation, but I, alongside many colleagues in this Chamber, would be keen to discuss this further, so a Government statement would be greatly appreciated. Thank you.
Gweinidog Busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar sefydlogrwydd ariannol Prifysgol Caerdydd, os gwelwch chi'n dda? Rydym ni'n clywed o hyd am yr anawsterau y mae Prifysgol Caerdydd yn eu hwynebu o dan ei his-ganghellor presennol, a fu'n destun pleidlais o ddiffyg hyder ynddo gan ei staff yn ddiweddar. Mae Prifysgol Caerdydd yn un o nifer o brifysgolion ledled Cymru a'r DU a allai fod yn wynebu streic gan Undeb y Prifysgolion a'r Colegau, gyda phleidleisiau yn cael eu bwrw wrth i ni siarad yn y fan hon heddiw. Serch hynny, mae Prifysgol Caerdydd yn wynebu cyfres o heriau unigryw a achosir gan ddiffyg safbwynt clir ynghylch sut y dylid ei rhedeg hi.
Ystyriwch chi, er enghraifft, y llanastr o ran amserlennu a achoswyd gan system TG, nad oedd hi wedi cael ei phrofi'n iawn, i roi hynny ar gofnod—ni chafodd hyn ei ddatrys hyd yma. Mae staff yn dal i fod o dan fygythiad o gael eu diswyddo, gyda llawer o staff profiadol a hyddysg wedi ymadael eisoes am nad yw'r brifysgol yn gallu nodi dewisiadau ariannol cynaliadwy nad ydyn nhw'n golygu diswyddiadau. Mae myfyrwyr yn cael eu gadael gyda bylchau yn eu haddysg oherwydd diffyg staff, ac mae'r staff sydd ar ôl yn gweithio o dan bwysau eithafol—mater arall hefyd na chafodd ei ddatrys. A'r holl amser yma, yn hytrach na gwarchod ei myfyrwyr ei hun yng Nghymru, mae Prifysgol Caerdydd wedi bod yn buddsoddi mewn campws yn Kazakhstan. Yn y cyfamser, mae ymarferion torri costau yn cael eu gwneud i gampws y brifysgol yng Nghaerdydd. Mae'r diffyg hwn o dryloywder ariannol ac o ran atebolrwydd yn parhau i fod yn fater arall na chafodd ei ddatrys.
Rwy'n siŵr fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa hon, ond rwy'n awyddus, fel llawer o gyd-Aelodau yn y Siambr hon, i drafod hyn ymhellach, ac felly fe fyddai croeso mawr i ddatganiad gan y Llywodraeth. Diolch i chi.
Thank you very much, Natasha Asghar. This is an ongoing issue in terms of the pressures and the need to ensure that there is financial sustainability for our higher education sector in Wales. That is the responsibility of our Minister for Further and Higher Education, who is engaged in addressing these issues. It's important to engage at the vice-chancellor level, but also with the workforce—you've mentioned the workforce—and close working with the trade unions, of course, in terms of understanding from their perspective the pressures on the workforce. Of course, the priority for all is our learners. I'm sure you will be able to come back and follow these questions up at the next opportunity for oral Senedd questions with the Cabinet Secretary and the Minister for Further and Higher Education.
Diolch yn fawr iawn i chi, Natasha Asghar. Mae hwn yn fater parhaus o ran y pwysau a'r angen i sicrhau bod cynaliadwyedd ariannol ar gyfer ein sector addysg uwch yng Nghymru. Cyfrifoldeb ein Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch yw hwnnw, sy'n ymgysylltu â mynd i'r afael â'r materion hyn. Mae hi'n bwysig ymgysylltu ar lefel yr is-ganghellor, ond gyda'r gweithlu hefyd—roddech chi'n sôn am y gweithlu—a gweithio yn agos gyda'r undebau llafur, wrth gwrs, o ran deall y pwysau ar y gweithlu o'u safbwynt nhw. Wrth gwrs, y myfyrwyr yw'r flaenoriaeth i bawb. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n gallu dod yn ôl ac ymdrin â'r cwestiynau hyn y tro nesaf y bydd cwestiynau llafar yn y Senedd i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch.
Just before recess, I asked if we could have an update on the breastfeeding strategy from the Minister for health, and the Trefnydd said that she would approach him. Since then, I've been approached in my constituency by three women who are experts on breastfeeding, having been lactation consultants and involved in the all-Wales breastfeeding forum. They're extremely concerned about the the breastfeeding lead, who has been seconded to Public Health Wales. That post is due to end at the end of this year, and there's no public assurance about what's going to happen. So, I wondered if the Trefnydd could take this up, because it's absolutely crucial that we have an impetus to increase breastfeeding and support breastfeeding in Wales, and this is causing uncertainty.
Ychydig cyn y toriad, fe wnes i ofyn a fyddem ni'n cael diweddariad ar y strategaeth bwydo ar y fron gan y Gweinidog iechyd, ac fe ddywedodd y Trefnydd y byddai hi'n cysylltu ag ef. Ers hynny, mae tair menyw sy'n arbenigwyr ar fwydo ar y fron wedi cysylltu â mi yn fy etholaeth, wedi bod yn ymgynghorwyr llaetha ac yn rhan o'r fforwm bwydo ar y fron i Gymru gyfan. Maen nhw'n bryderus iawn ynglŷn ag arweinydd bwydo ar y fron, sydd wedi cael ei secondio i Iechyd Cyhoeddus Cymru. Disgwylir i'r swydd honno ddod i ben ddiwedd eleni, ac nid oes sicrwydd cyhoeddus am yr hyn a fydd yn digwydd wedyn. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddai'r Trefnydd yn ymdrin â hyn, oherwydd mae hi'n gwbl hanfodol fod ysgogiad gennym ni i wneud bwydo ar y fron yn fwy cyffredin a chefnogi bwydo ar y fron yng Nghymru, ac mae hyn yn achosi ansicrwydd.
Thank you very much indeed, Julie Morgan. It is important, when you have this opportunity to raise questions in the business statement, that we follow the issues up—crucial issues like breastfeeding in Wales. I followed this up with the Cabinet Secretary following your question earlier on in this term before the recess. My understanding is that Public Health Wales is continuing to support the implementation of the breastfeeding action plan and is supporting the work on our new infant feeding action plan in Wales. To co-ordinate delivery of this, the secondment of a lead role into Public Health Wales is continuing. I'm not sure if that's the role where there were concerns raised with you from key people who have been involved for a long time in promoting and delivering the all-Wales breastfeeding plan. Public Health Wales, I understand, are currently working to make this role long term, to be able to fully implement the plan, and the lead will continue the development and implementation of the action plan for infant feeding and link the work on infant feeding into the delivery of the women's health plan. So, there are opportunities, and I hope that that's provided some reassurance, but I will take this back to confirm that this secondment is going to be extended.
Diolch yn fawr iawn i chi wir, Julie Morgan. Mae hi'n bwysig, pan fydd y cyfle hwn gennych chi i godi cwestiynau yn y datganiad busnes, ein bod yn mynd ar drywydd y materion—materion hanfodol fel bwydo ar y fron yng Nghymru. Fe wnes i hyn gyda'r Ysgrifennydd Cabinet yn dilyn eich cwestiwn chi'n gynharach yn ystod y tymor hwn cyn y toriad. Fy nealltwriaeth i yw bod Iechyd Cyhoeddus Cymru yn parhau i gefnogi gweithredu'r cynllun gweithredu bwydo ar y fron ac yn cefnogi'r gwaith ar ein cynllun gweithredu ar gyfer bwydo babanod newydd yng Nghymru. I fod â chydlyniad wrth gyflawni hyn, mae secondiad swydd arweiniol i Iechyd Cyhoeddus Cymru yn parhau. Nid wyf i'n siŵr ai honno yw'r swydd y codwyd pryderon amdani gyda chi gan bobl allweddol a fu'n ymwneud â hyrwyddo a chyflwyno'r cynllun bwydo ar y fron Cymru gyfan ers amser maith. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru, rwy'n deall, yn gweithio ar hyn o bryd i sefydlu'r swydd hon i'r hirdymor, ar gyfer gweithredu'r cynllun yn ei lawnder, ac fe fydd yr arweinydd yn parhau i ddatblygu a rhoi'r cynllun gweithredu ar gyfer bwydo babanod ar waith ac yn cysylltu hynny â'r gwaith ynglŷn â bwydo babanod â chyflawni'r cynllun iechyd menywod. Felly, mae yna gyfleoedd i'w cael, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cynnig peth sicrwydd, ond fe fyddaf i'n crybwyll hyn eto i gadarnhau y bydd y secondiad hwn yn cael ei ymestyn.
Good afternoon, Trefnydd. I'd like to request a statement, please, from the Minister for culture with regard to the support and funding for Amgueddfa Cymru. I visited there yesterday and learned a lot about how they're set up. They have a pipeline of six other locations across Wales. They provide Flying Start sessions within Amgueddfa Cymru here in Cardiff, and they also engineer and produce workshops for communities, particularly those who are hard to reach. This year, they had over 1,200 people attending those workshops. It's a really valuable resource and something that actually makes us smile and brings joy to us as well—something that is really important to our lives in terms of preventative health, mental health and our emotional well-being. So, I just wondered if I could just find out a little bit more about the plans for funding resources like Amgueddfa Cymru and other arts resources as well. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan y Gweinidog diwylliant ynglŷn â'r gefnogaeth a'r cyllid i Amgueddfa Cymru. Fe es i ymweld â'r lle ddoe ac fe wnes i ddysgu llawer am y drefn sydd ganddyn nhw yno. Mae ganddyn nhw lif prosiectau mewn chwe lleoliad arall ledled Cymru. Maen nhw'n darparu sesiynau Dechrau'n Deg o fewn Amgueddfa Cymru yma yng Nghaerdydd, ac maen nhw'n cynllunio ac yn cynnal gweithdai ar gyfer cymunedau, yn enwedig y rhai sy'n anodd eu cyrraedd. Eleni, fe wnaeth dros 1,200 o bobl fynychu'r gweithdai hynny. Mae hwnnw'n adnodd gwerthfawr iawn ac yn rhywbeth sy'n gwneud i ni wenu ac yn dod â llawenydd i ni hefyd—rhywbeth sy'n bwysig iawn i'n bywydau ni o ran iechyd ataliol, iechyd meddwl a'n llesiant emosiynol. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a gawn ni wybod ychydig mwy am y cynlluniau ar gyfer ariannu adnoddau fel Amgueddfa Cymru ac adnoddau celfyddydol eraill hefyd. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, for bringing forward such an important report of your visit to Amgueddfa Cymru. And just to highlight again what is happening in our national museums and museums across Wales, I know, and I've been assured, that Amgueddfa Cymru is seeking to embed community participation and involvement, and you've given us some great examples already today. They see this as focusing on cultural participation as a right for everyone, involving communities in developing projects with communities. You've mentioned the Flying Start sessions, producing and developing workshops, but it's developing projects with communities. Of course, this is also focused in community-focused spaces, for example like the National Waterfront Museum in Swansea and the National Wool Museum, which received the Green Flag Community Award for their garden projects. I've visited the garden project in St Fagans as well and have seen the skills, the enjoyment and also the benefits of that gardening project and the great garden that results.
Of course, in terms of funding, the Welsh Government are committed to the publicly funded arts sector in Wales, and our funding of the culture and arts sector has seen revenue increases this year, with the Arts Council of Wales seeing a 9.2 per cent increase this year, compared to last year. And, of course, this is something where we also look to ways in which all of the arts facilities, through the widening engagement action plan with the Arts Council of Wales, can benefit from learning from those community organisations and engagements that they carry out. I think that Something New is something that is really a project that has particularly empowered individuals with learning disabilities to shape museum experiences.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, am gyflwyno adroddiad mor bwysig am eich ymweliad chi ag Amgueddfa Cymru. Ac ar gyfer tynnu sylw unwaith eto at yr hyn sy'n digwydd yn ein hamgueddfeydd cenedlaethol ac mewn amgueddfeydd ledled Cymru, fe wn i, ac fe gefais i sicrwydd, fod Amgueddfa Cymru yn ceisio ymgorffori cyfranogiad a chysylltiad cymunedol, ac fe wnaethoch chi roi rhai enghreifftiau gwych i ni o hynny heddiw eisoes. Maen nhw'n ystyried hyn fel canolbwyntio ar gyfranogiad diwylliannol fel rhywbeth y mae gan bawb hawl iddo, sy'n cysylltu â chymunedau wrth ddatblygu prosiectau gyda'r cymunedau. Fe wnaethoch chi sôn am sesiynau Dechrau'n Deg, yn cynhyrchu a datblygu gweithdai, ond mae'n datblygu'r prosiectau hyn ar y cyd â'r cymunedau. Wrth gwrs, mae hyn yn canolbwyntio hefyd ar leoliadau sydd wedi eu canoli ar eu cymunedau, er enghraifft Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe ac Amgueddfa Wlân Cymru, a dderbyniodd Wobr Gymunedol y Faner Werdd am eu prosiectau garddio. Fe ymwelais innau â'r prosiect garddio yn Sain Ffagan ac fe welais i'r sgiliau, y mwynhad a manteision y prosiect garddio hwnnw hefyd a'r ardd hyfryd a ddeilliodd o hynny.
Wrth gwrs, o ran cyllid, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i'r sector celfyddydau a ariennir yn gyhoeddus yng Nghymru, ac mae ein cyllid ni i'r sector diwylliant a'r celfyddydau wedi gweld cynnydd mewn refeniw eleni, gyda Chyngor Celfyddydau Cymru yn gweld cynnydd o 9.2 y cant eleni, o'i gymharu â'r llynedd. Ac, wrth gwrs, mae hwn yn fater sy'n gwneud i ni edrych hefyd ar ffyrdd y gall y cyfleusterau celfyddydol i gyd, drwy'r cynllun gweithredu, ehangu'r ymgysylltiad â Chyngor Celfyddydau Cymru, elwa ar ddysgu o'r sefydliadau cymunedol a'r ymgysylltiadau hynny y maen nhw'n eu creu. Rwyf i o'r farn fod Newid Byd yn brosiect sydd wedi grymuso unigolion ag anableddau dysgu i lunio profiadau o amgueddfeydd.
I'd like to support what Julie Morgan was raising about the importance of breastfeeding, because I attended the Bright Spots event that took place at Public Health Wales in the middle of last month, and it's perfectly clear that there's a great deal more work to be done. It was a great event for sharing good practice, but the struggle that the Vale of Glamorgan had had to have in order to get maternity care assistants to support breastfeeding amongst mothers—because midwives certainly don't have that sort of time—. We have to have the NHS providing a lot more support and not just relying on the charitable sector to train up breastfeeding support workers. So, I hope that you'll take that back. And we need to see this as being an integral part of the women's health plan, because what else is more important than that?
I'd just like to ask you to join me in giving a shout-out to Purple Tuesday, which is today. It's now in its seventh year and it's all about an international movement to improve accessibility and inclusion for all as both customers and employees. I want to congratulate St David's shopping centre in the centre of Cardiff for leading the way on having a neurodivergent-friendly event that includes many different disability groups, to help customers and employers understand the importance of ensuring that they are inclusive—organisations like AP Cymru, which organise short breaks and holidays for families with neurodivergent children. And what a great moment to be shouting out the importance of Sparrows ALN Group, that I'm sure Lindsay Whittle will continue supporting as was hugely supported by Hefin David—parents and grandparents who are providing places where neurodivergent families feel that they can go with their children, without having to feel concerned about the reaction of people who don't simply understand how to be inclusive. But there are also other organisations like Neurodivergent Friendly Cardiff and the Dewis Centre for Independent Living. So, really, this is the date to be asking how we can increase the number of level 3 Disability Confident employers with that accreditation, so that disabled people can be confident that they will be given a fair hearing if they're applying for jobs.
Fe hoffwn i gefnogi'r hyn yr oedd Julie Morgan yn ei godi am bwysigrwydd bwydo ar y fron, oherwydd roeddwn i'n bresennol yn nigwyddiad Gwaith Gwych a gynhaliwyd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru ganol y mis diwethaf, ac mae hi'n hollol amlwg fod llawer mwy o waith i'w wneud eto. Roedd hwnnw'n ddigwyddiad ardderchog ar gyfer rhannu arfer da, ond y frwydr y bu'n rhaid i Fro Morgannwg ei chael er mwyn cael cynorthwywyr gofal mamolaeth i gefnogi bwydo ar y fron ymhlith mamau—oherwydd yn sicr nid oes gan fydwragedd y math hwnnw o amser—. Mae'n rhaid i ni wneud i'r GIG ddarparu llawer mwy o gefnogaeth ac nid dim ond dibynnu ar y sector elusennol i hyfforddi gweithwyr cymorth bwydo ar y fron. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n mynd â hynny yn ei ôl. Ac mae angen i ni ystyried hyn yn rhan annatod o'r cynllun iechyd menywod, oherwydd beth arall sy'n bwysicach na hynny?
Fe hoffwn i ofyn i chi ymuno â mi i roi sylw i Purple Tuesday, sef heddiw. Dyma'r seithfed flwyddyn ac mae'r diwrnod yn ymwneud â mudiad rhyngwladol ar gyfer gwella hygyrchedd a chynhwysiant i bawb fel cwsmeriaid a gweithwyr. Rwy'n dymuno llongyfarch canolfan siopa Dewi Sant yng nghanol Caerdydd am arwain y ffordd ar gynnal digwyddiad niwroamrywiol sy'n cynnwys llawer o wahanol grwpiau anabledd, ar gyfer helpu cwsmeriaid a chyflogwyr i ddeall pwysigrwydd sicrhau eu bod nhw'n gynhwysol—sefydliadau fel AP Cymru, sy'n trefnu seibiannau byr a gwyliau i deuluoedd sydd â phlant niwroamrywiol. Ac am foment wych i fod yn cyhoeddi pa mor bwysig yw'r Grŵp Sparrows ALN, yr wyf i'n siŵr y bydd Lindsay Whittle yn dal i'w gefnogi fel gwnaeth Hefin David yn frwd—rhieni a neiniau a theidiau sy'n darparu lleoedd lle mae teuluoedd niwroamrywiol yn teimlo eu bod yn gallu mynd gyda'u plant, heb orfod teimlo yn bryderus ynglŷn ag ymateb pobl eraill nad ydyn nhw'n deall sut mae bod yn gynhwysol. Ond mae yna sefydliadau eraill hefyd fel Caerdydd sy’n Deall Niwrowahaniaeth a Chanolfan Byw'n Annibynnol Dewis. Felly, mewn gwirionedd, dyma'r diwrnod i ni fod yn gofyn sut y gallwn gynyddu nifer y cyflogwyr Hyderus o ran Anabledd lefel 3 gyda'r achrediad hwnnw, er mwyn i bobl anabl fod â hyder y byddan nhw'n cael gwrandawiad teg pe bydden nhw'n ymgeisio am swyddi.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you very much, Jenny Rathbone, and thank you for drawing attention to Purple Tuesday. I don't know how many colleagues and Members across the Senedd are aware of Purple Tuesday. It does shine a light on crucial issues around accessibility, and it is about businesses taking the lead, recognising the purple pound, the spending power of disabled people and their families that sources estimate to be a staggering £274 billion each year in the UK alone.
Thank you for drawing attention to how St David's centre is marking Purple Tuesday in many great ways, again, engaging with visitors on accessibility challenges, showcasing inclusive facilities, including changing places, toilets, calm and safe places for sensory needs, a free wheelchair and scooter hub, weekly quiet hours, and British Sign Language interpretation via the Convo app.
I think it's really important that we do praise them today, and other businesses, in that way, but I will follow this through. You will see, as far as my shortly to be published disabled people's rights plan is concerned, that we've looked at these issues, particularly in relation to Disability Confident employers. We have a working group with disabled people, as a result of our commitment to the social model of disability, to take this forward, and looking at the public sector, particularly to take the lead in terms of Disability Confident employers, but, indeed, the private sector can often lead the way.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny Rathbone, a diolch i chi am dynnu sylw at Ddydd Mawrth Porffor. Nid wyf i'n gwybod faint o gydweithwyr ac Aelodau ar draws y Senedd sy'n ymwybodol o Ddydd Mawrth Porffor. Mae'n taflu goleuni ar faterion hanfodol sy'n ymwneud â hygyrchedd, a'i ystyr yw bod busnesau yn cymryd yr awenau, gan gydnabod y bunt borffor, sef gallu pobl anabl a'u teuluoedd i wario y mae ffynonellau yn amcangyfrif ei bod yn £274 biliwn bob blwyddyn yn y DU yn unig, sy'n syfrdanol.
Diolch am dynnu sylw at sut mae canolfan Dewi Sant yn nodi Dydd Mawrth Porffor mewn sawl ffordd wych, unwaith eto, gan ymgysylltu ag ymwelwyr ar heriau hygyrchedd, arddangos cyfleusterau cynhwysol, gan gynnwys lleoedd newid, toiledau, lleoedd tawel a diogel ar gyfer anghenion synhwyraidd, canolfan cadair olwyn a sgwteri rhad ac am ddim, oriau tawel wythnosol, a dehongli Iaith Arwyddion Prydain drwy ap Convo.
Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n eu canmol nhw heddiw, a busnesau eraill, yn hynny o beth, ond fe fyddaf i'n mynd ar drywydd hwn. Fe gewch chi weld, o ran fy nghynllun hawliau pobl anabl sydd i'w gyhoeddi cyn bo hir, ein bod ni wedi ystyried y materion hyn, yn enwedig o ran cyflogwyr Hyderus o ran Anabledd. Mae gennym ni weithgor gyda phobl anabl, o ganlyniad i'n hymrwymiad i'r model cymdeithasol o anabledd, i ddwyn hyn yn ei flaen, a chan edrych at y sector cyhoeddus yn enwedig felly i gymryd yr awenau o ran cyflogwyr Hyderus o ran Anabledd ond, yn wir, fe all y sector preifat arwain y ffordd yn aml.
Ac yn olaf, Laura Anne Jones.
Finally, Laura Anne Jones.
Diolch. Prynhawn da, Trefnydd. I, too, would also second the need for an oral statement on bluetongue in this Chamber for the reasons that have been well outlined already, and I, too, also think that that should have happened, really, this week.
Can I also call, secondly, for a statement from the Cabinet Secretary for health on the shocking delays in ambulance response times and hospital handover times that people in my region are experiencing? The Deputy First Minister earlier said that the Government will make progress on it, but how will the Government make progress on this? The Senedd deserves to know on the floor of the Senedd.
At my advice surgery in Undy last week, I spoke with a constituent whose wife was lying on the floor with a suspected broken hip for almost eight hours on a cold surface before an ambulance arrived. When she finally reached hospital, she then spent nine hours stuck outside A&E at the Grange hospital in the back of an ambulance because there were no beds available. That is the reality, unfortunately, of the Welsh NHS today, a system that this Government, propped up by Plaid, has failed to fix. While we recognise that Aneurin Bevan University Health Board has taken steps to improve ambulance waits outside A&E, it is still a huge problem, and no-one should be left in agony on a cold floor for eight hours. So, can we have a statement, please, setting out what immediate action is coming from the centre, not just by health boards, but by the Welsh Government itself, alongside the Welsh Ambulance Services University NHS Trust and local health boards, to finally end these unacceptable delays? Diolch.
Diolch. Prynhawn da, Trefnydd. Fe fyddwn innau'n eilio'r angen am ddatganiad llafar ar y tafod glas yn y Siambr hon am y rhesymau a gafodd eu hamlinellu yn dda iawn eisoes, ac rwyf innau o'r farn y dylai hynny fod wedi digwydd, mewn gwirionedd, yr wythnos hon.
A gaf i alw hefyd, yn ail, am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar yr oedi syfrdanol gydag amseroedd ymateb ambiwlans ac amseroedd trosglwyddo i ysbytai y mae pobl yn fy rhanbarth yn eu gweld? Fe ddywedodd y Dirprwy Brif Weinidog yn gynharach y bydd y Llywodraeth yn gwneud cynnydd ar hyn, ond sut mae'r Llywodraeth am wneud cynnydd ar hyn? Mae'r Senedd yn haeddu cael gwybod ar lawr y Senedd.
Yn fy nghymhorthfa gynghori yng Ngwndy yr wythnos diwethaf, fe siaradais ag etholwr y bu ei wraig yn gorwedd ar lawr oer am bron i wyth awr am fod amheuaeth bod ei chlun wedi torri cyn i'r ambiwlans gyrraedd. Pan gyrhaeddodd hi'r ysbyty o'r diwedd, fe dreuliodd hi naw awr yn disgwyl y tu allan i'r adran damweiniau ac achosion brys yn ysbyty'r Faenor yng nghefn ambiwlans am nad oedd gwelyau ar gael. Dyna'r sefyllfa wirioneddol, yn anffodus, gyda GIG Cymru heddiw, system y mae'r Llywodraeth hon, gyda chefnogaeth gan Blaid Cymru, wedi methu â'i hunioni. Er ein bod ni'n cydnabod bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan wedi cymryd camau i fyrhau arosiadau ambiwlans y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys, mae honno'n broblem enfawr sy'n parhau, ac ni ddylai neb gael ei adael mewn poen ar lawr oer am wyth awr. Felly, a gawn ni ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, yn nodi pa gamau uniongyrchol sy'n dod o'r canol, nid yn unig gan fyrddau iechyd, ond gan Lywodraeth Cymru ei hun, ochr yn ochr ag Ymddiriedolaeth Brifysgol GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru a'r byrddau iechyd lleol, i gael diwedd ar yr oediadau annerbyniol hyn am byth? Diolch.
Diolch yn fawr am eich cwestiynau.
Thank you very much for your questions.
Our Government's bluetongue control policy has successfully delayed disease incursion until the time of year when temperatures are lower and the risk of further vector transmission is decreased, and our action protected livestock and livelihoods over the risky summer period. I, obviously, have responded to the question about why it was important to get a written statement out very quickly after that round-table discussion with those stakeholders—senior livestock and veterinary representatives—on 27 October, and recognise, as a result of those discussions, that it was an opportunity for us to also talk about the all-Wales bluetongue restricted zone, which will be declared on 10 November. It was important that information came out at that time, on 30 October, as a result of that stakeholder meeting, to ensure everyone was aware of developments.
Can I just say, in response to waiting-time statistics—and, of course, it's always regrettable to hear about unacceptable waits from people across Wales—in terms of the overall picture, I have to say, what is important is that ambulance handover delays have fallen to their lowest level in more than four years? So, there are also very good examples of the way in which the ambulance service and the NHS is responding, and we hope that that can be replicated and seen across Wales and across the service.
Mae polisi rheoli'r tafod glas ein Llywodraeth ni wedi llwyddo i ohirio ymosodiad y clefyd tan yr adeg o'r flwyddyn pan fydd y tymheredd yn is a'r perygl o fwy o drosglwyddiadau fector yn llai, ac mae ein camau ni wedi amddiffyn da byw a bywoliaethau dros gyfnod peryglus yr haf. Rwyf i, yn amlwg, wedi ymateb i'r cwestiwn ynghylch pam mae hi'n bwysig cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn gyflym iawn ar ôl y drafodaeth ford gron honno gyda'r rhanddeiliaid hynny—uwch gynrychiolwyr da byw a milfeddygol—ar 27 Hydref, ac wedi cydnabod, o ganlyniad i'r trafodaethau hynny, ei fod yn gyfle i ni sôn am barth cyfyngedig y tafod glas i Gymru gyfan, a gaiff ei ddatgan ar 10 Tachwedd. Roedd hi'n bwysig bod gwybodaeth yn cael ei rhyddhau bryd hynny, ar 30 Hydref, o ganlyniad i'r cyfarfod hwnnw â rhanddeiliaid, i sicrhau bod pawb yn ymwybodol o'r datblygiadau.
A gaf i ddweud, mewn ymateb i ystadegau amser aros—ac, wrth gwrs, mae hi bob amser yn ofidus clywed am amseroedd aros annerbyniol i bobl ledled Cymru—o ran y darlun cyffredinol, mae'n rhaid i mi ddweud, yr hyn sy'n bwysig yw bod oedi wrth drosglwyddo o ambiwlans wedi lleihau i'w gyfradd isaf mewn mwy na phedair blynedd? Felly, mae yna enghreifftiau da iawn o'r ffordd y mae'r gwasanaeth ambiwlans a'r GIG yn ymateb, ac rydym ni'n gobeithio y gellir ailadrodd a gweld hynny'n digwydd ledled Cymru ac ar draws y gwasanaeth.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 yw datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a’r Gweinidog Cyflawni ar Fil Senedd Cymru (Atebolrwydd Aelodau ac Etholiadau). Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud y datganiad—Julie James.
Item 3 is a statement by the Counsel General and Minister for Delivery on the Senedd Cymru (Member Accountability and Elections) Bill. I call on the Counsel General to make the statement—Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased today to mark the introduction of the Senedd Cymru (Member Accountability and Elections) Bill, one of the two final Bills of this last year of the Senedd term. The Bill’s purpose is to enhance the accountability of Members of the Senedd by strengthening the systems that regulate and sanction our behaviour and conduct. It delivers on recommendations contained in the Standards of Conduct Committee’s reports from their inquiry into individual Member accountability. I'd like, once again, to take the opportunity to thank the Chair and members of the committee for the diligent work they undertook as part of that important inquiry.
The Welsh public expect high standards of us as their representatives. When any Member fails to meet those standards, they rightly expect there to be consequences, and in cases of serious misconduct, there should be serious consequences. Within that context, Part 1 of the Bill will establish a system of recall for Members. The recall system will strengthen our accountability to those we represent. It will enhance our democracy and ensure that the electorate has the final say on whether a Member should be removed from office during a Senedd term following serious misconduct. The Bill provides for two trigger events that would lead to a Member being subject to a recall poll. The first follows a Member being convicted and sentenced to prison. This trigger dovetails with the existing provision in the Government of Wales Act 2006 that disqualifies a Member if imprisoned for over a year, ensuring that if a Member is sentenced to prison for a year or less, including suspended sentences, they would automatically be subject to a recall poll. The second trigger is that the Senedd agrees a recommendation of the Standards of Conduct Committee that a Member should be subject to a recall poll. This provides the committee with the stand-alone sanction recommended in their report, and the requirements in the Bill about the issuing of recall guidelines ensures there is transparency on how that ultimate sanction will be applied.
Dirprwy Lywydd, the recall system will be a one-stage process, as recommended by the committee. A recall poll will be held, akin to a Senedd election in a single constituency, to enable a Member’s constituents to decide whether that Member should be removed or retained. If voters decide to remove the Member, this will create a vacancy, and the seat will be filled in the usual way. In this respect, the Bill integrates the recall system with the new electoral system for Senedd elections.
Dirprwy Lywydd, Part 2 of the Bill includes measures to strengthen the Senedd’s standards process, particularly in relation to the operation of the Standards of Conduct Committee. The Bill will place the Standards of Conduct Committee on a statutory footing and enable the Senedd to appoint lay members to the Standards of Conduct Committee, bringing an element of independence and external expertise to the committee’s work. It will provide additional flexibility to the commissioner for standards in being able to carry out investigations into a Member’s conduct of their own initiative, without the need for a complaint, and it will enable the Senedd to establish an appeals mechanism in relation to proceedings about a Member's conduct. This suite of measures delivers on one of the recommendations of the committee, and takes a significant step forward in strengthening and enhancing the standards system, introducing an important element of independence to the work of the committee.
Dirprwy Lywydd, Part 3 of the Bill makes amendments to section 13 of the Government of Wales Act 2006, which provides the power to Welsh Ministers to make the rules for Senedd elections. As Members will know, these rules are set out in what is commonly known as the conduct Order. Firstly, the Bill makes amendments to clarify that the Welsh Ministers have now, and always have had, the power to create criminal electoral offences under that section. Secondly, the Bill places a duty on Welsh Ministers to make provision in the conduct Order prohibiting the making or publishing of false statements for the purpose of affecting the return of candidates at the Senedd elections. Together these provisions lay the foundations for the creation of an offence to tackle deliberate deception.
As acknowledged by the Standards of Conduct Committee, and as I have said before in this Chamber, this is incredibly complex. It isn't something we can rush. As we continue to work on the creation of the offence, there will need to be a full assessment of the impact on the justice system, consideration of any human rights implications, as well as the requirement for consultation, including a statutory consultation with the Electoral Commission. But, Dirprwy Lywydd, by including this duty in the Bill we are ensuring that the work to create the offence of deliberate deception will continue to be taken forward.
Members will be aware that time is tight for the passage of this Bill, and I appreciate that the timetable is very challenging. Following publications of the two committee reports in the spring, we have worked at some pace to bring the Bill forward to allow for scrutiny in this Senedd term. Therefore, Members will appreciate that the Bill provides for the key components of a strengthened standards system, but much of the detail that will ensure effective implementation, particularly in relation to the recall system and the running of a recall poll, will need to be delivered early in the next Senedd term.
I welcome the constructive basis on which Members with an interest in the important issues this Bill seeks to address have engaged with me so far on a cross-party basis. It's been a real pleasure and a privilege to work—. It's been very complicated, and Members have put a lot of time into it, and I'm very grateful for that time. I really hope this will continue as this important legislation progresses through the Senedd.
The Bill represents a landmark moment in this Senedd's history. It will strengthen Welsh democracy and ensure that representatives in this Siambr are held to the highest standards of accountability. Dirprwy Lywydd, I look forward to Members' questions today and to detailed scrutiny of the Bill. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n falch iawn o gael nodi cyflwyniad Bil Senedd Cymru (Atebolrwydd Aelodau ac Etholiadau), un o'r ddau Fil olaf yn y flwyddyn olaf hon o dymor y Senedd. Pwrpas y Bil yw cryfhau atebolrwydd Aelodau'r Senedd drwy rymuso'r systemau sy'n rheoleiddio ac yn sancsiynu ein hymddygiad a'n hymarweddiad. Mae'n cyflawni yn unol â'r argymhellion sydd i'w cael yn adroddiadau'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn sgil eu hymchwiliad i atebolrwydd Aelodau yn unigol. Fe hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor am y gwaith diwyd a wnaethon nhw'n rhan o'r ymchwiliad pwysig hwnnw.
Mae'r cyhoedd yng Nghymru yn disgwyl safonau uchel ohonom ni, eu cynrychiolwyr nhw. Pan fydd unrhyw Aelod yn methu â bodloni'r safonau hynny, mae hi'n briodol bod y cyhoedd yn disgwyl y bydd canlyniadau, ac mewn achosion o gamymddwyn difrifol, fe ddylai'r canlyniadau fod yn ddifrifol. Yn y cyd-destun hwnnw, fe fydd Rhan 1 y Bil yn sefydlu system adalw ar gyfer Aelodau. Bydd y system adalw honno'n cryfhau ein hatebolrwydd i'r rhai yr ydym ni'n eu cynrychioli nhw. Bydd yn grymuso ein democratiaeth ac yn sicrhau mai gan yr etholwyr y bydd y gair olaf ynghylch a ddylid diarddel Aelod o'i swydd yn ystod tymor y Senedd yn dilyn camymddygiad difrifol. Mae'r Bil yn darparu ar gyfer dau ddigwyddiad sbardun a fyddai'n arwain at Aelod i fod yn destun pôl adalw. Y cyntaf yw o ganlyniad i Aelod yn cael ei euogfarnu a'i ddedfrydu i garchar. Mae'r sbardun hwn yn cyd-fynd â'r ddarpariaeth bresennol yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006 sy'n anghymhwyso Aelod os caiff ei garcharu am dros flwyddyn, a fydd yn sicrhau bod Aelod sy'n cael ei ddedfrydu i garchar am flwyddyn neu lai, gan gynnwys dedfrydau a ohiriwyd, yn destun pôl adalw yn awtomatig. Yr ail sbardun yw bod y Senedd yn cytuno ar argymhelliad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad y dylai Aelod fod yn destun pôl adalw. Mae hynny'n darparu'r pwyllgor â'r sancsiwn annibynnol a argymhellir yn ei adroddiad, ac mae'r gofynion yn y Bil ynghylch cyhoeddi canllawiau adalw yn sicrhau y bydd tryloywder o ran sut y bydd y sancsiwn terfynol hwnnw'n cael ei gymhwyso.
Dirprwy Lywydd, un cam fydd i broses y gyfundrefn adalw, fel mae'r pwyllgor yn ei argymhell. Bydd pôl adalw yn cael ei chynnal, sy'n debyg iawn i etholiad i'r Senedd mewn un etholaeth, i ganiatáu i etholwyr yr Aelod benderfynu a ddylid diarddel yr Aelod hwnnw neu beidio. Os bydd y pleidleiswyr yn penderfynu diarddel yr Aelod, fe fyddai hynny'n golygu bod swydd wag, ac fe fydd y sedd yn cael ei llenwi yn y ffordd arferol. Yn hyn o beth, mae'r Bil yn integreiddio'r system adalw â'r system etholiadol newydd ar gyfer etholiadau'r Senedd.
Dirprwy Lywydd, mae Rhan 2 y Bil yn cynnwys mesurau i rymuso proses safonau'r Senedd, yn enwedig o ran gweithrediad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad. Bydd y Bil yn rhoi'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar sail statudol ac yn galluogi'r Senedd i benodi aelodau lleyg i'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad, a fydd yn dod ag elfen o annibyniaeth ac arbenigedd allanol i waith y pwyllgor. Fe fydd yn rhoi hyblygrwydd ychwanegol i'r comisiynydd safonau o ran gallu cynnal ymchwiliadau i ymddygiad Aelod ar ei fenter ei hun, heb angen cwyn, ac fe fydd yn galluogi'r Senedd i sefydlu mecanwaith apeliadau o ran achosion ynghylch ymddygiad Aelod. Mae'r gyfres hon o fesurau yn cyflawni un o argymhellion y pwyllgor, ac yn cymryd cam sylweddol ymlaen at gryfhau a gwella'r system safonau, gan gyflwyno elfen bwysig o annibyniaeth i waith y pwyllgor.
Dirprwy Lywydd, mae Rhan 3 y Bil yn diwygio rhannau o adran 13 Deddf Llywodraeth Cymru 2006, sy'n darparu'r pŵer i Weinidogion Cymru lunio'r rheolau ar gyfer etholiadau'r Senedd. Fel gŵyr yr Aelodau, cafodd y rheolau hyn eu nodi yn yr hyn a elwir yn gyffredin yn Orchymyn cynnal etholiadau. Yn gyntaf, mae'r Bil yn gwneud gwelliannau ar gyfer egluro bod pŵer gan Weinidogion Cymru nawr, fel erioed, i lunio troseddau etholiadol dan yr adran honno. Yn ail, mae'r Bil yn dodi dyletswydd ar Weinidogion Cymru i wneud darpariaeth yn y Gorchymyn cynnal etholiadau sy'n gwahardd gwneud neu gyhoeddi datganiadau o ffeithiau anwir at ddibenion effeithio ar ethol ymgeiswyr yn etholiadau'r Senedd. Gyda'i gilydd, mae'r darpariaethau hyn yn gosod y sylfeini ar gyfer creu trosedd i fynd i'r afael â dichell fwriadol.
Fel mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn ei gydnabod, ac fel dywedais i yn y Siambr hon yn flaenorol, mae hwn yn bwnc hynod gymhleth. Nid yw'n rhywbeth y gallwn ei wneud ar frys gwyllt. Wrth i ni barhau i weithio ar gread y drosedd, fe fydd angen asesiad llawn o'r effaith ar y system gyfiawnder, sy'n ystyried unrhyw oblygiadau o ran hawliau dynol, yn ogystal â'r gofyniad am ymgynghoriad, sy'n cynnwys ymgynghoriad statudol gyda'r Comisiwn Etholiadol. Ond, Dirprwy Lywydd, drwy gynnwys y ddyletswydd hon yn y Bil rydym ni'n sicrhau y bydd y gwaith yn parhau o ran creu trosedd o ddichell fwriadol.
Bydd Aelodau'n ymwybodol mai prin iawn yw'r amser ar gyfer hynt y Bil hwn, ac rwy'n deall pa mor heriol yw'r amserlen. Yn dilyn cyhoeddi'r ddau adroddiad pwyllgor yn y gwanwyn, rydym ni wedi gweithio ar beth cyflymder i gyflwyno'r Bil ar gyfer caniatáu craffu yn nhymor y Senedd hon. Felly, mae'r Aelodau yn sicr o fod yn deall y bydd y Bil yn darparu ar gyfer elfennau allweddol system safonau fwy cadarn, ond fe fydd angen cyflwyno llawer o'r manylion a fydd yn sicrhau ei gweithrediad effeithiol hi, yn enwedig o ran y system adalw a chynnal pôl adalw, yn gynnar yn nhymor y Senedd nesaf.
Rwy'n croesawu'r sail adeiladol y gwnaeth yr Aelodau sydd â diddordeb yn y materion pwysig y mae'r Bil hwn yn ceisio mynd i'r afael â nhw ymgysylltu â mi ar sail drawsbleidiol hyd yma. Mae hi wedi bod yn bleser gwirioneddol ac yn fraint gweithio—. Mae hyn wedi bod yn gymhleth iawn, ac mae'r Aelodau wedi rhoi llawer o'u hamser i'w gyflawni, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddyn nhw am yr amser hwnnw. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn parhau wrth i'r ddeddfwriaeth bwysig hon symud yn ei blaen drwy'r Senedd.
Mae'r Bil yn mynegi eiliad nodedig yn hanes y Senedd hon. Bydd yn grymuso democratiaeth yng Nghymru ac yn sicrhau y bydd cynrychiolwyr yn y Siambr hon yn cael eu dal at y safonau uchaf o atebolrwydd. Dirprwy Lywydd, rwy'n edrych ymlaen at gwestiynau'r Aelodau heddiw ac at graffu ar y Bil â manylder. Diolch.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement here this afternoon. I welcome the Government's introduction of the Bill and the intention to strengthen the accountability of Members of the Senedd. There are certainly proposals within this that mark an important step in building public trust with their elected Members. As Welsh Conservatives, we believe, though, that any good intentions must be matched by clarity, practicality, and appropriate safeguards as well.
In Part 1 of the Bill, the principle of recall for Members of the Senedd is one that we have long supported. Regarding the recall mechanism included in the Bill, we commend this move to give voters greater power to hold their elected representatives to account. The ability to remove a Member from office for failing to uphold high standards of behaviour is an important accountability mechanism that has been lacking in this Senedd for too long. And as we know, such systems are used around the world and have proven themselves to be effective. Given that changes to the voting system will mean that the public will not have the opportunity to elect individual candidates of their choice to the Welsh Parliament in the future, having a system that promotes the direct accountability of Members of the Senedd to the voters is all the more important.
As the Cabinet Secretary outlined, the draft Bill identifies two triggers for recall. Firstly, conviction and sentence of imprisonment, including suspended sentences, and, secondly, a Senedd decision following a recommendation by the standards committee that a Member should be subject to a recall poll because of serious misconduct. The principle is welcome, but the detail certainly matters. I know the Cabinet Secretary appreciates that. Clarity is needed around what will count as 'serious misconduct' and what majority will be required in a Senedd for recall recommendation. Will there be things like a minimum turnout in a recall poll and how will the mechanism work in Wales's evolving electoral system? I look forward to playing my part to help answer some of these questions, and don't necessarily expect the Cabinet Secretary to answer them all here today. And as Welsh Conservatives, we want to emphasise the need for the system to be fair, transparent and proportionate as well. I don't think any of us would wish to see a mechanism that is triggered unnecessarily, or one that penalises Members for minor or technical breaches, rather than misconduct that genuinely undermines public trust, and I think that balance is one that Members of this place will need to challenge appropriately as this Bill progresses.
The second part, which is actually Part 3 of the Bill, also addresses another important aspect of accountability—the issue of deliberate deception by Members, or, actually, what's outlined in the Bill, by candidates for elections. We certainly support the principle that dishonesty in public life must have consequences. At the same time, the definitions of what constitutes a false or misleading statement and the threshold of intent must be clear, to ensure fairness and to protect legitimate political debate. It seems almost impossible to understand how intent can be proven with some of this at the moment. Therefore, any reforms must ensure they are not simply introducing a mechanism by which political opponents may attack one another, and I look forward to seeing how the Government will provide assurances on some of these issues in regard to deliberate deception.
We know, of course, the draft Bill also strengthens the role of the standards commissioner and requires each Senedd to establish a Standards of Conduct Committee, including lay members. We would think that independence is vital to public confidence, but we need clarity on how these members are chosen, why their term is outlined as being six years when a Senedd term is four, and whether two years out of politics is really long enough before being considered eligible for a role on that committee.
On the commissioner's new power to begin investigations independently, there should be consideration of a simple safeguard, perhaps requiring a Presiding Officer or Business Committee to confirm there are proper grounds before proceeding, and to protect impartiality. Perhaps the Government may want to consider how the commissioner would certainly not be party-affiliated, would have served a previous term, or would have worked for a Member of the Senedd before appointment as well—questions that I know will be put forward formally to the Cabinet Secretary as this Bill is scrutinised.
So, in conclusion, Deputy Presiding Officer, as Welsh Conservatives, we'll scrutinise the Bill closely to ensure it is workable, fair and aligned with Wales's electoral system, with clear definitions, thresholds and safeguards. I'd also like to note there is currently, of course, a recall and removal of Members Bill progressing through the Scottish Parliament, and I'd be interested to hear from the Cabinet Secretary her view and assessment of that legislation, and what lessons may be learned, as that is being rolled through the Scottish Parliament, for us here in Wales. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad yma y prynhawn yma. Rwy'n croesawu cyflwyno'r Bil gan y Llywodraeth a'r bwriad i gryfhau atebolrwydd Aelodau'r Senedd. Yn sicr, mae cynigion o fewn hwn sy'n nodi cam pwysig wrth adeiladu ymddiriedaeth y cyhoedd yn eu haelodau etholedig. Fel Ceidwadwyr Cymreig, credwn, fodd bynnag, fod yn rhaid i unrhyw fwriadau da gyd-fynd ag eglurder, ymarferoldeb, a mesurau diogelu priodol hefyd.
Yn Rhan 1 o'r Bil, mae'r egwyddor o adalw ar gyfer Aelodau'r Senedd yn un yr ydym wedi ei chefnogi ers amser maith. O ran y mecanwaith adalw sydd wedi'i gynnwys yn y Bil, rydym yn canmol y symudiad hwn i roi mwy o bŵer i bleidleiswyr ddal eu cynrychiolwyr etholedig i gyfrif. Mae'r gallu i ddiswyddo Aelod o'i swydd am fethu â chynnal safonau ymddygiad uchel yn fecanwaith atebolrwydd pwysig sydd wedi bod yn brin yn y Senedd hon ers gormod o amser. Ac fel y gwyddom, mae systemau o'r fath yn cael eu defnyddio ledled y byd ac wedi profi eu hunain i fod yn effeithiol. O ystyried y bydd newidiadau i'r system bleidleisio yn golygu na fydd y cyhoedd yn cael y cyfle i ethol ymgeiswyr unigol o'u dewis i Senedd Cymru yn y dyfodol, mae cael system sy'n hyrwyddo atebolrwydd uniongyrchol Aelodau'r Senedd i'r pleidleiswyr yn bwysicach fyth.
Fel yr amlinellodd yr Ysgrifennydd Cabinet, mae'r Bil drafft yn nodi dau sbardun ar gyfer adalw. Yn gyntaf, euogfarn a dedfryd o garchar, gan gynnwys dedfrydau gohiriedig, ac, yn ail, penderfyniad y Senedd yn dilyn argymhelliad gan y pwyllgor safonau y dylai Aelod fod yn destun pôl adalw yn sgil camymddwyn difrifol. Mae'r egwyddor yn cael ei groesawu, ond mae'r manylion yn sicr yn bwysig. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwerthfawrogi hynny. Mae angen eglurder ynglŷn â beth yw 'camymddwyn difrifol' a pha fwyafrif fydd ei angen mewn Senedd ar gyfer argymhelliad o adalw. A fydd yna bethau fel isafswm y ganran a bleidleisiodd mewn pôl adalw a sut y bydd y mecanwaith yn gweithio yn system etholiadol Cymru sy'n datblygu? Edrychaf ymlaen at chwarae fy rhan i helpu i ateb rhai o'r cwestiynau hyn, ac nid wyf o reidrwydd yn disgwyl i'r Ysgrifennydd Cabinet eu hateb i gyd yma heddiw. Ac fel Ceidwadwyr Cymreig, rydym eisiau pwysleisio'r angen i'r system fod yn deg, yn dryloyw ac yn gymesur hefyd. Nid wyf yn credu y byddai unrhyw un ohonom yn dymuno gweld mecanwaith sy'n cael ei sbarduno'n ddiangen, neu un sy'n cosbi Aelodau am fân doriadau neu doriadau technegol, yn hytrach na chamymddwyn sydd wir yn tanseilio ymddiriedaeth y cyhoedd, ac rwy'n credu bod y cydbwysedd hwnnw yn un y bydd angen i Aelodau y lle hwn ei herio'n briodol wrth i'r Bil hwn fynd ar ei hynt.
Mae'r ail ran, sydd mewn gwirionedd yn Rhan 3 o'r Bil, hefyd yn mynd i'r afael ag agwedd bwysig arall ar atebolrwydd—y mater o ddichell fwriadol gan Aelodau, neu, mewn gwirionedd, yr hyn sydd wedi'i amlinellu yn y Bil, gan ymgeiswyr ar gyfer etholiadau. Rydym yn sicr yn cefnogi'r egwyddor bod rhaid i anonestrwydd mewn bywyd cyhoeddus arwain at ganlyniadau. Ar yr un pryd, rhaid i'r diffiniadau o'r hyn sy'n gyfystyr â datganiad anwir neu gamarweiniol a throthwy bwriad fod yn glir, er mwyn sicrhau tegwch ac i amddiffyn dadl wleidyddol gyfreithlon. Mae'n ymddangos bron yn amhosibl deall sut y gellir profi bwriad gyda rhywfaint o hyn ar hyn o bryd. Felly, rhaid i unrhyw ddiwygiadau sicrhau nad ydynt yn cyflwyno mecanwaith lle gall gwrthwynebwyr gwleidyddol ymosod ar ei gilydd, ac edrychaf ymlaen at weld sut y bydd y Llywodraeth yn darparu sicrwydd ar rai o'r materion hyn mewn perthynas â dichell fwriadol.
Gwyddom, wrth gwrs, bod y Bil drafft hefyd yn cryfhau rôl y comisiynydd safonau ac yn ei gwneud yn ofynnol i bob Senedd sefydlu Pwyllgor Safonau Ymddygiad, gan gynnwys aelodau lleyg. Byddem yn meddwl bod annibyniaeth yn hanfodol i hyder y cyhoedd, ond mae angen eglurder ar sut mae'r aelodau hyn yn cael eu dewis, pam mae eu tymor yn cael ei amlinellu fel chwe blynedd pan fo tymor y Senedd yn bedair, ac a yw dwy flynedd allan o wleidyddiaeth yn ddigon hir cyn cael eu hystyried yn gymwys ar gyfer rôl ar y pwyllgor hwnnw.
O ran pŵer newydd y comisiynydd i ddechrau ymchwiliadau yn annibynnol, dylid ystyried mesur diogelu syml, efallai ei gwneud yn ofynnol i Lywydd neu Bwyllgor Busnes gadarnhau bod sail briodol cyn bwrw ymlaen, ac i warchod didueddrwydd. Efallai y bydd y Llywodraeth eisiau ystyried sut gellir sicrhau na fyddai'r comisiynydd ag ymlyniad wrth blaid, byddai wedi gwasanaethu mewn tymor blaenorol, neu y byddai wedi gweithio i Aelod o'r Senedd cyn ei benodi hefyd—cwestiynau y gwn y byddant yn cael eu cyflwyno'n ffurfiol i'r Ysgrifennydd Cabinet wrth i'r Bil hwn fod yn destun craffu.
Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, fel Ceidwadwyr Cymreig, byddwn yn craffu'n fanwl ar y Bil i sicrhau ei fod yn ymarferol, yn deg ac yn cyd-fynd â system etholiadol Cymru, gyda diffiniadau, trothwyon a mesurau diogelu clir. Hoffwn hefyd nodi ar hyn o bryd wrth gwrs fod Bil adalw a diswyddo Aelodau ar ei hynt drwy Senedd yr Alban, a byddai gennyf ddiddordeb cael clywed gan yr Ysgrifennydd Cabinet ei barn a'i hasesiad o'r ddeddfwriaeth honno, a pha wersi y gellir eu dysgu, wrth i honno gael ei chyflwyno drwy Senedd yr Alban, i ni yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Sam. So, you've outlined a number of things; I'll just go through a few of them. I appreciate your preliminary take on where we are. I'm really looking forward to the scrutiny process for this Bill. This is quite a difficult Bill to bring forward for a Government, because it's about the conduct of the Parliament, and so we need to be very careful to ensure that the Government doesn't overstep, and the Parliament has the right level of say in that. So, that's the first complication. And then the second complication is making sure that we reflect the number of views across Wales from civic society, from the judiciary and from elsewhere. The standards committee took a lot of evidence on this, and the consensus view is it's really hard, so it's really hard to do. So, we will need to come to a consensus view across the Senedd about how this looks, but I couldn't agree more with you on the basic tenets of what you're saying.
So, a recall poll is important. It's important that it works in the Welsh context, so that people do feel that Members are accountable for their personal behaviour. We've put the poll in place as a single-stage poll at the recommendation of the committee—you took a lot of evidence on this—because of the way the new electoral system will work in Wales, and because of the way that works. And I agree with you that the triggers need to be important. So the first trigger is automatic because of imprisonment. I think everybody, probably, agrees with that one. The second one will rely on the standards committee coming forward with a scheme that would set out for the next Senedd what those behaviours look like, and for the Senedd to approve that scheme. So, that's the safeguard, if you like, so it isn't a misdemeanour or an inadvertent slip, for want of a better descriptor. And I couldn't agree with you more about the need for that to have been endorsed by this Senedd and for people to understand and take very seriously what that conduct might look like to trigger those kinds of provisions.
There were a couple of other things you said. I'm not sure I did agree with the idea that the commissioner should have to ask the Business Committee for an 'okay' to conduct an independent investigation. I think the point of the independent investigation is that it's independent. But you'd expect the commissioner to set out, in reporting on that investigation, why the commissioner thought that was important.
In terms of the terms of office, again this is something I'm really looking forward to discussing with the committee. I think a term longer than the term of the Senedd, so you get some continuity, is quite important. You wouldn't want them to be coterminous and have to set it up each time. So, a rolling programme—. You'd also perhaps want to look at slightly different terms for some of them, so you'd have continuity and not an 'all out, all in' sort of process. These are some of the things we'll need to discuss.
Similarly, the level of disqualification—two years out. There are Parliaments where nobody who has ever been an elected representative can serve as a lay member. Others have a two-year qualification. Again, it's a matter for some discussion in the committee. I think there are, as you can hear, a number of things to discuss. But from the Government's point of view, I'm very anxious to ensure that the Bill is an endorsement of the Parliament of all of the things that the committee system brings forward as amendments and so on.
Diolch, Sam. Felly, rydych chi wedi amlinellu nifer o bethau; fe af drwy rai ohonynt. Rwy'n gwerthfawrogi eich barn ragarweiniol ynghylch ble rydym ni. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y broses graffu ar gyfer y Bil hwn. Mae hwn yn Fil eithaf anodd ei gyflwyno ar gyfer Llywodraeth, oherwydd mae'n ymwneud ag ymddygiad y Senedd, ac felly mae angen i ni fod yn ofalus iawn i sicrhau nad yw'r Llywodraeth yn tramgwyddo, a bod gan y Senedd y lefel gywir o lais yn hynny. Felly, dyna'r cymhlethdod cyntaf. Ac yna'r ail gymhlethdod yw gwneud yn siŵr ein bod yn adlewyrchu nifer y safbwyntiau ledled Cymru o gymdeithas ddinesig, o'r farnwriaeth ac o fannau eraill. Cymerodd y pwyllgor safonau lawer o dystiolaeth ar hyn, a'r farn consensws yw ei fod yn anodd iawn, felly mae'n anodd iawn ei wneud. Felly, bydd angen i ni ddod i farn gonsensws ar draws y Senedd ynglŷn â sut mae hyn yn edrych, ond ni allwn gytuno mwy â chi ar egwyddorion sylfaenol yr hyn rydych chi'n ei ddweud.
Felly, mae pôl adalw yn bwysig. Mae'n bwysig ei fod yn gweithio yng nghyd-destun Cymru, fel bod pobl yn teimlo bod Aelodau'n atebol am eu hymddygiad personol. Rydym wedi rhoi'r pôl ar waith fel pôl un cam ar argymhelliad y pwyllgor—fe wnaethoch chi gymryd llawer o dystiolaeth ar hyn—oherwydd y ffordd y bydd y system etholiadol newydd yn gweithio yng Nghymru, ac oherwydd y ffordd y mae hynny'n gweithio. Ac rwy'n cytuno â chi bod angen i'r sbardunau fod yn bwysig. Felly mae'r sbardun cyntaf yn awtomatig oherwydd carcharu. Rwy'n credu bod pawb, mae'n debyg, yn cytuno â hynny. Bydd yr ail un yn dibynnu ar y pwyllgor safonau yn cyflwyno cynllun a fyddai'n nodi ar gyfer y Senedd nesaf sut olwg fydd ar yr ymddygiadau hynny, ac i'r Senedd gymeradwyo'r cynllun hwnnw. Felly, dyna'r diogelwch, os mynnwch chi, fel nad yw'n gamwedd neu’n llithriad anfwriadol, yn niffyg disgrifydd gwell. Ac ni allwn gytuno â chi fwy am yr angen i hynny gael ei gymeradwyo gan y Senedd hon ac i bobl ddeall a chymryd o ddifrif sut y gallai'r ymddygiad hwnnw edrych i sbarduno'r mathau hynny o ddarpariaethau.
Roedd yna gwpl o bethau eraill a ddywedoch chi. Nid wyf yn siŵr fy mod yn cytuno â'r syniad y dylai'r comisiynydd orfod gofyn i'r Pwyllgor Busnes am olau gwyrdd i gynnal ymchwiliad annibynnol. Rwy'n credu mai pwynt yr ymchwiliad annibynnol yw ei fod yn annibynnol. Ond byddech chi'n disgwyl i'r comisiynydd nodi, wrth adrodd ar yr ymchwiliad hwnnw, pam y mae'r comisiynydd yn meddwl bod hynny'n bwysig.
O ran tymor y swydd, eto mae hyn yn rhywbeth rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ei drafod gyda'r pwyllgor. Rwy'n credu bod tymor hirach na thymor y Senedd, er mwyn i chi gael rhywfaint o barhad, yn eithaf pwysig. Fyddech chi ddim eisiau iddyn nhw fod yn gydamserol ac yn gorfod ei sefydlu bob tro. Felly, rhaglen dreigl—. Efallai y byddech hefyd eisiau edrych ar dymhorau ychydig yn wahanol ar gyfer rhai ohonynt, felly byddech chi'n cael parhad ac nid proses 'pawb allan, pawb i mewn'. Dyma rai o'r pethau y bydd angen i ni eu trafod.
Yn yr un modd, lefel yr anghymhwyso—dwy flynedd allan. Mae yna seneddau lle na all unrhyw un sydd wedi bod yn gynrychiolydd etholedig ar unrhyw adeg, wasanaethu fel aelod lleyg. Mae gan eraill gymhwyster dwy flynedd. Unwaith eto, mae'n fater i'w drafod yn y pwyllgor. Rwy'n credu bod yna, fel y gallwch glywed, nifer o bethau i'w trafod. Ond o safbwynt y Llywodraeth, rwy'n awyddus iawn i sicrhau bod y Bil yn gymeradwyaeth gan y Senedd o'r holl bethau y mae'r system bwyllgorau yn eu cyflwyno fel gwelliannau ac ati.
This Bill intends to address, I think, the existential crisis that we're facing in democracies worldwide at the moment. There's a collapse in trust everywhere, and it's urgent, isn't it, the challenge that we're facing. So, I think the Government is to be congratulated and the Senedd should welcome, I think, any efforts to address this in our particular context.
Part of the Bill seeks to take lessons from elsewhere—parts of the Westminster system in terms of recall—and then adapt them to our context. The pioneering element in the Bill, and the one that I want to focus on in my remarks, is that to do with deliberate deception—Part 3 of the Bill. Really, here, we are at the leading edge. There are some jurisdictions—South Australia, the Australian Capital Territory—that have also made efforts in this regard, but we will be the first national Parliament to introduce the general prohibition on deliberate deception in the context of elections. We really welcome the element that creates a duty on Ministers to prohibit false or misleading statements for the purpose of electing a candidate.
In the last few weeks, we've seen deepfakes in the Irish presidential election, alleging that the successful candidate—it obviously didn't work in that context, thank goodness—had withdrawn from the election. In the Dutch election, there was a deepfake of Frans Timmermans being arrested, I think, and he did lose the election; to what extent that deepfake had an effect, who can tell at this stage? The leader of the Hungarian opposition, in the last few days, has made a criminal complaint against the chief of staff of the Hungarian Prime Minister, Viktor Orbán, for producing a deepfake where he says something about pensions policy that he didn't. So, it's happening, isn't it, and it's happening at an increasing pace, and it's happening here. I don't know if you saw, Counsel General, the remarks in the article by Yuliia Bond, who heroically—a member of the Ukrainian community in Caerphilly—talked about her experience in the election. What happened 'wasn’t democracy', she said, talking particularly about the lies about the nation of sanctuary policy:
'it was chaos built on lies. Leaflets full of hate, fear, and disinformation were pushed through people’s doors without a single barrier, without a single system to stop them.
'And when we tried to report it...we were passed around like a problem nobody wanted to own.'
What she says is, 'Look, we can't allow this to happen again.' So, one of my questions, really—. I know we've had many detailed and technical discussions on this in private, Counsel General, but members of the public will want to know why we can't put this prohibition in place for the Senedd election next year, when we're going to face a flotilla of the bot farms et cetera, and political actors with nefarious aims. Why can't we put this prohibition in place now? And I think as well, of course, there was a political agreement that two Members here were party to, and, indeed, that was actually confirmed in discussions with Jane Dodds as part of the budget agreement. That was about Members and candidates. So, we have at least a route towards creating an offence for candidates, but the Bill currently is completely silent on Members. So, will you work with us at the later stages of the Bill to ensure that there is also parity, that we also have an offence of deliberate deception for sitting Members as well?
In relation to candidates, it refers to 'before or during an election'. 'During' is fairly simple to understand, isn't it? It's after dissolution. 'Before', it would seem to me, means any time before that. Could you confirm that that is the case?
Section 22 of the Bill does allow the regulation to define what is a statement of fact. Is that broad enough to cover deepfakes, for example? And it also allows the regulation to define who it is the prohibition is targeted at, and is that going to be broad enough not just to target candidates, but also people acting as proxies on behalf of candidates—other politicians, for example, making comments for the purpose of electing a candidate, or indeed, bot farms et cetera? So, is it going to be futureproofed in terms of the technology, the medium, if you like, of the lie, but also who's saying it?
Bwriad y Bil hwn, rwy'n credu, yw mynd i'r afael â'r argyfwng dirfodol yr ydym yn ei wynebu mewn democratiaethau ledled y byd ar hyn o bryd. Mae cwymp mewn ymddiriedaeth ym mhobman, ac mae'n fater o frys, onid yw, yr her rydym ni'n ei hwynebu. Felly, rwy'n credu bod y Llywodraeth i'w llongyfarch a dylai'r Senedd groesawu, rwy'n credu, unrhyw ymdrechion i fynd i'r afael â hyn yn ein cyd-destun penodol.
Mae rhan o'r Bil yn ceisio cymryd gwersi o rywle arall—rhannau o system San Steffan o ran adalw—ac yna eu haddasu i'n cyd-destun ni. Mae'r elfen arloesol yn y Bil, a'r un yr wyf am ganolbwyntio arni yn fy sylwadau, yn ymwneud â dichell fwriadol—Rhan 3 o'r Bil. Mewn gwirionedd, yma, rydym ni ar flaen y gad. Mae yna rai awdurdodaethau—De Awstralia, Tiriogaeth Prifddinas Awstralia—sydd hefyd wedi gwneud ymdrechion yn hyn o beth, ond ni fydd y Senedd genedlaethol gyntaf i gyflwyno'r gwaharddiad cyffredinol ar ddichell fwriadol yng nghyd-destun etholiadau. Rydym yn croesawu'r elfen sy'n creu dyletswydd ar Weinidogion i wahardd datganiadau anwir neu gamarweiniol at ddibenion ethol ymgeisydd.
Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydym wedi gweld ffugiadau dwfn yn etholiad arlywyddol Iwerddon, gan honni bod yr ymgeisydd llwyddiannus—mae'n amlwg nad oedd wedi gweithio yn y cyd-destun hwnnw, diolch byth—wedi tynnu'n ôl o'r etholiad. Yn etholiad yr Iseldiroedd, roedd ffugiad dwfn ynghylch Frans Timmermans yn cael ei arestio, rwy'n credu, ac fe gollodd yr etholiad; i ba raddau y cafodd y ffugiad dwfn hwnnw effaith, pwy all ddweud ar hyn o bryd? Mae arweinydd yr wrthblaid yn Hwngari, yn ystod yr ychydig ddyddiau diwethaf, wedi gwneud cwyn troseddol yn erbyn pennaeth staff Prif Weinidog Hwngari, Viktor Orbán, am gynhyrchu ffugiad dwfn lle mae'n dweud rhywbeth am bolisi pensiynau na wnaeth o gwbl. Felly, mae'n digwydd, onid yw, ac mae'n digwydd ar gyflymder cynyddol, ac mae'n digwydd yma. Nid wyf yn gwybod a welsoch chi, Cwnsler Cyffredinol, y sylwadau yn yr erthygl gan Yuliia Bond—aelod o'r gymuned Wcreinaidd yng Nghaerffili—a siaradodd yn arwrol am ei phrofiad yn yr etholiad. Nid democratiaeth oedd yr hyn a ddigwyddodd, meddai, gan siarad yn arbennig am y celwyddau am bolisi cenedl noddfa:
'roedd yn anhrefn wedi'i adeiladu ar gelwyddau. Cafodd taflenni llawn casineb, ofn a thwyllwybodaeth eu gwthio trwy ddrysau pobl heb un rhwystr, heb un system i'w hatal.
'A phan wnaethon ni geisio ei riportio...cawsom ein pasio o gwmpas fel problem nad oedd neb eisiau bod yn gyfrifol amdani.'
Yr hyn y mae hi'n ei ddweud yw, 'Edrychwch, allwn ni ddim caniatáu i hyn ddigwydd eto.' Felly, un o fy nghwestiynau, mewn gwirionedd—. Rwy'n gwybod ein bod wedi cael llawer o drafodaethau manwl a thechnegol ar hyn yn breifat, Cwnsler Cyffredinol, ond bydd aelodau'r cyhoedd eisiau gwybod pam na allwn roi'r gwaharddiad hwn ar waith ar gyfer etholiad y Senedd y flwyddyn nesaf, pan fyddwn ni'n mynd i wynebu fflyd o'r ffermydd bot ac ati, ac actorion gwleidyddol sydd â nodau llawn anfad. Pam na allwn roi'r gwaharddiad hwn ar waith nawr? Ac rwy'n credu hefyd, wrth gwrs, bod cytundeb gwleidyddol yr oedd dau Aelod yma yn rhan ohono, ac, yn wir, cadarnhawyd hynny mewn trafodaethau gyda Jane Dodds fel rhan o'r cytundeb cyllideb. Roedd hynny'n ymwneud ag Aelodau ac ymgeiswyr. Felly, mae gennym o leiaf lwybr tuag at greu trosedd ar gyfer ymgeiswyr, ond mae'r Bil ar hyn o bryd yn hollol dawel ynghylch Aelodau. Felly, a fyddwch chi'n gweithio gyda ni yng nghyfnodau diweddarach y Bil i sicrhau bod cydraddoldeb hefyd, bod gennym hefyd drosedd o ddichell fwriadol ar gyfer Aelodau presennol hefyd?
Mewn perthynas ag ymgeiswyr, mae'n cyfeirio at 'cyn neu yn ystod etholiad'. Mae 'yn ystod' yn eithaf syml i'w ddeall, onid yw e? Mae ar ôl diddymu. Mae 'cyn', mae'n ymddangos i mi, yn golygu unrhyw adeg cyn hynny. Allech chi gadarnhau bod hynny'n wir?
Mae adran 22 o'r Bil yn caniatáu i'r rheoliad ddiffinio beth yw datganiad o ffaith. A yw hynny'n ddigon eang i gwmpasu ffugiadau dwfn, er enghraifft? Ac mae hefyd yn caniatáu i'r rheoliad ddiffinio pwy yw targedau'r gwaharddiad, ac a yw hynny'n mynd i fod yn ddigon eang nid yn unig i dargedu ymgeiswyr, ond hefyd y bobl sy'n gweithredu fel dirprwyon ar ran ymgeiswyr—gwleidyddion eraill, er enghraifft, yn gwneud sylwadau at ddibenion ethol ymgeisydd, neu yn wir, ffermydd bot ac ati? Felly, a yw'n mynd i fod yn rhywbeth a fydd yn diogelu at y dyfodol o ran y dechnoleg, y cyfrwng, os mynnwch chi, y celwydd, ond hefyd pwy sy'n ei ddweud?
Yes, thank you, Adam. Obviously, it has been great to have a series of conversations with you and Jane in particular, and others, in the build-up to introducing this Bill, but it's clear that we've a lot of work to go. Just on that—why can't we do it for 2026—as you know, I would have really liked to do that, but, as it happens, this Bill will do Stage 4 on the very last sitting day of the Senedd. It will not receive Royal Assent until after dissolution, so I can't find any practical way of bringing something into force before it's an Act. If it's referred by anyone at all, then it's delayed even further. I've not been able to find any practical way of doing that. You know already that we've discussed this with a range of stakeholders across Wales. They are already worried about the running of the new election, because it's so different to any other election before and so on, and they were anxious, I think is the right word, about adding even more complexity to that. So, I've not been able to find a way to do that. I'm happy to continue to do it, but we simply haven't been able to find a way to do that.
The conduct Order, this time bilingual for the first time, runs to many hundreds of pages already. I think the electoral administrators in particular felt it was a step too far. I do understand the point you make, but we haven't been able to find a practical way to do that.
In terms of does it go far enough, the deepfake thing is really worrying, isn't it? Because we need to futureproof the offence so that people who couldn't possibly have understood that the thing was a deepfake and are republishing or reposting, or whatever it is, aren't caught, but somebody who did know or ought to have—. It's whether or not we want to include a sort of 'recklessness' thing, isn't it, or to have been able to make sufficient investigation to know. So, it's something we want to discuss as part of the development of the Bill, and we've discussed this ourselves.
I am really keen that an offence is futureproofed so that it does take into account technology, who the publisher is, what you can have been expected to know, and that it includes publication by proxy or agent or other things, so it can't be gamed. I don't disagree with any of that. But we need to work on that as a coherent part of the committee process to see where we can get to with that. And the same for Members. So, we've set out the candidates point on the face of the Bill at the moment; we'd be very keen to make sure that Members have an equivalent. So, there will be a standards of conduct code for Members that they will be subject to, and the recall provision will be part of that, but there's no reason why, in certain circumstances, if they've committed the basic tenets of the offence, they wouldn't be able to be held to that.
There are some competence issues here, which we'll need to discuss in the committee as well, which I have already shared with a number of Members, around the fact that we have competence over Welsh elections and their hinterland, if you like, but, as soon as you broaden it out, we stray into areas where I think you might well argue that the current Senedd doesn't have competence. So, we have to be very careful. I'm anxious that the Bill is not referred; once it's referred, we've lost it, effectively, so I'm really anxious to walk that line, if you like, between making sure that we're inside that competence envelope.
And then, just in terms of the process of that, again, as I said, we want to make sure that the Parliament owns its own processes. So, I think it'd be very important for amendments to come forward from Members of the Senedd recommending that our Parliament does things, and not the Government telling the Parliament what to do.
Ie, diolch, Adam. Yn amlwg, mae wedi bod yn wych cael cyfres o sgyrsiau gyda chi a Jane yn arbennig, ac eraill, yn y cyfnod cyn cyflwyno'r Bil hwn, ond mae'n amlwg bod gennym lawer o waith i ddod. Dim ond ar hynny—pam na allwn ni ei wneud ar gyfer 2026—fel y gwyddoch chi, byddwn wedi hoffi gwneud hynny, ond, fel mae'n digwydd, bydd y Bil hwn yng Nghyfnod 4 a fydd ar ddiwrnod eistedd olaf y Senedd. Ni fydd yn derbyn Cydsyniad Brenhinol tan ar ôl i ni ddiddymu, felly ni allaf ddod o hyd i unrhyw ffordd ymarferol o ddod â rhywbeth i rym cyn iddo fod yn Ddeddf. Os yw'n cael ei gyfeirio gan unrhyw un o gwbl, yna mae'n cael ei oedi hyd yn oed ymhellach. Dydw i ddim wedi gallu dod o hyd i unrhyw ffordd ymarferol o wneud hynny. Rydych chi'n gwybod eisoes ein bod wedi trafod hyn gydag ystod o randdeiliaid ledled Cymru. Maen nhw eisoes yn poeni am gynnal yr etholiad newydd, oherwydd mae mor wahanol i unrhyw etholiad arall o'r blaen ac ati, ac roedden nhw'n bryderus, rwy'n credu yw'r gair cywir, ynghylch ychwanegu hyd yn oed mwy o gymhlethdod at hynny. Felly, nid wyf wedi gallu dod o hyd i ffordd i wneud hynny. Rwy'n hapus i barhau i'w wneud, ond nid ydym wedi gallu dod o hyd i ffordd o wneud hynny.
Mae'r Gorchymyn cynnal etholiadau, y tro hwn yn ddwyieithog am y tro cyntaf, yn cynnwys cannoedd lawer o dudalennau eisoes. Rwy'n credu bod y gweinyddwyr etholiadol yn arbennig yn teimlo ei fod yn gam rhy bell. Rwy'n deall y pwynt rydych chi'n ei wneud, ond nid ydym wedi gallu dod o hyd i ffordd ymarferol o wneud hynny.
O ran a yw'n mynd yn ddigon pell, mae'r peth ffugiad dwfn yn bryderus iawn, onid yw e? Oherwydd bod angen i ni ddiogelu'r drosedd at y dyfodol fel nad yw pobl na allent fod wedi deall bod y peth yn ffugiad dwfn ac yn ailgyhoeddi neu ailbostio, neu beth bynnag, yn cael eu dal, ond rhywun a oedd yn gwybod neu a ddylai fod yn gwybod—. Mae'n ymwneud â pha un a ydym eisiau cynnwys rhyw elfen o 'fyrbwylltra', onid yw e'? Neu ei bod hi'n bosibl gwneud ymchwiliadau digonol i wybod. Felly, mae'n rhywbeth rydym ni eisiau ei drafod fel rhan o ddatblygiad y Bil, ac rydym wedi trafod hyn ein hunain.
Rwy'n awyddus iawn bod trosedd yn cael ei diogelu at y dyfodol fel ei bod yn ystyried technoleg, pwy yw'r cyhoeddwr, yr hyn y disgwylir i chi fod wedi ei wybod, a'i bod yn cynnwys cyhoeddi trwy ddirprwy neu asiant neu bethau eraill, fel na ellir chwarae'r system. Dydw i ddim yn anghytuno ag unrhyw beth yn y fan yna. Ond mae angen i ni weithio ar hynny fel rhan gydlynol o'r broses bwyllgor i weld ble y gallwn gyrraedd gyda hynny. A'r un peth ar gyfer Aelodau. Felly, rydym wedi nodi'r pwynt am ymgeiswyr ar wyneb y Bil ar hyn o bryd; byddem yn awyddus iawn i wneud yn siŵr bod gan yr Aelodau rywbeth tebyg. Felly, bydd cod safonau ymddygiad ar gyfer Aelodau y byddant yn ddarostyngedig iddo, a bydd y ddarpariaeth adalw yn rhan o hynny, ond does dim rheswm pam, mewn rhai amgylchiadau, os ydyn nhw wedi cyflawni egwyddorion sylfaenol y drosedd, na fyddent yn gallu cael eu dwyn i gyfrif am hynny.
Mae yna rai materion cymhwysedd yma, y bydd angen i ni eu trafod yn y pwyllgor hefyd, yr wyf eisoes wedi'u rhannu gyda nifer o Aelodau, ynglŷn â'r ffaith bod gennym gymhwysedd dros etholiadau Cymru a'u cefnwlad, os dymunwch chi, ond, cyn gynted ag y byddwch chi'n ei ehangu, rydym yn crwydro i feysydd lle rwy'n credu y gallech ddadlau nad oes gan y Senedd bresennol gymhwysedd. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn. Rwy'n gobeithio nad yw'r Bil yn cael ei gyfeirio; unwaith y bydd yn cael ei gyfeirio, rydym ni wedi ei golli, i bob pwrpas, felly rwy'n awyddus iawn i ddilyn y trywydd hwn, os dymunwch chi, rhwng gwneud yn siŵr ein bod ni o fewn yr amlen gymhwysedd honno.
Ac yna, dim ond o ran y broses honno, eto, fel y dywedais i, rydym eisiau gwneud yn siŵr bod y Senedd yn atebol am ei phrosesau ei hun. Felly, rwy'n credu y byddai'n bwysig iawn i welliannau gael eu cyflwyno gan Aelodau'r Senedd yn argymell bod ein Senedd yn gwneud pethau, ac nid y Llywodraeth yn dweud wrth y Senedd beth i'w wneud.
Counsel General, it will come as no surprise that I'm pleased to see the commitments contained within this proposed legislation. I very much believe that there is a collective will here to see our devolved democracy enhanced by making it as transparent and as accountable as possible. The element on recall—it's absolutely right that the electorate have a say in removing a Member, which, essentially, in this process, will be our ultimate sanction as part of that suite of standards of conduct that we have here in the Senedd.
I also welcome very much how you've taken on board a further range of recommendations from the Standards of Conduct Committee to improve our standards processes more broadly across the piece. I think there are opportunities there in how that fits in with some of the more overarching work we're doing to improve trust and transparency in politics, and you referenced things like having lay members to improve that independent expertise and insight and independence itself. But I think there is a real opportunity here, as the legislation develops, to continue those conversations, which I'd very much welcome, with yourself to ensure that we are able to complement and supplement the work that we're doing particularly around stronger processes for tackling sexual harassment and bullying. So, can I ask that you reaffirm that Welsh Government will commit to working with myself and the committee, specifically around that work around dignity and respect, to make sure that this legislation goes as far as it can do to support everything else that we're doing to make sure that we truly restore trust in democracy and the transparency that needs to go alongside it?
Cwnsler Cyffredinol, ni fydd yn syndod fy mod yn falch o weld yr ymrwymiadau sydd wedi'u cynnwys yn y ddeddfwriaeth arfaethedig hon. Rwy'n credu'n gryf fod ewyllys ar y cyd yma i weld ein democratiaeth ddatganoledig yn cael ei gwella trwy ei gwneud mor dryloyw ac mor atebol â phosibl. Yr elfen ar adalw—mae'n hollol gywir bod gan yr etholwyr lais wrth ddiswyddo Aelod, a fydd, yn y bôn, yn y broses hon, ein sancsiwn terfynol fel rhan o'r gyfres honno o safonau ymddygiad sydd gennym yma yn y Senedd.
Rwyf hefyd yn croesawu'n fawr y ffordd rydych chi wedi derbyn ystod arall o argymhellion gan y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i wella ein prosesau safonau yn ehangach ar draws y maes hwn. Rwy'n credu bod yna gyfleoedd yno yn y ffordd y mae hynny'n cyd-fynd â rhywfaint o'r gwaith mwy cyffredinol rydym ni'n ei wneud i wella ymddiriedaeth a thryloywder mewn gwleidyddiaeth, ac fe wnaethoch chi gyfeirio at bethau fel cael aelodau lleyg i wella'r arbenigedd annibynnol a'r mewnwelediad a'r annibyniaeth ei hun. Ond rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol yma, wrth i'r ddeddfwriaeth ddatblygu, i barhau â'r sgyrsiau hynny, y byddwn yn eu croesawu'n fawr, gyda chi'ch hun i sicrhau ein bod yn gallu ategu ac ychwanegu at y gwaith rydym ni'n ei wneud yn enwedig ynghylch prosesau cryfach ar gyfer mynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol a bwlio. Felly, a gaf i ofyn i chi ailddatgan y bydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i weithio gyda mi a'r pwyllgor, yn benodol ynghylch y gwaith hwnnw ar urddas a pharch, i wneud yn siŵr bod y ddeddfwriaeth hon yn mynd mor bell ag y gall i gefnogi popeth arall yr ydym yn ei wneud, i wneud yn siŵr ein bod yn adfer ymddiriedaeth mewn democratiaeth a'r tryloywder y mae ei angen i fynd ochr yn ochr â hi?
Yes, thank you very much, Hannah, for that. I absolutely will very happily make that commitment. You'll know, because we've worked on it together a number of times, that I have long felt that there's a need for different ways of dealing with things like sexual harassment in the policy. And I would very much hope that the Parliament would see its way to appointing lay members with expertise in particular areas, where there are particularly sensitive things that you need to have such expertise in in order to be able to come to a proper conclusion. And it's absolutely essential that that is seen as independent of the political process, if you like, for that reason, not least because we want people who work in and around politics and in and around our Parliament to feel safe and to feel that there is a reporting mechanism that they can rely on.
I would not be at all surprised to find that amendments come forward during the passage of this Bill around other automatic triggers for recall. So, we've put the obvious one in, but there's nothing to stop members of the committee discussing and taking evidence on other automatic triggers. So, people being found guilty of other egregious offences might well trigger an automatic recall petition, and that's something to be discussed, it seems to me, in the committee. And then to make sure that there is that equivalence for candidates and Members over the overlapping period as well—I think we all think that that's very important. I think, as well, because of your standards committee report, looking at how an appeals mechanism might work and how independent that might be inside the process and whether that should or shouldn't be mandatory will be very interesting indeed. In the Bill at introduction, these are all enabling powers, because we feel very strongly that the Parliament should make up its own mind.
Ie, diolch yn fawr iawn, Hannah, am hynna. Byddaf yn hapus iawn i wneud yr ymrwymiad hwnnw. Byddwch chi'n gwybod, oherwydd rydym ni wedi gweithio arno gyda'n gilydd sawl gwaith, fy mod wedi teimlo ers tro bod angen gwahanol ffyrdd o ymdrin â phethau fel aflonyddu rhywiol yn y polisi. A byddwn yn gobeithio'n fawr y byddai'r Senedd yn gweld ei ffordd yn glir i benodi aelodau lleyg sydd ag arbenigedd mewn meysydd penodol, lle mae pethau arbennig o sensitif y mae angen i chi gael y fath arbenigedd er mwyn gallu dod i gasgliad priodol. Ac mae'n hollol hanfodol bod hynny'n cael ei ystyried yn annibynnol ar y broses wleidyddol, os mynnwch chi, am y rheswm hwnnw, yn arbennig oherwydd ein bod ni eisiau i bobl sy'n gweithio mewn gwleidyddiaeth ac o'i hamgylch ac yn ein Senedd ac o'i hamgylch deimlo'n ddiogel ac i deimlo bod yna fecanwaith adrodd y gallant ddibynnu arno.
Ni fyddwn yn synnu o gwbl i weld bod gwelliannau yn cael eu cyflwyno yn ystod hynt y Bil hwn ynghylch sbardunau awtomatig eraill ar gyfer adalw. Felly, rydym ni wedi rhoi'r un amlwg i mewn, ond does dim byd i atal aelodau'r pwyllgor rhag trafod a chymryd tystiolaeth ar sbardunau awtomatig eraill. Felly, gallai pobl sy'n cael eu canfod yn euog o droseddau dybryd eraill sbarduno deiseb adalw awtomatig, ac mae hynny'n rhywbeth i'w drafod, mae'n ymddangos i mi, yn y pwyllgor. Ac yna i wneud yn siŵr bod yna gyfwerthedd ar gyfer ymgeiswyr ac Aelodau dros y cyfnod gorgyffwrdd hefyd—rwy'n credu ein bod ni i gyd yn meddwl bod hynny'n bwysig iawn. Rwy'n credu, hefyd, oherwydd eich adroddiad pwyllgor safonau, bydd edrych ar sut y gallai mecanwaith apeliadau weithio a pha mor annibynnol y gallai hynny fod o fewn y broses ac a ddylai hynny fod yn orfodol neu beidio yn ddiddorol iawn. Yn y Bil, yn y cyflwyniad, mae'r rhain i gyd yn bwerau galluogi, oherwydd rydym yn teimlo'n gryf iawn y dylai'r Senedd wneud ei phenderfyniad ei hun.
Can I say thank you so much to you, Counsel General, for your commitment to processing this legislation and to working with us as well?
For those of us who are standing in 2026 and hope to be re-elected, I can speak personally that it weighs really heavily on me what that four years could involve up until 2030. Of course, we don't know what the political picture will be, but, in those four years, there will currently be no sanctions for those Members who deliberately deceive. We have heard from Adam some examples internationally, and we don't want to see them in Wales, but one of the issues that stops people is having consequences. For me, introducing the deliberate deception element of it in 2030 is doing something after the horse has bolted from the stable door, or whatever the phrase is.
So, I would just like to put on record—and I'm hoping that your answer will be 'yes'—that you will continue to meet with those of us who want to perhaps put forward constructive suggestions of how we may be able to introduce this in 2026 for Members, so that we may feel safer in the four years going to 2030. Diolch yn fawr iawn.
A gaf i ddweud diolch yn fawr i chi, Cwnsler Cyffredinol, am eich ymrwymiad i brosesu'r ddeddfwriaeth hon ac i weithio gyda ni hefyd?
I'r rhai ohonom sy'n sefyll yn 2026 ac yn gobeithio cael ein hailethol, gallaf siarad yn bersonol ei fod yn pwyso'n drwm iawn arnaf beth allai swm a sylwedd y pedair blynedd hynny fod hyd at 2030. Wrth gwrs, nid ydym yn gwybod beth fydd y darlun gwleidyddol, ond, yn y pedair blynedd hynny, ni fydd unrhyw sancsiynau ar hyn o bryd i'r Aelodau hynny sy'n euog o ddichell fwriadol. Rydym ni wedi clywed rhai enghreifftiau rhyngwladol gan Adam, a dydyn ni ddim eisiau eu gweld yng Nghymru, ond un o'r materion sy'n atal pobl yw cael canlyniadau. I mi, bydd cyflwyno'r elfen o ddichell fwriadol ohono yn 2030 fel codi pais ar ôl piso, neu beth bynnag yw'r ymadrodd.
Felly, hoffwn roi ar gofnod—ac rwy'n gobeithio mai 'byddaf' fydd eich ateb—y byddwch yn parhau i gwrdd â'r rhai ohonom sydd eisiau cyflwyno awgrymiadau adeiladol o sut y gallwn gyflwyno hyn yn 2026 ar gyfer yr Aelodau, fel y gallwn deimlo'n fwy diogel yn y pedair blynedd sy'n arwain at 2030. Diolch yn fawr iawn.
Yes. So, I have said before, Jane, and I am happy to say it on the record, that if we can find a way to do it, then we are happy to find that way. We haven't been able to find a way to do it, but if there is a way to do it and we can find it, then sure. I'm happy to say that. I don't want to give false hope, though. I have not been able to find that way, and neither have any of our officials. But if a way can be found, then I'm sure that the committee will want to look into that as well.
Just to say as well that I think what the Bill will do is make it mandatory for this to happen in the next Senedd. So, this will not be something that another Government can just say, 'Oh, no, we don't want to do that.' They would have to repeal the Bill—or the Act, as we hope it will be by then. That is a much higher bar to not doing something. So, they will have to do that. As such, it puts some protections in place. So, it's not that nothing is happening, but I'm afraid that, given the time pressure and all the rest of it, we have not been able to find a way, so far, to do that.
Byddaf. Felly, rydw i wedi dweud o'r blaen, Jane, ac rwy'n hapus i'w ddweud ar gofnod, os gallwn ddod o hyd i ffordd i'w wneud, yna rydym ni'n hapus i ddod o hyd i'r ffordd honno. Dydyn ni ddim wedi gallu dod o hyd i ffordd i'w wneud, ond os oes ffordd i'w wneud ac y gallwn ddod o hyd iddi, yna'n sicr. Rwy'n hapus i ddweud hynny. Dydw i ddim eisiau rhoi gobaith ffug, serch hynny. Nid wyf wedi gallu dod o hyd i'r ffordd honno, ac nid oes unrhyw un o'n swyddogion wedi llwyddo chwaith. Ond os oes modd dod o hyd i ffordd, yna rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor eisiau edrych ar hynny hefyd.
Dim ond i ddweud hefyd fy mod yn credu mai'r hyn y bydd y Bil yn ei wneud yw ei gwneud hi'n orfodol i hyn ddigwydd yn y Senedd nesaf. Felly, ni fydd hyn yn rhywbeth y gall Llywodraeth arall ddweud, 'O, na, dydyn ni ddim eisiau gwneud hynna.' Byddai'n rhaid iddynt ddiddymu'r Bil—neu'r Ddeddf, fel yr ydym yn gobeithio y bydd erbyn hynny. Mae hwnnw'n far llawer uwch sef peidio â gwneud rhywbeth. Felly, bydd yn rhaid iddyn nhw wneud hynny. Fel y cyfryw, mae'n rhoi rhai amddiffyniadau ar waith. Felly, nid yw'n sefyllfa o wneud dim, ond rwy'n ofni, o ystyried y pwysau amser a'r gweddill ohono, nad ydym wedi gallu dod o hyd i ffordd, hyd yn hyn, i wneud hynny.
Hoffwn i ffocysu yn benodol ar yr elfennau sy'n ymwneud â'r broses o adalw. Achos, fel rydyn ni wedi clywed, yn yr oes yma o ddirywiad mewn ymddiriedaeth y cyhoedd yn ein sefydliadau democrataidd, mae'n hanfodol bod gan bleidleiswyr Cymru hyder llwyr yn safonau ymddygiad y lle hwn, gan gynnwys eu grymuso nhw wedyn i allu barnu pan fydd y safonau yn cael eu torri. Felly, hoffwn i ddeall ychydig mwy ynglŷn â'r mecanweithiau perthnasol. Mae'r Bil, fel y mae, yn awgrymu y bydd digwyddiad sbardun A yn dod i effaith os yw Aelod o'r Senedd, ar ôl iddyn nhw gael eu hethol, yn eu cael yn euog yn y Deyrnas Gyfunol o drosedd. Wel, sut mae hyn yn cymryd y cyfnod y gallai apêl ei gymryd i gyrraedd llys barn i ystyriaeth? Hefyd, os bydd apêl yn llwyddiannus, a'r Aelod yn barod, o bosib, wedi'i adalw a'i ddisodli gan Aelod newydd, a'i staff wedi colli eu swyddi, sut mae'r Bil yn cyflwyno datrysiad i hynny?
I'd like to focus specifically on the elements related to the recall process. Because, as we've heard, in this time of decline in the public's trust in our democratic institutions, it's vital that voters in Wales have full confidence in the standards of conduct in this place, including empowering them then to be able to decide when those standards are breached. So, I'd like to understand a little bit more about the relevant mechanisms. The Bill, as it currently stands, suggests that trigger event A will come into effect if a Member of the Senedd, after being elected, is found guilty in the United Kingdom of an offence. Well, how does this take into account the time that an appeal could take to reach the court? Also, if an appeal is successful, and the Member has already, perhaps, been recalled and replaced by a new Member, and their staff have lost their jobs, how does the Bill provide a solution to that situation?
As drafted, the Bill provides that if you're convicted, then you are automatically subject to the recall petition. A recall petition, of course, isn't an automatic disqualification. Your constituents may decide not to take you out, so it's up to your constituents whether you can put a case to them that you're able to appeal through the process.
The Bill does not wait until the appeals process is finished. That might take longer than a Senedd term, in fact. So, some appeals can take years and years and years. That's in common with other systems, in fact. Most systems do it on the first conviction and not subject to appeal. Obviously, if, eventually, you are exonerated, then you can stand again.
It's important to remember that a recall provision isn't an automatic disqualification. It's a way of going back to your electorate and asking your electorate for a view as to whether your conduct is such that they don't want you to represent them. But the Bill, as drafted, is on that initial conviction, yes. That's in common with other systems of that sort.
Fel y'i drafftiwyd, mae'r Bil yn darparu, os ydych chi'n cael eich euogfarnu, yna rydych chi'n destun y ddeiseb adalw yn awtomatig. Nid yw deiseb adalw, wrth gwrs, yn anghymhwyso awtomatig. Efallai y bydd eich etholwyr yn penderfynu peidio â'ch tynnu allan, felly mae i fyny i'ch etholwyr a allwch chi roi achos iddynt y gallwch chi apelio drwy'r broses.
Nid yw'r Bil yn aros nes bod y broses apelio wedi'i chwblhau. Gallai hynny gymryd mwy o amser na thymor Senedd, mewn gwirionedd. Felly, gall rhai apeliadau gymryd blynyddoedd a blynyddoedd a blynyddoedd. Mae hynny ar y cyd â systemau eraill, mewn gwirionedd. Mae'r rhan fwyaf o systemau yn gwneud hynny ar yr euogfarn gyntaf nad ydynt yn destun apêl. Yn amlwg, os, yn y pen draw, rydych chi'n cael eich rhyddhau o fai, yna gallwch sefyll eto.
Mae'n bwysig cofio nad yw darpariaeth adalw yn anghymhwyso awtomatig. Mae'n ffordd o fynd yn ôl at eich etholwyr a gofyn i'ch etholwyr am farn pa un a yw eich ymddygiad o'r fath fel nad ydyn nhw eisiau i chi eu cynrychioli. Ond mae'r Bil, fel y'i drafftiwyd, ar yr euogfarn gychwynnol honno, ydi. Mae hynny ar y cyd â systemau eraill o'r math hwnnw.
Ac yn olaf, Lesley Griffiths.
Finally, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I very much welcome the introduction of this Bill and look forward to scrutinising the legislation as a committee member. Democracy is vital for society. As you stated yesterday, in your written statement, the Bill will build much stronger foundations for our democracy. As Adam Price has already said, this is urgent in the current political climate.
Previously, the Standards of Conduct Committee recommended that the Welsh Government should consider introducing a legislative mechanism to enable Senedd Cymru to establish an appeals process. My view is that this is an appropriate legislative vehicle, and that it does provide the opportunity to introduce a mandatory appeals process.
I've heard what you've said to colleagues already about the Government—it's quite complex, isn't it—not being too prescriptive, because this is a matter for Parliament. But would you consider placing an appeals process on the face of the Bill, rather than it being a matter for the Senedd to introduce an appeals process in a more flexible way?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu cyflwyno'r Bil hwn yn fawr ac edrychaf ymlaen at graffu ar y ddeddfwriaeth fel aelod o'r pwyllgor. Mae democratiaeth yn hanfodol i gymdeithas. Fel y dywedoch ddoe, yn eich datganiad ysgrifenedig, bydd y Bil yn adeiladu sylfeini llawer cryfach ar gyfer ein democratiaeth. Fel y mae Adam Price eisoes wedi dweud, mae'n fater o frys yn yr hinsawdd wleidyddol bresennol.
Yn flaenorol, argymhellodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad y dylai Llywodraeth Cymru ystyried cyflwyno mecanwaith deddfwriaethol i alluogi Senedd Cymru i sefydlu proses apelio. Fy marn i yw bod hwn yn gyfrwng deddfwriaethol priodol, a'i fod yn rhoi cyfle i gyflwyno proses apeliadau orfodol.
Rydw i wedi clywed yr hyn rydych chi wedi'i ddweud wrth gyd-Aelodau eisoes am y Llywodraeth—mae'n eithaf cymhleth, onid yw—peidio â bod yn rhy ragnodol, oherwydd mae hyn yn fater i'r Senedd. Ond a fyddech chi'n ystyried gosod proses apelio ar wyneb y Bil, yn hytrach na'i bod yn fater i'r Senedd gyflwyno proses apelio mewn ffordd fwy hyblyg?
Diolch, Lesley. I think that is one of the things we’ll very much want to explore in the committee. As I said, this is a Bill for the Parliament to set its own set of standards, and the Government is enabling that discussion to happen. But I wouldn’t be at all surprised to find that, at the other end of this process, a large number of these things have become mandatory and on the face of the Bill. But I very strongly feel that it is for the Parliament and the committee, which I know you’re going to serve on, to come to those conclusions itself, and recommend them to the Senedd, rather than a Government telling a Parliament how to behave.
On a personal level, and not as a member of the Government, I have long thought that such an appeals process should be in place. And, as I said in answer to the Chair of the Standards of Conduct Committee, particularly for offences where you might think a level of expertise is necessary in dealing with particularly complex types of allegations—sexual harassment is one of them, but some kinds of fraud might also fall into that kind of category. So, having a set of lay members in place that can be drawn on for expertise and so on, not necessarily as a standing panel, is one of the things that I hope the committee will explore.
Diolch, Lesley. Rwy'n credu mai dyna un o'r pethau y byddwn ni eisiau ei archwilio yn y pwyllgor. Fel y dywedais i, mae hwn yn Fil i'r Senedd osod ei chyfres ei hun o safonau, ac mae'r Llywodraeth yn galluogi'r drafodaeth honno i ddigwydd. Ond ni fyddwn yn synnu o gwbl i ddarganfod, ar ben arall y broses hon, bod nifer fawr o'r pethau hyn wedi dod yn orfodol ac ar wyneb y Bil. Ond rwy'n teimlo'n gryf iawn ei bod i fyny i'r Senedd a'r pwyllgor, yr wyf yn gwybod eich bod chi'n mynd i wasanaethu arno, ddod i'r casgliadau hynny ei hun, a'u hargymell i'r Senedd, yn hytrach na Llywodraeth yn dweud wrth y Senedd sut i ymddwyn.
Ar lefel bersonol, ac nid fel aelod o'r Llywodraeth, rwyf wedi meddwl ers tro y dylai proses apelio o'r fath fod ar waith. Ac, fel y dywedais mewn ymateb i Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, yn enwedig ar gyfer troseddau lle efallai y byddech chi'n meddwl bod lefel o arbenigedd yn angenrheidiol wrth ymdrin â mathau arbennig o gymhleth o honiadau—mae aflonyddu rhywiol yn un ohonynt, ond gallai rhai mathau o ddwyll hefyd fod mewn categori o'r fath. Felly, mae cael set o aelodau lleyg yn eu lle y gellir tynnu arnyn nhw ar gyfer arbenigedd ac ati, nid o reidrwydd fel panel sefydlog, yn un o'r pethau yr wyf yn gobeithio y bydd y pwyllgor yn ei archwilio.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg ar Fil Datblygu Twristiaeth a Rheoleiddio Llety Ymwelwyr (Cymru). A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Mark Drakeford.
Item 4 today is a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language on the Development of Tourism and Regulation of Visitor Accommodation (Wales) Bill. And I call on the Cabinet Secretary, Mark Drakeford.
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Yesterday, the Development of Tourism and Regulation of Visitor Accommodation (Wales) Bill was introduced to the Senedd. The Bill comprises five Parts, two Schedules, and is set out in 60 sections. The Bill aims to improve, maintain and promote visitor accommodation in Wales.
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Ddoe, cyflwynwyd y Bil Datblygu Twristiaeth a Rheoleiddio Llety Ymwelwyr (Cymru) i'r Senedd. Mae'r Bil yn cynnwys pum Rhan, dwy Atodlen, ac mae wedi'i drefnu mewn 60 adran. Nod y Bil yw gwella, cynnal a hyrwyddo llety ymwelwyr yng Nghymru.
Y Bil yw'r darn olaf mewn rhaglen waith a oedd yn rhan o'r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, ac roeddwn i eisiau diolch yn arbennig i Siân Gwenllian am ei chyfraniad sylweddol at ddatblygiad y Bil, fel Aelod dynodedig yn ystod oes y cytundeb. Rydw i'n diolch iddi hi hefyd am ei diddordeb parhaus wrth i'r Bil symud tuag at ei gyflwyno gerbron y Senedd heddiw.
The Bill is the final piece in a programme of work that was part of the co-operation agreement with Plaid Cymru, and I wanted, particularly, to thank Siân Gwenllian for her significant contribution to the development of the Bill, as designated Member during the lifetime of the agreement. I also thank her for her ongoing interest as the Bill moved towards introduction to the Senedd today.
Dirprwy Lywydd, tourism plays an important part in the Welsh economy, and particularly in some parts of our country. Successive Welsh Governments have invested in the industry and promoted it as a destination for visitors from within Wales, and far beyond. The Bill is rooted in this wider approach. It creates a code of Welsh law on tourism, restating and modernising the general tourism development functions of the Welsh Ministers, and ensuring that the industry benefits from a clear, accessible, bilingual and contemporary legislative basis.
As Members here will know, the Bill is a companion piece to the Visitor Accommodation (Register and Levy) Etc. (Wales) Act 2025, as passed by this Senedd earlier this year. That Act provided for the registration of all visitor accommodation in Wales. This Bill provides that, in future, such accommodation should be licensed, starting with self-contained, self-catering businesses. The Welsh Revenue Authority has responsibility for creating and managing the register, and it is my intention that the WRA should also manage the online portal for licensing. In this way, accommodation providers will have a single place to go, to manage both their registration and their licence obligations.
Dirprwy Lywydd, the Bill establishes the concept of 'fitness for visitor accommodation', setting out the standard that most visitor accommodation should already be meeting, and that visitors would already expect. This is a translation of the concept of 'fitness for human habitation' from housing law into the particular context of visitor accommodation.
As a general condition, that accommodation must be of a standard, for example in relation to structural stability or hygiene, so that it does not pose a risk of harm to visitors or compromise their experience through loss of amenity. Five specific, documentable conditions will then need to be met in the self-contained, self-catering sector, where an accommodation provider will be required to have in place a current gas safety certificate, an electrical safety certificate, an insurance certificate, and confirmation that a fire risk assessment and smoke and carbon monoxide alarms have also been secured.
Dirprwy Lywydd, mae twristiaeth yn chwarae rhan bwysig yn economi Cymru, ac yn enwedig mewn rhai rhannau o'n gwlad. Mae llywodraethau olynol Cymru wedi buddsoddi yn y diwydiant a'i hyrwyddo fel cyrchfan i ymwelwyr o fewn Cymru, a thu hwnt. Mae'r Bil wedi'i wreiddio yn y dull ehangach hwn. Mae'n creu cod cyfraith Cymru ar dwristiaeth, gan ailadrodd a moderneiddio swyddogaethau datblygu twristiaeth cyffredinol Gweinidogion Cymru, a sicrhau bod y diwydiant yn elwa ar sail ddeddfwriaethol glir, hygyrch, ddwyieithog a chyfoes.
Fel y gŵyr yr Aelodau yma, mae'r Bil yn ddarn cydymaith i Ddeddf Llety Ymwelwyr (Cofrestr ac Ardoll) Etc (Cymru) 2025, fel y'i pasiwyd gan y Senedd hon yn gynharach eleni. Roedd y Ddeddf honno yn darparu ar gyfer cofrestru pob llety ymwelwyr yng Nghymru. Mae'r Bil hwn yn darparu y dylid trwyddedu llety o'r fath yn y dyfodol, gan ddechrau gyda busnesau hunangynhwysol, hunanarlwyo. Mae gan Awdurdod Refeniw Cymru gyfrifoldeb am greu a rheoli'r gofrestr, a fy mwriad yw y dylai'r awdurdod hwnnw hefyd reoli'r porth ar-lein ar gyfer trwyddedu. Yn y modd hwn, bydd gan ddarparwyr llety un lle i fynd, i reoli eu cofrestriad a'u rhwymedigaethau trwydded.
Dirprwy Lywydd, mae'r Bil yn sefydlu'r cysyniad o 'ffitrwydd i fod yn llety ymwelwyr', gan nodi'r safon y dylai'r rhan fwyaf o lety ymwelwyr eisoes fod yn ei bodloni, ac y byddai ymwelwyr eisoes yn ei disgwyl. Mae hwn yn gyfieithiad o'r cysyniad o 'ffitrwydd i fod yn gartref' o gyfraith tai i gyd-destun penodol llety ymwelwyr.
Fel amod cyffredinol, rhaid i'r llety hwnnw fod o safon, er enghraifft mewn perthynas â sefydlogrwydd adeileddol neu hylendid, fel nad yw'n peri risg o niwed i ymwelwyr nac yn peryglu eu profiad trwy golli amwynder. Yna bydd angen bodloni pum amod penodol, dogfennol yn y sector hunangynhwysol, hunanarlwyo, lle bydd yn ofynnol i ddarparwr llety fod â thystysgrif diogelwch nwy cyfredol, tystysgrif diogelwch trydanol cyfredol, tystysgrif yswiriant cyfredol, a chadarnhad bod asesiad risg tân a larymau mwg a charbon monocsid hefyd wedi'u sicrhau.
The Bill sets out an enforcement regime for those who fail to meet its requirements. However, the approach is rooted in proportionality, based on information, education, encouragement and escalation, preceding the use of enforcement powers. It's my belief, Dirprwy Lywydd, that the vast majority of accommodation providers will be keen to remedy any problems identified well before the need to take enforcement action is reached. However, it is right that where breaches are persistent or repeated, an enforcement regime of warnings, remedial notices, penalties and prosecution is in place in order to protect the integrity of the licensing system.
All of this will give confidence to visitors and address concerns that the accommodation market is distorted by the differential extent to which providers understand and comply with their existing obligations. This is a particular issue for those businesses who do everything they can do to do the right thing, including bearing the cost of meeting statutory obligations. Local authorities in Scotland, where a licensing scheme is already in place, for example, report that significant numbers of applicants were unable to demonstrate that they met their regulatory requirements when the Scottish licensing scheme was introduced.
Dirprwy Lywydd, as Members know, the visitor levy Act requires the Welsh Revenue Authority to create a register of all visitor accommodation providers and all accommodation offered by each of them in Wales. Section 36 of this Bill places an equivalent requirement on the Welsh Ministers to produce a register of licensed visitor accommodation in Wales. Section 45 places a duty on both the Welsh Revenue Authority and the Welsh Ministers jointly to produce a publicly available directory, bringing together both registers. Accommodation providers and platforms will be required to include registration numbers and a link to that directory in all their advertising, so that any visitor to Wales or within Wales can be confident that their accommodation meets the legal obligations. In doing so, as I said, Dirprwy Lywydd, the Bill creates a level playing field in which all businesses must meet their requirements in order to obtain a licence, protecting the position of the many compliant businesses in the process.
Dirprwy Lywydd, the Bill also creates a more level playing field between short and long-term letting. As it stands, if an individual chooses to let a property to a long-term tenant, that person must register as a landlord, obtain a licence themselves or through an appointed agent, and ensure that statutory obligations are being met. By contrast, should the same individual choose to let out a property to visitors on a short-term basis, it can simply be listed on an online platform and bookings can immediately start to be taken. Over this term, a series of measures will have been introduced to ensure a proper balance between a thriving visitor economy and those communities that welcome visitors to their midst. That balance has to include a more consistent approach to the requirements placed on those who offer accommodation on a short and long-term basis. As in long-term letting, therefore, the Bill makes it clear that, as well as needing to obtain a licence, self-contained, self-catering accommodation providers are directly responsible to their visitors for providing accommodation in which it is fit for them to stay.
Dirprwy Lywydd, the Welsh Government's aim in this Bill is to endorse the efforts of those many businesses in the sector that work hard to create a mutually supportive relationship, which celebrates Welsh culture, language and landscapes, which brings money into communities, and offers genuine careers that support people to build their lives in their home communities. Ensuring greater parity between short and long-term letting is part of the effort to support those mutually supportive relationships on which the successful future of tourism inevitably depends. Further, to support those efforts, the Bill contains an express power to issue a code of practice and guidance as part of its restatement of functions under the Development of Tourism Act 1969.
The policy intention here is to develop a broad suite of best practice guidelines for the sector. While there will be specific guidance published alongside the licensing scheme, over time, the code of practice will create a single suite of information, guidance and best practice for both existing and prospective businesses in Wales, assisting the industry in its efforts to promote the development of Welsh tourism. Should the Bill be endorsed by the Senedd, some three quarters of visitor accommodation providers in Wales will be subject to the licensing conditions outlined earlier in this statement.
But the Bill does not end there. It creates a capacity for a future Senedd to add further types of visitor accommodation to the licensing regime, and to develop the licensing requirements themselves to meet future needs. Any such proposals, Dirprwy Lywydd, would of course be subject to the scrutiny of a future Senedd. The point of the Bill as drafted is to futureproof the legislation, creating a path further to support the industry when that is thought to be desirable.
Mae'r Bil yn nodi cyfundrefn orfodi i'r rhai sy'n methu â bodloni ei gofynion. Fodd bynnag, mae'r dull wedi'i wreiddio mewn cymesuredd, yn seiliedig ar wybodaeth, addysg, anogaeth ac uwchgyfeirio, cyn defnyddio pwerau gorfodi. Rwy'n credu, Dirprwy Lywydd, y bydd y mwyafrif helaeth o ddarparwyr llety yn awyddus i unioni unrhyw broblemau a nodwyd ymhell cyn yr angen i gymryd camau gorfodi. Fodd bynnag, mae'n iawn, lle mae toriadau'n barhaus neu'n cael eu hailadrodd, bod cyfundrefn orfodi o rybuddion, hysbysiadau adferol, cosbau ac erlyniad ar waith er mwyn diogelu uniondeb y system drwyddedu.
Bydd hyn i gyd yn rhoi hyder i ymwelwyr ac yn mynd i'r afael â phryderon bod y farchnad lety yn cael ei ystumio gan y graddau gwahaniaethol y mae darparwyr yn eu deall ac yn cydymffurfio â'u rhwymedigaethau presennol. Mae hwn yn fater penodol i'r busnesau hynny sy'n gwneud popeth y gallant i wneud y peth iawn, gan gynnwys talu'r gost o gyflawni rhwymedigaethau statudol. Mae awdurdodau lleol yn yr Alban, lle mae cynllun trwyddedu eisoes ar waith, er enghraifft, yn adrodd nad oedd nifer sylweddol o ymgeiswyr yn gallu dangos eu bod wedi bodloni eu gofynion rheoleiddiol pan gyflwynwyd cynllun trwyddedu'r Alban.
Dirprwy Lywydd, fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r Ddeddf ardoll tmwelwyr yn ei gwneud yn ofynnol i Awdurdod Refeniw Cymru greu cofrestr o'r holl ddarparwyr llety ymwelwyr a'r holl lety a gynigir gan bob un ohonynt yng Nghymru. Mae adran 36 o'r Bil hwn yn gosod gofyniad cyfatebol i Weinidogion Cymru gyflwyno cofrestr o lety ymwelwyr trwyddedig yng Nghymru. Mae adran 45 yn gosod dyletswydd ar Awdurdod Refeniw Cymru a Gweinidogion Cymru ar y cyd i gynhyrchu cyfeiriadur sydd ar gael i'r cyhoedd, gan ddod â'r ddwy gofrestr at ei gilydd. Bydd yn ofynnol i ddarparwyr llety a llwyfannau gynnwys rhifau cofrestru a dolen i'r cyfeiriadur hwnnw yn eu holl hysbysebion, fel y gall unrhyw ymwelydd â Chymru neu o fewn Cymru fod yn hyderus bod ei lety yn bodloni'r rhwymedigaethau cyfreithiol. Wrth wneud hynny, fel y dywedais, Dirprwy Lywydd, mae'r Bil yn sicrhau tegwch lle mae'n rhaid i bob busnes fodloni eu gofynion er mwyn cael trwydded, gan ddiogelu sefyllfa'r nifer o fusnesau sy'n cydymffurfio yn y broses.
Dirprwy Lywydd, mae'r Bil hefyd yn sicrhau tegwch ym meysydd gosod tymor byr a thymor hir. Fel y mae'n sefyll, os yw unigolyn yn dewis gosod eiddo i denant tymor hir, rhaid i'r person hwnnw gofrestru fel landlord, cael trwydded ei hun neu drwy asiant penodedig, a sicrhau bod rhwymedigaethau statudol yn cael eu bodloni. Mewn cyferbyniad, os yw'r un unigolyn yn dewis gosod eiddo i ymwelwyr ar sail tymor byr, gellir ei restru ar blatfform ar-lein a gellir dechrau cymryd archebion ar unwaith. Dros y tymor hwn, bydd cyfres o fesurau wedi'u cyflwyno i sicrhau cydbwysedd priodol rhwng economi ymwelwyr ffyniannus a'r cymunedau hynny sy'n croesawu ymwelwyr i'w plith. Mae'n rhaid i'r cydbwysedd hwnnw gynnwys dull mwy cyson o ran y gofynion a osodir ar y rhai sy'n cynnig llety ar sail tymor byr a thymor hir. Fel yn achos gosod tymor hir, felly, mae'r Bil yn ei gwneud yn glir, yn ogystal â bod angen cael trwydded, bod darparwyr llety hunangynhwysol, hunanarlwyo yn uniongyrchol gyfrifol i'w hymwelwyr am ddarparu llety y mae'n ffit iddynt aros ynddo.
Dirprwy Lywydd, nod Llywodraeth Cymru yn y Bil hwn yw cymeradwyo ymdrechion y busnesau niferus hynny yn y sector sy'n gweithio'n galed i greu perthynas sy'n cefnogi ei gilydd, sy'n dathlu diwylliant, iaith a thirweddau Cymru, sy'n dod ag arian i gymunedau, ac sy'n cynnig gyrfaoedd gwirioneddol sy'n cefnogi pobl i adeiladu eu bywydau yn eu cymunedau cartref. Mae sicrhau mwy o gydraddoldeb rhwng gosod tymor byr a thymor hir yn rhan o'r ymdrech i gefnogi'r perthnasoedd hynny sy'n cefnogi ei gilydd y mae dyfodol llwyddiannus twristiaeth yn anochel yn dibynnu arnynt. Hefyd, er mwyn cefnogi'r ymdrechion hynny, mae'r Bil yn cynnwys pŵer penodol i gyhoeddi cod ymarfer a chanllawiau fel rhan o ailddatgan swyddogaethau o dan Ddeddf Datblygu Twristiaeth 1969.
Bwriad y polisi yma yw datblygu cyfres eang o ganllawiau arfer gorau ar gyfer y sector. Er y bydd canllawiau penodol yn cael eu cyhoeddi ochr yn ochr â'r cynllun trwyddedu, dros amser, bydd y cod ymarfer yn creu un gyfres o wybodaeth, canllawiau ac arfer gorau ar gyfer busnesau presennol a darpar fusnesau yng Nghymru, gan gynorthwyo'r diwydiant yn ei ymdrechion i hyrwyddo datblygiad twristiaeth yng Nghymru. Pe bai'r Bil yn cael ei gymeradwyo gan y Senedd, bydd tua thri chwarter y darparwyr llety ymwelwyr yng Nghymru yn ddarostyngedig i'r amodau trwyddedu a amlinellwyd yn gynharach yn y datganiad hwn.
Ond nid dyna ddiwedd y Bil. Mae'n creu gallu i Senedd yn y dyfodol ychwanegu mathau pellach o lety ymwelwyr i'r drefn drwyddedu, ac i ddatblygu'r gofynion trwyddedu eu hunain i ddiwallu anghenion yn y dyfodol. Byddai unrhyw gynigion o'r fath, Dirprwy Lywydd, wrth gwrs yn destun craffu gan Senedd yn y dyfodol. Pwynt y Bil fel y'i drafftiwyd yw diogelu'r ddeddfwriaeth at y dyfodol, gan greu llwybr i gefnogi'r diwydiant yn gryfach pan fydd hynny'n ddymunol.
Dirprwy Lywydd, i orffen lle y dechreuais i, mae'r Bil hwn yn gynnyrch cydweithio trawsbleidiol yn gynharach yn nhymor y Senedd. Rydw i'n edrych ymlaen at y broses graffu, ac rydw i'n gobeithio'n fawr y bydd y broses honno yn dilyn yn yr un ysbryd, wrth i ni symud at nod y gwn sydd yn cael ei rannu ar draws y Siambr: economi ymwelwyr gref a chynaliadwy yng Nghymru. Diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, to end where I began, this Bill is the product of cross-party co-operation earlier in this Senedd term. I look forward to the scrutiny process that now follows, and I very much hope that that process will continue in the same spirit, as we move to a goal that I know is shared across the Chamber: a strong and sustainable visitor economy in Wales. Thank you.
Diolch i chi am y datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you for the statement, Cabinet Secretary.
I cautiously welcome the introduction of the Development of Tourism and Regulation of Visitor Accommodation (Wales) Bill, although I'm sure you could have come up with a snappier title for it. As you rightly said, tourism does play a vital role in Wales's economy, particularly in those rural and coastal communities where few alternative industries remain. The restatement and modernisation of Ministers' tourism development functions, and the ambition to provide a clear, bilingual and accessible—and this is an important point—legislative framework are positive steps. The intention to create a single online portal through the Welsh Revenue Authority for registration and licensing should also help reduce duplication for accommodation providers.
Where I do wish to strike a note of caution, however, is in how the licensing system is implemented in practice. You spoke of 'fitness for visitor accommodation' and the proportionate enforcement regime rooted in information, education and encouragement. I agree entirely that most providers already meet these standards and will respond constructively to the guidance. But the wide-ranging enforcement powers proposed, particularly entry to private premises and the seizure of documents, must be accompanied by robust safeguards to prevent overreach. So, Cabinet Secretary, can you clarify what protections will be in place to ensure these powers remain proportionate, transparent and subject to oversight?
I also want to touch on the proposed directory bringing together the Welsh Revenue Authority register and the new licensing register. Transparency is welcome and guests should absolutely be able to verify that accommodation is legitimate. But, as drafted, booking platforms could be held legally liable if a host inputs an incorrect registration number—information entirely out of the booking platform's control. I appreciate your objective of creating a level playing field, but we must avoid creating a system where platforms are penalised for information they cannot reasonably verify. So, how will you commit to resolving this during the Bill's passage?
Cabinet Secretary, you highlighted the Bill's aim of fairness between short and long-term letting. While consistency is important, we also need to recognise the real profile of most Welsh hosts. Data from Airbnb suggests that the majority list only one property and earn around £6,000 a year, with many relying on that income to cope with living costs, and others working in additional jobs as well. These are not commercial operators exploiting the loophole; they are local people contributing to the visitor economy and warmly welcoming guests to Wales. So, how are you ensuring that the licensing system properly distinguishes between the large-scale operators and those individuals simply sharing their homes or one other property to make ends meet?
This is particularly important given the headwinds that the sector has already faced: the 182-night threshold for business rates, the prospect of a tourism tax and now the UK Government's proposals for an EPC requirement for self-catering lets. Whatever one's view of each measure, taken together they have created a suite of changes within one sector in an incredibly quick amount of time. We must be careful not to impose further burdens that drive those small operators, those legitimate businesses, out of the sector entirely. That is why licensing fees must be proportionate to the scale of operation and why the system must be simple, digital and consistent across Wales. The 80-day approval period for new licences and annual renewals risks creating delay and cost for both local authorities and hosts. For small, seasonal providers in particular, this could mean lost income and uncertainty. Will you reflect on whether these time frames and renewal cycles could be streamlined?
In your statement, you referenced the Scottish experience, and it's right to learn from it. In Scotland, a significant proportion of applicants could not evidence compliance when licensing began. But we should also acknowledge the unintended consequences seen elsewhere, internationally. In Spain, over 66,000 properties were removed from platforms after stricter rules were introduced, which has inevitably pushed up prices. In Edinburgh, hotel prices have increased while visitor numbers have fallen. How is the Welsh Government planning on publishing an impact assessment on how similar models have affected tourism elsewhere and how the proposed changes here would impact the tourism sector in Wales?
And finally, Dirprwy Lywydd, I welcome the reference to the importance of a visitor economy that celebrates the Welsh language, our culture and our landscape. That balance between thriving tourism and thriving communities is shared across the Siambr. But tourism is not merely an industry in those areas, it is a lifeline. If regulation becomes overbearing, we risk hollowing out the very communities we are trying to protect. So, while I support the Bill's objectives, I look forward to scrutinising it closely over the next couple of months and look forward to working constructively with you, Cabinet Secretary, towards that goal. Diolch.
Rwy'n croesawu cyflwyno'r Bil Datblygu Twristiaeth a Rheoleiddio Llety Ymwelwyr (Cymru) yn ofalus, er fy mod yn siŵr y gallech fod wedi dod o hyd i deitl mwy bachog ar ei gyfer. Fel y dywedoch yn gywir, mae twristiaeth yn chwarae rhan hanfodol yn economi Cymru, yn enwedig yn y cymunedau gwledig ac arfordirol hynny lle nad oes llawer o ddiwydiannau amgen ar ôl. Mae ailddatgan a moderneiddio swyddogaethau datblygu twristiaeth y Gweinidogion, a'r uchelgais i ddarparu fframwaith deddfwriaethol clir, dwyieithog a hygyrch—ac mae hwn yn bwynt pwysig—yn gamau cadarnhaol. Dylai'r bwriad i greu porth ar-lein sengl drwy Awdurdod Refeniw Cymru ar gyfer cofrestru a thrwyddedu hefyd helpu i leihau dyblygu i ddarparwyr llety.
Lle rwy'n dymuno taro nodyn o rybudd, fodd bynnag, yw sut mae'r system drwyddedu yn cael ei gweithredu yn ymarferol. Fe wnaethoch chi sôn am 'ffitrwydd i fod yn llety ymwelwyr' a'r drefn orfodi gymesur sydd wedi'i gwreiddio mewn gwybodaeth, addysg ac anogaeth. Rwy'n cytuno'n llwyr fod y rhan fwyaf o ddarparwyr eisoes yn bodloni'r safonau hyn a byddant yn ymateb yn adeiladol i'r canllawiau. Ond mae'n rhaid i'r pwerau gorfodi eang a gynigir, yn enwedig mynediad i eiddo preifat ac atafaelu dogfennau, fod yn cyd-fynd â mesurau diogelu cadarn i atal gorgyrraedd. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a allwch chi egluro pa amddiffyniadau fydd ar waith i sicrhau bod y pwerau hyn yn parhau i fod yn gymesur, yn dryloyw ac yn destun goruchwyliaeth?
Rwyf hefyd eisiau crybwyll y cyfeiriadur arfaethedig sy'n dwyn ynghyd gofrestr Awdurdod Refeniw Cymru a'r gofrestr drwyddedu newydd. Mae tryloywder yn cael ei groesawu a dylai gwesteion allu gwirio bod llety yn gyfreithlon. Ond, fel y'i drafftiwyd, gallai llwyfannau archebu fod yn atebol yn gyfreithiol os yw gwestywr yn mewnbynnu rhif cofrestru anghywir—gwybodaeth yn gyfan gwbl allan o reolaeth y platfform archebu. Rwy'n gwerthfawrogi eich amcan o sicrhau tegwch, ond mae'n rhaid i ni osgoi creu system lle mae llwyfannau yn cael eu cosbi am wybodaeth na allant ei gwirio'n rhesymol. Felly, sut y byddwch chi'n ymrwymo i ddatrys hyn yn ystod hynt y Bil?
Ysgrifennydd Cabinet, fe wnaethoch dynnu sylw at nod y Bil o sicrhau tegwch rhwng gosod tymor byr a thymor hir. Er bod cysondeb yn bwysig, mae angen i ni hefyd gydnabod proffil go iawn y rhan fwyaf o westywyr Cymru. Mae data gan Airbnb yn awgrymu bod y mwyafrif yn rhestru un eiddo yn unig ac yn ennill tua £6,000 y flwyddyn, gyda llawer yn dibynnu ar yr incwm hwnnw i ymdopi â chostau byw, ac eraill yn gweithio mewn swyddi ychwanegol hefyd. Nid gweithredwyr masnachol yw'r rhain sy'n manteisio ar y bwlch; maent yn bobl leol sy'n cyfrannu at economi ymwelwyr ac yn croesawu'n gynnes westeion i Gymru. Felly, sut ydych chi'n sicrhau bod y system drwyddedu yn gwahaniaethu'n iawn rhwng y gweithredwyr ar raddfa fawr a'r unigolion hynny sy'n rhannu eu cartrefi neu un eiddo arall er mwyn cael dau ben llinyn ynghyd?
Mae hyn yn arbennig o bwysig o ystyried y gwyntoedd blaen y mae'r sector eisoes wedi'u hwynebu: y trothwy 182 noson ar gyfer ardrethi busnes, y posibilrwydd o dreth dwristiaeth a nawr cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer gofyniad tystysgrif perfformiad ynni ar gyfer llety gwyliau hunanarlwyo. Beth bynnag yw barn rhywun ar bob mesur, gyda'i gilydd maent wedi creu cyfres o newidiadau o fewn un sector mewn cyfnod anhygoel o gyflym. Rhaid i ni fod yn ofalus i beidio â gosod beichiau pellach sy'n gyrru'r gweithredwyr bach hynny, y busnesau cyfreithlon hynny, allan o'r sector yn gyfan gwbl. Dyna pam mae'n rhaid i ffioedd trwyddedu fod yn gymesur â graddfa gweithredu a pham mae'n rhaid i'r system fod yn syml, yn ddigidol ac yn gyson ledled Cymru. Mae'r cyfnod cymeradwyo 80 diwrnod ar gyfer trwyddedau newydd ac adnewyddiadau blynyddol mewn perygl o greu oedi a chost i awdurdodau lleol a gwestywyr. Ar gyfer darparwyr bach, tymhorol yn arbennig, gallai hyn olygu colli incwm a chreu ansicrwydd. A fyddwch chi'n myfyrio a ellid symleiddio'r amserlenni a'r cylchoedd adnewyddu hyn?
Yn eich datganiad, fe wnaethoch chi gyfeirio at brofiad yr Alban, ac mae'n iawn dysgu ohono. Yn yr Alban, ni allai cyfran sylweddol o ymgeiswyr ddangos tystiolaeth o gydymffurfiaeth pan ddechreuodd trwyddedu. Ond dylem hefyd gydnabod y canlyniadau anfwriadol a welir mewn mannau eraill, yn rhyngwladol. Yn Sbaen, cafodd dros 66,000 eiddo eu tynnu oddi ar lwyfannau ar ôl cyflwyno rheolau llymach, sydd yn anochel wedi gwthio prisiau i fyny. Yng Nghaeredin, mae prisiau gwestai wedi cynyddu tra bod nifer yr ymwelwyr wedi gostwng. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyhoeddi asesiad effaith ar sut mae modelau tebyg wedi effeithio ar dwristiaeth mewn mannau eraill a sut y byddai'r newidiadau arfaethedig yma yn effeithio ar y sector twristiaeth yng Nghymru?
Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwy'n croesawu'r cyfeiriad at bwysigrwydd economi ymwelwyr sy'n dathlu'r iaith Gymraeg, ein diwylliant a'n tirwedd. Mae'r cydbwysedd hwnnw rhwng twristiaeth ffyniannus a chymunedau ffyniannus yn cael ei rannu ar draws y Siambr. Ond nid diwydiant yn unig yw twristiaeth yn yr ardaloedd hynny, mae'n achubiaeth. Os bydd rheoleiddio yn dod yn ormodol, rydym yn peryglu gwagio'r union gymunedau rydym ni'n ceisio eu hamddiffyn. Felly, er fy mod yn cefnogi amcanion y Bil, edrychaf ymlaen at graffu'n fanwl arno dros yr ychydig fisoedd nesaf ac edrychaf ymlaen at weithio'n adeiladol gyda chi, Ysgrifennydd Cabinet, tuag at y nod hwnnw. Diolch.
Diolch yn fawr i Sam Kurtz am beth ddywedodd e pan oedd yn croesawu agweddau o'r Bil.
Thank you very much to Sam Kurtz for what he said when he welcomed certain aspects of the Bill.
Thank you for the cautious welcome that you provided and the endorsement of some aspects of the Bill—the codification of existing law making it more accessible, the single point of access to registration and licensing through the WRA.
In terms of some of the more specific questions, the enforcement regime is absolutely designed to be proportionate and light touch. There are a series of steps that the licensing authority would have to go through before you ever got to prosecution. I think that prosecution will be very rare indeed. The aim of the Bill is not to have prosecution. The aim of the Bill is to encourage people to comply with the requirements and to make it as easy as possible for them to do that. But the Bill does set out the obligations on the licensing authority in relation to making sure that remedial notices, for example, are provided, opportunities for visitor accommodation providers to remedy breaches before you would ever get to the point where a licence might be revoked.
I don't myself think it's unreasonable to expect booking platforms to take responsibility for publishing accurate information. It will not be difficult to check the information, because the registration number will be there on the register for anybody to look at. If it's a simple mistake, if somebody has just passed you the wrong information, the Bill deals with that by allowing people to put it right as soon as it's brought to their attention. It isn't the purpose of the Bill to pursue people who've made honest mistakes and are relying on the information provided by others. But given that, that number is the way in which a visitor is then able to check that that advert is genuine, that the accommodation that's being offered has been properly licensed. I wouldn't be prepared to give up on saying that booking platforms themselves must take responsibility for the information that they provide.
I take the point that Sam Kurtz made, Dirprwy Lywydd, about the nature of small-scale operators in Wales. That's why we have deliberately started this licensing regime by requiring people to do the things they are already required to do. Of the five specific conditions, four of them are already legal obligations, whether you're a small provider or not. It's equally important to somebody staying in a small provider that the fire regulations have been properly observed, that the electricity supply is in good order, as it is if you're staying in a large provider. So, we start with the things people ought already to be doing. We believe that the vast majority are already doing it.
But you'll have heard, Sam, as well, complaints from legitimate businesses in the industry that the growth of online platforms has allowed people to enter the market sometimes simply unaware of what it is they ought to be doing. They then don't bear the costs that other people bear, and they undercut those legitimate businesses. And actually, if some people chose not to carry on in the industry because they weren't prepared to do those basic things, I'm not sure I would shed that many tears by their decision that there's something else they'd rather do and those bookings will go to those businesses who do all the things that they're expected to do. Because we are requiring businesses essentially to do the things they ought to be doing already, plus making sure that they have public liability insurance, that's why we are sure that we can keep licensing fees to around£ £75. I think they're at the modest end of what might have been expected.
I agree with what the Member said, Dirprwy Lywydd. The system is designed to be simple, it's designed to be digital. I hope we will be able to use many of the new techniques that artificial intelligence allows, so that things can be automatically uploaded, automatically checked. The system will be done very quickly. If there are delays in there, then the Bill allows for both transitional and provisional licences to be issued, to make sure people aren't disadvantaged because of delays beyond their control. But my expectation is that we build the system, using all the modern technology available to us, so that it's simple, quick, easy to use, and then that allows people who get the licence to advertise that, so that visitors to their premises know that they're going somewhere where all those proper protections are in place.
Diolch am y croeso gofalus a roddwyd gennych a'ch cymeradwyaeth o rai agweddau ar y Bil—codio cyfraith bresennol sy'n ei gwneud yn fwy hygyrch, yr un pwynt mynediad i gofrestru a thrwyddedu trwy ACC.
O ran rhai o'r cwestiynau mwy penodol, mae'r drefn orfodi wedi'i chynllunio'n llwyr i fod yn gymesur ac yn ysgafn. Mae yna gyfres o gamau y byddai'n rhaid i'r awdurdod trwyddedu fynd drwyddynt cyn i chi gael erlyniad. Rwy'n credu y bydd yr erlyniad hwnnw'n brin iawn mewn gwirionedd. Nid nod y Bil yw cael erlyniad. Nod y Bil yw annog pobl i gydymffurfio â'r gofynion a'i gwneud mor hawdd â phosibl iddynt wneud hynny. Ond mae'r Bil yn nodi'r rhwymedigaethau ar yr awdurdod trwyddedu mewn perthynas â sicrhau bod hysbysiadau adfer, er enghraifft, yn cael eu darparu, cyfleoedd i ddarparwyr llety ymwelwyr unioni toriadau cyn i chi byth gyrraedd y pwynt lle gallai trwydded gael ei ddirymu.
Nid wyf yn credu ei bod yn afresymol disgwyl i lwyfannau archebu gymryd cyfrifoldeb am gyhoeddi gwybodaeth gywir. Ni fydd yn anodd gwirio'r wybodaeth, oherwydd bydd y rhif cofrestru yno ar y gofrestr i unrhyw un edrych arni. Os yw'n gamgymeriad syml, os yw rhywun newydd basio'r wybodaeth anghywir i chi, mae'r Bil yn ymdrin â hynny trwy ganiatáu i bobl ei gywiro cyn gynted ag y caiff ei ddwyn i'w sylw. Nid pwrpas y Bil yw mynd ar drywydd pobl sydd wedi gwneud camgymeriadau gonest ac sy'n dibynnu ar yr wybodaeth a ddarperir gan eraill. Ond o ystyried hynny, y rhif hwnnw yw'r ffordd y gall ymwelydd wedyn wirio bod yr hysbyseb honno yn ddilys, bod y llety sy'n cael ei gynnig wedi'i drwyddedu'n briodol. Ni fyddwn yn barod i roi'r gorau i ddweud bod yn rhaid i lwyfannau archebu eu hunain gymryd cyfrifoldeb am yr wybodaeth y maent yn ei darparu.
Rwy'n derbyn y pwynt a wnaeth Sam Kurtz, Dirprwy Lywydd, ynghylch natur gweithredwyr ar raddfa fach yng Nghymru. Dyna pam rydym ni wedi dechrau'r drefn drwyddedu hon yn fwriadol trwy ei gwneud yn ofynnol i bobl wneud y pethau y mae'n ofynnol iddynt eu gwneud eisoes. O'r pum amod penodol, mae pedwar ohonynt eisoes yn rhwymedigaethau cyfreithiol, p'un a ydych chi'n ddarparwr bach neu beidio. Mae'r un mor bwysig i rywun sy'n aros mewn eiddo darparwr bach fod y rheoliadau tân wedi cael eu bodloni'n iawn, bod y cyflenwad trydan mewn trefn dda, fel y mae'r drefn pan fyddwch yn aros mewn eiddo darparwr mawr. Felly, rydym ni'n dechrau gyda'r pethau y dylai pobl fod yn eu gwneud eisoes. Credwn fod y mwyafrif helaeth eisoes yn gwneud hynny.
Ond byddwch wedi clywed, Sam, hefyd, am gwynion gan fusnesau cyfreithlon yn y diwydiant bod twf llwyfannau ar-lein wedi caniatáu i bobl fynd i mewn i'r farchnad weithiau'n anymwybodol o'r hyn y dylent fod yn ei wneud. Felly nid ydynt yn talu'r costau y mae pobl eraill yn eu hysgwyddo, ac maen nhw'n tanseilio'r busnesau cyfreithlon hynny. Ac mewn gwirionedd, pe bai rhai pobl yn dewis peidio â pharhau yn y diwydiant oherwydd nad oeddent yn barod i wneud y pethau sylfaenol hynny, nid wyf yn siŵr y byddwn yn colli dagrau oherwydd iddyn nhw benderfynu bod rhywbeth arall y byddai'n well ganddyn nhw ei wneud a bydd yr archebion hynny'n mynd i'r busnesau hynny sy'n gwneud yr holl bethau y mae disgwyl iddyn nhw eu gwneud. Oherwydd ein bod yn ei gwneud yn ofynnol i fusnesau wneud y pethau y dylent fod yn eu gwneud eisoes, yn ogystal â gwneud yn siŵr bod ganddynt yswiriant atebolrwydd cyhoeddus, dyna pam rydym yn siŵr y gallwn gadw ffioedd trwyddedu i oddeutu £75. Rwy'n credu eu bod nhw'n gymedrol o gymharu â'r hyn y gallent fod.
Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod, Dirprwy Lywydd. Mae'r system wedi'i chynllunio i fod yn syml, mae wedi'i chynllunio i fod yn ddigidol. Rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu defnyddio llawer o'r technegau newydd y mae deallusrwydd artiffisial yn eu cynnig, fel y gellir lanlwytho pethau'n awtomatig, eu gwirio'n awtomatig. Bydd y system yn cael ei gweithredu'n gyflym iawn. Os oes oedi yno, yna mae'r Bil yn caniatáu i drwyddedau trosiannol a dros dro gael eu cyhoeddi, er mwyn sicrhau nad yw pobl dan anfantais oherwydd oedi y tu hwnt i'w rheolaeth. Ond fy nisgwyliad yw ein bod ni'n adeiladu'r system, gan ddefnyddio'r holl dechnoleg fodern sydd ar gael i ni, fel ei bod yn syml, yn gyflym, yn hawdd ei defnyddio, ac yna mae hynny'n caniatáu i bobl sy'n cael y drwydded hysbysebu hynny, fel bod y rhai sy'n ymweld â'u heiddo yn gwybod eu bod yn mynd i rywle lle mae'r holl amddiffyniadau priodol hynny ar waith.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad.
Thank you to the Cabinet Secretary for his statement.
I've been grateful for the conversations that we've had in the lead-up to today around this Bill. We on these benches welcome the importance this Bill places on ensuring that people staying in short-term accommodation in Wales are safe. Creating that reputation will ideally result in more people coming to visit. We all know already the importance of our tourism sector, as has been set out by Sam Kurtz and a number of other Members in this Chamber over the last couple of months, and we know how central small businesses are to the sector.
Tourism industries accounted for 11.8 per cent of employment in Wales in 2022, and tourism-related industries contributed 5.1 per cent to GVA in Wales in the same year. So, it is vital for the health of our tourism industry that, when people come to Wales, they know their accommodation has a high safety standard. We believe, actually, this Bill is an important step in realising this and ensuring that this all-important sector maintains those high standards.
I'm glad the Cabinet Secretary has recognised the importance of keeping this system simple, that our tourism sector isn't too burdened by this process, as well as ensuring that the costs of these regulations aren't too high. I'm sure a lot of people will welcome what the Cabinet Secretary has said, that the Bill isn't about prosecuting providers who have made genuine mistakes in their registration. I think, actually, in theory, when you look at the Bill and what it sets out, most, if not all, accommodation providers would be looking to maintain or at least stick to the standards set out by this Bill as a way to ensure that their visitors know that they're coming to a safe place. So in large part, this Bill would be self-regulating.
Vitally, our communities also need to be a priority in this Bill. A thriving and vibrant community will only serve to improve the experience of those visiting, so tourism should work in harmony with those communities. So, could the Cabinet Secretary explain what the Bill does to see that relevant accommodations comply with these regulations, thereby ensuring that high safety standards are secured across Wales, and how the Bill will put communities at its heart?
Roeddwn yn ddiolchgar am y sgyrsiau a gawsom yn y cyfnod cyn heddiw ynghylch y Bil hwn. Rydym ni ar y meinciau hyn yn croesawu'r pwysigrwydd y mae'r Bil hwn yn ei roi ar sicrhau bod pobl sy'n aros mewn llety tymor byr yng Nghymru yn ddiogel. Bydd creu'r enw da hwnnw yn ddelfrydol yn arwain at fwy o bobl yn ymweld. Rydym i gyd eisoes yn gwybod am bwysigrwydd ein sector twristiaeth, fel y nodwyd gan Sam Kurtz a nifer o Aelodau eraill yn y Siambr hon dros yr ychydig fisoedd diwethaf, ac rydym yn gwybod pa mor ganolog yw busnesau bach i'r sector.
Roedd diwydiannau twristiaeth yn cyfrif am 11.8 y cant o gyflogaeth yng Nghymru yn 2022, a chyfrannodd diwydiannau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth 5.1 y cant at y gwerth ychwanegol gros (GYC) yng Nghymru yn yr un flwyddyn. Felly, mae'n hanfodol i iechyd ein diwydiant twristiaeth, pan fydd pobl yn dod i Gymru, eu bod yn gwybod bod safon ddiogelwch eu llety'n uchel. Credwn, mewn gwirionedd, bod y Bil hwn yn gam pwysig i wireddu hyn a sicrhau bod y sector hollbwysig hwn yn cynnal y safonau uchel hynny.
Rwy'n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cydnabod pwysigrwydd cadw'r system hon yn syml, nad yw'r broses hon yn ormod o faich ar ein sector twristiaeth, yn ogystal â sicrhau nad yw costau'r rheoliadau hyn yn rhy uchel. Rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl yn croesawu'r hyn y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i ddweud, nad yw'r Bil yn ymwneud ag erlyn darparwyr sydd wedi gwneud camgymeriadau gonest wrth gofrestru. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, mewn theori, pan edrychwch ar y Bil a'r hyn y mae'n ei nodi, byddai'r mwyafrif, os nad pob un darparwyr llety yn ceisio cynnal neu o leiaf gadw at y safonau a nodir gan y Bil hwn fel ffordd o sicrhau bod eu hymwelwyr yn gwybod eu bod yn dod i le diogel. Felly, i raddau helaeth, byddai'r Bil hwn yn hunanreoleiddio.
Yn hanfodol, mae angen i'n cymunedau hefyd fod yn flaenoriaeth yn y Bil hwn. Bydd cymuned ffyniannus a bywiog dim ond yn gwella profiad y rhai sy'n ymweld, felly dylai twristiaeth weithio mewn cytgord â'r cymunedau hynny. Felly, a allai'r Ysgrifennydd Cabinet esbonio beth mae'r Bil yn ei wneud i sicrhau bod llety perthnasol yn cydymffurfio â'r rheoliadau hyn, a thrwy hynny sicrhau bod safonau diogelwch uchel yn cael eu sicrhau ledled Cymru, a sut y bydd y Bil yn rhoi cymunedau wrth ei galon?
Diolch yn fawr, Luke Fletcher. Thank you for the opportunity to discuss the Bill prior to its introduction. I agree entirely with what Luke Fletcher said. The Bill is about endorsing the reputation of the industry and allowing the industry to use a licensing system to give confidence to visitors, so people who visit within Wales and to Wales know that they are coming to somewhere where their safety is properly regarded and where there is certification of the actions that people already take.
How will the Bill be regulated? I think Luke Fletcher is right: it will largely be self-regulation, because most people in the industry want to do these things anyway, and will demonstrate that through the actions they have already taken. But there will also be, I believe, a significant element of citizen regulation, because obviously these are places that people visit.
I took the chance at the weekend, when I was preparing for today, to ask Copilot to give me a report of what the online platform feedback from visitors to Wales tells us people think of the accommodation. Within 30 seconds it had looked through all those feedback forms and had given me a report highlighting the different concerns that people have highlighted. The wealth of citizen information in an industry like tourism is now extraordinary, compared to what it would have been when you put a couple of comments in a visitors book all those years ago. I think, when people know that there is a licensing regime, when they see that number on the advert and so on, they will know that their feedback is genuinely influential in the way that the industry is going to be managed in the future.
And then finally, a very important point that Luke Fletcher made: this is an industry that depends upon good relations with the host communities where visitors come but other people live the whole of their lives. Luke Fletcher referred to employment in the industry. I think the future of Welsh tourism is one in which a quality product will provide employment not just seasonally, but year round, and where people see employment in tourism not as a stopgap, something you do while you are looking for something better, but something where you can see a career path in front of you. That really does depend on there being a sustainable relationship between the tourism industry and those host communities.
We know that the very rapid growth of short-term letting has had the effect in some places of meaning that there aren’t places for people who want to live there all year round to rent or to buy. There has been significant action, often jointly between parties in this Senedd during this Senedd term, to create that more level playing field. This Bill contributes to that, because the requirements you will have to undertake as a landlord if you are letting on a short-term basis will now much more closely parallel the requirements you have to undertake if you are to let on a long-term basis, removing an incentive for people to let on a short-term basis because they think that’s an easier regulatory route for them. That was never the intention. This Bill puts it right. I think it will add to that sense of a harmonious relationship between the industry and the place that it depends upon.
Diolch yn fawr, Luke Fletcher. Diolch am y cyfle i drafod y Bil cyn ei gyflwyno. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Luke Fletcher. Mae'r Bil yn ymwneud â chymeradwyo enw da'r diwydiant a chaniatáu i'r diwydiant ddefnyddio system drwyddedu i roi hyder i ymwelwyr, fel bod pobl sy'n ymweld o fewn Cymru ac yn dod i Gymru yn gwybod eu bod yn dod i rywle lle mae eu diogelwch yn cael ei ystyried yn briodol a lle mae camau y mae pobl eisoes yn eu cymryd wedi'u hardystio.
Sut bydd y Bil yn cael ei reoleiddio? Rwy'n credu bod Luke Fletcher yn iawn: bydd yn hunanreoleiddio i raddau helaeth, oherwydd mae'r rhan fwyaf o bobl yn y diwydiant eisiau gwneud y pethau hyn beth bynnag, a byddant yn dangos hynny trwy'r camau y maen nhw eisoes wedi'u cymryd. Ond bydd yna hefyd, rwy'n credu, elfen sylweddol o reoleiddio gan ddinasyddion, oherwydd yn amlwg mae'r rhain yn lleoedd y mae pobl yn ymweld â nhw.
Cymerais y cyfle ar y penwythnos, pan oeddwn yn paratoi ar gyfer heddiw, i ofyn i Copilot roi adroddiad i mi o'r hyn y mae'r adborth platfform ar-lein gan ymwelwyr â Chymru yn ei ddweud wrthym beth yw barn pobl am y llety. O fewn 30 eiliad roedd wedi edrych trwy'r holl ffurflenni adborth hynny ac wedi rhoi adroddiad i mi yn tynnu sylw at y gwahanol bryderon y mae pobl wedi'u hamlygu. Mae'r cyfoeth o wybodaeth i ddinasyddion mewn diwydiant fel twristiaeth bellach yn anhygoel, o'i gymharu â'r hyn a oedd yn digwydd flynyddoedd yn ôl pan oeddech chi'n rhoi cwpl o sylwadau mewn llyfr ymwelwyr. Rwy'n credu, pan fydd pobl yn gwybod bod yna gyfundrefn drwyddedu, pan fyddant yn gweld y rhif hwnnw ar yr hysbyseb ac ati, byddant yn gwybod bod eu hadborth yn wirioneddol ddylanwadol o ran y ffordd y bydd y diwydiant yn cael ei reoli yn y dyfodol.
Ac yna, yn olaf, pwynt pwysig iawn a wnaeth Luke Fletcher: mae hwn yn ddiwydiant sy'n dibynnu ar berthynas dda â'r cymunedau lletyol lle mae ymwelwyr yn dod iddynt ond mae pobl eraill yn byw eu bywydau cyfan ynddynt. Cyfeiriodd Luke Fletcher at gyflogaeth yn y diwydiant. Rwy'n credu bod dyfodol twristiaeth Cymru yn un lle bydd cynnyrch o safon yn darparu cyflogaeth nid yn unig yn dymhorol, ond drwy gydol y flwyddyn, a lle mae pobl yn gweld cyflogaeth mewn twristiaeth nid fel peth dros dro, rhywbeth rydych chi'n ei wneud wrth i chi chwilio am rywbeth gwell, ond rhywbeth lle gallwch weld llwybr gyrfa o'ch blaen. Mae hynny'n dibynnu ar berthynas gynaliadwy rhwng y diwydiant twristiaeth a'r cymunedau lletyol hynny.
Gwyddom fod y twf cyflym iawn yn y maes gosod tymor byr wedi cael effaith mewn rhai lleoedd sy'n golygu nad oes lleoedd ar gael i bobl sydd eisiau byw yno trwy gydol y flwyddyn i rentu neu i brynu. Bu camau sylweddol, yn aml ar y cyd rhwng pleidiau yn y Senedd hon yn ystod tymor y Senedd hon, i greu sefyllfa decach. Mae'r Bil hwn yn cyfrannu at hynny, oherwydd bydd y gofynion y bydd yn rhaid i chi ymgymryd â nhw fel landlord os ydych chi'n gosod ar sail tymor byr bellach yn llawer agosach at y gofynion y mae'n rhaid i chi ymgymryd â nhw os ydych am osod ar sail tymor hir, gan ddileu cymhelliant i bobl osod ar sail tymor byr oherwydd eu bod yn credu bod hynny'n llwybr rheoleiddio haws iddynt. Nid dyna oedd y bwriad erioed. Mae'r Bil hwn yn cywiro pethau. Rwy'n credu y bydd yn ychwanegu at yr ymdeimlad hwnnw o berthynas gytûn rhwng y diwydiant a'r lle y mae'n dibynnu arno.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. The registration of visitor accommodation legislation is very welcome, as Scotland and Northern Ireland already have licensing in place. I know that the UK Government is also considering introducing such regulations. I am sure you agree that it would not be right if Wales were the only country in the UK without such a scheme. Visitors wouldn’t know if the accommodation they were staying in was of a high standard of maintenance, or even if there was compliance with fitness standards. If we don't have this legislation, I believe our tourism industry would be negatively impacted, something I'm sure no-one in this Chamber would want to see.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Mae croeso mawr i ddeddfwriaeth cofrestru llety ymwelwyr, gan fod gan yr Alban a Gogledd Iwerddon drwyddedu eisoes ar waith. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU hefyd yn ystyried cyflwyno rheoliadau o'r fath. Rwy'n siŵr eich bod yn cytuno na fyddai'n iawn pe bai Cymru yr unig wlad yn y DU heb gynllun o'r fath. Ni fyddai ymwelwyr yn gwybod a oedd y llety yr oeddent yn aros ynddo o safon uchel o gynnal a chadw, neu hyd yn oed a oedd yn cydymffurfio â safonau ffitrwydd. Pe na bai gennym y ddeddfwriaeth hon, rwy'n credu y byddai'r effaith ar ein diwydiant twristiaeth yn negyddol iawn, rhywbeth rwy'n siŵr na fyddai neb yn y Siambr hon eisiau ei weld.
I thank Lesley Griffiths for that point, and as a Member who represents a part of Wales right along the border, I know she's often very well attuned to the way the different regimes influence people's behaviour. And she's quite right, Dirprwy Lywydd, to point to the fact that since we made our commitment to bring forward this legislation, the new UK Government has also made a commitment to register short-term lets in England as well. Northern Ireland have had a scheme for decades. The Scottish scheme is now fully up and running as of this year. There will be a scheme in England. We cannot afford, for the industry's sake, that Wales would be left as the only place without a legally based scheme. People visiting any other part of the United Kingdom would have safeguards in place. Wales would be the only place you could come to without that confidence. That surely isn't in the interests of the industry, and it's a very important point that the Member makes.
Diolch i Lesley Griffiths am y pwynt yna, ac fel Aelod sy'n cynrychioli rhan o Gymru ar hyd y ffin, rwy'n gwybod ei bod yn aml mewn cytgord â'r ffordd y mae'r gwahanol gyfundrefnau yn dylanwadu ar ymddygiad pobl. Ac mae hi'n hollol gywir, Dirprwy Lywydd, i dynnu sylw at y ffaith ers i ni wneud ein hymrwymiad i gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon, mae Llywodraeth newydd y DU hefyd wedi gwneud ymrwymiad i gofrestru gosod llety tymor byr yn Lloegr hefyd. Mae Gogledd Iwerddon wedi cael cynllun ers degawdau. Mae cynllun yr Alban bellach ar waith yn llawn eleni. Bydd cynllun yn Lloegr. Ni allwn fforddio, er mwyn y diwydiant, i Gymru gael ei gadael fel yr unig le heb gynllun cyfreithiol. Byddai gan bobl sy'n ymweld ag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig fesurau diogelu ar waith. Cymru fyddai'r unig le y gallech chi ddod iddo heb yr hyder hwnnw. Yn sicr nid yw hynny er budd y diwydiant, ac mae'n bwynt pwysig iawn y mae'r Aelod yn ei wneud.
Yn olaf, Siân Gwenllian.
Finally, Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr iawn. Dwi'n croesawu cyhoeddi'r Bil yma. Mae Cymru yn croesawu ymwelwyr ac mae unrhyw gam i wella eu profiadau o aros yn ein bröydd ni yn un cadarnhaol a synhwyrol. Mi fydd y Bil yma yn helpu sicrhau bod ymwelwyr mewn llety gwyliau tymor byr yn ddiogel yn ystod eu harhosiad, a thrwy wybod bod gan y llety maen nhw'n aros ynddo fo drwydded bwrpasol, mi fyddan nhw'n gwybod bod gwiriadau trydan a nwy cyson yn cael eu cynnal, bod yr yswiriant priodol ar waith a bod diogelwch tân wedi cael ei ystyried.
Yn aml iawn, wrth gwrs, mae llety gwyliau tymor byr yn bodoli ochr yn ochr â chartrefi pobl leol, a dwi'n gwybod am strydoedd cyfan yn etholaeth Arfon—yn Llanberis a Bethesda, er enghraifft—lle mae bron pob yn ail dŷ yn llety gwyliau tymor byr erbyn hyn. Ac ar y cyfan, mae'r ymwelwyr yn parchu'r ffaith eu bod nhw'n byw yng nghanol teuluoedd, ond ddim bob tro, yn anffodus. Mae yna sawl enghraifft o ddiffyg parch at gymdogion—sŵn yn hwyr yn y nos neu'n gynnar yn y bore, parcio heb ystyried anghenion cymdogion, ac yn yr achosion gwaethaf, ymddygiad gwrthgymdeithasol.
Mewn rali 'Hawl i fyw gartref' y gwnes i siarad ynddi hi ym Methesda ddydd Sadwrn, fe glywyd sôn am y pryderon yma, y problemau sy'n cael eu hachosi gan ymwelwyr sydd yn ddiystyriol o'r cymdogion o'u cwmpas nhw. Felly, buaswn i'n licio gofyn beth sydd yn y Bil yma a fydd yn rhoi llais i gymdogion yn y broses o gytuno trwydded, neu mewn proses o ddiddymu trwydded, efallai, yn sgil cwynion cymdogion. Ar hyn o bryd, mae'n ymddangos fod y Bil yn syrthio'n brin o daro'r cydbwysedd iawn yna rhwng buddiannau ymwelwyr a buddiannau pobl leol, a does yna ddim dyletswydd glir ar wyneb y Bil yn rhoi hawl i bobl leol gwyno i'r awdurdod trwyddedu.
I gloi, dwi'n ddiolchgar iawn i chi am eich bodlonrwydd i ystyried y mater penodol o hawliau cymdogion, a dwi hefyd yn diolch am y cydweithio adeiladol sydd wedi bod ar y Bil yma. Diolch.
Thank you very much. I welcome the publication of this Bill. Wales does welcome visitors and any steps to improve the visitor experiences in our areas is positive and sensible. This Bill will help to ensure that visitors in short-term accommodation will be safe during their stay, and in knowing that the accommodation that they choose to stay in is appropriately licensed, they will know that electricity and gas checks are regularly done, that the appropriate insurance is in place and that fire safety has been taken into account.
Very often, of course, short-term holiday lets sit alongside the homes of local people, and I know of whole streets in the Arfon constituency—in Llanberis and Bethesda, for example—where virtually every other home is a short-term holiday let by now. And generally speaking, the visitors respect the fact that they are living among families, but not always, unfortunately. There have been a number of examples of a lack of respect for neighbours—noise late at night or early in the morning, parking without taking account of the needs of neighbours, and in the worst cases, anti-social behaviour.
In the 'Hawl i fyw gatref' rally that I spoke at in Bethesda on Saturday, there was mention of these concerns, these problems that are caused by visitors who don't take account of the needs of the neighbours around them. So, I would like to ask what's in this Bill that will give a voice to neighbours in the process of agreeing a licence, or in a process of removing a licence, perhaps, as a result of the complaints of neighbours. At the moment, it appears that the Bill falls short in striking that right balance between the interests of visitors and the interests of local people, and there is no clear duty on the face of the Bill giving local people a right to complain to the licensing authority.
To conclude, I am extremely grateful to you for your willingness to consider the specific issue of the rights of neighbours, and I would also like to thank you for the constructive co-operation that has been in relation to this Bill. Thank you.
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y cwestiynau ac am y sylwadau y gwnaeth hi agor â nhw. Wrth gwrs, mae Cymru yn croesawu ymwelwyr mewnol i Gymru, ond pobl sy'n dod i Gymru o'r tu fas hefyd. Pwrpas y Bil yw cryfhau'r sector i wneud mwy fel yna yn y dyfodol.
Diolch i Siân Gwenllian am y pwynt mae hi'n ei wneud am gymdogion. Dwi'n cytuno gyda hi. Yn fy etholaeth i, dwi'n gwybod bod rhai strydoedd nawr lle mae pobl yn trio byw ochr yn ochr â thai sydd nawr jest yn croesawu pobl sy'n aros dros nos neu dros y penwythnos. Mae rhai ohonyn nhw, wrth gwrs, yn parchu pobl eraill, ond mae rhai pobl yn dod i Gaerdydd i gael amser da dros y penwythnos, a dydyn nhw ddim yn meddwl lot am yr effaith mae hwnna'n ei chael ar y bobl sy'n trio byw bob dydd ar yr un strydoedd.
Dirprwy Lywydd, thank you very much to Siân Gwenllian for those questions and the comments that she made in opening. Of course, Wales does welcome visitors internally within Wales, but also people who come to Wales from outside of our nation. The purpose of the Bill is to strengthen the sector to do more of this in future.
Thank you to Siân Gwenllian for the points that she made about neighbours. I agree with her. In my constituency, I know that there are some streets where people are trying to live alongside homes that now just welcome people who stay overnight or over the weekend. Some of them, of course, respect others, but some people come to Cardiff to have a good time over the weekend, and perhaps they don't think as much about the impact on those people who are trying to live their daily lives on those streets.
So, Dirprwy Lywydd, Siân Gwenllian is right that the Bill does not, at present, deal directly with some of those points she made. The regime it sets out will allow people to make complaints about their accommodation in their communities and will allow Ministers to consider whether further assessment is necessary before issuing a licence where those concerns come to the surface.
There are, however, provisions in the Bill that would allow us to consider whether more could be done to address the sorts of circumstances that Siân Gwenllian has highlighted. A number of Members this afternoon have emphasised the process of scrutiny and the way that that can improve the Bill. I look forward to further conversations about ways in which the problem that the Member has highlighted could be addressed, either through the Bill or through the planning system, or through a combination of both, and to working with Members across the Chamber. I've said many times, Dirprwy Lywydd, that I've never been involved in a Bill that wasn't improved by the process of scrutiny, and I've no doubt that this will be a Bill that will benefit from the work that Members across the Chamber will do over the weeks ahead.
Felly, Dirprwy Lywydd, mae Siân Gwenllian yn gywir nad yw'r Bil, ar hyn o bryd, yn ymdrin yn uniongyrchol â rhai o'r pwyntiau hynny a wnaeth. Bydd y drefn a nodir ynddo yn caniatáu i bobl wneud cwynion am eu llety yn eu cymunedau a bydd yn caniatáu i Weinidogion ystyried a oes angen asesiad arall cyn rhoi trwydded lle mae'r pryderon hynny'n codi.
Fodd bynnag, mae yna ddarpariaethau yn y Bil a fyddai'n caniatáu i ni ystyried a fyddai modd gwneud mwy i ymdrin â'r math o amgylchiadau y mae Siân Gwenllian wedi tynnu sylw atyn nhw. Mae nifer o Aelodau y prynhawn yma wedi pwysleisio'r broses o graffu a'r ffordd y gall hynny wella'r Bil. Rwy'n edrych ymlaen at sgyrsiau eraill am ffyrdd y byddai modd ymdrin â'r broblem y mae'r Aelod wedi tynnu sylw ati, naill ai drwy'r Bil neu drwy'r system gynllunio, neu drwy gyfuniad o'r ddau, ac at weithio gydag Aelodau ar draws y Siambr. Rwyf wedi dweud sawl gwaith, Dirprwy Lywydd, nad wyf erioed wedi bod yn gysylltiedig â Bil na chafodd ei wella gan y broses o graffu, a does dim amheuaeth gen i y bydd hwn yn Fil a fydd yn elwa ar y gwaith y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn ei wneud yn ystod yr wythnosau i ddod.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 5 yw datganiad gan y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol ar y rhaglen sgiliau hyblyg. Galwaf ar y Gweinidog, Jack Sargeant.
Item 5 is a statement by the Minister for Culture, Skills and Social Partnership on the flexible skills programme. I call on the Minister, Jack Sargeant.
Diolch yn fawr, Deputy Llywydd. Skills are the backbone of Cymru's economic resilience and future prosperity. Whether it’s supporting our communities to successfully adapt to a just transition, unlocking the potential of digital innovation and artificial intelligence, or preparing our young people for their future careers, investing in people is how we build a fairer, stronger Wales.
The Welsh Government remains committed to ensuring that everyone in Cymru can access meaningful work, develop their potential and contribute to a thriving economy. It’s about making sure everyone has the opportunity to succeed, wherever they live in Wales and whatever their circumstances or background. Working Wales offers tailored support to help individuals find and stay in work, and our young people’s guarantee ensures everyone under 25 has access to work, education or training. We continue to work with our delivery partners—Medr, further education and higher education colleges, and regional skills partnerships—to foster a culture of lifelong learning and upskilling. We are also promoting fair work and tackling economic inequality through targeted support to under-represented groups and those with long-term health conditions. We’re also backing Welsh workers and employers every step of the way through smart, targeted investment in skills that help both people and businesses to thrive and grow.
Llywydd, I wanted to take the opportunity today to update Members on the flexible skills programme, one of our flagship skills initiatives that is supporting Welsh businesses to invest in themselves and build a stronger, more skilled workforce. Now, whilst this programme has been supporting upskilling training for over a decade, this year we have scaled up the offer, and the response from businesses has been phenomenal. This response has been no surprise to me. It's my background as an engineer and a former apprentice that convinced me that this was the right path to take.
Llywydd, back in May I was delighted to mark the launch of the enhanced programme with a visit to IQ Endoscopes in Chepstow. They are a pioneering medical device start-up that has seen first-hand what a difference this funding can make, supporting over 170 individual technical or leadership and management training opportunities for its staff over the past two years. So far in this financial year, 164 applications to the flexible skills programme have been approved, supporting over 10,500 individual upskilling or training interventions. That’s over 150 individual businesses across every sector in Wales benefiting from funding from the Welsh Government to cover 50 per cent of accredited training costs. Businesses of every size and shape and from every local authority area in Wales have benefited from the flexible skills programme. We've supported Newport-based company Bisley to undertake training across their manufacturing, customer service, logistics, engineering and design departments. They've reported improved productivity, stronger leadership capabilities, lower turnover rates and successful expansion into new markets as a result. We've supported Cardiff-based digital and technology company Box UK to undertake targeted training across multiple disciplines, including technical skills for developers, user experience designers, product owners and systems engineers. They welcomed the impact of the funding, stretching their internal training budget and enabling more employees to access high-quality, role-specific training. Llywydd, both companies also praised the excellent, clear and efficient service provided to them by Business Wales and the ease and simplicity of the application process.
Llywydd, we are also aligning our investment with the activity in the Wrexham and Flintshire investment zone, in recognition of the critical importance of skills in enabling the transformation of north-east Wales into a hub for advanced manufacturing, innovation and high-quality employment. Over £1.25 million of the flexible skills programme has been approved in Flintshire and Wrexham alone in diverse sectors including aerospace, manufacturing, automotive, pharmaceuticals, engineering and forestry. This investment builds on the reputation for world-class and high-skilled manufacturing that north-east Wales already has.
Just last week I had the opportunity to visit Kronospan, a leading manufacturer of wood-based panels for furniture, retail and DIY in Chirk. I visited to find out more about the training that they've undertaken with the support of the flexible skills programme. Thanks to the programme, Kronospan has facilitated enhanced skills training for over 200 employees, encompassing operations and office-based skills. I was delighted to see first-hand how the flexible skills programme is helping businesses across Wales access the training and expertise that they need to grow sustainably and provide high-quality jobs.
Llywydd, a huge strength of the programme is its responsiveness to businesses, to business demand and business change. Employers can choose their own accredited training providers and there is a simple, quick and streamlined application process via Business Wales. We've made it easier than ever before for employers to access upskilling support, because we know that the ability to undertake timely, flexible training is key to businesses' ongoing successes.
In closing, Presiding Officer, I would like to take the opportunity to urge all Members across the Chamber to share and promote this programme, to consider how they can help ensure employers in their own constituencies and regions explore how the flexible skills programme can support and strengthen their workforce. Whether it's looking to fill skills gaps, retain staff or attract new talent, the flexible skills programme can help any business invest in its future, and by empowering individuals with the right skills and opportunities, we're not just preparing for tomorrow, we're actively shaping it across Cymru. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Sgiliau yw asgwrn cefn cadernid economaidd Cymru a'i ffyniant yn y dyfodol. P'un a yw'n ymwneud â chefnogi ein cymunedau i addasu'n llwyddiannus i bontio teg, datgloi potensial arloesi digidol a deallusrwydd artiffisial, neu baratoi ein pobl ifanc ar gyfer eu gyrfaoedd yn y dyfodol, buddsoddi mewn pobl yw'r ffordd rydyn ni'n adeiladu Cymru decach a chryfach.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i sicrhau bod pawb yng Nghymru yn gallu cael mynediad at waith ystyrlon, datblygu eu potensial a chyfrannu at economi ffyniannus. Mae'n ymwneud â sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i lwyddo, ble bynnag maen nhw'n byw yng Nghymru a beth bynnag fo'u hamgylchiadau neu eu cefndir. Mae Cymru'n Gweithio yn cynnig cymorth pwrpasol i helpu unigolion i ddod o hyd i waith ac aros ynddo, ac mae ein gwarant i bobl ifanc yn sicrhau bod gan bawb o dan 25 oed fynediad at waith, addysg neu hyfforddiant. Rydyn ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid cyflenwi—Medr, colegau addysg bellach ac addysg uwch, a phartneriaethau sgiliau rhanbarthol—i feithrin diwylliant o ddysgu gydol oes ac uwchsgilio. Rydyn ni hefyd yn hyrwyddo gwaith teg ac yn ymdrin ag anghydraddoldeb economaidd trwy gymorth sy'n targedu grwpiau sydd wedi'u tangynrychioli a'r rhai sydd â chyflyrau iechyd hirdymor. Rydyn ni hefyd yn cefnogi gweithwyr a chyflogwyr yng Nghymru bob cam o'r ffordd trwy fuddsoddiad craff wedi'i dargedu mewn sgiliau sy'n helpu pobl a busnesau i ffynnu a thyfu.
Llywydd, rwyf eisiau achub ar y cyfle heddiw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y rhaglen sgiliau hyblyg, un o'n mentrau sgiliau blaenllaw sy'n cefnogi busnesau yng Nghymru i fuddsoddi ynddyn nhw eu hunain ac i ddatblygu gweithlu cryfach, mwy medrus. Nawr, er bod y rhaglen hon wedi bod yn cefnogi hyfforddiant uwchsgilio ers dros ddegawd, rydyn ni wedi cynyddu'r arlwy eleni, ac mae'r ymateb gan fusnesau wedi bod yn anhygoel. Dydw i ddim wedi cael fy synnu gan yr ymateb hwn. Fy nghefndir fel peiriannydd a chyn-brentis a wnaeth fy argyhoeddi mai dyma'r llwybr iawn i'w gymryd.
Llywydd, nôl ym mis Mai roeddwn i'n falch iawn o nodi lansio'r rhaglen estynedig gydag ymweliad ag IQ Endoscopes yng Nghas-gwent. Maen nhw'n fusnes dyfeisiau meddygol arloesol newydd sydd wedi gweld yn uniongyrchol y gwahaniaeth y gall y cyllid hwn ei wneud, gan gefnogi dros 170 o gyfleoedd hyfforddi technegol neu arweinyddiaeth a rheoli unigol i'w staff yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Hyd yn hyn yn y flwyddyn ariannol hon, mae 164 o geisiadau i'r rhaglen sgiliau hyblyg wedi'u cymeradwyo, gan gefnogi dros 10,500 o ymyriadau uwchsgilio neu hyfforddi unigol. Mae hynny'n golygu bod dros 150 o fusnesau unigol ar draws pob sector yng Nghymru yn elwa ar gyllid gan Lywodraeth Cymru i dalu 50 y cant o gostau hyfforddiant achrededig. Mae busnesau o bob maint a math ac o bob ardal awdurdod lleol yng Nghymru wedi elwa ar y rhaglen sgiliau hyblyg. Rydyn ni wedi cefnogi cwmni Bisley o Gasnewydd i ymgymryd â hyfforddiant ar draws eu hadrannau gweithgynhyrchu, gwasanaeth cwsmeriaid, logisteg, peirianneg a dylunio. Maen nhw wedi adrodd cynhyrchiant gwell, galluoedd arwain cryfach, cyfraddau trosiant is ac ehangu llwyddiannus i farchnadoedd newydd o ganlyniad i hynny. Rydyn ni wedi cefnogi'r cwmni digidol a thechnoleg Box UK o Gaerdydd i ymgymryd â hyfforddiant wedi'i dargedu ar draws sawl disgyblaeth, gan gynnwys sgiliau technegol ar gyfer datblygwyr, dylunwyr profiad defnyddiwr, perchnogion cynnyrch a pheirianwyr systemau. Fe wnaethon nhw groesawu effaith y cyllid sydd wedi ymestyn eu cyllideb hyfforddi fewnol ac wedi galluogi mwy o weithwyr i fanteisio ar hyfforddiant o ansawdd uchel sy'n benodol i'w rôl. Llywydd, fe wnaeth y ddau gwmni hefyd ganmol y gwasanaeth rhagorol, clir ac effeithlon a ddarparwyd gan Busnes Cymru a pha mor rhwydd a syml yw'r broses ymgeisio.
Llywydd, rydyn ni hefyd yn alinio ein buddsoddiad â'r gweithgaredd ym mharth buddsoddi Wrecsam a sir y Fflint, i gydnabod pwysigrwydd hanfodol sgiliau wrth alluogi trawsnewid y gogledd-ddwyrain yn ganolfan ar gyfer gweithgynhyrchu uwch, arloesi a chyflogaeth o ansawdd uchel. Mae dros £1.25 miliwn o'r rhaglen sgiliau hyblyg wedi'i gymeradwyo yn sir y Fflint a Wrecsam yn unig mewn sectorau amrywiol gan gynnwys awyrofod, gweithgynhyrchu, modurol, fferyllol, peirianneg a choedwigaeth. Mae'r buddsoddiad hwn yn adeiladu ar yr enw da sydd gan y gogledd-ddwyrain eisoes am weithgynhyrchu medrus o'r radd flaenaf.
Dim ond yr wythnos diwethaf, fe ges i gyfle i ymweld â Kronospan, gwneuthgynhyrchydd blaenllaw sy'n gwneud paneli pren ar gyfer dodrefn, manwerthu a DIY yn y Waun. Fe ymwelais i er mwyn darganfod mwy am yr hyfforddiant maen nhw wedi'i gynnal gyda chymorth y rhaglen sgiliau hyblyg. Diolch i'r rhaglen, mae Kronospan wedi hwyluso hyfforddiant sgiliau gwell ar gyfer dros 200 o weithwyr, gan gynnwys sgiliau gweithrediadau a swyddfa. Roeddwn i'n falch iawn o weld yn uniongyrchol sut mae'r rhaglen sgiliau hyblyg yn helpu busnesau ledled Cymru i fanteisio ar yr hyfforddiant a'r arbenigedd sydd eu hangen arnyn nhw i dyfu'n gynaliadwy ac i ddarparu swyddi o ansawdd uchel.
Llywydd, un o gryfderau mawr y rhaglen yw'r ffordd y mae'n ymateb i fusnesau, i'r galw gan fusnesau ac i newid o ran busnesau. Gall cyflogwyr ddewis eu darparwyr hyfforddiant achrededig eu hunain ac mae yna broses ymgeisio syml a chyflym drwy Busnes Cymru. Rydyn ni wedi'i gwneud hi'n haws nag erioed o'r blaen i gyflogwyr fanteisio ar gymorth uwchsgilio, oherwydd rydyn ni'n gwybod bod y gallu i ymgymryd â hyfforddiant amserol a hyblyg yn allweddol i lwyddiannau parhaus busnesau.
I gloi, Llywydd, hoffwn achub ar y cyfle i annog pob Aelod ar draws y Siambr i rannu a hyrwyddo'r rhaglen hon, i ystyried sut y gallan nhw helpu i sicrhau bod cyflogwyr yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau eu hunain yn archwilio sut y gall y rhaglen sgiliau hyblyg gefnogi a chryfhau eu gweithlu. P'un a yw'n ceisio llenwi bylchau sgiliau, cadw staff neu ddenu talent newydd, gall y rhaglen sgiliau hyblyg helpu unrhyw fusnes i fuddsoddi yn ei ddyfodol, a thrwy rymuso unigolion â'r sgiliau a'r cyfleoedd cywir, rydyn ni nid yn unig yn paratoi ar gyfer yfory, rydyn ni'n ei lunio'n weithredol ledled Cymru. Diolch yn fawr.
Can I thank the Minister for his statement today on the flexible skills programme and indeed his personal commitment to improving skills provision across Wales? The Minister is right to say that skills are the backbone of Wales's economic resilience and future prosperity, and that investing in people is essential if we are to build a fairer and stronger Wales. Ensuring that everyone can access meaningful work and develop their potential is an ambition shared across this Chamber.
Minister, you highlighted the expansion of the programme this year, describing the response from businesses as, I believe, 'phenomenal'—quite the superlative. The increase in funding from £1.3 million to over £7.5 million clearly shows that employers want to invest in their workforce. The examples you gave—Bisley in Newport, Box UK in Cardiff, and also up in north Wales in the investment zone—are welcome. But as with any significant public investment, we must ensure that spending delivers measurable impact and long-term value. There was reference to the more than 10,500 upskilling interventions approved this financial year, and support for over 160 businesses across every local authority. Those headline numbers are positive, but we need to know how this translates into outcomes. So, Minister, can you set out the evidence of impact? Specifically, have businesses seen measurable improvements in productivity, staff retention or progression as a result? How many individuals have gained qualifications that have directly improved career prospects or, indeed, their wages? And how is the Government tracking outcomes beyond the training itself?
The programme rightly priorities key sectors such as engineering, manufacturing and digital, but it is vital that we also focus on those sectors facing the most acute workforce pressures, particularly social care and construction. So, Minister, can you confirm how many employers in those two sectors have benefited to date, and whether there is targeted outreach to improve engagement?
I also want to touch on the wider skills landscape linked to Wales's major economic opportunities. The Celtic Freeport is expected to play a central role in Wales's transition to low-carbon energy, with the potential to create thousands of jobs in floating offshore wind, hydrogen and advanced manufacturing. But, to maximise that opportunity, we will need a workforce with specialist skills, not only in the emerging sectors, but also in the traditional industries that underpin them, because Wales has a proud history in oil and gas, and there are highly skilled workers in those sectors whose expertise will be essential to delivering that just transition. Their skills in engineering, project management, operations and safety must not be lost. So, how is the flexible skills programme supporting workers in the oil and gas sector and the supply chain to retrain, reskill and transfer their expertise into the industries of the future without throwing the baby out with the bathwater, knowing the importance of those industries to our current economic fortunes in Wales?
And turning to the rural economy, the Minister said this programme is benefiting businesses of every size and shape across Wales, yet many land-based and agricultural businesses do not feel the scheme is designed specifically with them in mind. The median age of a lead decision maker on a Welsh farm is now 61, and only 3 per cent of heads of holdings are under 35—startling figures that point to a looming skills crisis. Because farming, forestry and land use are grouped under the category titled 'net zero', but many farmers seeking training in business management, technology, food production or diversification may not see themselves reflected there. So, Minister, how many farming or land-based businesses have accessed the programme to date, and will you review the categorisation and promotion to ensure that young farmers and new entrants understand that the scheme is for them, not only for environmental skills, but also for the core skills needed to run a modern farm business?
Accessibility also remains an issue. While the 50 per cent co-funding model may work for larger employers, small and micro businesses, often those most in need of support, may struggle to fund the remaining half. So, has the Government considered more flexible co-funding arrangements or staged payments for small and medium-sized enterprises and microbusinesses?
Minister, you said that by empowering individuals with the right skills, Wales is not just preparing for tomorrow, but actively shaping it. I agree. But if this programme is to live up to that promise, it must reach all sectors of the economy—those growing, those under pressure and those transitioning. That means our industrial heartlands and rural communities, our high-tech sectors and our family-run firms, and, yes, the skilled workers in our oil and gas industries, whose expertise will be crucial in building brighter futures. Investment in skills is one of the most powerful tools we have to strengthen the Welsh economy. So, let us ensure this programme is genuinely flexible, fair and delivering for everyone across Wales. Diolch, Dirprwy Lywydd.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw ar y rhaglen sgiliau hyblyg ac yn wir ei ymrwymiad personol i wella'r ddarpariaeth sgiliau ledled Cymru? Mae'r Gweinidog yn iawn i ddweud mai sgiliau yw asgwrn cefn cadernid economaidd Cymru a'i ffyniant yn y dyfodol, a bod buddsoddi mewn pobl yn hanfodol os ydyn ni eisiau adeiladu Cymru decach a chryfach. Mae sicrhau bod pawb yn gallu cael mynediad at waith ystyrlon a datblygu eu potensial yn uchelgais sy'n cael ei rannu ar draws y Siambr hon.
Gweinidog, fe wnaethoch chi dynnu sylw at y ffaith bod y rhaglen wedi cael ei hehangu eleni, gan ddisgrifio'r ymateb gan fusnesau, rwy'n credu, fel 'anhygoel'—gair mawr. Mae'r cynnydd mewn cyllid o £1.3 miliwn i dros £7.5 miliwn yn dangos yn glir bod cyflogwyr eisiau buddsoddi yn eu gweithlu. Croesewir yr enghreifftiau a roddwyd gennych—Bisley yng Nghasnewydd, Box UK yng Nghaerdydd, a hefyd i fyny yn y gogledd yn y parth buddsoddi. Ond fel gydag unrhyw fuddsoddiad cyhoeddus sylweddol, mae'n rhaid i ni sicrhau bod gwariant yn cael effaith fesuradwy ac yn cyflawni gwerth hirdymor. Cyfeiriwyd at fwy na 10,500 o ymyriadau uwchsgilio sydd wedi'u cymeradwyo yn ystod y flwyddyn ariannol hon, a chefnogaeth i dros 160 o fusnesau ar draws pob awdurdod lleol. Mae'r prif niferoedd hynny'n gadarnhaol, ond mae angen i ni wybod sut mae hyn yn trosi'n ganlyniadau. Felly, Gweinidog, allwch chi nodi'r dystiolaeth o effaith? Yn benodol, a yw busnesau wedi gweld gwelliannau mesuradwy mewn cynhyrchiant, cadw staff neu gynnydd o ganlyniad i hyn? Faint o unigolion sydd wedi ennill cymwysterau sydd wedi gwella eu rhagolygon gyrfa neu, yn wir, eu cyflogau yn uniongyrchol? A sut mae'r Llywodraeth yn olrhain canlyniadau y tu hwnt i'r hyfforddiant ei hun?
Yn gywir ddigon, mae'r rhaglen yn blaenoriaethu sectorau allweddol fel peirianneg, gweithgynhyrchu a digidol, ond mae'n hanfodol ein bod ni hefyd yn canolbwyntio ar y sectorau hynny sy'n wynebu'r pwysau mwyaf dwys o ran y gweithlu, yn enwedig gofal cymdeithasol ac adeiladu. Felly, Gweinidog, allwch chi gadarnhau faint o gyflogwyr yn y ddau sector hynny sydd wedi elwa hyd yn hyn, ac a oes allgymorth wedi'i dargedu i wella ymgysylltu?
Rwyf hefyd eisiau cyffwrdd â'r dirwedd sgiliau ehangach sy'n gysylltiedig â chyfleoedd economaidd mawr Cymru. Y disgwyl yw y bydd y Porthladd Rhydd Celtaidd yn chwarae rôl ganolog wrth i Gymru bontio i ynni carbon isel, gyda'r potensial i greu miloedd o swyddi ym meysydd ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, hydrogen a gweithgynhyrchu uwch. Ond, er mwyn manteisio i'r eithaf ar y cyfle hwnnw, bydd angen gweithlu gyda sgiliau arbenigol, nid yn unig yn y sectorau sy'n datblygu, ond hefyd yn y diwydiannau traddodiadol sy'n sail iddyn nhw, oherwydd mae gan Gymru hanes balch ym maes olew a nwy, ac mae yna weithwyr medrus iawn yn y sectorau hynny y bydd eu harbenigedd yn hanfodol i gyflawni'r pontio teg hwnnw. Rhaid peidio â cholli'r sgiliau sydd ganddyn nhw ym meysydd peirianneg, rheoli prosiectau, gweithrediadau a diogelwch. Felly, sut mae'r rhaglen sgiliau hyblyg yn cefnogi gweithwyr yn y sector olew a nwy a'r gadwyn gyflenwi i ailhyfforddi, ailsgilio a throsglwyddo eu harbenigedd i ddiwydiannau'r dyfodol heb daflu'r llo a chadw'r brych, gan wybod pwysigrwydd y diwydiannau hynny i'n ffawd economaidd bresennol yng Nghymru?
Ac wrth droi at yr economi wledig, dywedodd y Gweinidog fod busnesau o bob maint a math ledled Cymru yn cael budd o'r rhaglen hon, ond nid yw llawer o fusnesau tir ac amaethyddol yn teimlo bod y cynllun wedi'i gynllunio'n benodol gyda nhw mewn golwg. Erbyn hyn, oedran canolrifol prif wneuthurwr penderfyniadau ar fferm yng Nghymru yw 61, a dim ond 3 y cant o benaethiaid deiliadaethau sydd o dan 35 oed— ffigurau syfrdanol sy'n dangos bod argyfwng sgiliau o'n blaenau ni. Oherwydd mae ffermio, coedwigaeth a defnydd tir yn cael eu trefnu o dan y categori 'sero net', ond efallai na fydd llawer o ffermwyr sy'n ceisio hyfforddiant ym meysydd rheoli busnes, technoleg, cynhyrchu bwyd neu arallgyfeirio yn gweld eu hunain yn cael eu hadlewyrchu yno. Felly, Gweinidog, faint o fusnesau ffermio neu fusnesau tir sydd wedi manteisio ar y rhaglen hyd yn hyn, ac a wnewch chi adolygu'r categoreiddio a'r hyrwyddo i sicrhau bod ffermwyr ifanc a newydd-ddyfodiaid yn deall bod y cynllun ar eu cyfer nhw, nid yn unig ar gyfer sgiliau amgylcheddol, ond hefyd ar gyfer y sgiliau craidd sydd eu hangen arnyn nhw i redeg busnes fferm modern?
Mae hygyrchedd yn parhau i fod yn broblem hefyd. Er bod y model cyd-ariannu 50 y cant yn gweithio i gyflogwyr mwy o bosibl, gall busnesau bach a micro, yn aml y rhai sydd angen cymorth fwyaf, ei chael hi'n anodd ariannu'r hanner sy'n weddill. Felly, a yw'r Llywodraeth wedi ystyried trefniadau cyd-ariannu mwy hyblyg neu daliadau cam wrth gam ar gyfer busnesau bach a chanolig a microfusnesau?
Gweinidog, fe wnaethoch chi ddweud, trwy rymuso unigolion â'r sgiliau cywir, mae Cymru nid yn unig yn paratoi ar gyfer yfory, ond yn ei lunio'n weithredol. Rwy'n cytuno. Ond os yw'r rhaglen hon yn mynd i gyflawni'r addewid hwnnw, mae'n rhaid iddi gyrraedd pob sector o'r economi—y rhai sy'n tyfu, y rhai sydd dan bwysau a'r rhai sy'n pontio. Mae hynny'n golygu ein canolfannau diwydiannol a'n cymunedau gwledig, ein sectorau uwch-dechnoleg a'n cwmnïau teuluol, ac, ie, y gweithwyr medrus yn ein diwydiannau olew a nwy, y bydd eu harbenigedd nhw'n hanfodol wrth adeiladu dyfodol mwy disglair. Buddsoddi mewn sgiliau yw un o'r adnoddau mwyaf pwerus sydd gennym ni i gryfhau economi Cymru. Felly, gadewch i ni sicrhau bod y rhaglen hon yn wirioneddol hyblyg, yn deg ac yn cyflawni i bawb ledled Cymru. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Can I thank Sam Kurtz for the series of questions and his always constructive feedback on these matters? And I do welcome his ongoing commitment to building skills for the future of Wales. I think the Member said it was a shared ambition, and it certainly is; I can see that.
Just a point to the Member: this reaches far wider than just north-east Wales and some of the businesses that we mentioned. In every single local authority area, there have been businesses that have received funding through this programme, and it's an investment from business themselves. They should want to invest in their own workforce, and they actively are doing so. The feedback that we've had from businesses in the enhanced programme has been very, very promising, and I encourage him maybe just to pick up on the north Wales skills portal article, which says about north Wales businesses across the country who've accessed flexible support, and what business leaders are saying. They're saying it provides that very specific training that they need to grow their businesses further, as the Member pointed out, to improve productivity in certain areas, and then to retain talent and invest in their own workforce. That article sets out quite clearly that we are doing that in north Wales and it's repeated across the country as well. I mentioned Box UK being one of them and I mentioned Bisley in my opening statement there. What's very important when it points to the overall programme—. There are lots of sectors that are already involved in the programme. It's a flexible programme. It listens to industries' needs. When I was in Kronospan just last week, I asked them, 'What have you used it for?' and one of the parts they've used it for is to train 20 maintenance engineers—the mechanical fitters—to learn new skills in welding. Sam and I have had conversations about lots of welding opportunities for us. But that's exactly what the business needed. We've responded to that programme. And I think they've responded well because of the challenge there.
And what I would say to all businesses across Wales, and it's part of the reason I brought forward this statement today, is: have a conversation with the team in Business Wales to see if this is right for you. It's very flexible in what it sets out to do. The approval rate and turnaround time is on average two and a half days, so it's a quick system to get that through and checked. And then if there are individual businesses—. I know the Member mentioned rural affairs. If he wanted to have a conversation with me separately to that and to point me to an individual business, I'm happy for an official to consider that. It's not just the key priority sectors that this fund is for. They're highlighted because they're key priority growth sectors. I recognise that there are more sectors that need support, and there are opportunities within this programme.
I just wanted to take the point, Chair, on a just transition and the oil and gas industry. Sam Kurtz, particularly on skills, but in his own region as well, does champion the industries that are important in that local area. He says, 'How do we make sure those people and their skill sets aren't lost in the future, and the upskilling opportunities?' I think that's exactly what this programme does. Businesses in that sector can look to the future: 'What skills do we need to have? How do we upskill our staff in that?' There are lots of examples out there. I think this is a real success so far. There is money to be spent by the end of the financial year this year, and I hope, with the budget going through—it's already outlined in the draft budget—for a programme to continue in the next year, because it responds to industry needs. They're not the words of me. But those short, sharp type courses, what businesses want, businesses are getting. So, I'd encourage the Member to do that. I'm happy to pick up a wider conversation on rural affairs with him. It's an important sector to the Welsh economy. We recognise that and if we can do more in that area, then we would want to.
A gaf i ddiolch i Sam Kurtz am y gyfres o gwestiynau a'i adborth adeiladol bob amser ar y materion hyn? Ac rwy'n croesawu ei ymrwymiad parhaus i ddatblygu sgiliau ar gyfer dyfodol Cymru. Rwy'n credu bod yr Aelod wedi dweud ei fod yn uchelgais cyffredin, ac mae hynny'n sicr yn wir; gallaf weld hynny.
Dim ond pwynt i'r Aelod: mae'r rhaglen hon yn ymestyn yn llawer ehangach na'r gogledd-ddwyrain a rhai o'r busnesau y gwnaethon ni sôn amdanyn nhw. Yn ardal pob awdurdod lleol, mae busnesau sydd wedi cael cyllid drwy'r rhaglen hon, ac mae'n fuddsoddiad gan y busnesau eu hunain. Dylen nhw fod eisiau buddsoddi yn eu gweithlu eu hunain, ac maen nhw'n mynd ati i wneud hynny. Mae'r adborth rydyn ni wedi'i gael gan fusnesau yn y rhaglen estynedig wedi bod yn addawol iawn, iawn ac rwy'n ei annog efallai i ddarllen yr erthygl ar borth sgiliau'r gogledd, sy'n sôn am fusnesau'r gogledd ledled y wlad sydd wedi manteisio ar gymorth hyblyg, a'r hyn y mae arweinwyr busnes yn ei ddweud. Maen nhw'n dweud ei bod yn rhoi'r hyfforddiant penodol iawn hwnnw sydd ei angen arnyn nhw i dyfu eu busnesau ymhellach, fel y nododd yr Aelod, i wella cynhyrchiant mewn rhai meysydd, ac yna i gadw talent a buddsoddi yn eu gweithlu eu hunain. Mae'r erthygl honno'n nodi'n eithaf clir ein bod ni'n gwneud hynny yn y gogledd a'i fod yn cael ei ailadrodd ar draws y wlad hefyd. Fe soniais i fod Box UK yn un ohonyn nhw ac fe soniais i am Bisley yn fy natganiad agoriadol yn y fan yna. Yr hyn sy'n bwysig iawn pan ei bod yn cyfeirio at y rhaglen gyffredinol—. Mae yna lawer o sectorau sydd eisoes yn rhan o'r rhaglen. Mae'n rhaglen hyblyg. Mae'n gwrando ar anghenion diwydiannau. Pan oeddwn i yn Kronospan yr wythnos diwethaf, fe ofynnais i iddyn nhw, 'Ar gyfer beth rydych chi wedi'i defnyddio?' ac un o'r pethau maen nhw wedi'i defnyddio ar ei gyfer yw hyfforddi 20 o beirianwyr cynnal a chadw—y gosodwyr mecanyddol—i ddysgu sgiliau weldio newydd. Mae Sam a minnau wedi cael sgyrsiau am lawer o gyfleoedd weldio i ni. Ond dyna'n union beth oedd ei angen ar y busnes. Rydyn ni wedi ymateb i'r rhaglen honno. Ac rwy'n credu eu bod nhw wedi ymateb yn dda oherwydd yr her yn y fan yna.
A'r hyn y byddwn i'n ei ddweud wrth bob busnes ledled Cymru, ac mae'n rhan o'r rheswm pam y gwnes i gyflwyno'r datganiad hwn heddiw, yw: ewch ati i gael sgwrs gyda'r tîm yn Busnes Cymru i weld a yw hyn yn iawn i chi. Mae'n hyblyg iawn o ran yr hyn y mae'n ceisio ei wneud. Mae'r gyfradd gymeradwyo a'r amser gweithredu yn ddau ddiwrnod a hanner ar gyfartaledd, felly mae'n system gyflym i brosesu hynny a'i wirio. Ac yna os oes yna fusnesau unigol—. Rwy'n gwybod bod yr Aelod wedi sôn am faterion gwledig. Os oedd e' eisiau cael sgwrs â mi ar wahân i hynny a fy nghyfeirio at fusnes unigol, rwy'n hapus i swyddog ystyried hynny. Nid cronfa i'r sectorau blaenoriaeth allweddol yn unig yw hon. Maen nhw'n cael eu hamlygu oherwydd eu bod nhw'n sectorau twf blaenoriaeth allweddol. Rwy'n cydnabod bod mwy o sectorau sydd angen cymorth, ac mae yna gyfleoedd yn y rhaglen hon.
Roeddwn i eisiau cymryd y pwynt, Cadeirydd, ar bontio teg a'r diwydiant olew a nwy. Mae Sam Kurtz, yn enwedig ar sgiliau, ond yn ei ranbarth ei hun hefyd, yn hyrwyddo'r diwydiannau sy'n bwysig yn yr ardal leol honno. Mae'n dweud, 'Sut allwch ni sicrhau nad yw'r bobl hynny a'u setiau sgiliau yn cael eu colli yn y dyfodol, a'r cyfleoedd uwchsgilio?' Rwy'n credu mai dyna'n union beth mae'r rhaglen hon yn ei wneud. Gall busnesau yn y sector hwnnw edrych i'r dyfodol: 'Pa sgiliau sydd eu hangen arnon ni? Sut allwn ni uwchsgilio ein staff o ran hynny?' Mae yna lawer o enghreifftiau ar gael. Rwy'n credu bod hyn yn llwyddiant gwirioneddol hyd yma. Mae arian i'w wario erbyn diwedd y flwyddyn ariannol eleni, ac rwy'n gobeithio, gyda'r gyllideb yn mynd drwyddo—mae eisoes wedi'i amlinellu yn y gyllideb ddrafft—y bydd rhaglen yn parhau yn y flwyddyn nesaf, oherwydd mae'n ymateb i anghenion y diwydiant. Nid fy ngeiriau i ydyn nhw. Ond mae'r cyrsiau cryno, byr hynny y mae busnesau yn eu dymuno, mae busnesau yn eu cael. Felly, byddwn i'n annog yr Aelod i wneud hynny. Rwy'n hapus i gael sgwrs ehangach ar faterion gwledig gydag ef. Mae'n sector pwysig i economi Cymru. Rydyn ni'n cydnabod hynny ac os gallwn ni wneud mwy yn y maes hwnnw, yna bydden ni eisiau gwneud hynny.
Diolch am y datganiad gan y Gweinidog.
Thank you for the statement from the Minister.
Much like Sam Kurtz, I don't doubt the Minister's commitment to the skills agenda here in Wales. I think the flexible skills programme is one of those positive stories that we have within our skills ecosystem within Wales.
One thing I just want to pick up on in the closing part of the Minister's statement is that a huge strength of the flexible skills programme is its responsiveness to business demand and change. That, of course, sounds very responsive rather than proactive, and one of the things I would just put to the Minister is that a constant ask or call or conversation item with FE providers and businesses is that they need, yes, that flexibility, that ability to go to Government and see Government as an enabler, but they also need that leadership from Government as well. One criticism I heard again at the Electrical Contractors' Association conference just a few days ago in Cardiff was that there's still a prevailing feeling amongst businesses and FE providers that they're not all in the room at the same time discussing how we can resolve some of those challenges that we are facing within the skills system here in Wales. Some of those challenges are partly funding, partly structural.
If I was to tackle the funding first, Sam Kurtz is right. Funding has gone up for the flexible skills programme and that shows the desire and the need of businesses to be able to access that funding to get the ability to re-skill their workforce when we look towards stuff like a just transition and the move to net zero. And we've seen in the budget that the increase in the skills agenda is welcomed by FE providers, but we're hearing constantly again, 'It's not enough money to be able to achieve what we want to achieve.' Now, I'm not going to stand here and say to the Minister that he must give more money from the budget or the unallocated budget to the skills programme. What I'm actually more interested in discussing with the Minister is how we actually can find money that's already in the system and use it in a different way. So, for example, we've had conversations around how city deals can play a part in funding the skills agenda, how local authorities can play a part in funding the skills agenda, thereby using that money that's already in the system to be able to further our goals within the skills agenda.
Of course, I've a lot of sympathy with Government on the lack of funding around skills, especially when we saw the loss of that European funding, but we've known about that now for a while. It's been a constant problem within the system, so we really do need to come to a solution on that particular issue, because I think there's a genuine concern—not just in this place, but outside of Wales, within our communities, within those FE providers and businesses—that, at the moment, when we talk about offshore wind and the Celtic Freeport, at the moment we're almost selling a fantasy to our young people. We're saying, 'Go into this industry, go and get on the right course to get into that industry', but investments aren't being made to make sure that we can then realise that and ensure that there's a job for those people at the end of their course. So, we really do need to resolve that issue around funding. We really need to ensure that we are ahead of the game on this, because a number of other countries—England being one of them, but, on the continent, the Netherlands and France, as I've said before—are already making these investments and are already potentially going to be taking a lot of that investment that will come from the Celtic Freeport, from the offshore wind programmes, thereby circumnavigating south Wales completely. So, we really need to resolve that issue.
Finally, the flexible skills programme—and I mentioned structural problems within the skills agenda—is one of many programmes the Welsh Government has on skills. Welsh Government is also one of many institutions that provides programmes. Now, one of the concerns that we have is that the skills landscape or ecosystem within Wales is quite fragmented. There's a lot going on, a lot of different pots of funding being used. What I would like to tease out of the Minister here is what sort of work has the Government done to ensure that we've mapped out what's available in Wales, how we then ensure that we're directing people to those programmes that are available and that they're all working in tandem, because there's a prevailing feeling at the moment that things simply aren't working in tandem. If we can crack that nut on the structural issues, then we're in a very strong position to be able then to crack that nut on funding. So, I really would welcome the Minister's thoughts on that.
Yn debyg i Sam Kurtz, dydw i ddim yn amau ymrwymiad y Gweinidog i'r agenda sgiliau yma yng Nghymru. Rwy'n credu bod y rhaglen sgiliau hyblyg yn un o'r straeon cadarnhaol hynny sydd gennym ni yn ein hecosystem sgiliau yng Nghymru.
Un peth rwyf eisiau ei godi yn rhan olaf datganiad y Gweinidog yw mai un o gryfderau mawr y rhaglen sgiliau hyblyg yw'r ffordd y mae'n ymateb i'r galw a'r newid o ran busnesau. Mae hynny, wrth gwrs, yn swnio'n ymatebol iawn yn hytrach na'n rhagweithiol, ac un o'r pethau y byddwn i'n ei ddweud wrth y Gweinidog yw mai'r hyn y gofynnir amdano neu y gelwir amdano'n gyson neu sy'n eitem gyson yn y sgwrs a geir gyda darparwyr AB a busnesau yw, oes, mae angen yr hyblygrwydd hwnnw arnyn nhw, y gallu hwnnw i fynd i'r Llywodraeth a gweld y Llywodraeth fel galluogwr, ond mae angen yr arweinyddiaeth honno gan y Llywodraeth hefyd. Un feirniadaeth y gwnes i ei chlywed eto yng nghynhadledd Cymdeithas y Contractwyr Trydanol ychydig ddiwrnodau yn ôl yng Nghaerdydd oedd bod yna deimlad o hyd ymhlith busnesau a darparwyr AB nad ydyn nhw i gyd yn yr ystafell ar yr un pryd yn trafod sut allwn ni ddatrys rhai o'r heriau hynny rydyn ni'n eu hwynebu o fewn y system sgiliau yma yng Nghymru. Mae rhai o'r heriau hynny yn ymwneud yn rhannol ag ariannu, yn rhannol â'r ochr strwythurol.
Pe bawn i'n mynd i'r afael â'r cyllid yn gyntaf, mae Sam Kurtz yn iawn. Mae cyllid wedi cynyddu ar gyfer y rhaglen sgiliau hyblyg ac mae hynny'n dangos yr awydd a'r angen ymhlith busnesau i allu cael mynediad at y cyllid hwnnw i allu ail-sgilio eu gweithlu pan edrychwn ni tuag at bethau fel pontio teg a'r symud i sero net. Ac rydyn ni wedi gweld yn y gyllideb fod y cynnydd yn yr agenda sgiliau yn cael ei groesawu gan ddarparwyr AB, ond rydyn ni'n clywed yn gyson eto, 'Nid yw'n ddigon o arian i allu cyflawni'r hyn rydyn ni eisiau ei gyflawni.' Nawr, dydw i ddim yn mynd i sefyll yma a dweud wrth y Gweinidog bod yn rhaid iddo roi mwy o arian o'r gyllideb neu'r gyllideb heb ei dyrannu i'r rhaglen sgiliau. Yr hyn y mae gen i fwy o ddiddordeb mewn trafod â'r Gweinidog yw sut allwn ni ddod o hyd i arian sydd eisoes yn y system a'i ddefnyddio mewn ffordd wahanol. Felly, er enghraifft, rydyn ni wedi cael sgyrsiau ynghylch sut y gall bargeinion dinesig chwarae rhan wrth ariannu'r agenda sgiliau, sut all awdurdodau lleol chwarae rhan wrth ariannu'r agenda sgiliau, a thrwy hynny ddefnyddio'r arian hwnnw sydd eisoes yn y system i allu hyrwyddo ein nodau o fewn yr agenda sgiliau.
Wrth gwrs, mae gen i lawer o gydymdeimlad â'r Llywodraeth ynghylch y diffyg cyllid ar gyfer sgiliau, yn enwedig pan wnaethon ni golli'r cyllid Ewropeaidd hwnnw, ond rydyn ni wedi gwybod am hynny ers tro nawr. Mae wedi bod yn broblem gyson yn y system, felly mae gwir angen i ni ddod o hyd i ateb ynghylch y mater penodol hwnnw, oherwydd rwy'n credu bod pryder gwirioneddol—nid dim ond yn y lle hwn, ond y tu allan i Gymru, yn ein cymunedau, o fewn y darparwyr AB a'r busnesau hynny—ein bod, ar hyn o bryd, pan fyddwn ni'n siarad am ynni gwynt ar y môr a'r Porthladd Rhydd Celtaidd, bron yn gwerthu ffantasi i'n pobl ifanc. Rydyn ni'n dweud, 'Ewch i mewn i'r diwydiant hwn, ewch a dilynwch y cwrs iawn i fynd i mewn i'r diwydiant hwnnw', ond nid oes buddsoddiadau yn cael eu gwneud i wneud yn siŵr ein bod ni wedyn yn gallu gwireddu hynny a sicrhau bod swydd i'r bobl hynny ar ddiwedd eu cyrsiau. Felly, mae gwir angen i ni ddatrys y mater hwnnw ynghylch cyllid. Mae gwir angen i ni sicrhau ein bod ni ar flaen y gad ar hyn, oherwydd mae nifer o wledydd eraill—y mae Lloegr yn un ohonyn nhw, ond, ar y cyfandir, yr Iseldiroedd a Ffrainc, fel yr wyf wedi'i ddweud o'r blaen—eisoes yn gwneud y buddsoddiadau hyn ac eisoes yn mynd i fod yn cymryd llawer o'r buddsoddiad hwnnw a fydd yn dod o'r Porthladd Rhydd Celtaidd o bosibl, o'r rhaglenni ynni gwynt ar y môr, gan osgoi de Cymru yn llwyr. Felly, mae gwir angen i ni ddatrys y mater hwnnw.
Yn olaf, mae'r rhaglen sgiliau hyblyg—ac fe wnes i sôn am broblemau strwythurol o fewn yr agenda sgiliau—yn un o nifer o raglenni sydd gan Lywodraeth Cymru ar sgiliau. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn un o nifer o sefydliadau sy'n darparu rhaglenni. Nawr, un o'r pryderon sydd gennym ni yw bod y dirwedd neu'r ecosystem sgiliau yng Nghymru yn eithaf tameidiog. Mae llawer yn digwydd, llawer o wahanol botiau o gyllid yn cael eu defnyddio. Yr hyn yr hoffwn i gael gwybod gan y Gweinidog yn y fan yma yw pa fath o waith y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud i sicrhau ein bod ni wedi mapio'r hyn sydd ar gael yng Nghymru, sut ydyn ni wedyn yn sicrhau ein bod ni'n cyfeirio pobl at y rhaglenni hynny sydd ar gael a'u bod nhw i gyd yn gweithio ochr yn ochr â'i gilydd, oherwydd mae yna deimlad ar hyn o bryd nad yw pethau'n gweithio ochr yn ochr â'i gilydd. Os gallwn ni ddatrys y materion strwythurol hynny, yna rydyn ni mewn sefyllfa gref iawn wedyn i allu datrys y cyllid. Felly, byddwn i wir yn croesawu barn y Gweinidog ar hynny.
Diolch, Luke. Like Sam, I share the commitment of the Member towards skills, and I've valued the conversations we've had both in the Chamber, the constructive feedback in which the Member puts questions to me, but also outside the Chamber in some of the meetings that we've had, discussions particularly on the point around future outlooks and where we can draw down on different pots of, perhaps, funding or open up doors to allow industry and learners to take advantage of, and I hope we can meet again in the future to discuss that in some more detail and do that thinking.
The Member talked about a responsiveness rather than a proactiveness. I'd just push back gently on some of that. I think it's responsive because that's what industry asked for when we evaluated the programme from its iteration a few years ago. We've responded to the need in ensuring the timeliness—the application's more simplistic now—the timeliness in the response from officials to sign that off, and I think that's proven in the statistics I've listed earlier—an average two-and-a-half days turnaround time for that—and you can see from some of the case studies that have been out there around the programme, where businesses have said it's a great programme, it's a no-brainer for them, it incentivises their training, it enhances their capabilities, and it's part of that flexibleness in getting the course that they want, but also the responsiveness needed from the Government and the training providers to be able to do that.
Having said all of that, we are proactively working with industries to say that this funding is available. We promote the flexible skills programme through our channels with officials. It's out there; a campaign is out there encouraging businesses to come out, so whilst its responsive in its nature to respond to industry's needs, it's very proactive in going out and alerting people to the fund, and that's part of today's statement as well. I think that shows a desire from the Welsh Government, actually, to invest in, so it does show a desire from industry to want to train and develop their workforce, but it also shows the desire of the Welsh Government.
You talked about, perhaps, pots of money from different places. Well, I think that's what we did this year. So, when we increased the budget by six times this year, we looked at what does industry want, what does it need and how we can further enhance that, and we did that through investing more in this programme—yes, with additional funds, but also looking at how we can utilise, within the economy portfolio, funds better to respond to them. As I said, it's already in the draft budget there.
Presiding Officer, Luke Fletcher mentioned the important role and opportunity within his own region and the offshore wind sector. I think it's a very, very important sector there. What the flexible skills programme can offer, not just to those blue-chip companies looking to invest, but to the supply chain, the critical supply chain, is that it offers a way to access the training that they need, when they need it, in that timely fashion. I'll go back to my experience in Kronospan just last week. I've talked about the 20 welders with Sam Kurtz; I also met some apprentices who were on their summer break back on site at Kronospan. What they did in the summer break was undertake training through the flexible skills programme to enhance their capabilities. We can do exactly the same in offshore wind. If industry wants to invest, we are there, ready to invest alongside it through the application process that we have set out.
And I want to encourage Members, in the conversations, particularly the two spokespeople, that they have with industry directly on a weekly basis, as we do, to ask business to consider looking at this programme. It's a very good programme to upskill the current workforce. Please keep having the conversations with me about where we can do more to support in this field. It's not the only pot of money available: we have the apprenticeship budget, £144 million—the most we've ever invested, Llywydd; we have the Wales union learning fund, a very good fund that we were able to bring back to the previous level of allocation; and we have lots of investment in skills from other portfolios—the education Minister, the Minister for higher and further education through Medr as well.
The one final point I want to make, Chair, before closing on this particular question, is about bringing people together and the experience that Luke Fletcher described, I think, from the ECA conference this week. That’s exactly what the green skills review did. We held a green skills short-term review. It was one of four short-term reviews that the Cabinet Secretary for economy and I held recently. We've reported on the outcome of that review and the recommendations, but that's exactly what that did: it brought members together from industry, trade unions, education providers and Government bodies and looked at what we offer now, what we can do more and what we can strengthen, and I think the ECA welcomed the outcome of that review. We will work with them and all stakeholders to realise the opportunities in the future, particularly in the green space where we all agree there is a lot of opportunity for Wales in the future.
Diolch, Luke. Fel Sam, rwy'n rhannu ymrwymiad yr Aelod tuag at sgiliau, ac rwyf wedi gwerthfawrogi'r sgyrsiau rydyn ni wedi'u cael yn y Siambr, yr adborth adeiladol pan fo'r Aelod yn gofyn cwestiynau i mi, ond hefyd y tu allan i'r Siambr yn rhai o'r cyfarfodydd rydyn ni wedi'u cael, trafodaethau yn enwedig ar y pwynt ynghylch rhagolygon ar gyfer y dyfodol a lle y gallwn ni dynnu gwahanol botiau, efallai, o arian i lawr neu agor drysau i ganiatáu i ddiwydiant a dysgwyr fanteisio arnyn nhw, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni gwrdd eto yn y dyfodol i drafod hynny yn fwy manwl a meddwl am hynny.
Soniodd yr Aelod am fod yn ymatebol yn hytrach nag yn rhagweithiol. Byddwn i'n gwthio nôl yn ysgafn ar rywfaint o hynny. Rwy'n credu ei fod yn ymatebol oherwydd dyna'r hyn y gofynnodd diwydiant amdano pan wnaethon ni werthuso'r rhaglen o'i iteriad ychydig flynyddoedd yn ôl. Rydyn ni wedi ymateb i'r angen drwy sicrhau amseroldeb—mae'r cais yn fwy syml nawr—amseroldeb yr ymateb gan swyddogion i gymeradwyo hynny, ac rwy'n credu bod hynny wedi'i brofi yn yr ystadegau y gwnes i eu rhestru'n gynharach—amser cyflawni o ddau ddiwrnod a hanner ar gyfartaledd ar gyfer hynny—a gallwch chi weld o rai o'r astudiaethau achos o amgylch y rhaglen, lle mae busnesau wedi dweud ei bod yn rhaglen wych, does dim angen meddwl dwywaith amdani, mae'n cymell eu hyfforddiant, mae'n gwella eu galluoedd, ac mae'n rhan o'r hyblygrwydd hwnnw wrth gael y cwrs maen nhw ei eisiau, ond hefyd yr ymateboldeb sydd ei angen arnyn nhw gan y Llywodraeth a'r darparwyr hyfforddiant i allu gwneud hynny.
Wedi dweud hynny i gyd, rydyn ni wrthi'n gweithio gyda diwydiannau i ddweud bod y cyllid hwn ar gael. Rydyn ni'n hyrwyddo'r rhaglen sgiliau hyblyg trwy ein sianeli gyda swyddogion. Mae hi allan yno; mae ymgyrch ar waith i annog busnesau i gamu ymlaen, felly er ei bod yn ymatebol ei natur er mwyn ymateb i anghenion y diwydiant, mae'n rhagweithiol iawn wrth fynd allan a rhoi gwybod i bobl am y gronfa, ac mae hynny'n rhan o'r datganiad heddiw hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n dangos awydd gan Lywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, i fuddsoddi, felly mae'n dangos awydd gan ddiwydiant i eisiau hyfforddi a datblygu eu gweithlu, ond mae hefyd yn dangos yr awydd sydd gan Lywodraeth Cymru.
Fe wnaethoch chi siarad am, efallai, botiau o arian o wahanol leoedd. Wel, rwy'n credu mai dyna'r hyn y gwnaethon ni eleni. Felly, pan wnaethon ni gynyddu'r gyllideb chwe gwaith eleni, fe wnaethon ni edrych ar yr hyn y mae diwydiant yn ei ddymuno, yr hyn sydd ei angen arno a sut allwn ni wella hynny ymhellach, ac fe wnaethon ni hynny trwy fuddsoddi mwy yn y rhaglen hon—ie, gyda chyllid ychwanegol, ond fe wnaethon ni hefyd edrych ar sut allwn ni defnyddio arian yn well, o fewn portffolio yr economi, i ymateb iddyn nhw. Fel y dywedais i, mae e' eisoes yn y gyllideb ddrafft yno.
Llywydd, fe soniodd Luke Fletcher am y rôl a'r cyfle pwysig yn ei ranbarth ei hun a'r sector ynni gwynt ar y môr. Rwy'n credu ei fod yn sector pwysig iawn, iawn yno. Yr hyn y gall y rhaglen sgiliau hyblyg ei gynnig, nid yn unig i'r cwmnïau hynny o'r radd flaenaf sy'n edrych i fuddsoddi, ond i'r gadwyn gyflenwi, y gadwyn gyflenwi hanfodol, yw ei bod yn cynnig ffordd o fanteisio ar yr hyfforddiant sydd ei angen arnyn nhw, ar yr adeg y mae ei angen arnyn nhw, yn y modd amserol hwnnw. Fe af i'n ôl at fy mhrofiad yn Kronospan yr wythnos diwethaf. Rwyf wedi sôn am yr 20 weldiwr gyda Sam Kurtz; fe wnes i gwrdd hefyd â rhai prentisiaid a oedd ar eu gwyliau haf, yn ôl ar y safle yn Kronospan. Yr hyn a wnaethon nhw yn ystod gwyliau'r haf oedd ymgymryd â hyfforddiant trwy'r rhaglen sgiliau hyblyg i wella eu galluoedd. Gallwn ni wneud yr un peth ym maes ynni gwynt ar y môr. Os yw'r diwydiant eisiau buddsoddi, rydyn ni yno, yn barod i fuddsoddi ochr yn ochr ag ef trwy'r broses ymgeisio rydyn ni wedi'i sefydlu.
Ac rwyf eisiau annog Aelodau, yn y sgyrsiau, yn enwedig y ddau lefarydd, rydyn nhw'n eu cael gyda diwydiant yn uniongyrchol yn wythnosol, fel yr ydyn ni'n eu cael, i ofyn i fusnesau ystyried edrych ar y rhaglen hon. Mae'n rhaglen dda iawn i uwchsgilio'r gweithlu presennol. Daliwch ati i gael y sgyrsiau gyda mi ynghylch ble y gallwn ni wneud mwy i gefnogi yn y maes hwn. Nid dyma'r unig gronfa o arian sydd ar gael: mae gennym ni'r gyllideb prentisiaethau, £144 miliwn—y mwyaf rydyn ni erioed wedi'i fuddsoddi, Llywydd; mae gennym ni gronfa ddysgu undebau Cymru, cronfa dda iawn yr oedden ni'n gallu dod â hi yn ôl i'r lefel dyraniad flaenorol; ac mae gennym ni lawer o fuddsoddi mewn sgiliau o bortffolios eraill—y Gweinidog addysg, y Gweinidog addysg uwch ac addysg bellach trwy Medr hefyd.
Mae'r pwynt olaf rwyf eisiau ei wneud, Cadeirydd, cyn cloi'r cwestiwn penodol hwn, yn ymwneud â dod â phobl at ei gilydd a'r profiad y gwnaeth Luke Fletcher ei ddisgrifio, rwy'n credu, o gynhadledd Cymdeithas y Contractwyr Trydanol yr wythnos hon. Dyna'n union a wnaeth yr adolygiad o sgiliau gwyrdd. Fe wnaethon ni gynnal adolygiad tymor byr o sgiliau gwyrdd. Roedd yn un o bedwar adolygiad tymor byr a gafodd eu cynnal gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a minnau yn ddiweddar. Rydyn ni wedi adrodd ar ganlyniad yr adolygiad hwnnw a'r argymhellion, ond dyna'n union y gwnaeth hynny: fe ddaeth ag aelodau o ddiwydiant, undebau llafur, darparwyr addysg a chyrff y Llywodraeth ynghyd ac edrychodd ar yr hyn rydyn ni'n ei gynnig nawr, yr hyn y gallwn ni wneud mwy ohono a'r hyn y gallwn ni ei gryfhau, ac rwy'n credu bod Cymdeithas y Contractwyr Trydanol wedi croesawu canlyniad yr adolygiad hwnnw. Byddwn ni’n gweithio gyda nhw a'r holl randdeiliaid i wireddu'r cyfleoedd yn y dyfodol, yn enwedig yn y mannau gwyrdd lle rydyn ni i gyd yn cytuno bod llawer o gyfleoedd i Gymru yn y dyfodol.
To realise an economy that works for Wales, we need it to work for those who are the power that drives that economy, and we do that by investing and supporting the current and future workforce. As you say, skills are central to that, not just skills in the first place, but ongoing opportunities to upskill. The flexible skills programme is an excellent example of how that can work in practice and the difference it can make. I was particularly heartened to hear in your statement about the investment in north-east Wales. That's the £1.25 million investment in Flintshire and Wrexham alone, and that's a significant investment in our corner of the country.
In your statement, you said about needing Members to help or encouraging Members to help to share and promote the programme. So, what would your message be to individuals and organisations about the benefits and the value of this programme, and what it brings to them and their businesses, but also those who work for them? So, how we can best build on this brilliant progress that has been made to benefit people and communities right across north Wales. Diolch.
Er mwyn gwireddu economi sy'n gweithio i Gymru, mae angen iddi weithio i'r rhai sydd â'r pŵer i ysgogi'r economi honno, ac rydyn ni'n gwneud hynny trwy fuddsoddi a chefnogi'r gweithlu nawr ac yn y dyfodol. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae sgiliau yn ganolog i hynny, nid yn unig sgiliau yn y lle cyntaf, ond cyfleoedd parhaus i uwchsgilio. Mae'r rhaglen sgiliau hyblyg yn enghraifft ardderchog o'r ffordd y gall hynny weithio yn ymarferol a'r gwahaniaeth y gall ei wneud. Roedd yn arbennig o galonogol clywed yn eich datganiad am y buddsoddiad yn y gogledd-ddwyrain. Y buddsoddiad o £1.25 miliwn yn sir y Fflint a Wrecsam yn unig, ac mae hynny'n fuddsoddiad sylweddol yn ein cornel ni o'r wlad.
Yn eich datganiad, fe wnaethoch chi sôn bod angen i Aelodau helpu neu roeddech chi'n annog Aelodau i helpu i rannu a hyrwyddo'r rhaglen. Felly, beth fyddai eich neges i unigolion a sefydliadau am fanteision a gwerth y rhaglen hon, a'r hyn y mae ganddi i'w gynnig iddyn nhw a'u busnesau, ond hefyd i'r rhai sy'n gweithio iddyn nhw? Felly, sut allwn ni adeiladu yn y ffordd orau ar y cynnydd gwych hwn sydd wedi'i wneud er budd pobl a chymunedau ledled y gogledd. Diolch.
Can I thank Hannah Blythyn for those questions? You're absolutely right: we're very proud, particularly in north-east Wales, of our high-tech advanced manufacturing sector, which is the area that I and the Member represent. From having worked in that industry, we definitely understand that to continue to be world-class in that field, we need to provide funding and provide the flexibility that industry needs to upskill their workforce. The Member rightly points to the investment in Flintshire and Wrexham. We have had the largest share of funding, Chair, at over £1.25 million. I saw that in Kronospan last week, and we can see it in lots of businesses across the two areas there.
The Member opened by saying that investing in people is crucial to all of this. So, I say in my statement that investing in people is how we build a fairer, stronger Wales. What I would say to businesses across the country, and Members who wish to share that message—and it's the right message, which Hannah pointed to—is don't just listen to me; listen to people in the sector. When we invest in people, we know that we invest in their future outcomes. This is what the Kronospan chief executive said about the programme:
'Our people are at the heart of everything we do, and investment in training is essential to maintaining the high standards of innovation and quality that Kronospan is globally known for...the support that we’ve received through the Welsh Government’s Flexible Skills Programme has allowed us to enhance the capabilities of our team, and ensure that we remain competitive in a global market.'
What I would say to businesses across the country is: listen to the chief executive of Kronospan. It worked for their business. It can work for yours. Please engage in the process. Perhaps I will send a note to all Members, highlighting how they can encourage the link to the Business Wales website, where the flexible skills programme can be applied for. There is an average approval time of two and a half days. It's flexible, to meet the needs that your individual business has. I hope that businesses in your own region, like we have seen here, and businesses across Wales, will have a similar response to what the chief executive of Kronospan has already said.
A gaf i ddiolch i Hannah Blythyn am y cwestiynau hynny? Rydych chi'n hollol gywir: rydyn ni'n falch iawn, yn enwedig yn y gogledd-ddwyrain, o'n sector gweithgynhyrchu uwch-dechnoleg, sef yr ardal yr wyf i a'r Aelod yn ei chynrychioli. O fod wedi gweithio yn y diwydiant hwnnw, rydyn ni'n bendant yn deall bod angen i ni ddarparu cyllid a darparu'r hyblygrwydd sydd ei angen ar ddiwydiant i uwchsgilio ei weithlu os ydym am barhau i arwain y byd yn y maes hwnnw. Mae'r Aelod yn cyfeirio'n briodol at y buddsoddiad yn sir y Fflint a Wrecsam. Rydyn ni wedi cael y gyfran fwyaf o'r cyllid, Cadeirydd, sef dros £1.25 miliwn. Fe welais i hynny yn Kronospan yr wythnos diwethaf, ac fe allwn ni ei weld mewn llawer o fusnesau ar draws y ddwy ardal yno.
Fe agorodd yr Aelod trwy ddweud bod buddsoddi mewn pobl yn hanfodol i hyn i gyd. Felly, rwy'n dweud yn fy natganiad mai buddsoddi mewn pobl yw'r ffordd rydyn ni'n adeiladu Cymru decach a chryfach. Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud wrth fusnesau ledled y wlad, ac Aelodau sy'n dymuno rhannu'r neges honno—a dyma'r neges gywir, y tynnodd Hannah sylw ati—yw peidiwch â gwrando arnaf i yn unig; gwrandewch ar bobl yn y sector. Pan ydyn ni'n buddsoddi mewn pobl, rydyn ni'n gwybod ein bod ni'n buddsoddi yn eu canlyniadau yn y dyfodol. Dyma'r hyn a ddywedodd prif weithredwr Kronospan am y rhaglen:
'Mae ein pobl wrth wraidd popeth rydyn ni'n ei wneud, ac mae buddsoddi mewn hyfforddiant yn hanfodol i gynnal y safonau uchel o arloesi ac ansawdd y mae Kronospan yn adnabyddus amdanyn nhw'n fyd-eang... mae'r cymorth rydyn ni wedi'i gael drwy Raglen Sgiliau Hyblyg Llywodraeth Cymru wedi ein galluogi ni i wella galluoedd ein tîm, a sicrhau ein bod ni'n parhau i fod yn gystadleuol mewn marchnad fyd-eang.'
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud wrth fusnesau ledled y wlad yw: gwrandewch ar brif weithredwr Kronospan. Fe wnaeth e' weithio i'w busnes nhw. Fe all e' weithio i'ch un chi. Ymgysylltwch â'r broses. Efallai y gwnaf i anfon nodyn at bob Aelod, yn tynnu sylw at y ffordd y gallan nhw hyrwyddo'r ddolen i wefan Busnes Cymru, lle mae modd gwneud cais am y rhaglen sgiliau hyblyg. Mae yna amser cymeradwyo o ddau ddiwrnod a hanner ar gyfartaledd. Mae'n hyblyg, er mwyn diwallu'r anghenion sydd gan eich busnes unigol chi. Rwy'n gobeithio y bydd busnesau yn eich rhanbarth eich hun, fel yr ydyn ni wedi'i weld yma, a busnesau ledled Cymru, yn rhoi ymateb tebyg i'r hyn y mae prif weithredwr Kronospan eisoes wedi'i ddweud.
Ac yn olaf, John Griffiths.
Finally, John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I am pleased to hear that, as well as supporting Bisley office furniture in my constituency, the enhanced fund has supported the semiconductor sector in Newport. Wales Tech Week at the International Conference Centre Wales in Newport later this month will further showcase our global potential in these sectors.
Every full-time equivalent semiconductor job in Wales supports a further 1.24 jobs in the wider UK economy, which is a total of over 4,000 UK employees. It is, of course, as you know, a competitive sector, and we need to be flexible in the way that we support constant professional learning. So, Minister, could you outline how the sector could benefit further from this funding in the light of that reality?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, mae'n bleser gen i glywed, yn ogystal â chefnogi cwmni dodrefn swyddfa Bisley yn fy etholaeth i, fod y gronfa estynedig wedi cefnogi'r sector lled-ddargludyddion yng Nghasnewydd. Bydd Wythnos Dechnoleg Cymru yng Nghanolfan Gynadledda Ryngwladol Cymru yng Nghasnewydd yn ddiweddarach y mis hwn yn arddangos ymhellach ein potensial byd-eang yn y sectorau hyn.
Mae pob swydd lled-ddargludyddion cyfwerth ag amser llawn yng Nghymru yn cefnogi 1.24 o swyddi eraill yn economi ehangach y DU, sef cyfanswm o dros 4,000 o weithwyr yn y DU. Wrth gwrs, fel y gwyddoch chi, mae'n sector cystadleuol, ac mae angen i ni fod yn hyblyg yn y ffordd rydyn ni'n cefnogi dysgu proffesiynol cyson. Felly, Gweinidog, allwch chi amlinellu sut y gallai'r sector elwa ymhellach ar y cyllid hwn yng ngoleuni'r realiti hwnnw?
Well, thank you, John, for not only pointing to the investments made in Newport, but also for highlighting Wales Tech Week, coming up in the very near future. The Cabinet Secretary for economy will be at Wales Tech Week, and I know that she is very excited to be there, to engage in the conversations that will happen about investment in the future. Also, we have our Wales investment summit to look at as well.
The semiconductor industry is not the only industry that has been invested in in Newport, but the semiconductor cluster—. You heard the Deputy First Minister earlier this afternoon highlighting the importance of that sector and the strength of the sector here in Wales. It was a pleasure, earlier this year, to join your constituency colleague Jane Bryant at the opening of the state-of-the-art facility in Newport of KLA. KLA is one of the companies that have been supported through the flexible skills fund to train and upskill their workforce, as has Vishay.
What I would say to the cluster is: we know that it is a fast-moving sector, so the flexibility needs to be there. Again, I point to what it says. The title of this statement is 'The Flexible Skills Programme'. It is called 'flexible' because it is, and it allows companies like Vishay and KLA to improve their training offer, to retain staff, to attract new talent into Newport and to the semiconductor cluster.
I just want to say, Presiding Officer, that when it comes to Newport, Newport this year, currently, as a whole, has received over £470,000 of flexible skills funding. Some of the businesses have been mentioned there, but there are more than just the three that are very much leading the way in important sectors like the semiconductor cluster, and the importance of that to the Welsh economy.
Wel, diolch, John, nid yn unig am dynnu sylw at y buddsoddiadau sydd wedi'u gwneud yng Nghasnewydd, ond hefyd am dynnu sylw at Wythnos Dechnoleg Cymru sy'n digwydd yn fuan iawn. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn bresennol yn Wythnos Dechnoleg Cymru, ac rwy'n gwybod ei bod hi'n gyffrous iawn i fod yno, i gymryd rhan yn y sgyrsiau a fydd yn digwydd am fuddsoddi yn y dyfodol. Hefyd, mae gennym ni uwchgynhadledd fuddsoddi Cymru i edrych arni hefyd.
Nid y diwydiant lled-ddargludyddion yw'r unig ddiwydiant y buddsoddwyd ynddo yng Nghasnewydd, ond mae'r clwstwr lled-ddargludyddion—. Fe glywsoch chi'r Dirprwy Brif Weinidog yn gynharach y prynhawn yma yn tynnu sylw at bwysigrwydd y sector hwnnw a chryfder y sector yma yng Nghymru. Roedd hi'n bleser, yn gynharach eleni, ymuno â'ch cyd-Aelod etholaethol, Jane Bryant, yn agoriad cyfleuster o'r radd flaenaf KLA yng Nghasnewydd. Mae KLA yn un o'r cwmnïau sydd wedi cael eu cefnogi drwy'r gronfa sgiliau hyblyg i hyfforddi ac uwchsgilio eu gweithlu, yn yr un modd â Vishay.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud wrth y clwstwr yw: rydyn ni'n gwybod ei fod yn sector sy'n symud yn gyflym, felly mae angen i'r hyblygrwydd fod yno. Unwaith eto, rwy'n cyfeirio at yr hyn y mae'n ei ddweud. Teitl y datganiad hwn yw 'Y Rhaglen Sgiliau Hyblyg'. Mae'n cael ei galw'n 'hyblyg' am ei bod hi, ac mae'n caniatáu i gwmnïau fel Vishay a KLA wella eu harlwy hyfforddiant, cadw staff, denu talent newydd i Gasnewydd ac i'r clwstwr lled-ddargludyddion.
Rwyf eisiau dweud, Llywydd, o ran Casnewydd, yn ei chyfanrwydd mae Casnewydd wedi cael dros £470,000 o gyllid sgiliau hyblyg hyd yma eleni. Mae rhai o'r busnesau yno wedi cael eu crybwyll, ond mae mwy na dim ond y tri sy'n arwain y ffordd mewn sectorau pwysig fel y clwstwr lled-ddargludyddion, a phwysigrwydd hynny i economi Cymru.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 6 sydd nesaf, sef datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar 'Cyfiawnder trwy ein Dewrder', adolygiad ymarfer plant bwrdd diogelu gogledd Cymru. Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud y datganiad—Lynne Neagle.
Item 6 is next, which is a statement by the Cabinet Secretary for Education on 'Our Bravery Brought Justice', the north Wales safeguarding board child practice review. I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Lynne Neagle.
‘Our Bravery Brought Justice’, the report from the north Wales regional safeguarding board, has been published this afternoon. The report has been named by the survivors of the abuse perpetrated by Neil Foden. He was their headteacher, someone they and their families should have been able to trust, and I want to start my comments today by paying tribute to the extraordinary bravery of the survivors.
The title of the report reflects their courage. Their willingness to support the review process and to help protect other children and young people is inspiring. I also want to say to them that I am truly sorry for the abuse they suffered, sorry for the trust that was betrayed, and sorry that they were failed by so many of the people and organisations that should have protected them. I also want to pay tribute to the review panel, led by Jan Pickles OBE. This review has been extensive, spanning the period from January 2017 to September 2023. The panel’s diligence and survivor-focused approach have been exemplary, and I am grateful to everyone who contributed.
‘Our Bravery Brought Justice’ is a sobering and shocking read, highlighting no less than 50 opportunities to act and intervene. I know many people reading the report and listening to the coverage will be disappointed and frustrated that we are once again in a position where we are learning the lessons of an appalling abuse of trust. I want to be clear: these events should never have happened, and it is incumbent on all of us to ensure that they are never repeated.
The report makes 27 recommendations for action, both locally and nationally, spanning my portfolio and that of the Minister for Children and Social Care. Today I am confirming that we accept all the recommendations directed to us, and that we are committed to acting on all of them immediately. I am also confirming that we will work with all of the organisations named in the report to ensure the recommendations directed to them are fully implemented. We have started that work immediately.
The Minister and I will write to the chair of the Wales safeguarding procedures project board, instructing them to ensure that the findings of this report are fully integrated into section 5 of the Wales safeguarding procedures. We have also asked Care Inspectorate Wales to assess the effectiveness of the updated arrangements within six months of their implementation. This reflects the report’s finding that while procedures are robust, their consistent and effective application must be guaranteed.
We have instructed officials to update and refresh the disciplinary and dismissal procedures for school staff guidance, and, in doing so, we will consider the inclusion of a low-level concerns policy section, in line with the report's findings. Our new 10-year strategy for preventing and responding to child sexual abuse, which was recently consulted on, will be fully tested against the report's findings before final publication.
Members will be aware I've already announced my intention to take forward a review of school governing bodies. While this commitment pre-dates the publication of this report, I will ensure the matters raised are fully considered as a part of that review. We will also update all the Welsh Government guidance documents referred to in the report, including the reducing restrictive practices framework.
Working with experts and partners, we will commission training and resources on the findings of the report, sex offenders and grooming, which will be made available to all school staff, volunteers and governors. We will take a once for Wales approach, with all those based in or working with schools required to take this training. In parallel, we will ensure that the teaching, learning and professional learning for relationships and sexuality education, RSE, includes the latest evidence, resources and professional learning on grooming and related themes, and we will ensure there is an RSE adviser for every local authority.
We also intend to go further than the recommendations in the report. Last month, the Minister for Children and Social Care announced she is taking forward a national strengthening safeguarding governance review. The first phase, lasting around six months, will focus on how agencies work together across the safeguarding system to ensure clear oversight and robust quality assurance. It will be followed by a second phase, which will look in depth at the actions of specific sectors. I can confirm today the first of those in-depth reviews will look at the education sector.
Building on the findings of the national strengthening safeguarding governance review and the work of the school governing bodies review, that in-depth consideration of the education sector will ensure our processes are as robust as they can be and that their implementation is consistent. The Minister and I will also write to the regional safeguarding boards, local authorities, Estyn and Care Inspectorate Wales to highlight the findings of the report, directing them to consider and act on them. We will be following up every six months to ensure that we are receiving the assurance we need that these matters are being addressed.
I also want to assure Members that while we are taking action at a national level, we have not lost sight of what happened locally in the schools and in the local authority. The failings within the school and within Cyngor Gwynedd are clearly set out in the report. They are shocking, disappointing and distressing. Those children, and all our children, deserved better. I know Cyngor Gwynedd has taken responsibility for their failings and apologised to the survivors. They have committed to take action to address the findings of the report, and I will be holding them to that. We are establishing a ministerial assurance group that will oversee the action being taken by Cyngor Gwynedd to act on this report. I will chair this group, which will include the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, the Minister for Children and Social Care and the leader and other cabinet members from Cyngor Gwynedd. The first meeting of the group will take place on 18 November.
I am also mindful of the need to ensure appropriate support is put in place for the schools, and to support children and young people across the area. I have agreed a package of support for Cyngor Gwynedd to ensure they are best placed to address the findings of the CPR and to provide the assurance needed around the safety and well-being of children and young people. I will be closely monitoring the impact this has. We will continue to update Members regularly on the progress against these recommendations and the work taken forward with Cyngor Gwynedd and across Wales.
In closing, I would like to affirm my commitment to the children and young people of Wales, and that of the Welsh Government. We want you to be safe, supported and able to follow your dreams without facing abuse, discrimination or harm. We want Wales to be the best place to grow up, and we are committed to listening to you and acting on what you tell us. Anyone with any concerns about the safety or well-being of a child or young person must report those concerns. It is better to report a concern and find nothing than stay silent and miss an opportunity to protect a child. Diolch yn fawr.
Mae 'Cyfiawnder trwy ein Dewrder', yr adroddiad gan fwrdd diogelu rhanbarthol gogledd Cymru, wedi'i gyhoeddi y prynhawn yma. Mae'r adroddiad wedi'i enwi gan oroeswyr y cam-drin a gyflawnwyd gan Neil Foden. Ef oedd eu pennaeth, rhywun y dylen nhw a'u teuluoedd fod wedi gallu ymddiried ynddo, ac rwyf am ddechrau fy sylwadau heddiw drwy dalu teyrnged i ddewrder rhyfeddol y goroeswyr.
Mae teitl yr adroddiad yn adlewyrchu eu dewrder. Mae eu parodrwydd i gefnogi proses yr adolygiad ac i helpu i amddiffyn plant a phobl ifanc eraill yn ysbrydoledig. Rwyf hefyd eisiau dweud wrthyn nhw ei bod yn wirioneddol ddrwg gennyf am y gamdriniaeth y gwnaethon nhw ei dioddef, mae'n ddrwg gennyf am yr ymddiriedaeth a fradychwyd, ac mae'n ddrwg gennyf eu bod wedi eu methu gan gynifer o'r bobl a'r sefydliadau a ddylai fod wedi eu hamddiffyn. Rwyf hefyd eisiau talu teyrnged i banel yr adolygiad, dan arweiniad Jan Pickles OBE. Mae'r adolygiad hwn wedi bod yn un helaeth, gan rychwantu'r cyfnod rhwng Ionawr 2017 a Medi 2023. Mae diwydrwydd y panel a'r dull a oedd yn canolbwyntio ar oroeswyr wedi bod yn wych, ac rwy'n ddiolchgar i bawb a gyfrannodd.
Mae 'Cyfiawnder trwy ein Dewrder' yn adroddiad sobreiddiol a syfrdanol i'w ddarllen, gan dynnu sylw at ddim llai na 50 o gyfleoedd i weithredu ac ymyrryd. Rwy'n gwybod y bydd llawer o bobl sy'n darllen yr adroddiad ac yn gwrando ar y sylw y mae'n ei gael yn siomedig ac yn rhwystredig ein bod ni unwaith eto mewn sefyllfa lle rydym yn dysgu gwersi yn sgil manteisio'n ofnadwy ar ymddiriedaeth. Rwyf am fod yn glir: ni ddylai'r digwyddiadau hyn byth fod wedi digwydd, ac mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom ni i sicrhau na fyddan nhw byth yn cael eu hailadrodd.
Mae'r adroddiad yn gwneud 27 o argymhellion ar gyfer gweithredu, yn lleol ac yn genedlaethol, sy'n rhychwantu fy mhortffolio i a phortffolio y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol. Heddiw, rwy'n cadarnhau ein bod ni'n derbyn yr holl argymhellion a gyfeiriwyd atom ni, a'n bod yn ymrwymo i weithredu ar bob un ohonyn nhw ar unwaith. Rwyf hefyd yn cadarnhau y byddwn ni'n gweithio gyda'r holl sefydliadau a enwir yn yr adroddiad i sicrhau bod yr argymhellion sydd wedi'u cyfeirio atyn nhw yn cael eu gweithredu'n llawn. Rydym wedi dechrau'r gwaith hwnnw ar unwaith.
Bydd y Gweinidog a minnau'n ysgrifennu at gadeirydd bwrdd prosiect gweithdrefnau diogelu Cymru, gan eu cyfarwyddo i sicrhau bod canfyddiadau'r adroddiad hwn yn cael eu hintegreiddio'n llawn yn adran 5 o weithdrefnau diogelu Cymru. Rydym hefyd wedi gofyn i Arolygiaeth Gofal Cymru asesu effeithiolrwydd y trefniadau wedi'u diweddaru o fewn chwe mis i'w gweithredu. Mae hyn yn adlewyrchu un o ganfyddiadau'r adroddiad sef, er bod gweithdrefnau'n gadarn, mae'n rhaid gwarantu eu bod yn cael eu cymhwyso'n gyson ac yn effeithiol.
Rydym wedi cyfarwyddo swyddogion i ddiweddaru ac adnewyddu'r gweithdrefnau disgyblu a diswyddo ar gyfer canllawiau staff ysgolion, ac, wrth wneud hynny, byddwn yn ystyried cynnwys adran polisi ar bryderon lefel isel, yn unol â chanfyddiadau'r adroddiad. Bydd ein strategaeth 10 mlynedd newydd ar gyfer atal ac ymateb i gam-drin plant yn rhywiol, yr ymgynghorwyd arni'n ddiweddar, yn cael ei phrofi'n llawn yn erbyn canfyddiadau'r adroddiad cyn iddi gael ei chyhoeddi'n derfynol.
Bydd yr Aelodau yn ymwybodol fy mod i eisoes wedi cyhoeddi fy mwriad i fwrw ymlaen ag adolygiad o gyrff llywodraethu ysgolion. Er i'r ymrwymiad hwn gael ei wneud cyn i'r adroddiad hwn gael ei gyhoeddi, byddaf yn sicrhau bod y materion a godwyd yn cael eu hystyried yn llawn fel rhan o'r adolygiad hwnnw. Byddwn hefyd yn diweddaru holl ddogfennau canllaw Llywodraeth Cymru y cyfeirir atynt yn yr adroddiad, gan gynnwys y fframwaith lleihau arferion cyfyngol.
Gan weithio gydag arbenigwyr a phartneriaid, byddwn yn comisiynu hyfforddiant ac adnoddau ar ganfyddiadau'r adroddiad, troseddwyr rhyw a meithrin perthnasoedd amhriodol, a fydd ar gael i holl staff ysgol, gwirfoddolwyr a llywodraethwyr. Byddwn yn mabwysiadu dull unwaith i Gymru, a bydd yn ofynnol i bawb sydd wedi'u lleoli mewn ysgolion neu sy'n gweithio gydag ysgolion ymgymryd â'r hyfforddiant hwn. Ar yr un pryd, byddwn yn sicrhau bod yr addysgu, y dysgu a'r dysgu proffesiynol ar gyfer addysg cydberthynas a rhywioldeb, RSE, yn cynnwys y dystiolaeth, yr adnoddau a'r dysgu proffesiynol diweddaraf ar feithrin perthnasoedd amhriodol a themâu cysylltiedig, a byddwn yn sicrhau bod cynghorydd RSE ar gyfer pob awdurdod lleol.
Rydym hefyd yn bwriadu mynd ymhellach na'r argymhellion yn yr adroddiad. Fis diwethaf, cyhoeddodd y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol ei bod yn bwrw ymlaen ag adolygiad cryfhau llywodraethu diogelu cenedlaethol. Bydd y cam cyntaf, fydd yn para tua chwe mis, yn canolbwyntio ar sut mae asiantaethau'n gweithio gyda'i gilydd ar draws y system ddiogelu i sicrhau goruchwyliaeth glir a sicrwydd ansawdd cadarn. Yn dilyn hynny, bydd ail gam yn edrych yn fanwl ar weithredoedd sectorau penodol. Gallaf gadarnhau heddiw y bydd y cyntaf o'r adolygiadau manwl hynny'n edrych ar y sector addysg.
Gan adeiladu ar ganfyddiadau'r adolygiad cryfhau llywodraethu diogelu cenedlaethol a gwaith yr adolygiad o gyrff llywodraethu ysgolion, bydd yr ystyriaeth fanwl honno o'r sector addysg yn sicrhau bod ein prosesau mor gadarn ag y gallant fod a'u bod yn cael eu rhoi ar waith mewn ffordd gyson. Bydd y Gweinidog a minnau hefyd yn ysgrifennu at y byrddau diogelu rhanbarthol, awdurdodau lleol, Estyn ac Arolygiaeth Gofal Cymru i dynnu sylw at ganfyddiadau'r adroddiad, gan eu cyfarwyddo i ystyried a gweithredu arnynt. Byddwn ni'n gwneud gwaith dilynol bob chwe mis i sicrhau ein bod ni'n cael y sicrwydd sydd ei angen arnom bod y materion hyn yn cael sylw.
Rwyf hefyd eisiau sicrhau Aelodau, er ein bod ni'n cymryd camau ar lefel genedlaethol, nad ydym wedi colli golwg ar yr hyn a ddigwyddodd yn lleol yn yr ysgolion ac yn yr awdurdod lleol. Mae'r methiannau o fewn yr ysgol ac o fewn Cyngor Gwynedd wedi'u nodi'n glir yn yr adroddiad. Maen nhw'n syfrdanol, yn siomedig ac yn ofidus. Roedd y plant hynny, a phob un o'n plant, yn haeddu gwell. Rwy'n gwybod bod Cyngor Gwynedd wedi cymryd cyfrifoldeb am eu methiannau ac wedi ymddiheuro i'r goroeswyr. Maen nhw wedi ymrwymo i gymryd camau i fynd i'r afael â chanfyddiadau'r adroddiad, a byddaf yn eu dwyn i gyfrif am hynny. Rydym yn sefydlu grŵp sicrwydd gweinidogol a fydd yn goruchwylio'r camau fydd yn cael eu cymryd gan Gyngor Gwynedd i weithredu ar yr adroddiad hwn. Fe fyddaf i yn cadeirio'r grŵp hwn, a fydd yn cynnwys Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol, y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol ac arweinydd ac aelodau eraill o gabinet Cyngor Gwynedd. Bydd cyfarfod cyntaf y grŵp yn cael ei gynnal ar 18 Tachwedd.
Rwyf hefyd yn ymwybodol o'r angen i sicrhau bod cymorth priodol ar gael i'r ysgolion, ac i gefnogi plant a phobl ifanc ledled yr ardal. Rwyf wedi cytuno ar becyn o gymorth i Gyngor Gwynedd er mwyn sicrhau eu bod yn y sefyllfa orau i fynd i'r afael â chanfyddiadau'r CPR ac i roi'r sicrwydd sydd ei angen ynghylch diogelwch a lles plant a phobl ifanc. Byddaf yn monitro'r effaith y bydd hyn yn ei chael yn agos. Byddwn yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn rheolaidd am y cynnydd yn erbyn yr argymhellion hyn a'r gwaith a wnaed gyda Chyngor Gwynedd a ledled Cymru.
I gloi, hoffwn ddatgan fy ymrwymiad i, ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru, i blant a phobl ifanc Cymru. Rydym am i chi fod yn ddiogel, rydym am i chi gael ei gefnogi ac rydym am i chi allu dilyn eich breuddwydion heb wynebu camdriniaeth, gwahaniaethu neu niwed. Rydyn ni eisiau i Gymru fod y lle gorau i dyfu i fyny, ac rydym wedi ymrwymo i wrando arnoch chi a gweithredu ar yr hyn rydych chi'n ei ddweud wrthym. Rhaid i unrhyw un sydd ag unrhyw bryderon am ddiogelwch neu les plentyn neu berson ifanc adrodd am y pryderon hynny. Mae'n well rhoi gwybod am bryder a dod o hyd i ddim na chadw'n dawel a cholli cyfle i amddiffyn plentyn. Diolch yn fawr.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Can I take this opportunity to thank the Cabinet Secretary for this afternoon's statement, and also for meeting with me last night to discuss this? I want to start by saying that my thoughts are with the victims of Neil Foden. I want to pay tribute to their bravery in speaking out, and for putting the disgraced teacher exactly where he belongs: behind bars. Schools should be a safe place for our children, and I firmly believe that no stone should be left unturned in seeking to prevent something as abhorrent as this from ever happening again. To the victims, I also am truly sorry for the abuse that you have suffered and the ongoing trauma because of the negligence of Plaid Cymru-run Gwynedd council.
I also want to say how disappointed I am that this report was not published publicly as expected at 3 p.m. today, and it was clearly shared with certain media outlets beforehand. Cabinet Secretary, can you shed some light on why the media had sight of this report before us elected Members? Was the timing of its publication discussed with the Welsh Government? [Interruption.] It actually is a very important issue. I cannot deny this report was an incredibly tough read, as you mentioned. Without a doubt, Foden's sickening crimes shocked the country and people rightfully want answers, and they deserve those answers, particularly around how someone in a position of power like this managed to get away with this for so long, and unchecked.
The review's fundamental aim is to identify if there were any opportunities to stop this monster in the past that were missed, and it saddens me to say that there were. There were red flags, but they were ignored. There were systematic failings from a multitude of agencies that enabled Foden to abuse multiple girls. In fact, there were more than 50 missed opportunities to act to stop Foden from sexually abusing children. Concerns were previously raised with the Plaid Cymru-controlled Gwynedd council about Foden meeting teenagers alone, but the local authority decided not to formally investigate.
Cabinet Secretary, the council has a lot to answer for here, and I appreciate that you are updating the 'Disciplinary and dismissal procedures for school staff' guidance, but has any individual or individuals at the council been held to account for these failings? If so, what action has been taken against them?
I have serious questions over the Plaid Cymru council's role in this. The local authority's leader disgracefully refused to apologise to the predator's victims. He reluctantly tried to cling on to his position, but thankfully he eventually stepped down after some of his other council colleagues resigned in the wake of the refusal to apologise. Cabinet Secretary, I appreciate that you cannot comment on the ongoings inside Plaid Cymru, but do you agree with me that these actions need further scrutiny? For example, how on earth was Foden allowed to remain in the employment of Gwynedd council right up until his trial started?
The report listed a series of failures on the local authority's part. They include failing to follow statutory safeguarding procedures, not informing the school of key safeguarding outcomes, dismissing concerns and discouraging reporting, not interviewing the child or parents following serious referrals, failing to escalate matters, failure to act on clearly inappropriate behaviour, failure to contact the police or safeguard a child during a critical incident, and systematic failure to challenge the headteacher's behaviour. This is damning, Cabinet Secretary.
Foden was previously reprimanded by the teaching regulator and was kicked out of his union in 2020, yet a year later he was given more responsibility as a 'strategic superhead' overseeing two different schools in north Wales. We know Foden provided advice to the Welsh Government. So, Cabinet Secretary, was the Welsh Government aware of any accusations surrounding Foden during this time? Did the Welsh Government carry out any sort of vetting and have any changes been made to the vetting process in light of this heinous crime? Given he was providing evidence to the Government, can you please confirm if the Welsh Government has ever paid Foden any accommodation expenses whilst he was here in Cardiff? I am not in any way trying to score political points here. I'm simply trying to get answers. [Interruption.] No, it's true.
Turning to the actions you've outlined in your statement this afternoon, I welcome a lot of the steps that you've mentioned, and I'm pleased to see the Government has accepted the report's recommendations. In relation to the ministerial assurance group being set up to oversee the action taken by Gwynedd council, can I get a commitment from you today, Cabinet Secretary, that this Senedd will receive regular and transparent updates, either orally or written, so we can all remain fully updated? The support package for the council to help it implement changes will be a welcome move, I am sure, but can you please elaborate on what that's going to look like going forward?
Cabinet Secretary, now the failings have been identified and the Government's response has been set out, can you please shed some light on the timescales involved, as I believe it's imperative that we act swiftly on a case like this? The review compared the failings in this case to the case involving paedophile teacher John Owen in Pontypridd over 20 years ago. Lessons clearly haven't been learned in the last 20 years, as we're here again today. What assurance can you provide, Cabinet Secretary, that other opportunities have not been missed in other schools in other counties across Wales?
Cabinet Secretary, I'm sure you will agree that we need to do all that we can to protect our children. I would like to draw my remarks to a close, Cabinet Secretary, by once again paying tribute to the brave victims who spoke out in this case and every single case of abuse. I sincerely hope and pray that appropriate steps are taken, and taken swiftly, following this review to ensure that we never have to stand here again and ever have a similar discussion like we're having today. Thank you.
A gaf i achub ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad y prynhawn yma, a hefyd am gyfarfod â mi neithiwr i drafod hyn? Rwyf eisiau dechrau trwy ddweud fy mod yn meddwl am ddioddefwyr Neil Foden. Rwyf eisiau talu teyrnged i'w dewrder wrth siarad yn gyhoeddus, ac am roi'r athro cywilyddus yn yr union le y dylai fod: yn y carchar. Dylai ysgolion fod yn fannau diogel i'n plant, ac rwy'n credu'n gryf y dylen ni wneud pob ymdrech i geisio atal rhywbeth mor ffiaidd â hyn rhag digwydd eto. I'r dioddefwyr, mae'n ddrwg gennyf innau hefyd am y gamdriniaeth rydych chi wedi'i dioddef a'r trawma parhaus oherwydd esgeulustod cyngor Gwynedd sy'n cael ei redeg gan Blaid Cymru.
Rwyf hefyd eisiau dweud pa mor siomedig ydw i na chafodd yr adroddiad hwn ei gyhoeddi yn ôl y disgwyl am 3 p.m. heddiw, ac mae'n amlwg ei fod wedi cael ei rannu â rhai o'r cyfryngau ymlaen llaw. Ysgrifennydd Cabinet, allwch chi daflu rhywfaint o oleuni ar pam fod y cyfryngau wedi gweld yr adroddiad hwn cyn i ni, yr Aelodau etholedig, ei weld? A gafodd amseriad ei gyhoeddi ei drafod gyda Llywodraeth Cymru? [Torri ar draws.] Mae'n fater pwysig iawn mewn gwirionedd. Ni allaf wadu bod yr adroddiad hwn yn anodd iawn i'w ddarllen, fel y sonioch chi. Heb amheuaeth, mae troseddau afiach Foden wedi peri braw i'r wlad ac mae pobl, yn gywir ddigon, eisiau atebion, ac maen nhw'n haeddu'r atebion hynny, yn enwedig o ran sut y llwyddodd rhywun mewn safle o bŵer fel hwn i wneud hyn am gymaint o amser, a chyda rhwydd hynt.
Nod sylfaenol yr adolygiad yw nodi p'un a gollwyd unrhyw gyfleoedd yn y gorffennol i atal yr anghenfil hwn, ac mae'n ddrwg gennyf ddweud, mi oedd yna. Roedd yna faneri coch, ond cawson nhw eu hanwybyddu. Roedd yna fethiannau systematig gan amryw o asiantaethau a sicrhaodd fod Foden yn gallu cam-drin nifer o ferched. Yn wir, collwyd mwy na 50 o gyfleoedd i weithredu i atal Foden rhag cam-drin plant yn rhywiol. Cafodd pryderon eu codi'n flaenorol gyda chyngor Gwynedd, sy'n cael ei reoli gan Blaid Cymru, fod Foden yn cwrdd â phobl ifanc yn eu harddegau ar ei ben ei hun, ond penderfynodd yr awdurdod lleol beidio ag ymchwilio'n ffurfiol.
Ysgrifennydd Cabinet, mae gan y cyngor lawer i ateb drosto yma, ac rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi'n diweddaru'r canllawiau 'Gweithdrefnau disgyblu a diswyddo staff ysgolion', ond a oes unrhyw unigolyn neu unigolion yn y cyngor wedi cael eu dwyn i gyfrif am y methiannau hyn? Os felly, pa gamau sydd wedi'u cymryd yn eu herbyn?
Mae gennyf gwestiynau difrifol ynglŷn â rôl cyngor Plaid Cymru yn hyn. Gwrthododd arweinydd yr awdurdod lleol yn gywilyddus ymddiheuro i ddioddefwyr y rheibiwr. Ceisiodd gadw gafael ar ei swydd yn anfoddog, ond diolch byth, ymddiswyddodd yn y pen draw ar ôl i rai o'i gydweithwyr eraill yn y cyngor ymddiswyddo yn sgil y ffaith iddo wrthod ymddiheuro. Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n gwerthfawrogi na allwch chi wneud sylwadau ar yr hyn sy'n digwydd o fewn Plaid Cymru, ond a ydych chi'n cytuno â mi bod angen craffu ymhellach ar y camau hyn? Er enghraifft, sut ar y ddaear y caniatawyd i Foden barhau i gael ei gyflogi gan gyngor Gwynedd tan yr adeg y dechreuodd yr achos yn ei erbyn?
Roedd yr adroddiad yn rhestru cyfres o fethiannau ar ran yr awdurdod lleol. Maen nhw'n cynnwys methu â dilyn gweithdrefnau diogelu statudol, methu â rhoi gwybod i'r ysgol am ganlyniadau diogelu allweddol, diystyru pryderon ac annog pobl i beidio ag adrodd, methu â chyfweld â'r plentyn neu'r rhieni yn dilyn atgyfeiriadau difrifol, methu ag uwchgyfeirio materion, methu â gweithredu ar ymddygiad a oedd yn amlwg yn amhriodol, methu â chysylltu â'r heddlu neu ddiogelu plentyn yn ystod digwyddiad critigol, a methiant systematig i herio ymddygiad y pennaeth. Mae hyn yn ddamniol, Ysgrifennydd Cabinet.
Cafodd Foden ei geryddu'n flaenorol gan y rheoleiddiwr addysgu a chafodd ei wahardd o'i undeb yn 2020, ond flwyddyn yn ddiweddarach cafodd fwy o gyfrifoldeb fel 'uwch bennaeth strategol' yn goruchwylio dwy ysgol wahanol yn y gogledd. Gwyddom fod Foden wedi rhoi cyngor i Lywodraeth Cymru. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a oedd Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o unrhyw gyhuddiadau yn ymwneud â Foden yn ystod y cyfnod hwn? A wnaeth Llywodraeth Cymru gynnal unrhyw fath o broses fetio ac a oes unrhyw newidiadau wedi'u gwneud i'r broses fetio yng ngoleuni'r drosedd erchyll hon? O ystyried ei fod yn rhoi tystiolaeth i'r Llywodraeth, allwch chi gadarnhau a wnaeth Llywodraeth Cymru erioed talu unrhyw gostau llety i Foden pan oedd yma yng Nghaerdydd? Dydw i ddim, mewn unrhyw ffordd, yn ceisio sgorio pwyntiau gwleidyddol yma. Rydw i ond yn ceisio cael atebion. [Torri ar draws.] Na, mae'n wir.
Gan droi at y camau rydych chi wedi'u hamlinellu yn eich datganiad y prynhawn yma, rwy'n croesawu llawer o'r camau rydych chi wedi'u crybwyll, ac rwy'n falch o weld bod y Llywodraeth wedi derbyn argymhellion yr adroddiad. O ran y grŵp sicrwydd gweinidogol sy'n cael ei sefydlu i oruchwylio'r camau sy'n cael eu cymryd gan gyngor Gwynedd, a allaf gael ymrwymiad gennych chi heddiw, Ysgrifennydd Cabinet, y bydd y Senedd hon yn cael diweddariadau rheolaidd a thryloyw, naill ai ar lafar neu'n ysgrifenedig, fel y gallwn ni i gyd barhau i gael yr wybodaeth ddiweddaraf yn llawn? Bydd y pecyn cymorth i'r cyngor i'w helpu i weithredu newidiadau yn cael ei groesawu, rwy'n siŵr, ond allwch chi ymhelaethu ar sut olwg fydd ar hwnnw yn y dyfodol?
Ysgrifennydd Cabinet, nawr bod y methiannau wedi'u nodi ac mae ymateb y Llywodraeth wedi'i nodi, allwch chi daflu rhywfaint o oleuni ar yr amserlenni dan sylw, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol ein bod ni'n gweithredu'n gyflym ar achos fel hyn? Cymharodd yr adolygiad y methiannau yn yr achos hwn â'r achos yn ymwneud â'r athro a'r pedoffil John Owen ym Mhontypridd dros 20 mlynedd yn ôl. Yn amlwg, nid yw gwersi wedi'u dysgu yn yr 20 mlynedd diwethaf, gan ein bod ni yma eto heddiw. Pa sicrwydd allwch chi ei roi, Ysgrifennydd Cabinet, nad oes cyfleoedd eraill wedi'u colli mewn ysgolion eraill mewn siroedd eraill ledled Cymru?
Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno bod angen i ni wneud popeth y gallwn ni i amddiffyn ein plant. Hoffwn ddirwyn fy sylwadau i ben, Ysgrifennydd Cabinet, trwy dalu teyrnged unwaith eto i'r dioddefwyr dewr sydd wedi codi eu llais yn yr achos hwn ac ym mhob achos o gamdriniaeth. Rwyf wir yn gobeithio ac yn gweddïo y bydd camau priodol yn cael eu cymryd, ac yn cael eu cymryd yn gyflym, yn dilyn yr adolygiad hwn i sicrhau nad oes rhaid i ni byth sefyll yma eto a chael trafodaeth tebyg i'r un rydyn ni'n ei chael heddiw. Diolch.
Thank you very much, Natasha, for those comments. Like you, my thoughts are with the victims, who have shown exceptional bravery, not just in coming forward to stop Neil Foden but also participating in the review process, which must have been doubly traumatising for those young people. But without their participation in that, we wouldn't have the thorough review that we have got before us today.
It is a truly shocking report. There were parts of it that took my breath away reading it; it's that shocking. We absolutely, all of us, have to learn the lessons. It does give us a very detailed narrative on what happened in that time period. It is a very extensive report. The reviewers interviewed 140 people, so we've got a very clear picture of what happened. And you are right: there were red flags, those were ignored, and there were those 50 opportunities to prevent his offending and abusive behaviour.
You raised some issues around staffing and whether anybody has been dismissed. I'm sure you'll be aware, Natasha, that disciplinary matters are a matter for the local authority. There are staff that are currently suspended. There will be a disciplinary process that will be undertaken. It is vital that those investigations are robust and are fully followed.
In terms of the issues that you've raised about the role of Neil Foden in giving some advice previously to the Welsh Government—and he also gave evidence to the Children, Young People and Education Committee when I was Chair—I want to be crystal clear that nobody in the Government or in the committee had any inkling that he was the kind of person that he is. It is the modus operandi of paedophiles to hide what they are doing, and it is clear from the report that he did everything that he did by hiding in plain sight. He had cultivated a huge persona around himself as a media figure in Wales. They also were unaware of what he was like. That is, unfortunately, what paedophiles and people who abuse children can be like, and that's why we need to take forward the other actions involved in the report.
In terms of the ministerial assurance group that we have established to support Cyngor Gwynedd, I'm very happy to give you confirmation that we are happy to provide updates on that going forward. We do have timescales for the actions in our response. For example, the review of safeguarding governance that my colleague Dawn Bowden is leading on is going to take around six months. That will look at the multi-agency working in the safeguarding space, which obviously includes education. The specific focus on education will follow immediately after that. The review of governors is also a complex piece of work, because governors are embedded in so much legislation that affects education, so we have to carefully look at that and unpick it and do it properly. The work will be taken forward with as much pace as we can. But I do think it's important to recognise what is said in the report, which is that none of these recommendations can be taken in isolation. This is a system, and that's why the work has to be sequenced. We have to make sure that we've got a systemic approach to all these issues.
You mentioned the Clywch inquiry. Can I just confirm that all the recommendations from Clywch were implemented? What this report has shown is a failure not so much of policy—but we still need to look at where we can strengthen policy—it's a failure of implementation and following the guidance on the ground by the agencies involved.
Diolch yn fawr iawn, Natasha, am y sylwadau hynny. Fel chithau, rwy'n meddwl am y dioddefwyr sydd wedi dangos dewrder eithriadol, nid yn unig wrth ddod ymlaen i atal Neil Foden, ond hefyd wrth gymryd rhan yn y broses adolygu, y mae'n ei bod wedi bod hyd yn oed yn fwy trawmatig i'r bobl ifanc hynny. Ond heb eu cyfranogiad yn y broses honno, ni fyddai gennym ni'r adolygiad trylwyr sydd o'n blaenau ni heddiw.
Mae'n adroddiad gwirioneddol syfrdanol. Roedd rhannau ohono a wnaeth ddwyn fy anadl wrth ei ddarllen; mae e' mor syfrdanol â hynny. Yn sicr, mae'n rhaid i bob un ohonom ni ddysgu'r gwersi. Mae'n rhoi naratif manwl iawn i ni o ran yr hyn a ddigwyddodd yn y cyfnod hwnnw. Mae'n adroddiad helaeth iawn. Fe wnaeth yr adolygwyr gyfweld â 140 o bobl, felly mae gennym ni ddarlun clir iawn o'r hyn a ddigwyddodd. Ac rydych chi'n iawn: roedd yna faneri coch, cawson nhw eu hanwybyddu, ac roedd yna'r 50 o gyfleoedd hynny i atal ei ymddygiad troseddol a chamdriniol.
Fe wnaethoch chi godi rhai materion ynghylch staffio ac a oes unrhyw un wedi cael ei ddiswyddo. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol, Natasha, mai mater i'r awdurdod lleol yw materion disgyblu. Mae yna staff sydd wedi'u hatal dros dro ar hyn o bryd. Bydd proses ddisgyblu yn cael ei chynnal. Mae'n hanfodol bod yr ymchwiliadau hynny'n gadarn ac yn cael eu dilyn yn llawn.
O ran y materion rydych chi wedi'u codi ynglŷn â rôl Neil Foden wrth roi rhywfaint o gyngor i Lywodraeth Cymru yn flaenorol—ac fe roddodd dystiolaeth i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg hefyd pan oeddwn i'n Gadeirydd—rwyf eisiau bod yn hollol glir nad oedd gan neb yn y Llywodraeth nac yn y pwyllgor unrhyw syniad mai dyna'r math o berson ydyw. Y ffordd y mae pedoffiliaid yn gweithredu yw cuddio'r hyn y maen nhw'n ei wneud, ac mae'n amlwg o'r adroddiad ei fod wedi gwneud popeth a wnaeth trwy guddio mewn man amlwg. Roedd wedi meithrin personoliaeth enfawr o amgylch ei hun fel ffigur yn y cyfryngau yng Nghymru. Doedden nhw chwaith ddim yn ymwybodol o'r math o berson ydoedd. Dyna, yn anffodus, sut y gall pedoffiliaid a phobl sy'n cam-drin plant fod, a dyna pam mae angen i ni fwrw ymlaen â'r camau eraill sydd wedi'u cynnwys yn yr adroddiad.
O ran y grŵp sicrwydd gweinidogol rydyn ni wedi'i sefydlu i gefnogi Cyngor Gwynedd, rwy'n hapus iawn i roi cadarnhad i chi ein bod ni'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny yn y dyfodol. Mae gennym ni amserlenni ar gyfer y camau gweithredu yn ein hymateb. Er enghraifft, mae'r adolygiad o lywodraethu diogelu y mae fy nghyd-Aelod Dawn Bowden yn arwain arno yn mynd i gymryd tua chwe mis. Bydd hwnnw'n edrych ar y gwaith amlasiantaethol ym maes diogelu, sy'n amlwg yn cynnwys addysg. Bydd y ffocws penodol ar addysg yn dilyn yn syth ar ôl hynny. Mae'r adolygiad o lywodraethwyr hefyd yn ddarn cymhleth o waith, oherwydd mae llywodraethwyr wedi'u hymwreiddio mewn cymaint o ddeddfwriaeth sy'n effeithio ar addysg, felly mae'n rhaid i ni edrych yn ofalus ar hynny a'i ddadansoddi a'i wneud yn gywir. Byddwn ni'n mynd ati i wneud y gwaith mor gyflym ag y gallwn ni. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod yr hyn sy'n cael ei ddweud yn yr adroddiad, sef nad ellir ystyried yr un o'r argymhellion hyn ar eu pennau eu hunain. System yw hon, a dyna pam mae'n rhaid i'r gwaith gael ei wneud mewn trefn. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod gennym ni ymagwedd systemig at yr holl faterion hyn.
Fe wnaethoch chi sôn am ymchwiliad Clywch. A gaf i gadarnhau bod yr holl argymhellion a wnaed gan Clywch wedi'u gweithredu? Yr hyn y mae'r adroddiad hwn wedi'i ddangos yw methiant nid o ran polisi fel y cyfryw—ond mae angen i ni edrych ar lle y gallwn ni gryfhau polisi o hyd—mae'n fethiant o ran gweithredu a dilyn y canllawiau ar lawr gwlad gan yr asiantaethau dan sylw.
Diolch am y datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, a diolch hefyd am eich ymateb cadarn chi i'r adroddiad. Mae'r adroddiad yn tanlinellu sut y methwyd plant a ddylai fod wedi bod yn ddiogel wrth fynychu eu hysgol, wrth ddysgu, wrth fwynhau gyda'u ffrindiau, wrth dyfu'n oedolion. Mae gweld yr ymadrodd, 'Roedd hwn yn gyfle a gollwyd' 50 o weithiau yn torri calon, yn siomi ac yn brawychu. Hoffwn danlinellu bod ein meddyliau ni i gyd gyda'r plant sydd wedi dioddef camdriniaeth mor ofnadwy, a chyda'u teuluoedd. Rŷn ni'n edmygu eu dewrder ac yn anfon nerth atyn nhw a'u cymuned, sydd wedi cael eu creithio mewn modd anfaddeuol. Hoffwn hefyd ddiolch i bawb sydd wedi bod yn rhan o sicrhau bod yr adroddiad hwn wedi mynd at wraidd sut y caniatawyd y niwed cwbl annerbyniol hwn i ddigwydd, gan ddadlennu'r gwendidau systemig y mae angen mynd i'r afael â nhw heb oedi ac yn gwbl ddilyffethair, fel na fydd plant, yn unrhyw ran o Gymru, fyth eto yn cael eu niweidio yn y fath fodd.
Thank you for the statement, Cabinet Secretary, and thank you also for your firm response to the report. The report underlines how children were let down, children who should've been safe while attending their school, while learning, while having fun with their friends, while growing into adulthood. Seeing the phrase, 'This was a missed opportunity' 50 times is heartbreaking, it's disappointing and it's frightening. I would like to underline that our thoughts are all with the children who have suffered such terrible abuse, and with their families. We admire their courage and send strength to them and the communities that have been scarred in such an unforgivable way. I would also like to thank everyone who has been involved in ensuring that this report has gotten to the heart of how this completely unacceptable harm was allowed to happen, revealing systemic weaknesses that must be tackled without delay and without any barriers to action, so that no children, in any part of Wales, will ever again be harmed in such a way.
I fi, un o'r pethau mwyaf annerbyniol yw na wrandawyd ac na roddwyd lle i lais y plentyn fel rhan ganolog o'r prosesau yr oedd i fod i'w cadw rhag niwed. Mae hi'n destun pryder a sioc na fu ymdrech o gwbl i holi'r plant am weithredoedd Foden dros gyfnod o bump i chwe blynedd. Roedd eu lleisiau nhw ar goll yn llwyr. Dyna oedd canfyddiad ymchwiliad Clywch ugain mlynedd yn ôl hefyd, a rhaid holi pam roedd y lleisiau yna'n parhau i fod ar goll. Rhaid holi pam fod dros hanner o argymhellion 'Clywch' hefyd yn yr adroddiad yma ugain mlynedd yn ddiweddarach. Mae'n feirniadaeth mor enbyd.
Gallwn ni byth gymryd yn ganiataol fod plentyn yn ddiogel. Mae diogelu yn fwy na dim ond amddiffyn rhag niwed, mae'n ymwneud â rhoi llais i blant. Mae'n golygu gwrando arnyn nhw, cymryd eu teimladau o ddifrif, ymddiried yn eu profiadau a gweld sefyllfa trwy lens eu safbwynt nhw.
Ond mae'r adroddiad yn ei gwneud hi'n glir drwyddi draw, ac yn benodol yn argymhelliad 1, nad yw'r hyn a ddysgwyd gan adroddiad 'Clywch' wedi ei wreiddio'n ddigonol, a'r hawl yna i gael llais wedi ei anwybyddu. Fe ddywedon ni 'byth eto' ar ôl Clywch, ac rŷn ni wedi dweud 'byth eto' heddiw—gormod o weithiau o'r blaen, a dyma ni unwaith eto.
Mae'r adolygiad yn dangos gwendidau sy'n effeithio ar ddiogelu ledled Cymru, nid yng Ngwynedd yn unig. Felly, sut mae'r Llywodraeth yn gwarantu i ni i gyd, ac yn enwedig i'r plant sydd wedi dioddef mor enbyd dan law Foden a'r system oedd i fod i'w diogelu rhag paedoffiliaid fel fe, y bydd yn sicrhau na fydd gwersi unwaith eto'n mynd heb eu dysgu, na fydd yna gyfleon eto yn cael eu colli? Ydych chi'n hyderus—yn gwbl hyderus—heddiw y gallwch chi ddweud bod 'byth eto' yn golygu byth eto?
O ran y gweithredu rŷch chi wedi'i amlinellu yn eich datganiad i sicrhau newid, sut byddwch yn sicrhau bod y monitro a'r trosolwg sydd yn amlwg eu hangen yn effeithiol ac yn gwirio bod newid parhaus a pharhaol yn digwydd?
Mae'r adroddiad yn awgrymu yn argymhelliad 8 nad oes yna ddealltwriaeth ddigonol o dechnegau meithrin perthynas amhriodol. Rŷch chi wedi cydnabod heddiw fod angen gweithredu i sicrhau bod pob un yn effro ac yn medru adnabod y technegau yma drwy hyfforddiant proffesiynol a thrwy'r cwricwlwm. Ond sut wnewch chi sicrhau bod ein staff dysgu yn teimlo eu bod nhw wedi eu harfogi'n ddigonol i wneud hyn dwy'r cod addysg rhywioldeb a pherthynas? Pa adnoddau ychwanegol fydd ar gael, er enghraifft, i sicrhau cefnogaeth briodol i waith y cynghorydd RSE? A fydd yna gyllid newydd ar gael i bob awdurdod lleol, nid yn unig Gwynedd, ar gyfer y gwaith hanfodol hwn?
Mae'r adroddiad yn sôn am gamddealltwriaeth sylfaenol a phryderus hefyd o ran y system diogelu a threfniadau cam 5 o ran y trothwy ar gyfer ymyriad, addasrwydd ar gyfer gweithio gyda phlant, a beth sy'n dderbyniol o ran ymddygiad oedolion sydd mewn safle o rym ac ymddiriedaeth. Roedd Foden yn unigolyn grymus, dylanwadol. Mae'n syfrdanol gweld sut methwyd cymaint o arwyddion pryderus o ran ei ymddygiad, arwyddion ddylai fod wedi arwain at weithredu brys a chadarn. Felly, sut bydd y Llywodraeth yn sicrhau bod pryderon a rhybuddion am ffigyrau dylanwadol yn benodol yn cael eu hadnabod yn gynharach? A sut bydd y wers bod dim byd yn bwysicach na lles a diogelwch plant yn cael ei dysgu? Sut wnewch chi fesur bod hynny yn treiddio?
Gallwn hyfforddi llywodraethwyr, gallwn ymgrymuso ein plant a'n pobl ifanc, gallwn gryfhau canllawiau a gweithdrefnau, ond heb fod yna fodd i fesur llwyddiant hynny, heb fedru sicrhau bod newid mewn diwylliant o ran pawb sy'n rhan o'r broses, yn swyddogion, yn aelodau etholedig, yn staff dysgu—pawb ohonom sydd â dyletswydd i gadw plant yn ddiogel—mae'r ymadrodd 'byth eto' yn ddim ond geiriau gwag, a bydd y plant sy'n ddioddefwyr, sy'n oroeswyr, wedi eu bradychu unwaith eto.
Rŷch chi wedi amlinellu eich bod yn gweithredu ar holl argymhellion yr adroddiad ar unwaith, ond pa gamau pendant sy'n mynd i gael eu blaenoriaethu o ran hyn? Diolch.
For me, one of the most unacceptable things in the report is that the voice of the child was not listened to and was not given a place as a central part of the processes that were supposed to protect them from harm. It is a matter of concern and shock that there was no effort at all to ask the children about Foden's actions over a period of five to six years. Their voices were completely lost. That was also the finding of the Clywch inquiry 20 years ago, and we must ask why those children's voices continue to be lost, continue to be missed. One must ask why over half of the recommendations in 'Clywch' are also included in this report 20 years later. It's such a dire criticism.
We can never assume that a child is safe. Safeguarding is more than just protecting from harm, it's about giving children a voice. It means listening to them, taking their feelings seriously, trusting their experiences and seeing a situation through the lens of their vantage point.
But the report makes clear throughout, and specifically in recommendation 1, that the lessons from the 'Clywch' report have not been sufficiently embedded, with that right to have a voice being ignored. We said 'never again' after Clywch, and we've said 'never again' today. We've said it too many times before, and here we go again.
The review points to systemic weaknesses that impact safeguarding throughout Wales, not just in Gwynedd. So, how will the Government guarantee to all of us, and especially to the children who have suffered so badly at the hands of Foden and the system that was supposed to protect them from paedophiles like him, that it will ensure that lessons will not once again go unlearnt, that opportunities will never again be missed to protect children? Are you confident—entirely confident—today that you can say that 'never again' means never again?
In terms of the action that you've outlined in your statement to ensure change, how will you ensure that the monitoring and the oversight that are so clearly needed are effective and ensure that continuous and lasting change is achieved?
The report suggests in recommendation 8 that there is insufficient understanding of grooming techniques. You have recognised today that action is needed to ensure that everyone is alert to and able to recognise these techniques through professional training and through the curriculum. But how will you ensure that our teaching staff feel that they are sufficiently equipped to do this through the relationships and sexuality education code? What additional resources will be available, for example, to ensure appropriate support for the RSE adviser's work? Will new funding be available to every local authority, not just Gwynedd, for this essential work?
The report talks about a fundamental and concerning misunderstanding in terms of the safeguarding system and section 5 decisions in terms of the threshold for intervention, suitability for working with children, and what is acceptable in terms of the behaviour of adults in a position of power and trust. Foden was a powerful individual, an influential individual. It is shocking to see how so many worrying signs in his behaviour were missed, signs that should have led to urgent and robust action. So, how will the Government ensure that concerns and warnings about influential figures in particular are identified earlier? And how will the lesson that nothing is more important than the welfare and safety of children be learnt? How will you measure efforts to embed this message?
We can train governors, we can empower our children and young people, we can strengthen guidelines, but without there being a way to measure the effectiveness of these efforts, without being able to ensure that there is a change in culture for everyone involved in the process, be they officials, elected members, teaching staff—all of us who have a duty to keep children safe—then that phrase 'never again' is just empty words, and the children who are victims, who are survivors, will have been betrayed once again.
You have outlined that you are acting on all the recommendations of the report immediately, but what concrete steps are going to be prioritised in this regard? Thank you.
Thank you very much, Sioned. I agree with you, those children were let down. The 50 missed opportunities speak for themselves, really. Like you, one of the most shocking things to me was how absent the voice of the child had been, and I personally found that particularly shocking in a country like Wales where we have put children's rights at the very heart of our policy making, and it was quite clear in the review that those children's voices were barely heard at all. And if there had been an attempt to talk to those children earlier on, this would have come to light much earlier. So, there are serious issues that need to be addressed there. They're issues, obviously, for us to consider as a Government, but we also need all agencies now to really look again at how they are making sure the voice of the child is central to what they're doing. It should be anyway. It has been there since we passed the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, giving voice and control to children and young people. But this has failed very badly in this situation.
So, we're updating our statutory safeguarding guidance for education, to make sure that the voice of the child is central to safeguarding arrangements. And we're asking all organisations to review their policies to make sure that they truly reflect the child's voice and the learning from the CPR, and that has to be seen in practice, not just on paper. We're asking all regional safeguarding boards to ensure that they have oversight of all the actions being undertaken to embed the learning from this review, and we're asking them for a written update on the activity in that space by March 2026. And we are expecting them to evidence what has been happening.
Every child has the right to be heard, and we have to make sure that no organisation thinks that they don't have to do that. Obviously, Care Inspectorate Wales and Estyn, in line with their inspection programmes, also report on the voice of the child. That's something that we will be discussing with CIW and with Estyn, who we've asked to undertake a safeguarding inspection in Cyngor Gwynedd. That's happening next week. Myself and the Minister will meet with CIW and Estyn to receive their findings on that.
There are already ways to make sure that young people can make their views known. Obviously, we've got our school council regulations, but we clearly do need to make sure that our safeguarding procedures strengthen that expectation that children's voices will be at the very centre of that. I think for me as well, one of the key issues here was the lack of professional curiosity. That is so often, isn't it, a theme in cases where children have been let down. And one of the things that I really liked in the report was the challenge to all of us to think the unthinkable when it comes to children, whereas what happened in this case was that they gave all the benefit of the doubt to a prolific abuser.
Just to assure you that monitoring will be a key thing that we are considering to take forward. It has to happen, because the findings are that policies haven't been implemented on the ground. It's how we monitor it that will ensure that that doesn’t happen again.
You raised the points about education and training. There are two issues here. There's how we educate children and young people to make sure that they are safer from these kinds of harms. And as part of the RSE curriculum in Wales, promoting healthy relationships and making children and young people aware of what are unhealthy relationships is a key part of the RSE code. But we know that that is a difficult and challenging thing for schools to deal with. That's why, as part of our curriculum grants, I announced £4.2 million for the Cwtch Education Project. They're going to be working with all local authorities in Wales to make sure that there is a 'once for Wales' offer in terms of RSE. So, all local authorities will have an RSE adviser and we will be working with them to make sure that grooming and the modus operandi of paedophiles are included in that.
But it is also about training the workforce. We have Dysgu in place now, so now that the report is published, we'll be taking up the training issues with them. And as I said in my statement, everybody in a school needs to have that training to understand how people who groom and abuse children operate. But also, in the strategy that Dawn has consulted on—the 10-year strategy to prevent child sexual abuse—that also has a commitment, as one of the early priorities, to a training framework so that everybody can be upskilled in this space. And that strategy also has three-year delivery plans, doesn't it, which will enable that monitoring to be undertaken. But I completely agree that it is absolutely crucial that we monitor this until it can't be monitored any more, really; otherwise we won't see the change that we need to see.
Diolch yn fawr iawn, Sioned. Rwy'n cytuno â chi, cafodd y plant hynny gam. Mae'r 50 o gyfleoedd a gollwyd yn siarad drostyn nhw eu hunain, mewn gwirionedd. Fel chithau, un o'r pethau mwyaf syfrdanol i mi oedd pa mor absennol oedd llais y plentyn, ac roeddwn i'n bersonol yn gweld hynny'n arbennig o syfrdanol mewn gwlad fel Cymru lle rydyn ni wedi rhoi hawliau plant wrth wraidd ein proses o lunio polisi, ac roedd hi'n eithaf amlwg yn yr adolygiad nad oedd lleisiau'r plant hynny prin yn cael eu clywed o gwbl. A phe bai ymgais wedi bod i siarad â'r plant hynny yn gynharach, byddai hyn wedi dod i'r amlwg yn gynharach. Felly, mae yna faterion difrifol y mae angen ymdrin â nhw yn y fan yno. Maen nhw'n faterion, yn amlwg, i ni eu hystyried fel Llywodraeth, ond mae angen i bob asiantaeth nawr edrych eto ar sut maen nhw'n gwneud yn siŵr bod llais y plentyn yn ganolog i'r hyn y maen nhw'n ei wneud. Felly dylai hi fod beth bynnag. Mae wedi bod yno ers i ni basio Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, gan roi llais a rheolaeth i blant a phobl ifanc. Ond mae hyn wedi methu'n wael iawn yn y sefyllfa hon.
Felly, rydyn ni'n diweddaru ein canllawiau diogelu statudol ar gyfer addysg, i wneud yn siŵr bod llais y plentyn yn ganolog i drefniadau diogelu. Ac rydyn ni'n gofyn i bob sefydliad adolygu ei bolisïau i wneud yn siŵr eu bod wir yn adlewyrchu llais y plentyn a'r dysgu o'r adolygiad ymarfer plant, ac mae'n rhaid i hynny gael ei weld yn ymarferol, nid dim ond ar bapur. Rydyn ni'n gofyn i bob bwrdd diogelu rhanbarthol sicrhau bod ganddo oruchwyliaeth o'r holl gamau gweithredu sy'n cael eu cymryd i ymwreiddio'r dysgu o'r adolygiad hwn, ac rydyn ni'n gofyn iddyn nhw am ddiweddariad ysgrifenedig ar y gweithgarwch yn y maes hwnnw erbyn mis Mawrth 2026. Ac rydyn ni'n disgwyl iddyn nhw roi tystiolaeth o'r hyn sydd wedi bod yn digwydd.
Mae gan bob plentyn yr hawl i gael ei glywed, ac mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr nad oes unrhyw sefydliad yn meddwl nad oes rhaid iddyn nhw wneud hynny. Yn amlwg, mae Arolygiaeth Gofal Cymru ac Estyn, yn unol â'u rhaglenni arolygu, hefyd yn adrodd ar lais y plentyn. Mae hynny'n rhywbeth y byddwn ni'n ei drafod gydag AGC a chydag Estyn, yr ydym wedi gofyn iddo gynnal arolygiad diogelu yng Nghyngor Gwynedd. Mae hynny'n digwydd yr wythnos nesaf. Bydd y Gweinidog a minnau yn cwrdd ag AGC ac Estyn i gael eu canfyddiadau ar hynny.
Mae yna ffyrdd eisoes o wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn gallu gwneud eu barn yn hysbys. Yn amlwg, mae gennym ein rheoliadau cynghorau ysgol ond, yn amlwg, mae angen i ni wneud yn siŵr bod ein gweithdrefnau diogelu yn cryfhau'r disgwyliad hwnnw y bydd lleisiau plant yn ganolog i hynny. I mi hefyd, rwy'n credu, un o'r materion allweddol yma oedd y diffyg chwilfrydedd proffesiynol. Mae hynny, mor aml, on'd yw e, yn thema mewn achosion lle mae plant wedi cael cam. Ac un o'r pethau roeddwn i'n ei hoffi'n fawr yn yr adroddiad oedd yr her i bob un ohonon ni feddwl am yr hyn na allwn ni ei ddychmygu pan ddaw i blant, ond yr hyn a ddigwyddodd yn yr achos hwn oedd eu bod wedi rhoi mantais yr amheuaeth i gyd i gamdriniwr cyson.
Dim ond i'ch sicrhau chi y bydd monitro yn beth allweddol rydyn ni'n ystyried bwrw ymlaen ag ef. Mae'n rhaid iddo ddigwydd, oherwydd mae'r canfyddiadau'n nodi nad yw polisïau wedi cael eu gweithredu ar lawr gwlad. Y ffordd rydym yn ei fonitro fydd yn sicrhau nad yw hynny'n digwydd eto.
Fe wnaethoch chi godi'r pwyntiau am addysg a hyfforddiant. Mae dau fater yn y fan yma. Mae sut rydyn ni'n addysgu plant a phobl ifanc i wneud yn siŵr eu bod yn fwy diogel rhag y mathau hyn o niwed. Ac fel rhan o'r cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb yng Nghymru, mae hyrwyddo perthnasoedd iach a sicrhau bod plant a phobl ifanc yn ymwybodol o'r hyn rydyn ni'n ei olygu wrth berthnasoedd afiach yn rhan allweddol o'r cod addysg cydberthynas a rhywioldeb. Ond rydyn ni'n gwybod bod hynny'n beth anodd a heriol i ysgolion ymdrin ag ef. Dyna pam, fel rhan o'n grantiau cwricwlwm, fe gyhoeddais i £4.2 miliwn ar gyfer Prosiect Addysg Cwtsh. Maen nhw'n mynd i fod yn gweithio gyda phob awdurdod lleol yng Nghymru i wneud yn siŵr bod cynnig 'unwaith i Gymru' o ran addysg cydberthynas a rhywioldeb. Felly, bydd gan bob awdurdod lleol gynghorydd addysg cydberthynas a rhywioldeb a byddwn ni'n gweithio gyda nhw i wneud yn siŵr bod meithrin perthnasoedd amhriodol a'r ffordd y mae pedoffiliaid yn gweithredu yn cael eu cynnwys yn hynny.
Ond mae hefyd yn ymwneud â hyfforddi'r gweithlu. Mae gennym ni Dysgu ar waith nawr, felly nawr bod yr adroddiad wedi'i gyhoeddi, byddwn ni'n trafod y materion hyfforddi gyda nhw. Ac fel y dywedais i yn fy natganiad, mae angen i bawb mewn ysgol gael yr hyfforddiant hwnnw i ddeall sut mae pobl sy'n meithrin perthnasoedd amhriodol â phlant ac yn eu cam-drin yn gweithredu. Ond hefyd, yn y strategaeth y mae Dawn wedi ymgynghori arni—y strategaeth 10 mlynedd i atal cam-drin plant yn rhywiol—mae honno'n cynnwys ymrwymiad hefyd, fel un o'r blaenoriaethau cynnar, i roi fframwaith hyfforddi ar waith fel bod pawb yn gallu cael eu huwchsgilio yn y maes hwn. Ac mae gan y strategaeth honno gynlluniau cyflawni tair blynedd hefyd, on'd oes, a fydd yn sicrhau bod modd ymgymryd â'r monitro hwnnw. Ond rwy'n cytuno'n llwyr ei bod yn hollol hanfodol ein bod ni'n monitro hyn nes nad oes modd ei fonitro mwyach, mewn gwirionedd; fel arall, ni fyddwn ni'n gweld y newid y mae angen i ni ei weld.
Of course, our thoughts are with the victims. That goes without saying. I thank the Cabinet Secretary for leading from the front by chairing the ministerial assurance group, but I want to reflect on the lack of historic memory of North Wales Police and the north Wales local authorities. While all this was going on, we had the Waterhouse report, we had the Operation Pallial report, we had the conviction of John Allen to life imprisonment. All these things were happening at the time, and I find it very difficult to understand why local authorities were not more alive to the fact that his behaviour clearly should have required us to be suspicious.
'The agencies did not consider the suitability...of Foden’s behaviour in having such close contact and interactions'
with this child. I mean, this is incredible. And this is in 2018: for the second time in that month,
'the Chair of Governors was not informed, even though this was the second referral'.
If we don't adhere collectively to the framework that we set for protecting our children, and we don't reflect on what is going on in the rest of the area, it really is devastating.
Absolutely, I welcome the review of governing bodies, because this is crucial, because headteachers have an awful lot of power in this. That is why it's so devastating that the chair of governors was not informed. We're not talking about a small special school here, we're talking about the largest secondary school in the whole of Bangor, which obviously was drawing in young people from other local authorities as well. So, I think we really do need to reflect on this and ask North Wales Police why was the light not on, and how on earth could they not be learning from this and becoming the best possible authority for safeguarding, instead of just simply not learning from the past. We have so much to learn from this. I simply haven't been able to read all the report, but I am really, really concerned that we are revisiting history in this way.
Wrth gwrs, rydyn ni'n meddwl am y dioddefwyr. Prin bod angen dweud hynny. Hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am arwain o'r blaen drwy gadeirio'r grŵp sicrwydd gweinidogol, ond rwyf eisiau myfyrio ar ddiffyg cof hanesyddol Heddlu Gogledd Cymru ac awdurdodau lleol gogledd Cymru. Tra bod hyn i gyd yn digwydd, fe gawson ni adroddiad Waterhouse, fe gawson ni adroddiad Ymgyrch Pallial, fe gawson ni euogfarn John Allen a gafodd ei garcharu am oes. Roedd yr holl bethau hyn yn digwydd ar y pryd, ac rwy'n ei chael hi'n anodd iawn deall pam nad oedd awdurdodau lleol yn fwy effro i'r ffaith y dylai ei ymddygiad, yn amlwg, fod wedi gofyn i ni fod yn amheus.
'Ni ystyriodd yr asiantaethau addasrwydd...ymddygiad Foden yn cael cyswllt a rhyngweithio mor agos'
â'r plentyn hwn. Mae hyn yn anhygoel. Ac mae hyn yn 2018: am yr eildro yn y mis hwnnw,
'ni roddwyd gwybod i Gadeirydd y Llywodraethwyr, er mai hwn oedd yr ail atgyfeiriad'.
Os nad ydyn ni i gyd yn cadw at y fframwaith rydyn ni'n ei osod ar gyfer amddiffyn ein plant, ac os nad ydyn ni'n myfyrio ar yr hyn sy'n digwydd yng ngweddill yr ardal, mae'n wirioneddol ddinistriol.
Yn sicr, rwy'n croesawu'r adolygiad o gyrff llywodraethu, oherwydd mae hyn yn hanfodol, oherwydd mae gan benaethiaid lawer iawn o bŵer yn hyn. Dyna pam ei fod mor ddinistriol nad oedd cadeirydd y llywodraethwyr wedi cael gwybod. Dydyn ni ddim yn sôn am ysgol fach arbennig yma, rydyn ni'n sôn am yr ysgol uwchradd fwyaf ym Mangor gyfan, a oedd yn amlwg yn denu pobl ifanc o awdurdodau lleol eraill hefyd. Felly, rwy'n credu bod gwir angen i ni fyfyrio ar hyn a gofyn i Heddlu Gogledd Cymru pam nad oedd y golau ymlaen, a sut ar y ddaear na allen nhw fod yn dysgu o hyn a sicrhau mai nhw oedd yr awdurdod gorau posibl ar gyfer diogelu, yn hytrach na pheidio â dysgu o'r gorffennol. Mae gennym ni gymaint i'w ddysgu o hyn. Dydw i ddim wedi gallu darllen yr adroddiad i gyd, ond rwy'n wirioneddol bryderus ein bod ni'n gweld hanes yn cael ei ailadrodd yn y ffordd hon.
Thank you, Jenny. I think those are fair points, really, about how we don't learn from these experiences. We really have to make sure that this is the last time someone is stood here saying that. There were so many red flags, it was absolutely extraordinary that he wasn't apprehended sooner. And I didn't say in response to Sioned, who raised the point about his suitability to work with children, that, even if they felt that he hadn't met the threshold on a child protection basis, he clearly met the criteria for not having the appropriate boundaries and on the suitability to work with children, yet that didn’t lead to any action, which is absolutely disgraceful.
I think the governance review is very important. We have lots and lots of excellent governors who do a really good job on a voluntary basis, but the world has changed a lot. They're being asked to do complex things and we need to make sure now that we’ve got a system that is governance for the twenty-first century. When you have a chance to read the report thoroughly, you will see that not only was the chair of governors not informed about things, but he was identified as having had letters drafted by Neil Foden, which he then sent out in his own name. Now, that is not how the relationship between a chair of governors and a headteacher is meant to work.
In terms of the police, I have been, obviously, really concerned about what I’ve read. North Wales Police have also apologised as well for their role in this. They've said that they would welcome and support anyone who wants to come forward with more information, and indeed anyone who wants to report concerns about any child. But, just to let you know, because the references to what happened in terms of the restraint of boys, who were quite young boys, who all had ALN, are also deeply shocking, I am going to be writing to Dame Diana Johnson, who is the Minister for policing and crime prevention, to seek her assurances that decisions on investigations and prosecutions in relation to this are robust and that we can be confident that those who commit such appalling offences are fully punished for the crimes they commit.
Diolch, Jenny. Rwy'n credu bod y rheini yn bwyntiau teg, mewn gwirionedd, am sut nad ydyn ni'n dysgu o'r profiadau hyn. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr mai dyma'r tro olaf i rywun sefyll yma yn dweud hynny. Roedd cymaint o faneri coch, roedd hi'n hollol anhygoel na chafodd ei ddal yn gynt. Ac fe wnes i ddim dweud mewn ymateb i Sioned, a gododd y pwynt am ei addasrwydd i weithio gyda phlant, hyd yn oed os oedden nhw'n teimlo nad oedd ef wedi cyrraedd y trothwy ar sail amddiffyn plant, roedd yn amlwg yn bodloni'r meini prawf o ran peidio â bod â'r ffiniau priodol ac o ran yr addasrwydd i weithio gyda phlant, ond ni wnaeth hynny arwain at unrhyw weithredu, sy'n hollol warthus.
Rwy'n credu bod yr adolygiad llywodraethu yn bwysig iawn. Mae gennym ni lawer iawn o lywodraethwyr rhagorol sy'n gwneud gwaith da iawn ar sail wirfoddol, ond mae'r byd wedi newid llawer. Mae gofyn iddyn nhw wneud pethau cymhleth ac mae angen i ni wneud yn siŵr nawr bod ganddon ni system sy'n llywodraethu ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Pan gewch chi gyfle i ddarllen yr adroddiad yn drylwyr, fe welwch chi nid yn unig na chafodd cadeirydd y llywodraethwyr wybod am bethau, ond nodwyd ei fod wedi cael llythyrau wedi'u drafftio gan Neil Foden, a gafodd eu hanfon allan wedyn yn ei enw ei hun. Nawr, nid dyna sut mae'r berthynas rhwng cadeirydd llywodraethwyr a phennaeth i fod i weithredu.
O ran yr heddlu, rwy'n amlwg wedi bod yn bryderus iawn am yr hyn rydw i wedi'i ddarllen. Mae Heddlu Gogledd Cymru hefyd wedi ymddiheuro am eu rôl yn hyn. Maen nhw wedi dweud y bydden nhw'n croesawu ac yn cefnogi unrhyw un sydd eisiau rhoi mwy o wybodaeth, ac yn wir unrhyw un sydd eisiau rhoi gwybod am bryderon am unrhyw blentyn. Ond, dim ond i roi gwybod i chi, oherwydd bod y cyfeiriadau at yr hyn a ddigwyddodd o ran atal bechgyn yn gorfforol, bechgyn eithaf ifanc, yr oedd gan bob un ohonyn nhw anghenion dysgu ychwanegol, hefyd yn syfrdanol iawn, rydw i'n mynd i ysgrifennu at y Fonesig Diana Johnson, sef y Gweinidog dros blismona ac atal troseddu, i ofyn am ei sicrwydd bod penderfyniadau ar ymchwiliadau ac erlyniadau o ran hyn yn gadarn ac y gallwn ni fod yn hyderus bod y rheini sy'n cyflawni troseddau ofnadwy o'r fath yn cael eu cosbi'n llawn am y troseddau y maen nhw'n eu cyflawni.
Diolch am y cyfle i gyfrannu y prynhawn yma fel yr Aelod lleol dros y ddwy ysgol sy'n cael eu henwi yn yr adroddiad yma: Ysgol Friars ac Ysgol Dyffryn Nantlle. Dwi'n cyfrannu hefyd fel cyn-ddisgybl o Ysgol Friars. Mae heddiw yn ddiwrnod tywyll iawn efo cyhoeddi'r adroddiad. Dyma i ni gatalog erchyll o fethiannau sy'n peri gofid mawr—dim llai na 52 o gyfleon wedi cael eu colli. Mae'r adroddiad yn ysgytwol, yn peri dychryn a sioc o'i ddarllen o, ac mae ein meddyliau ni i gyd efo'r plant sydd wedi dioddef camdriniaeth erchyll, yn ferched ac yn fechgyn, fel rydyn ni'n dod i ddeall mwy a mwy heddiw o ddarllen yr adroddiad. Maen nhw wedi bod yn hynod o ddewr yn rhannu eu profiadau, ac mae pawb ohonon ni—pawb ohonon ni—yn ymddiheuro o waelod calon i chi, i'r plant yna. Roedd eich lleisiau chi ar goll a chawsoch chi eich gadael i lawr.
Dwi'n mynd i ofyn y cwestiynau hollol amlwg. Rydych chi wedi ateb rhai ohonyn nhw, ond dwi'n meddwl ei bod hi'n werth ailadrodd rhai ohonyn nhw. Sut ydych chi'n mynd i sicrhau—sut ydyn ni'n mynd i sicrhau—fod diogelu plant yn mynd i gael ei weld drwy lens y plentyn o hyn ymlaen? Mae'r adroddiad yn dangos hwnna'n glir: mae lens y plentyn wedi bod ar goll yn yr achos yma. A sut ydych chi am sicrhau—sut ydyn ni am sicrhau—y bydd y cwestiwn, 'Beth os ydw i'n iawn?' ynglŷn ag unrhyw amheuon am ddiogelwch plant, sut mae'r cwestiwn yna, yn dod yn normal, yn hytrach na'r cwestiwn sydd efallai'n tueddu i gael ei ofyn, ac yn sicr oedd yn cael ei ofyn yn yr achos yma, 'Beth os ydw i'n anghywir?' Hynny yw bod camau pwrpasol yn digwydd yn sgil unrhyw amheuon, a bod llais y plentyn yn dod yn gwbl ganolog yn y broses yna.
Rydych chi wedi sôn am y bwrdd sicrwydd rydych chi wedi'i sefydlu. Buaswn i'n licio gwybod tipyn bach mwy am hwnnw. Beth yn union ydy rôl hwnnw? Beth ydy'r amserlen mae hwnna'n gweithio iddi hi? A fydd yna argymhellion yn deillio o'r gwaith penodol yna? Ugain mlynedd ers cyhoeddi argymhellion 'Clywch', mae'n rhaid sicrhau bod yr holl argymhellion yn adroddiad Jan Pickles yn cael eu gweithredu ar frys. Yn anffodus, mae yna baedoffeils cyfrwys allan yna, ac mi fydd yna ddynion pwerus eraill fath â Neil Foden yn grŵmio ac yn normaleiddio camdriniaeth, ac ein gwaith ni i gyd—ni i gyd—ydy rhoi stop ar y gamdriniaeth cyn gynted ag mae hi'n cael ei amau, a hynny drwy roi prosesau cwbl gadarn mewn lle. Diolch yn fawr.
Thank you for the opportunity to contribute to this statement this afternoon as the local Member for the two schools named in this report: Ysgol Friars and Ysgol Dyffryn Nantlle. I'm also contributing as a former pupil of Ysgol Friars. Today is a very dark day with the publication of this report. This is an appalling catalogue of failings that causes huge concern—no fewer than 52 missed opportunities. The report is shattering and is frightening and horrific, and all of our thoughts are with the children who have suffered appalling abuse, both girls and boys, as we are coming to understand more and more today as we read the report. They have been extremely brave in sharing their experiences, and each and every one of us—each and every one of us—apologises sincerely to you, to those children. Your voices were missing and you were let down.
I am going to ask the obvious questions. You've answered some of them, but I think they are worth rehearsing. How are you going to ensure—how are we going to ensure—that child safeguarding will be seen through a child-focused lens from now onwards? The report makes it clear that the perspective of the child has been missing in this case. How will you ensure—how will we ensure—that the question of 'What if I’m right?' about any safeguarding concerns, how does that question, become the norm, rather than the question that tends to be asked, and was certainly asked in this case, 'What if I’m wrong?' That is to say that meaningful steps are taken in light of any concerns, and that the child’s voice becomes entirely central to that process.
You’ve mentioned the assurance board that you’ve established. I would like to know more about that. What exactly is its role? What is the timetable that it’s working to? Will recommendations emerge from that specific work? Twenty years since the 'Clywch' report's recommendations were published, we must ensure that all of the recommendations in the Jan Pickles report are implemented as a matter of urgency. Unfortunately, there are sophisticated, controlling paedophiles out there, and there will be other powerful men like Neil Foden who will be grooming and who will be normalising abuse, and it’s the job of all of us—all of us—to stop that abuse as soon as it is suspected by putting robust processes in place. Thank you.
Thank you very much, Siân. I couldn’t agree more with you; it is an appalling catalogue of missed opportunities, and, as I said to Sioned, the lack of a child-focused approach to this is something that I think has defined these failures. We are going to take—we are taking—action. We’re reviewing our 'Keeping learners safe' guidance, which is the guidance that is operational in schools. We want to make sure that the learning from this CPR is fully taken into account in that, and that will include a focus on how we can ensure that children’s voice is much more central to everything as part of the Wales safeguarding procedures review that is ongoing at the moment. That will also address the issues of children’s voice. And we’re not just going to ask the safeguarding board to do that; we’re also going to ask CIW to then go in and have a look to check that all of them have done that, and report back to us.
In terms of the assurance board with Cyngor Gwynedd, as I said, that will be myself, Dawn and Jayne as Ministers, as well as a senior cabinet members in Cyngor Gwynedd. The first meeting of that will take place on 18 November. That’s going to meet on a quarterly basis to give us the necessary assurance that the recommendations for the school and the local authority are being implemented. I know that you’re well aware that they have established their own response to this report, and the response board is chaired by Professor Sally Holland, and I really welcome her involvement in that, but the assurance board then will be an opportunity for us also to scrutinise further the work that’s being done through that.
I think that gets to the heart of the matter, doesn't it? It is about thinking the unthinkable, and thinking, 'What if I’m right?' instead of, 'What if I’m wrong?', which was clearly what happened from this report. On so many occasions, they gave him the benefit of the doubt when they should have been putting children front and centre.
Diolch yn fawr iawn, Siân. Allwn i ddim cytuno mwy â chi; mae'n gatalog ofnadwy o gyfleoedd a gollwyd, ac, fel y dywedais i wrth Sioned, mae'r diffyg ymagwedd sy'n canolbwyntio ar blant at hyn yn rhywbeth sydd wedi diffinio'r methiannau hyn, yn fy marn i. Rydyn ni'n mynd i gymryd—rydyn ni yn cymryd—camau. Rydyn ni'n adolygu ein canllawiau 'Cadw dysgwyr yn ddiogel', sef y canllawiau sy'n weithredol mewn ysgolion. Rydyn ni am wneud yn siŵr bod y dysgu o'r adolygiad ymarfer plant hwn yn cael ei ystyried yn llawn yn hynny, a bydd hynny'n cynnwys ffocws ar sut y gallwn ni sicrhau bod llais plant yn llawer mwy canolog i bopeth fel rhan o'r adolygiad o weithdrefnau diogelu Cymru sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd. Bydd hynny hefyd yn mynd i'r afael â materion llais plant. Ac nid dim ond y bwrdd diogelu yr ydym yn mynd i ofyn iddo wneud hynny; rydyn ni hefyd yn mynd i ofyn i AGC fynd i mewn wedyn a chael golwg i weld a yw pob un ohonyn nhw wedi gwneud hynny, ac adrodd yn ôl i ni.
O ran y bwrdd sicrwydd gyda Chyngor Gwynedd, fel y dywedais i, fi, Dawn a Jayne fydd hwnnw fel Gweinidogion, yn ogystal ag uwch aelod cabinet yng Nghyngor Gwynedd. Bydd cyfarfod cyntaf y bwrdd hwnnw yn cael ei gynnal ar 18 Tachwedd. Mae hwnnw'n mynd i gyfarfod bob chwarter i roi'r sicrwydd angenrheidiol i ni fod yr argymhellion ar gyfer yr ysgol a'r awdurdod lleol yn cael eu gweithredu. Rwy'n gwybod eich bod chi'n ymwybodol iawn eu bod nhw wedi nodi eu hymateb eu hunain i'r adroddiad hwn, ac mae'r bwrdd ymateb yn cael ei gadeirio gan yr Athro Sally Holland, ac rwy'n croesawu ei chyfranogiad yn hynny, ond bydd y bwrdd sicrwydd wedyn yn gyfle i ni hefyd graffu ymhellach ar y gwaith sy'n cael ei wneud drwy hynny.
Rwy'n credu bod hynny'n mynd at wraidd y mater, on'd yw e? Mae'n ymwneud â meddwl am yr hyn na allwn ni ei ddychmygu, a meddwl, 'Beth os ydw i'n iawn?' yn hytrach na, 'Beth os ydw i'n anghywir?', a dyna'n amlwg beth ddigwyddodd o'r adroddiad hwn. Ar gymaint o achlysuron, fe wnaethon nhw roi mantais yr amheuaeth iddo pan ddylen nhw fod wedi bod yn rhoi plant yn gyntaf.
The courage and bravery of the children in bringing justice has shone a light on these deep and painful failures. These are failures that lasted for years across agencies and within systems that were meant to protect those children. We’ve heard a lot of issues being brought up, but there are two that I just wanted to touch on: the failure of multi-agency working, and that we lost the voices of the children.
Since I became a Senedd Member, I feel that this echoes other cases that we’ve talked about here in the Siambr—the tragic deaths of Kaylea Titford, Logan Mwangi and Lola James—again where multi-agency working and the lack of listening to children meant that those children died. I've called in the Siambr before for an independent national review of child safeguarding, because these are not local problems, they're not political problems, they are systemic ones. We're a small country, yet here we are with another major failure of systems and not listening to children.
So, my question to you, Cabinet Member, if I may, is to draw in—. If we felt it was important to listen to those children, then, equally, in everything that you're doing, carrying forward, we must listen to the voices of those children as survivors. So, may I ask you, please: how are you planning to include the voices of survivors, and, actually, survivors themselves both of this abuse and other abuse, in your group, the ministerial assurance group, and in the strengthening safeguarding governance review? Diolch yn fawr iawn.
Mae dewrder y plant wrth ddod â chyfiawnder wedi taflu goleuni ar y methiannau dwfn a phoenus hyn. Mae'r rhain yn fethiannau a barodd am flynyddoedd ar draws asiantaethau ac o fewn systemau a oedd i fod i amddiffyn y plant hynny. Rydyn ni wedi clywed llawer o faterion yn cael eu codi, ond mae dau yr oeddwn i eisiau sôn amdanyn nhw: methiant gwaith amlasiantaethol, a'n bod ni wedi colli lleisiau'r plant.
Ers i mi ddod yn Aelod o'r Senedd, rwy'n teimlo bod hyn yn adleisio achosion eraill yr ydym wedi siarad amdanyn nhw yma yn y Siambr—marwolaethau trasig Kaylea Titford, Logan Mwangi a Lola James—eto lle y gwnaeth gwaith amlasiantaethol a'r ffaith na wrandawyd ar blant olygu bod y plant hynny wedi marw. Rwyf wedi galw yn y Siambr o'r blaen am adolygiad cenedlaethol annibynnol o ddiogelu plant, oherwydd dydy'r rhain ddim yn broblemau lleol, dydyn nhw ddim yn broblemau gwleidyddol, maen nhw'n rhai systemig. Rydyn ni'n wlad fach, ond dyma ni gyda methiant mawr arall o ran systemau a pheidio â gwrando ar blant.
Felly, fy nghwestiwn i chi, Aelod Cabinet, os gallaf, yw tynnu i mewn—. Os oedden ni'n teimlo ei bod yn bwysig gwrando ar y plant hynny, yna, yn yr un modd, ym mhopeth rydych chi'n ei wneud, yn cario ymlaen, rhaid i ni wrando ar leisiau'r plant hynny fel goroeswyr. Felly, a gaf i ofyn i chi, os gwelwch yn dda: sut ydych chi'n bwriadu cynnwys lleisiau goroeswyr, ac, yn wir, goroeswyr y cam-drin hwn a cham-drin arall eu hunain, yn eich grŵp, y grŵp sicrwydd gweinidogol, ac yn yr adolygiad cryfhau llywodraethu diogelu? Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Jane. You're absolutely right that this was a failure of multi-agency implementation of policies, and that's why the first priority of the strengthening safeguarding governance review will be looking at that multi-agency interaction in the space of safeguarding. It will include the roles played by the National Independent Safeguarding Board, the regional safeguarding board and all their partners and inspectorates, and the first phase is going to take that overarching review of governance. As I said, education will be part of that, but then we will go on to do a focused review.
I think you make a really important point about multi-agency working and the breakdown in that. I think if you look at the report into what happened at Ysgol Dyffryn Aman, the failures there were systemic failures by agencies not working together and we absolutely have to learn the lessons of that, because it is too frequently something that comes up. So, our review is going to have a very strong initial focus on the multi-agency approach to these things. It's challenging, obviously, to involve survivors, in terms of making sure that we don't re-traumatise people, but I will ask officials to have a look at how we can make sure that we do that as part of the work that we're doing, and this report wouldn't be able to shine such a light on what's happened if we hadn't had the voices of the survivors fully involved in this review, and I am deeply grateful to them for what they've done.
Diolch yn fawr iawn, Jane. Rydych chi'n hollol gywir bod hyn yn fethiant sawl asiantaeth i weithredu polisïau, a dyna pam mai blaenoriaeth gyntaf yr adolygiad cryfhau llywodraethu diogelu fydd edrych ar y rhyngweithio amlasiantaethol hwnnw ym maes diogelu. Bydd yn cynnwys y rolau a chwaraeir gan y Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol, y bwrdd diogelu rhanbarthol a'u holl bartneriaid ac arolygiaethau, a bydd y cam cyntaf yn cymryd yr adolygiad cyffredinol hwnnw o lywodraethu. Fel y dywedais, bydd addysg yn rhan o hynny, ond yna byddwn ni'n symud ymlaen i gynnal adolygiad â ffocws.
Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am waith amlasiantaethol a'r methiannau o ran hynny. Rwy'n credu os edrychwch chi ar yr adroddiad ar yr hyn a ddigwyddodd yn Ysgol Dyffryn Aman, roedd y methiannau yno yn fethiannau systemig gan asiantaethau nad oeddent yn gweithio gyda'i gilydd ac mae'n rhaid i ni ddysgu'r gwersi o hynny, oherwydd mae'n rhywbeth sy'n codi yn llawer rhy aml. Felly, mae ein hadolygiad yn mynd i gael ffocws cychwynnol cryf iawn ar yr ymagwedd amlasiantaethol at y pethau hyn. Mae'n heriol, yn amlwg, i gynnwys goroeswyr, o ran gwneud yn siŵr nad ydym yn ail-drawmateiddio pobl, ond fe wna' i ofyn i swyddogion edrych ar sut y gallwn ni wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud hynny fel rhan o'r gwaith rydyn ni'n ei wneud, ac ni fyddai'r adroddiad hwn yn gallu taflu cymaint o oleuni ar yr hyn sydd wedi digwydd pe na baem wedi cael lleisiau'r goroeswyr yn rhan lawn o'r adolygiad hwn, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddyn nhw am yr hyn maen nhw wedi'i wneud.
It is a deeply depressing report that we have in front of us this afternoon. You touched on, in an earlier response to a Member, that the 'Clywch' report recommendations had been implemented. Sadly, one of those key recommendations was national oversight of safeguarding reviews. In 2018, the then Welsh Government withdrew that national oversight. Another comment that has come out from this report is that the headteacher in question was a powerful figure. This is a recurring theme when we listen and read these types of reports. Wales is, as other Members have identified, a small country and that's where national oversight and national support helps to break down those cells of control that individuals like this headteacher have created. So, do you believe that it was a mistake to withdraw that national oversight of the local safeguarding reviews back in 2018? And if you do, will you commit to reinstating that key recommendation of the 'Clywch' report and bringing forward national oversight of such reports in the future?
Mae'n adroddiad hynod ddigalon sydd gennym o'n blaenau y prynhawn yma. Fe wnaethoch gyfeirio, mewn ymateb cynharach i Aelod, fod argymhellion adroddiad 'Clywch' wedi'u gweithredu. Yn anffodus, un o'r argymhellion allweddol hynny oedd goruchwyliaeth genedlaethol o adolygiadau diogelu. Yn 2018, tynnodd Llywodraeth Cymru ar y pryd yr oruchwyliaeth genedlaethol honno yn ôl. Sylw arall sydd wedi dod allan o'r adroddiad hwn yw bod y pennaeth dan sylw yn ffigur pwerus. Mae hon yn thema ailadroddus pan fyddwn ni'n gwrando ac yn darllen y mathau hyn o adroddiadau. Mae Cymru, fel y mae Aelodau eraill wedi nodi, yn wlad fach a dyna lle mae goruchwyliaeth genedlaethol a chymorth cenedlaethol yn helpu i chwalu'r celloedd hynny o reolaeth y mae unigolion fel y pennaeth hwn wedi'u creu. Felly, ydych chi'n credu mai camgymeriad oedd tynnu'r oruchwyliaeth genedlaethol honno o'r adolygiadau diogelu lleol yn ôl yn 2018? Ac os ydych, a wnewch chi ymrwymo i adfer yr argymhelliad allweddol hwnnw o adroddiad 'Clywch' a chyflwyno goruchwyliaeth genedlaethol o adroddiadau o'r fath yn y dyfodol?
Thank you, Andrew. I think what you're talking about is the Welsh Government independent investigation service. I just want to be crystal clear with Members that there has been no removal of national oversight of safeguarding. That absolutely remains, as it always has. There is also still a requirement on governing bodies to appoint an independent investigator. What changed in 2018 is that Welsh Government was funding a company to provide independent investigators to governing bodies. As I understand it—and, obviously, it was before my time—that was not being used very much by governing bodies, and there had also been some complaints made about the service. So, the service itself was removed, but we made it absolutely clear that they were still required to have independent investigators. So, the requirement on local authorities to have that has not changed at all, and neither has the national oversight of safeguarding. We've asked the BBC to correct that story.
Diolch, Andrew. Rwy'n credu mai'r hyn rydych chi'n sôn amdano yw gwasanaeth ymchwilio annibynnol Llywodraeth Cymru. Rwyf am fod yn gwbl glir gydag Aelodau nad yw goruchwyliaeth genedlaethol o ddiogelu wedi'i thynnu'n ôl. Mae hynny'n parhau, fel y mae wedi bob amser. Hefyd, mae yna ofyniad o hyd ar gyrff llywodraethu i benodi ymchwilydd annibynnol. Yr hyn a newidiodd yn 2018 yw bod Llywodraeth Cymru yn ariannu cwmni i ddarparu ymchwilwyr annibynnol i gyrff llywodraethu. Fel yr wyf yn ei ddeall—ac, yn amlwg, roedd cyn fy amser i—doedd hynny ddim yn cael ei ddefnyddio llawer gan gyrff llywodraethu, ac roedd rhai cwynion wedi'u gwneud hefyd am y gwasanaeth. Felly, cafodd y gwasanaeth ei hun ei ddileu, ond fe wnaethom ei gwneud hi'n hollol glir bod angen iddyn nhw gael ymchwilwyr annibynnol o hyd. Felly, nid yw'r gofyniad ar awdurdodau lleol i gael hynny wedi newid o gwbl, ac nid yw'r oruchwyliaeth genedlaethol o ddiogelu chwaith. Rydyn ni wedi gofyn i'r BBC gywiro'r stori honno.
Dwi am ddechrau drwy gydnabod y boen a'r dioddefaint mae plant wedi gorfod mynd drwyddo dan law'r paedoffil angenfilaidd yma oedd yn brifathro yng Ngwynedd, ac, wrth gwrs, diolch am ddewrder y rhai hynny gododd eu llais a mynnu cael cyfiawnder. Mae'n amlwg bod llawer gormod o gyfleon wedi cael eu colli i atal yr ysglyfaeth yma rhag parhau i weithredu, ac mi ddylai fod yn destun cywilydd inni oll fod achos yr ysglyfaeth yma'n atseinio gymaint gyda'r achosion arweiniodd at adroddiad 'Clywch' 20 mlynedd yn ôl. Ond mae yna ddwy elfen benodol dwi am eu huwcholeuo, os gwelwch yn dda, sydd wedi cael eu nodi yma'n barod, ond tybed a oes posib ymhelaethu?
Y cyntaf ydy llais y plentyn. Mae'n amlwg nad ydy llais y plentyn wedi cael ei wrando arno ac nad ydy'r plant wedi cael digon o sylw. Mae'n rhan o'n diwylliant gwleidyddol ni fan hyn i sôn am lais y plentyn. Mae'n rhywbeth rydyn ni'n sôn amdano yn y cylchoedd yma, ond dydy o ddim wedi treiddio i ddiwylliant gweddill Cymru, heb sôn am ddiwylliant addysgiadol Cymru. Felly, pa gamau ydyn ni am eu cymryd, ac rydych chi am arwain arnyn nhw yn hyn o beth, er mwyn sicrhau bod y diwylliant yna o wrando ar lais y plentyn am newid a chael ei gymryd o ddifrif?
A'r ail un ydy hyfforddiant. Unwaith eto, mae'n amlwg bod y drefn hyfforddiant bresennol yn gwbl annigonol, boed hynna'n hyfforddiant i athrawon, i lywodraethwyr, i swyddogion y cyngor ac i bawb arall sydd yn ymhél â hyn, yn hyfforddiant swyddogol neu'n hyfforddiant ar adnabod pryd mae rhywun yn cael ei grŵmio. Beth ydyn ni am ei weld yn newid er mwyn sicrhau bod yr hyfforddiant yna yn gwella ac yn effeithiol, a bod pawb yn cymryd rhan yn y broses honno—pawb sydd yn rhan o edrych ar ôl plant? Diolch.
I want to start by acknowledging the pain and suffering that children have had to go through at the hands of this beastly paedophile who was a headteacher in Gwynedd, and, of course, thank them for their bravery, those who raised their voices and demanded justice. It's clear that too many opportunities were lost to prevent this predator from continuing his actions, and it should be a cause of shame for all of us that the case of this predator echoes so clearly the cases that led to the 'Clywch' report 20 years ago. But there are two specific elements that I want to highlight, please, which have been noted this afternoon already, but perhaps you could expand on them.
The first is the voice of the child. It's clear that the voice of the child hasn't been listened to and that the children have not received enough attention. It's part of our political culture here to talk about the child's voice. It's something that we talk about in these circles, but this hasn't permeated the culture of the rest of Wales, not to mention the educational culture of Wales. So, what steps will we take, and will you lead upon, to ensure that that culture, in terms of listening to the child's voice, will change and will be taken seriously?
And the second point is training. Once again, it's clear that the current training system is totally inadequate, be that training for teachers, for governors, for council officials and everyone involved in this, in terms of their formal training or training on identifying grooming behaviours. What do we want to see changing to ensure that that training improves and is effective, and that everyone participates in that process—everyone who is part of caring for children? Thank you.
Thank you very much, Mabon. Obviously, a number of Members have raised concerns about the voice of the child, and I agree fully with the concerns that have been raised. It's something that we need to discuss further as a Government. We need to make sure that our commitment to children's rights is a reality on the ground for us and for all the agencies.
As I said, we'll be taking steps to strengthen the keeping learners safe guidance, as well as the safeguarding procedures. We're also asking regional safeguarding boards to demonstrate how they will be taking account of the voice of the child, and we will be asking CIW to report back to us on how they have done that, because it is absolutely vital that we continue to monitor this.
Training is crucial, and I've committed that there will be training available for everyone in schools. We will, now that the report is published, have that discussion with Dysgu. That means everybody in a school, not just teachers or teaching assistants, but it's about caretakers and administrators, so that everybody has that awareness, but also through our relationships and sexuality education, to make sure that young people have got that understanding of what is an unhealthy inappropriate behaviour and are able to keep themselves safe.
Diolch yn fawr iawn, Mabon. Yn amlwg, mae nifer o Aelodau wedi codi pryderon am lais y plentyn, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r pryderon sydd wedi'u codi. Mae'n rhywbeth y mae angen i ni ei drafod ymhellach fel Llywodraeth. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod ein hymrwymiad i hawliau plant yn realiti ar lawr gwlad i ni ac i'r holl asiantaethau.
Fel y dywedais i, byddwn ni'n cymryd camau i gryfhau'r canllawiau cadw dysgwyr yn ddiogel, yn ogystal â'r gweithdrefnau diogelu. Rydyn ni hefyd yn gofyn i fyrddau diogelu rhanbarthol ddangos sut y byddan nhw'n ystyried llais y plentyn, a byddwn ni'n gofyn i AGC adrodd yn ôl i ni ar sut maen nhw wedi gwneud hynny, oherwydd mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n parhau i fonitro hyn.
Mae hyfforddiant yn hanfodol, ac rwyf wedi ymrwymo i sicrhau y bydd hyfforddiant ar gael i bawb mewn ysgolion. Byddwn ni, nawr bod yr adroddiad wedi cael ei gyhoeddi, yn cael y drafodaeth honno gyda Dysgu. Mae hynny'n golygu pawb mewn ysgol, nid dim ond athrawon neu gynorthwywyr addysgu, ond mae'n ymwneud â gofalwyr a gweinyddwyr, fel bod gan bawb yr ymwybyddiaeth honno, ond hefyd drwy ein haddysg cydberthynas a rhywioldeb, i wneud yn siŵr bod gan bobl ifanc y ddealltwriaeth honno o'r hyn sy'n ymddygiad amhriodol afiach a'u bod yn gallu cadw eu hunain yn ddiogel.
Of course, everyone here's thoughts are with all those involved who tried, and were not listened to, to speak out and stop this abuse. And it won't be just the children; it'll be families, it'll be staff members as well, all of whom will be traumatised by what they might perceive as their own failure, and I think we need to address that.
We know that he was hiding in plain sight and we know that that's what people do, so I think it's right that we empower individuals to believe in themselves and empower those individuals, when they suspect something, to come forward and for them also to be listened to.
The Waterhouse report—and I was a councillor when that came out—made recommendations to councillors and gave a list of questions for councillors to ask their local authorities about child safeguarding practices. That again, of course, was a review way back then. I would respectfully ask you, Cabinet Secretary, whether you think the same ought to happen, that local authorities should be issued with questions that it is expected their councillors will ask of them about their systems in terms of protecting their children. Because we’re all corporate parents at the end of the day. Everybody who is elected at whatever level is a corporate parent, and it’s everybody’s duty in that space to enquire, to look for anything that they can do to ensure that that is taken seriously.
I think it would be worth looking at whether councils are actually scrutinising properly cabinet members with responsibility for education and children. I started doing that a year ago. I have to tell you that I did not get very far, because the councils treated it as a freedom of information request, straight away. But if councillors aren’t asking the questions through scrutiny of the cabinet members in the council about the safety of children in education, then it’s little wonder that we see failings like this.
But, again, I want to put on record my thanks to all those people who finally did listen—that’s the first step—and those who asked to be listened to.
Wrth gwrs, mae pawb yma yn meddwl am bawb a oedd yn gysylltiedig a geisiodd siarad allan a stopio'r cam-drin hwn, ac na wnaeth pobl wrando arnyn nhw. Ac nid dim ond y plant fydd hynny; bydd teuluoedd, aelodau staff hefyd, i gyd wedi cael eu trawmateiddio gan yr hyn y gallen nhw ei ystyried fel eu methiant eu hunain, ac rwy'n credu bod angen i ni fynd i'r afael â hynny.
Rydyn ni'n gwybod ei fod yn cuddio mewn golwg plaen ac rydyn ni'n gwybod mai dyna beth mae pobl yn ei wneud, felly rwy'n credu ei bod hi'n iawn ein bod ni'n grymuso unigolion i gredu ynddyn nhw eu hunain a grymuso'r unigolion hynny, pan maen nhw'n amau rhywbeth, i ddod ymlaen ac i sicrhau bod pobl yn gwrando arnyn nhw hefyd.
Roedd adroddiad Waterhouse—ac roeddwn i'n gynghorydd pan gafodd hwnnw ei gyhoeddi—yn gwneud argymhellion i gynghorwyr ac yn rhoi rhestr o gwestiynau i gynghorwyr ofyn i'w hawdurdodau lleol am arferion diogelu plant. Roedd hynny eto, wrth gwrs, yn adolygiad amser maith yn ôl. Byddwn i'n gofyn yn barchus i chi, Ysgrifennydd Cabinet, a ydych chi'n credu y dylai'r un peth ddigwydd, y dylid rhoi cwestiynau i awdurdodau lleol y disgwylir i'w cynghorwyr ofyn iddyn nhw am eu systemau o ran amddiffyn eu plant. Oherwydd rydyn ni i gyd yn rhieni corfforaethol ar ddiwedd y dydd. Mae pawb sy'n cael ei ethol ar ba bynnag lefel yn rhiant corfforaethol, ac mae'n ddyletswydd ar bawb yn y gofod hwnnw i holi, i chwilio am unrhyw beth y gallan nhw ei wneud i sicrhau bod hynny'n cael ei gymryd o ddifrif.
Rwy'n credu y byddai'n werth edrych ar a yw cynghorau, mewn gwirionedd, yn craffu'n briodol ar aelodau cabinet sy'n gyfrifol am addysg a phlant. Fe ddechreuais i wneud hynny flwyddyn yn ôl. Mae'n rhaid i mi ddweud wrthych, wnes i ddim mynd yn bell iawn, oherwydd roedd y cynghorau yn ei drin fel cais rhyddid gwybodaeth, ar unwaith. Ond os nad yw cynghorwyr yn gofyn y cwestiynau trwy graffu ar aelodau'r cabinet yn y cyngor am ddiogelwch plant mewn addysg, yna does dim syndod ein bod ni'n gweld methiannau fel hyn.
Ond, unwaith eto, rwyf am gofnodi fy niolch i'r holl bobl hynny a wrandawodd yn y diwedd—dyna'r cam cyntaf—a'r rhai a ofynnodd i bobl wrando arnyn nhw.
Thank you, Joyce. I think what you’ve said relates as well to whistleblowing, and people being comfortable about whistleblowing. The review is clear that staff did not feel able to whistleblow, nor did they even know how to go about whistleblowing when they identified behaviours that caused them concern. So, we are asking regional safeguarding boards as well, to seek their assurance that relevant whistleblowing policies are in place, and we’re asking for a written update on that, with supporting evidence, by 2 March 2026.
You mentioned the families, and I think it is important to record how traumatic all this will have been for the families, and not just the families of the girls who were sexually abused. There were boys who were subjected to the most inappropriate, awful restraint—young boys, who were all children with additional learning needs, which is profoundly shocking. Parents did complain, but then the complaints policy was not followed either in that process. We will shortly be issuing a revised, updated and strengthened complaints policy, which we hope will help to address that.
You make an important point about councillors. I’d just like to assure you that the Minister and I are writing to all leaders to update them on the findings of the review, to bring to their attention the particular recommendations that we think they should focus on, and we will be asking for their assurances. I think the message here, really, is that this is everybody's business, isn’t it? We all have to take responsibility for safeguarding children and thinking the unthinkable when we have any concerns.
Diolch, Joyce. Rwy'n credu bod yr hyn rydych chi wedi'i ddweud yn ymwneud â chwythu'r chwiban hefyd, a phobl yn teimlo'n gyfforddus ynglŷn â chwythu'r chwiban. Mae'r adolygiad yn glir nad oedd staff yn teimlo eu bod yn gallu chwythu'r chwiban, na hyd yn oed yn gwybod sut i fynd ati i chwythu'r chwiban pan oedden nhw'n nodi ymddygiadau a oedd yn achosi pryder iddyn nhw. Felly, rydyn ni'n gofyn i fyrddau diogelu rhanbarthol hefyd, i geisio sicrwydd ganddyn nhw fod polisïau chwythu'r chwiban perthnasol ar waith, ac rydyn ni'n gofyn am ddiweddariad ysgrifenedig ar hynny, gyda thystiolaeth ategol, erbyn 2 Mawrth 2026.
Fe wnaethoch chi sôn am y teuluoedd, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cofnodi pa mor drawmatig y bydd hyn i gyd wedi bod i'r teuluoedd, ac nid dim ond teuluoedd y merched a gafodd eu cam-drin yn rhywiol. Roedd yna fechgyn a oedd yn cael eu hatal yn gorfforol yn y ffordd fwyaf amhriodol ac ofnadwy—bechgyn ifanc, yr oedd pob un ohonyn nhw'n blant ag anghenion dysgu ychwanegol, sy'n hollol waradwyddus. Fe wnaeth rhieni gwyno, ond yna ni ddilynwyd y polisi cwynion chwaith yn y broses honno. Byddwn ni'n cyhoeddi polisi cwynion sydd wedi'i adolygu, ei ddiweddaru a'i gryfhau yn fuan, yr ydym yn gobeithio y bydd yn helpu i fynd i'r afael â hynny.
Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig am gynghorwyr. Hoffwn eich sicrhau bod y Gweinidog a minnau yn ysgrifennu at yr holl arweinwyr i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw am ganfyddiadau'r adolygiad, i dynnu eu sylw at yr argymhellion penodol y credwn y dylen nhw ganolbwyntio arnyn nhw, a byddwn ni'n gofyn am sicrwydd ganddyn nhw. Rwy'n credu mai'r neges yma, mewn gwirionedd, yw bod hyn yn fusnes i bawb, on'd yw e? Mae'n rhaid i ni i gyd gymryd cyfrifoldeb am ddiogelu plant a meddwl am yr hyn na allwn ni ei ddychmygu pan fydd gennym ni unrhyw bryderon.
Thank you, Minister, for your statement today. It makes for a harrowing read, the report. I was shocked, frankly, at the missed opportunities that were listed, many of which seemed to be opportunities to be seized upon in order to get to grips with this issue, but were missed by not just the local authority—which, of course, understandably, has been the focus of many people's comments—but even the health service, the police liaison officer in the school, and, of course, those teaching staff who ought to have been able to spot these things right under their noses every single day, and indeed were discussing it, but not raising it in a more professional capacity.
A couple of questions I have, if I may, because many have already been asked. It seemed to me that the local authority was more obsessed about the reputational damage of a school dinner policy than they were about the potential reputational damage of investigating what could have been a child abuse scandal and a paedophilia scandal. That, to me, is absolutely shocking, that more attention seems to have been given to that than this scandal of child abuse that was going on with these young girls, and, indeed, the young boys that you've mentioned who were restrained. What sense of proportion do people have when they're focusing on those wrong things? I find it astonishing that they seemed to be focusing on that, rather than the abuse. And people clearly, by that time, had actually been blowing the whistle on the concerns that they had.
The second thing I want to ask is, it surprises me also that there's no power to compel individual teachers to participate and attend interviews in relation to these sorts of reviews. It's noted in the report—and I haven't been able to read it or study it in detail—but it's noted in the report that there were repeated requests for a chronology of events, and for data and record keeping to be made available to the people conducting the review to the school, and they were not provided. And that some of the staff who they wanted to speak to were less than co-operative, I think it's fair to say, when you actually look at the report. That is scandalous. They should be forced to participate in these reviews, so that people can get to the truth about what has happened, expose it and bring it into the cold light of day. So, what action is going to be taken? It's not a recommendation in the report, but I think it does need to be considered as something that the Welsh Government could do, on top of those recommendations, in order to improve the situation.
The third thing I want to ask is about the NHS. The fact that a headteacher turns up to a gynaecology appointment with a child is completely inappropriate. And then for the NHS to send the follow-up letter to the school, to the headteacher, not to the parent, but to the school afterwards, is astonishing. I wonder what piece of work has been done—and this should be something that could be done immediately—to review all cases where letters have been sent to schools rather than parents, not just in north Wales, but around the whole country. It seems to me that that's a perfectly appropriate recommendation, again, which has been missed by the review board.
I want to thank them for the work. It must have been very difficult to do, especially with the findings that they have come to and the recommendations that have been made, and they've clearly done excellent work. But those are two things, I think, that we ought to be also pressing for in terms of changes in the future.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae'n adroddiad dirdynnol iawn. Fe ges i fy synnu, a bod yn onest, gan y cyfleoedd a gollwyd a restrwyd, yr oedd hi'n ymddangos bod llawer ohonyn nhw'n gyfleoedd y dylid bod wedi achub arnyn nhw er mwyn mynd i'r afael â'r mater hwn, ond a gollwyd nid yn unig gan yr awdurdod lleol—sydd, wrth gwrs, yn ddealladwy, wedi bod yn ffocws sylwadau llawer o bobl—ond hyd yn oed y gwasanaeth iechyd, swyddog cyswllt yr heddlu yn yr ysgol, ac, wrth gwrs, y staff addysgu hynny a ddylai fod wedi gallu nodi'r pethau hyn oedd yn digwydd o dan eu trwynau bob dydd ac a oedd, yn wir, yn ei drafod, ond doedden nhw ddim yn ei godi mewn capasiti mwy proffesiynol.
Cwpl o gwestiynau sydd gen i, os caf i, oherwydd mae llawer eisoes wedi'u gofyn. Roedd yn ymddangos i mi fod gan yr awdurdod lleol fwy o obsesiwn â'r niwed y gallai polisi cinio ysgol ei wneud i enw da nag yr oedden nhw am y niwed y gallai ymchwilio i'r hyn a allai fod wedi bod yn sgandal cam-drin plant ac yn sgandal bedoffilia ei wneud i enw da. Mae hynny, i mi, yn hollol syfrdanol, ei bod hi'n ymddangos bod mwy o sylw wedi cael ei roi i hynny na'r sgandal hon o gam-drin plant a oedd yn digwydd gyda'r merched ifanc hyn, ac, yn wir, y bechgyn ifanc rydych chi wedi sôn amdanyn nhw a oedd yn cael eu hatal yn gorfforol. Pa synnwyr o gymesuredd sydd gan bobl pan fyddan nhw'n canolbwyntio ar y pethau anghywir hynny? Mae'n syndod i mi eu bod yn ymddangos eu bod nhw'n canolbwyntio ar hynny, yn hytrach na'r gamdriniaeth. Ac roedd pobl yn amlwg, erbyn hynny, wedi bod yn chwythu'r chwiban am y pryderon oedd ganddyn nhw.
Yr ail beth rydw i eisiau ei ofyn yw, mae'n fy synnu hefyd nad oes unrhyw bŵer i orfodi athrawon unigol i fynychu a chymryd rhan mewn cyfweliadau mewn perthynas â'r mathau hyn o adolygiadau. Mae'n cael ei nodi yn yr adroddiad—a dydw i ddim wedi gallu ei ddarllen na'i astudio'n fanwl—ond mae'n cael ei nodi yn yr adroddiad bod ceisiadau dro ar ôl tro i'r ysgol ddarparu cronoleg o ddigwyddiadau, ac i ddata a chofnodion fod ar gael i'r bobl oedd yn cynnal yr adolygiad, ac ni chawson nhw eu darparu. A bod rhai o'r staff yr oedden nhw eisiau siarad â nhw yn llai na chydweithredol, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud, pan edrychwch chi ar yr adroddiad. Mae hynny'n warthus. Dylen nhw gael eu gorfodi i gymryd rhan yn yr adolygiadau hyn, fel bod pobl yn gallu canfod y gwir am yr hyn sydd wedi digwydd, ei ddatgelu a'i ddwyn i olau dydd. Felly, pa gamau sy'n mynd i gael eu cymryd? Nid yw'n argymhelliad yn yr adroddiad, ond rwy'n credu bod angen ei ystyried fel rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud, yn ychwanegol at yr argymhellion hynny, er mwyn gwella'r sefyllfa.
Y trydydd peth rydw i eisiau ei ofyn yw am y GIG. Mae'r ffaith bod pennaeth yn troi i fyny i apwyntiad gynaecoleg gyda phlentyn yn gwbl amhriodol. Ac yna mae'r ffaith bod y GIG wedi anfon y llythyr dilynol i'r ysgol, at y pennaeth, nid at y rhiant, ond i'r ysgol wedyn, yn rhyfeddol. Tybed pa ddarn o waith sydd wedi'i wneud—ac fe ddylai hyn fod yn rhywbeth y gellid ei wneud ar unwaith—i adolygu pob achos lle mae llythyrau wedi cael eu hanfon at ysgolion yn hytrach nag at rieni, nid dim ond yn y gogledd, ond ledled y wlad. Mae'n ymddangos i mi fod hwnnw'n argymhelliad hollol briodol, unwaith eto, sydd wedi'i golli gan y bwrdd adolygu.
Rwyf am ddiolch iddyn nhw am y gwaith. Mae'n rhaid ei fod wedi bod yn anodd iawn i'w wneud, yn enwedig gyda'r canfyddiadau y maen nhw wedi dod iddyn nhw a'r argymhellion sydd wedi'u gwneud, ac maen nhw'n amlwg wedi gwneud gwaith rhagorol. Ond mae'r rheini yn ddau beth, rwy'n credu, y dylem fod yn pwyso amdanyn nhw hefyd o ran newidiadau yn y dyfodol.
Thank you, Darren. And, yes, it is a harrowing report, and one of the most shocking things is that rather than being worried about the children, some of the staff who were closest to this were actually worried about the possibility of false allegations against the headteacher. That is really shocking. We've rehearsed this very clearly this afternoon that things have to change, policies have to be implemented, the child's voice has to be at the centre of how we take this forward, and those young people have given us a platform to do that today with the report.
In terms of the power to compel, there isn't a power to compel, as I think you know. What I am reassured by is how extensive and thorough this report is. They spoke to over 140 witnesses. They were at the school for very extended periods of time. There was communication with families. There was an e-mail address that people could contact with any issues that they wanted to raise. This has been a really thorough examination, and when you get a chance to read the report, you will see that it is a really detailed description of what happened. And, like you, I abhor the fact that there were people, albeit a relatively small number of people, who didn't co-operate with that.
There is a recommendation you'll have seen aimed at Betsi Cadwaladr. I have already discussed with the Minister and with officials that this needs to be considered more widely. It should be an absolutely massive red flag: a headteacher turning up at a gynaecological appointment with a child. It's mind-boggling, isn't it, really? So, we will be asking all health boards to consider this—and I can see Jeremy there as well. We have to have that assurance. People involved in the health service did raise concerns, but there again, those concerns weren't taken sufficiently seriously.
Diolch, Darren. Ac, ydy, mae'n adroddiad dirdynnol, ac un o'r pethau mwyaf syfrdanol yw, yn hytrach na phoeni am y plant, roedd rhai o'r staff a oedd agosaf at hyn yn poeni mewn gwirionedd am y posibilrwydd y byddai honiadau ffug yn cael eu gwneud yn erbyn y pennaeth. Mae hynny'n wirioneddol syfrdanol. Rydyn ni wedi nodi'n glir iawn y prynhawn yma bod yn rhaid i bethau newid, bod yn rhaid i bolisïau gael eu rhoi ar waith, bod yn rhaid i lais y plentyn fod wrth wraidd y ffordd rydyn ni'n bwrw ymlaen â hyn, ac mae'r bobl ifanc hynny wedi rhoi llwyfan i ni wneud hynny heddiw gyda'r adroddiad.
O ran y pŵer i orfodi, does dim pŵer i orfodi, fel y gwyddoch rwy'n credu. Yr hyn sy'n rhoi sicrwydd i mi yw pa mor helaeth a thrwyadl yw'r adroddiad hwn. Fe wnaethon nhw siarad â dros 140 o dystion. Roedden nhw yn yr ysgol am gyfnodau estynedig iawn. Roedd yna gyfathrebu â theuluoedd. Roedd yna gyfeiriad e-bost i bobl gysylltu ag unrhyw faterion yr oedden nhw am eu codi. Mae hwn wedi bod yn archwiliad trylwyr iawn, a phan gewch chi gyfle i ddarllen yr adroddiad, fe welwch chi ei fod yn ddisgrifiad manwl iawn o'r hyn a ddigwyddodd. Ac, fel chi, mae'n gas gen i'r ffaith bod yna bobl, er mai nifer cymharol fach o bobl oeddent, na wnaethant gydweithredu â hynny.
Mae yna argymhelliad y byddwch chi wedi'i weld sydd wedi'i anelu at Betsi Cadwaladr. Rwyf eisoes wedi trafod gyda'r Gweinidog a chyda swyddogion bod angen i hyn gael ei ystyried yn ehangach. Dylai fod yn faner goch aruthrol o fawr: pennaeth yn troi i fyny i apwyntiad gynaecolegol gyda phlentyn. Mae'n syfrdanol, on'd yw e, mewn gwirionedd? Felly, byddwn ni'n gofyn i bob bwrdd iechyd ystyried hyn—a gallaf weld Jeremy yn y fan yna hefyd. Mae'n rhaid i ni gael y sicrwydd hwnnw. Fe wnaeth pobl yn y gwasanaeth iechyd godi pryderon, ond yn y fan yna eto, ni chafodd y pryderon hynny eu cymryd yn ddigon o ddifrif.
Finally, Cefin Campbell.
Yn olaf, Cefin Campbell.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Nid yn aml ŷn ni fel Senedd yn dod at ein gilydd i arswydo ac i dristáu, ac mae hon yn un o'r adegau hynny. Dwi wedi cael cyfle y prynhawn yma i ddarllen yn frysiog iawn yr adroddiad, ac fel mae cymaint o bobl wedi dweud, mae'r darllen yn gwbl anghyfforddus, ac mae'r canfyddiadau yn erchyll. Mae'n anhygoel bod y pedoffeil yma wedi gallu cam-drin cymaint o bobl ifanc heb gael ei adnabod fel pedoffeil o gwbl, a neb wedi ei herio fe hefyd, dros gymaint o amser.
Dwi eisiau dechrau drwy gydnabod gwytnwch a chryfder anhygoel y dioddefwyr sydd wedi goroesi profiadau cwbl erchyll gan berson roedden nhw i fod i ymddiried ynddo fe. Fel llefarydd addysg Plaid Cymru, dwi eisiau cydnabod dewrder y merched ifanc—merched oedden nhw yn bennaf, wrth gwrs, er bod bechgyn hefyd—ond dwi eisiau cydnabod dewrder y rhain ac ymddiheuro iddyn nhw am fethiannau systemau diogelu a ddylai wedi eu hamddiffyn nhw rhag cael eu cam-drin yn y fath ffordd. Felly, byddwn i'n licio gofyn i chi pa gefnogaeth sy'n cael ei rhoi i'r dioddefwyr yma a'u teuluoedd ar hyn o bryd, wrth iddyn nhw yn sicr dioddef creithiau emosiynol yr hyn sydd wedi digwydd iddyn nhw, ac mi fyddan nhw am flynyddoedd eto.
Mae hon yn bennod hynod o boenus a chywilyddus yn hanes addysg yng Nghymru unwaith eto, 20 mlynedd ar ôl adroddiad Clywch. Yr hyn sy'n siomedig yw bod yr adroddiad—a dwi'n ddiolchgar iawn i Jan Pickles am y gwaith manwl y mae hi wedi gorfod ei wneud o dan amgylchiadau anodd iawn—yn cydnabod nad yw nifer o argymhellion Clywch ddim wedi cael eu gweithredu yn llawn. Rŷch chi wedi delio â hyn yn barod, ond byddwn i'n licio gwybod mwy am beth sydd ddim wedi cael ei wneud yn iawn dros y 20 mlynedd diwethaf, a pha gamau ŷch chi'n bwriadu eu cymryd i wneud yn siŵr eu bod nhw yn cael eu gwireddu.
Mae'n rhaid inni wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau nad yw hyn byth yn digwydd eto, ac mae hynny'n golygu gwell atebolrwydd. Oes, mae cwestiynau i'w gofyn am rôl cyrff llywodraethol, eu cyfrifoldebau nhw, ac anghenion hyfforddiant, yn ogystal. Mae yna gwestiynau i'w gofyn am gyfrifoldebau yr awdurdod lleol dan sylw, yn aelodau etholedig a swyddogion, a chyrff eraill sy'n ymwneud â diogelu plant.
Ond heddiw, y gymwynas bennaf y gallwn ni ei thalu i'r dioddefwyr yw ein bod ni yn cymryd ystyriaeth o'r dystiolaeth y maen nhw wedi'i rhoi i ni a'n bod ni'n edmygu eu dewrder nhw am wneud hynny, a'n bod ni'n sicrhau dyw hyn byth yn digwydd eto. O ran sicrhau nad yw llais pobl ifanc ddim yn mynd ar goll yn y system—ac mae hynny, fel sydd wedi cael ei nodi sawl gwaith, mor, mor bwysig, bod y dioddefwyr yn cael eu clywed—pa gamau y byddwch chi'n rhoi yn eu lle i sicrhau bod llais pobl ifanc yn ganolog i'r system ddiogelu, a beth sydd angen digwydd i hynny gael ei weithredu yn effeithiol?
Dwi jest eisiau gorffen drwy ddweud hyn: dwi'n falch iawn eich bod chi, fel Llywodraeth, yn bwriadu derbyn pob un o'r argymhellion, ac yn sicr mi fyddaf i a Phlaid Cymru yn cefnogi eich ymdrechion chi i sicrhau bod camau'n cael eu gosod yn eu lle i adfer ffydd pobl ifanc yn ein system addysg ac, fel y dywedodd Sioned Williams yn gynharach, i sicrhau bod 'byth eto' yn golygu byth eto.
Thank you very much, Llywydd. It's not often that we as a Senedd come together in horror and sadness, and this is one of those occasions. I've had an opportunity this afternoon to read the report very quickly. As so many people have said, it makes for harrowing reading, and the findings are appalling. It's incredible that this paedophile was able to abuse so many young people without being identified as a paedophile and without being challenged over so long a time.
I want to start by recognising the incredible resilience and strength of the victims who have survived appalling experiences at the hands of a person that they should have been able to trust. As Plaid Cymru's education spokesperson, I want to recognise the courage of the young women—they were mainly young women, although there were some boys too—but I also want to recognise their courage and to apologise to them for the failings of safeguarding systems that should have protected them from such abuse. So, I would like to ask you what support is being provided to these survivors and their families, as they will certainly suffer the deep emotional scars of what's happened to them, and they will suffer those scars for many years to come.
This is a very painful and sobering chapter in the history of education in Wales, and it's shameful too, 20 years after the Clywch findings. What's disappointing is that the report—and I'm grateful to Jan Pickles for the detailed work that she has had to do on this report in very difficult circumstances—identifies that many of the Clywch recommendations hadn't fully been implemented. You've already dealt with this, but I would like to hear more about what hasn't been done properly over the past 20 years and what steps you intend to take to ensure that those recommendations are fully delivered.
We must do everything within our ability to ensure that this never happens again, and that means better accountability. Yes, there are questions to be asked about the role of governing bodies and their responsibilities, and training needs too. There are questions to be asked about the responsibilities of the local authority, elected members and officers, and other organisations involved in the safeguarding of children.
But today, the biggest tribute we can pay to the victims is that we take account of the evidence that they have provided to us and that we admire their courage in doing so, and that we ensure that this never happens again. In terms of ensuring that the voices of young people don't go missing in the system—and that’s been referred to so many times, it is so important that victims are heard—what steps will you put in place to ensure that the voices of young people are at the heart of the safeguarding system, and what needs to happen for that to be delivered effectively?
I just want to conclude by saying this: I'm very pleased that you, as a Government, will accept all of the recommendations, and certainly myself and Plaid Cymru will support your efforts in ensuring that steps are put in place in order to restore young people's faith in our education system and, as Sioned Williams said earlier, to ensure that 'never again' means never again.
Thank you, Cefin. I think you're right, we can honour the courage of these young people by making sure that this never ever happens again. I'd like to assure you that the survivors of Neil Foden have been supported. We've had those assurances from the regional safeguarding board and Cyngor Gwynedd.
I should have said in response to Siân's questions about the ministerial assurance group that we've also provided funding of £523,000 over the next two academic years to Cyngor Gwynedd. That will be to support well-being in the schools and broader safeguarding assurance. That will include support for the school to become trauma informed. I won't rehearse the variety of things that we have in place in schools generally to make sure that young people are supported.
The Clywch inquiry recommendations—I've read them all—have all been implemented. The challenge here was that the policies that arose from that were not implemented on the ground. That is what we really have to address, as well as looking—this is everybody's business—at what more we can do as a Government to make sure that we strengthen all the protections around children and young people.
I do want to say as well, because, obviously, this has been a challenging statement, that there is a phenomenal amount of really good work in our schools and people who are genuine and kind and who care about our children. What we can't have are these awful people doing these terrible things to children, and that is what must never happen again.
I am really committed on the voice of the child. I've come into this role from a background of being chair of the committee, and I do give you the assurance that we will make sure, in all the work we're doing, that listening to the voices of children and young people will be at the very heart of that.
Diolch, Cefin. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn, gallwn anrhydeddu dewrder y bobl ifanc hyn trwy wneud yn siŵr nad yw hyn byth byth yn digwydd eto. Hoffwn eich sicrhau bod goroeswyr Neil Foden wedi cael eu cefnogi. Rydym wedi cael y sicrwydd hynny gan y bwrdd diogelu rhanbarthol a Chyngor Gwynedd.
Dylwn fod wedi dweud mewn ymateb i gwestiynau Siân am y grŵp sicrwydd gweinidogol ein bod hefyd wedi darparu cyllid o £523,000 dros y ddwy flynedd academaidd nesaf i Gyngor Gwynedd. Bydd hynny i gefnogi llesiant yn yr ysgolion a sicrwydd diogelu ehangach. Bydd hynny'n cynnwys cefnogaeth i'r ysgol ddod yn wybodus am drawma. Ni fyddaf yn ailadrodd yr amrywiaeth o bethau sydd gennym mewn ysgolion yn gyffredinol i wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn cael eu cefnogi.
Mae argymhellion ymchwiliad Clywch—rydw i wedi eu darllen i gyd—i gyd wedi'u gweithredu. Yr her yma oedd nad oedd y polisïau a gododd o hynny yn cael eu gweithredu ar lawr gwlad. Dyna beth mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â nhw, yn ogystal ag edrych—mae hyn yn fusnes pawb—ar beth arall y gallwn ni ei wneud fel Llywodraeth i wneud yn siŵr ein bod yn cryfhau'r holl ddiogeliadau o amgylch plant a phobl ifanc.
Rwyf am ddweud hefyd, oherwydd, yn amlwg, mae hwn wedi bod yn ddatganiad heriol, bod yna lawer iawn o waith da iawn yn ein hysgolion a phobl sy'n ddibynadwy ac yn garedig ac sy'n gofalu am ein plant. Yr hyn na allwn ei gael yw'r bobl ofnadwy yma yn gwneud y pethau ofnadwy hyn i blant, a dyna beth na ddylai ddigwydd byth eto.
Rwy'n wirioneddol ymroddedig ar lais y plentyn. Rydw i wedi dod i'r rôl hon o gefndir bod yn gadeirydd y pwyllgor, ac rwy'n rhoi'r sicrwydd i chi y byddwn yn gwneud yn siŵr, yn yr holl waith rydyn ni'n ei wneud, y bydd gwrando ar leisiau plant a phobl ifanc wrth wraidd hynny.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Y eitem nesaf fydd yr eitem ar Reoliadau Ardrethu Annomestig (Disgrifiad o Luosyddion Gwahaniaethol) (Cymru) 2025. Dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y cynnig yma—Mark Drakeford.
The next item will be the Non-Domestic Rating (Description of Differential Multipliers) (Wales) Regulations 2025. I call on the Cabinet Secretary to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM9030 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Ardrethu Annomestig (Disgrifiad o Luosyddion Gwahaniaethol) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Hydref 2025.
Motion NDM9030 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Non-Domestic Rating (Description of Differential Multipliers) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 7 October 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Symudaf y cynnig i gymeradwyo Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Disgrifiad o Luosyddion Gwahaniaethol) (Cymru) 2025.
Thank you very much, Llywydd. I move the motion to approve the Non-Domestic Rating (Description of Differential Multipliers) (Wales) Regulations 2025.
Llywydd, this year, for the first time, the Senedd has the power to set differential multipliers in the field of non-domestic rates. A consultation took place earlier this year on proposals for use of these powers and, on 7 October, the outcome of that consultation was announced. It confirmed that the Welsh Government would take the necessary steps to enable the proposals to be implemented on 1 April next year.
If these regulations succeed, a lower retail multiplier will be introduced to rebalance the non-domestic rates system in favour of small to medium-sized shops. This reflects the unique challenges faced by bricks-and-mortar retail shops, not least through their exposure to competition from online retailers. Of course, the Welsh Government already provides £250 million each year of permanent reliefs, which benefit more than half of business rate payers in Wales. And, in addition, since 2020, we’ve allocated more than £1 billion in temporary relief to the sectors most directly affected by recent economic challenges.
It is, of course, important that the lower retail multiplier can be implemented and sustained without reducing the overall contribution made by non-domestic rates to the funding of vital local services across Wales. That is why we are also enabling a higher multiplier, which would raise a modest amount of additional revenue from high-value properties. The regulations specify the properties that will be subject to the retail and the higher multipliers. They’re being brought forward now to provide local authorities with sufficient time to implement this structural change to the non-domestic rates system. Further regulations will prescribe the values of these differential multipliers. The values of all multipliers for 2026-27 will be determined later this year, when all necessary information is available to inform those decisions.
Llywydd, eleni, am y tro cyntaf, mae gan y Senedd y pŵer i osod lluosyddion gwahaniaethol ym maes ardrethi annomestig. Cynhaliwyd ymgynghoriad yn gynharach eleni ar gynigion ar gyfer defnyddio'r pwerau hyn ac, ar 7 Hydref, cyhoeddwyd canlyniad yr ymgynghoriad hwnnw. Cadarnhaodd y byddai Llywodraeth Cymru yn cymryd y camau angenrheidiol i alluogi'r cynigion i gael eu gweithredu ar 1 Ebrill y flwyddyn nesaf.
Os bydd y rheoliadau hyn yn llwyddo, bydd lluosydd manwerthu is yn cael ei gyflwyno i ail-gydbwyso'r system ardrethi annomestig o blaid siopau bach a chanolig. Mae hyn yn adlewyrchu'r heriau unigryw sy'n wynebu siopau manwerthu brics a morter, yn enwedig trwy eu hamlygiad i gystadleuaeth gan fanwerthwyr ar-lein. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru eisoes yn darparu £250 miliwn bob blwyddyn o ryddhad parhaol, sydd o fudd i fwy na hanner talwyr ardrethi busnes yng Nghymru. Ac, yn ogystal â hyn, ers 2020, rydym wedi dyrannu mwy na £1 biliwn mewn rhyddhad dros dro i'r sectorau yr effeithir arnynt fwyaf uniongyrchol gan heriau economaidd diweddar.
Mae'n bwysig, wrth gwrs, y gellir gweithredu a chynnal y lluosydd manwerthu is heb leihau'r cyfraniad cyffredinol a wneir gan drethi annomestig at ariannu gwasanaethau lleol hanfodol ledled Cymru. Dyna pam rydyn ni hefyd yn galluogi lluosydd uwch, a fyddai'n codi swm cymedrol o refeniw ychwanegol o eiddo gwerth uchel. Mae'r rheoliadau yn nodi'r eiddo a fydd yn ddarostyngedig i'r lluosydd manwerthu a'r lluosydd uwch. Maen nhw'n cael eu dwyn ymlaen yn awr i roi digon o amser i awdurdodau lleol weithredu'r newid strwythurol hwn i'r system ardrethi annomestig. Bydd rheoliadau pellach yn rhagnodi gwerthoedd y lluosydd gwahaniaethol hyn. Bydd gwerthoedd yr holl luosyddion ar gyfer 2026-27 yn cael eu pennu yn ddiweddarach eleni, pan fydd yr holl wybodaeth angenrheidiol ar gael i lywio'r penderfyniadau hynny.
Rwy'n ddiolchgar, Llywydd, i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei ystyriaeth o'r rheoliadau, a gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau heddiw.
I'm grateful, Llywydd, to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their consideration of the regulations, and I urge Members to approve these regulations today.
Fel y byddwch chi'n ymwybodol, Ysgrifennydd y Cabinet, mae Plaid Cymru wedi bod yn eirioli am yr angen i ddiwygio'r rheoliadau ardrethi annomestig ers sbel. Yn ein cynllun cynhwysfawr ar gyfer yr economi, 'Gwneud i Gymru Weithio', fe wnaethon ni sôn am yr angen i deilwra'r lluosydd er mwyn lleihau'r baich trethiannol ar ein busnesau domestig fel rhan o weledigaeth ehangach i adfywio strydoedd mawr ein cymunedau.
Felly, mi rydyn ni'n cefnogi a chroesawu'r rheoliadau yma, sydd, i raddau, yn rhoi hyn ar waith. Mi rydyn ni'n credu bod yna sgôp i fynd llawer ymhellach. Mi fyddem ni yn hoffi gweld, er enghraifft, fod bwytai a thafarndai yn medru derbyn y cyfraddau ffafriol o dan reoliadau o'r fath. Roeddech chi'n sôn bod yna waith pellach yn mynd rhagddi. Oes yna ystyriaeth o ran ehangu sgôp y rheoliadau, a pham, yn benodol fan hyn, bod yna rai pethau sydd ddim yn cael eu crybwyll? A gaf i ofyn hefyd beth ydy'r bwlch ariannol rydych chi wedi amcangyfrif sydd angen ei lenwi gan ddarparu lluosydd gymharol uwch i sefydliadau manwerthu mawr?
Mae'n bwysig bod hyn yn cael ei weld fel dim ond un ymhlith amryw o fesurau i wella cefnogaeth ar gyfer ein busnesau bach lleol a'r stryd fawr. Yn benodol, rydyn ni wedi hen ddadlau dros alluogi'r Senedd i fedru datblygu trethiant tir gwag er mwyn hybu gwell defnydd o adeiladau'r stryd fawr. Dwi'n gwybod eich bod chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yn hyderus y byddai'r pwerau yna yn dod i Gymru o dan y Llywodraeth bresennol yn San Steffan. Oes yna ddiweddariad gennych chi o'r trafodaethau perthnasol, ac a fydd y pwerau yma mewn grym cyn yr etholiad nesaf?
As you’ll be aware, Cabinet Secretary, Plaid Cymru have been advocates for the need to reform the non-domestic rating regulations for some time. In our comprehensive plan for the economy, 'Making Wales Work', we did outline the need to tailor the multiplier to alleviate the tax burden on our domestic businesses as part of our wider vision to revive high streets in our communities.
So, we do support and welcome these regulations, which, to some extent, put this into practice. We do believe that there is scope to go much further, and we would like to see, for example, restaurants and pubs being able to receive these favourable rates under such regulations. You mentioned that there is further work under way. Is consideration being given in terms of expanding the scope of the regulations, and why, specifically here, are there some things that aren’t being mentioned? May I also ask what the financial gap is that you’ve estimated as needing to be filled by applying a higher multiplier, in relative terms, to large retail organisations?
It’s important that this is seen as but one, of course, of many measures to improve support for our local small businesses and the high street. Specifically, we’ve long argued for enabling the Senedd to develop taxes on vacant land, to promote better use of high-street premises, and I know that you, Cabinet Secretary, were confident that these powers would come to Wales under the current Westminster Government. Do you have an update on the relevant discussions, and whether these powers will be in place by the time of the next election?
Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb, os oes ymateb.
The Cabinet Secretary to respond, if there is a response.
Jest i ddweud diolch i Blaid Cymru am y gefnogaeth maen nhw wedi'i rhoi i'r polisi dros y blynyddoedd diwethaf. Dyma'r tro cyntaf i'r pwerau ddod atom ni i'w defnyddio nhw. A dwi'n cytuno gyda Heledd Fychan—bydd sgôp i wneud mwy gyda'r pwerau yn y dyfodol.
Just to thank Plaid Cymru for their support for the policy over recent years. This is the first time that we've had the powers, and the first time that we have used them. And I agree with Heledd Fychan—there will be scope to do more with the powers in future.
But just to be clear, Llywydd, what these regulations do is to lay the scope of the use of these powers for the next financial year. The choice in front of the Senedd is not between this or more extensive use of the powers. It’s between this and staying with the status quo. And there will be no further opportunity to vote on a wider use of these powers later in this Senedd term.
What there will be is further regulations on where the financial values of these new multipliers will be set. The reason that we can’t do that at this point is that there is a revaluation of non-domestic rates that will come into play on 1 April next year. The work of that revaluation is not yet concluded, and the actual figures that we will attach to different multipliers will depend upon the outcome of that work.
If we have to charge a modest additional rate to those larger retailers, we are talking about a very modest amount, I believe, on a very modest number of premises—about 3,000 premises altogether across Wales. But I haven’t made a decision on that, because I don’t have all the information I need from the completion of the revaluation exercise. I will bring further regulations in front of the Senedd if today's regulations are approved.
Ond i fod yn glir, Llywydd, yr hyn y mae'r rheoliadau hyn yn ei wneud yw gosod cwmpas y defnydd o'r pwerau hyn ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Nid yw'r dewis o flaen y Senedd rhwng hyn neu ddefnydd mwy helaeth o'r pwerau. Mae rhwng hyn ac aros gyda'r status quo. Ac ni fydd cyfle pellach i bleidleisio ar ddefnydd ehangach o'r pwerau hyn yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd.
Yr hyn a fydd yw rheoliadau pellach ar ble y bydd gwerthoedd ariannol y lluosyddion newydd hyn yn cael eu gosod. Y rheswm na allwn wneud hynny ar hyn o bryd yw bod ailbrisio ardrethi annomestig yn dod i rym ar 1 Ebrill y flwyddyn nesaf. Nid yw gwaith yr ailbrisio hynny wedi'i gwblhau eto, a bydd y ffigurau gwirioneddol y byddwn yn eu hatodi i wahanol luosyddion yn dibynnu ar ganlyniad y gwaith hwnnw.
Os oes rhaid i ni godi cyfradd ychwanegol gymedrol ar y manwerthwyr mwy hynny, rydym yn sôn am swm cymedrol iawn, rwy'n credu, ar nifer fach iawn o safleoedd—tua 3,000 o safleoedd i gyd ledled Cymru. Ond nid wyf wedi gwneud penderfyniad ar hynny, oherwydd nid oes gennyf yr holl wybodaeth sydd ei hangen arnaf o gwblhau'r ymarfer ailbrisio. Byddaf yn dod â rheoliadau pellach gerbron y Senedd os cymeradwyir y rheoliadau heddiw.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is, therefore, agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 8 yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Cynllunio a Seilwaith, ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio sy'n gwneud y cynnig yma—Rebecca Evans.
Item 8 is the legislative consent motion on the Planning and Infrastructure Bill, and I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM9028 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai'r darpariaethau yn y Bil Cynllunio a Seilwaith i’r graddau y maent yn ystyried materion datganoledig, gael eu hystyried gan Senedd y DU.
Motion NDM9028 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Planning and Infrastructure Bill so far as they have regard to devolved matters, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I move the motion.
I would like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee for the consideration they have given to the Welsh Government's legislative consent memoranda on this Bill and the reports they have published. The Bill makes provisions designed to speed up and streamline the delivery of critical infrastructure to support economic growth. The Bill includes provisions relating to the consenting of infrastructure schemes, reforms to the compulsory purchase order process, reforms to the Highways Act 1980 and a strategic approach to nature recovery.
The Welsh Government supports the overall policy aims of the Bill and has worked on the development of this legislation and how it applies to Wales. On compulsory acquisition, the proposed provisions would modernise the process. For example, they facilitate electronic communication and introduce more efficient procedures for confirming decisions where there are no objections. The provisions in the Bill align with the Welsh Government's commitments to build a stronger, cleaner economy. The Welsh Government recognises the need for modern, efficient consenting processes to secure these commitments and we have already introduced the Infrastructure (Wales) Act 2024, which will improve decision making for large infrastructure projects in Wales through this significant infrastructure project consenting regime. The provisions in this Bill provide similar benefits to our new Act by modernising other consenting regimes that have an impact on the delivery of important infrastructure schemes in Wales. For example, it will enable a modernised fee system for harbour consent and improve how we handle examinations under the Transport and Works Act 1992.
In March, we laid a legislative consent memorandum, and supplementary legislative consent memoranda were laid in May, June, August and October. The Welsh Government supports all those provisions of the Bill that meet the test in Standing Order 29. I note that the committees have expressed concern regarding provisions in the Bill relating to pre-application procedures for developments considered through the UK Government's nationally significant infrastructure project process and, as the new Welsh SIP consenting regime demonstrates, the Welsh Government is committed to supporting and encouraging developer engagement with local communities and stakeholders on infrastructure projects.
Before I was willing to support this provision, I sought reassurance from Matthew Pennycook MP, Minister for housing and planning, that meaningful pre-application engagement will remain an integral part of the NSIP process. I can confirm that, while they take different approaches, both the Welsh Government's SIP regime and the NSIP Bill provisions are underpinned by the need for applicants to undertake early, meaningful and proportionate engagement with relevant stakeholders. Recognising that the Bill will streamline and simplify the processes associated with the delivery of infrastructure and development in Wales, I recommend the Senedd supports this Bill and gives its consent. Diolch.
Rwy'n cynnig y cynnig.
Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith am yr ystyriaeth y maen nhw wedi'i rhoi i femoranda cydsyniad deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar y Bil hwn a'r adroddiadau y maen nhw wedi'u cyhoeddi. Mae'r Bil yn gwneud darpariaethau sydd wedi'u cynllunio i gyflymu a symleiddio cyflawni seilwaith critigol i gefnogi twf economaidd. Mae'r Bil yn cynnwys darpariaethau sy'n ymwneud â chydsynio cynlluniau seilwaith, diwygiadau i'r broses gorchymyn prynu gorfodol, diwygiadau i Ddeddf Priffyrdd 1980 a dull strategol o adfer natur.
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi nodau polisi cyffredinol y Bil ac wedi gweithio ar ddatblygu'r ddeddfwriaeth hon a sut mae'n berthnasol i Gymru. Ar gaffael gorfodol, byddai'r darpariaethau arfaethedig yn moderneiddio'r broses. Er enghraifft, maent yn hwyluso cyfathrebu electronig ac yn cyflwyno gweithdrefnau mwy effeithlon ar gyfer cadarnhau penderfyniadau lle nad oes gwrthwynebiadau. Mae'r darpariaethau yn y Bil yn cyd-fynd ag ymrwymiadau Llywodraeth Cymru i adeiladu economi gryfach a glanach. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr angen am brosesau cydsynio modern, effeithlon i sicrhau'r ymrwymiadau hyn ac rydym eisoes wedi cyflwyno Deddf Seilwaith (Cymru) 2024, a fydd yn gwella'r broses o wneud penderfyniadau ar gyfer prosiectau seilwaith mawr yng Nghymru drwy'r drefn gydsynio sylweddol hon i brosiectau seilwaith. Mae'r darpariaethau yn y Bil hwn yn darparu manteision tebyg i'n Deddf newydd trwy foderneiddio cyfundrefnau cydsyniol eraill sy'n cael effaith ar gyflawni cynlluniau seilwaith pwysig yng Nghymru. Er enghraifft, bydd yn galluogi system ffioedd ar gyfer cydsyniad harbwr wedi'i moderneiddio ac yn gwella'r ffordd yr ydym yn ymdrin ag archwiliadau o dan Ddeddf Trafnidiaeth a Gwaith 1992.
Ym mis Mawrth, fe wnaethom osod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, a gosodwyd memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol ym mis Mai, Mehefin, Awst a Hydref. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi holl ddarpariaethau hynny o'r Bil sy'n bodloni'r prawf yn Rheol Sefydlog 29. Nodaf fod y pwyllgorau wedi mynegi pryder ynghylch darpariaethau yn y Bil sy'n ymwneud â gweithdrefnau cyn ymgeisio ar gyfer datblygiadau a ystyrir drwy broses prosiect seilwaith arwyddocaol cenedlaethol Llywodraeth y DU ac, fel y dengys cyfundrefn gydsynio CIS newydd Cymru, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi ac annog ymgysylltu rhwng datblygwyr â chymunedau lleol a rhanddeiliaid ar brosiectau seilwaith.
Cyn i mi fod yn fodlon cefnogi'r ddarpariaeth hon, gofynnais am sicrwydd gan Matthew Pennycook AS, y Gweinidog tai a chynllunio, y bydd ymgysylltu ystyrlon cyn ymgeisio yn parhau i fod yn rhan annatod o'r broses Cynllun Integredig Sengl Cenedlaethol. Gallaf gadarnhau, er eu bod yn cymryd dulliau gwahanol, bod cyfundrefn CIS Llywodraeth Cymru a darpariaethau Bil CISC yn cael eu hategu gan yr angen i ymgeiswyr ymgymryd ag ymgysylltiad cynnar, ystyrlon a chymesur â rhanddeiliaid perthnasol. Gan gydnabod y bydd y Bil yn symleiddio ac yn cyflymu'r prosesau sy'n gysylltiedig â chyflawni seilwaith a datblygu yng Nghymru, rwy'n argymell bod y Senedd yn cefnogi'r Bil hwn ac yn rhoi ei chydsyniad. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, Llyr Gruffydd.
The Chair of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n falch iawn o fedru cyfrannu at y ddadl yma.
Thank you very much, Llywydd. I’m pleased to be contributing to today’s debate.
We, as a committee, considered memoranda 1 to 4 in relation to this Bill. We were unable to consider memorandum 5 due to the extremely tight reporting deadline. Now, in our report on the first and second LCMs, we noted concerns raised by stakeholders that the proposals in the Bill are not aligned with Welsh environmental policy legislation, such as the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2016. One of the main areas of concern was the proposed removal of certain pre-application requirements from nationally significant infrastructure projects, or NSIPs, including those in Wales, of course. Now, there is currently a legislative requirement for a person who proposes to apply for development consent to consult particular people about the proposed application. Under the proposed amendments, this requirement in relation to a relevant public authority will be replaced by a requirement to have regard to guidance issued by the Secretary of State. We believe the pre-application consultation process to be an important opportunity and sometimes, actually, the only meaningful opportunity for local communities and other stakeholders to have their voices heard. We believe that a potential watering down of the pre-application consultation requirements risks significant problems not being identified until later in the development process. Now, we are grateful that the Cabinet Secretary has sought reassurances from the UK Government's Minister for Housing and Planning on this matter, as she has just outlined. However, we do remain concerned that the proposed approach could result in a situation where the process for NSIPs in Wales and the Welsh significant infrastructure projects will not be aligned. That's certainly a concern of ours.
Stakeholders were also concerned about the environmental delivery plans and the nature restoration levy as mechanisms to allow developers in England to make financial contributions instead of implementing mitigating or mitigation measures. We acknowledge that these mechanisms won't apply to Wales, however we do note stakeholders' concern that they may be used to apply informal pressure on Welsh planning authorities to develop a similar approach. We're yet to receive an assurance from the Welsh Government that any such approach would not be permissible under current planning policy and legislation in Wales. In our report, we noted Wales Environment Link's proposed amendment to prevent Natural Resources Wales from facilitating developments that could adversely affect protected sites or habitats, such as ancient woodland, particularly, of course, on Welsh Government woodland estate. So, we'd be grateful if the Cabinet Secretary could confirm whether her officials have been able to seek amendments to the Bill to mitigate this.
Given that there remain issues that need to be addressed, we're not, as a committee, able to recommend at this stage that the Senedd agrees to give consent. As mentioned, we've not been able to consider the latest memorandum in relation to this Bill. We should have more time if we are to play a meaningful role in this legislative consent process. It's something I feel that we, as a Senedd committee, haven't been able to do in this case, especially in a way that we as Members and, indeed, those we represent would expect us to.
Fe wnaethom, fel pwyllgor, ystyried memoranda 1 i 4 mewn perthynas â'r Bil hwn. Nid oeddem yn gallu ystyried memorandwm 5 oherwydd y dyddiad cau eithriadol o dynn i adrodd. Nawr, yn ein hadroddiad ar y Memoranda Cydsyniad Deddfwriaethol cyntaf a'r ail, nodwyd pryderon a godwyd gan randdeiliaid nad yw'r cynigion yn y Bil yn cyd-fynd â deddfwriaeth polisi amgylcheddol Cymru, megis Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Un o'r prif feysydd pryder oedd y cynnig i gael gwared ar rai gofynion cyn ymgeisio o brosiectau seilwaith arwyddocaol cenedlaethol, neu'r CISC, gan gynnwys y rhai yng Nghymru, wrth gwrs. Nawr, ar hyn o bryd mae gofyniad deddfwriaethol i berson sy'n bwriadu gwneud cais am ganiatâd datblygu ymgynghori â phobl benodol ynghylch y cais arfaethedig. O dan y diwygiadau arfaethedig, bydd y gofyniad hwn mewn perthynas ag awdurdod cyhoeddus perthnasol yn cael ei ddisodli gan ofyniad i roi sylw i ganllawiau a gyhoeddwyd gan yr Ysgrifennydd Gwladol. Credwn fod y broses ymgynghori cyn ymgeisio yn gyfle pwysig ac weithiau, mewn gwirionedd, yr unig gyfle ystyrlon i gymunedau lleol a rhanddeiliaid eraill gael eu clywed. Credwn fod gwanhau posibl o'r gofynion ymgynghori cyn ymgeisio mewn perygl o greu problemau sylweddol na fyddant yn cael eu nodi tan yn ddiweddarach yn y broses ddatblygu. Nawr, rydym yn ddiolchgar bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi gofyn am sicrwydd gan Weinidog Tai a Chynllunio Llywodraeth y DU ar y mater hwn, fel y mae hi newydd amlinellu. Fodd bynnag, rydym yn parhau i bryderu y gallai'r dull arfaethedig arwain at sefyllfa lle na fydd y broses ar gyfer CISC yng Nghymru a phrosiectau seilwaith sylweddol Cymru yn cael eu halinio. Mae hynny'n sicr yn bryder i ni.
Roedd rhanddeiliaid hefyd yn pryderu am y cynlluniau cyflawni amgylcheddol a'r ardoll adfer natur fel mecanweithiau i ganiatáu i ddatblygwyr yn Lloegr wneud cyfraniadau ariannol yn hytrach na gweithredu mesurau lliniaru. Rydym yn cydnabod na fydd y mecanweithiau hyn yn berthnasol i Gymru, fodd bynnag, rydym yn nodi pryder rhanddeiliaid y gallent gael eu defnyddio i roi pwysau anffurfiol ar awdurdodau cynllunio Cymru i ddatblygu dull tebyg. Nid ydym eto wedi derbyn sicrwydd gan Lywodraeth Cymru na fyddai unrhyw ddull o'r fath yn cael ei ganiatáu o dan y polisi cynllunio a'r ddeddfwriaeth gyfredol yng Nghymru. Yn ein hadroddiad, nodwyd gwelliant arfaethedig Cyswllt Amgylchedd Cymru i atal Cyfoeth Naturiol Cymru rhag hwyluso datblygiadau a allai effeithio'n andwyol ar safleoedd neu gynefinoedd gwarchodedig, megis coetir hynafol, yn enwedig, wrth gwrs, ar ystad goetir Llywodraeth Cymru. Felly, byddem yn ddiolchgar pe bai'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu cadarnhau a yw ei swyddogion wedi gallu ceisio gwelliannau i'r Bil i liniaru hyn.
O ystyried bod materion y mae angen mynd i'r afael â nhw o hyd, nid ydym fel pwyllgor yn gallu argymell ar hyn o bryd bod y Senedd yn cytuno i roi cydsyniad. Fel y soniwyd, nid ydym wedi gallu ystyried y memorandwm diweddaraf mewn perthynas â'r Bil hwn. Dylem gael mwy o amser os ydym am chwarae rôl ystyrlon yn y broses gydsynio ddeddfwriaethol hon. Mae'n rhywbeth rwy'n teimlo nad ydym ni, fel pwyllgor y Senedd, wedi gallu ei wneud yn yr achos hwn, yn enwedig mewn ffordd y byddwn ni fel Aelodau ac, yn wir, y rhai rydym ni'n eu cynrychioli yn disgwyl i ni ei wneud.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nawr—Mike Hedges.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee now—Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee has reported on four of the five legislative consent memoranda for the Planning and Infrastructure Bill. The fifth memorandum was laid after the committee had met for the final time before the half-term recess. So, the committee, like the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, was not given sufficient time to thoroughly consider the issue in memorandum No. 5 and report to the Senedd. I believe that's a matter of concern.
The committee's reports have focused on three main matters of interest: intergovernmental working, the interaction with the Bill and the Welsh Government's planning consolidation legislation, and the delegated powers in the Bill.
In the committee's first report, we highlighted that it is not clear from the memorandum what discussions the Welsh Government has had with the UK Government during the Bill's development about the impact of the Bill on devolved matters. If the Welsh Government had been engaged in detailed discussion, we perhaps would not expect to see the Cabinet Secretary express concern with several clauses of the Bill for reasons including misalignment of Welsh Government policy, potential unintended consequences in the offshore region, and the inadvertent application of certain provisions to Wales. The committee asked for clarity on when the Welsh Government became aware of the UK Government's legislative proposals and when the Cabinet Secretary became aware of the issues that materialised as regards three particular clauses in the Bill.
The committee also asked the Cabinet Secretary to explain how the Bill's drafting was influenced by the Welsh Government. The memorandum is also unclear about the extent to which the Bill may impact on the Welsh Government's own proposal to consolidate the planning law as it applies in Wales. The Legislative, Justice and Constitution Committee are now scrutinising those planning consolidation Bills and, in the committee's first report, we therefore asked the Cabinet Secretary to confirm whether the Bill has implications for the consolidation Bills.
In the committee's third report, we summarised the Cabinet Secretary's response to our request for clarity. A few key responses to draw to Members' attention: engagement with the Welsh and UK Governments began last summer, but formal discussion on the contents of the Bill did not begin until November. The Cabinet Secretary was then made aware of the issues with clauses 24, 28 and 38 as they were numbered on introduction. Between December and February, the Cabinet Secretary said that the Welsh Government was able to influence the drafting of the Bill's provisions linked to infrastructure consenting powers, but it was not until the final Bill was introduced to the UK Parliament that formal analysis was undertaken by the Welsh Government and the issues raised in the memorandum were identified. As a result, the committee is disappointed that the Bill that was introduced to the UK Parliament contained provisions of concern to the Welsh Government, given the months of engagement between the two Governments ahead of the Bill's introduction.
As regards the Bill's interaction with the planning consolidation Bills, the Cabinet Secretary told us that the Bill will not affect the content of the main Planning (Wales) Bill. However, in a small number of cases, the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill and the UK Government's Bills will amend the same provisions of another Act. Where that is the case, the Cabinet Secretary told us that the consequential provisions Bill takes account of the amendments made by the UK Government Bill and further amendments made to the Bill by the UK Parliament could be dealt with during detailed committee consideration stage for the consolidation Bill if necessary.
The Cabinet Secretary subsequently told the committee that if the parliamentary timings became an issue, the Welsh Government saw three potential remedies: firstly, by utilising detailed Senedd consideration stage; secondly, by the UK Parliament amending the UK Government's Bill; and third, utilising proposed a regulation-making power within the consequential provisions Bill, and if, when enacted, to make any necessary changes as a consequence of the UK Government Bill.
Finally, the Bill contains a large number of delegated powers, some of which are being given to the Welsh Ministers to exercise in devolved areas. There are also some powers being given to the Secretary of State to act in devolved areas. One such power in clause 34 of the Bill as introduced enables the Secretary of State to set rules regarding deadlines for decisions. The Cabinet Secretary told the committee that this is because the rule and regulation-making powers conferred by the Transport and Works Act 1992 have not been transferred to the Welsh Ministers and it's therefore appropriate for the power to be conferred on the Secretary of State on this occasion, but with a consenting role for Welsh Ministers. The committee asked the Cabinet Secretary to confirm whether the Welsh Government asked the UK Government to include provisions in the Bill that would transfer to the Welsh Ministers the rule and regulation-making powers conferred by the 1992 Act to enable the regulation-making power in clause 34 of the Bill to be delegated to the Welsh Ministers. As highlighted in the committee's fourth report, the Cabinet Secretary's response did not address the committee's recommendation and the committee found this regrettable.
Diolch, Llywydd. Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi adrodd ar bedwar o'r pum memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Cynllunio a Seilwaith. Gosodwyd y pumed memorandwm ar ôl i'r pwyllgor gyfarfod am y tro olaf cyn y toriad hanner tymor. Felly, ni chafodd y pwyllgor, fel y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, ddigon o amser i ystyried y mater yn drylwyr ym memorandwm Rhif 5 ac adrodd i'r Senedd. Rwy'n credu bod hynny'n fater o bryder.
Mae adroddiadau'r pwyllgor wedi canolbwyntio ar dri phrif fater o ddiddordeb: gweithio rhynglywodraethol, y rhyngweithio â'r Bil a deddfwriaeth cydgrynhoi cynllunio Llywodraeth Cymru, a'r pwerau dirprwyedig yn y Bil.
Yn adroddiad cyntaf y pwyllgor, fe wnaethom dynnu sylw at y ffaith nad yw'n glir o'r memorandwm pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU yn ystod datblygiad y Bil ynghylch effaith y Bil ar faterion datganoledig. Pe bai Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhan o drafodaeth fanwl, efallai na fyddem yn disgwyl gweld yr Ysgrifennydd Cabinet yn mynegi pryder am sawl cymal o'r Bil am resymau yn cynnwys cam-alinio polisi Llywodraeth Cymru, canlyniadau anfwriadol posibl yn y rhanbarth ar y môr, a chymhwyso darpariaethau penodol i Gymru. Gofynnodd y pwyllgor am eglurder ynglŷn â phryd y daeth Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o gynigion deddfwriaethol Llywodraeth y DU a phryd y daeth yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o'r materion a ddaeth i'r golwg mewn perthynas â thri chymal penodol yn y Bil.
Gofynnodd y pwyllgor hefyd i'r Ysgrifennydd Cabinet esbonio sut y dylanwadwyd ar ddrafftio'r Bil gan Lywodraeth Cymru. Mae'r memorandwm hefyd yn aneglur ynghylch i ba raddau y gall y Bil effeithio ar gynnig Llywodraeth Cymru ei hun i gydgrynhoi'r gyfraith gynllunio fel y mae'n berthnasol yng Nghymru. Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad bellach yn craffu ar y Biliau cydgrynhoi cynllunio ac, yn adroddiad cyntaf y pwyllgor, fe wnaethom felly ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau a oes gan y Bil oblygiadau i'r Biliau cydgrynhoi.
Yn nhrydydd adroddiad y pwyllgor, fe wnaethom grynhoi ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet i'n cais am eglurder. Ychydig o ymatebion allweddol i'r Aelodau sylwi arnynt: dechreuwyd ymgysylltu â Llywodraeth Cymru a'r DU yr haf diwethaf, ond ni ddechreuwyd trafodaeth ffurfiol ar gynnwys y Bil tan fis Tachwedd. Yna gwnaed yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o'r materion gyda chymalau 24, 28 a 38 fel y cawsant eu rhifo wrth eu cyflwyno. Rhwng mis Rhagfyr a mis Chwefror, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet fod Llywodraeth Cymru yn gallu dylanwadu ar ddrafftio darpariaethau'r Bil sy'n gysylltiedig â phwerau cydsynio seilwaith, ond dim ond tan i'r Bil terfynol gael ei gyflwyno i Senedd y DU y cynhaliwyd dadansoddiad ffurfiol gan Lywodraeth Cymru a nodwyd y materion a godwyd yn y memorandwm. O ganlyniad, mae'r pwyllgor yn siomedig bod y Bil a gyflwynwyd i Senedd y DU yn cynnwys darpariaethau sy'n peri pryder i Lywodraeth Cymru, o ystyried y misoedd o ymgysylltu rhwng y ddwy Lywodraeth cyn cyflwyno'r Bil.
O ran rhyngweithio rhwng y Bil a'r Biliau cydgrynhoi cynllunio, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrthym na fydd y Bil yn effeithio ar gynnwys y prif Fil Cynllunio (Cymru). Fodd bynnag, mewn nifer fach o achosion, bydd y Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru) a Biliau Llywodraeth y DU yn diwygio'r un darpariaethau â Deddf arall. Pan fo hynny'n wir, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrthym y gellid ymdrin â'r Bil darpariaethau canlyniadol sy'n ystyried y diwygiadau a wnaed gan Fil Llywodraeth y DU a gellid ymdrin â diwygiadau pellach a wnaed i'r Bil gan Senedd y DU yn ystod cyfnod ystyriaeth fanwl y pwyllgor ar gyfer y Bil cydgrynhoi os oes angen.
Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrth y pwyllgor pe bai'r amseroedd seneddol yn dod yn broblem, roedd Llywodraeth Cymru yn gweld tri datrysiad posibl: yn gyntaf, trwy ddefnyddio cyfnod ystyriaeth fanwl y Senedd; yn ail drwy Senedd y DU yn diwygio Bil Llywodraeth y DU; ac yn drydydd, defnyddio pŵer rheoleiddio arfaethedig o fewn y Bil darpariaethau canlyniadol, ac os, pan fydd yn cael ei ddeddfu, gwneud unrhyw newidiadau angenrheidiol o ganlyniad i Fil Llywodraeth y DU.
Yn olaf, mae'r Bil yn cynnwys nifer fawr o bwerau dirprwyedig, y mae rhai ohonynt yn cael eu rhoi i Weinidogion Cymru i'w harfer mewn meysydd datganoledig. Mae rhai pwerau hefyd yn cael eu rhoi i'r Ysgrifennydd Gwladol i weithredu mewn meysydd datganoledig. Mae un pŵer o'r fath yng nghymal 34 o'r Bil fel y'i cyflwynwyd yn galluogi'r Ysgrifennydd Gwladol i osod rheolau ynghylch dyddiadau cau ar gyfer penderfyniadau. Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrth y pwyllgor fod hyn oherwydd nad yw'r pwerau gwneud rheolau a rheoliadau a roddwyd gan Ddeddf Trafnidiaeth a Gwaith 1992 wedi'u trosglwyddo i Weinidogion Cymru ac felly mae'n briodol i'r pŵer gael ei roi i'r Ysgrifennydd Gwladol ar yr achlysur hwn, ond gyda rôl gydsyniol i Weinidogion Cymru. Gofynnodd y pwyllgor i'r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau a oedd Llywodraeth Cymru wedi gofyn i Lywodraeth y DU gynnwys darpariaethau yn y Bil a fyddai'n trosglwyddo'r pwerau gwneud rheolau a rheoliadau a roddwyd gan Ddeddf 1992 i Weinidogion Cymru i alluogi'r pŵer gwneud rheoliadau yng nghymal 34 o'r Bil i gael ei ddirprwyo i Weinidogion Cymru. Fel y nodwyd ym mhedwerydd adroddiad y pwyllgor, nid oedd ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet yn mynd i'r afael ag argymhelliad y pwyllgor ac roedd y pwyllgor o'r farn bod hyn yn destun gofid.
Un agwedd o'r LCM yma ydy'r ymwneud efo'r defnydd o bwerau gorfodol, wrth i'r sector gyhoeddus fynd ati i brynu tir ar gyfer adeiladu tai cymdeithasol, er enghraifft. Rydym ni'n gwybod bod diffyg tir a'r problemau wrth gaffael tir yn cael eu henwi fel un o'r rhwystrau pennaf wrth geisio cynyddu'r cyflenwad o dai cymdeithasol newydd. Fedrwch chi gadarnhau y bydd yr LCM yn galluogi awdurdodau lleol i ystyried gwerth y farchnad, nid gwerth gobeithiol, wrth wneud gorchymyn pryniant gorfodol, ac y bydd y cyfraddau iawndal sy'n cael eu talu i berchnogion tir yn lleihau yn Lloegr ond yn aros yr un peth yng Nghymru—cadarnhad fy mod i wedi deall y sefyllfa'n iawn, os gwelwch yn dda? Ac oes gennych chi fwriad i leihau'r iawndal yng Nghymru drwy is-ddeddfwriaeth Gymreig? Os oes gennych chi, beth ydy'r amserlen ar gyfer y gwaith yna? Ond os dydych chi ddim am wneud hynny, wnewch chi egluro pam? O ystyried bod gennym ni'r pwerau gorfodaeth yn barod, mae gennym ni uchelgais yng Nghymru i gynyddu'r cyflenwad o dai cymdeithasol, ac mi allai defnyddio is-ddeddfwriaeth yrru hynny ymlaen. Diolch.
One aspect of the LCM is related to the use of compulsory purchase powers, as the public sector buys land for the building of social housing, for example. We know that a shortage of land and problems in acquiring land is one of the main barriers identified in trying to increase the supply of new social housing. Can you confirm that the LCM will enable local authorities to consider market value, not the hoped-for value, in making a compulsory purchase order, and that the compensation rates paid for landowners will reduce in England but will remain the same in Wales? So, I want confirmation that I've understood the situation correctly. And do you have any intention to reduce the compensation levels in Wales through Welsh subordinate legislation? If so, what's the timetable for that work? But if you don't intend to do that, will you explain why? Given that we do have the enforcement powers already, we have ambition in Wales to increase the supply of social housing, and using subordinate legislation could drive that forward. Thank you.
This is a complicated Bill and I just want to ask the Cabinet Secretary a couple of things, because I haven't fully understood whether this waters down our ability to maintain the standards that we have proudly set in Wales for net-zero standards for new housing as well as the quality and numbers of affordable housing. This is because the London mayor has recently trashed the standards and the numbers of social houses that are going to be built in London, despite a really, really severe housing crisis there, which is not dissimilar to the challenges that we face in Cardiff. The London mayor seems to be pursuing housing at any price, regardless of quality, and walking away from the needs of those in most need. So, how does this Bill in any way undermine our ability to maintain our net-zero standards, which could be adopted by the rest of the UK if they were so minded? Otherwise, we're simply having to retrofit subsequently housing that simply hasn't been built to the appropriate level needed within our requirement to reduce the carbon emissions from heating our homes.
Mae hwn yn Fil cymhleth ac rwyf am ofyn cwpl o bethau i'r Ysgrifennydd Cabinet, oherwydd nid wyf wedi deall yn llawn a yw hyn yn gwanhau ein gallu i gynnal y safonau yr ydym wedi'u gosod yng Nghymru ar gyfer safonau sero net ar gyfer tai newydd yn ogystal ag ansawdd a nifer y tai fforddiadwy. Mae hyn oherwydd bod maer Llundain yn ddiweddar wedi chwalu'r safonau a'r nifer o dai cymdeithasol sy'n mynd i gael eu hadeiladu yn Llundain, er gwaethaf argyfwng tai gwirioneddol ddifrifol yno, sydd ddim yn annhebyg i'r heriau sy'n ein hwynebu yng Nghaerdydd. Mae'n ymddangos bod maer Llundain yn mynd ar drywydd tai am unrhyw bris, ni waeth beth fo'r ansawdd, ac yn cerdded i ffwrdd o anghenion y rhai sydd eu hangen fwyaf. Felly, sut mae'r Bil hwn mewn unrhyw ffordd yn tanseilio ein gallu i gynnal ein safonau sero net, y gellid eu mabwysiadu gan weddill y DU pe baent yn meddwl felly? Fel arall, rydym yn syml yn gorfod ôl-osod tai nad ydynt wedi'u hadeiladu i'r lefel briodol sydd ei hangen o fewn ein gofyniad i leihau'r allyriadau carbon sy'n deillio o wresogi ein cartrefi.
Yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb—Rebecca Evans.
The Cabinet Secretary to reply—Rebecca Evans.
Thank you to colleagues for those points and there are some detailed points for me to respond to. I'm very grateful to Mike Hedges, actually, for being able to set out some of the Welsh Government's responses to some of those key issues that were raised during scrutiny. The changes really are about modernising existing legislation and making it more appropriate for the examination of projects. The changes made are generally minor, but they make small improvements to improve processes. And the changes will affect a small number of projects, but, of course, it's still really important to make sure that they are effective.
In terms of the timing, whilst memorandum No. 5 was laid in the Senedd in accordance with the timescales set out in Standing Order 29, I absolutely recognise that committees did have limited time to consider it before this debate. However, the SLCM does relate to matters that have previously been considered by committees and don't raise any new issues that haven't previously been scrutinised, and there's no fundamental change raised by this particular SLCM. So, I just want to reassure colleagues of that point.
In terms of the NSIP, and the pre-application requirements in terms of engaging the public, I think that that is an absolutely critical point that has been raised by committees. And as others have mentioned, I did raise this specifically with the UK Government's Minister for Housing and Planning, and set out, really, our approach within our Welsh legislation for things that we have responsibility for here. It's very much about pre-loading and front-loading that approach to community engagement with communities and relevant stakeholders as well. The UK Government Minister did confirm that front-loading and consultation does remain central to the UK Government's approach to infrastructure consenting under its NSIP regime. And I was able to write to colleagues in August on that specific point, setting out that, as demonstrated by measures in the Infrastructure (Wales) Act 2024 that will introduce the SIP process, we are absolutely committed to engaging with the UK Government. Whilst the relevant provisions in the Bill relating to NSIP processes are not within the legislative competence of the Senedd, we do want to ensure that, where a development is in Wales, the situation and the process is equally front-loaded. So, I do hope that I have been able to give some assurance on that. I know that when you look at everything that the UK Government has said publicly, when you look at the details of its own consultation, you will see that there is a really strong commitment to that front-loading as well, but it's absolutely integral to our own particular approach in Wales.
In terms of the approach to nature, having considered the provisions, I am reassured that these are in conjunction with the wider amendments to the nature restoration fund. They mean that any cross-border sites in Wales shouldn't be negatively impacted by changes in England. I do recognise those concerns that have been raised by environmental groups and the challenges facing developers when you are operating across borders, but we are committed to ensuring that development is sustainable and committed to identifying where there are more strategic ways to address the systemic issues, for example nutrient pollution, which is a key concern for all of us. We will monitor the implementation of the nature restoration fund and consider whether a similar approach could work for us here in Wales.
And just turning, briefly—sorry, Llywydd—to the Planning (Wales) Bill, based on the current progress of the Planning and Infrastructure Bill through Parliament, we anticipate that there won't be an issue in terms of the timings of the Bills.
In terms of compulsory purchase, as introduced, clauses 83 to 87 and 89 to 92 do make several reforms to the general compulsory purchase order process and compensation rules, but those are outside of the Senedd's legislative competence. Those provisions will allow the electronic service of statutory notice, simplified requirements for newspaper notices and more delegation of decisions and for authorities to take earlier possession of land and properties. The Bill also extends existing provisions relating to section 14A of the Land Compensation Act 1961, which allows the removal of hope value. It also adds town and community councils to the list of acquiring authorities where they're using compulsory purchase powers to facilitate affordable or social housing. Our Welsh Government officials did secure amendments to these provisions to ensure that they wouldn't interfere with the provisions in an infrastructure consent Order under our own Infrastructure (Wales) Act 2024 relating to temporary possession of land. Whilst these provisions relate to reserved matters and aren't within the Senedd's competence, we were able to get, as I say, some amendments to those areas that did relate to Welsh Ministers' responsibilities.
So, I hope I've managed to answer most of those issues. I do again refer colleagues to the letters that I've sent to committee, where I've tried to address in more detail some of the concerns, particularly around the NSIP process, which I know is the primary concern.
Diolch i gyd-Aelodau am y pwyntiau hynny ac mae rhai pwyntiau manwl i mi ymateb iddynt. Rwy'n ddiolchgar iawn i Mike Hedges, mewn gwirionedd, am allu nodi rhai o ymatebion Llywodraeth Cymru i rai o'r materion allweddol hynny a godwyd yn ystod y craffu. Mae'r newidiadau mewn gwirionedd yn ymwneud â moderneiddio'r ddeddfwriaeth bresennol a'i gwneud yn fwy priodol ar gyfer archwilio prosiectau. Mae'r newidiadau a wnaed yn fach yn gyffredinol, ond maent yn gwneud gwelliannau bach i wella prosesau. A bydd y newidiadau yn effeithio ar nifer fach o brosiectau, ond, wrth gwrs, mae'n dal yn bwysig iawn gwneud yn siŵr eu bod yn effeithiol.
O ran yr amseriad, er bod memorandwm Rhif 5 wedi'i osod yn y Senedd yn unol â'r amserlenni a nodir yn Rheol Sefydlog 29, rwy'n cydnabod yn llwyr fod gan bwyllgorau amser cyfyngedig i'w ystyried cyn y ddadl hon. Fodd bynnag, mae'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol yn ymwneud â materion sydd wedi cael eu hystyried o'r blaen gan bwyllgorau ac nid ydynt yn codi unrhyw faterion newydd nad ydynt wedi bod yn destun craffu o'r blaen, ac nid oes unrhyw newid sylfaenol wedi'i godi gan y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol penodol hwn. Felly, rydw i eisiau tawelu meddwl cyd-Aelodau o ran y pwynt hwnnw.
O ran yr CISC, a'r gofynion cyn ymgeisio o ran ymgysylltu â'r cyhoedd, rwy'n credu bod hynny'n bwynt hollol hanfodol sydd wedi'i godi gan bwyllgorau. Ac fel y soniodd eraill, fe wnes i godi hyn yn benodol gyda Gweinidog Tai a Chynllunio Llywodraeth y DU, ac yn nodi, mewn gwirionedd, ein dull o fewn ein deddfwriaeth yng Nghymru ar gyfer pethau y mae gennym gyfrifoldeb amdanynt yma. Mae'n ymwneud yn fawr â'r dull hwnnw o ymgysylltu â'r gymuned â chymunedau a rhanddeiliaid perthnasol hefyd. Cadarnhaodd Gweinidog Llywodraeth y DU fod dechrau dwys ac ymgynghori yn parhau i fod yn ganolog i ddull Llywodraeth y DU o ran cydsynio seilwaith o dan ei chyfundrefn CISC. Ac roeddwn i'n gallu ysgrifennu at gyd-Aelodau ym mis Awst ar y pwynt penodol hwnnw, gan nodi, fel y dangoswyd gan fesurau yn Neddf Seilwaith (Cymru) 2024 a fydd yn cyflwyno'r broses CIS, ein bod wedi ymrwymo'n llwyr i ymgysylltu â Llywodraeth y DU. Er nad yw'r darpariaethau perthnasol yn y Bil sy'n ymwneud â phrosesau CISC o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, rydym am sicrhau bod y sefyllfa a'r broses yr un mor ddwys ar y dechrau lle mae datblygiad yng Nghymru. Felly, rwy'n gobeithio fy mod wedi gallu rhoi rhywfaint o sicrwydd ar hynny. Rwy'n gwybod, pan edrychwch ar bopeth y mae Llywodraeth y DU wedi'i ddweud yn gyhoeddus, pan edrychwch ar fanylion ei hymgynghoriad ei hun, fe welwch fod ymrwymiad cryf iawn i'r dechrau dwys hwnnw hefyd, ond mae'n rhan annatod o'n dull penodol ein hunain yng Nghymru.
O ran y dull gweithredu yn ymwneud â natur, ar ôl ystyried y darpariaethau, rwy'n sicr bod y rhain ar y cyd â'r diwygiadau ehangach i'r gronfa adfer natur. Maen nhw'n golygu na ddylai unrhyw newidiadau yn Lloegr effeithio'n negyddol ar safleoedd trawsffiniol yng Nghymru. Rwy'n cydnabod y pryderon hynny sydd wedi'u codi gan grwpiau amgylcheddol a'r heriau sy'n wynebu datblygwyr pan fyddwch chi'n gweithredu ar draws ffiniau, ond rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod datblygiad yn gynaliadwy ac wedi ymrwymo i nodi lle mae ffyrdd mwy strategol o fynd i'r afael â'r materion systemig, er enghraifft llygredd maethynnau, sy'n bryder sylweddol i bob un ohonom. Byddwn yn monitro gweithrediad y gronfa adfer natur ac yn ystyried a allai dull tebyg weithio i ni yma yng Nghymru.
Ac wrth droi, yn fyr—mae'n ddrwg gennyf, Llywydd—at y Bil Cynllunio (Cymru), yn seiliedig ar hynt bresennol y Bil Cynllunio a Seilwaith drwy'r Senedd, rydym yn rhagweld na fydd problem o ran amseriad y Biliau.
O ran prynu gorfodol, fel y'u cyflwynwyd, mae cymalau 83 i 87 ac 89 i 92 yn gwneud sawl diwygiad i'r broses gorchymyn prynu gorfodol cyffredinol a'r rheolau iawndal, ond mae'r rheini y tu allan i gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Bydd y darpariaethau hynny'n caniatáu cyflwyno hysbysiad statudol yn electronig, gofynion symlach ar gyfer hysbysiadau papurau newydd a mwy o ddirprwyo penderfyniadau ac i awdurdodau gymryd meddiant cynharach o dir ac eiddo. Mae'r Bil hefyd yn ymestyn darpariaethau presennol sy'n ymwneud ag adran 14A o Ddeddf Iawndal Tir 1961, sy'n caniatáu dileu gwerth gobaith. Mae hefyd yn ychwanegu cynghorau tref a chymuned at y rhestr o awdurdodau caffael lle maent yn defnyddio pwerau prynu gorfodol i hwyluso tai fforddiadwy neu gymdeithasol. Mae ein swyddogion Llywodraeth Cymru wedi sicrhau gwelliannau i'r darpariaethau hyn i sicrhau na fyddent yn ymyrryd â'r darpariaethau mewn Gorchymyn Cydsyniad Seilwaith o dan ein Deddf Seilwaith (Cymru) 2024 ein hunain sy'n ymwneud â meddiant tir dros dro. Er bod y darpariaethau hyn yn ymwneud â materion a gedwir yn ôl ac nad ydynt o fewn cymhwysedd y Senedd, roeddem yn gallu cael, fel y dywedais, rai gwelliannau i'r meysydd hynny a oedd yn ymwneud â chyfrifoldebau Gweinidogion Cymru.
Felly, rwy'n gobeithio fy mod wedi llwyddo i ateb y rhan fwyaf o'r materion hynny. Rwy'n cyfeirio cyd-Aelodau unwaith eto at y llythyrau rydw i wedi'u hanfon at y pwyllgor, lle rwyf wedi ceisio mynd i'r afael yn fanylach â rhai o'r pryderon, yn enwedig ynghylch y broses CISC, gan fy mod yn gwybod mai dyma'r prif bryder.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitemau 9 a 10 sydd nesaf. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan eitemau 9 a 10 yn cael eu grwpio i'w trafod, gyda phleidleisiau ar wahân. Os nad oes gwrthwynebiad i hynny, fe wnaf alw, felly, ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai i gyflwyno'r cynnig ar egwyddorion cyffredinol y Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru). Felly, Jayne Bryant i gyflwyno'r cynnig yna.
Items 9 and 10 are next. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 9 and 10 will be grouped for debate, but with separate votes. If there are no objections to that, I will therefore call on the Cabinet Secretary for Housing and Local Government to move the motion on the general principles of the Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill. So, Jane Bryant to move the motion.
Cynnig NDM9026 Jayne Bryant
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol y Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru).
Motion NDM9026 Jayne Bryant
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill.
Cynnig NDM9027 Jayne Bryant
Cynnig bod Senedd Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM9027 Jayne Bryant
To propose that Senedd Cymru, for the purposes of any provisions resulting from the Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
I move. Should I come up?
Rwy'n cynnig. A ddylwn i ddod i fyny?
Oh, would you like to speak as well as move?
O, hoffech chi siarad yn ogystal â chynnig?
Yes, I would, Llywydd. My microphone came on there. Diolch, Llywydd. I move the motions before the Senedd today.
As I begin my speech, I think of the 350 people who shared their lived experience of homelessness to develop this Bill. The weight of getting this right for them lies heavy on my shoulders, as it must on all of ours. This Bill is built on their experience and honed by the expertise of our delivery partners. I thank all of them for their work, which sets the course for implementation.
I want to express my thanks to the Chairs and members of the committees who have worked on this Bill: to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their considered and pragmatic recommendations; to the Finance Committee for their robust assessment of the legislation; and to the Local Government and Housing Committee for their wide-ranging, detailed consideration of our policy intentions. I have provided written responses to each of you in advance of today's debate.
I particularly welcome the recommendation that the Senedd should agree to the general principles of the Bill. The Bill forms part of our long-term ambition to make homelessness rare, brief and unrepeated, to ensure homelessness services are trauma informed, and that preventing homelessness is the responsibility of the Welsh public service. I'm pleased that these principles are supported, and I welcome this opportunity to respond.
I'm grateful to the Finance Committee for their conclusions that they are broadly content with the financial implications of the Bill, as set out in the regulatory impact assessment, subject to the comments and recommendations in their report. Implementing the Bill is expected to cost £247 million in present value terms over a 10-year period. If the reforms achieve improved prevention and relief outcomes as intended, these costs will be outweighed by a present value benefit of £481 million. That means net financial benefits of £235 million over 10 years, meaning that every £1 invested will generate £2 of benefits. And if the non-financial health and earning benefits to individuals are also included, then £703 million of net societal benefits will be achieved, meaning £4 of benefits for every £1 spent.
Recommendations for amendments to the Bill were limited. The majority aim to strengthen implementation and create the context for successful delivery. It has been possible, therefore, to accept or accept in principle the vast majority of the recommendations. I do not intend to address each of the recommendations here. I have done so in my written responses, but I will, however, address specific requests for updates and some areas of challenge. Each of the committees noted the importance of efficient implementation and have called for greater clarity on the face of the Bill. Recommendations are varied in form, but the intention behind each is to ensure that the Bill is implemented and its benefits fully realised. This is a shared objective and I want to provide clarity. I have instructed my officials to draft an amendment to publish progress updates and a requirement for evaluation on the face of the Bill, including a review of 'ask and act'.
Buaswn, mi fuaswn i, Llywydd. Daeth fy meicroffon ymlaen yn y fan yna. Diolch, Llywydd. Cynigiaf y cynigion gerbron y Senedd heddiw.
Wrth i mi ddechrau fy araith, rwy'n meddwl am y 350 o bobl a rannodd eu profiad bywyd o ddigartrefedd i ddatblygu'r Bil hwn. Mae'r pwysau o gael hyn yn iawn iddyn nhw yn drwm ar fy ysgwyddau, fel mae'n siŵr ei fod ar ysgwyddau pob un ohonom ni. Mae'r Bil hwn wedi'i lunio ar eu profiad nhw ac wedi'i hogi gan arbenigedd ein partneriaid cyflenwi. Diolch i bob un ohonyn nhw am eu gwaith, sy'n llunio llwybr gweithredu.
Fe hoffwn i ddiolch i'r Cadeiryddion ac aelodau'r pwyllgorau sydd wedi gweithio ar y Bil hwn: i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hargymhellion ystyriol a phragmataidd; i'r Pwyllgor Cyllid am eu hasesiad cadarn o'r ddeddfwriaeth; ac i'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai am eu hystyriaeth eang, fanwl o'n bwriadau polisi. Rwyf wedi darparu ymatebion ysgrifenedig i bob un ohonoch chi cyn y ddadl heddiw.
Rwy'n croesawu'n arbennig yr argymhelliad y dylai'r Senedd gytuno ag egwyddorion cyffredinol y Bil. Mae'r Bil yn rhan o'n huchelgais hirdymor i wneud digartrefedd yn beth prin, yn beth byr ac yn rhywbeth na chaiff ei ailadrodd, er mwyn sicrhau bod gwasanaethau digartrefedd yn cael eu dylunio gyda thrawma mewn golwg, a bod atal digartrefedd yn gyfrifoldeb gwasanaeth cyhoeddus Cymru. Rwy'n falch bod yr egwyddorion hyn yn cael eu cefnogi, ac rwy'n croesawu'r cyfle hwn i ymateb.
Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Cyllid am eu casgliadau eu bod yn gyffredinol fodlon â goblygiadau ariannol y Bil, fel y nodir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, yn amodol ar y sylwadau a'r argymhellion yn eu hadroddiad. Disgwylir i weithredu'r Bil gostio £247 miliwn mewn termau gwerth presennol dros gyfnod o 10 mlynedd. Os yw'r diwygiadau'n cyflawni gwell canlyniadau atal a rhyddhad fel y bwriadwyd, bydd y costau hyn yn cael eu gorbwyso gan fudd gwerth presennol o £481 miliwn. Mae hynny'n golygu buddion ariannol net o £235 miliwn dros 10 mlynedd, sy'n golygu y bydd pob £1 a fuddsoddir yn cynhyrchu £2 o fudd. Ac os yw'r buddion iechyd ac enillion anariannol i unigolion hefyd yn cael eu cynnwys, yna bydd £703 miliwn o fuddion cymdeithasol net yn cael eu cyflawni, sy'n golygu £4 o fuddion am bob £1 a wariwyd.
Roedd argymhellion ar gyfer diwygiadau i'r Bil yn gyfyngedig. Mae'r mwyafrif yn anelu at gryfhau gweithredu a chreu'r cyd-destun ar gyfer cyflawni llwyddiannus. Mae wedi bod yn bosibl, felly, derbyn neu dderbyn mewn egwyddor y mwyafrif helaeth o'r argymhellion. Nid wyf yn bwriadu mynd i'r afael â phob un o'r argymhellion yma. Rwyf wedi gwneud hynny yn fy ymatebion ysgrifenedig, ond byddaf, fodd bynnag, yn mynd i'r afael â cheisiadau penodol am ddiweddariadau a rhai meysydd heriol. Mae pob un o'r pwyllgorau wedi nodi pwysigrwydd gweithredu effeithlon ac wedi galw am fwy o eglurder ar wyneb y Bil. Mae'r argymhellion yn amrywiol o ran ffurf, ond bwriad pob un yw sicrhau bod y Bil yn cael ei weithredu ac y gwireddir ei fanteision yn llawn. Mae hwn yn amcan a rennir ac fe hoffwn i ddarparu eglurder. Rwyf wedi cyfarwyddo fy swyddogion i ddrafftio gwelliant i gyhoeddi diweddariadau cynnydd a gofyniad am werthuso ar wyneb y Bil, gan gynnwys adolygiad o 'gofyn a gweithredu'.
I note the calls to publish a timetable. I don't believe this belongs on the face of the Bill, but I'm happy to publish it, should the Bill achieve Royal Assent. A high-level version has already been shared with the Finance Committee.
Another key theme has been balancing individual accountability with a trauma-informed system. This has required careful navigation. I understand views on achieving this equilibrium are mixed. Some wish to see us go further in opening the system, whilst others want to see more red lines for behaviour that places the workforce and the system at risk. I believe this Bill strikes the right balance. It removes the exclusionary priority need and intentionality tests, it narrows the concept of unacceptable behaviour and brings forward the deliberate manipulation test. It also protects the homelessness workforce and ensures that temporary accommodation is safe for those who live and work there. I'm reticent to amend the Bill further and shift these dynamics. Supporting guidance and training will make clear that our focus is how to help people, not whether to help people.
The Local Government and Housing Committee also asked for an update on our work to include the police within the Bill. I also wish to provide the Senedd with an update on the Minister of the Crown consent process. The formal process of consent has not yet concluded, but positive conversations within the UK Government have continued since introduction. I'm confident that we will secure consent for the inclusion of all the bodies listed under the duty to 'ask and act' and the expanded duty to co-operate, meaning that these duties will apply to prisons, probation, youth justice, the Department for Work and Pensions and the Ministry of Defence.
However, concerns have been raised in relation to the broad nature of the regulation-making powers for both the duties to 'ask and act' and to co-operate. Delivering this Bill for the most vulnerable people in our communities is my priority. As such, to address the concerns and to secure consent, I intend to table an amendment to the regulation-making powers at Stage 2. The effect of this amendment will require additional consent from UK Ministers when the power is exercised in relation to reserved authorities. This will provide a mechanism for adding additional reserved authorities in future, provided the UK Government consent at that time.
The Senedd will note that the police are not currently listed in the Bill. As I have made clear, I believe there is a valuable contribution the police could make, and I have met with Home Office Ministers to discuss this. It has not, however, been possible to secure the support of the Home Office, and I'm therefore unable to incorporate the police within the Bill at the current time. I will be working with police and crime commissioners and chief constables in Wales to explore alternative non-legislative approaches to meet our policy intentions, and there is support for this work and good practice that we can build on.
I'm grateful to the committee for the small number of technical recommendations that they have made. At Stage 2, I intend to table amendments to narrow our drafting in relation to common housing registers, and to require the Senedd approval procedure in relation to sections 35 and 38 of the Bill. I also confirm my commitment to issue guidance that addresses every part of the Bill, including section 33, and will make a Stage 2 amendment that requires this.
Llywydd, I have sought to comment today on the more challenging areas of our work. However, I note again that, overall, amendments are very limited, and I really welcome the broad support that the Senedd has given to this Bill. I know from experience that good scrutiny only strengthens legislation, and I'm really grateful to my Senedd colleagues for their work on this Bill and for the work that they will undertake in the future to ensure that homelessness in Wales is rare, brief and unrepeated. I urge the Senedd to support the Bill. Diolch.
Rwy'n nodi'r galwadau i gyhoeddi amserlen. Nid wyf yn credu bod hyn yn perthyn i wyneb y Bil, ond rwy'n hapus i'w gyhoeddi, pe bai'r Bil yn cael Cydsyniad Brenhinol. Mae fersiwn lefel uchel eisoes wedi'i rhannu gyda'r Pwyllgor Cyllid.
Thema allweddol arall yw cydbwyso atebolrwydd unigol gyda system sy'n seiliedig ar drawma. Mae hyn wedi gofyn am lywio gofalus. Rwy'n deall bod safbwyntiau ar gyflawni'r cydbwysedd hwn yn gymysg. Mae rhai yn dymuno ein gweld yn mynd ymhellach wrth agor y system, tra bod eraill eisiau gweld mwy o rwystrau ar gyfer ymddygiad sy'n peryglu'r gweithlu a'r system. Credaf fod y Bil hwn yn sicrhau'r cydbwysedd cywir. Mae'n dileu'r elfennau o angen blaenoriaethol a phrofion bwriad, a oedd yn eithrio rhai, mae'n manylu ar y cysyniad o ymddygiad annerbyniol ac yn cyflwyno'r prawf manipiwleiddio bwriadol. Mae hefyd yn diogelu'r gweithlu digartrefedd ac yn sicrhau bod llety dros dro yn ddiogel i'r rhai sy'n byw ac yn gweithio yno. Rwy'n amharod i ddiwygio'r Bil ymhellach a newid y ddeinameg yma. Bydd cefnogi arweiniad a hyfforddiant yn gwneud yn glir mai ein pwyslais yw sut i helpu pobl, nid a ddylid helpu pobl.
Gofynnodd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai hefyd am ddiweddariad ar ein gwaith i gynnwys yr heddlu yn y Bil. Fe hoffwn i hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ar broses gydsynio Gweinidog y Goron. Nid yw'r broses ffurfiol o gydsynio wedi dod i ben eto, ond mae sgyrsiau cadarnhaol o fewn Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi parhau ers cyflwyno. Rwy'n hyderus y byddwn yn sicrhau cydsyniad i gynnwys yr holl gyrff a restrir o dan y ddyletswydd i 'ofyn a gweithredu' a'r ddyletswydd estynedig i gydweithredu, sy'n golygu y bydd y dyletswyddau hyn yn berthnasol i garchardai, y gwasanaeth prawf, cyfiawnder ieuenctid, yr Adran Gwaith a Phensiynau a'r Weinyddiaeth Amddiffyn.
Fodd bynnag, mae pryderon wedi'u codi mewn perthynas â natur eang y pwerau gwneud rheoliadau ar gyfer y dyletswyddau i 'ofyn a gweithredu' ac i gydweithredu. Cyflawni'r Bil hwn i'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau yw fy mlaenoriaeth. Felly, er mwyn mynd i'r afael â'r pryderon ac i sicrhau cydsyniad, rwy'n bwriadu cyflwyno gwelliant i'r pwerau gwneud rheoliadau yng Nghyfnod 2. Effaith y gwelliant hwn fydd gofyn am gydsyniad ychwanegol gan Weinidogion y Deyrnas Unedig pan fydd y pŵer yn cael ei arfer mewn perthynas ag awdurdodau a gedwir yn ôl. Bydd hyn yn darparu mecanwaith ar gyfer ychwanegu awdurdodau a gedwir yn ôl ychwanegol yn y dyfodol, ar yr amod bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn cydsynio ar y pryd.
Bydd y Senedd yn ymwybodol nad yw'r heddlu wedi'u rhestru yn y Bil ar hyn o bryd. Fel yr wyf wedi gwneud yn glir, credaf fod cyfraniad gwerthfawr y gallai'r heddlu ei wneud, ac rwyf wedi cwrdd â Gweinidogion y Swyddfa Gartref i drafod hyn. Fodd bynnag, nid yw hi wedi bod yn bosibl sicrhau cefnogaeth y Swyddfa Gartref, ac felly nid wyf yn gallu ymgorffori'r heddlu yn y Bil ar hyn o bryd. Byddaf yn gweithio gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu a phrif gwnstabliaid yng Nghymru i archwilio dulliau andeddfwriaethol amgen i gyflawni ein bwriadau polisi, ac mae cefnogaeth i'r gwaith hwn ac arferion da y gallwn ni adeiladu arnyn nhw.
Rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor am y nifer fach o argymhellion technegol y maen nhw wedi'u gwneud. Yng Nghyfnod 2, rwy'n bwriadu cyflwyno gwelliannau i gyfyngu ein drafftio mewn perthynas â chofrestrau tai cyffredin, ac i ofyn am weithdrefn gymeradwyo'r Senedd mewn perthynas ag adrannau 35 a 38 o'r Bil. Rwyf hefyd yn cadarnhau fy ymrwymiad i gyhoeddi canllawiau sy'n mynd i'r afael â phob rhan o'r Bil, gan gynnwys adran 33, a byddaf yn gwneud gwelliant yng Nghyfnod 2 sy'n gofyn am hyn.
Llywydd, rwyf wedi ceisio gwneud sylwadau heddiw ar y meysydd mwy heriol o'n gwaith. Fodd bynnag, nodaf eto, ar y cyfan, fod gwelliannau yn gyfyngedig iawn, ac rwy'n croesawu'n fawr y gefnogaeth eang y mae'r Senedd wedi'i roi i'r Bil hwn. Gwn o brofiad mai dim ond deddfwriaeth sy'n cryfhau craffu da, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'm cyd-Aelodau yn y Senedd am eu gwaith ar y Bil hwn ac am y gwaith y byddant yn ei wneud yn y dyfodol i sicrhau bod digartrefedd yng Nghymru yn beth brin, yn beth byr ac yn rhywbeth na chaiff ei ailadrodd. Rwy'n annog y Senedd i gefnogi'r Bil. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai i siarad yn gyntaf, John Griffiths.
I call on the Chair of the Local Government and Housing Committee to speak first, John Griffiths.
Diolch, Llywydd, and I’m pleased to speak in the debate today as Chair of the Local Government and Housing Committee, which has undertaken Stage 1 scrutiny on this Bill. Firstly, I would like to thank everyone who provided evidence for their valuable contributions, which helped shape our report.
The Bill contains a range of provisions relating to homelessness and the allocation of social housing, which are matters of great importance to us as a committee. We feel strongly that nobody should have to experience the trauma of homelessness and, as such, we welcome action that aims to take us further towards the goal of ending homelessness in Wales.
Having considered the evidence presented to us, we recommend that the general principles of the Bill are agreed by the Senedd. While we note the broad support from stakeholders for the aims of the Bill, we also acknowledge that significant concerns have been raised in relation to certain aspects. Legislation alone will not be enough to achieve the ambition of ending homelessness. A major effort is needed to deliver more social housing, which will be key to its success. Alongside more supply, sufficient resources are needed to deliver the changes. These aspects must be prioritised by the current and future Governments if the aims of the Bill are to be achieved.
Our report sets out our recommendations and conclusions, which set out the changes we believe are needed to strengthen this legislation. I will outline some of these areas today.
On implementation, although our recommendation for a duty to publish a timetable has been rejected, I'm pleased that timings have been provided in response to the Finance Committee's report, and I very much welcome what the Cabinet Secretary had to say earlier, which I think is very useful, in terms of the committee's concerns. We do believe that certainty on timings is crucial in preparing for implementation, and of course time must be used wisely, including for training and resourcing the sector.
Part 1 of the Bill includes provisions aimed at preventing homelessness, which we and stakeholders generally welcome. However, local authorities are concerned these could lead to increased demand on a system that is already under pressure. The Bill would abolish the priority need and intentionally homeless tests, meaning that all applicants will be able to access homelessness support if they are deemed eligible. These are significant yet contentious changes, and we heard mixed views on whether they should be included.
As the tests are rarely used and as it is often the most vulnerable people who are penalised by these, we agree that the tests should be abolished. Despite this, we feel that local authorities' concerns should be listened to, and any unintended consequences of abolishing the tests should be mitigated effectively. We understand that abolishing these tests will be among the final provisions to be implemented. In the meantime, the Welsh Government should do more to ensure that local authorities have other operational tools available. Dedicated resource and support should be provided to increase the availability of intensive support services for households with high levels of need. We've recommended that the Welsh Government should identify good practice models of intensive support services for such households, and should provide the resource and leadership needed to require these services to be delivered in every local authority. That balance that the Cabinet Secretary mentioned earlier we think is absolutely crucial to getting this right, and again I welcome what the Cabinet Secretary had to say.
Our report notes the unease expressed by some at the retention of a local connection test in its current form, along with a new local connection to Wales test. Having considered the evidence, we support the new test and the exemption for people if they or someone in their household is at risk of suffering abuse. However, we feel there will be other vulnerable groups who would benefit from such an exemption. We realise that further work is needed on this and have recommended that this be undertaken in order to offer protection to others who need it. I'm pleased that the Cabinet Secretary has indicated acceptance of this.
We welcome the duty to provide help to retain suitable accommodation, as this is a key tool in ensuring that someone can sustain a tenancy. Such help is a critical part of preventing repeated episodes of homelessness. However, we agree with stakeholders that it should be available to those who need it beyond the 12-month period specified in the Bill. In response to our recommendation, the Cabinet Secretary has indicated that the help can be extended. But, as that wasn't clear to stakeholders, I'd like to reiterate the need for clarity. I'm pleased our call to look again at the level of need for such help has been accepted, as we've heard it's likely to be much higher than the 10 per cent of households estimated in the regulatory impact assessment.
The Bill enables a local authority to end its duty to support someone in certain circumstances. We agree that an authority must be able to respond to unacceptable behaviour, and they must have appropriate tools to do so effectively. However, ending homelessness support isn't a sustainable solution, and such a drastic step should only be taken as a last resort. Further options must be in place to enable authorities to respond to poor behaviour without ending support.
We'd like to see the Bill amended to clarify that a duty can only end if all other support mechanisms have been exhausted. And again, it's good to hear what the Cabinet Secretary has had to say, but we would like further elaboration on the reasoning for the particular stance of Welsh Government on this. And also on this issue, and to protect vulnerable people, guidance must be explicit that survivors of abuse must not have their duties ended due to the behaviour of an abusive person living with them.
We welcome the 'ask and act' duty and agree that this has the potential to identify many people in need of homelessness support and to help them to access it. We were surprised by the omission of some key sectors from the list of public bodies and it's been interesting to hear what the Cabinet Secretary has had to say, particularly perhaps in regard to the police. It would be good to have further information in due course on just what those alternative approaches that the Cabinet Secretary mentioned might entail.
On Part 2 of the Bill, on social housing allocation, we have highlighted our significant concerns at providing local authorities with a power to determine categories of people eligible for social housing allocation. Such a power will move us away from the universal idea that anyone can apply for social housing, and we are sceptical as to its inclusion in the Bill. We didn't hear evidence in support of the provision, and we do not feel that Welsh Government has sufficiently made its case for this provision.
Llywydd, I can see that time is rapidly disappearing, so perhaps I could just say again that, as I said earlier, we support the general principles of the Bill, but we believe that acting upon our recommendations would make the legislation more effective. I very much welcome some of the points that the Cabinet Secretary has made today in response to our concerns, but we'd still ask as a committee that the Cabinet Secretary looks very carefully at all the points we have raised, and some of the points that I've mentioned today. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n falch o siarad yn y ddadl heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, sydd wedi ymgymryd â gwaith craffu ar y Bil hwn yn ystod Cyfnod 1. Yn gyntaf, fe hoffwn i ddiolch i bawb a ddarparodd dystiolaeth am eu cyfraniadau gwerthfawr, a helpodd i lunio ein hadroddiad.
Mae'r Bil yn cynnwys ystod o ddarpariaethau sy'n ymwneud â digartrefedd a dyrannu tai cymdeithasol, sy'n faterion o bwys mawr i ni fel pwyllgor. Rydym yn teimlo'n gryf na ddylai unrhyw un orfod profi trawma digartrefedd ac, felly, rydym yn croesawu camau gweithredu sydd â'r nod o fynd â ni ymhellach tuag at y nod o roi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru.
Ar ôl ystyried y dystiolaeth a gyflwynwyd i ni, rydym yn argymell bod egwyddorion cyffredinol y Bil yn cael eu cytuno gan y Senedd. Er ein bod yn nodi'r gefnogaeth eang gan randdeiliaid i nodau'r Bil, rydym hefyd yn cydnabod bod pryderon sylweddol wedi'u codi mewn perthynas â rhai agweddau. Ni fydd deddfwriaeth ar ei phen ei hun yn ddigon i gyflawni'r uchelgais o roi terfyn ar ddigartrefedd. Mae angen ymdrech fawr i ddarparu mwy o dai cymdeithasol, a fydd yn allweddol i'w lwyddiant. Ochr yn ochr â mwy o gyflenwad, mae angen digon o adnoddau i gyflawni'r newidiadau. Rhaid i'r agweddau hyn gael eu blaenoriaethu gan y Llywodraeth bresennol a'r dyfodol os yw nodau'r Bil am gael eu cyflawni.
Mae ein hadroddiad yn nodi ein hargymhellion a'n casgliadau, sy'n nodi'r newidiadau a gredwn ni sydd eu hangen i gryfhau'r ddeddfwriaeth hon. Byddaf yn amlinellu rhai o'r meysydd hyn heddiw.
O ran gweithredu, er bod ein hargymhelliad ar gyfer dyletswydd i gyhoeddi amserlen wedi'i wrthod, rwy'n falch bod amseroedd wedi'u darparu mewn ymateb i adroddiad y Pwyllgor Cyllid, ac rwy'n croesawu'n fawr yr hyn oedd gan yr Ysgrifennydd Cabinet i'w ddweud yn gynharach, sy'n ddefnyddiol iawn, o ran pryderon y pwyllgor. Credwn fod sicrwydd ar amseroedd yn hanfodol wrth baratoi ar gyfer gweithredu, ac wrth gwrs rhaid defnyddio amser yn ddoeth, gan gynnwys ar gyfer hyfforddi ac adnoddau'r sector.
Mae Rhan 1 o'r Bil yn cynnwys darpariaethau sydd â'r nod o atal digartrefedd, yr ydym ni a rhanddeiliaid yn gyffredinol yn eu croesawu. Fodd bynnag, mae awdurdodau lleol yn pryderu y gallai hyn arwain at fwy o alw ar system sydd eisoes dan bwysau. Byddai'r Bil yn diddymu'r angen blaenoriaethol a phrofion digartrefedd bwriadol, sy'n golygu y bydd pob ymgeisydd yn gallu cael cymorth digartrefedd os ystyrir ei fod yn gymwys. Mae'r rhain yn newidiadau sylweddol ond dadleuol, ac fe glywsom ni farn gymysg ynghylch a ddylid eu cynnwys.
Gan na ddefnyddir y profion yn aml a chan fod y bobl fwyaf agored i niwed yn aml yn cael eu cosbi gan y rhain, rydym yn cytuno y dylid diddymu'r profion. Er gwaethaf hyn, rydym o'r farn y dylid gwrando ar bryderon awdurdodau lleol, a dylid lliniaru yn effeithiol unrhyw ganlyniadau anfwriadol o ddiddymu'r profion. Rydym yn deall y bydd diddymu'r profion hyn ymhlith y darpariaethau terfynol i'w gweithredu. Yn y cyfamser, dylai Llywodraeth Cymru wneud mwy i sicrhau bod gan awdurdodau lleol offer gweithredol eraill ar gael. Dylid darparu adnoddau a chymorth pwrpasol i gynyddu faint o wasanaethau cymorth dwys sydd ar gael i aelwydydd sydd mewn cryn angen. Rydym ni wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru nodi modelau arfer da o wasanaethau cymorth dwys ar gyfer aelwydydd o'r fath, ac y dylen nhw ddarparu'r adnoddau a'r arweinyddiaeth sydd eu hangen i fynnu bod y gwasanaethau hyn yn cael eu darparu ym mhob awdurdod lleol. Mae'r cydbwysedd hwnnw y soniodd yr Ysgrifennydd Cabinet amdano yn gynharach yn ein barn ni yn hollbwysig i gael hyn yn iawn, ac eto rwy'n croesawu'r hyn oedd gan yr Ysgrifennydd Cabinet i'w ddweud.
Mae ein hadroddiad yn nodi'r anesmwythder a fynegwyd gan rai ynglŷn â chadw prawf cysylltiad lleol yn ei ffurf bresennol, ynghyd â phrawf cysylltiad lleol â Chymru newydd. Ar ôl ystyried y dystiolaeth, rydym yn cefnogi'r prawf newydd a'r eithriad i bobl os ydyn nhw neu rywun yn eu cartref mewn perygl o ddioddef camdriniaeth. Fodd bynnag, rydym o'r farn y bydd grwpiau agored i niwed eraill a fyddai'n elwa o eithriad o'r fath. Rydym yn sylweddoli bod angen rhagor o waith ar hyn ac rydym ni wedi argymell bod hyn yn cael ei wneud er mwyn cynnig amddiffyniad i eraill sydd ei angen. Rwy'n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi nodi ei bod yn derbyn hyn.
Rydym yn croesawu'r ddyletswydd i ddarparu cymorth i gadw llety addas, gan fod hwn yn offeryn allweddol i sicrhau bod rhywun yn gallu cynnal tenantiaeth. Mae cymorth o'r fath yn rhan hanfodol o atal achosion cyson o ddigartrefedd. Fodd bynnag, rydym yn cytuno â rhanddeiliaid y dylai fod ar gael i'r rhai sydd ei angen y tu hwnt i'r cyfnod o 12 mis a bennir yn y Bil. Mewn ymateb i'n hargymhelliad, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi nodi y gellir ymestyn y cymorth. Ond, gan nad oedd hynny'n glir i randdeiliaid, fe hoffwn i ailadrodd yr angen am eglurder. Rwy'n falch bod ein galwad i edrych eto ar lefel yr angen am gymorth o'r fath wedi'i dderbyn, gan ein bod wedi clywed ei fod yn debygol o fod yn llawer uwch na'r 10 y cant o aelwydydd a amcangyfrifir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol.
Mae'r Bil yn galluogi awdurdod lleol i roi terfyn ar ei ddyletswydd i gefnogi rhywun mewn rhai amgylchiadau. Rydym yn cytuno bod yn rhaid i awdurdod allu ymateb i ymddygiad annerbyniol, ac mae'n rhaid iddyn nhw gael offer priodol i wneud hynny'n effeithiol. Fodd bynnag, nid yw rhoi terfyn ar gymorth digartrefedd yn ateb cynaliadwy, a dim ond fel dewis olaf y dylid cymryd cam o'r fath. Rhaid i opsiynau pellach fod ar waith i alluogi awdurdodau i ymateb i ymddygiad gwael heb roi terfyn ar gefnogaeth.
Fe hoffem ni weld y Bil yn cael ei ddiwygio i egluro y gall dyletswydd ddod i ben dim ond os yw'r holl fecanweithiau cymorth eraill wedi'u disbyddu. Ac eto, mae'n dda clywed beth sydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet i'w ddweud, ond fe hoffem ni ymhelaethu ymhellach ar y rhesymeg dros safiad penodol Llywodraeth Cymru ar hyn. A hefyd ar y mater hwn, ac i amddiffyn pobl agored i niwed, rhaid i ganllawiau fod yn glir na ddylid terfynnu dyletswyddau tuag at oroeswyr camdriniaeth oherwydd ymddygiad rhywun sy'n byw gyda nhw ac sy'n eu camdrin nhw.
Rydym ni'n croesawu'r ddyletswydd 'gofyn a gweithredu' ac yn cytuno bod gan hyn y potensial i adnabod llawer o bobl sydd angen cymorth digartrefedd ac i'w helpu i gael mynediad ato. Fe gawsom ni ein synnu bod rhai sectorau allweddol wedi eu hepgor o'r rhestr o gyrff cyhoeddus ac mae wedi bod yn ddiddorol clywed beth oedd gan yr Ysgrifennydd Cabinet i'w ddweud, yn enwedig efallai mewn perthynas â'r heddlu. Byddai'n dda cael rhagor o wybodaeth maes o law am yr hyn y gallai'r dulliau amgen hynny y soniodd yr Ysgrifennydd Cabinet amdanyn nhw eu cynnwys.
Ynghylch Rhan 2 y Bil, sef dyrannu tai cymdeithasol, rydym ni wedi tynnu sylw at ein pryderon sylweddol ynghylch rhoi pŵer i awdurdodau lleol bennu categorïau o bobl sy'n gymwys i gael tai cymdeithasol. Bydd pŵer o'r fath yn rhoi hyd braich rhyngddom â'r syniad cyffredinol y gall unrhyw un wneud cais am dŷ cymdeithasol, ac rydym yn amheus ynghylch ei gynnwys yn y Bil. Ni chlywsom ni dystiolaeth i gefnogi'r ddarpariaeth, ac nid ydym ni'n teimlo bod Llywodraeth Cymru wedi dadlau ei hachos dros y ddarpariaeth hon yn ddigonol.
Llywydd, gallaf weld bod amser yn prysur gerdded, felly efallai y gallwn i ddim ond dweud eto, fel y dywedais i yn gynharach, ein bod yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil, ond credwn y byddai gweithredu ar ein hargymhellion yn gwneud y ddeddfwriaeth yn fwy effeithiol. Rwy'n croesawu'n fawr rai o'r pwyntiau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u gwneud heddiw mewn ymateb i'n pryderon, ond byddem yn dal i ofyn fel pwyllgor bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn edrych yn ofalus iawn ar yr holl bwyntiau rydym ni wedi'u codi, a rhai o'r pwyntiau rydw i wedi'u crybwyll heddiw. Diolch yn fawr.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid nesaf—Peredur Owen Griffiths.
Chair of the Finance Committee next—Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd, a dwi'n croesawu'r cyfle yma i gymryd rhan yn y ddadl ar ran y Pwyllgor Cyllid. Dwi'n falch o nodi bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn tri o'n hargymhellion, ond mae'r tri argymhelliad sy'n weddill wedi eu derbyn mewn egwyddor yn unig. Hoffwn gymryd munud neu ddau i amlinellu safbwynt y pwyllgor.
Thank you, Llywydd, and I welcome the opportunity to participate in this debate on behalf of the Finance Committee. I'm pleased to note that the Cabinet Secretary has accepted three of our recommendations, although the remaining three recommendations have only been accepted in principle. I'd like to take a few moments to outline the committee's position.
We are broadly content with the financial implications of the Bill as set out in the regulatory impact assessment. However, we do have some concerns about the robustness of the evidence used as a basis for the cost estimates. The Cabinet Secretary herself has acknowledged the challenges posed by limited data and erratic statistics over the past five years. While we accept that the best available evidence has been used, we believe further modelling is needed to fully understand the public sector cost of homelessness under alternative scenarios.
That's why our first recommendation calls for a sensitivity analysis to be conducted and included in an updated RIA after Stage 2. I'm pleased to see that the Cabinet Secretary accepts this recommendation and will consider different growth rates assumptions and the impact on cost projections in the revised RIA. The Welsh Government intends to provide funding to local authorities during the initial years of implementation and expects financial benefits to more than offset the costs of legislation by 2028-29. We believe local authorities must be supported throughout the transition period, not just at the outset, especially if those financial benefits are delayed.
Our second recommendation seeks clarity on what the Welsh Government considers to be the initial years of the implementation period for funding purposes, and urges the Cabinet Secretary to provide assurances that funding will continue should deficits arise. In response, the Cabinet Secretary sets out the various implementation phases over a 10-year period and recognises that targeted investment will be needed for later phases. She also accepts, in principle, that a future Welsh Government should continue to provide funding to support local authorities if funding deficits arise as a result of financial benefits not being realised as soon as anticipated.
Turning to specific areas in our report, we heard that some investment has already been made to help local authorities realign their homelessness system in preparation for the Bill. Our third recommendation asks for a breakdown of this funding, the activities it has supported, and details on how and when future funding will be distributed to local authorities to reflect their individual needs. Again, the Cabinet Secretary accepts this recommendation in principle and commits to updating the committee following yesterday's publication of the Welsh Government's detailed draft budget.
We are also mindful of the capacity pressures facing local authorities, and heard that some are already restructuring in anticipation of the Bill. Our fourth recommendation is focused on this issue and calls on the Cabinet Secretary to provide details of these restructuring activities and associated costs, and to confirm whether these costs are reflected in the RIA. Accepting this recommendation in principle, the Cabinet Secretary confirms that the full cost of implementation in the RIA has not been adjusted for any work already undertaken by local authorities.
In relation to Part 2 of the Bill, we note that the proposed regulation-making power will allow Welsh Ministers to specify standardised information to be included in the common housing register. This will help to address existing gaps in social housing data, but we feel further work is required in this area. That's why our fifth recommendation asks the Welsh Government to work with local authorities to agree on the data to be included in all registers, and to confirm whether maintaining a common housing register remains cost-neutral for those already operating them. I'm pleased to see that the Cabinet Secretary has accepted this recommendation and will expedite this stakeholder engagement and report back to us.
Rydym yn eithaf bodlon â goblygiadau ariannol y Bil fel y'u nodir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol. Fodd bynnag, mae gennym ni rai pryderon ynghylch cadernid y dystiolaeth a ddefnyddir fel sail i'r amcangyfrifon costau. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi cydnabod yr heriau a achosir gan ddata cyfyngedig ac ystadegau afreolus dros y pum mlynedd diwethaf. Er ein bod yn derbyn bod y dystiolaeth orau sydd ar gael wedi'i defnyddio, credwn fod angen modelu pellach i ddeall cost digartrefedd yn y sector cyhoeddus mewn gwahanol sefyllfaoedd
Dyna pam mae ein hargymhelliad cyntaf yn galw am gynnal a chynnwys dadansoddiad sensitifrwydd mewn asesiad effaith rheoleiddiol wedi'i ddiweddaru ar ôl Cyfnod 2. Rwy'n falch o weld bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn derbyn yr argymhelliad hwn a bydd yn ystyried gwahanol ragdybiaethau ynghylch cyfraddau twf a'r effaith ar amcanestyniadau cost yn yr asesiad effaith rheoleiddiol diwygiedig. Mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu darparu cyllid i awdurdodau lleol yn ystod blynyddoedd cyntaf y gweithredu ac mae'n disgwyl i fanteision ariannol fwy na gwrthbwyso costau deddfwriaeth erbyn 2028-29. Credwn fod yn rhaid i awdurdodau lleol gael eu cefnogi trwy gydol y cyfnod pontio, nid dim ond ar y dechrau, yn enwedig os bydd oedi gyda'r buddion ariannol hynny.
Mae ein hail argymhelliad yn ceisio eglurder ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ystyried fel blynyddoedd cyntaf y cyfnod gweithredu at ddibenion ariannu, ac yn annog yr Ysgrifennydd Cabinet i roi sicrwydd y bydd cyllid yn parhau pe bai diffygion yn ymddangos. Mewn ymateb, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn nodi'r gwahanol gamau gweithredu dros gyfnod o 10 mlynedd ac yn cydnabod y bydd angen buddsoddiad wedi'i dargedu ar gyfer camau diweddarach. Mae hi hefyd yn derbyn, mewn egwyddor, y dylai Llywodraeth Cymru yn y dyfodol barhau i ddarparu cyllid i gefnogi awdurdodau lleol os bydd diffygion cyllido yn codi o ganlyniad i beidio â gwireddu buddion ariannol cyn gynted ag y disgwyliwyd.
Gan droi at feysydd penodol yn ein hadroddiad, fe glywsom ni fod rhywfaint o fuddsoddiad eisoes wedi'i wneud i helpu awdurdodau lleol i gysoni eu system ddigartrefedd wrth baratoi ar gyfer y Bil. Mae ein trydydd argymhelliad yn gofyn am ddadansoddiad o'r cyllid hwn, y gweithgareddau y mae wedi'u cefnogi, a manylion ynghylch sut a phryd y bydd cyllid yn y dyfodol yn cael ei ddosbarthu i awdurdodau lleol i adlewyrchu eu hanghenion unigol. Unwaith eto, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn derbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor ac yn ymrwymo i ddiweddaru'r pwyllgor ar ôl cyhoeddi cyllideb ddrafft fanwl Llywodraeth Cymru ddoe.
Rydym ni hefyd yn ymwybodol o'r pwysau capasiti sy'n wynebu awdurdodau lleol, ac fe glywsom ni fod rhai eisoes yn ailstrwythuro yn disgwyl y Bil. Mae ein pedwerydd argymhelliad yn canolbwyntio ar y mater hwn ac yn galw ar i'r Ysgrifennydd Cabinet ddarparu manylion am y gweithgareddau ailstrwythuro hyn a'r costau cysylltiedig, ac i gadarnhau a yw'r costau hyn yn cael eu hadlewyrchu yn yr asesiad effaith rheoleiddiol. Gan dderbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn cadarnhau nad yw'r gost lawn o weithredu yn yr asesiad effaith rheoleiddiol wedi'i haddasu ar gyfer unrhyw waith a wnaed eisoes gan awdurdodau lleol.
Mewn perthynas â Rhan 2 o'r Bil, nodwn y bydd y pŵer gwneud rheoliadau arfaethedig yn caniatáu i Weinidogion Cymru bennu gwybodaeth safonol i'w chynnwys yn y gofrestr dai gyffredin. Bydd hyn yn helpu i fynd i'r afael â'r bylchau presennol mewn data tai cymdeithasol, ond rydym yn teimlo bod angen rhagor o waith yn y maes hwn. Dyna pam mae ein pumed argymhelliad yn gofyn i Lywodraeth Cymru weithio gydag awdurdodau lleol i gytuno ar y data i'w gynnwys ym mhob cofrestr, ac i gadarnhau a yw cynnal cofrestr dai gyffredin yn parhau i fod yn cost-niwtral i'r rhai sydd eisoes yn eu gweithredu. Rwy'n falch o weld bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn yr argymhelliad hwn ac y bydd yn prysuro ymlaen gyda'r ymgysylltiad rhanddeiliaid hwn ac yn adrodd yn ôl i ni.
Yn olaf, Llywydd, mae'r pwyllgor am ail-bwysleisio pwysigrwydd adolygiad ôl-weithredu cadarn, ac rydym yn croesawu ymrwymiad yr Ysgrifennydd Cabinet i fonitro costau a buddion gwirioneddol. Mae ein chweched argymhelliad—a’n hargymhelliad olaf—yn gofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet egluro ei dull o fonitro ac adolygu gweithrediad y Bil, gan gynnwys yr amserlen arfaethedig. Eto, mae’r Ysgrifennydd Cabinet yn derbyn yr argymhelliad hwn ac yn bwriadu egluro ei dull drwy welliannau yng Nghyfnod 2. Diolch yn fawr.
Finally, Llywydd, the committee reiterates the importance of a robust post-implementation review, and we welcome the Cabinet Secretary's commitment to monitoring actual costs and benefits. Our sixth and final recommendation asks the Cabinet Secretary to clarify her approach to monitoring and reviewing the Bill's implementation, including the proposed timescales. Again, the Cabinet Secretary accepts this recommendation and intends to clarify her approach by way of amendments at Stage 2. Thank you very much.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nesaf—Mike Hedges.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee next—Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee's report on the Bill drew two conclusions and made five recommendations. I thank the Cabinet Secretary for her response, which the committee considered yesterday.
First, on the accessibility of the Bill, the committee believes the Bill is not easy to follow, and, as a result, it is not easy to understand what changes are being made by reading the Bill on its own. The Cabinet Secretary told the committee that, once the legislation is enforced, all readers would be able to access a comprehensive version of Part 2 of the Housing (Wales) Act 2014 as amended. However, the committee is aware that it is only paid-for services such as Westlaw and LexisNexis that provide comprehensive versions of Acts as amended in a timely fashion. Such services are unlikely to be easily accessible and available to Welsh citizens, who may need to understand the framework for homelessness and housing legislation in Wales and therefore their rights under the legislation.
Still on the theme of accessibility, the committee had some concerns about provisions in the Bill regarding the duty to 'ask and act'. Through section 21, a new section is being added to the 2014 Act that creates a duty on specified public authorities to identify where individuals may be homeless or at risk of homelessness, and then seek their consent to make a referral to the local housing authority. The committee notes in this report that more than a dozen public authorities are specified on the face of the Bill. But the Government is also seeking a Henry VIII power that would enable it to add to the list. The committee considers it to be regrettable, from an accessibility of law point of view, that a final list of public bodies expected to be subject to the 'ask and act' duty is not already specified on the face of the Bill.
I will move on to the committee's consideration of the Government's plans for the implementation of the Bill. These plans will stretch beyond the seventh Senedd and into the eighth Senedd. Given the committee's remit and the focus of our scrutiny, we do not feel that we can comment on the readiness of the sector and its ability to manage the requirements of the new legislation and therefore the pace at which full implementation can be achieved. However, the committee's role would help ensure that the Senedd makes good law that does not over-delegate power to the Executive to be used at an undetermined point in the future. It's for this reason the committee believes the Bill should be strengthened to protect the Senedd and the role of its democratically elected Members, and we have therefore made two recommendations.
First, the Bill should be amended so that the Welsh Ministers are required to report to the Senedd by no later than the end of 2028 on the steps being taken by the Government in progressing towards full implementation of the Act. The Bill should also be amended so that a further report is required to be laid before the Senedd by the end of 2029, which provides an update on the progress being made in implementing the Act. The committee believes this progress report must include details of any delays that have arisen to the implementation timetable outlined in the first report, and the reason for these delays. Secondly, the committee believes the Bill should be amended so that the Welsh Ministers are required to evaluate the Act, including its effectiveness in delivering its objectives, by the end of 2033. The committee welcomes the fact that the Cabinet Secretary is committed to bringing forward amendments to address both of these recommendations.
Finally, the committee has made two recommendations regarding specific delegated powers in Part 2 of the Bill that make provision for social housing allocation. Section 35 delegates a regulation-making power to Welsh Ministers that will enable them to prescribe classes of people who may or may not be treated as qualifying persons owed reasonable preference in the allocation of social housing. It is proposed that such regulations would be subject to the Senedd's annulment procedure. Recommendation 4 in the committee's report is that the Bill should be amended so that these regulations are subject to the Senedd approval procedure.
Similarly, as regulations made under the new sections 160D and 160E, as inserted by section 38 of the Bill, can confer functions on local housing authorities, the committee does not consider that the annulment procedure will afford the Senedd with the appropriate level of scrutiny. And on recommendation 5, the Bill should be amended so that these regulations are also subject to the Senedd approval procedure. Again, the committee welcomes the Cabinet Secretary's acceptance of these recommendations. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Daeth adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y Bil i ddau gasgliad a gwnaeth bum argymhelliad. Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei hymateb, a ystyriodd y pwyllgor ddoe.
Yn gyntaf, o ran hygyrchedd y Bil, mae'r pwyllgor yn credu nad yw'r Bil yn hawdd i'w ddilyn, ac, o ganlyniad, nid yw'n hawdd deall pa newidiadau sy'n cael eu gwneud trwy ddarllen y Bil ar ei ben ei hun. Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrth y pwyllgor, unwaith y gorfodir y ddeddfwriaeth, byddai pob darllenydd yn gallu cael mynediad at fersiwn gynhwysfawr o Ran 2 o Ddeddf Tai (Cymru) 2014 fel y'i diwygiwyd. Fodd bynnag, mae'r pwyllgor yn ymwybodol mai dim ond gwasanaethau taledig fel Westlaw a LexisNexis sy'n darparu fersiynau cynhwysfawr o'r Deddfau fel y'u diwygiwyd mewn modd amserol. Mae'n annhebygol y bydd gwasanaethau o'r fath yn hygyrch ac ar gael i ddinasyddion Cymru, ac efallai y bydd angen iddyn nhw ddeall y fframwaith ar gyfer digartrefedd a deddfwriaeth tai yng Nghymru ac felly eu hawliau o dan y ddeddfwriaeth.
Gan barhau â'r thema o hygyrchedd, roedd gan y pwyllgor beth pryderon am ddarpariaethau yn y Bil o ran y ddyletswydd 'gofyn a gweithredu'. Trwy adran 21, mae adran newydd yn cael ei hychwanegu at Ddeddf 2014 sy'n creu dyletswydd ar awdurdodau cyhoeddus penodol i adnabod lle gall unigolion fod yn ddigartref neu mewn perygl o ddigartrefedd, ac yna ceisio eu caniatâd i wneud atgyfeiriad at yr awdurdod tai lleol. Mae'r pwyllgor yn nodi yn yr adroddiad hwn fod mwy na dwsin o awdurdodau cyhoeddus wedi'u nodi ar wyneb y Bil. Ond mae'r Llywodraeth hefyd yn ceisio pŵer Harri'r Wythfed a fyddai'n ei galluogi i ychwanegu at y rhestr. Mae'r pwyllgor o'r farn ei bod hi'n anffodus, o safbwynt hygyrchedd y gyfraith, nad yw rhestr derfynol o gyrff cyhoeddus y disgwylir iddyn nhw fod yn ddarostyngedig i'r ddyletswydd 'gofyn a gweithredu' eisoes wedi eu nodi ar wyneb y Bil.
Byddaf yn symud ymlaen at ystyriaeth y pwyllgor o gynlluniau'r Llywodraeth ar gyfer gweithredu'r Bil. Bydd y cynlluniau hyn yn ymestyn y tu hwnt i'r seithfed Senedd ac i mewn i'r wythfed Senedd. O ystyried cylch gwaith y pwyllgor a phwyslais ein craffu, nid ydym yn teimlo y gallwn ni wneud sylwadau ar barodrwydd y sector a'i allu i reoli gofynion y ddeddfwriaeth newydd ac felly cyflymder ei weithredu'n llawn. Fodd bynnag, byddai swyddogaeth y pwyllgor yn helpu i sicrhau bod y Senedd yn gwneud cyfraith dda nad yw'n gorddirprwyo pŵer i'r Weithrediaeth i'w ddefnyddio ar adeg amhenodol yn y dyfodol. Am y rheswm hwn mae'r pwyllgor yn credu y dylid cryfhau'r Bil i amddiffyn y Senedd a swyddogaeth ei Aelodau a etholwyd yn ddemocrataidd, ac felly rydym ni wedi gwneud dau argymhelliad.
Yn gyntaf, dylid diwygio'r Bil fel ei bod yn ofynnol i Weinidogion Cymru adrodd i'r Senedd erbyn diwedd 2028 fan bellaf ar y camau sy'n cael eu cymryd gan y Llywodraeth i symud ymlaen tuag at weithredu'r Ddeddf yn llawn. Dylid diwygio'r Bil hefyd fel bod angen cyflwyno adroddiad pellach gerbron y Senedd erbyn diwedd 2029, sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd sy'n cael ei wneud o ran gweithredu'r Ddeddf. Mae'r pwyllgor yn credu bod yn rhaid i'r adroddiad cynnydd hwn gynnwys manylion unrhyw oedi yn yr amserlen weithredu a amlinellir yn yr adroddiad cyntaf, a'r rheswm dros yr oedi hyn. Yn ail, mae'r pwyllgor o'r farn y dylid diwygio'r Bil fel ei bod yn ofynnol i Weinidogion Cymru werthuso'r Ddeddf, gan gynnwys ei heffeithiolrwydd wrth gyflawni ei hamcanion, erbyn diwedd 2033. Mae'r pwyllgor yn croesawu'r ffaith bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo i gyflwyno gwelliannau i fynd i'r afael â'r ddau argymhelliad hyn.
Yn olaf, mae'r pwyllgor wedi gwneud dau argymhelliad ynghylch pwerau dirprwyedig penodol yn Rhan 2 o'r Bil sy'n gwneud darpariaeth ar gyfer dyraniad tai cymdeithasol. Mae adran 35 yn dirprwyo pŵer gwneud rheoliadau i Weinidogion Cymru a fydd yn eu galluogi i ragnodi dosbarthiadau o bobl y caniateir eu trin fel personau cymwys sy'n ddyledus o ffafriaeth resymol wrth ddyrannu tai cymdeithasol. Cynigir y byddai rheoliadau o'r fath yn ddarostyngedig i weithdrefn ddiddymu'r Senedd. Argymhelliad 4 yn adroddiad y pwyllgor yw y dylid diwygio'r Bil fel bod y rheoliadau hyn yn ddarostyngedig i weithdrefn gymeradwyo'r Senedd.
Yn yr un modd, gan y gall rheoliadau a wneir o dan adrannau newydd 160D a 160E, fel y'u mewnosodwyd gan adran 38 o'r Bil, roi swyddogaethau i awdurdodau tai lleol, nid yw'r pwyllgor o'r farn y bydd y weithdrefn ddiddymu yn caniatáu i'r Senedd graffu'n briodol. Ac o ran argymhelliad 5, dylid diwygio'r Bil fel bod y rheoliadau hyn hefyd yn ddarostyngedig i weithdrefn gymeradwyo'r Senedd. Unwaith eto, mae'r pwyllgor yn croesawu derbyniad yr Ysgrifennydd Cabinet o'r argymhellion hyn. Diolch, Llywydd.
I know that everyone here supports improvements to tackle homelessness, and from a Conservative perspective, we welcome efforts to do just that, in particular in helping people to avoid becoming homeless in the first instance. Thus, it is in this regard that we support the general principles of this Bill.
However, I will say that, having consulted with numerous stakeholders, it is clear that this legislation is not a silver bullet. The scale of the homelessness crisis in Wales, compounded by the dire state of housing provision, the conflict in Welsh Government policies on housing and the environment, and the fact that the rate of house building is at one of its lowest ever levels, has led many to believe that the Bill's impact will be limited. We must also recognise that homelessness is often rooted in complex personal circumstances—relationship breakdowns, addiction, post-traumatic stress disorder, family conflict, transitions from care or prison, domestic abuse—and housing individuals with such vulnerabilities and complex needs is far from straightforward.
While we can and should provide robust support services, we are going to be faced with persistent challenges, and this may explain why, despite increased efforts by local authorities, the rates of homelessness prevention and relief have remained static since the Housing (Wales) Act 2014. Therefore, in its best form, I believe that this Bill will not end homelessness, but rather help improve the speed and accessibility of accommodation for those who are at risk or already homeless. The Cabinet Secretary has stated that the Bill will expand access to homelessness services and enhance support for those most in need.
I have spoken directly with front-line staff in homelessness services and temporary accommodation, and they face significant challenges, constant threats of violence and inadequate pay that fails to reflect the stress and pressures of their roles. If this Bill is to succeed, it must be accompanied by substantial support for those working in the sector; not just financial, but also in terms of health and well-being. We also need long-term funding for services supporting people affected by addiction and violence. A recurring concern is the short-term nature of funding cycles, which leads to high staff turnover and undermines service consistency. This is not to say that we shouldn't try, but we must be realistic. The Bill is not a quick-fix solution and many pressing issues lie beyond its scope.
A major concern raised by stakeholders is the lack of available housing. The private rental market is contracting in many parts of Wales and there are simply not enough homes to meet demand. The proposal to remove the priority register and intentionality tests is contentious. While I admit, though, that most people currently presenting as homeless do meet priority criteria, shifting to a first-come, first-served model in an already overstretched system risks exacerbating the problem and increasing pressure on services.
From a technical standpoint, the Bill requires significant amendment. For example, the Bill on registered social landlords to accept housing referrals from local authorities must be balanced with a reciprocal duty on local authorities to provide relevant information about tenants' housing and support needs. This will help RSLs to make informed decisions that benefit both individuals and communities, ensuring sustainable tenancies. Without this information, there are real risks to safeguarding and community cohesion. Additionally, the Bill mandates that RSLs and private providers allocate properties for a common housing register maintained by local authorities. If implemented, it is essential that this register captures only social housing, not market or student housing, and allows for necessary transfers outside the register.
We welcome the continued exemption from referral for applicants at risk of abuse if returned to their area of local connection, and the broader definition of abuse to include domestic and other forms—both vital protections for vulnerable individuals. However, we're disappointed that the Bill does not exempt military veterans and their families in Wales from the local connection test. While we acknowledge the Cabinet Secretary's pledge to introduce secondary legislation to address this, we are concerned about this commitment beyond the current parliamentary term, especially given the implementation timeline extending into the next Senedd. It is, therefore, our group's firm position that an exemption for veterans should be incorporated.
Finally, I must express disappointment that the Welsh Government did not consult on the draft Bill, choosing to instead consult only on the White Paper. The absence of input from the housing sector during drafting has created a sense that the Bill is being rushed, which risks unforeseen consequences.
In conclusion, while we support the Bill's general principles, we must be clear about its limitations. Ending homelessness in Wales will require far more. We need to increase the supply of affordable housing, substantially free up the market to build more homes and resolve policy conflicts that currently hinder progress. Without addressing these broader issues, the aims of this Bill will remain out of reach. Thank you.
Rwy'n gwybod bod pawb yma yn cefnogi gwelliannau i fynd i'r afael â digartrefedd, ac o safbwynt y Ceidwadwyr, rydym ni'n croesawu ymdrechion i wneud hynny, yn enwedig wrth helpu pobl i osgoi dod yn ddigartref yn y lle cyntaf. Felly, yn hyn o beth rydym yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil hwn.
Fodd bynnag, byddaf yn dweud, ar ôl ymgynghori â nifer o randdeiliaid, ei bod yn amlwg nad ffon hud yw'r ddeddfwriaeth hon. Mae graddfa'r argyfwng digartrefedd yng Nghymru, wedi'i waethygu gan gyflwr ofnadwy y ddarpariaeth dai, y gwrthdaro ym mholisïau Llywodraeth Cymru ar dai a'r amgylchedd, a'r ffaith bod y gyfradd adeiladu tai ar un o'i lefelau isaf erioed, wedi arwain llawer i gredu y bydd effaith y Bil yn gyfyngedig. Rhaid i ni hefyd gydnabod bod digartrefedd yn aml wedi'i wreiddio mewn amgylchiadau personol cymhleth—chwalu perthynas, dibyniaeth, anhwylder straen ôl-drawmatig, gwrthdaro teuluol, pontio o ofal neu garchar, cam-drin domestig—ac mae cartrefu unigolion sydd â'r fath fregusrwydd ac anghenion cymhleth yn bell o fod yn syml.
Er y gallwn ni ac y dylem ni ddarparu gwasanaethau cymorth cadarn, rydym ni'n mynd i wynebu heriau parhaus, a gall hyn esbonio pam, er gwaethaf ymdrechion cynyddol gan awdurdodau lleol, mae'r cyfraddau atal a lliniaru digartrefedd wedi aros yn sefydlog ers Deddf Tai (Cymru) 2014. Felly, yn ei ffurf orau, credaf na fydd y Bil hwn yn rhoi terfyn ar ddigartrefedd, ond yn hytrach yn helpu i wella cyflymder a hygyrchedd darparu llety i'r rhai sydd mewn perygl o fod yn ddigartref, neu'r rhai sydd eisoes yn. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud y bydd y Bil yn ehangu mynediad at wasanaethau digartrefedd ac yn gwella cefnogaeth i'r rhai sydd fwyaf mewn angen.
Rwyf wedi siarad yn uniongyrchol â staff rheng flaen mewn gwasanaethau digartrefedd a llety dros dro, ac maen nhw'n wynebu heriau sylweddol, bygythiadau cyson o drais a thâl annigonol sy'n methu ag adlewyrchu straen a phwysau eu swyddi. Os yw'r Bil hwn i lwyddo, rhaid ei ategu gyda chefnogaeth sylweddol i'r rhai sy'n gweithio yn y sector; nid yn unig ariannol, ond hefyd o ran iechyd a lles. Mae angen cyllid hirdymor arnom ni hefyd ar gyfer gwasanaethau sy'n cefnogi pobl sy'n cael eu heffeithio gan gaethiwed a thrais. Pryder parhaus yw natur tymor byr cylchoedd cyllido, sy'n arwain at drosiant staff uchel ac sy'n tanseilio cysondeb gwasanaethau. Nid yw hyn i ddweud na ddylem ni geisio, ond mae'n rhaid i ni fod yn realistig. Nid yw'r Bil yn cynnig datrysiad cyflym ac mae llawer o faterion brys y tu hwnt i'w gwmpas.
Pryder mawr a godwyd gan randdeiliaid yw'r diffyg tai sydd ar gael. Mae'r farchnad rhentu preifat yn crebachu mewn sawl rhan o Gymru ac nid oes digon o gartrefi i ateb y galw. Mae'r cynnig i gael gwared ar y gofrestr flaenoriaeth a'r profion bwriad yn ddadleuol. Er fy mod i'n cyfaddef, fodd bynnag, bod y rhan fwyaf o bobl sy'n dweud eu bod yn ddigartref ar hyn o bryd yn bodloni meini prawf blaenoriaeth, mae newid i fodel cyntaf i'r felin mewn system sydd eisoes dan bwysau yn peryglu gwaethygu'r broblem a chynyddu pwysau ar wasanaethau.
O safbwynt technegol, mae'r Bil yn gofyn am ddiwygiad sylweddol. Er enghraifft, rhaid cydbwyso agweddau'r Bil ar landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn derbyn atgyfeiriadau tai gan awdurdodau lleol â dyletswydd tebyg ar awdurdodau lleol i ddarparu gwybodaeth berthnasol am anghenion tai a chymorth tenantiaid. Bydd hyn yn helpu landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i wneud penderfyniadau gwybodus sydd o fudd i unigolion a chymunedau, gan sicrhau tenantiaethau cynaliadwy. Heb yr wybodaeth hon, mae risgiau gwirioneddol i ddiogelu a chydlyniant cymunedol. Yn ogystal, mae'r Bil yn mynnu bod landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a darparwyr preifat yn dyrannu eiddo ar gyfer cofrestr dai gyffredin a gynhelir gan awdurdodau lleol. Os caiff ei weithredu, mae'n hanfodol bod y gofrestr hon yn cynnwys tai cymdeithasol yn unig, nid tai marchnad neu fyfyrwyr, ac yn caniatáu trosglwyddiadau angenrheidiol y tu allan i'r gofrestr.
Rydym yn croesawu'r eithriad parhaus rhag atgyfeirio ar gyfer ymgeiswyr sydd mewn perygl o gamdriniaeth os byddant yn dychwelyd i'w hardal cysylltiad lleol, a'r diffiniad ehangach o gam-drin i gynnwys ffurfiau domestig a ffurfiau eraill—y ddau yn amddiffyniad hanfodol i unigolion agored i niwed. Fodd bynnag, rydym yn siomedig nad yw'r Bil yn eithrio cyn-filwyr a'u teuluoedd yng Nghymru o'r prawf cysylltiad lleol. Er ein bod yn cydnabod addewid yr Ysgrifennydd Cabinet i gyflwyno is-ddeddfwriaeth i fynd i'r afael â hyn, rydym yn pryderu am yr ymrwymiad hwn y tu hwnt i'r tymor seneddol presennol, yn enwedig o ystyried yr amserlen weithredu sy'n ymestyn i'r Senedd nesaf. Felly, safbwynt cadarn ein grŵp yw y dylid ymgorffori eithriad i gyn-filwyr.
Yn olaf, mae'n rhaid i mi fynegi siom na wnaeth Llywodraeth Cymru ymgynghori ar y Bil drafft, gan ddewis ymgynghori ar y Papur Gwyn yn unig. Mae absenoldeb mewnbwn gan y sector tai wrth ddrafftio wedi creu teimlad bod y Bil yn cael ei frysio, sy'n peryglu creu canlyniadau annisgwyl.
I gloi, er ein bod yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil, mae'n rhaid i ni fod yn glir am ei gyfyngiadau. Bydd angen llawer mwy i roi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. Mae angen i ni gynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy, rhyddhau'r farchnad yn sylweddol i adeiladu mwy o gartrefi a datrys gwrthdaro polisi sy'n rhwystro cynnydd ar hyn o bryd. Heb fynd i'r afael â'r materion ehangach hyn, bydd nodau'r Bil hwn yn parhau i fod y tu hwnt i gyrraedd. Diolch.
Mae Plaid Cymru yn croesawu egwyddorion cyffredinol y Bil yma, sy'n anelu at atal digartrefedd, gwella'r cymorth sydd ar gael ac i sicrhau system decach i bawb. Nid mater o dai yn unig ydy digartrefedd, wrth gwrs; mae'n fater sy'n ymwneud ag iechyd, addysg, lles a chydraddoldeb. Dwi'n gefnogol o'r Bil yma, sy'n ceisio newid y dull o ymateb, gan symud oddi wrth ymateb i argyfyngau tuag at ymagwedd ragweithiol, sy'n ceisio atal yr argyfwng yn y lle cyntaf. Ond mae hi'n amlwg o'r cyfraniadau sydd wedi bod cyn belled fod angen cryfhau rhai o'r manylion wrth i ni symud ymlaen at y cam nesaf yn y broses ddeddfwriaethol.
Does yna ddim amser mwy prydlon na'r presennol i weithredu. Yn y flwyddyn ddiwethaf, mae'r data'n dangos bod dros 13,000 o bobl wedi ceisio cymorth oherwydd digartrefedd. Mae dros 10,000, gan gynnwys bron i 3,000 o blant, yn byw mewn llety dros dro, yn aml heb gyfleusterau sylfaenol fel cegin i goginio. Ac er bod Llywodraeth Cymru wedi honni eu bod nhw'n blaenoriaethu digartrefedd, mae'r ffigurau'n dangos realiti gwahanol, ac mae hi'n cael ei rhagweld y gallai digartrefedd godi 24 y cant erbyn 2041.
Mae'n argyfwng, felly, onid ydy? Does yna ddim amheuaeth bod y Bil yn cynnwys camau cadarnhaol, a dwi'n croesawu'r dull 'gofyn a gweithredu', ond dwi yn teimlo bod yna gyfle i fynd ymhellach a bod angen ehangu'r rhestr o gyrff cyhoeddus sydd yn delio efo pobl ar lawr gwlad, megis ysgolion, yr heddlu a meddygon teulu. A dwi'n meddwl bod eisiau eglurhad pellach ar sut bydd y ddyletswydd 'gofyn a gweithredu' yn cael ei monitro. Ac mae eisiau gofyn cwestiynau ynghylch ydy'r capasiti yno i weithredu'r ffordd yma mewn ffordd ymarferol.
Dwi'n meddwl bod yna gyfle i gryfhau gofynion a disgwyliadau ynghylch casglu a chyhoeddi data. Mae yna fylchau yn y Bil ynghylch sut y gall data gyfrannu at drawsnewid y system. Mae yna gyfle i fod yn fwy uchelgeisiol drwy sicrhau digideiddio, cysondeb rhwng awdurdodau lleol, a galluogi pobl i fonitro eu safle ar y gofrestr, er enghraifft.
Gan droi at Ran 2 o'r Bil yn benodol, dwi yn meddwl bod angen craffu hwn yn ofalus iawn, a dwi ddim yn meddwl ein bod ni wedi cael y cyfle i wneud y craffu yna yn iawn eto. Ychydig iawn o bobl sydd wedi cyfeirio at hwn y prynhawn yma. Mi fuasai Rhan 2 yn rhoi pŵer disgresiynol i awdurdodau lleol i benderfynu pwy sy'n gymwys i gael tai cymdeithasol. Ac, i fi, mae hynny'n mynd yn groes i'r egwyddor sylfaenol y dylai unrhyw berson gael gwneud cais am dŷ cymdeithasol. A dwi yn poeni bod dod â hwn i mewn yn cyflwyno ffordd wahanol o wneud y cyfrif o faint o bobl sydd ar y rhestrau aros, yn hytrach nag yn cynnig datrysiadau tymor hir. Yn fy marn i, mi ddylai tai cymdeithasol fod yn seiliedig ar yr egwyddor o gyffredinoldeb, sef universality, ac mae'n rhaid i ni wrthsefyll y stigma sy'n gysylltiedig â thai cymdeithasol. Ond dwi yn poeni bod y ddeddfwriaeth yn ei drafft presennol mewn perygl o wneud y gwrthwyneb i hynny, ac mae'r pwyllgor yn nodi nad ydy'r achos wedi'i wneud dros yr agwedd benodol yma o'r Bil, ac felly dwi yn edrych ymlaen at glywed beth fydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet i'w ddweud a beth fydd yr eglurhad dros gynnwys y darn yma.
A fy mhwynt olaf ydy, er fy mod i'n cefnogi egwyddorion y Bil yma, wrth gwrs, mae mynd i'r afael â'r argyfwng tai yng Nghymru yn mynd i olygu llawer iawn mwy na phasio'r Bil yma. Dwi'n credu, ac mae Plaid Cymru yn credu, fod angen deddfu i roi'r hawl i dai digonol yn rhan annatod o'r gyfraith yma yng Nghymru ac, yn hollol greiddiol, mae'n rhaid cynyddu'r cyflenwad o dai cymdeithasol yn sylweddol er mwyn datrys yr argyfwng tai drwyddi draw. Felly, mae yna gyfle yma i newid bywydau drwy'r Bil yma, ond mae yna elfennau ohono fo angen eu craffu, a dwi yn meddwl hefyd bod yn rhaid rhoi hwn mewn cyd-destun llawer iawn ehangach o beth sydd angen ei wneud ynghylch yr argyfwng tai yng Nghymru. Diolch.
Plaid Cymru welcomes the general principles of this Bill, which aims to prevent homelessness, improve the support that is available and ensure a fairer system for all. It's not just a matter of housing when it comes to homelessness, of course; it relates to health, education, welfare and equity. I am supportive of this Bill, which seeks to amend the response, moving away from a response to crises to a proactive response, which seeks to prevent the crisis from arising in the first instance. But it is clear from the contributions that we've already heard that there is a need to strengthen some of the details as we move forward to the next stage in the legislative process.
There is no more pressing time than the present to act. In the past year, the data demonstrates that over 13,000 people have tried to access support because of homelessness. Over 10,000, including almost 3,000 children, are living in temporary accommodation, often without basic facilities such as a kitchen to cook in. And although the Welsh Government has claimed that it is prioritising homelessness, the figures show a different reality, and it is foreseen that homelessness could increase 24 per cent by 2041.
It is a crisis, therefore, isn't it? There is no doubt that the Bill does include positive steps, and I welcome the 'ask and act' approach, but I do think that there is an opportunity to go further and that we need to expand the list of public bodies that deal with people's needs on the ground, such as schools, the police and GPs. And I do think that there is a need for a further explanation as to how the 'ask and act' duty will be monitored. And we need to ask questions as to whether the capacity is there to implement this duty in practice.
I do think that there is an opportunity to strengthen the requirements and expectations with regard to gathering and publishing data. There are gaps in the Bill in terms of how data can contribute to transforming the system. There's an opportunity to be more ambitious through ensuring digitisation, consistency between local authorities, and enabling people to monitor their place on the register, for example.
Turning to Part 2 of the Bill specifically, I do think that there is a need to scrutinise this very carefully, and I don't believe that we have had the opportunity to undertake that scrutiny properly yet. Very few people have referred to this this afternoon. Part 2 would give a discretionary power to local authorities to decide who is eligible to receive social housing. And, to me, that is contrary to the basic principle that any person should be able to make an application for social housing. And I think that bringing this in introduces a different way of counting how many people are on the waiting lists, rather than providing long-term solutions. In my view, social housing should be based on the principle of universality, and we have to stand against the stigma related to social housing. But I am concerned that this current draft of the legislation places us at risk of doing the opposite of that, and the committee does note that the case hasn't been made for this specific aspect of the Bill, and so I do look forward to hearing what the Cabinet Secretary will have to say about what the explanation will be for including this aspect in the Bill.
And my final point is that, although I support the general principles of this Bill, of course, tackling the housing crisis in Wales is going to mean a lot more than passing this Bill. I believe, and Plaid Cymru believe, that we need to legislate to place the right to adequate housing as an inextricable part of legislation here in Wales and, crucially, we have to increase the supply of social housing significantly to resolve the housing crisis in its entirety. So, there is an opportunity here to change and transform lives through this Bill, but there are elements of it that need to be scrutinised in greater detail, and I do think we need to put this in a far wider context in terms of what needs to be done when it comes to the housing crisis in Wales. Thank you.
I'm very pleased to speak today on the general principles of the Bill. I support those principles, I think it's a step forward, and I support the aim of enhancing the prevention and the relief of homelessness in Wales, the fact that it's concentrating on prevention and, in particular, getting rid of intentionality, which I think has caused major problems in preventing homelessness.
However, there are some points I want to make today, particularly to do with how homelessness affects care leavers, and how this particular Bill helps them. According to Public Health Wales, more than one in four of all young homeless people have been in care, with 26 per cent of care-experienced individuals having slept on friends' or families' sofas, and 14 per cent having slept rough on the streets.
The explanatory memorandum notes that there’s a noticeable gap between the legislation and practice when it comes to the implementation of arranging suitable accommodation for care leavers. It’s still commonplace for young people to be discharged from the care system directly into the homelessness system, which is totally unacceptable, because these young people are our responsibility. The fact that they go directly into the homelessness system is something that I hope that this Bill will prevent, because surely we have a duty to ensure that all care leavers have access to safe and secure housing when they come out of the care system. I think we must absolutely make certain that we do all that we can to ensure that they can thrive and flourish in their adult lives by having access to a home, and not let their experiences in care define their futures.
The Bill in its current form has provision to support care leavers up to the age of 21, and care leavers in education until the age of 25. First of all, could I ask the Cabinet Secretary if she could confirm whether this is for care leavers in full-time education, or does it also include part-time education? I think that is a very important point, because there are so many people in part-time education in Wales.
Secondly, the current trend, generally, is that young adults are choosing to stay in their family home due to the impact of rising living costs, and about 30 per cent of 25 to 29-year-olds live with their parents, and more than 11 per cent of 30 to 34-year-olds. So, why should we be expecting care leavers to fend for themselves in the homeless system from the age of 21, when their counterparts do not have to face this? I think this Bill is an opportunity to try to set that right. So, I hope the Cabinet Secretary will think of that.
Also, I think it’s very important to remember that, for young people living in residential children’s homes, they don’t have the option of the When I’m Ready scheme, which is available to children in foster homes. I think it’s a real shock when they come to 18 and have to leave the residential home that they may have been in for a long time. Both Voices from Care Cymru and the National Youth Advocacy Service are clear with their stance that the Welsh Government should extend care leaver support beyond the age of 21—it should be 25 across the board. I think in England it is up to 25, so I would like to think that Wales could ensure that our care leavers are cared for as well as they possibly can be.
There are also some other issues. I think the abolition of priority need is the best thing to do, but I do think that care leavers should be considered carefully, so that they are not impacted negatively by that. Also, on the local connection test, I think the impact on care leavers of not being exempt from the local connection test is one that I’m concerned about, because care leavers often have connections with areas that are not family connections, and friendship networks that link them to a particular area. I think it’s really important that those connections are recognised as being absolutely vital, and vital for their links to local communities. So, I hope we could consider removing care leavers from that particular test. And in terms of 'ask and act', I support the proposal that it should be extended to other bodies, and, in particular, education.
So, I welcome the Bill and its aims, and I think that it’s great that we’re making this move forward. But I do think it’s an opportunity to give more protection to the most vulnerable people in our society and those for whom we actually have responsibility. Diolch.
Rwy'n falch iawn o siarad heddiw am egwyddorion cyffredinol y Bil. Rwy'n cefnogi'r egwyddorion hynny, rwy'n credu ei fod yn gam ymlaen, ac rwy'n cefnogi'r nod o wella atal a lliniaru digartrefedd yng Nghymru, y ffaith ei fod yn canolbwyntio ar atal ac, yn benodol, yn cael gwared ar fwriad, sydd yn fy marn i wedi achosi problemau mawr wrth atal digartrefedd.
Fodd bynnag, mae yna rai pwyntiau rydw i eisiau eu gwneud heddiw, yn enwedig o ran sut mae digartrefedd yn effeithio ar bobl sy'n gadael gofal, a sut mae'r Bil penodol hwn yn eu helpu. Yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae mwy nag un o bob pedwar o'r holl bobl ifanc ddigartref wedi bod mewn gofal, gyda 26 y cant o unigolion sydd â phrofiad o ofal wedi cysgu ar soffas ffrindiau neu deuluoedd, ac 14 y cant wedi cysgu ar y strydoedd.
Mae'r memorandwm esboniadol yn nodi bod bwlch amlwg rhwng y ddeddfwriaeth a'r arfer o ran trefnu llety addas yn ymarferol ar gyfer pobl sy'n gadael gofal. Mae'n dal i fod yn gyffredin i bobl ifanc gael eu rhyddhau o'r system gofal yn uniongyrchol i'r system ddigartrefedd, sy'n gwbl annerbyniol, oherwydd ein cyfrifoldeb ni yw'r bobl ifanc hyn. Mae'r ffaith eu bod yn mynd yn uniongyrchol i'r system ddigartrefedd yn rhywbeth yr wyf yn gobeithio y bydd y Bil hwn yn ei atal, oherwydd yn sicr mae gennym ni ddyletswydd i sicrhau bod gan bobl sy'n gadael gofal fynediad at dai diogel pan fyddant yn dod allan o'r system ofal. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn gwneud popeth y gallwn ni i sicrhau eu bod yn gallu ffynnu a phrifio yn eu bywydau fel oedolion trwy gael mynediad at gartref, a pheidio â gadael i'w profiadau mewn gofal ddiffinio eu dyfodol.
Mae'r Bil yn ei ffurf bresennol yn cynnwys darpariaeth i gefnogi pobl sy'n gadael gofal hyd at 21 oed, a phobl sy'n gadael gofal mewn addysg hyd at 25 oed. Yn gyntaf oll, a gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet a allai gadarnhau a yw hyn ar gyfer pobl sy'n gadael gofal mewn addysg amser llawn, neu a yw hefyd yn cynnwys addysg ran-amser? Rwy'n credu bod hynny'n bwynt pwysig iawn, oherwydd mae cymaint o bobl mewn addysg ran-amser yng Nghymru.
Yn ail, y duedd bresennol, yn gyffredinol, yw bod oedolion ifanc yn dewis aros yn eu cartref teuluol oherwydd effaith costau byw cynyddol, ac mae tua 30 y cant o bobl ifanc 25 i 29 oed yn byw gyda'u rhieni, a mwy nag 11 y cant o bobl 30 i 34 oed. Felly, pam ddylem ni fod yn disgwyl i bobl sy'n gadael gofal fyw yn annibynnol yn y system ddigartref o 21 oed, pan nad oes rhaid i'w cymheiriaid wynebu hyn? Rwy'n credu bod y Bil hwn yn gyfle i geisio unioni hynny. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn meddwl am hynny.
Hefyd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cofio, i bobl ifanc sy'n byw mewn cartrefi plant preswyl, nad oes ganddyn nhw'r dewis n o'r cynllun Pan Fydda i'n Barod, sydd ar gael i blant mewn cartrefi maeth. Rwy'n credu ei fod yn sioc go iawn pan maen nhw'n cyrraedd deunaw oed ac yn gorfod gadael y cartref preswyl y buon nhw ynddo o bosib ers amser maith. Mae Lleisiau o Ofal Cymru a'r Gwasanaeth Eiriolaeth Ieuenctid Cenedlaethol yn glir gyda'u safbwynt y dylai Llywodraeth Cymru ymestyn cymorth gadael gofal y tu hwnt i 21 oed—dylai fod yn 25 oed ym mhob achos. Rwy'n credu yn Lloegr ei fod hyd at 25, felly fe hoffwn i feddwl y gallai Cymru sicrhau bod ein pobl sy'n gadael gofal yn cael gofal cystal ag y gallan nhw.
Mae yna rai materion eraill hefyd. Rwy'n credu mai diddymu angen blaenoriaethol yw'r peth gorau i'w wneud, ond rwy'n credu y dylid rhoi ystyriaeth ofalus i bobl sy'n gadael gofal, fel nad ydyn nhw'n cael eu heffeithio'n negyddol gan hynny. Hefyd, o ran y prawf cysylltiad lleol, rwy'n credu bod yr effaith ar bobl sy'n gadael gofal o beidio â bod wedi'u heithrio o'r prawf cysylltiad lleol yn un yr wyf yn pryderu amdano, oherwydd mae gan bobl sy'n gadael gofal gysylltiadau yn aml ag ardaloedd nad ydyn nhw yn gysylltiadau teuluol, a rhwydweithiau cyfeillgarwch sy'n eu cysylltu ag ardal benodol. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y cysylltiadau hynny'n cael eu cydnabod fel rhai hollol hanfodol, ac yn hanfodol i'w cysylltiadau â chymunedau lleol. Felly, rwy'n gobeithio y gallem ni ystyried eithrio pobl sy'n gadael gofal o'r prawf penodol hwnnw. Ac o ran 'gofyn a gweithredu', rwy'n cefnogi'r cynnig y dylid ei ymestyn i gyrff eraill, ac, yn arbennig, addysg.
Felly, rwy'n croesawu'r Bil a'i amcanion, ac rwy'n credu ei bod yn wych ein bod yn cymryd y cam hwn ymlaen. Ond rwy'n credu ei fod yn gyfle i roi mwy o amddiffyniad i'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas a'r rhai y mae gennym ni gyfrifoldeb amdanyn nhw mewn gwirionedd. Diolch.
I absolutely support the principles of the Bill, and Cardiff’s policy of Housing First, because of the huge damage that is done to people who end up on the street. This is a much more expensive option than giving them housing, even if it’s only temporary accommodation.
I think it’s entirely sensible that we extend the definition of the threat of homelessness from 56 days, or eight weeks, to six months or 26 weeks, because that obviously aligns with the amount of notice period that landlords have to give if they want to get the property back from the tenant. It is vital that the local connection to Wales is adhered to rigorously, otherwise we’ll get all of the homelessness issues that are not being dealt with appropriately in England. The failure to close off the loophole of suspending the right to buy is something that should concern us all. But we simply in our small country cannot resolve all the problems of homelessness in England as well as those in Wales.
Yes, we want homelessness to be rare, brief and unrepeated. That's an ambition, but I'm afraid that I slightly agree with Joel James that the impact of this is likely to be limited unless we can find ways of increasing the amount of affordable accommodation, which is mainly social housing. There's just such a huge disconnect between demand and supply. Organisations like the Wallich do fantastic work in my constituency in rehabilitating people who've experienced homelessness, either because of family breakdown, addiction problems or mental health issues, and enabling them to recover their dignity and also their ability to maintain a tenancy. Otherwise, we're simply setting people up to fail.
One of the things that I would like to see more attention paid to is the idea of Foyer accommodation for young people. Where the family relationship has broken down and young people are feeling forced to move out, either because of gross overcrowding or because of abuse, we do need to be supporting young people to be able to hold down a tenancy rather than just expecting them to somehow acquire the ability to manage their bills on a very tight income.
I note that Shelter seems to have done some very effective work, from their briefing, because it's extraordinary that they've managed to prevent homelessness in nine out of 10 of the cases they've taken, and that is really quite outstanding. I hope that the committee that's going to be exploring this is going to really try and identify how they managed to do that and whether that can be applied across the board.
I think one of the things where I'm afraid I'm a bit cynical is this 'ask and act' duty, because we know that unfortunately the prison service does not, in the main, make the arrangements that are needed to ensure that, when leaving prison, people have somewhere to go, because otherwise the recidivism rate will continue to be as terrible as it is.
I think there's a lot to commend in this, but there's a great deal to be done to ensure that the fine words in this Bill, which is obviously what the expert housing panel has asked us to do, are met by the policy changes that are needed to ensure that there is more affordable housing available.
Rwy'n llwyr gefnogi egwyddorion y Bil, a pholisi Tai yn Gyntaf Caerdydd, oherwydd y difrod enfawr sy'n cael ei wneud i bobl sy'n canfod eu hunain ar y stryd. Mae hwn yn ddewis llawer drutach na rhoi tai iddyn nhw, hyd yn oed os mai dim ond llety dros dro ydy hynny.
Rwy'n credu ei bod hi'n gwbl synhwyrol ein bod yn ymestyn y diffiniad o'r bygythiad o ddigartrefedd o 56 diwrnod, neu wyth wythnos, i chwe mis neu 26 wythnos, oherwydd mae hynny'n amlwg yn cyd-fynd â faint o gyfnod rhybudd y mae'n rhaid i landlordiaid ei roi os ydyn nhw am gael yr eiddo yn ôl gan y tenant. Mae'n hanfodol y cedwir yn gadarn at y cysylltiad lleol â Chymru, fel arall byddwn yn cael yr holl faterion digartrefedd nad ydynt yn cael eu trin yn briodol yn Lloegr. Mae'r methiant i gau'r bwlch o atal yr hawl i brynu yn rhywbeth a ddylai bryderu ni i gyd. Ond ni allwn ni yn ein gwlad fach ddatrys holl broblemau digartrefedd yn Lloegr yn ogystal â'r rhai yng Nghymru.
Oes, mae arnom ni eisiau i ddigartrefedd fod yn beth brin, yn beth fyr ac yn rhywbeth nad yw'n cael ei ailadrodd. Mae hynny'n uchelgais, ond rwy'n ofni fy mod yn cytuno braidd â Joel James bod effaith hyn yn debygol o fod yn gyfyngedig oni bai ein bod yn gallu dod o hyd i ffyrdd o gynyddu faint o lety fforddiadwy, sef tai cymdeithasol yn bennaf. Mae yna anghytgord mor enfawr rhwng y galw a'r cyflenwad. Mae sefydliadau fel y Wallich yn gwneud gwaith gwych yn fy etholaeth i wrth adsefydlu pobl sydd wedi profi digartrefedd, naill ai oherwydd chwalu teulu, problemau caethiwed neu broblemau iechyd meddwl, a'u galluogi i adfer eu hurddas a hefyd eu gallu i gynnal tenantiaeth. Fel arall, rydym ni'n syml yn tanseilio pobl.
Un o'r pethau yr hoffwn i weld mwy o sylw yn cael ei roi iddo yw'r syniad o lety Foyer i bobl ifanc. Lle mae'r berthynas deuluol wedi chwalu a phobl ifanc yn teimlo eu bod yn cael eu gorfodi i symud allan, naill ai oherwydd gorlenwi neu oherwydd camdriniaeth, mae angen i ni fod yn cefnogi pobl ifanc i allu cynnal tenantiaeth yn hytrach na dim ond disgwyl iddyn nhw rywsut gaffael y gallu i reoli eu biliau ar incwm bach iawn.
Rwy'n nodi bod Shelter yn ymddangos i fod wedi gwneud rhywfaint o waith effeithiol iawn, o'r adroddiad a gafwyd ganddyn nhw, oherwydd mae'n rhyfeddol eu bod wedi llwyddo i atal digartrefedd mewn naw o'r 10 achos y buon nhw'n gweithio arnyn nhw, ac mae hynny'n eithaf rhagorol mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor sy'n mynd i archwilio hyn yn ceisio canfod sut y gwnaethon nhw lwyddo i wneud hynny ac a ellir cymhwyso hynny fel mater o drefn.
Rwy'n credu mai un o'r pethau yr ofnaf fy mod i ychydig yn sinigaidd amdano yw'r ddyletswydd 'gofyn a gweithredu' yma, oherwydd rydym ni'n gwybod nad yw'r gwasanaeth carchardai, gan fwyaf, yn gwneud y trefniadau sydd eu hangen i sicrhau bod gan bobl rywle i fynd, wrth adael y carchar, oherwydd fel arall bydd y gyfradd ailadrodd yn parhau i fod mor ofnadwy ag y mae.
Rwy'n credu bod llawer i'w ganmol yn hyn, ond mae llawer i'w wneud i sicrhau bod y geiriau cain yn y Bil hwn, sy'n amlwg yr hyn y mae'r panel tai arbenigol wedi gofyn i ni ei wneud, yn cael eu hategu gan y newidiadau polisi sydd eu hangen i sicrhau bod mwy o dai fforddiadwy ar gael.
As Members of the Senedd, homelessness and housing issues fill our inboxes, and having a home where you feel safe and secure is a basic human right. So, this piece of legislation is very welcome and it is vital that the Welsh Government gets it right. I agree with John Griffiths that it's important that the Welsh Government carefully consider accepting the recommendations of the Local Government and Housing Committee.
The top priority must be a focus on preventative action. That needs to be taken early to avoid an individual becoming homeless in the first place. That early intervention is needed to ensure anyone who's living with the threat of homelessness receives the right support and advice in a timely manner. I was very pleased to see the extension of the definition of being threatened with homelessness from 56 days to six months. That's really welcome and I hope that will have a significant impact on the number of people who are homeless in Wales. How many times have we been contacted by a constituent just too late to stop them losing their home?
I'm sure that this goes for the many organisations who help individuals in their pursuit of finding suitable accommodation. I really do think this extension will prevent some homelessness occurring in the first place. Much of the evidence we've heard during early scrutiny of the Bill, especially from organisations working to end homelessness, have welcomed that proposed change. We also need to stop families being placed in temporary accommodation that is completely unsuitable, with no facilities to be able to feed or care for your family.
Cabinet Secretary, you talked about the financial costs in your opening statement, but, of course, the human cost of homelessness cannot be overestimated. It is traumatic and I know that in drafting this Bill you personally engaged with many individuals who unfortunately have lived experience. I think that that engagement that you talked about with over 300 people will absolutely enhance this piece of legislation.
I was particularly interested to hear the Cabinet Secretary state during scrutiny that removing the priority-need test will benefit so many individuals. We know that during the COVID-19 pandemic, local authorities didn't operate with priority need in order to provide accommodation rapidly for as many people as possible. That test was removed many years ago in Scotland, so what discussions has the Cabinet Secretary and her officials had with their counterparts in Scotland to understand the impact of removing priority need? In particular, were there any unintended consequences that we can learn from?
As part of prevention of homelessness, early support needs to be made available to everyone and removing the intentionality test will provide this. Just the phrase 'intentionally homeless' makes me shudder. Why would anybody make themselves homeless intentionally? I had a constituent who wanted to leave an abusive relationship and she was told that that would be making herself intentionally homeless, and therefore no support or alternative accommodation would be offered. That cannot be right.
Whilst I appreciate the number of people across Wales who are deemed to have made themselves intentionally homeless is relatively small, I very much welcome the removal of this test. I see it as a vital part of this legislation and its aims. However, I do recognise that some local authorities are concerned at the removal of this test and the introduction of the deliberate manipulation test that you are proposing. So, could the Cabinet Secretary clarify what the new test is aiming to achieve in the prevention of homelessness?
We will all have seen the appalling state of some of the temporary accommodation in our constituencies that are offered to an individual when they become homeless. So, I very much welcome the commitment set out in the Bill to publish a report every five years on the use and the condition of temporary accommodation. I do hope that this will lead to a significant rise in standards. But of course, temporary accommodation should be a last resort. I, of course, support the general principles of the Bill, but I very much look forward to further scrutiny of the Bill as a member of the Local Government and Housing Committee.
Fel Aelodau o'r Senedd, mae digartrefedd a materion tai yn llenwi ein blychau e-bost, ac mae cael cartref lle rydych chi'n teimlo'n ddiogel ac yn sicr yn hawl ddynol sylfaenol. Felly, mae'r darn hwn o ddeddfwriaeth yn cael ei groesawu'n fawr ac mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn iawn. Rwy'n cytuno â John Griffiths ei bod hi'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn rhoi ystyriaeth ofalus i dderbyn argymhellion y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.
Rhaid mai'r brif flaenoriaeth yw pwyslais ar gamau ataliol. Mae angen gweithredu hynny'n gynnar er mwyn osgoi unigolyn rhag dod yn ddigartref yn y lle cyntaf. Mae angen yr ymyrraeth gynnar honno i sicrhau bod unrhyw un sy'n byw gyda bygythiad digartrefedd yn derbyn y gefnogaeth a'r cyngor cywir mewn modd amserol. Roeddwn i'n falch iawn o weld ymestyn y diffiniad o fod dan fygythiad o ddigartrefedd o 56 diwrnod i chwe mis. Mae hynny'n cael ei groesawu'n fawr ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cael effaith sylweddol ar nifer y bobl sy'n ddigartref yng Nghymru. Sawl gwaith y mae etholwr wedi cysylltu â ni yn rhy hwyr i'w hatal rhag colli eu cartref?
Rwy'n siŵr bod hyn yn berthnasol i'r nifer o sefydliadau sy'n helpu unigolion yn eu cais i ganfod llety addas. Rwy'n credu y bydd yr estyniad hwn yn atal rhywfaint o ddigartrefedd yn y lle cyntaf. Mae llawer o'r dystiolaeth rydym ni wedi'i chlywed yn ystod y gwaith craffu cynnar ar y Bil, yn enwedig gan sefydliadau sy'n gweithio i roi terfyn ar ddigartrefedd, wedi croesawu'r newid arfaethedig hwnnw. Mae angen i ni hefyd atal teuluoedd rhag cael eu rhoi mewn llety dros dro sy'n gwbl anaddas, heb unrhyw gyfleusterau i allu bwydo neu ofalu am eich teulu.
Ysgrifennydd Cabinet, fe wnaethoch chi siarad am y costau ariannol yn eich datganiad agoriadol, ond, wrth gwrs, ni ellir goramcangyfrif cost ddynol digartrefedd. Mae'n drawmatig ac rwy'n gwybod eich bod yn bersonol wedi ymgysylltu â llawer o unigolion sydd yn anffodus wedi cael profiad o fyw felly. Rwy'n credu y bydd yr ymgysylltiad hwnnw y soniwyd amdano gyda dros 300 o bobl yn gwella'r darn hwn o ddeddfwriaeth.
Roedd gen i ddiddordeb arbennig clywed yr Ysgrifennydd Cabinet yn dweud yn ystod y gwaith craffu y bydd dileu'r prawf angen blaenoriaethol o fudd i gymaint o bobl. Rydym yn gwybod nad oedd awdurdodau lleol yn gweithredu gydag angen blaenoriaethol yn ystod pandemig COVID-19 er mwyn darparu llety yn gyflym i gymaint o bobl â phosibl. Cafodd y prawf hwnnw ei ddileu flynyddoedd lawer yn ôl yn yr Alban, felly pa drafodaethau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet a'i swyddogion wedi'u cael gyda'u cymheiriaid yn yr Alban i ddeall effaith dileu angen blaenoriaethol? Yn benodol, a oedd unrhyw ganlyniadau anfwriadol y gallwn ni ddysgu ohonyn nhw?
Fel rhan o atal digartrefedd, mae angen darparu cymorth cynnar i bawb a bydd dileu'r prawf bwriad yn darparu hyn. Mae dim ond yr ymadrodd 'digartrefedd bwriadol' yn gwneud imi anesmwytho. Pam fyddai unrhyw un yn gwneud eu hunain yn ddigartref yn fwriadol? Roedd gen i etholwr a oedd eisiau gadael perthynas gamdriniol a dywedwyd wrthi y byddai hynny'n gwneud ei hun yn ddigartref yn fwriadol, ac felly ni fyddai unrhyw gymorth na llety amgen yn cael ei gynnig. Ni all hynny fod yn iawn.
Er fy mod yn gwerthfawrogi bod nifer y bobl ledled Cymru yr ystyrir eu bod wedi gwneud eu hunain yn ddigartref yn fwriadol yn gymharol fach, rwy'n croesawu'n fawr cael gwared ar y prawf hwn. Rwy'n ei weld fel rhan hanfodol o'r ddeddfwriaeth hon a'i nodau. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod rhai awdurdodau lleol yn pryderu am ddileu'r prawf hwn a chyflwyno'r prawf camfanteisio bwriadol rydych chi'n ei gynnig. Felly, a allai'r Ysgrifennydd Cabinet egluro beth mae'r prawf newydd yn anelu at ei gyflawni wrth atal digartrefedd?
Byddwn i gyd wedi gweld cyflwr ofnadwy rhai o'r llety dros dro yn ein hetholaethau sy'n cael eu cynnig i unigolyn pan fyddant yn ddigartref. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr ymrwymiad a nodir yn y Bil i gyhoeddi adroddiad bob pum mlynedd ar y defnydd a'r cyflwr o lety dros dro. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn arwain at gynnydd sylweddol mewn safonau. Ond wrth gwrs, dylai llety dros dro fod yn ddewis olaf. Wrth gwrs, rwy'n cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil, ond edrychaf ymlaen yn fawr at graffu pellach ar y Bil fel aelod o'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.
Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai nawr i ymateb i'r ddadl. Jayne Bryant.
The Cabinet Secretary for Housing and Local Government to reply to the debate. Jayne Bryant.
Diolch, Llywydd. Let me start by thanking everybody for their contributions today. I think it is really clear to me that preventing homelessness in Wales is a shared cross-party ambition. This Bill has been years in development. As I said, we have gone through a long process on this, and my predecessor, Julie James, has also gone through that process. Just speaking to those 350 people with lived experience, when I was able to introduce the Bill, and to be able to hear from and to speak directly to those people who came to the Senedd—. This very much reminds me of that, and they are very much in my mind.
Of course, there are areas of the Bill where Members would like to see change and I am open to working with colleagues across these benches on those changes. But it is clear to me that the foundations of this Bill are strong, the ambition is clear and the purpose is right. This view is supported by the scrutiny committees and by our stakeholders, and I urge you all to agree those general principles today.
Llywydd, there were many contributions. I can see that I won't be able to go through all of those contributions, but I have made copious notes. This is very much a bold and ambitious Bill. It's going to transform our homelessness system, so it does focus on early intervention and prevention, and avoids pushing people towards crisis. And that's something that both Siân Gwenllian and Lesley Griffiths mentioned, about the importance of that early intervention, and Lesley spoke very powerfully about those people who have been threatened with homelessness, and what a difference that change of moving to prevention from 56 days to six months will make.
Diolch, Llywydd. Gadewch i mi ddechrau trwy ddiolch i bawb am eu cyfraniadau heddiw. Rwy'n credu ei bod yn amlwg iawn i mi fod atal digartrefedd yng Nghymru yn uchelgais y mae'r holl bleidiau yn ei rannu. Mae hi wedi cymryd blynyddoedd i ddatblygu'r Bil hwn. Fel y dywedais i, rydyn ni wedi mynd trwy broses hir ar hyn, ac mae fy rhagflaenydd, Julie James, wedi mynd trwy'r broses honno hefyd. Dim ond siarad â'r 350 o bobl hynny sydd â phrofiad bywyd, pan oeddwn i'n gallu cyflwyno'r Bil, ac i allu clywed a siarad yn uniongyrchol â'r bobl hynny a ddaeth i'r Senedd—. Mae hyn yn fy atgoffa o hynny, ac rydw i'n meddwl amdanyn nhw.
Wrth gwrs, mae yna feysydd o'r Bil lle hoffai Aelodau weld newid ac rwy'n agored i weithio gyda chyd-Aelodau ar draws y meinciau hyn ar y newidiadau hynny. Ond mae'n amlwg i mi fod sylfeini'r Bil hwn yn gryf, mae'r uchelgais yn glir ac mae'r pwrpas yn iawn. Mae'r farn hon yn cael ei chefnogi gan y pwyllgorau craffu a chan ein rhanddeiliaid, ac rwy'n eich annog chi i gyd i gytuno ar yr egwyddorion cyffredinol hynny heddiw.
Llywydd, cafwyd llawer o gyfraniadau. Gallaf weld na fyddaf yn gallu mynd trwy'r holl gyfraniadau hynny, ond rwyf wedi gwneud llawer iawn o nodiadau. Mae hwn yn Fil beiddgar ac uchelgeisiol iawn. Mae'n mynd i drawsnewid ein system digartrefedd, felly mae'n canolbwyntio ar ymyrraeth gynnar ac atal, ac yn osgoi gwthio pobl tuag at argyfwng. Ac mae hynny'n rhywbeth y soniodd Siân Gwenllian a Lesley Griffiths amdano, am bwysigrwydd yr ymyrraeth gynnar honno, a siaradodd Lesley yn bwerus iawn am y bobl hynny sydd wedi cael eu bygwth â digartrefedd, a'r gwahaniaeth y bydd y newid hwnnw o symud i atal o 56 diwrnod i chwe mis yn ei wneud.
I'm grateful to John Griffiths for his contribution and for also touching, as other Members did, on supply. Obviously, I understand that supply is part of this whole puzzle, but we know that creating more homes is one of our key priorities, not least because we know about social housing and how that can help to reduce poverty, improve physical and mental health and well-being, help educational outcomes and help drive economic growth. But let's be clear, we are putting record levels of investment, over £2 billion this Senedd term, into housing, and we will continue to do that. That is very much part of that whole jigsaw.
Thank you, Peredur, for your contribution. I've been really clear that investment up-front is needed. That was something, again, that you were able to note as well, and that being included in the draft budget as well, as local authorities begin that transition process. That's really important and we'll continue, obviously, to work with our local authority colleagues and other partners, but, as others have said, there really is a cost to doing nothing as well. At the moment, our system pushes people to that crisis point and there is that human cost that we all are aware of as well. There will be a phased approach, and I think that is essential for effective implementation of the Bill, and that will ensure that our delivery partners are fully engaged.
Joel James touched on the workforce, and I know the workforce is absolutely incredible. We can't end homelessness without a strong, skilled and supported workforce. Staff do vital work, often in very tough conditions, and we are, all of the Chamber—I'm sure I can speak for all of us—deeply grateful for all that the workforce do. We do have a task and finish group on workforce, and that's developing recommendations on things such as pay, skills, support staff, recruitment and commissioning.
I'd also like to mention the point that Joel made around veterans as well. We've asked officials to consider plans to prevent local connection acting as a prioritisation mechanism for veterans applying for allocation of social housing, using our existing powers, and this will help stop veterans being pushed down the list for social housing just because they don't have a local link. So, we've also begun to review our national housing pathway for ex-service personnel as well. Siân Gwenllian mentioned that social housing waiting lists are registers of people who would like social housing, but they're not registers of housing need and can't be relied on for assessing housing need, both at a national and local level.
Just in response to Julie Morgan, who I know very much deeply cares about care-experienced young people, as I do and as, I know, do other Members in the Chamber today, I just want to thank her for highlighting the important issues of care-experienced young people and how often they've been left out in the cold by our system. I believe that trying to keep care leavers outside of this homelessness system is absolutely crucial. I think that's one of the things this Bill will do. We do not want to see a young person leaving care and being taken to the homelessness services. That is not what this Bill will do. This is going to, I believe, rectify that. But it is focusing on the transition point. So, when a young person leaves care and is most at risk of homelessness, it ensures that care leavers, whether homeless or not, are prioritised for social housing. So, the Bill mirrors the six categories of care leavers set out in our Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, and the new section of 108A duties are intended to operate alongside and not instead of existing duties set out in the social services and well-being Act. But I welcome the recommendation of the Local Government and Housing Committee to assess the case for extending provisions aimed at care leavers in future, and I've accepted this recommendation in principle and will look at this as part of our wider work. I agree with the committee that, if a change to primary legislation is required in the future, then it is better done through the amendment to the social services and well-being Act, as this will require more extensive consideration with stakeholders.
But, Llywydd, this is a policy I know that we all care deeply about, and I urge the Senedd to support the Bill. Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i John Griffiths am ei gyfraniad ac am sôn hefyd, fel y gwnaeth Aelodau eraill, am gyflenwad. Yn amlwg, rwy'n deall bod cyflenwad yn rhan o'r pos cyfan hwn, ond rydym yn gwybod bod creu mwy o gartrefi yn un o'n blaenoriaethau allweddol, yn enwedig gan ein bod yn gwybod am dai cymdeithasol a sut y gall hynny helpu i leihau tlodi, gwella iechyd corfforol a meddyliol a lles, helpu canlyniadau addysgol a helpu i ysgogi twf economaidd. Ond gadewch i ni fod yn glir, rydym yn rhoi'r lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad, dros £2 biliwn yn ystod tymor y Senedd hon, i mewn i dai, a byddwn ni'n parhau i wneud hynny. Mae hynny'n rhan fawr o'r jig-so cyfan hwnnw.
Diolch, Peredur, am eich cyfraniad. Rydw i wedi bod yn glir iawn bod angen buddsoddiad ymlaen llaw. Roedd hynny'n rhywbeth, eto, yr oeddech chi'n gallu ei nodi hefyd, a bod hynny'n cael ei gynnwys yn y gyllideb ddrafft hefyd, wrth i awdurdodau lleol ddechrau'r broses bontio honno. Mae hynny'n bwysig iawn a byddwn ni'n parhau, yn amlwg, i weithio gyda'n cydweithwyr yn yr awdurdodau lleol a phartneriaid eraill, ond, fel y mae eraill wedi dweud, mae yna gost ynghlwm wrth wneud dim hefyd. Ar hyn o bryd, mae ein system yn gwthio pobl i'r pwynt argyfwng hwnnw ac mae'r gost ddynol yna yr ydym i gyd yn ymwybodol ohoni hefyd. Bydd dull graddol, ac rwy'n credu bod hynny'n hanfodol er mwyn gweithredu'r Bil yn effeithiol, a bydd hynny'n sicrhau bod ein partneriaid darparu yn ymgysylltu'n llawn.
Fe wnaeth Joel James sôn am y gweithlu, ac rwy'n gwybod bod y gweithlu yn hollol anhygoel. Allwn ni ddim rhoi terfyn ar ddigartrefedd heb weithlu cryf, medrus a gefnogir. Mae staff yn gwneud gwaith hanfodol, yn aml o dan amodau anodd iawn, ac rydyn ni, yr holl Siambr—rwy'n siŵr y gallaf siarad ar ein rhan ni i gyd—yn ddiolchgar iawn am bopeth y mae'r gweithlu yn ei wneud. Mae gennym ni grŵp gorchwyl a gorffen ar y gweithlu, ac mae hwnnw'n datblygu argymhellion ar bethau fel cyflog, sgiliau, staff cymorth, recriwtio a chomisiynu.
Hoffwn hefyd sôn am y pwynt a wnaeth Joel o amgylch cyn-filwyr hefyd. Rydym wedi gofyn i swyddogion ystyried cynlluniau i atal cysylltiad lleol rhag gweithredu fel mecanwaith blaenoriaethu i gyn-filwyr sy'n gwneud cais am dai cymdeithasol, gan ddefnyddio ein pwerau presennol, a bydd hyn yn helpu i atal cyn-filwyr rhag cael eu gwthio i lawr y rhestr ar gyfer tai cymdeithasol dim ond oherwydd nad oes ganddyn nhw gyswllt lleol. Felly, rydym hefyd wedi dechrau adolygu ein llwybr tai cenedlaethol ar gyfer cyn-aelodau'r lluoedd arfog hefyd. Soniodd Siân Gwenllian fod rhestrau aros tai cymdeithasol yn gofrestrau o bobl a fyddai'n dymuno tai cymdeithasol, ond nid ydynt yn gofrestrau o angen tai ac ni ellir dibynnu arnynt i asesu angen tai, ar lefel genedlaethol na lleol.
Mewn ymateb i Julie Morgan, rwy'n gwybod ei bod yn poeni'n fawr iawn am bobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal, fel yr wyf innau'n ei wneud ac, fel y gwn i, y mae Aelodau eraill yn y Siambr heddiw, rwyf am ddiolch iddi am dynnu sylw at faterion pwysig pobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal a pha mor aml maen nhw wedi cael eu gadael allan yn yr oerfel gan ein system. Rwy'n credu bod ceisio cadw pobl sy'n gadael gofal y tu allan i'r system ddigartrefedd hon yn hollbwysig. Rwy'n credu mai dyma un o'r pethau y bydd y Bil hwn yn ei wneud. Dydyn ni ddim eisiau gweld person ifanc yn gadael gofal ac yn cael ei gymryd i'r gwasanaethau digartrefedd. Nid dyna fydd y Bil hwn yn ei wneud. Mae hyn, rwy'n credu, yn mynd i unioni hynny. Ond mae'n canolbwyntio ar y pwynt pontio. Felly, pan fydd person ifanc yn gadael gofal ac yn wynebu'r risg fwyaf o ddigartrefedd, mae'n sicrhau bod y rhai sy'n gadael gofal, p'un a ydyn nhw'n ddigartref neu beidio, yn cael eu blaenoriaethu ar gyfer tai cymdeithasol. Felly, mae'r Bil yn adlewyrchu'r chwe chategori o bobl sy'n gadael gofal a nodir yn ein Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, a bwriedir i'r adran newydd o ddyletswyddau 108A weithredu ochr yn ochr â dyletswyddau presennol a nodir yn y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, ac nid yn eu lle. Ond rwy'n croesawu argymhelliad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai y dylid asesu'r achos dros ymestyn darpariaethau sydd wedi'u hanelu at bobl sy'n gadael gofal yn y dyfodol, ac rwyf wedi derbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor a byddaf yn edrych ar hyn fel rhan o'n gwaith ehangach. Rwy'n cytuno â'r pwyllgor, os oes angen newid i ddeddfwriaeth sylfaenol yn y dyfodol, yna mae'n well ei wneud drwy'r diwygiad i'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, gan y bydd hyn yn gofyn am ystyriaeth fwy helaeth gyda rhanddeiliaid.
Ond, Llywydd, mae hwn yn bolisi rwy'n gwybod ein bod ni i gyd yn poeni'n fawr amdano, ac rwy'n annog y Senedd i gefnogi'r Bil. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig o dan eitem 9 wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? No. The motion under item 9 is, therefore, agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn nesaf, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 10? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu i'r cynnig yma? Nac oes. Felly, mae'r ddau gynnig yna o dan y Bil yma wedi cael eu derbyn.
So, the proposal is to agree the motion under item 10. Does any Member object? No. Therefore, both motions on this Bill have been agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Daw hynny â ni at y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, awn ni'n syth at y bleidlais. Un bleidlais yn unig sydd heno, ac mae'r bleidlais honno ar eitem 8. Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Cynllunio a Seilwaith yw hwn. Felly, dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, 11 yn ymatal ac un yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, we will proceed directly to the vote. There is just one vote this evening, and that is on item 8, the legislative consent motion on the Planning and Infrastructure Bill. So, I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 36, 11 abstentions and one against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 8—Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol: Y Bil Cynllunio a Seilwaith: O blaid: 36, Yn erbyn: 1, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig
Item 8—Legislative Consent Motion: The Planning and Infrastructure Bill: For: 36, Against: 1, Abstain: 11
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ein gwaith ni am heddiw.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:22.
The meeting ended at 19:22.