Y Cyfarfod Llawn

Plenary

09/01/2024

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r cyfarfod cyntaf yma o'r flwyddyn 2024. Blwyddyn newydd dda i chi i gyd. 

Good afternoon and welcome to this first meeting in 2024. A happy new year to you all. 

I hope you all have a healthy and happy new year.

Before we start today, just to say that those of us who are children of the 1970s have only one image in our minds today, that of a long-haired, sideburned international Welsh rugby superstar, who, with socks around his ankles, became the first ever attacking, side-stepping rugby fullback, and was equally fearless in his try-stopping tackles into touch. Some people don't need surnames; they become legends in their own lifetime. Diolch, J.P.R., for the memories. [Applause.] Fifty-five caps for Wales, eight caps for the Lions, and, apparently, his proudest boast, 'Eleven matches against England, zero defeats'. [Laughter.] As a Senedd, I'm sure we unite in our condolences to his family and to his friends, and to his former team-mates. Diolch yn fawr iawn, J.P.R. Williams.

Gobeithio y cewch chi i gyd flwyddyn newydd dda iach a hapus.

Cyn i ni ddechrau heddiw, dim ond i ddweud mai dim ond un ddelwedd sydd gan y rhai ohonom ni sy'n blant y 1970au yn ein meddyliau heddiw, sef seren rygbi ryngwladol hirwallt, locsynnog Cymru a oedd, â'i sanau o amgylch ei fferau, y cefnwr rygbi ymosodol â'r gallu i ochr-gamu cyntaf erioed, ac a oedd yr un mor eofn yn ei daclau dros yr ystlys i atal ceisiau. Nid oes angen cyfenwau ar rai pobl; maen nhw'n dod yn ffigyrau chwedlonol yn eu hoes eu hunain. Diolch, J.P.R., am yr atgofion. [Cymeradwyaeth.] Pum deg pump o gapiau dros Gymru, wyth cap i'r Llewod, ac, mae'n debyg, ei gamp falchaf, 'Un ar ddeg gêm yn erbyn Lloegr, dim un colled'. [Chwerthin.] Fel Senedd, rwy'n siŵr ein bod ni'n uno yn ein cydymdeimlad â'i deulu a'i ffrindiau, ac â'i gyn gyd-chwaraewyr. Diolch yn fawr iawn, J.P.R. Williams.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Hefin David. 

The next item will be questions to the First Minister, and the first question today is from Hefin David. 

Darpariaeth Gofal Iechyd Sylfaenol
Delivery of Primary Healthcare

Diolch, Llywydd. Roedd J.P.R. yn chwedl.

Thank you, Llywydd. J.P.R. was a legend. 

I hope that's the right Welsh. 

Gobeithio mai dyna'r Gymraeg cywir. 

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn darparu gofal iechyd sylfaenol? OQ60492

1. Will the First Minister make a statement on how the Welsh Government delivers primary healthcare? OQ60492

Llywydd, darparwyr annibynnol, drwy gontractau â'r byrddau iechyd lleol ar gyfer y gwasanaethau, sy'n darparu gofal iechyd sylfaenol. Llywodraeth Cymru sy'n gosod y polisi a'r cyllid ar gyfer y gwasanaeth iechyd. Rhaid gweithredu yn unol gyda'r polisi a'r cyllid hwnnw wrth ddarparu gofal iechyd sylfaenol. 

Llywydd, independent providers, through contracts with local health boards for their services, deliver primary healthcare. The Welsh Government sets policy and funding for the NHS, and there's a need to work in accordance with that policy and funding in delivering primary healthcare. 

Diolch, Prif Weinidog. It's worth remembering that J.P.R. was an orthopaedic surgeon, and therefore made his own contribution to our NHS.

One thing I want to raise today is the Bryntirion surgery in Bargoed, which has long been under the control of the Aneurin Bevan health board, because they couldn't recruit practice managers—GP practice managers—to the northern Valleys, and Bargoed in particular. The health board has now found a resolution to that by advertising and giving the practice to English-based GPs, who will run the practice, and, it appears, will run the practice from a distance. While I'm really glad that the GPs are taking over, because it will mean that they're less likely, in Bargoed, to see locums—they'll see more full-time GP staff there—at the same time, as a socialist, and from the perspective of a socialist Government, this is effectively moving from public sector-provided healthcare to private sector-provided healthcare. While welcoming that Bargoed will be run effectively, and will be run for the benefit of patients—and patients don't need to do anything; it will happen—will he also reflect on the fact that the model we have currently in primary care is in fundamental need of reform?

Diolch, Prif Weinidog. Mae'n werth cofio bod J.P.R. yn llawfeddyg orthopedig, ac felly gwnaeth ei gyfraniad ei hun at ein GIG.

Un peth yr wyf i eisiau ei godi heddiw yw meddygfa Bryntirion ym Margod, sydd wedi bod o dan reolaeth bwrdd iechyd Aneurin Bevan ers tro, gan nad oedden nhw'n gallu recriwtio rheolwyr meddygfa—rheolwyr meddygfa deulu—i'r Cymoedd gogleddol, a Bargod yn arbennig. Mae'r bwrdd iechyd bellach wedi dod o hyd i ateb i hynny drwy hysbysebu a rhoi'r feddygfa i feddygon teulu sydd wedi'u lleoli yn Lloegr, a fydd yn rhedeg y feddygfa, ac, mae'n ymddangos, a fydd yn rhedeg y feddygfa o bell. Er fy mod i'n falch iawn bod y meddygon teulu yn cymryd yr awenau, gan y bydd yn golygu eu bod nhw'n llai tebygol, ym Margod, o weld locymau—byddan nhw'n gweld mwy o staff meddyg teulu llawn amser yno—ar yr un pryd, fel sosialydd, ac o safbwynt Llywodraeth sosialaidd, mae hyn i bob pwrpas yn symud o ofal iechyd a ddarperir gan y sector cyhoeddus i ofal iechyd a ddarperir gan y sector preifat. Gan groesawu y bydd Bargod yn cael ei redeg yn effeithiol, ac yn cael ei redeg er budd cleifion—ac nid oes angen i gleifion wneud unrhyw beth; bydd yn digwydd—a wnaiff ef fyfyrio hefyd ar y ffaith bod angen sylfaenol i ddiwygio'r model sydd gennym ni ar hyn o bryd ym maes gofal sylfaenol?

I thank Hefin David for that, and, Llywydd, it is fitting that, today, we are remembering J.P.R. Williams on the rugby field, but also in the contribution that he went on to make in the Welsh NHS for so many years.

Well, like the Member, I welcome the fact that the Aneurin Bevan health board has been able to find new providers for the Bryntirion surgery. It's not the first surgery that the new team will run in the Aneurin Bevan area, and I'm told that the surgeries already run in this way have been welcomed by patients in those surgeries. There's no doubt at all, Llywydd, that we have moved into an era of a mixed economy in primary healthcare. There are far more salaried GPs employed directly by health boards, but also employed within practices themselves, and we know that, for many of the people who have entered and are now leaving medical training, that is a model that suits their future needs better than the old contractor model. But there is life in the contractor model as well, and that's what you see in the developments in Aneurin Bevan. Handled in the right way, there still are GPs who feel that the contractor model is a way in which they can provide those services. They themselves will be employing salaried GPs as part of the new teams that they will be creating. So, this is an evolving picture. I think, over time, we we will see more people employed on that salary basis, either directly or through practices, with fewer GPs themselves invested in that previous model. That model itself is being renewed and modernised, and I think you see that in the Aneurin Bevan developments as well. And the future of primary care will be a more mixed economy, more salaried staff, greater reliance on the wider primary care team, and there's life in that model, as the Aneurin Bevan developments demonstrate.

Diolch i Hefin David am hynna, a, Llywydd, mae'n briodol ein bod ni, heddiw, yn cofio J.P.R. Williams ar y cae rygbi, ond hefyd yn y cyfraniad yr aeth ymlaen i'w wneud yn GIG Cymru am gynifer o flynyddoedd.

Wel, fel yr Aelod, rwy'n croesawu'r ffaith bod bwrdd iechyd Aneurin Bevan wedi gallu dod o hyd i ddarparwyr newydd ar gyfer meddygfa Bryntirion. Nid dyma'r feddygfa gyntaf y bydd y tîm newydd yn ei rhedeg yn ardal Aneurin Bevan, ac rwy'n clywed bod y meddygfeydd sydd eisoes yn cael eu rhedeg fel hyn wedi cael eu croesawu gan gleifion yn y meddygfeydd hynny. Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl, Llywydd, ein bod ni wedi symud i oes o economi gymysg ym maes gofal iechyd sylfaenol. Mae llawer mwy o feddygon teulu cyflogedig yn cael eu cyflogi'n uniongyrchol gan fyrddau iechyd, ond hefyd yn cael eu cyflogi mewn meddygfeydd eu hunain, ac rydym ni'n gwybod, i lawer o'r bobl sydd wedi ymgymryd â hyfforddiant meddygol ac sydd bellach yn ei adael, bod hwnnw'n fodel sy'n gweddu'n well i'w hanghenion yn y dyfodol na'r hen fodel contractwyr. Ond mae bywyd yn y model contractwyr hefyd, a dyna'r hyn a welwch chi yn y datblygiadau yn Aneurin Bevan. O'i drin yn y ffordd iawn, ceir meddygon teulu sy'n dal i deimlo bod y model contractwyr yn ffordd y gallan nhw ddarparu'r gwasanaethau hynny. Byddan nhw eu hunain yn cyflogi meddygon teulu cyflogedig yn rhan o'r timau newydd y byddan nhw'n eu creu. Felly, mae hwn yn ddarlun sy'n esblygu. Dros amser, rwy'n credu y byddwn ni'n gweld mwy o bobl yn cael eu cyflogi ar y sail gyflogedig honno, naill ai'n uniongyrchol neu drwy feddygfeydd, gyda llai o feddygon teulu eu hunain wedi'u hymrwymo i'r model blaenorol hwnnw. Mae'r model hwnnw ei hun yn cael ei adnewyddu a'i foderneiddio, ac rwy'n credu eich bod chi'n gweld hynny yn natblygiadau Aneurin Bevan hefyd. A bydd dyfodol gofal sylfaenol yn economi fwy cymysg, mwy o staff cyflogedig, mwy o ddibyniaeth ar y tîm gofal sylfaenol ehangach, ac mae bywyd yn y model hwnnw, fel y mae datblygiadau Aneurin Bevan yn ei ddangos.

13:35

Thank you, er, er, Presiding Officer—I nearly forgot. [Laughter.] It's a new year. [Interruption.] No, it has only been three weeks. I won't wish you a happy new year, because I'll probably get the Presiding Officer getting angry with me as well, First Minister—but a happy new year, anyway.

First Minister, I listened to your answer with interest. I'm sure you would have seen the story on the BBC this morning about a GP who returned her NHS contract to open a private surgery. I read this with interest. Information from the British Medical Association shows that the number of patients per full-time equivalent GP in Wales has gone up from 1,676 in 2013 to 2,210 in 2022. So, reading that, it's not much of a surprise to see GPs leaving to go and work elsewhere, considering the increased amount of pressure that they're under. So, listening to your response to Hefin David, First Minister, I wonder if you could also outline what the Welsh Government plans to do to encourage GPs to continue working within the Welsh NHS, and attempting to address that figure I referred to in regard to the change between 2022 and 2013. And what are you doing to support practices that consistently rank highly on the primary care escalation framework?

Diolch, ym, ym, Llywydd—bu bron i mi anghofio. [Chwerthin.] Mae'n flwyddyn newydd. [Torri ar draws.] Na, dim ond tair wythnos sydd wedi bod. Ni wnaf i ddymuno blwyddyn newydd dda i chi, oherwydd mae'n debyg y byddaf i'n cael y Llywydd yn gwylltio gyda mi hefyd, Prif Weinidog—ond blwyddyn newydd dda, beth bynnag.

Prif Weinidog, gwrandawais ar eich ateb gyda diddordeb. Rwy'n siŵr y byddech chi wedi gweld y stori ar y BBC y bore yma am feddyg teulu a ddychwelodd ei chontract GIG i agor meddygfa breifat. Darllenais hyn gyda diddordeb. Mae gwybodaeth gan Gymdeithas Feddygol Prydain yn dangos bod nifer y cleifion fesul meddyg teulu cyfwerth ag amser llawn yng Nghymru wedi cynyddu o 1,676 yn 2013 i 2,210 yn 2022. Felly, o ddarllen hynny, nid yw'n llawer o syndod gweld meddygon teulu yn gadael i fynd i weithio mewn mannau eraill, o ystyried y pwysau cynyddol sydd arnyn nhw. Felly, wrth wrando ar eich ymateb i Hefin David, Prif Weinidog, tybed a allech chi hefyd amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i annog meddygon teulu i barhau i weithio yn GIG Cymru, a cheisio mynd i'r afael â'r ffigur hwnnw y cyfeiriais ato o ran y newid rhwng 2022 a 2013. A beth ydych chi'n ei wneud i gefnogi meddygfeydd sydd mewn safle uchel yn gyson ar fframwaith uwchgyfeirio gofal sylfaenol?

Llywydd, I think there are two quite different questions there. Of course, GPs leave the health service, but GPs join the health service as well. In the last year, we saw again a rise in the number of GPs employed in the Welsh NHS, both on a head-count basis and on a full-time equivalent basis, just as there was a rise in the number of trainee GPs, just as there was a rise in the number of practice staff. So, the primary care system in Wales, of course it is under pressure; primary care is under pressure everywhere in the United Kingdom. But, here in Wales, we have a growing number of staff, we have an innovative approach to assisting GPs, through urgent primary care centres, through the '111 press 2' service, through the £5 million that was invested by the Minister in extending professions allied to medicine as we went into this winter, because it is that wider primary care team that is the future of primary care here in Wales. And we look to work with the profession in the new contract, the new GMS unified contract that began on 1 October last year, on that journey.

In relation to the number of practices that are at the high end of the escalation system, the numbers reflect the pressure that the system has been under, but there are still more practices at the bottom end of escalation than there are near the top. We receive those reports, which are self-assessments—they're not the Welsh Government's assessments; they're the practices' own assessments—every week, and that does allow the Welsh Government to be able to identify with local health boards those practices that are persistently in the highest level of escalation, and then to offer them additional help to be able to deal with the demands that they are facing.

Llywydd, rwy'n credu bod dau gwestiwn tra wahanol yn y fan yna. Wrth gwrs, mae meddygon teulu yn gadael y gwasanaeth iechyd, ond mae meddygon teulu yn ymuno â'r gwasanaeth iechyd hefyd. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gwelsom gynnydd eto yn nifer y meddygon teulu a gyflogir yn GIG Cymru, fesul pen ac ar sail cyfwerth ag amser llawn, yn union fel y bu cynnydd yn nifer y meddygon teulu dan hyfforddiant, yn union fel y bu cynnydd yn nifer y staff meddygfa. Felly, mae'r system gofal sylfaenol yng Nghymru o dan bwysau, wrth gwrs; mae gofal sylfaenol o dan bwysau ym mhobman yn y Deyrnas Unedig. Ond, yma yng Nghymru, mae gennym ni nifer gynyddol o staff, mae gennym ni ddull arloesol o gynorthwyo meddygon teulu, trwy ganolfannau gofal sylfaenol brys, drwy'r gwasanaeth '111 pwyso 2', drwy'r £5 miliwn a fuddsoddwyd gan y Gweinidog mewn ymestyn proffesiynau perthynol i feddygaeth wrth i ni gychwyn y gaeaf hwn, oherwydd y tîm gofal sylfaenol ehangach hwnnw yw dyfodol gofal sylfaenol yma yng Nghymru. A'n bwriad yw gweithio gyda'r proffesiwn yn y contract newydd, y contract gwasanaethau meddygol cyffredinol unedig newydd a ddechreuodd ar 1 Hydref y llynedd, ar y daith honno.

O ran nifer y meddygfeydd sydd ar ben uchaf y system uwchgyfeirio, mae'r niferoedd yn adlewyrchu'r pwysau sydd wedi bod ar y system, ond mae mwy byth o feddygfeydd ar ben isaf uwchgyfeirio nag sydd ger y brig. Rydym ni'n derbyn yr adroddiadau hynny, sy'n hunanasesiadau—nid asesiadau Llywodraeth Cymru ydyn nhw; asesiadau'r meddygfeydd eu hunain ydyn nhw—bob wythnos, ac mae hynny'n caniatáu i Lywodraeth Cymru allu nodi gyda byrddau iechyd lleol y meddygfeydd hynny sydd ar y lefel uwchgyfeirio uchaf yn gyson, ac yna cynnig cymorth ychwanegol iddyn nhw allu ymdrin â'r gofynion y maen nhw'n eu hwynebu.

Wrth i feddygfeydd teulu gau a diffyg argaeledd meddygon teulu ddod yn fwy ac yn fwy cyffredin, rydyn ni'n gweld nifer o gwmnïau meddygol preifat yn dechrau darparu gwasanaeth meddyg teulu ar wahân i'r NHS yn ein cymunedau ni, gyda phobl yn talu rhwng £40 a £70 am apwyntiadau gan nad oes meddyg teulu ar gael i'w gwasanaethu. Yn y meddygfeydd yma, maen nhw'n cael hanner awr, neu ragor, yng nghwmni'r meddyg, maen nhw'n derbyn fast-track referrals, a buddiannau eraill. Canlyniad hyn ydy fod cymdeithas ddwy haen yn dod yn ôl unwaith eto, a hynny o dan Lywodraeth Lafur. Ai dyma ydy gweledigaeth Llafur ar gyfer gwasanaethau iechyd yng Nghymru?

As GP surgeries close and the lack of availability of GPs becomes more and more common, we are seeing a number of private medical companies starting to provide GP services outwith the NHS within our communities, with people paying between £40 and £70 for appointments because no GP is available to serve them. In these surgeries, they get half an hour or more with the GP, and they get fast-track referrals and other benefits. The upshot of this is that we have a two-tier society being introduced once again, under a Labour Government. Is this the Labour vision for health services in Wales?

13:40

Wel, wrth gwrs, dwi ddim yn cytuno gyda Mabon ap Gwynfor. Dydy beth mae e'n dweud ddim yn wir am y gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru. Mae mwy o bobl yn gweithio i'r gwasanaeth iechyd cyhoeddus yma yng Nghymru nag ar unrhyw amser drwy adeg y gwasanaeth iechyd o gwbl. Wrth gwrs, mae rhai pobl yn darparu gwasanaethau preifat. Does dim byd rŷn ni'n gallu gwneud am hynny. Ond bob mis—bob mis—mae 2 filiwn o contacts rhwng pobl yng Nghymru a'r gwasanaeth iechyd cenedlaethol. Dyna ble rŷn ni'n canolbwyntio fel Llywodraeth a dyna ble mae pobl sy'n byw yng Nghymru yn cael eu gwasanaethu. 

Well, of course, I don't agree with Mabon ap Gwynfor. What he says is not true about health services here in Wales. More people work for the public NHS in Wales than at any time in the history of the health service. Of course, there are some people who are providing private services and there's nothing that we can do about that. But every month there are 2 million contacts between people in Wales and the national health service. That's where we are focusing as a Government and that's where the people of Wales are served. 

Rhannu Gwybodaeth Anghywir Ar-lein
Sharing Misinformation Online

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y bygythiad i ddemocratiaeth Cymru sy'n codi o rannu gwybodaeth anghywir ar-lein? OQ60488

2. Will the First Minister make a statement on the threat to Welsh democracy posed by the sharing of misinformation online? OQ60488

Llywydd, online misinformation is a deeply harmful but contemporary feature of all democratic societies. We work with groups within Wales and across the UK to combat the misinformation itself, to help informed citizens to identify misinformation and to provide authenticated sources of information on which individuals can rely.

Llywydd, mae camwybodaeth ar-lein yn nodwedd niweidiol iawn ond cyfoes o bob cymdeithas ddemocrataidd. Rydym ni'n gweithio gyda grwpiau yng Nghymru ac ar draws y DU i frwydro yn erbyn y camwybodaeth ei hun, i helpu dinasyddion gwybodus i nodi camwybodaeth ac i ddarparu ffynonellau gwybodaeth wedi'u dilysu y gall unigolion ddibynnu arnyn nhw.

Thank you, First Minister. Over Christmas, I was sent a link by a constituent to a news item on an American platform purporting to be a news provider, which claimed that the Welsh Government was using 14-year-old schoolgirls to attract military-age men from countries where there are no rape laws, including Africa and the middle east. Would you agree that this sort of news article is totally unacceptable, damaging to democracy, and, First Minister, do you think there are some other examples over recent weeks of misinformation being promoted online, perhaps emanating from closer to home?

Diolch, Prif Weinidog. Dros y Nadolig, anfonwyd dolen ataf gan etholwr i eitem newyddion ar blatfform yn America a oedd yn honni ei fod yn ddarparwr newyddion, a oedd yn honni bod Llywodraeth Cymru yn defnyddio merched ysgol 14 oed i ddenu dynion o oedran milwrol o wledydd lle nad oes cyfreithiau treisio, gan gynnwys Affrica a'r dwyrain canol. A fyddech chi'n cytuno bod y math hwn o erthygl newyddion yn gwbl annerbyniol, yn niweidiol i ddemocratiaeth, a, Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod rhai enghreifftiau eraill dros yr wythnosau diwethaf o gamwybodaeth yn cael ei hyrwyddo ar-lein, efallai'n deillio o agosach at adref?

Well, Llywydd, I'm aware of the story to which Ken Skates refers, and it is both utterly untrue and utterly irresponsible to make such claims. Here were a group of young people of their own volition looking to make sure that others who might come to their area would feel welcomed and know that they would be welcomed in that community. The result of that misreporting is that those children's welcome has had to be taken down and that new security arrangements have had to be made at those places where the Welsh Refugee Council operates. Individuals who work for the refugee council were named in those highly irresponsible reports and have had their own lives disrupted as a result. The police are involved in investigating what has been said, that willful misrepresentation by people who claim—and it's a sickening claim—to be interested in the well-being of young people, whereas, in fact, everything that they have done has acted to put young people at greater risk. Anybody who claims to care about the safety of our young people should not be sharing false claims about them.

Wel, Llywydd, rwy'n ymwybodol o'r stori y mae Ken Skates yn cyfeirio ati, ac mae'n gwbl anwir ac yn gwbl anghyfrifol i wneud honiadau o'r fath. Dyma grŵp o bobl ifanc o'u gwirfodd eu hunain yn ceisio gwneud yn siŵr y byddai eraill a allai ddod i'w hardal yn teimlo bod croeso iddyn nhw ac yn gwybod y bydden nhw'n cael eu croesawu yn y gymuned honno. Canlyniad y camadrodd hwnnw yw y bu'n rhaid tynnu croeso'r plant hynny i lawr ac y bu'n rhaid gwneud trefniadau diogelwch newydd yn y mannau hynny lle mae Cyngor Ffoaduriaid Cymru yn gweithredu. Cafodd unigolion sy'n gweithio i'r cyngor ffoaduriaid eu henwi yn yr adroddiadau hynod anghyfrifol hynny ac amharwyd ar eu bywydau eu hunain o ganlyniad. Mae'r heddlu'n cynnal ymchwiliad i'r hyn a ddywedwyd, y camliwiad bwriadol hwnnw gan bobl sy'n honni—ac mae'n honiad ffiaidd—bod ganddyn nhw ddiddordeb mewn llesiant pobl ifanc, tra, mewn gwirionedd, mae popeth y maen nhw wedi ei wneud wedi gweithredu i roi pobl ifanc mewn mwy o berygl. Ni ddylai unrhyw un sy'n honni eu bod nhw'n pryderu am ddiogelwch ein pobl ifanc fod yn rhannu honiadau ffug amdanyn nhw.

Well, of course, I endorse Ken Skates's concerns about that particular issue. More broadly, people, young and old, increasingly self-select their news from online sources that reinforce rather than challenge their own perceptions. In consequence, I regularly receive e-mails on many issues claiming that they are, and I quote,

'all part of a cunning plan by Big Brother governments to control our lives'.

The Welsh Government allocated £1.6 million to a communications campaign running alongside the implementation of its default 20 mph policy, using selective evidence and ignoring all the research and evidence that challenge their claims. Last week, it was revealed that the Welsh Government is spending over £500,000 of taxpayers' money on a public engagement strategy, including over £61,000 on social media advertising, to burnish its own green credentials, at a time when it's making widespread cuts to public services and despite the climate change committee finding that Wales is making insufficient progress in this area. How can you justify such actions when their provably inaccurate content only fuels the public scepticism we're all concerned about?  

Wel, wrth gwrs, rwy'n cymeradwyo pryderon Ken Skates am y mater penodol hwnnw. Yn ehangach, mae pobl, hen ac ifanc, fwyfwy'n hunanddewis eu newyddion o ffynonellau ar-lein sy'n atgyfnerthu yn hytrach na herio eu tybiaethau eu hunain. O ganlyniad, rwy'n derbyn negeseuon e-bost yn rheolaidd ar lawer o faterion sy'n honni eu bod nhw, ac rwy'n dyfynnu,

'i gyd yn rhan o gynllun cyfrwys gan lywodraethau Big Brother i reoli ein bywydau'.

Dyrannodd Llywodraeth Cymru £1.6 miliwn i ymgyrch gyfathrebu sy'n rhedeg ochr yn ochr â gweithrediad ei pholisi 20 mya diofyn, gan ddefnyddio tystiolaeth ddetholus ac anwybyddu'r holl waith ymchwil a thystiolaeth sy'n herio eu honiadau. Yr wythnos diwethaf, datgelwyd bod Llywodraeth Cymru yn gwario dros £500,000 o arian trethdalwyr ar strategaeth ymgysylltu â'r cyhoedd, gan gynnwys dros £61,000 ar hysbysebu ar gyfryngau cymdeithasol, i loywi ei chymwysterau gwyrdd ei hun, ar adeg pan fo'n gwneud toriadau eang i wasanaethau cyhoeddus ac er gwaethaf canfyddiad y pwyllgor newid hinsawdd nad yw Cymru'n gwneud cynnydd digonol yn y maes hwn. Sut allwch chi gyfiawnhau gweithredoedd o'r fath pan mai'r cwbl y mae eu cynnwys y gellir profi ei fod yn anghywir yn ei wneud yw tanio'r amheuaeth ymhlith y cyhoedd yr ydym ni i gyd yn poeni amdani?  

13:45

Well, Llywydd, the Member talked about self-selected information and then continued to offer us exactly that. Let us take the two examples that he offers. The claims that were made, set out in the Welsh Government's documentation, around 20 mph zones were tested by the UK Statistics Authority, who found that what we said was accurate and asked us to put even more information into the public domain, which we then did, to demonstrate the truth of what we said in that assessment. It did not find for a single moment that what we had said was untrue; it simply asked us to do more to help people to see the truth of the claims that we had made. 

And as to his second example, has he not seen today the news about the impact of climate change over the last 12 months alone—a year in which, day after day, the impact of climate change was being seen in the United Kingdom? We spent £0.5 million to try to save the planet, and the Conservative Party want to take issue with it. Every amount in that budget is designed not to burnish the credentials of the Welsh Government; it uses information from private employers, it uses information from other employers here in Wales, and it is designed to demonstrate that, by acting together, it is possible to do something to tackle the greatest challenge that faces us today and which would otherwise be left to our children and our grandchildren to pick up the mess that has been created. How can it be—how can it be—that a serious political party thinks that they can make a point about spending £0.5 million to contribute to that being a misuse of public money? I do not regret a single penny of it, and neither should you.

Wel, Llywydd, siaradodd yr Aelod am wybodaeth hunanddethol ac yna parhaodd i gynnig yn union hynny i ni. Gadewch i ni gymryd y ddwy enghraifft y mae'n eu cynnig. Cafodd yr honiadau a wnaed, a gyflwynwyd yn nogfennau Llywodraeth Cymru, ynghylch parthau 20 mya eu profi gan Awdurdod Ystadegau'r DU, a ganfu fod yr hyn yr oeddem ni'n ei ddweud yn gywir a gofynnwyd i ni roi hyd yn oed mwy o wybodaeth yn y parth cyhoeddus, a wnaethom wedyn, i ddangos gwirionedd yr hyn yr oeddem ni'n ei ddweud yn yr asesiad hwnnw. Ni chanfu am un eiliad fod yr hyn yr oeddem ni wedi ei ddweud yn anwir; y cwbl y gofynnodd i ni oedd i wneud mwy i helpu pobl i weld gwirionedd yr honiadau yr oeddem ni wedi eu gwneud. 

Ac o ran ei ail enghraifft, onid yw wedi gweld heddiw y newyddion am effaith y newid yn yr hinsawdd dros y 12 mis diwethaf yn unig—blwyddyn lle, ddydd ar ôl dydd, roedd effaith y newid yn yr hinsawdd yn cael ei gweld yn y Deyrnas Unedig? Fe wnaethom ni wario £0.5 miliwn yn ceisio achub y blaned, ac mae'r Blaid Geidwadol eisiau achwyn am y peth. Nid gloywi cymwysterau Llywodraeth Cymru yw bwriad pob swm yn y gyllideb honno; mae'n defnyddio gwybodaeth gan gyflogwyr preifat, mae'n defnyddio gwybodaeth gan gyflogwyr eraill yma yng Nghymru, a'i nod yw dangos ei bod hi'n bosibl, trwy gydweithio, gwneud rhywbeth i fynd i'r afael â'r her fwyaf sy'n ein hwynebu ni heddiw ac a fyddai fel arall yn cael ei gadael i'n plant ac i'n hwyrion a'n hwyresau i fynd i'r afael â'r llanast sydd wedi cael ei greu. Sut gall hi fod—sut gall hi fod—bod plaid wleidyddol ddifrifol yn meddwl y gallan nhw wneud pwynt am wario £0.5 miliwn i gyfrannu at hynny fod yn gamddefnydd o arian cyhoeddus? Nid wyf i'n difaru'r un geiniog ohono, ac ni ddylech chithau chwaith.

Devolved Governments are at the forefront of efforts to combat the threat of disinformation to our democracy. The province of South Australia and the Australian Capital Territory have banned disinformation in political advertising. The states of Michigan and Minnesota have prohibited the use of deceptive deep-fake media in election campaigns. And, at a different scale, the EU has recently announced that it will end the use of personal data in political microtargeting. We have the power to do all of those things and more, and we have the vehicle in the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill. So, will the Welsh Government place Wales at the front line in this battle against the political pandemic of lies and deception that is threatening the future of democracy worldwide?

Mae Llywodraethau datganoledig ar flaen y gad o ran ymdrechion i frwydro yn erbyn bygythiad twyllwybodaeth i'n democratiaeth. Mae talaith De Awstralia a Thiriogaeth Prifddinas Awstralia wedi gwahardd twyllwybodaeth mewn hysbysebu gwleidyddol. Mae taleithiau Michigan a Minnesota wedi gwahardd defnyddio cyfryngau ffugiad dwfn twyllodrus mewn ymgyrchoedd etholiadol. Ac, ar wahanol raddfa, mae'r UE wedi cyhoeddi'n ddiweddar y bydd yn dod â'r defnydd o ddata personol i ben o ran microdargedu gwleidyddol. Mae'r grym gennym ni i wneud yr holl bethau hynny a mwy, ac mae gennym ni'r cyfrwng ym Mil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru). Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru roi Cymru ar reng flaen y frwydr hon yn erbyn pandemig gwleidyddol celwyddau a thwyll sy'n bygwth dyfodol democratiaeth ledled y byd?

Well, Llywydd, I thank Adam Price for those important points. I definitely do want Wales to be on the front line of that effort, and there are things that we are doing already in Wales. On 1 November, the new digital imprints regime was instituted here in Wales. In future, overseen by the Electoral Commission, when political parties publish information—not in print, where it's always been necessary to have an imprint on it, but digitally—it will in future be necessary to have information there that shows where that information has come from. At the same time, we will provide, as a Government, in future elections, an online information platform, which will provide voters with reliable information about the candidates who are putting themselves forward and policies that political parties are pursuing. 

One of the things that I think democracies can do is to provide a place where voters and citizens can go to find information that has been authenticated and on which they can rely. And I hope that, in Wales, we're already doing things to move in that direction, and there may be more ideas from other parts of the world, as Adam Price has outlined, that we can learn from and adopt here too. 

Wel, Llywydd, diolch i Adam Price am y pwyntiau pwysig yna. Rwy'n sicr eisiau i Gymru fod ar reng flaen yr ymdrech honno, ac mae pethau yr ydym ni eisoes yn eu gwneud yng Nghymru. Ar 1 Tachwedd, sefydlwyd y drefn argraffnodau digidol newydd yma yng Nghymru. Yn y dyfodol, wedi'i oruchwylio gan y Comisiwn Etholiadol, pan fydd pleidiau gwleidyddol yn cyhoeddi gwybodaeth—nid mewn print, lle bu'n rhaid cael argraffnod arni erioed, ond yn ddigidol—bydd yn angenrheidiol yn y dyfodol cael gwybodaeth yno sy'n dangos lle mae'r wybodaeth honno wedi dod. Ar yr un pryd, byddwn yn darparu, fel Llywodraeth, mewn etholiadau yn y dyfodol, blatfform gwybodaeth ar-lein, a fydd yn rhoi gwybodaeth ddibynadwy i bleidleiswyr am yr ymgeiswyr sy'n cyflwyno eu hunain a'r polisïau y mae pleidiau gwleidyddol yn eu harddel. 

Un o'r pethau yr wyf i'n credu y gall democratiaethau ei wneud yw darparu man lle gall pleidleiswyr a dinasyddion fynd i ddod o hyd i wybodaeth sydd wedi'i dilysu ac y gallan nhw ddibynnu arni. Ac rwy'n gobeithio, yng Nghymru, ein bod ni eisoes yn gwneud pethau i symud i'r cyfeiriad hwnnw, ac efallai y bydd mwy o syniadau o rannau eraill o'r byd, fel y mae Adam Price wedi'i amlinellu, y gallwn ni ddysgu ohonyn nhw a'u mabwysiadu yma hefyd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer, and could I identify with the comments that you made at the start of the Plenary session about J.P.R. Williams, a resident of the Vale of Glamorgan, and someone who I had the pleasure of enjoying his company on several occasions?

First Minister, yesterday you held a press conference that alluded to the fact that the 20 mph speed limit that the Welsh Government have brought forward was going to be looked at through the premise of gentle enforcement. In fact, I think the word that you used was that if you were 'genuinely' confused you would not be prosecuted, but if you were confused you would be prosecuted. What's the difference?

Diolch, Llywydd, ac a gaf i uniaethu â'r sylwadau i chi eu gwneud ar ddechrau sesiwn y Cyfarfod Llawn am J.P.R. Williams, un o drigolion Bro Morgannwg, a rhywun y cefais y pleser o fwynhau ei gwmni ar sawl achlysur?

Prif Weinidog, ddoe, fe wnaethoch chi gynnal cynhadledd i'r wasg a gyfeiriodd at y ffaith bod y terfyn cyflymder 20 mya y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gyflwyno yn mynd i gael ei ystyried ar sail gorfodaeth ysgafn. A dweud y gwir, rwy'n credu mai'r gair a ddefnyddiwyd gennych chi oedd pe baech chi 'wir' wedi drysu na fyddech chi'n cael eich erlyn, ond pe baech chi wedi drysu y byddech chi'n cael eich erlyn. Beth yw'r gwahaniaeth?

13:50

Well, the difference is, Llywydd, that that is not what I said. [Laughter.] That's the first difference. What I said was, in answer to a question, that the enforcement authorities in Wales will pursue the same policy in relation to 20 mph zones as we became familiar with during COVID, that they will begin with engagement. Where people genuinely do not understand that the law has been broken, then they will engage in education with those people, and they will only take enforcement action when they are sure that that is needed to keep roads and communities safe and where the evidence is of wilfully breaking the law. So, what I said was: where people are genuinely confused, then the system will seek to engage and to educate them. Where people claim to be confused but there is no evidence that confusion lies at the root of their behaviour, then they cannot expect that enforcement action will not be taken.

Wel, y gwahaniaeth yw, Llywydd, nad dyna ddywedais i. [Chwerthin.] Dyna'r gwahaniaeth cyntaf. Yr hyn a ddywedais oedd, wrth ateb cwestiwn, y bydd yr awdurdodau gorfodi yng Nghymru yn dilyn yr un polisi o ran parthau 20 mya ag y daethom ni'n gyfarwydd â nhw yn ystod COVID, y byddan nhw'n dechrau drwy ymgysylltu. Pan nad yw pobl wir yn deall bod y gyfraith wedi cael ei thorri, yna byddan nhw'n ymgymryd ag addysg gyda'r bobl hynny, a byddan nhw'n cymryd camau gorfodi dim ond pan fyddan nhw'n siŵr bod angen gwneud hynny i gadw ffyrdd a chymunedau yn ddiogel a lle mae'r dystiolaeth o dorri'r gyfraith yn fwriadol. Felly, yr hyn a ddywedais oedd: pan fydd pobl wir wedi drysu, yna bydd y system yn ceisio ymgysylltu a'u haddysgu. Pan fydd pobl yn honni eu bod wedi drysu ond nad oes unrhyw dystiolaeth mai dryswch sydd wrth wraidd eu hymddygiad, yna ni allan nhw ddisgwyl na fydd camau gorfodi yn cael eu cymryd.

Well, that's as clear as mud, isn't it, First Minister? I mean, I've got the words that you used here. You actually said that the 'genuinely confused' would not be prosecuted or fined, and then you went on to say, 'rather than just being confused.' You can imagine the conversations—. Those are your words. If you want to take issue with it, take it up with the BBC, because it's a direct quotation off their website.

Now, the blanket 20 mph that your Government brought forward has proven to be deeply, deeply unpopular—deeply unpopular. It's a national speed reduction—[Interruption.] It's nice to see the Deputy Minister back here, chuntering from a sedentary position again. It has caused huge amounts of concern the length and breadth of Wales, and the way it'll be implemented and the fines that will arrive on people's doormats will jeopardise livelihoods and lose people's jobs, without the solid evidence that would show the support of the points that you have made. So, I say to you again: what conversation have you had with the Crown Prosecution Service and the police to distinguish between the 'genuinely confused' and the 'confused', so that ultimately police officers and enforcement services will not be prosecuting people who are on the wrong side of this law through no fault of their own?

Wel, mae hynny mor glir â mwd, onid ydyw, Prif Weinidog? Mae gen i'r geiriau y gwnaethoch chi eu defnyddio yma. Dywedoch chi mewn gwirionedd na fyddai'r 'gwir ddryslyd' yn cael eu herlyn na'u dirwyo, ac yna fe aethoch ymlaen i ddweud, 'yn hytrach na dim ond bod yn ddryslyd.' Gallwch chi ddychmygu'r sgyrsiau—. Eich geiriau chi yw'r rheina. Os ydych chi eisiau anghytuno, cysylltwch â'r BBC, gan ei fod yn ddyfyniad uniongyrchol oddi ar eu gwefan.

Nawr, mae'r 20 mya cyffredinol a gyflwynodd eich Llywodraeth wedi bod yn hynod, hynod amhoblogaidd—yn hynod amhoblogaidd. Mae'n ostyngiad cyflymder cenedlaethol—[Torri ar draws.] Mae'n braf gweld y Dirprwy Weinidog yn ôl yma, yn grwgnach o leoliad eisteddog eto. Mae wedi achosi llawer iawn o bryder ar hyd a lled Cymru, a bydd y ffordd y bydd yn cael ei weithredu a'r dirwyon a fydd yn cyrraedd matiau drws pobl yn peryglu bywoliaethau ac yn colli swyddi pobl, heb y dystiolaeth gadarn a fyddai'n dangos cefnogaeth i'r pwyntiau yr ydych chi wedi eu gwneud. Felly, dywedaf wrthych chi eto: pa sgwrs ydych chi wedi ei chael gyda Gwasanaeth Erlyn y Goron a'r heddlu i wahaniaethu rhwng y 'gwir ddryslyd' a'r 'dryslyd', fel na fydd swyddogion yr heddlu a gwasanaethau gorfodi yn y pen draw yn erlyn pobl sydd ar ochr anghywir y gyfraith hon heb fod unrhyw fai arnyn nhw eu hunain?

Well, Llywydd, we've had a discussion already this afternoon about deliberate misinformation, and the leader of the opposition continues to do that here this afternoon. He says that this is a blanket ban. He knows absolutely that it is not a blanket policy. As I've understood it, he himself is in favour of 20 mph zones in certain circumstances. I've seen him with placards demanding 20 mph zones outside schools, outside hospitals and so on. Even he doesn't believe in a blanket policy, and it quite certainly is not the blanket policy of this Welsh Government. It never was, it never has been, and it isn't a blanket policy today. The fact that he continues to repeat it and he knows that it isn't true is a very good example of the points that Ken Skates made in his question about misinformation being far too close to home in this Chamber as well as in the outside world.

Police will enforce the policy in the way I have just described, Llywydd. Enforcement action is the last, not the first, resort. The first resort is to make sure that people have understood the rules, and, where people need to have their understanding extended, then that is what the system will do. Where people drive dangerously, where people deliberately and knowingly break the law, then the police will take enforcement action, and I would expect the leader of the opposition to endorse that position and to support the police in their actions.

Wel, Llywydd, rydym ni wedi cael trafodaeth eisoes y prynhawn yma am gamwybodaeth fwriadol, ac mae arweinydd yr wrthblaid yn parhau i wneud hynny yma y prynhawn yma. Mae'n dweud bod hwn yn waharddiad cyffredinol. Mae'n gwybod yn iawn nad yw'n bolisi cyffredinol. Fel yr wyf i wedi ei ddeall, mae ef ei hun o blaid parthau 20 mya o dan rai amgylchiadau. Rwyf i wedi ei weld â phlacardiau yn mynnu parthau 20 mya y tu allan i ysgolion, y tu allan i ysbytai ac yn y blaen. Nid yw ef hyd yn oed yn credu mewn polisi cyffredinol, ac yn sicr nid dyma bolisi cyffredinol y Llywodraeth hon. Nid oedd erioed, nid yw erioed wedi bod, ac nid yw'n bolisi cyffredinol heddiw. Mae'r ffaith ei fod yn parhau i'w ailadrodd a'i fod yn gwybod nad yw'n wir yn enghraifft dda iawn o'r pwyntiau a wnaeth Ken Skates yn ei gwestiwn am y ffaith bod camwybodaeth yn llawer rhy agos at adref yn y Siambr hon yn ogystal ag yn y byd y tu allan.

Bydd yr heddlu yn gorfodi'r polisi yn y ffordd yr wyf i newydd ei disgrifio, Llywydd. Camau gorfodi yw'r cam olaf, nid cyntaf. Y cam cyntaf yw gwneud yn siŵr bod pobl wedi deall y rheolau, a, phan fydd angen ymestyn dealltwriaeth pobl, yna dyna fydd y system yn ei wneud. Pan fydd pobl yn gyrru'n beryglus, pan fydd pobl yn torri'r gyfraith yn fwriadol ac yn ymwybodol, yna bydd yr heddlu'n cymryd camau gorfodi, a byddwn i'n disgwyl i arweinydd yr wrthblaid gymeradwyo'r safbwynt hwnnw a chefnogi'r heddlu yn eu gweithredoedd.

Anyone who drives dangerously or deliberately breaks the law deserves to be prosecuted, but when you bring bad law forward that isn't clear, such as the law that you have brought forward here—the tweet that the Deputy Minister put out yesterday said that the threshold for prosecution now is not the 24 mph that would normally be adhered to, which is 10 per cent plus 2; it is now 10 per cent plus 4—and then the First Minister stands at a press conference and says that if you're genuinely confused rather than confused you won't be prosecuted, what hope have the police got and the CPS got? And that's the point we're making. This is a bad piece of law, brought forward by your Government, that is actually more confusing and more dangerous. And ultimately this piece of law should be withdrawn and commonsense prevail. And your two leadership candidates, one of the first statements they made was to promote a review of this piece of legislation. So, ultimately, it shows that even on your own benches there is disquiet about this piece of legislation that you've brought forward. So, why don't you just scrap this piece of legislation and move back to the 30 mph that we had in this country before 17 September?

Mae unrhyw un sy'n gyrru'n beryglus neu'n torri'r gyfraith yn fwriadol yn haeddu cael ei erlyn, ond pan fyddwch chi'n cyflwyno cyfraith wael nad yw'n eglur, fel y gyfraith yr ydych chi wedi ei chyflwyno yma—roedd y trydariad a gyhoeddwyd gan y Dirprwy Weinidog ddoe yn dweud nad y 24 mya fyddai'n rhaid cydymffurfio ag ef fel rheol, sy'n 10 y cant a 2, yw'r trothwy ar gyfer erlyn bellach; mae'n 10 y cant a 4 bellach—ac yna mae'r Prif Weinidog yn sefyll mewn cynhadledd i'r wasg ac yn dweud os ydych chi wir wedi drysu yn hytrach na wedi drysu na fyddwch chi'n cael eich erlyn, pa obaith sydd gan yr heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron? A dyna'r pwynt yr ydym ni'n ei wneud. Mae hwn yn ddarn gwael o gyfraith, a gyflwynwyd gan eich Llywodraeth chi, sydd mewn gwirionedd yn fwy dryslyd ac yn fwy peryglus. Ac yn y pen draw, dylid tynnu'r darn hwn o gyfraith yn ôl a sicrhau bod synnwyr cyffredin yn drech. A'ch dau ymgeisydd i fod yn arweinydd, un o'r datganiadau cyntaf a wnaeth y ddau oedd hyrwyddo adolygiad o'r darn hwn o ddeddfwriaeth. Felly, yn y pen draw, mae'n dangos, hyd yn oed ar eich meinciau eich hun, bod anniddigrwydd ynghylch y darn hwn o ddeddfwriaeth yr ydych chi wedi ei gyflwyno. Felly, pam na wnewch chi ddiddymu'r ddeddfwriaeth hon a symud yn ôl i'r 30 mya yr oedd gennym ni yn y wlad hon cyn 17 Medi?

13:55

Well, Llywydd, there is a series of points in there, but surely the most significant of all, and the one of which he should be deeply ashamed, is his suggestion that it is somehow legitimate to break a law simply because you think it is a bad law. [Interruption.] Oh, no. How many times did he say, 'This is a bad law’? And what he intends to do is to encourage people to believe that, if you think a law is a bad law, somehow it is legitimate for you to break it. [Interruption.] Well, that is the message that people outside this Chamber will take, and you know that you are doing it as you do it. [Interruption.] I'll tell you now that when you get up and say here that there are good laws and there are bad laws, you are encouraging people to believe that it is legitimate for them to act differently depending on how they themselves perceive the law, and that is a deeply, deeply dangerous message, and it is a particularly dangerous message for somebody who comes here to make the law. Every single person in this Chamber has a responsibility for explaining to people that if you make the law, you must uphold the law, and that law is there to be upheld. It will be upheld, it will be upheld sensitively and sensibly, and a good deal more sensibly than he has been this afternoon.

Wel, Llywydd, mae cyfres o bwyntiau yn y fan yna, ond siawns mai'r mwyaf arwyddocaol oll, a'r un y dylai fod â chywilydd mawr ohono, yw ei awgrym ei bod hi rywsut yn iawn torri cyfraith dim ond oherwydd eich bod chi'n credu ei bod hi'n gyfraith wael. [Torri ar draws.] O, na. Faint o weithiau ddywedodd ef, 'Mae hon yn gyfraith wael'? A'r hyn y mae'n bwriadu ei wneud yw annog pobl i gredu, os ydych chi'n credu bod cyfraith yn gyfraith wael, ei bod hi rywsut yn iawn i chi ei thorri. [Torri ar draws.] Wel, dyna'r neges y bydd pobl y tu allan i'r Siambr hon yn ei chymryd, ac rydych chi'n gwybod eich bod chi'n ei wneud wrth i chi ei wneud. [Torri ar draws.] Fe ddywedaf wrthych chi nawr, pan fyddwch chi'n codi ac yn dweud yma bod cyfreithiau da a bod cyfreithiau gwael, rydych chi'n annog pobl i gredu ei bod hi'n iawn iddyn nhw ymddwyn yn wahanol yn dibynnu ar sut y maen nhw eu hunain yn gweld y gyfraith, ac mae honno'n neges hynod, hynod beryglus, ac mae'n neges arbennig o beryglus i rywun sy'n dod yma i wneud y gyfraith. Mae gan bob un person yn y Siambr hon gyfrifoldeb i esbonio i bobl, os ydych chi'n gwneud y gyfraith, mae'n rhaid i chi gynnal y gyfraith, ac mae'r gyfraith yno i'w chynnal. Bydd yn cael ei chynnal, bydd yn cael ei chynnal gyda chydymdeimlad ac yn synhwyrol, ac yn llawer iawn mwy synhwyrol nag y mae ef wedi bod y prynhawn yma.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a gaf innau ddechrau drwy ddymuno blwyddyn newydd dda i bawb? A gaf innau roi teyrnged i J.P.R. Williams, eicon go iawn o fy mhlentyndod i, un o'm harwyr rygbi cyntaf? Ac rydym ni'n ei gofio fo heddiw, fel rydym ni yn cofio am y newyddiadurwr Vaughan Hughes ac am y gantores Leah Owen—mae 2024 wedi dod â chost drom yn barod, ond mi obeithiwn ni am flwyddyn well o ran iechyd ac o ran heddwch.

Mae'n mynd i fod yn flwyddyn dyngedfennol yn wleidyddol, efo etholiad cyffredinol a ras am arweinyddiaeth y Blaid Lafur yng Nghymru.

Thank you very much, Llywydd, and may I start by wishing everyone a very happy new year? And may I pay my own tribute to J.P.R. Williams, a true icon of my childhood, one of my first rugby heroes? And we remember him today, as we remember the journalist Vaughan Hughes and the singer Leah Owen—2024 has brought a heavy price already; we hope for a better year in terms of health and peace.

It will be a crucial year politically, with a general election and a race for the Labour leadership in Wales.

The year began with the candidates to be the next Labour leader in Wales setting out their stalls. All sorts of plans, including one five-point plan. I'm sure the First Minister winced at that. Maybe it's okay for his own side to come up with five-point plans, but not us in opposition. But no matter how many points are in the plan, there is no more important a priority now, I guess, than fair funding for Wales. The First Minister will know that, given the budget we're going to be debating later on.

One pledge by the education Minister in his leadership bid is to reverse the cuts that are due to come in in his own budget, but only if he gets more money from Whitehall. He's making my argument for me. But, of course, the Tories won't pledge more money for Wales. They're not interested. And as we've seen with HS2 consequentials, Keir Starmer is refusing to make that pledge too. The First Minister hasn't been able to get that pledge from him. What makes him think that either of his potential successors will be able to?

Dechreuodd y flwyddyn gyda'r ymgeiswyr i fod yr arweinydd Llafur nesaf yng Nghymru yn cyflwyno eu gweledigaethau. Pob math o gynlluniau, gan gynnwys un cynllun pum pwynt. Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog wedi gwingo o weld hwnnw. Efallai ei bod hi'n iawn i'w ochr ei hun lunio cynlluniau pum pwynt, ond nid i ni fel gwrthbleidiau. Ond waeth faint o bwyntiau sydd yn y cynllun, nid oes unrhyw flaenoriaeth bwysicach nawr, mae'n debyg, na chyllid teg i Gymru. Bydd y Prif Weinidog yn gwybod hynny, o ystyried y gyllideb y byddwn ni'n ei thrafod yn ddiweddarach.

Un addewid gan y Gweinidog addysg yn ei ymgais i fod yn arweinydd yw gwrthdroi'r toriadau y disgwylir iddyn nhw gael eu gwneud i'w gyllideb ei hun, ond dim ond os bydd yn cael mwy o arian gan Whitehall. Mae'n gwneud fy nadl drosof. Ond, wrth gwrs, ni wnaiff y Torïaid addo mwy o arian i Gymru. Nid oes diddordeb ganddyn nhw. Ac fel y gwelsom gyda symiau canlyniadol HS2, mae Keir Starmer yn gwrthod gwneud yr addewid hwnnw hefyd. Nid yw'r Prif Weinidog wedi gallu cael yr addewid hwnnw ganddo. Beth sy'n gwneud iddo feddwl y bydd y naill neu'r llall o'i ddarpar olynwyr yn gallu gwneud hynny?

Well, Llywydd, the leader of Plaid Cymu's obsessive interest in the Labour Party continues. I'm quite happy to start the new year by sending him an application form, and then he'll be able to take part in the affairs of the party to which he devotes most of his attention here on the floor of the Senedd.

The position of this party has always been that fair funding needs to come to Wales, that the Barnett formula is well past its effective date, and that funding based on need would see a different flow of funding here into Wales. That is the policy of the Welsh Labour Party and the Welsh Labour Government, and we will continue to mount the arguments for it.

Wel, Llywydd, mae diddordeb obsesiynol arweinydd Plaid Cymru yn y Blaid Lafur yn parhau. Rwy'n ddigon hapus i ddechrau'r flwyddyn newydd trwy anfon ffurflen gais ato, ac yna bydd yn gallu cymryd rhan ym materion y blaid y mae'n neilltuo'r rhan fwyaf o'i sylw iddi yma ar lawr y Senedd.

Safbwynt y blaid hon erioed fu bod angen i gyllid teg ddod i Gymru, bod fformiwla Barnett ymhell y tu hwnt i'w ddyddiad effeithiol, ac y byddai cyllid yn seiliedig ar angen yn arwain at wahanol lif o gyllid yma i mewn i Gymru. Dyna bolisi Plaid Lafur Cymru a Llywodraeth Lafur Cymru, a byddwn yn parhau i wneud y dadleuon drosto.

The First Minister says again—he's said it before—that I'm somehow obsessed by the Labour leadership. It's not obsession. Before Christmas, he was saying that it was none of my business who the next leader of the Labour Party is. As far as I know, that new leader is going to become our First Minister. It's all of our business, and it's called scrutiny. Maybe he's saying there should be an election immediately so it's all of our business who becomes the next First Minister for Wales. But, when it comes to expectations around funding, we can only go on what we're being told or what we're not being told by both Labour and the Conservatives; it's why we need Plaid Cymru to stand up for fairness for Wales.

Now, both candidates—both candidates—to become the next Labour leader in Wales want to prioritise the NHS. Few would disagree with that. One has a vague pledge that spending per head on the NHS in Wales wouldn't fall below England, which is a pretty weak promise, if we're honest, and which also suggests it is all about money, but as the director of the Royal College of Nursing in Wales said last week, we keep being told there's no money, yet we're not thinking creatively about how we use the money that is in the system. Will the First Minister join me in calling for really creative thinking in this campaign, which is lacking so far? Will he also call for honesty about the candidates' record in Government, because you'd think that neither had been a Minister before by what they're saying? And does he share my disappointment that neither are pledging to demand fair funding for Wales from Labour bosses in London?

Mae'r Prif Weinidog yn dweud eto—mae wedi ei ddweud o'r blaen—bod gen i obsesiwn rywsut ag arweinyddiaeth y blaid Lafur. Nid yw'n obsesiwn. Cyn y Nadolig, roedd yn dweud nad oedd yn ddim o'm musnes i pwy yw arweinydd nesaf y Blaid Lafur. Hyd y gwn i, yr arweinydd newydd hwnnw fydd ein Prif Weinidog ni. Mae'n fusnes i ni i gyd, a chraffu yw'r enw arno. Efallai ei fod yn dweud y dylid cynnal etholiad ar unwaith felly mae hi'n fusnes i ni i gyd pwy yw Prif Weinidog nesaf Cymru. Ond, o ran disgwyliadau ynghylch cyllid, y cwbl y gallwn ni ei wneud yw dilyn yr hyn a ddywedir wrthym ni neu'r hyn nad yw Llafur a'r Ceidwadwyr ill dau yn ei ddweud wrthym ni; dyna pam rydym ni angen i Blaid Cymru sefyll dros degwch i Gymru.

Nawr, mae'r ddau ymgeisydd—y ddau ymgeisydd—i fod yn arweinydd nesaf Llafur yng Nghymru eisiau blaenoriaethu'r GIG. Prin yw'r rhai a fyddai'n anghytuno â hynny. Mae gan un addewid amwys na fyddai gwariant y pen ar y GIG yng Nghymru yn disgyn islaw Lloegr, sy'n addewid eithaf gwan, os ydym ni'n onest, ac sydd hefyd yn awgrymu mai arian sydd wrth wraidd y cyfan, ond fel y dywedodd cyfarwyddwr y Coleg Nyrsio Brenhinol yng Nghymru yr wythnos diwethaf, rydym ni'n clywed yn barhaus nad oes unrhyw arian, ac eto nid ydym ni'n meddwl yn greadigol am sut rydym ni'n defnyddio'r arian sydd yn y system. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i alw am feddwl gwirioneddol greadigol yn yr ymgyrch hon, sy'n brin hyd yn hyn? A wnaiff ef hefyd alw am onestrwydd am record yr ymgeiswyr mewn Llywodraeth, oherwydd byddech chi'n meddwl nad oedd yr un o'r ddau wedi bod yn Weinidog o'r blaen o'r hyn y maen nhw'n ei ddweud? Ac a yw'n rhannu fy siom nad yw'r naill na'r llall yn addo mynnu cyllid teg i Gymru gan benaethiaid Llafur yn Llundain?

14:00

Well, Llywydd, I think we'd be more open to lessons in the Labour Party about how we conduct our leadership election campaigns if we were being talked to by a party that had a leadership election in the first place.

Wel, Llywydd, rwy'n credu y byddem ni'n fwy agored i wersi yn y Blaid Lafur ynghylch sut rydym ni'n cynnal ein hymgyrchoedd etholiadol ar gyfer arweinyddiaeth os mai plaid a oedd wedi cael etholiad arweinyddiaeth yn y lle cyntaf oedd yn siarad â ni.

Well, I wish the First Minister wouldn't be so obsessive about how we changed our leadership in Plaid Cymru. [Laughter.]

One last question, if I may, again linked to some of what we've heard in the Labour leadership campaign, that I believe I'm able to talk about this afternoon in the Senedd, Llywydd. Both candidates have pledged a review of the implementation of the new 20 mph limits. It came as a bit of a surprise to me, given that Plaid Cymru put forward an amendment here in the Senedd four months ago calling for that review—an amendment that was passed with Government support. Now, my position is that 20 mph works well in most places. We've supported the principle. It was brought in by Labour, but it was a Conservative Member who first proposed the idea to the Senedd. But there are some places where I feel it's unreasonable, there's inconsistency, and it just makes sense to me that a review takes places. Now, are the two candidates for the leadership saying that four months after the Plaid amendment was passed, nothing has happened, or do they just not know about it?

Wel, hoffwn i pe nai bai'r Prif Weinidog mor obsesiynol ynglŷn â sut y gwnaethom ni newid ein harweinyddiaeth ym Mhlaid Cymru. [Chwerthin.]

Un cwestiwn olaf, os caf i, eto'n gysylltiedig â rhywfaint o'r hyn yr ydym ni wedi ei glywed yn ymgyrch arweinyddiaeth Llafur, yr wyf i'n credu y gallaf i siarad amdano y prynhawn yma yn y Senedd, Llywydd. Mae'r ddau ymgeisydd wedi addo adolygiad o weithrediad y terfynau 20 mya newydd. Daeth yn dipyn o syndod i mi, o gofio bod Plaid Cymru wedi cyflwyno gwelliant yma yn y Senedd bedwar mis yn ôl yn galw am yr adolygiad hwnnw—gwelliant a basiwyd gyda chefnogaeth y Llywodraeth. Nawr, fy safbwynt i yw bod 20 mya yn gweithio'n dda yn y rhan fwyaf o leoedd. Rydym ni wedi cefnogi'r egwyddor. Cafodd ei gyflwyno gan Lafur, ond Aelod Ceidwadol a gynigiodd y syniad i'r Senedd gyntaf. Ond mae rhai mannau lle rwy'n teimlo ei fod yn afresymol, bod anghysondeb, ac mae'n gwneud synnwyr i mi fod adolygiad yn cael ei gynnal. Nawr, a yw'r ddau ymgeisydd i fod yn arweinydd yn dweud, bedwar mis ar ôl i welliant Plaid Cymru gael ei basio, bod dim byd wedi digwydd, neu onid ydyn nhw'n gwybod amdano?

Well, Llywydd, the reason that the Government supported the Plaid Cymru amendment is that it was Government policy, because I said the very first time I was asked a question about 20 mph policy that, of course, a change of this magnitude would need some time to settle in and that it would need to be reviewed to make sure that it can be fine-tuned. I agree with what the leader of Plaid Cymru says, that there is evidence of some inconsistency in the way the guidance has been implemented by different local authorities, and there are some anomalies in the way the guidance has been interpreted, so it is both the policy of the Government and the policy of my colleagues that we should review the evidence and iron out any of those inconsistencies or needs for fine-tuning in the policy. That's the policy of the Government; that's why the Plaid Cymru amendment was supported, and that's exactly what will happen.

Wel, Llywydd, y rheswm pam wnaeth y Llywodraeth gefnogi gwelliant Plaid Cymru yw mai dyna oedd polisi'r Llywodraeth, oherwydd dywedais y tro cyntaf erioed y gofynnwyd cwestiwn i mi am bolisi 20 mya y byddai newid o'r maint hwn, wrth gwrs, angen cryn amser i ymwreiddio ac y byddai angen ei adolygu i wneud yn siŵr y gellir ei fireinio. Rwy'n cytuno â'r hyn y mae arweinydd Plaid Cymru yn ei ddweud, bod tystiolaeth o rywfaint o anghysondeb yn y ffordd y mae'r canllawiau wedi cael eu gweithredu gan wahanol awdurdodau lleol, a cheir rhai anghysonderau yn y ffordd y mae'r canllawiau wedi cael eu dehongli, felly polisi'r Llywodraeth a pholisi fy nghyd-Aelodau yw y dylem ni adolygu'r dystiolaeth a datrys unrhyw rai o'r anghysondebau neu'r anghenion hynny i fireinio'r polisi. Dyna yw polisi'r Llywodraeth; dyna pam y cefnogwyd gwelliant Plaid Cymru, a dyna'n union fydd yn digwydd.

Hunanddiffinio Rhywedd
Gender Self-identification

3. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar safbwynt y Llywodraeth ar hunanddiffinio rhywedd? OQ60478

3. Will the First Minister provide an update on the Government's position on gender self-identification? OQ60478

Llywydd, gender recognition is a reserved matter. Our commitments on gender recognition and supporting trans individuals remain as detailed in our LGBTQ+ action plan, and outlined in our programme for government and the co-operation agreement.

Llywydd, mae cydnabod rhywedd yn fater a gedwir yn ôl. Mae ein hymrwymiadau o ran cydnabod rhywedd a chefnogi unigolion traws yn parhau i fod fel y'u cyflwynir yn ein cynllun gweithredu LHDTC+, ac fel y'u hamlinellir yn ein rhaglen lywodraethu a'r cytundeb cydweithio.

First Minister, in the summer the UK Labour Party finally u-turned and abandoned its support for self ID, after realising the profound impact it would have on fundamental women's rights. It's a world away from your stance on the issue here in Wales, where you seem intent on imposing self ID. We will, of course, all be very interested to hear the candidates for First Minister's stance on this issue, but there is clearly a divide between the Labour Party in Westminster and Welsh Labour on whether to pursue gender self ID. First Minister, I simply want to know: who is right on the issue, you or Keir Starmer?

Prif Weinidog, yn yr haf fe wnaeth Plaid Lafur y DU dro pedol o'r diwedd a chefnu ar ei chefnogaeth i hunanddiffinio, ar ôl sylweddoli'r effaith ddwys y byddai'n ei chael ar hawliau sylfaenol menywod. Mae'n fyd i ffwrdd o'ch safbwynt ar y mater yma yng Nghymru, lle mae'n ymddangos eich bod yn benderfynol o orfodi hunanddiffinio. Wrth gwrs, bydd gan bob un ohonom ni ddiddordeb mawr mewn clywed safbwynt yr ymgeiswyr i fod yn Brif Weinidog ar y mater hwn, ond mae'n amlwg bod rhaniad rhwng y Blaid Lafur yn San Steffan a Llafur Cymru ynghylch a ddylid mynd ar drywydd hunanddiffinio rhywedd. Prif Weinidog, y cwbl yr wyf i eisiau ei wybod yw: pwy sy'n iawn ar y mater, chi neu Keir Starmer?

Well, Llywydd, another application to join the Labour Party—the second we've had this afternoon. I've set out our policy. It is set out; it is our policy as is set out in our LGBTQ action plan, and that is to recognise the rights of trans people here in Wales, a group of people who are more ostracised and unprotected than almost any other group, and where hate crime against trans people in Wales increased by 11 per cent in the last year. I make no apologies at all for making sure that our actions as a Government are designed to recognise the rights of those people, and to make sure those rights are respected.

Wel, Llywydd, cais arall i ymuno â'r Blaid Lafur—yr ail yr ydym ni wedi ei gael y prynhawn yma. Rwyf wedi nodi ein polisi. Mae wedi'i nodi; mae ein polisi fel y'i nodir yn ein cynllun gweithredu LHDTC, sef cydnabod hawliau pobl draws yma yng Nghymru, grŵp o bobl sy'n cael eu gwrthod mwy ac yn cael eu hamddiffyn llai na bron unrhyw grŵp arall, a lle cynyddodd troseddau casineb yn erbyn pobl draws yng Nghymru 11 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Nid wyf i'n ymddiheuro o gwbl am wneud yn siŵr bod ein gweithredoedd fel Llywodraeth wedi'u cynllunio i gydnabod hawliau'r bobl hynny, ac i wneud yn siŵr bod yr hawliau hynny yn cael eu parchu.

14:05
Gwella Canlyniadau Addysgol
Improving Educational Outcomes

4. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella canlyniadau addysgol? OQ60477

4. What is the Welsh Government's strategy for improving educational outcomes? OQ60477

Llywydd, sustained investment in twenty-first century facilities, a new Curriculum for Wales, and a continuous focus on the quality of teaching in the classroom are amongst the measures being taken to improve educational outcomes in Wales.

Llywydd, mae buddsoddiad parhaus mewn cyfleusterau unfed ganrif ar hugain, Cwricwlwm newydd i Gymru, a phwyslais parhaus ar ansawdd yr addysgu yn yr ystafell ddosbarth ymhlith y mesurau sy'n cael eu cymryd i wella canlyniadau addysgol yng Nghymru.

First Minister, we've seen the Welsh Labour Government cutting funding for education in its most recent budget. That's despite the current education Minister touring the country, saying it wouldn't happen on his watch, but not before he votes for it today. But they come against the backdrop, yet again, where Wales ranks below England, below Scotland and below Northern Ireland in the latest Programme for International Student Assessment rankings, in every subject assessed. We need to turn education around in Wales.

The Welsh Conservatives have a plan to prioritise education by putting 5,000 more teachers back into classrooms, supporting those with additional learning needs, and developing an enhanced programme for more able and talented learners. First Minister, how can it be justifiable that the Welsh Government is simultaneously cutting education budgets whilst wasting millions and millions on vanity schemes like 20 mph speed limits and more politicians?

Prif Weinidog, rydym ni wedi gweld Llywodraeth Lafur Cymru yn torri cyllid ar gyfer addysg yn ei chyllideb ddiweddaraf. Mae hynny er i'r Gweinidog addysg presennol deithio'r wlad, gan ddweud na fyddai'n digwydd o dan ei oruchwyliaeth ef, ond nid cyn iddo bleidleisio drosto heddiw. Ond maen nhw'n dod yn erbyn y cefndir, unwaith eto, lle mae Cymru mewn safle is na Lloegr, is na'r Alban ac is na Gogledd Iwerddon yn safleoedd ddiweddaraf y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, ym mhob pwnc a aseswyd. Mae angen i ni weddnewid addysg yng Nghymru.

Mae gan y Ceidwadwyr Cymreig gynllun i flaenoriaethu addysg trwy roi 5,000 yn rhagor o athrawon yn ôl i ystafelloedd dosbarth, cynorthwyo'r rhai ag anghenion dysgu ychwanegol, a datblygu rhaglen well ar gyfer dysgwyr mwy abl a thalentog. Prif Weinidog, sut y gellir cyfiawnhau bod Llywodraeth Cymru yn torri cyllidebau addysg ac ar yr un pryd yn gwastraffu miliynau ar filiynau ar gynlluniau porthi balchder fel terfynau cyflymder o 20 mya a mwy o wleidyddion?

Well, Llywydd, I look forward to the proposals of the Conservative Party during the budget process. They will find they're not able to spend money twice; so money that's been spent already will not be available to fund their plans. The revenue support grant in Wales, which is the main vehicle through which education services are supported, has not been cut; it will rise by 3.1 per cent again this year—well in advance of support for local authorities in England, by the way. And if any party or any individual Member has a plan to spend any more money, in a budget that is worth £1.3 billion less than when it was originally set, then there will be a responsibility on that individual and that party to tell us where the reductions will come to support it. If you have a plan to spend more in one area, you will have to tell people where your plan is to spend less in another. And it can't be by pointing to money that has already been spent, because that simply won't be available to you.

Wel, Llywydd, edrychaf ymlaen at gynigion y Blaid Geidwadol yn ystod y broses gyllidebol. Byddan nhw'n canfod nad ydyn nhw'n gallu gwario arian ddwywaith; felly ni fydd arian sydd wedi ei wario eisoes ar gael i ariannu eu cynlluniau. Nid yw'r grant cymorth refeniw yng Nghymru, sef y prif gyfrwng a ddefnyddir i gefnogi gwasanaethau addysg, wedi cael ei dorri; bydd yn codi 3.1 y cant eto eleni—ymhell cyn y cymorth i awdurdodau lleol yn Lloegr, gyda llaw. Ac os oes gan unrhyw blaid neu unrhyw Aelod unigol gynllun i wario mwy o arian, mewn cyllideb sy'n werth £1.3 biliwn yn llai na phan gafodd ei phennu yn wreiddiol, yna bydd cyfrifoldeb ar yr unigolyn hwnnw a'r blaid honno i ddweud wrthym ni o ble y bydd y gostyngiadau yn dod i'w gefnogi. Os oes gennych chi gynllun i wario mwy mewn un maes, bydd yn rhaid i chi ddweud wrth bobl ble mae eich cynllun i wario llai mewn un arall. Ac ni all fod trwy bwyntio at arian sydd eisoes wedi'i wario, oherwydd yn syml, ni fydd hwnnw ar gael i chi.

First Minister, in December, there was a global research paper published by Cambridge and Zurich universities—240,000 students from across the world—and it found that the relative underperformance of disadvantaged students at school has little to do with them lacking the character, attitude or mindset of their wealthier peers. The lead author said:

'The idea that children can overcome structural disadvantage by cultivating a growth mindset and a positive work ethic overlooks the real constraints many disadvantaged students face, and risks blaming them for their own misfortune.'

For the young people in this paralysing situation, it will follow them into the world of work, illustrated recently by information from the High Pay Centre, who have calculated that the bosses of the FTSE 100 companies made more money in 2024 by lunchtime on 4 January than the average UK worker will earn in the entire year. We cannot stand by and allow such an unlevel playing field to continue to exist. It is clear that the UK Tory Government don't want to admit this link between their austerity measures tanking the economy and our public services, and the impact that this has had on our children and young people. But would you agree with me that tackling the impact of poverty on attainment must be at the heart of what Welsh Labour do, to help free young people from the structural disadvantage that this poverty can create? Diolch.

Prif Weinidog, ym mis Rhagfyr, cyhoeddwyd papur ymchwil byd-eang gan brifysgolion Caergrawnt a Zurich—240,000 o fyfyrwyr o bob cwr o'r byd—a chanfu nad oes gan danberfformio cymharol myfyrwyr difreintiedig yn yr ysgol lawer i'w wneud â'r ffaith nad yw cymeriad, agwedd na meddylfryd eu cyfoedion cyfoethocach ganddyn nhw. Dywedodd y prif awdur:

'Mae'r syniad y gall plant oresgyn anfantais strwythurol trwy feithrin meddylfryd twf ac etheg gwaith gadarnhaol yn anwybyddu'r cyfyngiadau gwirioneddol y mae llawer o fyfyrwyr difreintiedig yn eu hwynebu, ac yn peryglu eu beio am eu hanffawd eu hunain.'

I'r bobl ifanc yn y sefyllfa barlysol hon, bydd yn eu dilyn i fyd gwaith, a ddangoswyd yn ddiweddar gan wybodaeth gan y Ganolfan Cyflogau Uchel, sydd wedi cyfrifo bod penaethiaid y cwmnïau FTSE 100 wedi gwneud mwy o arian yn 2024 erbyn amser cinio ar 4 Ionawr nag y bydd gweithiwr cyffredin yn y DU yn ei ennill yn ystod y flwyddyn gyfan. Ni allwn sefyll o'r neilltu a chaniatáu i sefyllfa mor annheg barhau i fodoli. Mae'n amlwg nad yw Llywodraeth Dorïaidd y DU eisiau cyfaddef y cysylltiad hwn rhwng eu mesurau cyni cyllidol yn chwalu'r economi a'n gwasanaethau cyhoeddus, a'r effaith y mae hyn wedi ei chael ar ein plant a'n pobl ifanc. Ond a fyddech chi'n cytuno â mi bod yn rhaid i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad fod yn ganolog i'r hyn y mae Llafur Cymru yn ei wneud, i helpu i ryddhau pobl ifanc o'r anfantais strwythurol y gall y tlodi hwn ei greu? Diolch.

Well, I thank the Member for Bridgend for that extra question, Llywydd. The Cambridge study was, I thought, very interesting, because it does demonstrate that while there is a lot you can do, through motivation and encouragement and so on, the fundamental barriers that face young people in any system are those of poverty and inequality, and we have lived through an era in which inequality has got worse year on year. The United Kingdom is now the most unequal country in the whole of western Europe, and that means that the life chances of so many young people are compromised before their life has even begun.

Here in Wales, I think we can genuinely say that we have taken those issues seriously. If you look at the PISA results to which Tom Giffard referred, the attainment gap in Wales is lower than in any other part of the United Kingdom: lower for maths, lower for reading, lower for science. And that demonstrates, I think, the way in which, as a Government, we have been serious about trying to make sure that those young people who need the help the most receive that help to the extent that we are able to provide it here in Wales.

Wel, diolch i'r Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr am y cwestiwn ychwanegol yna, Llywydd. Roedd astudiaeth Caergrawnt yn ddiddorol iawn, roeddwn i'n meddwl, oherwydd mae'n dangos, er bod llawer y gallwch chi ei wneud, trwy gymell ac annog ac ati, mai'r rhwystrau sylfaenol sy'n wynebu pobl ifanc mewn unrhyw system yw'r rhai o dlodi ac anghydraddoldeb, ac rydym ni wedi byw trwy gyfnod lle mae anghydraddoldeb wedi gwaethygu o un flwyddyn i'r llall. Y Deyrnas Unedig yw'r wlad fwyaf anghyfartal yng ngorllewin Ewrop gyfan erbyn hyn, ac mae hynny'n golygu bod cyfleoedd bywyd cymaint o bobl ifanc mewn perygl cyn i'w bywyd ddechrau hyd yn oed.

Yma yng Nghymru, rwy'n credu y gallwn ni ddweud yn wirioneddol ein bod ni wedi cymryd y materion hynny o ddifrif. Os edrychwch chi ar y canlyniadau PISA y cyfeiriodd Tom Giffard atyn nhw, mae'r bwlch cyrhaeddiad yng Nghymru yn is nag yn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig: yn is ar gyfer mathemateg, yn is ar gyfer darllen, yn is ar gyfer gwyddoniaeth. Ac mae hynny'n dangos, rwy'n credu, y ffordd yr ydym ni fel Llywodraeth wedi bod o ddifrif ynglŷn â cheisio gwneud yn siŵr bod y bobl ifanc sydd angen y cymorth fwyaf yn cael y cymorth hwnnw i'r graddau y gallwn ni ei ddarparu yma yng Nghymru.

14:10
Darparu Prentisiaethau
The Provision of Apprenticeships

5. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda rhanddeiliaid allweddol yn y sector dysgu seiliedig ar waith ynghylch darparu prentisiaethau? OQ60493

5. What discussions is the Welsh Government having with key stakeholders in the work-based learning sector regarding the provision of apprenticeships? OQ60493

Llywydd, Welsh Government officials met with all 10 apprenticeship providers in Wales prior to the Christmas recess. We will continue to discuss with the sector how best value can be achieved from the £138 million that will be invested in apprenticeships in Wales in the next financial year.

Llywydd, fe wnaeth swyddogion Llywodraeth Cymru gyfarfod â phob un o'r 10 darparwr prentisiaethau yng Nghymru cyn toriad y Nadolig. Byddwn yn parhau i drafod gyda'r sector sut y gellir sicrhau'r gwerth gorau o'r £138 miliwn a fydd yn cael ei fuddsoddi mewn prentisiaethau yng Nghymru yn y flwyddyn ariannol nesaf.

Diolch am yr ateb, Brif Weinidog.

Thank you for that response, First Minister. 

And I am sympathetic to the difficulty the Government faces with this budget, but a cut to apprenticeship funding deeply concerns me. Its effects will be felt for some time, and we are talking about the futures of so many young people here in Wales. Apprenticeship providers are raising concerns, further education colleges are facing uncertainty about their own futures as institutions at a time when we need them more than ever to realise our ambitions around economic development. Now, the sector tells me that there's no clarity on what will change, except for the loss of funding. Therefore, would the First Minister provide some clarity on the future of apprenticeships, other than the FE sector needing to do more with less?

Ac rwy'n cydymdeimlo â'r anhawster y mae'r Llywodraeth yn ei wynebu gyda'r gyllideb hon, ond mae toriad i gyllid prentisiaethau yn fy mhoeni'n fawr. Bydd ei effeithiau yn cael eu teimlo am gryn amser, ac rydym ni'n sôn am ddyfodol cynifer o bobl ifanc yma yng Nghymru. Mae darparwyr prentisiaethau yn codi pryderon, mae colegau addysg bellach yn wynebu ansicrwydd ynghylch eu dyfodol eu hunain fel sefydliadau ar adeg pan fydd eu hangen arnom ni yn fwy nag erioed i wireddu ein huchelgeisiau o ran datblygu economaidd. Nawr, mae'r sector yn dweud wrthyf i nad oes unrhyw eglurder ynghylch yr hyn a fydd yn newid, heblaw am golli cyllid. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog roi rhywfaint o eglurder ynghylch dyfodol prentisiaethau, ac eithrio bod angen i'r sector addysg bellach wneud mwy gyda llai?

Well, Llywydd, as I said, our conversations with the sector continue. What I can say is that even with the reductions that have had to be made in the budget for next year—reductions, by the way, made up not simply of the fact that our budget is worth £1.3 billion less, but by the loss of £375 million annually of EU funding, because EU funding in Wales has been at the heart of our ability to expand apprenticeship provision. The levelling-up scheme, which is its replacement by the UK Government, specifically forbids local authorities from pooling money together for these sorts of Wales-wide purposes, and one of the solutions to the problem that we find ourselves in in this area is the solution that the Labour Party at the UK level has already endorsed, and that is that under a future UK Labour Government, responsibility for decision making over post-EU funding will return here to Wales.

In the meantime, apprenticeship starts will still be at the level achieved in the last Senedd term, and we will continue to have a focus on those sectors where we know those apprenticeship opportunities make the greatest difference—construction, care, engineering and health—and there will be an alignment between the way we spend our apprenticeship money and our young person's guarantee to make sure that young people needing that start in their careers continue to receive it here in Wales.

Wel, Llywydd, fel y dywedais, mae ein sgyrsiau gyda'r sector yn parhau. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw hyd yn oed gyda'r gostyngiadau y bu'n rhaid eu gwneud yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf—gostyngiadau, gyda llaw, sydd wedi'u cyfansoddi nid yn unig o'r ffaith bod ein cyllideb yn werth £1.3 biliwn yn llai, ond y golled o £375 miliwn yn flynyddol o gyllid yr UE, oherwydd mae cyllid yr UE yng Nghymru wedi bod yn ganolog i'n gallu i ehangu darpariaeth prentisiaethau. Mae'r cynllun ffyniant bro, y mae Llywodraeth y DU wedi ei ddisodli ag ef, yn gwahardd yn benodol awdurdodau lleol rhag cronni arian at ei gilydd at y mathau hyn o ddibenion Cymru gyfan, ac un o'r atebion i'r broblem yr ydym ni'n cael ein hunain ynddi yn y maes hwn yw'r ateb y mae'r Blaid Lafur ar lefel y DU eisoes wedi ei gymeradwyo, sef o dan Lywodraeth Lafur y DU yn y dyfodol, y bydd y cyfrifoldeb am wneud penderfyniadau ynghylch cyllid ôl-UE yn dychwelyd yma i Gymru.

Yn y cyfamser, bydd dechreuadau prentisiaethau yn dal i fod ar y lefel a sicrhawyd yn nhymor diwethaf y Senedd, a byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar y sectorau hynny lle'r ydym ni'n gwybod bod y cyfleoedd prentisiaeth hynny yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf—adeiladu, gofal, peirianneg ac iechyd—a bydd aliniad rhwng y ffordd yr ydym ni'n gwario ein harian prentisiaeth a'n gwarant i bobl ifanc i wneud yn siŵr bod pobl ifanc sydd angen y dechrau hwnnw yn eu gyrfaoedd yn parhau i'w dderbyn yma yng Nghymru.

First Minister, in Pembrokeshire there is an anticipated cut of up to 50 per cent of new apprenticeship starts in the contract year from August 2024, which will have a big impact on these skills in the local area. And I appreciate very much the pressures on budgets across the whole Government, and, of course, pressures for all Governments when it comes to finances. Now, as you know, my constituency is strategically important to Wales and the UK's energy needs, and with the development of a free port and advancements in floating offshore wind, the time to invest in skills and developing the workforce, of course, is right now. So, can you tell us what specific discussions the Welsh Government is having with stakeholders in Pembrokeshire regarding the provision of apprenticeships? And can you also tell us what the Welsh Government has learned from the delivery of skills programmes in other free ports, and how that could help deliver the skills needed to support the Celtic free port? 

Prif Weinidog, yn sir Benfro, rhagwelir y bydd toriad o hyd at 50 y cant o ddechreuadau prentisiaethau newydd yn y flwyddyn gontract o fis Awst 2024, a fydd yn cael effaith fawr ar y sgiliau hyn yn yr ardal leol. Ac rwy'n derbyn yn llwyr y pwysau ar gyllidebau ar draws y Llywodraeth gyfan, ac, wrth gwrs, pwysau ar bob Llywodraeth o ran cyllid. Nawr, fel y gwyddoch, mae fy etholaeth i yn strategol bwysig i Gymru ac anghenion ynni'r DU, a chyda datblygiad porthladd rhydd a datblygiadau ym maes gwynt arnofiol ar y môr, nawr yw'r union amser i fuddsoddi mewn sgiliau a datblygu'r gweithlu, wrth gwrs. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pa drafodaethau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda rhanddeiliaid yn sir Benfro ynghylch y ddarpariaeth o brentisiaethau? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni hefyd beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei ddysgu o ddarparu rhaglenni sgiliau mewn porthladdoedd rhydd eraill, a sut y gallai hynny helpu i ddarparu'r sgiliau sydd eu hangen i gefnogi'r porthladd rhydd Celtaidd?

Llywydd, as I said in my original answer, Welsh Government officials met with all 10 apprenticeship providers in Wales just before the Christmas recess, and those conversations will continue. And they will certainly have met with providers in the Pembrokeshire area. I take very seriously the points the Member has made. There are new opportunities in that part of Wales, and new skills will be required in order to make the most of the opportunities that are there from renewable energy on the sea and from the sea. Those points will be taken very seriously in those discussions. 

In the end, there is a fixed budget within which the Welsh Government has to operate. The reduction in apprenticeship funding is less than in a number of other areas that the Minister has had to find within his own budget. The most we ever spent in a single year on apprenticeships in Wales was £147 million, and in the next financial year we will spend £138 million. So, we will be focused on what we can do with that very significant sum of money, and that will include what we can do for those young people in Pembrokeshire looking to those new possibilities for the economy in that part of Wales. 

Llywydd, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, fe wnaeth swyddogion Llywodraeth Cymru gyfarfod â phob un o'r 10 darparwr prentisiaethau yng Nghymru ychydig cyn toriad y Nadolig, a bydd y sgyrsiau hynny yn parhau. Ac yn sicr fe fyddan nhw wedi cyfarfod â darparwyr yn ardal sir Benfro. Rwy'n cymryd o ddifrif y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud. Mae cyfleoedd newydd yn y rhan honno o Gymru, a bydd angen sgiliau newydd er mwyn manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd yno o ynni adnewyddadwy ar y môr ac o'r môr. Bydd y pwyntiau hynny yn cael eu cymryd o ddifrif yn y trafodaethau hynny. 

Yn y pen draw, mae cyllideb benodedig y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu yn unol â hi. Mae'r gostyngiad i gyllid prentisiaethau yn llai nag mewn nifer o feysydd eraill y bu'n rhaid i'r Gweinidog ddod o hyd iddyn nhw yn ei gyllideb ei hun. Y mwyaf y gwnaethom ni ei wario erioed mewn blwyddyn ar brentisiaethau yng Nghymru oedd £147 miliwn, ac yn y flwyddyn ariannol nesaf byddwn yn gwario £138 miliwn. Felly, byddwn yn canolbwyntio ar yr hyn y gallwn ni ei wneud gyda'r swm sylweddol iawn hwnnw o arian, a bydd hynny'n cynnwys yr hyn y gallwn ni ei wneud i'r bobl ifanc hynny yn sir Benfro sy'n edrych ar y posibiliadau newydd hynny i'r economi yn y rhan honno o Gymru.

14:15

First Minister, I’ve had discussions with representatives from ColegauCymru, and I’m sure Luke has as well, and I thank him for the way he’s presented this question, cognisant of the real financial perils that we are currently in, which the First Minister has outlined. Paul also said the same. But we’ve met with them, and for us, in our area, like Bridgend, apprenticeships are very much the way into skilled, well-paid occupations, lifelong occupations. But we can’t ignore the financial constraints currently on the Welsh Government, partly because of the loss of EU funding and partly because of the loss of control over funding of apprenticeships, which we should have here in Wales, not being administered from Whitehall.

But as we enter this period where there are real storm clouds, I think, can I just seek an assurance that he will, and his Ministers will, work intensely with the college sector, and with work-based providers as well, to get us through this storm? Because we must hope it cannot always be this bad with budget settlements, it cannot always be this bad with settlements for training of our young people as well. We will get through this, but in order to do so, the Welsh way of working in partnership to get through it is going to be more critical than ever. 

Prif Weinidog, rwyf wedi cael trafodaethau â chynrychiolwyr o ColegauCymru, ac rwy'n siŵr bod Luke wedi hefyd, a hoffwn ddiolch iddo am y ffordd y mae wedi cyflwyno'r cwestiwn hwn, gan fod yn ymwybodol o'r peryglon ariannol gwirioneddol yr ydyn ni'n eu hwynebu ar hyn o bryd, y mae'r Prif Weinidog wedi'u hamlinellu. Gwnaeth Paul ddweud yr un peth. Ond rydyn ni wedi cwrdd â nhw, ac i ni, yn ein hardal ni, fel Pen-y-bont ar Ogwr, prentisiaethau i raddau helaeth yw'r ffordd i mewn i alwedigaethau medrus sy'n talu'n dda, galwedigaethau gydol oes. Ond ni allwn ni anwybyddu'r cyfyngiadau ariannol sydd ar Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd, yn rhannol oherwydd colli cyllid yr UE ac yn rhannol oherwydd colli rheolaeth dros ariannu prentisiaethau, y dylai fod gennym ni yma yng Nghymru, yn hytrach na chael ei weinyddu o Whitehall.

Ond wrth i ni ddechrau'r cyfnod hwn lle mae cymylau storm gwirioneddol, rwy'n credu, a gaf i ofyn am sicrwydd y bydd ef, a'i Weinidogion, yn gweithio'n galed gyda'r sector colegau, a chyda darparwyr seiliedig ar waith hefyd, i fynd â ni drwy'r storm yma? Oherwydd mae'n rhaid i ni obeithio na all hi fod mor wael â hyn bob amser o ran setliadau cyllidebol, na all hi fod mor wael â hyn bob amser o ran setliadau ar gyfer hyfforddi ein pobl ifanc chwaith. Byddwn ni'n dod drwyddi, ond er mwyn gwneud hynny, mae'r ffordd Gymreig o weithio mewn partneriaeth i ddod drwyddi yn mynd i fod yn fwy hanfodol nag erioed. 

Huw Irranca-Davies points to a fundamental problem here, and that is the way that the apprenticeship levy operates. I was the finance Minister, Llywydd, on the day that the UK Government announced that Wales would be getting, as I recall, £109 million extra for apprenticeships through the levy. It was only when you read down in the small print that you found that we were losing £117 million in the cuts that they had made to other forms of funding for apprenticeships in Wales. So, we weren’t gaining £100 million; we were actually losing money. There’s a flaw at the heart of the way in which this is funded, and Wales is not well served by that model at all.

I’m very happy to give an assurance to the Member, however, that that partnership way of doing things, being around the table even when there are difficult decisions to be made, is the way that we will navigate our way through next year, bringing those providers together, hearing the voice of young people as well in those choices, and the preferences of employers. In that way, we will find a path to make the maximum value out of the very considerable sums of money that will still be invested in this area.

Mae Huw Irranca-Davies yn cyfeirio at broblem sylfaenol yma, sef y ffordd mae'r ardoll brentisiaethau yn gweithredu. Fi oedd y Gweinidog cyllid, Llywydd, ar y diwrnod y cyhoeddodd Llywodraeth y DU y byddai Cymru'n cael, os cofiaf yn iawn, £109 miliwn yn ychwanegol ar gyfer prentisiaethau drwy'r ardoll. Dim ond ar ôl i chi darllen y print bach y gwnaethoch chi ddarganfod ein bod ni'n colli £117 miliwn yn y toriadau yr oedden nhw wedi'u gwneud i fathau eraill o gyllid ar gyfer prentisiaethau yng Nghymru. Felly, doedden ni ddim yn ennill £100 miliwn; roedden ni'n colli arian mewn gwirionedd. Mae yna wendid wrth wraidd y ffordd y caiff hyn ei ariannu, ac nid yw Cymru'n cael ei gwasanaethu'n dda gan y model hwnnw o gwbl.

Rwy'n hapus iawn i roi sicrwydd i'r Aelod, fodd bynnag, mai'r ffordd honno o wneud pethau mewn partneriaeth, gan fod o gwmpas y bwrdd hyd yn oed pan fydd penderfyniadau anodd i'w gwneud, yw'r ffordd y byddwn ni'n llywio ein ffordd drwy'r flwyddyn nesaf, gan ddod â'r darparwyr hynny at ei gilydd, clywed llais pobl ifanc hefyd yn y dewisiadau hynny, a dewisiadau cyflogwyr. Yn y modd hwnnw, byddwn ni'n dod o hyd i lwybr i sicrhau'r gwerth gorau posibl o'r symiau sylweddol iawn o arian a fydd yn dal i gael eu buddsoddi yn y maes hwn.

Diogelwch Cymunedol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru
Community Safety in Mid and West Wales

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar ddiogelwch cymunedol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60487

6. Will the First Minister make a statement on the impact of the Welsh Government's draft budget on community safety in Mid and West Wales? OQ60487

Diolch i Cefin Campbell am y cwestiwn. Mae cyllideb refeniw y flwyddyn nesaf gwerth £1.3 biliwn yn llai na’r hyn y dywedodd y Canghellor Sunak oedd ei angen ar Gymru wrth osod y gyllideb honno ym mis Hydref 2021. Mae ein cyllideb ddrafft yn canolbwyntio ar y cyfrifoldebau diogelwch cymunedol datganoledig. Yn syml, mae llai o arian ar gael i lenwi’r bylchau yn y gwasanaethau hynny y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn dal i fod yn gyfrifol amdanyn nhw.

I thank Cefin Campbell for the question. Next year's revenue budget is worth £1.3 billion less than Chancellor Sunak said was needed for Wales when setting that budget in October 2021. The draft budget focuses on those community safety responsibilities devolved to the Senedd. There is simply less money available to fill gaps in services that remain the responsibility of the UK Government.

Brif Weinidog, rwy'n ddiolchgar iawn am y rôl flaengar mae Llywodraeth Cymru wedi'i chwarae dros y blynyddoedd diwethaf wrth gyllido swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, a hynny'n groes i'r tanfuddsoddi yn yr heddlu sydd wedi digwydd gan y Torïaid yn San Steffan dros y degawd a mwy diwethaf. Does dim dwywaith bod PCSOs yn chwarae rhan bwysig yng nghymunedau Canolbarth a Gorllewin Cymru, ac yn amlach na pheidio, maen nhw'n gweithredu fel rhyw fath o lygaid a chlustiau pwysig i'n cymunedau lleol. Rwy'n gwybod bod y Llywodraeth yn gwerthfawrogi'r gwaith y maen nhw'n ei wneud, ac eisoes yn cyllido rhyw 600 ohonyn nhw dros Gymru. 

Fodd bynnag, yn y gyllideb ddrafft, cyhoeddwyd toriad o £7.5 miliwn i gyllideb y PCSOs, ac mae'r gyllideb hefyd yn awgrymu torri cyllid ar gyfer rhaglen ysgolion yr heddlu, sy'n cynnal sgyrsiau pwysig ym mhob ysgol gynradd ac uwchradd ar amrywiaeth o bynciau, gan gynnwys camddefnyddio sylweddau a diogelwch ar-lein. Mae hwn yn wasanaeth sy'n cael ei werthfawrogi yn fawr gan ysgolion, rhieni a disgyblion eu hunain. Felly, gan fod y ddau wasanaeth hyn yn greiddiol i fagu perthynas agos rhwng cymunedau a'r heddlu ac yn gymorth i fynd i'r afael â throseddu, a gaf fi ofyn pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu eu cymryd i liniaru effaith y toriadau hyn ar ddiogelwch cymunedol ac ar drosedd a threfn yn ehangach?

First Minister, I'm very grateful for the innovative role played by the Welsh Government in funding police community support officers, contrary to the underinvestment in policing that has happened under the Tories at Westminster over the last decade and more. There's no doubt that PCSOs play an important part in communities in Mid and West Wales, and more often than not they operate as important eyes and ears within our local communities. I know that the Government appreciates the work that they do, and already funds some 600 of them across Wales.

However, in the draft budget, a cut of £7.5 million in the PCSO budget was announced, and the budget also suggests cutting funding for the police schools programme, which holds important conversations in all primary and secondary schools on a range of issues, including substance misuse and online safety. This is a service that's very much appreciated by schools, parents and pupils alike. So, as these two services are at the core of developing close relationships between communities and the police force and assist in tackling crime, can I ask what steps the Welsh Government intends to take to mitigate the impact of these cuts on community safety and on law and order more generally?

14:20

Diolch yn fawr i Cefin Campbell am y cwestiynau ychwanegol. Wrth gwrs, rŷn ni yn gwerthfawrogi'r gwaith mae PCSOs yn ei wneud yma yng Nghymru. Dyna pam wnaeth y Llywodraeth fuddsoddi mewn PCSOs ar adeg pan oedd y nifer o bobl oedd yn gweithio i'r heddlu wedi mynd i lawr ar ôl toriadau gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Ac rŷn ni wedi cefnogi'r rhaglen yn ein hysgolion ni hefyd. Ond rŷn ni wedi dod at y pwynt ble—fel y dywedais i yn yr ateb gwreiddiol—mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar y cyfrifoldebau sydd wedi cael eu datganoli i'r Senedd. A phan fo llai o arian ar gael, un o'r pethau rŷn ni yn gallu gwneud yw canolbwyntio ar bethau lle mae gennym ni'r arian i wneud pethau. 

I thank Cefin Campbell for those supplementary questions. Of course, we do appreciate the work that PCSOs do here in Wales. That's why the Government invested in PCSOs at a time when the number of people working for the police had fallen after cuts from the UK Government. And we have supported the schools programme as well. But we've come to a point now where—as I said in the original answer—we have to focus on the responsibilities that have been devolved to the Senedd. And when there is less money available, one of the things that we can do is focus on those things where we receive funding to do things. 

It's simply not possible, Llywydd, when your budget has been squeezed to the extent that ours has, to go on filling gaps left in services for which this Senedd is not responsible. We will still provide over £15 million to support PCSOs here in Wales. But the fact that we are not able to go on filling those gaps to the extent we have in the past has allowed us in the community safety area to go on funding without reductions those measures in the 'Anti-racist Wales Action Plan', the Wales Hate Support Centre, the community cohesion programme, the work we do jointly with the police in relation to substance misuse, and the investment we will make in community mental health services. All of those are part of that wider picture of community safety funding in Wales. We've protected the services for which we are directly responsible and we have had to—despite our appreciation of that work—pull back from some of the funding that we have been able to make in services for which the responsibility and the funding responsibility lies elsewhere. 

Nid yw'n bosibl, Llywydd, pan fo'ch cyllideb wedi'i gwasgu i'r graddau y mae ein hun ni, i barhau i lenwi bylchau mewn gwasanaethau nad yw'r Senedd hon yn gyfrifol amdanyn nhw. Byddwn ni'n parhau i ddarparu dros £15 miliwn i gefnogi swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yma yng Nghymru. Ond mae'r ffaith nad ydyn ni'n gallu parhau i lenwi'r bylchau hynny i'r fath raddau ag yr ydym wedi'i wneud yn y gorffennol wedi ein galluogi ni yn y maes diogelwch cymunedol i barhau i gyllido, heb ostyngiadau, y mesurau hynny yn y 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', Canolfan Cymorth Casineb Cymru, y rhaglen cydlyniant cymunedol, y gwaith yr ydyn ni'n ei wneud ar y cyd â'r heddlu o ran camddefnyddio sylweddau, a'r buddsoddiad y byddwn ni'n ei wneud mewn gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol. Mae'r rheini i gyd yn rhan o'r darlun ehangach hwnnw o gyllid diogelwch cymunedol yng Nghymru. Rydyn ni wedi diogelu'r gwasanaethau yr ydyn ni'n gyfrifol amdanyn nhw'n uniongyrchol ac rydyn ni wedi gorfod—er gwaethaf ein gwerthfawrogiad o'r gwaith hwnnw—tynnu nôl o rywfaint o'r cyllido yr ydyn ni wedi gallu'i wneud mewn gwasanaethau y mae'r cyfrifoldeb a'r cyfrifoldeb cyllido drostyn nhw'n gorwedd rhywle arall. 

Good afternoon, First Minister. I also wanted to follow up on the issue of PCSOs, understanding totally the budget restrictions that the Welsh Government has, and to talk about the responsibilities of the police and crime commissioners and how they potentially could help to increase community engagement when it comes to tackling crime. I facilitated a community meeting in Aberystwyth with the local councillors and the police and crime commissioner, and that was two years ago. We're still waiting for improvements there. So, I just wondered what conversations and what improvements you feel could be made in working with our police and crime commissioners across Wales to help in that community engagement. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Prif Weinidog. Roeddwn i hefyd eisiau gwneud sylw dilynol ynghylch mater swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, gan ddeall yn llwyr y cyfyngiadau cyllidebol sydd gan Lywodraeth Cymru, a siarad am gyfrifoldebau'r comisiynwyr heddlu a throseddu a sut y gallen nhw helpu i gynyddu ymgysylltu cymunedol o bosibl o ran mynd i'r afael â throseddu. Fe wnes i hwyluso cyfarfod cymunedol yn Aberystwyth gyda'r cynghorwyr lleol a'r comisiynydd heddlu a throseddu, ac roedd hynny ddwy flynedd yn ôl. Rydyn ni'n dal i aros am welliannau yno. Felly, tybed pa sgyrsiau a pha welliannau ydych chi'n teimlo y byddai modd eu gwneud wrth weithio gyda'n comisiynwyr heddlu a throseddu ledled Cymru i helpu gyda'r ymgysylltu cymunedol hwnnw. Diolch yn fawr iawn. 

Blwyddyn newydd dda i Jane Dodds, a diolch am y cwestiwn.

Happy new year to Jane Dodds, and I thank her for her question.

We have very regular engagement as a Welsh Government, primarily through the Minister for Social Justice, with our police and crime commissioners. Formally that is done through the policing partnership board for Wales that we jointly chair, but it also happens beyond the board itself, with many conversations with the lead commissioner—the north Wales commissioner as that is at the moment—and with other commissioners across Wales. And, of course, Llywydd, with elections for police and crime commissioners happening in Wales in May, the coming months will be an opportunity for direct conversations between Welsh electors and their candidates to be police and crime commissioners in order to achieve some of the things that Jane Dodds pointed to: a close alignment between the ambitions of police and crime commissioners and the expressed needs of those local communities. 

Rydyn ni'n ymgysylltu'n rheolaidd iawn fel Llywodraeth Cymru, yn bennaf drwy'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, gyda'n comisiynwyr heddlu a throseddu. Yn ffurfiol mae hynny'n cael ei wneud drwy fwrdd partneriaeth plismona Cymru yr ydyn ni'n yn ei gadeirio ar y cyd, ond mae hefyd yn digwydd y tu hwnt i'r bwrdd ei hun, gyda llawer o sgyrsiau gyda'r comisiynydd arweiniol—comisiynydd gogledd Cymru fel y mae ar hyn o bryd—a chyda chomisiynwyr eraill ledled Cymru. Ac, wrth gwrs, Llywydd, gydag etholiadau ar gyfer comisiynwyr heddlu a throseddu yn digwydd yng Nghymru ym mis Mai, bydd y misoedd nesaf yn gyfle i sgyrsiau uniongyrchol ddigwydd rhwng etholwyr Cymru a'u hymgeiswyr i fod yn gomisiynwyr heddlu a throseddu er mwyn cyflawni rhai o'r pethau y cyfeiriodd Jane Dodds atyn nhw: aliniad agos rhwng uchelgeisiau comisiynwyr heddlu a throseddu a'r anghenion a fynegwyd gan y cymunedau lleol hynny. 

Tlodi yn Nwyrain De Cymru
Poverty in South Wales East

7. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â thlodi yn Nwyrain De Cymru? OQ60491

7. What is the Government doing to address poverty in South Wales East? OQ60491

We continue to utilise all the levers available to us to support those living in poverty in South Wales East and across Wales. Our draft budget prioritises help for those households that are hardest hit and leaves money in the pocket of those who need it most.

Rydyn ni'n parhau i ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni i gefnogi'r rhai sy'n byw mewn tlodi yn Nwyrain De Cymru a ledled Cymru. Mae ein cyllideb ddrafft yn blaenoriaethu cymorth i'r aelwydydd hynny sy'n dioddef fwyaf ac yn gadael arian ym mhoced y rhai sydd ei angen fwyaf.

14:25

Diolch am yr ateb yna.

Thank you for that answer.

Over the Christmas period, the Trussell Trust released figures that showed that Wales has the highest foodbank use of any UK nation; in fact, when the figures are broken down, you'll see that Wales has a higher foodbank use than any part of England. The increase in the numbers of people using the service in the last year is particularly stark. This has been followed by the news that EDF, Octopus and Scottish Power have been given permission to restart involuntary prepayment meter installations, just as energy prices rise. Can you ensure that you will do everything in your power, in your last weeks in office as First Minister, to ensure that the most vulnerable in society are not disproportionately affected by budget cuts or decisions taken in Westminster?

Dros gyfnod y Nadolig, fe ryddhaodd Ymddiriedolaeth Trussell ffigurau oedd yn dangos mai yng Nghymru y ceir y defnydd mwyaf o fanciau bwyd o blith unrhyw wlad yn y DU; yn wir, pan gaiff y ffigurau eu dadansoddi, fe welwch chi fod Cymru'n defnyddio banciau bwyd yn fwy nag unrhyw ran o Loegr. Mae'r cynnydd yn nifer y bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn arbennig o drawiadol. Yn dilyn hyn, cafwyd y newyddion bod EDF, Octopus a Scottish Power wedi cael caniatâd i ailgychwyn gosod mesuryddion rhagdalu anwirfoddol, fel y mae prisiau ynni'n codi. A allwch chi sicrhau y byddwch chi'n gwneud popeth o fewn eich gallu, yn ystod yr wythnosau olaf yn eich swydd fel Prif Weinidog, i sicrhau nad yw'r toriadau i'r gyllideb na'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn San Steffan yn cael effaith anghymesur ar y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas?

I thank Peredur Owen Griffiths for that, Llywydd. The Trussell Trust figures are stark, and they demonstrate the point I made earlier about the sharply unequal society in which we live and the impact of the cost-of-living crisis on so many families here in Wales. We will quite certainly be holding the regulator to account for the decision they have made to allow companies to make applications for involuntary prepayment meter installation. The regulator has published a set of rules, which are significantly stricter than the previous arrangements; they don't go far enough, in our view, but they are a considerable advance on the previous position. It's for the regulator now to ensure that any applications that make their way to the courts are consistent with the rules that they themselves have set out.

We've talked a lot about the budget this afternoon, Llywydd, and one of the areas where you can most plainly see the priority that this Government has placed on defending those people whose needs are greatest is exactly the area that the Member has raised in his supplementary question. Our investment in the discretionary assistance fund will be the highest ever next year; we will continue to find £280 million together to support council tax benefit and £93.5 million to implement universal free school meals as part of the co-operation agreement; there is no reduction in the amount of money in the budget for the school holiday enrichment programme; the pupil development grant will remain at this year's heightened level into next year as well. There are some very difficult decisions in the draft budget that we will be debating later this afternoon, and we've heard some of those difficult spots this afternoon, Llywydd. But when it comes to those services that most directly affect those who are most in need, it was the collective determination of this Cabinet that those budgets would be protected, and you can see that in the budget.   

Diolch i Peredur Owen Griffiths am hynny, Llywydd. Mae ffigurau Ymddiriedolaeth Trussell yn drawiadol, ac maen nhw'n dangos y pwynt y gwnes i'n gynharach am y gymdeithas anghyfartal iawn yr ydyn ni'n byw ynddi ac effaith yr argyfwng costau byw ar gynifer o deuluoedd yma yng Nghymru. Yn sicr, fe wnawn ni ddwyn y rheoleiddiwr i gyfrif am y penderfyniad y maen nhw wedi'i wneud i ganiatáu i gwmnïau wneud ceisiadau i osod mesuryddion rhagdalu anwirfoddol. Mae'r rheoleiddiwr wedi cyhoeddi cyfres o reolau, sy'n llymach o lawer na'r trefniadau blaenorol; dydyn nhw ddim yn mynd yn ddigon pell, yn ein barn ni, ond maen nhw'n gynnydd sylweddol ar y sefyllfa flaenorol. Mater i'r rheoleiddiwr nawr yw sicrhau bod unrhyw geisiadau sy'n gwneud eu ffordd i'r llysoedd yn gyson â'r rheolau y maen nhw eu hunain wedi'u nodi.

Rydyn ni wedi siarad cryn dipyn am y gyllideb y prynhawn yma, Llywydd, ac un o'r meysydd lle gallwch chi weld yn fwyaf clir y flaenoriaeth y mae'r Llywodraeth hon wedi'i rhoi ar amddiffyn y bobl hynny sydd â'r anghenion mwyaf yw'r union faes y mae'r Aelod wedi'i godi yn ei gwestiwn atodol. Ein buddsoddiad yn y gronfa cymorth dewisol fydd yr uchaf erioed y flwyddyn nesaf; byddwn ni'n parhau i ddod o hyd i £280 miliwn gyda'n gilydd i gefnogi budd-daliadau'r dreth gyngor a £93.5 miliwn i weithredu prydau ysgol am ddim i bawb fel rhan o'r cytundeb cydweithio; does dim gostyngiad yn y swm o arian yn y gyllideb ar gyfer rhaglen gwella gwyliau'r haf; bydd y grant datblygu disgyblion yn aros ar y lefel uwch a welwyd eleni i mewn i'r flwyddyn nesaf hefyd. Mae rhai penderfyniadau anodd iawn yn y gyllideb ddrafft y byddwn ni'n eu trafod yn ddiweddarach y prynhawn yma, ac rydyn ni wedi clywed am rai o'r meysydd anodd hynny y prynhawn yma, Llywydd. Ond o ran y gwasanaethau hynny sy'n cael yr effaith fwyaf uniongyrchol ar y rhai sydd â'r angen mwyaf, penderfyniad y Cabinet hwn ar y cyd oedd diogelu'r cyllidebau hynny, a gallwch chi weld hynny yn y gyllideb.   

Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru
South Wales Fire and Rescue Service

8. A wnaiff y Prif Weinidog nodi ymateb Llywodraeth Cymru i Adolygiad Diwylliant Annibynnol Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru? OQ60485

8. Will the First Minister set out the Welsh Government’s response to the Independent Culture Review into the South Wales Fire and Rescue Service? OQ60485

Llywydd, this is a highly critical report that exposes underlying failures in leadership, governance and decision making within the service. It demonstrates the need for fundamental cultural and managerial change. The Deputy Minister for Social Partnership will make an oral statement setting out the Welsh Government's initial response later this afternoon.

Llywydd, mae hwn yn adroddiad beirniadol iawn sy'n amlygu methiannau sylfaenol mewn arweinyddiaeth, llywodraethu a phrosesau gwneud penderfyniadau o fewn y gwasanaeth. Mae'n dangos yr angen am newid diwylliannol a rheolaethol sylfaenol. Bydd y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn gwneud datganiad llafar yn nodi ymateb cychwynnol Llywodraeth Cymru yn ddiweddarach y prynhawn yma.

Thank you, First Minister. I must say that I found Fenella Morris KC's culture review into the South Wales Fire and Rescue Service to be a very sobering read indeed. Despite the serious deficiencies evidenced, we must remember that the review's findings do not apply to all members of the service, and we must recognise the bravery and professionalism of those men and women who put themselves in danger to keep us safe. However, the review is an urgent call for action. Ahead of the Deputy Minister's statement later today, I would like to ask you, as First Minister, what action the Welsh Government is taking to drive through that change in culture that is so desperately needed.

Diolch, Prif Weinidog. Mae'n rhaid i mi ddweud, roedd darllen adolygiad diwylliant Fenella Morris CB o Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn brofiad sobreiddiol iawn. Er gwaethaf y diffygion difrifol a amlygwyd, rhaid i ni gofio nad yw canfyddiadau'r adolygiad yn berthnasol i holl aelodau'r gwasanaeth, a rhaid i ni gydnabod dewrder a phroffesiynoldeb y dynion a'r menywod hynny sy'n rhoi eu hunain mewn perygl i'n cadw ni'n ddiogel. Fodd bynnag, mae'r adolygiad yn alwad brys am weithredu. Cyn datganiad y Dirprwy Weinidog yn ddiweddarach heddiw, hoffwn ofyn i chi, fel Prif Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wthio ymlaen y newid hwnnw mewn diwylliant y mae angen taer amdano.

I thank Vikki Howells for that, Llywydd. She makes an important point that when a report of this sort is published, and it is a shocking report to read, one of the difficulties is that it casts a shadow over all of those people who do such good work in the service every single day. The Deputy Minister will set out a hard-hitting set of responses that the Welsh Government will make to this report. 

The fire and rescue service is a constitutional anomaly in the sense that many of its responsibilities are not exercised at all here in the Welsh Government. But when a service fails, there are things that we can do, and the Deputy Minister will set out her initial thoughts about the actions that the Welsh Government may need to take in order to help with the recovery of that service, and to ensure that there are high-quality fire and rescue services available to the people of south Wales, delivered in a way that does not demonstrate the breakdown in culture and chains of responsibility that the report of Fenella Morris so vividly illustrates. 

Diolch i Vikki Howells am hynny, Llywydd. Mae hi'n gwneud pwynt pwysig, pan fydd adroddiad o'r math hwn yn cael ei gyhoeddi, ac mae'n adroddiad brawychus i'w ddarllen, un o'r anawsterau yw ei fod yn taflu cysgod dros yr holl bobl hynny sy'n gwneud gwaith mor dda yn y gwasanaeth bob dydd. Bydd y Dirprwy Weinidog yn nodi cyfres rymus o ymatebion y bydd Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i'r adroddiad hwn. 

Mae'r gwasanaeth tân ac achub yn eithriad cyfansoddiadol yn yr ystyr nad yw llawer o'i gyfrifoldebau yn cael eu harfer o gwbl yma yn Llywodraeth Cymru. Ond pan fydd gwasanaeth yn methu, mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud, a bydd y Dirprwy Weinidog yn nodi ei syniadau cychwynnol am y camau y gall fod angen i Lywodraeth Cymru eu cymryd er mwyn helpu i adfer y gwasanaeth hwnnw, ac i sicrhau bod gwasanaethau tân ac achub o ansawdd uchel ar gael i bobl de Cymru, wedi'u darparu mewn ffordd nad yw'n dangos y methiant mewn diwylliant a chadwyni cyfrifoldeb y mae adroddiad Fenella Morris yn ei ddangos mor fyw. 

14:30
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Lesley Griffiths. 

The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths. 

Member
Lesley Griffiths 14:30:48
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are three changes to this week's business. Shortly, the Deputy Minister for Social Partnership will make a statement on the South Wales Fire and Rescue Service review of culture and values. The Minister for Economy will then make a statement on the compound semiconductor industry, and, finally, the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism will make a statement on the statutory registration and licensing of visitor accommodation. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Mae tri newid i fusnes yr wythnos hon. Cyn bo hir, bydd y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn gwneud datganiad ar yr adolygiad o diwylliant a gwerthoedd Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru. Yna bydd Gweinidog yr Economi yn gwneud datganiad ar y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd, ac, yn olaf, bydd Dirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth yn gwneud datganiad ar gofrestru a thrwyddedu statudol llety ymwelwyr. Mae'r busnes drafft am y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig. 

Trefnydd, can we have two statements, please, from the Government? The first on the bus services across Wales that have been affected by the change in the default speed limit. There's an issue in my own constituency, in that the Arriva 51 service, which traverses rural Denbighshire, is axing its stop in the village of Llandegla, and it's a stop that is very important to those who use it; it's a lifeline, actually, for many people. And that service is going to be reduced, it's not going to stop, and the explanation that Arriva buses has given to local people is that that's because of the fact that the 20 mph speed limit change has added to the length of the journey that that bus needs to make, and it means that it's unable to stop at all of the stops it was previously able to service. Clearly, that's a concern for my constituents. I suspect it's happening in other parts of Wales as well—according to media reports that's certainly the case—and I do think it would be helpful to have a statement from the Deputy Minister for transport in order that he can address that particular issue and the local concerns. 

In addition to that, can we have an update, please, on the delivery of the north Denbighshire community hospital? There have been some positive developments of late, in that I know there have been discussions taking place between the Betsi Cadwaladr University Health Board and, indeed, the local authority, Denbighshire County Council, and the Welsh Government, about getting that project back into the pipeline. It's over a decade since it was promised. We were told initially, when that promise was made, that it would be delivered within three years, by 2019. It's now 2024. We've just started the new year, and I think people in north Denbighshire, and, indeed, the other parts of the north Wales coast that that hospital could serve, are looking for some good news. So, I'd be very grateful if we could schedule an update on that particular issue as well, please.

Trefnydd, a gawn ni ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Llywodraeth? Y cyntaf ar y gwasanaethau bysiau ledled Cymru y mae'r newid yn y terfyn cyflymder diofyn wedi effeithio arnyn nhw. Mae problem yn fy etholaeth i, gan na fydd gwasanaeth 51 Arriva, sy'n croesi cefn gwlad sir Ddinbych, yn stopio ym mhentref Llandegla mwyach, ac mae'n arhosfan sy'n bwysig iawn i'r rhai sy'n ei ddefnyddio; mae'n achubiaeth, mewn gwirionedd, i lawer o bobl. Ac mae'r gwasanaeth hwnnw'n mynd i gael ei leihau, nid yw'n mynd i stopio yna, a'r esboniad y mae bysiau Arriva wedi'i roi i bobl leol yw bod hynny oherwydd y ffaith bod y newid i derfyn cyflymder o 20 mya wedi ychwanegu at hyd y daith y mae angen i'r bws hwnnw ei wneud, ac mae'n golygu nad yw'n gallu stopio wrth bob un o'r arosfannau yr oedd yn gallu eu gwasanaethu o'r blaen. Yn amlwg, mae hynny'n bryder i fy etholwyr. Rwy'n amau ei fod yn digwydd mewn rhannau eraill o Gymru hefyd—mae hynny'n sicr yn wir yn ôl adroddiadau yn y cyfryngau—ac rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol cael datganiad gan y Dirprwy Weinidog trafnidiaeth er mwyn iddo allu ymdrin â'r mater penodol hwnnw a'r pryderon lleol. 

Yn ogystal â hynny, a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf, os gwelwch yn dda, ar ddarparu ysbyty cymunedol yng ngogledd sir Ddinbych? Mae rhai datblygiadau cadarnhaol wedi bod yn ddiweddar, i'r graddau fy mod i'n gwybod bod trafodaethau wedi bod rhwng Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ac, yn wir, yr awdurdod lleol, Cyngor Sir Ddinbych, a Llywodraeth Cymru, ynglŷn â sicrhau bod y prosiect hwnnw ar y gweill unwaith eto. Mae dros ddegawd wedi mynd heibio ers iddo gael ei addo. Ar y cychwyn, cawson ni wybod, pan gafodd yr addewid hwnnw ei wneud, y byddai'n cael ei gyflawni o fewn tair blynedd, erbyn 2019. Mae hi nawr yn 2024. Rydyn ni newydd ddechrau'r flwyddyn newydd, ac rwy'n credu bod pobl yng ngogledd sir Ddinbych, ac, yn wir, y rhannau eraill o arfordir gogledd Cymru y gallai'r ysbyty hwnnw eu gwasanaethu, yn chwilio am newyddion da. Felly, byddwn i'n ddiolchgar iawn pe bai modd trefnu cael yr wybodaeth ddiweddaraf am y mater penodol hwnnw hefyd, os gwelwch yn dda.

Thank you. With regard to the first question around a statement in relation to bus services and the default 20 mph scheme, I think it's fair to say that the majority of buses probably didn't travel much faster than 20 mph. And, certainly, in my own constituency, where I've received concerns about that, I think it's fair to say that, perhaps, that is being looked at in a way that perhaps isn't correct, and I know that the Deputy Minister has been having discussions with Transport for Wales—sorry, with Arriva bus services, in relation to this. I know those discussions are ongoing. I appreciate that, for some bus services in Wales, cuts are having to be made, and, as you rightly point out, they are a lifeline for many of our constituents, and those discussions, I'm sure, will be ongoing. 

In relation to your second point, again, I know there have been further discussions with Betsi Cadwaladr University Health Board and the Minister for Health and Social Services's officials. I will ask her—. I don't think it appropriate for an oral statement, but I will certainly ask her, if there is further information, to write to you. 

Diolch. O ran y cwestiwn cyntaf ynghylch datganiad ar wasanaethau bysiau a'r cynllun 20 mya diofyn, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud nad oedd y mwyafrif o fysiau yn teithio llawer cyflymach nag 20 mya fwy na thebyg. Ac, yn sicr, yn fy etholaeth i fy hun, lle rwyf i wedi cael pryderon am hynny, rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod hynny, efallai, yn cael ei ystyried mewn ffordd nad yw'n gywir, ac rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog wedi bod yn cael trafodaethau gyda Trafnidiaeth Cymru—mae'n flin gen i, gyda gwasanaethau bysiau Arriva, o ran hyn. Rwy'n gwybod bod y trafodaethau hyn yn parhau. Rwy'n sylweddoli bod toriadau yn gorfod cael eu gwneud i rai gwasanaethau bysiau yng Nghymru, ac, fel yr ydych chi'n ei nodi'n deg, maen nhw'n achubiaeth i lawer o'n hetholwyr, ac rwy'n siŵr y bydd y trafodaethau hynny'n parhau. 

O ran eich ail bwynt, unwaith eto, rwy'n gwybod bod trafodaethau pellach wedi bod gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a swyddogion y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Gofynnaf iddi—. Nid wyf i'n credu ei fod yn briodol ar gyfer datganiad llafar, ond yn sicr, fe wnaf i ofyn iddi hi ysgrifennu atoch chi os oes rhagor o wybodaeth. 

I'd like to ask for a written statement setting out the guidance that's given to councils on the importance of community assets and keeping those spaces open. In Caerphilly over the past week, there's been concern about a decision to close the tourist information centre. And it isn't just a tourist information centre, it's actually a very popular cafe, a hub for people in the area. The site also houses a gallery that showcases local art, and public toilets. It's a really important asset locally to the community. It has probably the best view of the castle in the entire town; it's great for attracting tourists. And there has been, I think, bafflement locally at how a decision like this could be made without notifying staff. This is a local decision—the Welsh Government has no bearing on it. I think it would be useful to set out a statement, showing what guidance could be given to councils, perhaps what support could be given to councils, to help ensure that community hubs like this can be saved, so that, as the Caerphilly Observer has put it, a value can be attributed to local amenities like this that goes beyond any number that could be added to a spreadsheet.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig yn nodi'r canllawiau sy'n cael eu rhoi i gynghorau ar bwysigrwydd asedau cymunedol a chadw'r mannau hynny ar agor. Yng Nghaerffili yn ystod yr wythnos diwethaf, mae pryder wedi bod am benderfyniad i gau'r ganolfan groeso. Ac nid canolfan wybodaeth i dwristiaid yn unig mohoni, yn wir mae'n gaffi poblogaidd iawn, yn ganolbwynt i bobl yn yr ardal. Mae'r safle hefyd yn gartref i oriel sy'n arddangos celf leol, a thoiledau cyhoeddus. Mae'n ased pwysig iawn yn lleol i'r gymuned. Mae ganddi'r olygfa orau o'r castell yn y dref gyfan, fwy na thebyg; mae'n wych ar gyfer denu twristiaid. Ac rwy'n credu bod dryswch wedi bod yn lleol ynglŷn â sut y gallai penderfyniad fel hwn gael ei wneud heb roi gwybod i'r staff. Penderfyniad lleol yw hwn—nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw ddylanwad arno. Rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol nodi datganiad, sy'n dangos pa ganllawiau a allai gael eu rhoi i gynghorau, efallai pa gymorth a allai gael ei roi i gynghorau, er mwyn helpu i sicrhau bod modd achub hybiau cymunedol fel yr un hwn fel bod gwerth, fel y dywedodd y Caerphilly Observer, yn gallu cael ei briodoli i amwynderau lleol fel hyn sy'n mynd y tu hwnt i unrhyw rif a allai gael ei ychwanegu at daenlen.

14:35

Thank you. I am pretty sure that guidance is provided in relation to community assets. You will appreciate the budget situation that we are all in, and I'm not quite sure if any financial support at all could be given. I will certainly—. The Minister for Social Justice is in her seat and will have heard your question. If there is any other type of support that could be offered, and that guidance could be updated, then we will certainly have a look at it.

Diolch. Rwy'n eithaf sicr bod canllawiau yn cael eu darparu o ran asedau cymunedol. Byddwch chi'n gwerthfawrogi'r sefyllfa gyllidebol yr ydyn ni i gyd ynddi, ac nid wyf i'n hollol siŵr a oes modd rhoi unrhyw gymorth ariannol o gwbl. Yn sicr, fe wnaf i—. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn ei sedd a bydd wedi clywed eich cwestiwn. Os oes unrhyw fath arall o gymorth y mae modd i ni ei gynnig, a bod modd diweddaru'r canllawiau hynny, yna yn sicr, byddwn ni'n ei ystyried.

This request has been raised before, but I make no apologies for raising it again, because it's an ongoing issue. I wonder if we could have a statement on the co-ordination of what's known as food waste, but it's actually food surplus, collection, distribution—jointly, actually, from the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd and the Minister for the Minister for Social Justice—to discuss and explore ways in which we can get more effective co-ordination of food collections from supermarkets and charitable organisations like FareShare to the food pantries, the foodbanks, Big Bocs Bwyd, and others, throughout my constituency and throughout Wales. There is such a great effort at community and voluntary level to ensure that food surpluses are not going to waste but are instead going to foodbanks like Bridgend foodbank for distribution, with vouchers, or to food pantries like Baobab Bach for distribution as exceptionally good-value bags of heavily discounted food, or the Noddfa in Caerau, selling discounted items, or pantries and kitchens combined, like Graham and the volunteers at Caerau Development Trust in Caerau, providing either affordable cooked food or ingredients, or actually a place where they prepare and cook the food for people. But they all face the problems of co-ordinating the collection, the distribution and storage of food surplus. At worst, we can end up with competition and inefficiency and waste of that food. So, could we have a debate or a statement on the role that Welsh Government can play in assisting these organisations to work together more effectively, and make the increasingly scarce resource of surplus food go to those who need it, and not to waste?

Cafodd y cais hwn ei godi o'r blaen, ond nid wyf i'n ymddiheuro am ei godi eto, oherwydd mae'n fater parhaus. Tybed a gawn ni ddatganiad ar gydlynu'r hyn sy'n cael ei alw'n wastraff bwyd, ond sydd, mewn gwirionedd yn waith casglu, dosbarthu bwyd dros ben—ar y cyd, mewn gwirionedd, gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol—i drafod ac archwilio ffyrdd y gallwn ni gydlynu casgliadau bwyd yn fwy effeithiol o archfarchnadoedd a sefydliadau elusennol fel FareShare i'r pantrïoedd bwyd, y banciau bwyd, Big Bocs Bwyd, ac eraill, ledled fy etholaeth a ledled Cymru. Mae ymdrech mor fawr ar lefel gymunedol a gwirfoddol i sicrhau nad yw bwyd dros ben yn cael ei wastraffu, ond yn hytrach, ei fod yn mynd i fanciau bwyd fel banc bwyd Pen-y-bont ar Ogwr i'w ddosbarthu, gyda thalebau, neu i bantrïoedd bwyd fel Baobab Bach i'w ddosbarthu fel bagiau gwerth da iawn am arian o fwyd wedi'i ostwng mewn pris yn sylweddol, neu'r Noddfa yng Nghaerau, sy'n gwerthu eitemau wedi'u disgowntio, neu bantrïoedd a cheginau cyfunol, fel Graham a'r gwirfoddolwyr yn Ymddiriedolaeth Datblygu Caerau, sy'n darparu bwyd wedi'i goginio neu gynhwysion fforddiadwy, neu fan lle maen nhw'n paratoi a choginio'r bwyd i bobl. Ond maen nhw i gyd yn wynebu problemau cydlynu casglu, dosbarthu a storio bwyd dros ben. Ar y gwaethaf, gall fod cystadleuaeth ac aneffeithlonrwydd yn y pen draw a gall y bwyd hwnnw gael ei wastraffu. Felly, a gawn ni ddadl neu ddatganiad ar y rhan y gall Llywodraeth Cymru ei chwarae wrth gynorthwyo'r sefydliadau hyn i gydweithio'n fwy effeithiol, a sicrhau bod yr adnodd cynyddol brin o fwyd dros ben yn mynd i'r rhai sydd ei angen, ac nid i wastraff?

Thank you. I think Huw Irranca-Davies raises a very important point. As you say, I do work jointly with the Minister for Social Justice in relation to this area, but the Minister has really led, I think, having recognised the need for that co-ordination and leadership. She grant funded public bodies to establish local food partnerships, led by a local food co-ordinator. You mentioned several organisations in your own constituency; I'm sure we all can. Particularly in the run-up to Christmas—I'm very aware of the significant work that was undertaken in my own constituency, from supermarkets who then gave food 'surplus'—I think it's important to say that rather than food 'waste'—to organisations and to charities, to make sure that that food was shared as widely as possible. The Minister for Social Justice has pump-primed capacity in the way I explained, and I think those community organisations and those public bodies are well placed to take that work forward. There are a myriad of food-related initiatives in communities right across Wales doing good work, and I don't think the Welsh Government would be able to co-ordinate it perhaps in the way that you have said. But please be assured the Minister for Social Justice really leads on this area, and we do work with community organisations to build on that local partnership model.

Diolch. Rwy'n credu bod Huw Irranca-Davies yn codi pwynt pwysig iawn. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, rwy'n gweithio ar y cyd â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol o ran y maes hwn, ond mae'r Gweinidog wir wedi arwain, rwy'n credu, ar ôl cydnabod yr angen am y cydlynu hwnnw a'r arweinyddiaeth honno. Fe wnaeth hi roi arian grant i gyrff cyhoeddus sefydlu partneriaethau bwyd lleol, dan arweiniad cydlynydd bwyd lleol. Fe wnaethoch chi sôn am sawl sefydliad yn eich etholaeth eich hun; rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd wneud hynny. Yn enwedig yn y cyfnod cyn y Nadolig—rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith sylweddol a gafodd ei wneud yn fy etholaeth i fy hun, o archfarchnadoedd a roddodd fwyd 'dros ben' wedyn—rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud hynny yn hytrach na 'gwastraff' bwyd—i sefydliadau ac i elusennau, i wneud yn siŵr bod y bwyd hwnnw'n cael ei rannu mor eang â phosibl. Mae gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol y gallu i ysgogi yn y ffordd yr esboniais i, ac rwy'n credu bod y sefydliadau cymunedol hynny a'r cyrff cyhoeddus hynny mewn sefyllfa dda i fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw. Mae llu o fentrau sy'n gysylltiedig â bwyd mewn cymunedau ledled Cymru yn gwneud gwaith da, ac nid wyf i'n credu y byddai Llywodraeth Cymru yn gallu ei gydlynu efallai yn y ffordd yr ydych chi wedi'i ddweud. Ond byddwch yn dawel eich meddwl bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wir yn arwain ar y maes hwn, ac rydyn ni'n gweithio gyda sefydliadau cymunedol i ddatblygu'r model partneriaeth lleol hwnnw.

Good afternoon, Trefnydd. I'd like to call for a statement from the climate change Minister that outlines the expectations of using mandatory standards in housing developments and their associated infrastructure developments. I recently spent time with residents in Rossett in Wrexham, who I am sure you will know well too, who are concerned with a future housing development going ahead on the edge of the village. Their primary concerns are around flood risk. But aside from the flood risk, they've highlighted to me how, in a number of areas within the proposed development, mandatory standards as set out by the Welsh Government are not being planned to be adhered to. It seems to them and to me to be a contradiction to have mandatory standards that are not mandatory. So, I'd be keen to hear from the climate change Minister how she sees the use of mandatory standards in housing developments and their associated infrastructure, and whether they are actually mandatory or not. 

Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd sy'n amlinellu'r disgwyliadau o ran defnyddio safonau gorfodol mewn datblygiadau tai a'u datblygiadau seilwaith cysylltiedig. Yn ddiweddar, treuliais i amser gyda thrigolion yr Orsedd yn Wrecsam, ac rwy'n siŵr yr ydych chi'n eu hadnabod yn dda hefyd, sy'n poeni am ddatblygiad tai yn y dyfodol a fydd yn mynd rhagddo ar gyrion y pentref. Mae eu prif bryderon yn ymwneud â pherygl llifogydd. Ond ar wahân i berygl llifogydd, maen nhw wedi tynnu fy sylw at y ffaith nad oes bwriad i ddilyn y safonau gorfodol, fel y mae Llywodraeth Cymru wedi'u nodi, mewn sawl ardal o fewn y datblygiad arfaethedig. Mae'n ymddangos iddyn nhw ac i mi fod cael safonau gorfodol nad ydyn nhw'n orfodol yn wrthddywediad. Felly, byddwn i'n awyddus i glywed gan y Gweinidog Newid Hinsawdd sut mae hi'n gweld safonau gorfodol yn cael eu defnyddio mewn datblygiadau tai a'u seilwaith cysylltiedig, ac a ydyn nhw'n orfodol ai peidio. 

14:40

Well, I think the Minister for Climate Change is very well aware of what is mandatory and what isn't, and it is a matter for local authorities, working with developers, to make sure that those mandatory requirements are adhered to. I'm very well aware of the particular issue that the Member has just raised, but I don't think it needs an oral statement, because that guidance, those regulations and that legislation are very well established.

Wel, rwy'n credu bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ymwybodol iawn o'r hyn sy'n orfodol a'r hyn nad yw'n orfodol, ac mae'n fater i awdurdodau lleol, gan weithio gyda datblygwyr, i sicrhau bod y gofynion gorfodol hynny'n cael eu dilyn. Rwy'n ymwybodol iawn o'r mater penodol y mae'r Aelod newydd ei godi, ond nid wyf i'n credu bod angen datganiad llafar, gan fod y canllawiau hynny, y rheoliadau hynny a'r ddeddfwriaeth honno wedi'u hen sefydlu. 

Good afternoon, Trefnydd. I wonder if I could have a statement from the Minister for Social Justice in relation to the Bwndel Babi programme. It was very disappointing to see that the draft budget has cut, it seems, £3.5 million from the Bwndel Babi programme, a scheme that was piloted by the Welsh Government in the Swansea bay area in 2020, and was deemed very successful. The Minister expressed how she was delighted at the time, back in May, with the programme and how it was a universal gift. And it now looks as if it's going to be a more targeted approach in providing these bundles, which are really vital to everybody and shouldn't be targeted, but should be universal. So, I wondered if we could have a statement, particularly on the criteria and the eligibility for these baby bundles. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Trefnydd. Tybed a gaf i ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol o ran rhaglen Bwndel Babi. Roedd yn siomedig iawn gweld bod y gyllideb ddrafft wedi torri, mae'n debyg, £3.5 miliwn o raglen Bwndel Babi, cynllun a gafodd ei dreialu gan Lywodraeth Cymru yn ardal bae Abertawe yn 2020, ac a gafodd ei ystyried yn llwyddiannus iawn. Soniodd y Gweinidog ei bod hi wrth ei bodd gyda'r rhaglen ar y pryd, nôl ym mis Mai, a sut yr oedd yn rhodd i bawb. A nawr mae'n ymddangos y bydd dull mwy penodol o ddarparu'r bwndeli hyn, sy'n hanfodol i bawb ac na ddylen nhw gael eu targedu, ond a ddylai fod ar gael i bawb. Felly, tybed a allwn ni gael datganiad, yn enwedig ar y meini prawf a'r cymhwysedd ar gyfer y bwndeli babanod hyn. Diolch yn fawr iawn. 

Thank you. This actually sits in the portfolio of the Deputy Minister for Social Care, and she absolutely remains committed to rolling out the baby bundles to more families during this Senedd term. The reduction in budget has absolutely required us to reflect on our approach to deliver this programme for government commitment and ensure that it does reach families through the ongoing cost-of-living crisis. The Deputy Minister is currently considering a range of options for the delivery of the commitment next year, to ensure that more families in Wales have the essentials to provide their child with the very best start in life. The programme will continue to build on the success of the pilot, its evaluation and further scoping research will be undertaken to deliver positive benefits to new and expectant parents. So, whilst eligibility for a baby bundle is not yet agreed, we will, unfortunately, have to move to a more targeted approach going forward, to ensure those expectant parents in most need of support receive that support in the form of the baby bundle. The reduced budget will mean we will no longer be able to offer a bundle to all new and expectant parents across Wales. But I think targeting that approach will, hopefully, make sure that those people living or likely to live at risk of poverty—it will maximise the impact of that programme for those most in need. 

Diolch. Mae hyn mewn gwirionedd yn rhan o bortffolio'r Dirprwy Weinidog Gofal Cymdeithasol, ac mae hi'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gyflwyno'r bwndeli babanod i fwy o deuluoedd yn ystod tymor y Senedd hon. Mae'r gostyngiad yn y gyllideb yn sicr wedi ei gwneud yn ofynnol i ni fyfyrio ar ein dull o gyflawni'r ymrwymiad hwn yn y rhaglen lywodraethu a sicrhau ei fod yn cyrraedd teuluoedd trwy'r argyfwng costau byw parhaus. Ar hyn o bryd mae'r Dirprwy Weinidog yn ystyried amrywiaeth o opsiynau ar gyfer cyflawni'r ymrwymiad y flwyddyn nesaf, er mwyn sicrhau bod gan fwy o deuluoedd yng Nghymru y pethau hanfodol i roi'r dechrau gorau posibl mewn bywyd i'w plentyn. Bydd y rhaglen yn parhau i adeiladu ar lwyddiant y peilot, ei werthusiad a bydd ymchwil gwmpasu arall yn cael ei chynnal i sicrhau manteision cadarnhaol i rieni newydd a darpar rieni. Felly, er nad yw cymhwysedd ar gyfer bwndel babi wedi'i gytuno eto, bydd yn rhaid i ni, yn anffodus, symud i ddull gweithredu wedi'i dargedu'n fwy wrth symud ymlaen, er mwyn sicrhau bod y darpar rieni hynny sydd angen cymorth fwyaf yn cael y cymorth hwnnw ar ffurf y bwndel babi. Bydd y gyllideb lai yn golygu na fyddwn ni'n gallu cynnig bwndel i bob rhiant newydd a darpar riant yng Nghymru mwyach. Ond rwy'n credu y bydd targedu'r dull gweithredu hwnnw, gobeithio, yn sicrhau bod y bobl hynny sy'n byw neu'n debygol o fyw mewn perygl o dlodi—bydd yn cynyddu effaith y rhaglen honno i'r rhai sydd fwyaf mewn angen. 

Trefnydd, I am seeking time to be made available to discuss the impact of the Post Office Horizon scandal on Welsh residents and the lessons to be learned. Sub-postmasters were wrongly sent to prison, they were made to pay back money they did not owe, they were bankrupt. So many lives ruined, so many livelihoods lost as well, and yet there still remains a number of serious questions to answer. Members may remember that I first raised this issue when the former leadership of the Football Association of Wales chose to appoint former Post Office employee Angela van den Bogerd. Thankfully, they changed their mind. But I've since been raising the issue in relation to how Hillsborough law could help ordinary people attain justice. For ordinary people to attain justice, Trefnydd, individuals need to be held to account. Now, obviously, I welcome Paula Vennells handing back her CBE this afternoon; she should never have been given one in the first place. But just because she's handed back her CBE does not mean she's been held to account. Neither does it mean Fujitsu executives have been held to account either. So, I'd be grateful for a debate in Government time to discuss this very serious issue on how we can make sure ordinary people do attain the justice and the truth they deserve. 

Trefnydd, rwy'n gofyn i amser gael ei neilltuo i drafod effaith sgandal Horizon Swyddfa'r Post ar drigolion Cymru a'r gwersi sydd i'w dysgu. Cafodd is-bostfeistri eu hanfon i'r carchar ar gam, cawson nhw eu gorfodi i ad-dalu arian nad oedd yn ddyledus ganddyn nhw, cawson nhw eu gwneud yn fethdalwyr. Difethwyd cymaint o fywydau a chollodd cymaint o bobl eu bywoliaeth hefyd, ac eto mae nifer o gwestiynau difrifol i'w hateb o hyd. Efallai y bydd Aelodau'n cofio i mi godi'r mater hwn am y tro cyntaf pan ddewisodd cyn-arweinwyr Cymdeithas Bêl-droed Cymru benodi cyn-weithiwr Swyddfa'r Post Angela van den Bogerd. Diolch byth, fe wnaethon nhw newid eu meddwl. Ond ers hynny rwyf wedi bod yn codi'r mater o ran sut y gallai cyfraith Hillsborough helpu pobl gyffredin i sicrhau cyfiawnder. Er mwyn i bobl gyffredin gael cyfiawnder, Trefnydd, mae angen i unigolion gael eu dwyn i gyfrif. Nawr, yn amlwg, rwy'n croesawu'r ffaith bod Paula Vennells wedi dychwelyd ei CBE y prynhawn yma; ni ddylai hi erioed fod wedi cael un yn y lle cyntaf. Ond nid yw'r ffaith ei bod hi wedi dychwelyd ei CBE yn golygu ei bod hi wedi cael ei dwyn i gyfrif. Nid yw'n golygu bod swyddogion gweithredol Fujitsu wedi cael eu dwyn i gyfrif chwaith. Felly, byddwn i'n ddiolchgar am ddadl yn amser y Llywodraeth i drafod y mater difrifol iawn hwn ar sut y gallwn ni sicrhau bod pobl gyffredin yn cael y cyfiawnder a'r gwirionedd y maen nhw'n eu haeddu. 

Thank you. I absolutely share your concerns about the sub-postmasters and mistresses across the country whose lives have absolutely been ruined by this scandal. And, of course, the recent ITV drama Mr Bates vs The Post Office has brought that back to the fore, I think, and really seized people's imaginations, I think, and perhaps people who weren't aware of the scandal before. Obviously, this is a non-devolved matter, but we know that there are people in Wales who have been and will continue to be affected by it, and you may have heard the First Minister say yesterday that we should have confidence in the public inquiry led by Sir Wyn Williams. However, I certainly agree that the matter of getting justice and compensation to those who are affected needs to be accelerated. It's taking far too much time.

I think the Member has been very diligent, Llywydd, in raising with the Counsel General the need for officials to be held to account for injustices faced by families who have been the victims of public sector failings, and it's hard to see how this could be delivered without the statutory duty of candour that is proposed by the Hillsborough Law Now campaign. Obviously, this is a matter for the Counsel General, and I will certainly ask him to update Members on what discussions he's had, because I think it would be something that would be better done on a UK basis.

Diolch. Yn sicr, rwy'n rhannu eich pryderon am yr is-bostfeistri a'r is-bostfeistresi ledled y wlad y mae eu bywydau wedi cael eu difetha'n llwyr gan y sgandal hon. Ac, wrth gwrs, mae drama ddiweddar ITV Mr Bates vs The Post Office wedi rhoi sylw i hyn unwaith eto, rwy'n credu, ac wedi cipio dychymyg pobl, rwy'n credu, ac efallai pobl nad oedden nhw'n ymwybodol o'r sgandal o'r blaen. Yn amlwg, mater heb ei ddatganoli yw hwn, ond rydyn ni'n ymwybodol bod yna bobl yng Nghymru y mae hyn wedi effeithio arnyn nhw, ac y bydd yn parhau i effeithio arnyn nhw, ac efallai eich bod chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud ddoe y dylen ni fod â ffydd yn yr ymchwiliad cyhoeddus sy'n cael ei arwain gan Syr Wyn Williams. Fodd bynnag, yn sicr, rwy'n cytuno bod angen cyflymu'r mater o gael cyfiawnder ac iawndal i'r rhai y mae hyn wedi effeithio arnyn nhw. Mae'n cymryd llawer gormod o amser.

Rwy'n credu bod yr Aelod wedi bod yn ddiwyd iawn, Llywydd, wrth godi gyda'r Cwnsler Cyffredinol yr angen i swyddogion gael eu dwyn i gyfrif am anghyfiawnderau a wynebir gan deuluoedd sydd wedi dioddef methiannau'r sector cyhoeddus, ac mae'n anodd gweld sut mae modd gwneud hyn heb y ddyletswydd statudol o onestrwydd sydd wedi'i chynnig gan ymgyrch Hillsborough Law Now. Yn amlwg, mater i'r Cwnsler Cyffredinol yw hwn, ac yn sicr, fe wnaf ofyn iddo roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ba drafodaethau y mae wedi'u cael, oherwydd rwy'n credu y byddai'n rhywbeth y byddai'n well ei wneud ar sail y DU.

14:45

Trefnydd, can I please ask for a statement from the Minister for Climate Change following the impact of flooding in my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire? Like many parts of the country, the persistent and heavy rain that seemed to fall for much of the latter half of December on already saturated land caused severe flooding in parts of my constituency, with the arrival of storm Henk. In and around Tenby, including Gumfreston, Heywood Lane and the Clicketts, a red alert was issued for the River Ritec, indicating the chance of a loss of life, with water being described as 'jeep deep' on roads, cutting off routes for constituents. Also, the popular holiday park, Kiln Park, suffered its second record flooding event within 60 days.

Across the county border in Llansteffan during the same period, the residents of 21 properties were displaced when the Nant Jack stream overflowed and the culverts couldn't cope with the volume of rain. I saw for myself the Dŵr Cymru Welsh Water pump in the village of Llansteffan helping to reduce the flows of water to ensure the sewerage network wasn't overwhelmed. I'm sure the whole Senedd would join me in paying tribute to all those from local authorities, Natural Resources Wales, Dŵr Cymru and the emergency services for their work over the difficult flooding period. However, these flooding events are becoming more regular and are now affecting areas that are not usually associated with flooding. Therefore, can I ask for a statement from the Minister on what support is being made available to local authorities and NRW to mitigate floods and to help with the clean-up operation? And what lessons are being learned by the Welsh Government from the flooding of areas not normally affected by such floods? Diolch.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd yn dilyn effaith llifogydd yn fy etholaeth i, sef Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? Fel mewn llawer cwr o'r wlad, fe achosodd y glaw parhaus a thrwm, a fu i bob golwg yn cwympo am y rhan fwyaf o hanner olaf mis Rhagfyr ar dir a oedd yn wlyb iawn yn barod, lifogydd enbyd mewn rhannau o'm hetholaeth i, gyda dyfodiad storm Henk. Yn Ninbych-y-pysgod a'r cyffiniau, gan gynnwys Gumfreston, Heywood Lane a'r Clicketts, cyhoeddwyd rhybudd coch ar gyfer Afon Ritec, i ddangos perygl bywyd, gyda'r dŵr ar y ffyrdd yn ddigon dwfn i orchuddio cerbydau gweddol uchel, a hynny'n torri etholwyr i ffwrdd i rai cyfeiriadau. Hefyd, fe welodd y parc gwyliau poblogaidd, Parc Kiln, ei lifogydd uchaf erioed gan dorri'r record ddwywaith o fewn 60 diwrnod.

Y tu draw i'r ffin sirol yn Llansteffan yn ystod yr un cyfnod, cafodd trigolion 21 o dai eu dadleoli pan orlifodd ffrwd Nant Jac ac nid oedd y ceuffosydd yn gallu cynnwys swm y glaw. Fe welais i bwmp Dŵr Cymru Welsh Water fy hunan yn cynorthwyo gyda lleihau llifeiriant y dŵr ym mhentref Llansteffan er mwyn sicrhau nad oedd y rhwydwaith carthffosiaeth yn cael ei orlethu. Rwy'n siŵr y byddai'r Senedd gyfan yn ymuno â mi i roi teyrnged i bob un o'r awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru, Dŵr Cymru a'r gwasanaethau brys am eu gwaith dros gyfnod anodd y llifogydd. Serch hynny, mae'r llifogydd hyn yn digwydd yn fwy rheolaidd ac maen nhw'n effeithio ar ardaloedd erbyn hyn nad oes sôn wedi bod am lifogydd yno yn rheolaidd o'r blaen. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog ynghylch pa gymorth sydd ar gael i awdurdodau lleol a CNC i liniaru llifogydd a helpu gyda'r gwaith cymoni? A pha wersi y mae Llywodraeth Cymru yn eu dysgu o lifogydd mewn ardaloedd nad yw llifogydd fel hyn fel arfer yn effeithio arnyn nhw? Diolch.

Thank you. Yes, the Minister will be bringing forward a statement either today or tomorrow—a written statement. 

Diolch i chi. Bydd, fe fydd y Gweinidog yn cyflwyno datganiad naill ai heddiw neu yfory—datganiad ysgrifenedig. 

Blwyddyn newydd dda. Trefnydd, could I have a statement from you, please, in your capacity as rural affairs Minister about the razor clam harvesting ban in Llanfairfechan and Penmaenmawr? And can I, again, put on record my thanks to you? It was actually around 2018 when I first came to you and said that residents were really concerned about hundreds of people harvesting these clams. So, the ban has been in place now nearly five years. I wrote to you recently; the ban has gone up again for another 12 months, but you did write to me in 2022 stating than an assessment of the razor clam beds at Llanfairfechan and Penmaenmawr has not been completed and that surveying intertidal razor clams at Llanfairfechan and Penmaenmawr will require a novel methodology that is yet to be developed, and that officials will continue to consider and evaluate potential survey methods over the forthcoming year. Can you clarify whether a particular survey method has been selected, and when—? Residents are already asking me, 'What have been the benefits, Janet?' Whilst we wanted those beds closed, what have been the true benefits of doing that, which we believe are many? We need a survey, we need a review, or something. We need evidence to show how that has been effective. But, diolch again.

Blwyddyn newydd dda. Trefnydd, a gaf i ddatganiad gennych chi, os gwelwch yn dda, yn rhinwedd eich swydd yn Weinidog materion gwledig ynglŷn â'r gwaharddiad sydd ar gasglu cyllyll môr yn Llanfairfechan a Phenmaenmawr? A gaf i, unwaith eto, ddiolch i chi ar goedd? Mewn gwirionedd, tua 2018 oedd hi pan ddes i atoch chi i ddweud bod y trigolion yn bryderus iawn oherwydd y cannoedd o bobl a fyddai'n dod i gasglu'r cyllyll môr hyn. Felly, mae'r gwaharddiad wedi bod yn weithredol am bron i bum mlynedd erbyn hyn. Fe ysgrifennais i atoch chi'n ddiweddar; mae'r gwaharddiad wedi cael ei ymestyn eto am 12 mis arall, ond fe wnaethoch chi ysgrifennu ataf i yn 2022 yn nodi na chafodd asesiad o'r gwelyau cyllyll môr yn Llanfairfechan a Phenmaenmawr ei gwblhau ac y bydd angen methodoleg newydd na chafodd ei datblygu hyd yn hyn i arolygu cyllyll môr rhynglanwol yn Llanfairfechan a Phenmaenmawr, ac y bydd swyddogion yn parhau i ystyried a gwerthuso dulliau posibl o arolygu dros y flwyddyn i ddod. A wnewch chi egluro a oes unrhyw ddull penodol o arolygu wedi cael ei ddewis eto, a phryd—? Mae trigolion yn gofyn i mi nawr, 'Pa fanteision sydd wedi bod, Janet?' Er i ni fod yn awyddus i gau'r gwelyau hyn, beth yw'r manteision gwirioneddol a fu yn sgil gwneud hynny, ac rydym ni o'r farn eu bod yn llawer? Mae angen arolwg arnom ni, mae angen adolygiad, neu rywbeth tebyg. Mae angen tystiolaeth arnom ni i ddangos ym mha ffyrdd y bu hyn yn effeithiol. Ond, diolch unwaith eto.

Yes, thank you. I will write to the Member with further information. 

Ie, diolch i chi. Fe wnaf i ysgrifennu at yr Aelod gyda gwybodaeth ychwanegol.

Diolch i'r Trefnydd, felly, am y datganiad busnes yna. 

Thank you, Trefnydd, for the business statement.

3. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol: Adolygiad Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru o ddiwylliant a gwerthoedd
3. Statement by the Deputy Minister for Social Partnership: South Wales Fire and Rescue Service review of culture and values

Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ar adolygiad Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru o ddiwylliant a gwerthoedd. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Hannah Blythyn. 

The next item will be a statement by the Deputy Minister for Social Partnership on the South Wales Fire and Rescue Service review of culture and values. I call on the Minister, Hannah Blythyn. 

Diolch, Llywydd. In December 2022, ITV News ran a story exposing serious misconduct by staff of the South Wales Fire and Rescue Service. It included a case of gross and prolonged sexual harassment by a firefighter towards a colleague at a fire station in Cardiff and a case of a firefighter convicted of domestic violence. In both cases, the response of management was wholly inadequate. Neither firefighter was dismissed or even suspended at the time. This compounded the suffering that their victims had experienced, and it also suggested serious problems with the service's corporate culture and values.

Diolch, Llywydd. Ym mis Rhagfyr 2022, fe ddarlledodd ITV News eitem yn dadlennu camymddwyn difrifol gan staff Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru. Roedd yn cynnwys achos o aflonyddu cydweithiwr yn rhywiol, yn ddifrifol a thros amser maith gan ddiffoddwr tân mewn gorsaf dân yng Nghaerdydd ac achos o ddiffoddwr tân a gafwyd yn euog o drais domestig. Yn y ddau achos, roedd ymateb y rheolwyr yn gwbl annigonol. Ni chafodd y diffoddwr tân ei ddiswyddo na'i atal rhag gweithio ar y pryd, hyd yn oed. Roedd hynny'n ychwanegu at ddioddefaint y dioddefwyr, ac yn awgrymu bod problemau difrifol hefyd o ran diwylliant a gwerthoedd corfforaethol y gwasanaeth.

Immediately following the ITV report, I met the chair of the South Wales Fire and Rescue Authority and made clear to him the need for a thorough independent review of the service. He agreed to do so, and Fenella Morris KC was subsequently appointed to lead that review by the FRA. Fenella Morris KC spent most of last year gathering evidence and interviewing current and former staff members and others. Llywydd, I want to pay tribute to the individuals who have come forward and given evidence of the abuse, mistreatment, misbehaviour and mismanagement that they have suffered and witnessed. The courage that this has taken should not be underestimated. Without them, nothing might have come to light and nothing could now change—thank you.

The report was published last week on 3 January, and it is, in a word, damning. The headline finding is that discriminatory attitudes and behaviours exist at all levels up to and including senior management. It would be too simplistic to focus on the specific instances identified in the report, shocking and horrific as they are: misogynistic remarks excused as banter, sexualised images of staff in uniform, homophobic Christmas decorations or firefighters being forbidden to take the knee. All of these are, of course, repugnant and reprehensible. Those responsible for them have brought disgrace to the service and tarnished the high regard in which firefighters are rightly held. But the report also finds serious underlying problems: a boys' club exists within the service, especially within senior management; there is widespread staff discontent and demotivation, and a belief that nothing will ever change; promotion arrangements are widely believed to be subject to bias and favouritism; disciplinary procedures too often lead to inadequate sanctions or no sanctions at all; key human resources policies are out of date, inadequate or concerned more with protecting the reputation of the service than the rights of individuals; and the firefighting workforce remains overwhelmingly male and white, with little effective progress in addressing that. In short, there are many serious, long-running failures of management within the service. The norms, rules and processes that should exist within any well-run organisation appear to be missing or ineffective. That may well contribute to the incidents of misconduct that have been identified. If senior management operates in an autocratic way, if promotion depends on who you know, not how good you are, and if behaviour such as fighting on duty or posting hateful and discriminatory comments online is punished only with a warning, then it is unsurprising that those who are motivated to misbehave think they can get away with it. And, sadly, it is also unsurprising that they did get away with it.   

When I met the chair of the South Wales Fire and Rescue Authority yesterday, it was clear that he is taking the report seriously and accepts the recommendations in full. But that can only be the start of a long process of reform and cultural change. And I am far from convinced that the authority alone is capable of designing, overseeing and implementing that process. To be clear, the issue is not whether the Welsh Government becomes involved, but how and to what extent. In particular, I will need assurances on three issues. Firstly, how can sustainable change take place when so many of the existing management structures and practices have been implicated in failure? The retirement and replacement of the chief fire officer is nowhere near sufficient to stimulate and embed the degree of cultural change that is necessary; I will need to be assured that the capacity, capability and willingness to complete that change programme is in place.

Secondly, there is a danger that the identified failures might also affect the delivery of front-line services. Individuals who assault, bully, harass and victimise their colleagues are palpably unfit to discharge duties relating to public protection. Staff who experience or witness this kind of treatment, or who see promotion based on nepotism not merit, are very likely to be demotivated, mismanaged and badly led. And an organisation that tolerates such misconduct may be complacent and likely to accept other forms of bad practice too. If the South Wales Fire and Rescue Service's ability to discharge its core functions has been affected, then that would clearly be a very serious matter indeed, and I will need very clear assurance about that.

Finally, we need to understand the role of the fire and rescue authority in all of this. This report relates to failures of officer-level management, and it would be unfair to expect the authority members to be fully aware of every detail of management practice. But the authority is nonetheless the employer and the statutory body. It should show clear leadership and hold management to account. I am not convinced that it has done so.

I will be considering how the governance of the authority might be strengthened to oversee sustainable change and prevent a recurrence of these failures. I will reflect on all these issues urgently in further discussion with the authority and others, and I would urge our other fire and rescue services and, indeed, other public services to read and reflect on the report as an example of how badly wrong things can get if issues of good governance and management are neglected. But, to be clear, I am ruling nothing out in terms of Welsh Government support, direction or intervention in the South Wales Fire and Rescue Service. We simply cannot accept this level of discrimination and mismanagement in a public organisation charged with protecting people from serious harm. Llywydd, I will make a further statement to the Senedd as soon as possible. Diolch.

Yn syth ar ôl adroddiad ITV, fe gwrddais i â chadeirydd Awdurdod Tân ac Achub De Cymru ac egluro bod angen iddo gynnal adolygiad annibynnol trylwyr o'r gwasanaeth. Fe gytunodd ef i wneud hynny, a phenodwyd Fenella Morris CB wedi hynny i arwain yr adolygiad hwnnw gan yr Awdurdod Tân ac Achub. Treuliodd Fenella Morris CB y rhan fwyaf o'r flwyddyn y llynedd yn casglu tystiolaeth ac yn cyfweld aelodau presennol a chyn-aelodau o'r staff ac eraill hefyd. Llywydd, fe hoffwn i roi teyrnged i'r unigolion sydd wedi cyflwyno tystiolaeth ynghylch y bygwth, cam-drin, camymddwyn a'r camreoli a gafodd ei brofi a'i weld ganddyn nhw. Nid peth bychan yw'r dewrder yr oedd hynny'n ei ofyn. Hebddyn nhw, efallai na fyddai un dim wedi dod i'r amlwg ac ni ellid gwneud unrhyw newid nawr—diolch i chi.

Cafodd yr adroddiad ei gyhoeddi wythnos diwethaf ar 3 Ionawr, ac mewn gair, mae'n ddamniol. Y prif ganfyddiadau yw bod agweddau ac ymddygiadau gwahaniaethol yn bodoli ar bob lefel hyd at a chan gynnwys uwch reolwyr. Fe fyddai hi'n rhy syml i ni ganolbwyntio ar yr achosion penodol a nodwyd yn yr adroddiad, sy'n ddigon brawychus ac erchyll fel mae hi: sylwadau cas at wragedd yn cael eu gwneud fel tynnu coes, delweddau rhywiol o staff mewn lifrai, addurniadau Nadolig homoffobig neu ddiffoddwyr tân yn cael eu gwahardd rhag penlinio i brotestio yn erbyn hiliaeth. Mae'r rhain i gyd, wrth gwrs, yn achosion atgas a gwarthus. Mae'r rhai sy'n gyfrifol amdanyn nhw wedi dwyn anfri ar y gwasanaeth ac wedi tanseilio'r parch mawr a roddir i ddiffoddwyr tân, yn briodol felly. Ond mae'r adroddiad yn canfod problemau sylfaenol difrifol hefyd: mae clwb i'r bechgyn yn bodoli o fewn y gwasanaeth, yn enwedig ymhlith yr uwch reolwyr; mae anfodlonrwydd a digalondid yn eang ymysg y staff, a chredir na fydd unrhyw beth yn newid fyth; credir yn gyffredinol bod trefniadau ar gyfer dyrchafiadau dan reolaeth rhagfarn a ffafriaeth; gweithdrefnau disgyblu yn arwain yn rhy aml at gosbau annigonol neu ddim cosb o gwbl; mae'r polisïau adnoddau dynol allweddol wedi mynd yn hen ffasiwn, yn annigonol neu'n ymwneud mwy â diogelu enw da'r gwasanaeth na hawliau'r unigolion sy'n gweithio ynddo; ac mae'r gweithlu diffodd tân yn parhau i fod yn hynod wrywaidd a gwyn, heb lawer o gynnydd effeithiol o ran mynd i'r afael â hynny. Yn gryno, mae yna lawer o fethiannau rheoli difrifol sy'n bodoli ers amser maith o fewn y gwasanaeth. Mae hi'n ymddangos bod yr arferion, y rheolau a'r prosesau a ddylai fodoli mewn unrhyw sefydliad sy'n cael ei redeg yn effeithiol naill ai'n absennol neu'n aneffeithiol. Mae hi'n ddigon posibl bod hynny wedi cyfrannu at y digwyddiadau o gamymddwyn a nodwyd. Os yw uwch reolwyr yn gweithredu mewn ffordd unbenaethol, os yw dyrchafiad yn dibynnu ar bwy yr ydych chi'n ei adnabod, nid pa mor dda yr ydych chi wrth eich gwaith, ac os yw ymddygiad fel ymladd ar ddyletswydd neu bostio sylwadau atgas a gwahaniaethol ar-lein yn cael ei gosbi gyda rhybudd yn unig, yna nid yw hi o unrhyw syndod bod rhai sy'n cael eu cymell i gamymddwyn o'r farn y gellid dianc heb gosb. Ac, yn anffodus, nid yw hi o unrhyw syndod ychwaith eu bod nhw wedi dianc heb gosb.

Pan gwrddais â chadeirydd Awdurdod Tân ac Achub De Cymru ddoe, roedd hi'n amlwg ei fod yn cymryd yr adroddiad o ddifrif a'i argymhellion yn llawn. Ond megis dechrau ar broses faith o ddiwygio a newid diwylliannol yw hyn. Ac rwy'n bell o fod wedi fy argyhoeddi bod yr awdurdod yn abl i ddylunio, goruchwylio a gweithredu'r broses honno ar ei ben ei hun. Er eglurder, nid a yw Llywodraeth Cymru am gyfranogi sydd dan sylw ond ym mha fodd ac i ba raddau. Yn arbennig, fe fydd angen sicrwydd o ran tri chwestiwn penodol. Yn gyntaf, sut y gall newid cynaliadwy ddigwydd pan fo cymaint o'r strwythurau a'r arferion rheoli presennol yn gysylltiedig â methiant? Nid yw ymddeoliad y prif swyddog tân a chael rhywun arall yn agos at fod yn ddigonol i ysgogi ac ymgorffori maint y newid diwylliannol sy'n angenrheidiol; fe fydd angen i mi sicrhau bod nerth, gallu a pharodrwydd i roi'r rhaglen honno o newid ar waith.

Yn ail, mae perygl y gallai'r methiannau a nodwyd effeithio hefyd ar y ddarpariaeth o wasanaethau rheng flaen. Mae unigolion sy'n ymosod, bwlio, aflonyddu ac erlid eu cydweithwyr yn amlwg yn anaddas i gyflawni dyletswyddau sy'n ymwneud â diogelu'r cyhoedd. Mae staff sy'n dioddef oherwydd ymddygiadau neu'n gweld ymddygiadau o'r fath yn digwydd, neu sy'n gweld rhywun yn cael dyrchafiad ar sail cyfeillgarwch ac nid teilyngdod, yn debygol iawn o fod yn ddiffygiol o ran eu hysbryd, rheolaeth ac arweiniad. Ac fe all sefydliad sy'n goddef camymddwyn o'r fath fod yn hunanfodlon ac yn debygol o dderbyn mathau eraill o ymarfer gwael hefyd. Os effeithiwyd ar allu Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru i gyflawni ei swyddogaethau craidd, yna, yn amlwg iawn, fe fyddai hwnnw'n fater difrifol iawn wir, ac fe fydd angen sicrwydd mawr iawn arnaf i yn hynny o beth.

Yn olaf, mae angen i ni ddeall swyddogaeth yr awdurdod tân ac achub yn hyn i gyd. Mae'r adroddiad hwn yn ymwneud â methiannau rheoli ar lefel swyddogion, ac fe fyddai hi'n annheg disgwyl i aelodau'r awdurdod fod yn gwbl ymwybodol o bob manylyn o ymarfer rheoli. Eto i gyd, yr awdurdod yw'r cyflogwr a'r corff statudol. Fe ddylai arddangos arweinyddiaeth eglur a dwyn rheolwyr i gyfrif. Nid wyf i'n argyhoeddedig iddo wneud felly.

Fe fyddaf i'n ystyried sut y gellid cryfhau llywodraethu'r awdurdod i oruchwylio newid cynaliadwy a rhwystro'r methiannau hyn rhag digwydd eto. Fe fyddaf i'n ystyried y materion hyn i gyd ar frys mewn trafodaeth bellach gyda'r awdurdod ac eraill, ac fe fyddwn i'n annog ein gwasanaethau tân ac achub eraill ac, yn wir, y gwasanaethau cyhoeddus eraill i ddarllen a myfyrio ar yr adroddiad fel enghraifft o ba mor wael y gall pethau fynd os caiff materion o ran llywodraethu a rheoli effeithiol eu hesgeuluso. Ond, er eglurder, nid wyf i'n diystyru dim o ran cefnogaeth, cyfarwyddyd neu ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru. Yn syml, ni allwn dderbyn y lefel hon o wahaniaethu a chamreoli fel hyn mewn sefydliad cyhoeddus sy'n gyfrifol am amddiffyn pobl rhag niwed difrifol. Llywydd, fe fyddaf i'n gwneud datganiad pellach i'r Senedd cyn gynted â phosibl. Diolch.

14:55

Can I thank you, Deputy Minister, for your statement today? As you have mentioned in your statement, the report makes for some very alarming reading, and it is disappointing that south Wales fire and rescue, which I believe, until recently, had such a positive public image, has been found to treat some of its staff in such an appalling way. This report reflects very badly on the whole of the executive leadership team, who, by all accounts, must have, at worst, been supportive of the working culture, or, at best, turned a blind eye to the conduct of many members. It's been widely reported in the press that Huw Jakeway has decided to retire from the service following this report, and I wonder, Deputy Minister, what steps you are now going to take to hold those whose job it is to prevent such misconduct accountable. Do you think that it is right that they remain in their posts, as I know of no such organisation that would have tolerated a senior leadership team with such a woeful disregard for the well-being of its staff?

Turning to the report itself, there are a few points that I feel need addressing. The first is that only 25 per cent of staff responded to the independent survey, and this in itself is a finding that needs to be investigated further. Is the lack of trust so endemic that 75 per cent of staff would not even go on anonymous record to express their views? I find it difficult to believe, Deputy Minister, that if the staff had an overwhelmingly positive view of working for the South Wales Fire and Rescue Service they wouldn't have come forward and expressed it.

Sadly, I've been contacted by several ex-employees of south Wales fire and rescue who have had an appalling experience working with the service. In particular, they outline that the complaints procedure is fundamentally not adhered to in the sense that they claim the service does not follow its own procedures properly and neglects to investigate serious allegations of discrimination and bullying behaviour. They also point out that when an allegation is raised against senior staff, the case is not investigated in an impartial manner. The investigative panel that is appointed for stage 2 is made up of one director and two heads of department. Each department head is connected personally to one another, since they all appear to socialise together. Moreover, once the internal process has been exhausted, which involves only one grievance meeting and appeal, the service will not allow staff to pursue this matter any further and they close the case. Deputy Minister, do you believe this investigative process is adequate to meet the well-being aspirations of staff?

In light of the serious accusations that have been made, Deputy Minister, of nepotism and a lack of openness and transparency, the fact that there were significant responses from staff who said that managers either never or rarely set the right example about how to behave respectfully towards those with the protected characteristics of race, religion, gender or sexual orientation, and that almost half of respondents—46 per cent—would not recommend the service as a place to work because of its culture, will you put on record that you will make a commitment to reopen complaint cases over the last decade to ensure that a robust evaluation was made and that proper procedures were followed? In light of these findings, I believe that we owe staff past and present that respect.

Second, Deputy Minister, it is clear to me from the report that there's an abject failure of the disciplinary process, which has clearly put some staff in a very difficult position. The results of the investigation show that when inappropriate comments were made, staff felt powerless, because they had only two options available to them: either they to take no action and live with the future comments and jokes at their expense, or start, as the report highlights, a heavy-handed complaints process that not only resulted in little to no action being taken, but also impacted on the positive aspects of the working relationships that they had and their career opportunities, because they would be identified as a troublemaker. It is also clear to me in this report that new procedures have to be designed that are more nuanced and allow for arbitration, a reconciliation between staff without necessarily having a formal complaint made. Is this something you agree with, Deputy Minister?

And finally, I would like to know how you intend to proceed with the other fire services in Wales, and whether you believe that other services should also have an independent culture review. Thank you.

A gaf i ddiolch i chi, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw? Fel roeddech chi'n sôn yn eich datganiad, mae'r adroddiad yn hanes enbyd i'w ddarllen, ac mae'n siomedig bod gwasanaeth tân ac achub de Cymru, a oedd, hyd yn ddiweddar, wedi bod ag enw mor dda ymhlith y cyhoedd yn fy marn i, wedi cael ei weld yn trin rhai o'i staff mewn ffordd mor warthus. Mae'r adroddiad hwn yn dwyn cywilydd mawr iawn ar y tîm arweinyddiaeth gweithredol i gyd, sydd, yn ôl pob tystiolaeth, wedi bod yn gefnogol i'r diwylliant yn y gwaith, neu, ar y gorau, wedi anwybyddu ymddygiad llawer o aelodau. Adroddwyd yn eang yn y wasg fod Huw Jakeway wedi penderfynu ymddeol o'r gwasanaeth yn dilyn yr adroddiad hwn, ac rwy'n gofyn tybed, Dirprwy Weinidog, pa gamau a ydych chi am eu cymryd nawr i ddal y rhai sy'n gyfrifol am atal camymddwyn o'r fath yn atebol. A ydych chi o'r farn ei bod hi'n iawn iddyn nhw aros yn eu swyddi, gan nad wyf i'n gwybod am unrhyw sefydliad tebyg a fyddai wedi goddef uwch dîm arweinyddiaeth gyda'r fath ddifaterwch ynglŷn â llesiant ei staff?

Gan droi at yr adroddiad ei hun, mae yna ychydig o bwyntiau yr wyf i'n teimlo bod angen mynd i'r afael â nhw. Y cyntaf yw mai dim ond 25 y cant o staff a wnaeth ymateb i'r arolwg annibynnol, ac mae hyn ynddo'i hun yn ganfyddiad y mae angen ymchwilio iddo ymhellach. A yw'r diffyg ymddiriedaeth mor rhemp yno fel na fyddai 75 y cant o staff wedi dewis mynegi eu barn ar gofnod yn ddienw, hyd yn oed? Rwy'n ei chael hi'n anodd credu, Dirprwy Weinidog, pe bai gan y staff farn hynod gadarnhaol o ran gweithio i Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru na fydden nhw wedi dod ymlaen i fynegi hynny.

Yn anffodus, mae nifer o gyn-weithwyr yng ngwasanaeth tân ac achub de Cymru wedi bod yn cysylltu â mi ar ôl cael profiad echrydus wrth weithio gyda'r gwasanaeth. Yn benodol, maen nhw'n amlinellu nad yw'r weithdrefn gwyno yn cael ei dilyn yn yr ystyr eu bod yn honni nad yw'r gwasanaeth yn dilyn ei weithdrefnau ei hun yn iawn ac yn esgeuluso ymchwilio i honiadau difrifol o wahaniaethu ac ymddygiadau bwlio. Maen nhw'n nodi hefyd, pan gaiff honiad ei godi yn erbyn uwch staff, nad ymchwilir i'r achos mewn ffordd ddiduedd. Mae'r panel ymchwilio a benodir ar gyfer cam 2 yn cynnwys un cyfarwyddwr a dau bennaeth adran. Mae pob pennaeth adran â chysylltiad personol â'i gilydd, gan ei bod hi'n ymddangos eu bod nhw i gyd yn cymdeithasu gyda'i gilydd. Ar ben hynny, pan fydd y broses fewnol wedi dod i ben, sy'n cynnwys un cyfarfod ac apêl yn unig, nid yw'r gwasanaeth yn caniatáu i staff fynd ar drywydd y mater hwn ymhellach ac maen nhw'n cau'r achos. Dirprwy Weinidog, a ydych chi o'r farn fod y broses hon o ymchwilio yn ddigonol i fodloni dyheadau'r staff o ran llesiant?

Yng ngoleuni'r cyhuddiadau difrifol a gafodd eu gwneud, Dirprwy Weinidog, o nepotistiaeth a diffyg didwylledd a thryloywder, y ffaith fod yna ymatebion niferus gan staff a oedd yn mynegi nad yw rheolwyr fyth neu'n anaml yn gosod esiampl gywir ynglŷn â sut i ymddwyn yn barchus tuag at rai sydd â nodweddion gwarchodedig o ran hil, crefydd, rhyw neu gyfeiriadedd rhywiol, ac na fyddai bron i hanner yr ymatebwyr—46 y cant—yn argymell y gwasanaeth fel lle i weithio oherwydd ei ddiwylliant, a wnewch chi gofnodi y byddwch yn ymrwymo i ailagor achosion cwynion dros y degawd diwethaf i sicrhau bod gwerthusiad cadarn yn cael ei wneud a bod gweithdrefnau priodol yn cael eu dilyn? Yng ngoleuni'r canfyddiadau hyn, rwy'n credu y dylem ni ddangos parch fel hyn i staff y gorffennol yn ogystal â'r un presennol.

Yn ail, Dirprwy Weinidog, mae hi'n amlwg i mi o'r adroddiad bod methiant llwyr wedi bod yn y broses ddisgyblu, sydd wedi rhoi rhai staff mewn sefyllfa anodd iawn. Mae canlyniadau'r ymchwiliad yn dangos, pan fyddai sylwadau anweddus yn cael eu gwneud, fod y staff yn teimlo'n ddi-rym, oherwydd dim ond dau ddewis a oedd ar gael iddyn nhw: naill ai peidio â chymryd unrhyw gamau o gwbl a byw gyda'r sylwadau a'r chwerthin am eu pennau ar eu traul eu hunain, neu ddechrau, fel y mae'r adroddiad yn tynnu sylw ato, ar broses gwyno glogyrnaidd na fyddai'n arwain at fawr ddim gweithredu, ond yn ogystal â hynny yn effeithio ar agweddau cadarnhaol ar y perthnasoedd gwaith a oedd ganddyn nhw a'u cyfleoedd gyda'u gyrfa, oherwydd fe fydden nhw'n cael eu hystyried yn rhai trafferthus. Mae hi'n amlwg i mi hefyd yn yr adroddiad hwn ei bod rhaid dylunio gweithdrefnau newydd sy'n fwy cynnil ac yn caniatáu cymrodeddu a chymod rhwng staff heb wneud cwynion ffurfiol o reidrwydd. A yw hyn yn rhywbeth yr ydych chi'n cytuno ag ef, Dirprwy Weinidog?

Ac yn olaf, fe hoffwn i wybod sut yr ydych yn bwriadu ymdrin â'r gwasanaethau tân eraill yng Nghymru, ac a ydych chi o'r farn y dylid cynnal adolygiad annibynnol o ddiwylliant yn y gwasanaethau eraill. Diolch i chi.

15:00

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Can I thank Joel James for his contribution today? You shine a spotlight on many of the concerns raised through the report and the review, and also the recommendations for wider cultural and procedure and systematic change that Fenella Morris KC and the team involved set out, and, as you say, it is 185 pages of very difficult and distressing reading. I first had access to read the report on its publication last week, on 3 January, and, since then, I’ve read it again, and I read it again last night, and I think, each time I read it, it gets significantly more difficult to do so, but that should be the spur for the change that we know that we need to see.

If I touch on a number—. I’ll try and touch on what I can in terms of the points that you raise today, Joel James, in order to say that your contribution very much chimes with the recommendations made in the review and the need to move forward to make sure those recommendations are—[Inaudible.]

In terms of other fire and rescue authorities, as I said in my statement, whilst this review applies specifically to South Wales Fire and Rescue Service, I would expect other fire and rescue services and other public bodies to actually read and reflect on those recommendations. We know there’s been previously His Majesty’s inspectorate—relating to England, not applying to Wales—in fire and rescue authorities in England, and, when that was published, both myself and our chief fire adviser in Wales have been in correspondence with fire and rescue authorities in Wales with regard to actually how they meet assurances set out in those recommendations as well. So, it’s something we’re clearly very mindful of and very much on.

With regard to—. You talk about the current and former South Wales Fire and Rescue Service employees coming forward, and, again, I have, like many Members here, been approached directly or through other Members of the Senedd, and made sure that those people were able to take part in the process of the review, if that was possible, and very much recognise why people are deeply and understandably distressed about the treatment that they have received during their appointment, which, as you pointed out, Joel James, fully bears out in the conclusions on the need for robust action, and I would expect grievances like this to be reinvestigated properly so that the individuals concerned rightly receive the fair and just outcome that they may have been denied previously.

A gaf i ddiolch i Joel James am ei gyfraniad heddiw? Rydych chi'n tynnu sylw at lawer o'r pryderon a godwyd drwy'r adroddiad a'r adolygiad, a'r argymhellion ar gyfer newid diwylliannol, gweithdrefn a systematig ehangach hefyd a nodwyd gan Fenella Morris CB a'r tîm dan sylw, ac, fel rydych chi'n dweud, fe geir 185 o dudalennau sy'n ddychrynllyd ac yn anodd iawn eu darllen. Cefais y cyfle cyntaf i ddarllen yr adroddiad pan gafodd ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf, ar 3 Ionawr, ac fe wnes i ei ddarllen unwaith eto ar ôl hynny, ac fe ddarllenais ef eto neithiwr, ac rwy'n credu, bob tro y byddaf i'n ei ddarllen, ei bod hi'n mynd yn galetach eto i wneud hynny, ond fe ddylai hynny fod yn ysgogiad i'r newid y gwyddom ei fod yn angenrheidiol.

Pe byddwn i'n gallu sôn ychydig am nifer—. Rwyf i am geisio ymdrin â chymaint sy'n bosibl o'r pwyntiau y gwnaethoch chi eu codi heddiw, Joel James, ar gyfer datgan bod eich cyfraniad chi'n cyd-fynd i raddau helaeth iawn â'r argymhellion sydd yn yr adolygiad a'r angen i symud ymlaen er mwyn sicrhau bod yr argymhellion hynny—[Anghlywadwy.]

O ran awdurdodau tân ac achub eraill, fel dywedais i yn fy natganiad, er bod yr adolygiad hwn yn trafod Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn benodol, fe fyddwn i'n disgwyl i wasanaethau tân ac achub eraill a chyrff cyhoeddus eraill ddarllen a myfyrio ar yr argymhellion hynny. Fe wyddom ni y bu Arolygiaeth Ei Fawrhydi yn y gorffennol—o ran Lloegr, nid yn berthnasol i Gymru—mewn awdurdodau tân ac achub yn Lloegr, a phan gafodd hwnnw ei gyhoeddi, mae'r prif gynghorydd tân yng Nghymru wedi bod yn gohebu â minnau ynghyd â'r awdurdodau tân ac achub yng Nghymru o ran sut y bydden nhw'n bodloni'r safonau a nodir yn yr argymhellion hynny hefyd. Felly, mae hwn yn fater yr ydym ni'n ymwybodol iawn ohono, yn amlwg iawn, ac yn ymdrin ag ef nawr i raddau helaeth iawn.

O ran —. Rydych chi'n sôn am weithwyr presennol a chyn-weithwyr Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn dod ymlaen, ac eto, mae rhai wedi cysylltu â mi, fel â llawer o Aelodau yma, yn uniongyrchol neu drwy Aelodau eraill o'r Senedd, ac rwyf i wedi sicrhau bod y bobl hynny yn gallu cymryd rhan yn y broses o'r adolygiad, os ydyw hynny'n bosibl, ac yn llwyr gydnabod y gallai pobl fod yn ofidus ac mae hynny'n ddealladwy oherwydd y driniaeth a gawson nhw yng nghyfnod eu swyddi, sydd, fel roeddech chi'n ei nodi, Joel James, yn cael ei ddatgan yn llawn yn y casgliadau ynglŷn â'r angen am weithredu cadarn, ac fe fyddwn i'n disgwyl i gwynion o'r fath fod yn destun ymchwiliad, unwaith eto yn briodol fel bod yr unigolion dan sylw yn cael y canlyniad teg a chyfiawn y gallen nhw fod wedi eu hamddifadu ohono'n flaenorol.

This report is a really tough read, and I appreciate the forthright response that we’ve had from the Government today. The testimonies from members of staff are heartbreaking at times, but they’re also essential in highlighting the unacceptable behaviours, practices and culture that have been allowed—allowed—to grow within South Wales Fire and Rescue Service.

‘It’s a man’s world’, says one testimony, and indeed the report speaks about a culture where sexist comments go unchallenged, inappropriate advances are made towards women, women are questioned whether they’re fit to carry out the job, women are silenced, and, in one extreme example, a male firefighter refused to speak to or even acknowledge women. And the report itself states that, sadly, this list is not exhaustive.

It’s also clear men are victims of this culture too, be that as a result of race, religion, sexual orientation, disability or simply, as you stated, they don’t have the right contacts within the service.

Tackling this toxic culture is about making the service fairer for everyone: for the people who work in the service, for the members of the public who are served by the force, and for those who might be thinking about starting a career in fire and rescue, and Plaid Cymru would like to make it clear there’s no place for any such culture in any part of our society, including our public services. The recommendations within this report must be implemented urgently, and, importantly, to the highest standard possible, because a failure to do so will only allow this unacceptable behaviour to continue, to the detriment of staff and the public alike.

The report concludes that everyone should be working together to achieve the goal of a modern culture within the service. So, my question is: what work is going to be done by the Welsh Government to ensure that the victims are being adequately supported, that the fire and rescue profession is a safe one for those with protected characteristics to join, and that the public, especially women and people with protected characteristics, have confidence and trust in the service?

As regards your response as to whether there will be a review of other fire and rescue services across Wales to highlight if this type of culture or type of behaviour exists within them too, well, we know that similar issues have been highlighted in a number of services in England, so do you agree, Deputy Minister, that it would be prudent to carry out the same sort of independent review of culture and values across the other two fire and rescue services in Wales, and, if available and for consistency, that the same team could be considered?

Staff deserve to work in a safe environment and to know that any behaviour of the frankly horrifying sort described in the report will be dealt with appropriately. Because what we've seen is a situation where a number of cases were not fully investigated, individuals were easily able to escape accountability—either by moving to other roles or retiring with full pensions—instances of misconduct were simply swept under the carpet. The review was very critical of the senior leadership team, and, despite the chief fire officer stating he'll step down, all other members of the senior leadership team remain in post—and many of those in management roles during the period of the review. We've also seen the chief fire officer receive a £12,000 pay rise during the period of the review, which brings into question the scrutiny being provided by members of the fire authority. So, will there be a review now led by the Government of how this has happened, and—? Because this is, as I'm sure you would agree, an absolute insult to all of the victims who have come forward during the period of the review to raise issues. And who is going to oversee the implementation of the recommendations? We heard the First Minister talk earlier about the need for managerial change, so can you explain to us what that looks like?

As the report itself states, do you agree that there should be provision also to pursue action against any officers who have left the service if any allegations of misconduct can be proven? Because this is surely crucial, both to restore public confidence and trust in the service, but also, importantly, to send a clear message that this type of behaviour in the workplace will not be tolerated. It would also ensure accountability for those who have been victims of harassment or abuse. So, will the Welsh Government intervene to ensure those who have been allowed to leave without action being taken against them are held accountable for any proven misconduct? As without action and without consequences this type of toxic culture could continue in our services and institutions. Diolch.

Mae'n galed darllen yr adroddiad hwn, ac rwy'n gwerthfawrogi'r ymateb di-flewyn-ar-dafod a gawsom ni gan y Llywodraeth heddiw. Mae'r dystiolaeth gan aelodau staff yn dorcalonnus ar adegau, ond maen nhw'n hanfodol wrth dynnu sylw at yr ymddygiadau, arferion a diwylliant annerbyniol sydd wedi cael eu caniatáu hefyd—i gynyddu o fewn Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru.

'Byd y gwŷr yw hwn', meddai un dystiolaeth, ac yn wir mae'r adroddiad yn sôn am ddiwylliant lle nad yw sylwadau gwahaniaethol ar sail rhyw yn cael eu herio, ac awgrymiadau amhriodol yn cael eu gwneud i fenywod, a holi menywod a ydyn nhw'n atebol i wneud eu swyddi, menywod yn cael eu tewi, ac, mewn un enghraifft eithafol, un diffoddwr tân gwrywaidd yn gwrthod siarad â menywod neu hyd yn oed eu cydnabod nhw. Ac mae'r adroddiad yn nodi, yn anffodus, nad yw'r rhestr hon yn cynnwys popeth.

Mae hi'n amlwg hefyd fod dynion yn dioddef oherwydd y diwylliant hwn hefyd, boed hynny o ganlyniad i hil, crefydd, cyfeiriadedd rhywiol, anabledd neu'n syml, fel roeddech chi'n dweud, nad yw'r cysylltiadau iawn ganddyn nhw yn y gwasanaeth.

Mae mynd i'r afael â'r diwylliant gwenwynig hwn yn golygu llunio gwasanaeth tecach i bawb: i'r bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth, i'r cyhoedd sy'n cael eu gwasanaethu ganddo, ac i'r rhai a allai fod yn ystyried dechrau gyrfa yn y gwasanaeth tân ac achub, ac fe hoffai Plaid Cymru egluro nad oes lle i unrhyw ddiwylliant cyffelyb mewn unrhyw ran o'n cymdeithas ni, gan gynnwys ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n rhaid gweithredu'r argymhellion yn yr adroddiad hwn ar fyrder, ac, yn bwysig, hyd at y safon uchaf posibl, oherwydd fe fyddai methu â gwneud hynny yn gwneud dim ond caniatáu i'r ymddygiad annerbyniol hwn barhau, er mawr ddrwg i'r staff a'r cyhoedd fel ei gilydd.

Mae'r adroddiad yn dod i'r casgliad y dylai pawb fod yn gweithio gyda'i gilydd i gyflawni'r nod sef bod diwylliant y gwasanaeth yn un cyfoes. Felly, fy nghwestiwn i yw hwn: pa waith a wneir gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y dioddefwyr yn cael eu cefnogi yn ddigonol, bod y proffesiwn tân ac achub yn un diogel i'r rhai sydd â nodweddion gwarchodedig allu ymuno ag ef, a bod gan y cyhoedd, yn enwedig menywod a phobl â nodweddion gwarchodedig, ffydd ac ymddiriedaeth yn y gwasanaeth?

O ran eich ymateb ynghylch a fydd adolygiad o wasanaethau tân ac achub eraill ledled Cymru yn cael ei gynnal i ganfod a yw'r math hwn o ddiwylliant neu ymddygiad yn bodoli ynddynt hwythau hefyd, wel, fe wyddom ni fod materion tebyg wedi dod i'r golwg mewn nifer o wasanaethau yn Lloegr, felly a ydych chi'n cytuno, Dirprwy Weinidog, y byddai hi'n ddoeth i ni gynnal adolygiad annibynnol tebyg o ddiwylliant a gwerthoedd ar draws y ddau wasanaeth tân ac achub arall yng Nghymru, a phe byddai hwnnw ar gael ac ar gyfer cysondeb, y gellid ystyried yr un tîm?

Mae staff yn haeddu cael gweithio mewn amgylchedd diogel gan wybod y bydd unrhyw ymddygiad o'r math brawychus a ddisgrifir yn yr adroddiad yn cael ei drin mewn ffordd briodol. Oherwydd yr hyn a welsom ni yw sefyllfa lle nad oedd nifer o achosion yn cael eu hymchwilio yn llawn, unigolion yn gallu osgoi unrhyw atebolrwydd yn rhwydd—naill ai trwy symud i swyddi eraill neu ymddeol gyda phensiynau llawn—roedd achosion o gamymddwyn yn cael eu rhoi o'r neilltu. Roedd yr adolygiad yn feirniadol iawn o'r uwch dîm arweinyddiaeth, ac er i'r prif swyddog tân ddweud y bydd ef yn ymddiswyddo, mae pob aelod arall o'r uwch dîm arweinyddiaeth yn parhau i fod wrth ei waith—a llawer o'r rhain mewn swyddi rheoli yn ystod cyfnod yr adolygiad. Fe welsom ni hefyd y prif swyddog tân yn cael codiad cyflog o £12,000 yn ystod cyfnod yr adolygiad, sy'n codi cwestiynau ynglŷn â'r gwaith craffu a wnaeth aelodau'r awdurdod tân. Felly, a fydd yna adolygiad yn cael ei arwain nawr gan y Llywodraeth o sut y digwyddodd hyn, a—? Oherwydd mae hyn, fel rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno, yn warth llwyr ar yr holl ddioddefwyr sydd wedi dod ymlaen yn ystod cyfnod yr adolygiad i godi materion. A phwy fydd yn goruchwylio'r broses o weithredu'r argymhellion? Fe glywsom ni'r Prif Weinidog yn siarad yn gynharach am yr angen am newid rheolaethol, felly a wnewch chi esbonio i ni sut wedd sydd ar hynny?

Fel mae'r adroddiad ei hun yn ei ddatgan, a ydych chi'n cytuno y dylai darpariaeth fod hefyd o ran mynd ar drywydd camau yn erbyn unrhyw swyddogion sydd wedi gadael y gwasanaeth os oes modd profi unrhyw honiadau o gamymddwyn? Oherwydd mae hynny'n sicr yn hanfodol, ar gyfer adfer hyder ac ymddiriedaeth y cyhoedd yn y gwasanaeth, ond hefyd, yn bwysig iawn, ar gyfer cyhoeddi neges eglur na fydd ymddygiad o'r fath yn cael ei oddef mewn gweithle. Fe fyddai hynny'n sicrhau atebolrwydd i'r rhai sydd wedi dioddef aflonyddu neu gam-drin. Felly, a fydd Llywodraeth Cymru yn ymyrryd i sicrhau bod y rhai sydd wedi osgoi unrhyw gamau yn eu herbyn hyd yn hyn yn cael eu dwyn i gyfrif am unrhyw gamymddwyn a brofwyd? Oherwydd heb gamau a heb ganlyniadau fe allai'r math hwn o ddiwylliant gwenwynig barhau yn ein gwasanaethau a'n sefydliadau. Diolch.

15:05

Diolch, Sioned Williams, for your contribution and for the very many important points that you made during that contribution, which I wholeheartedly agree with, as you would anticipate. You raise a number of key concerns and key issues that this review has raised and that will need to be acted on appropriately, robustly and as efficiently as possible.

In terms of the other fire and rescue services, if I could touch on that point initially, I think I said in response to Joel James, actually, in light of the—. Actually, first of all, I'd like to again pay tribute to the people that came forward and actually spoke out. It shouldn't be the case that they should have to speak out, that shouldn't be a culture that is able to persist and be permitted, but I'm grateful that they have done that to enable us to shed light on this issue, and actually hope we move things forward and achieve the change that we all want to see, and you're right in terms of saying the report recommends that everybody has a part to play, and this will be a collective effort. So, depending—. There will be a role for Government, whether that's through support, direction and intervention, but also working with partners in the WLGA and across public sector life as well, and I'm more than happy, like I said, to update the Senedd as appropriate, but also to work with spokespeople here in the interim to update on the progress of the work that we're doing.

In light of the ITV story and the wider concerns about culture that were raised back in December 2022, since March 2023, we have received regular anonymised reports about gross misconduct cases from all three fire and rescue services in Wales. They feel that cases across Wales are generally dealt with appropriately by management. South Wales Fire and Rescue Service, however, has had a tendency to downplay such conduct—for instance, only issuing written warnings for conduct that should probably lead to demotion or dismissal—and that fully reflects the finding of the review.

As I referred to, there was—. His Majesty's Inspectorate of Constabulary and Fire and Rescue Services had a report based on—. You referred to services in England that had had similar inappropriate and ineffective management exposed. Whilst their remit didn't cover fire and rescue services in Wales and its March 2022 report wasn't based on any evidence from services here, nonetheless, on the back of that, we asked all three services to implement the recommendations as a minimum, and we continue to hold them to account for doing so. So, we'll continue to scrutinise that, but, as I said, I will be meeting with all fire and rescue services about the recommendations of this review and how they hold them to account, but this is something that will be closely monitored and worked collaboratively on. And as I said, we're ruling nothing out at this stage and it's not a question of whether we become involved but what form that involvement takes and how appropriately and effectively we can collaboratively achieve that meaningful change that not only communities deserve from our public services but the people who work within our public services as well.

Diolch, Sioned Williams, am eich cyfraniad chi ac am y pwyntiau pwysig iawn a wnaethoch chi yn ystod y cyfraniad yna, yr wyf i'n cytuno â nhw'n llwyr, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl. Fe wnaethoch chi godi nifer o bryderon allweddol a materion allweddol a godwyd yn yr adolygiad hwn ac fe fydd yna angen gweithredu arnyn nhw'n briodol felly, yn gadarn ac mor effeithlon â phosibl.

O ran y gwasanaethau tân ac achub eraill, pe gallwn i gyffwrdd â'r pwynt hwnnw i ddechrau, rwy'n credu i mi ddweud mewn ymateb i Joel James, mewn gwirionedd, yng ngoleuni'r —. A dweud y gwir, yn gyntaf i gyd, fe hoffwn i roi teyrnged unwaith eto i'r bobl a ddaeth ymlaen ac adrodd mewn gwirionedd. Ni ddylai fod raid iddyn nhw fod yn adrodd am bethau o'r fath, mewn gwirionedd, ni ddylai'r diwylliant fod yn un sy'n caniatáu i'r pethau hyn barhau, ond rwy'n ddiolchgar eu bod wedi gwneud hynny i'n galluogi ni i daflu goleuni ar y mater hwn, ac mewn gwirionedd rwy'n gobeithio y byddwn ni'n symud pethau ymlaen ac yn cyflawni'r newid y mae pob un ohonom ni'n dymuno ei weld, ac rydych chi'n iawn o ran dweud bod yr adroddiad yn argymell bod gan bawb ei ran yn hyn o beth, ac fe fydd hon yn ymdrech gyffredinol. Felly, gan ddibynnu—. Fe fydd swyddogaeth i'r Llywodraeth, boed hynny drwy gefnogaeth, cyfarwyddo ac ymyrraeth, ond gan weithio gyda phartneriaid yn CLlLC hefyd ac ar draws bywyd y sector cyhoeddus yn ogystal â hynny, ac rwy'n fwy na hapus, fel dywedais i, i ddiweddaru'r Senedd fel bo hynny'n briodol, ond o ran gweithio gyda'r llefarwyr yma yn y cyfamser hefyd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran y cynnydd a wnaethom ni gyda'r gwaith.

Yng ngoleuni stori ITV a'r pryderon ehangach ynglŷn â'r diwylliant a godwyd yn ôl ym mis Rhagfyr 2022, ers mis Mawrth 2023, rydym ni wedi bod yn derbyn adroddiadau dienw ynglŷn ag achosion o gamymddwyn difrifol yn rheolaidd o'r tri gwasanaeth tân ac achub yng Nghymru. Maen nhw'n teimlo bod achosion ledled Cymru yn cael eu trin yn briodol gan reolwyr ar y cyfan. Mae Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, er hynny, wedi bod yn tueddu i fychanu effaith ymddygiad o'r fath—er enghraifft, dosbarthu rhybuddion ysgrifenedig yn unig am ymddygiad a ddylai yn ôl pob tebyg fod yn arwain at ddiraddiad neu ddiswyddo—ac fe adlewyrchir hynny'n llawn yng nghanfyddiadau'r adolygiad.

Fel roeddwn i'n cyfeirio, roedd yna—. Roedd gan Arolygiaeth Cwnstabliaeth a Gwasanaethau Tân ac Achub ei Fawrhydi adroddiad yn seiliedig ar—. Fe wnaethoch chi gyfeirio at ddadlennu gwasanaethau yn Lloegr oherwydd rheolaeth gyffelyb amhriodol ac aneffeithiol. Er nad oedd ei chylch gwaith yn cynnwys gwasanaethau tân ac achub yng Nghymru ac nid oedd ei hadroddiad ym mis Mawrth 2022 yn seiliedig ar unrhyw dystiolaeth oddi wrth wasanaethau yma, serch hynny, ar sail hwnnw, fe wnaethom ni ofyn i'r tri gwasanaeth weithredu'r argymhellion fel gofyniad sylfaenol, ac rydym ni'n dal ati i'w dal nhw i gyfrif am wneud hyn. Felly, fe fyddwn ni'n parhau i graffu ar hynny, ond, fel dywedais i, fe fyddaf i'n cyfarfod â phob gwasanaeth tân ac achub ynghylch yr argymhellion yn yr adolygiad hwn a sut y maen nhw'n eu dal i gyfrif, ond mae hyn yn rhywbeth a fydd yn cael ei fonitro yn fanwl ac fe weithir arno ar y cyd. Ac fel dywedais i, nid ydym ni'n diystyru unrhyw beth ar hyn o bryd ac nid yw'n ymwneud â'r cwestiwn a fyddwn ni'n cyfranogi ond pa ffurf fydd ar y cyfranogiad hwnnw a pha mor briodol ac effeithiol y byddwn ni'n cyflawni'r newid ystyrlon hwnnw gyda'n gilydd y mae nid yn unig ein cymunedau yn ei haeddu oddi wrth ein gwasanaethau cyhoeddus ni ond y bobl sy'n gweithio hefyd yn y gwasanaethau cyhoeddus sydd gennym ni.

15:10

Thank you, Deputy Minister, for your statement here today. I am glad to hear that you are taking the findings of this independent review so seriously. The report made for absolutely shocking reading, and it is clear, as you say, that a long process of reform and cultural change must lie ahead. Part of that change must lie in the recruitment and retention of new firefighters to the service—new firefighters who come from diverse backgrounds, who can both benefit from and help drive this cultural change. Now Deputy Minister, I've raised in this Chamber previously my concerns around the difficulty of recruiting and retaining on-call or retained firefighters within south Wales fire and rescue. So, how can Welsh Government ensure that this report does not act as a further barrier to recruitment and retention?

Secondly, I note the response of the WLGA to the independent review. In their response, the WLGA set out many of the same expectations that you have set out here, and their own intention to scrutinise the work of the service and the authority to meet the recommendations set out in the report. Therefore, Deputy Minister, what capacity is there for Welsh Government to work jointly with the WLGA on this, to present a united front from the public sector and ensure that the reform happens swiftly and thoroughly?

Diolch yn fawr, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad yma heddiw. Rwy'n falch o glywed eich bod chi'n cymryd canfyddiadau'r adolygiad annibynnol hwn mor ddifrifol. Roedd yr adroddiad yn gyfan gwbl resynus i'w ddarllen, ac yn amlwg, fel dywedwch chi, mae'n rhaid i ni fod â phroses faith o ddiwygio a newid diwylliannol o'n blaenau ni. Rhan o'r newid hwnnw yw recriwtio a chadw diffoddwyr tân newydd yn y gwasanaeth—diffoddwyr tân newydd sy'n dod o gefndiroedd amrywiol, a all elwa ar y newid diwylliannol hwn a helpu i'w hyrwyddo. Nawr, Dirprwy Weinidog, rwyf i wedi mynegi fy mhryderon yn y Siambr hon o'r blaen ynghylch anhawster recriwtio a chadw diffoddwyr tân ar-alwad neu ddiffoddwr tân wrth gefn o fewn Gwasanaeth Tân ac Achub de Cymru. Felly, sut all Llywodraeth Cymru sicrhau nad yw'r adroddiad hwn yn rhwystr pellach i recriwtio a chadw?

Yn ail, rwy'n nodi ymateb CLlLC i'r adolygiad annibynnol. Yn ei hymateb, roedd CLlLC yn nodi llawer o'r un disgwyliadau ag y gwnaethoch chi eu nodi yn y fan hon, a'i bwriad i graffu ar waith y gwasanaeth a'r awdurdod i fodloni'r argymhellion a nodir yn yr adroddiad. Felly, Dirprwy Weinidog, pa gapasiti sydd yna i Lywodraeth Cymru weithio ar y cyd â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn hyn o beth, ar gyfer safbwynt cyfunol o'r sector cyhoeddus a sicrhau bod y diwygio yn digwydd yn gyflym ac yn drylwyr?

Can I thank Vikki Howells for her question? I know that your commitment in this area is one that you are very—for want of a better word—committed to. Just on the point of diversity as well, I think that's a really important point. It's something that was really stark during the course of the report as well. I agree with the report that a lack of workforce diversity contributes to the problems that the report has highlighted, and it makes it harder to build inclusiveness and may, sadly, increase the risk of bullying and harassment of those who do not conform to some pre-existing stereotype. The firefighting workforce remains overwhelmingly male, even more so than other historically male-dominated sectors like the police and the armed forces. So, while there's no quick answer, it is part of what we need to do now in terms of actually how we work with partners to actually break down those barriers and create a more inclusive environment. I do know—. Back over a year ago, I met with some new recruits in the North Wales Fire and Rescue Service and that group were 50 per cent made up of women. That was on the back of conscious efforts by the North Wales Fire and Rescue Service to encourage women to apply, with very targeted recruitment campaigns using relevant role models.

So, it can be done, but, actually, once people are in there, we want to make sure it is an environment where they feel safe, supported and wholly included, which brings me to the points you've raised previously, Vikki, around recruiting and retaining particularly on-call firefighters. In the report, there's no evidence of a direct connection to that. I know Fenella Morris KC in the report does touch on perhaps sometimes retained firefighters not feeling that they're respected in the same way as perhaps whole-time firefighters. But I think the problem with recruitment and retention of on-call firefighters, as I said to you before, is a problem across the UK and probably reflects wider changes to the rural economy and declining incident volumes, which might make the necessary time commitment harder to justify. But I think, importantly and worryingly, the problems that are identified in the review—. I think we can deduce that they may well have induced some staff to leave, and I wouldn't be surprised if that was the case, and I don't think any of us would, and there is concern, of course, that any reputation for mismanagement or for the things that this report highlights might deter others from joining. So, the culture review and acting on those recommendations is not just important for those that have worked in the service and continue to work in the service, but is highly important for the sustainability of the service and for it serving communities across the south Wales area as well.

A gaf i ddiolch i Vikki Howells am ei chwestiwn hi? Fe wn i fod eich ymrwymiad yn y maes hwn yn un yr ydych chi—yn absenoldeb gair gwell—wedi ymrwymo iddo. Ar y pwynt ynglŷn ag amrywiaeth hefyd, rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Mae hwnnw'n rhywbeth a oedd yn amlwg iawn yn yr adroddiad hefyd. Rwy'n cytuno â'r adroddiad o ran y diffyg amrywiaeth yn y gweithlu a oedd yn ychwanegu at y problemau a ddaeth i'r golwg yn yr adroddiad, ac mae hynny'n gwneud meithrin cynhwysiant yn anos ac, yn anffodus, fe all gynyddu'r perygl o fwlio ac aflonyddu ar rai nad ydyn nhw'n cydymffurfio â rhyw stereoteip sy'n bodoli eisoes. Mae'r gweithlu diffodd tân yn parhau i fod yn hynod wrywaidd, hyd yn oed yn fwy felly na sectorau eraill sy'n cael eu rhedeg gan ddynion gan amlaf yn hanesyddol fel yr heddlu a'r lluoedd arfog. Felly, er nad oes datrysiad cyflym i hyn, mae'n rhan o'r hyn y mae angen i ni ei wneud nawr o ran sut yr ydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i oresgyn y rhwystrau hynny a chreu amgylchedd sy'n fwy cynhwysol. Fe wn i—. Dros flwyddyn yn ôl, fe gwrddais â rhai recriwtiaid newydd yng Ngwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru ac roedd y grŵp hwnnw'n cynnwys 50 y cant o fenywod. Roedd hynny wedi digwydd oherwydd ymdrechion bwriadol gan Wasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru i annog menywod i ymgeisio, gydag ymgyrchoedd recriwtio wedi cael eu hanelu'n benodol gan ddefnyddio esiamplau perthnasol.

Felly, fe ellir gwneud hyn, ond, mewn gwirionedd, pan fydd pobl wedi cael mynediad, rydym ni'n awyddus i sicrhau bod hwnnw'n amgylchedd lle byddan nhw'n teimlo yn ddiogel, yn cael eu cefnogi a'u cynnwys ym mhob agwedd, sy'n dod â mi at y pwyntiau a wnaethoch chi eu codi o'r blaen, Vikki, ynghylch recriwtio a chadw diffoddwyr tân ar alwad yn arbennig felly. Yn yr adroddiad, nid oes tystiolaeth o gysylltiad uniongyrchol â hynny. Rwy'n gwybod bod Fenella Morris CB yn yr adroddiad yn crybwyll nad yw diffoddwyr tân yn teimlo weithiau eu bod nhw'n cael eu parchu yn yr un ffordd â diffoddwyr tân amser llawn, efallai. Ond rwy'n credu bod y broblem o ran recriwtio a chadw diffoddwyr tân ar alwad, fel dywedais i wrthych chi o'r blaen, yn broblem sy'n bodoli ledled y DU ac mae'n debyg ei bod hi'n adlewyrchu newidiadau ehangach i economi cefn gwlad a lleihad yn nifer y digwyddiadau, a allai ei gwneud hi'n galetach cyfiawnhau'r ymrwymiad amser angenrheidiol. Ond rwyf i o'r farn mai'r problemau a nodir yn yr adolygiad, yn bwysig ac yn achos gofid—. Rwy'n credu y gallwn ni gasglu bod hyn wedi peri i rai o'r staff ymadael efallai, ac ni fyddwn i'n synnu dim pe bai hynny'n wir, ac nid wyf i'n credu y byddai unrhyw un ohonom ni'n synnu, ac fe geir pryder, wrth gwrs, y gallai unrhyw enw drwg oherwydd camreoli neu y pethau y mae'r adroddiad hwn yn eu hamlygu rwystro pobl eraill rhag ymuno â'r gwasanaethau. Felly, mae'r adolygiad o ddiwylliant a gweithredu ar yr argymhellion sydd ynddo'n bwysig nid yn unig i'r rhai sydd wedi gweithio yn y gwasanaeth ac sy'n parhau i weithio yn y gwasanaeth, ond mae'n hynod bwysig o ran cynaliadwyedd y gwasanaeth a'i fod yn gallu gwasanaethu cymunedau ledled rhanbarth de Cymru hefyd.

15:15

Mae tebygrwydd yma, wrth gwrs, â'r problemau a ddatgelwyd am Heddlu Gwent, ond yn wahanol i'r heddlu, wrth gwrs, mae'r gwasanaeth hwn wedi ei ddatganoli. Dwi'n croesau’r tôn dŷch chi’n ei gymryd y prynhawn yma, ond buaswn i'n cwestiynu pam oedd yn rhaid dibynnu ar whistleblower dewr i amlygu’r broblem yn lle bod y Llywodraeth, sydd yn goruchwylio y gwasanaeth hwn, yn dod o hyd i'r wybodaeth. Pa newidiadau mewn prosesu fydd angen cael eu gweld i wneud yn siŵr bod rhywbeth fel yna ddim yn gorfod digwydd eto? Ydy'r Llywodraeth yn meddwl bod y penderfyniad i roi codiad cyflog o £12,000 i'r prif swyddog tân yn haeddiannol? Neu ydy hynny'n rhywbeth sydd yn rhyw fath o insult i'r dioddefwyr? Dwi'n ymwybodol bod Undeb y Brigadau Tân wedi tynnu sylw at y ffaith bod yr adolygiad yn feirniadol iawn o'r uwch dîm arweinyddol, ond dim ond un ohonynt sydd wedi dweud y byddan nhw'n camu i lawr. Felly, a fydd adolygiad o'r penderfyniad i roi codiad cyflog, a phwy fydd yn goruchwylio sut y bydd yr argymhellion hyn yn cael eu gweithredu, plis?

There is similarity here, of course, with the problems that were unveiled about Gwent Police, but unlike the police, of course, this is a devolved service. I welcome the tone that you've adopted this afternoon, but I'd question why we had to rely on a brave whistleblower to draw attention to this problem, rather than the Government, which oversees this service, finding this information. What changes in processes will need to be seen to ensure that this doesn't happen again? Does the Government believe that the decision to award a pay rise of £12,000 to the chief fire officer is deserved? Or is that some sort of insult to the victims? I'm aware that the Fire Brigades Union has drawn attention to the fact that the review was very critical of the senior management team, but only one of those have said that they will step down. So, will there be a review of the decision to award a pay rise, and who will be overseeing how these recommendations are implemented, please?

Diolch, Delyth Jewell, for your contribution. I think I caught most of it, but my audio was going in and out, but hopefully I caught most of it. With respect to how we found out about that, and it is with great sadness, and again I absolutely pay tribute and recognise the bravery and courage of the people who have come forward, but it should not be the case that people have to whistleblow and to take those actions for the necessary action and response to be made. It should be something that we should expect as par for the course across society, but more so, I think we should rightly hold our public services to higher account as part of that.

Normally, there would be no need for cases of individual misconduct to be reported to Government, and they can and should be left to employers to deal with, but, as we've seen in the highly critical report, it identifies not just those unacceptable behaviours and attitudes, but underlying failures in leadership, governance and decision making by management at all levels of the South Wales Fire and Rescue Service. And whilst it is a devolved public service, the Welsh Government doesn't directly run that service and, normally, you would expect fire service management to manage their staff fairly and well, and we expect fire authority members to show leadership and to hold management to account. And, where that doesn't happen, there's a case for Government to become involved. As I said, we knew nothing at this stage, and I do have concerns about the capacity and capability for this situation to change and achieve that meaningful culture change without intervention and the support of Welsh Government as part of that as well.

Diolch, Delyth Jewell, am eich cyfraniad chi. Rwy'n credu i mi glywed y rhan fwyaf ohono, ond roedd nam ar y sain yn fy nghlust yn ysbeidiol, ond rwy'n gobeithio fy mod wedi clywed y rhan fwyaf ohono. O ran sut y cawsom wybod am hynny, ac mae'n rhywbeth trist iawn, ac unwaith eto rwy'n rhoi teyrnged fawr ac yn cydnabod dewrder a gwroldeb y bobl sydd wedi dod ymlaen, ond ni ddylai pobl orfod chwythu'r chwiban a chymryd y camau hynny er mwyn i'r camau a'r ymateb angenrheidiol ddigwydd. Fe ddylai hyn fod yn rhywbeth arferol y dylem ni fod yn ei ddisgwyl yn rheolaidd ledled y gymdeithas, ond yn fwy felly, rwy'n credu y dylem ni ddal ein gwasanaethau cyhoeddus i gyfrif mewn ffordd briodol yn hyn o beth.

Fel arfer, ni fyddai angen rhoi gwybod i'r Llywodraeth am achosion o gamymddwyn unigol, ac fe ellid disgwyl i gyflogwyr ymdrin â materion o'r fath, ond, fel gwelsom ni yn yr adroddiad hynod feirniadol, mae hwnnw'n nodi nid yn unig yr ymddygiadau a'r agweddau annerbyniol hynny, ond y methiannau sylfaenol o ran arweinyddiaeth, llywodraethu a gwneud penderfyniadau gan reolwyr ar bob lefel o Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru. Ac er mai gwasanaeth cyhoeddus datganoledig ydyw hwn, nid Llywodraeth Cymru sy'n rhedeg y gwasanaeth hwnnw'n uniongyrchol ac, fel rheol, fe fyddech chi'n disgwyl i reolwyr y gwasanaeth tân reoli eu staff mewn ffordd deg a phriodol, ac rydym ni'n disgwyl i aelodau'r awdurdod tân ddangos arweiniad a dal rheolwyr i gyfrif. A lle nad yw hynny'n digwydd, mae yna achos i'r Llywodraeth fod â rhan. Fel dywedais i, nid oeddem ni'n gwybod unrhyw beth ar y cam hwn, ac mae pryderon gennyf i ynglŷn â'r gallu a'r parodrwydd i beri i'r sefyllfa hon newid a chyflawni'r newid diwylliannol ystyrlon angenrheidiol heb ymyrraeth a chefnogaeth oddi wrth Lywodraeth Cymru yn rhan o hynny hefyd.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I thank you for your statement today, but I have to say, having worked with South Wales Fire and Rescue Service for many years on the White Ribbon campaign, I feel deeply disappointed and appalled by the failures identified within that report. Some of the questions that it raises are very obvious, and that's public trust in this service, and the failings are letting down the many trustworthy individuals who work within this service, and the suspicion that falls on everybody.

I feel very strongly that anyone who has been found guilty of gross misconduct, as highlighted, through abuse, intimidation or harassment, should immediately be sacked, and we need to remove those people from their posts before we can go on to protect the people who are there. I think that we've had far too many examples within public sector, from the police, the Welsh Rugby Union, the NHS, to not actually say now that the systems that people are relying on to report are deficient, that the procedures are not adequate. And I think it's time—and I hope you will, Minister—to put public services on red alert now that we will be looking at their systems and their procedures that protect those people who want to make a complaint, so that they feel that they can make a complaint in a way that doesn't jeopardise their family, their income, their status, and instead protects all those things within the institution, not the individual.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi am eich datganiad heddiw, ond mae'n rhaid i mi ddweud, ar ôl gweithio gyda Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru am flynyddoedd lawer ar ymgyrch y Rhuban Gwyn, rwy'n teimlo yn hynod siomedig ac yn arswydus oherwydd y methiannau a nodwyd yn yr adroddiad hwnnw. Mae rhai o'r cwestiynau y mae'n eu codi yn rhai amlwg iawn, ac ymddiriedaeth y cyhoedd yn y gwasanaeth yw ystyr hyn, ac mae'r methiannau yn peri siom i lawer o unigolion dibynadwy iawn sy'n gweithio yn y gwasanaeth hwn, a'r amheuaeth sydd ar bawb.

Rwy'n teimlo yn gryf iawn y dylai unrhyw un a gafwyd yn euog o gamymddwyn difrifol, fel yr amlygwyd, trwy gamdriniaeth, fygwth neu aflonyddu, gael ei ddiswyddo ar unwaith, ac mae angen i ni gael gwared ar y bobl hynny o'u swyddi cyn y gallwn ni fynd ati i ddiogelu'r bobl sydd yno. Rwy'n credu ein bod ni wedi gweld llawer gormod o enghreifftiau o hyn yn y sector cyhoeddus, gan yr heddlu, Undeb Rygbi Cymru, y GIG, fel y gallwn nawr ddweud mewn gwirionedd fod y systemau y mae pobl yn dibynnu arnyn nhw i adrodd yn ddiffygiol, nad yw'r gweithdrefnau yn ddigonol. Ac rwy'n credu ei bod hi'n hen bryd—ac rwy'n gobeithio y byddwch chi, Gweinidog—i roi gwasanaethau cyhoeddus ar rybudd coch nawr y byddwn ni'n edrych ar eu systemau a'u gweithdrefnau sy'n amddiffyn y bobl hynny sy'n dymuno gwneud cwyn, fel eu bod nhw'n teimlo y gallan nhw wneud cwyn mewn ffordd nad yw'n rhoi eu teulu, eu hincwm, na'u safle mewn perygl, ac yn hytrach yn diogelu'r pethau hyn i gyd o fewn y sefydliad, ac nid yr unigolyn.

15:20

Thank you, Joyce Watson. You make the point about how such reports and reviews make such difficult and distressing reading that it does then cast a shadow over the service as a whole. I hear your disappointment in the work that you've done, which I know you're a passionate advocate of across the piece, around the White Ribbon campaign, and I know that the South Wales Fire and Rescue Service were at the forefront of many of those campaigns, and, actually, in the review itself it does recognise that, but it also recognises how whilst there had been that commitment at, perhaps, a corporate level, perhaps that hasn't actually mainstreamed across the culture of the organisation and that hasn't been effectively communicated and then reflected in the procedures and the systems of the organisation as a whole.

You're right, there are far too many examples, and quite frankly I'm tired of talking about this now, and that's why we do need to act. The point you made, yes, my priority is to take the necessary support and action we need in terms of what the review has revealed with regard to the South Wales Fire and Rescue Service, but there is also—. I want to see that wider change and to work collaboratively with all partners and stakeholders to ensure that we can make sure, to the best of our abilities, where we have the levers and we have the powers, to make sure that, actually, our public services and our public sector in Wales can be a beacon of inclusivity and support, not just for our workforces, but as I said, for the communities in which they're placed and they serve as well. 

Diolch, Joyce Watson. Rydych chi'n gwneud y pwynt ynghylch sut mae adroddiadau ac adolygiadau o'r fath mor anodd a gofidus i'w darllen fel bod hynny wedyn yn taflu cysgod dros y gwasanaeth yn ei gyfanrwydd. Rwy'n clywed eich siom yn y gwaith yr ydych chi wedi'i wneud, ac rwy'n gwybod eich bod chi'n eiriolwr angerddol yn y maes cyfan, ynghylch ymgyrch y Rhuban Gwyn, ac rwy'n gwybod y bu Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn flaenllaw yn llawer o'r ymgyrchoedd hynny, ac mewn gwirionedd, yn yr adolygiad ei hun mae'n cydnabod hynny, ond mae hefyd yn cydnabod sut y bu yr ymrwymiad hwnnw, efallai, ar lefel gorfforaethol, ond efallai nad yw hynny wedi cyrraedd y brif ffrwd yn holl ddiwylliant y sefydliad ac nad yw hynny wedi'i gyfathrebu'n effeithiol ac yna ei adlewyrchu yng ngweithdrefnau a systemau'r sefydliad cyfan.

Rydych chi'n iawn, mae gormod o lawer o enghreifftiau, ac i fod yn hollol onest rydw i wedi blino sôn am hyn nawr, a dyna pam mae angen i ni weithredu. Y pwynt wnaethoch chi, ie, fy mlaenoriaeth yw cymryd y cymorth a'r camau angenrheidiol sydd eu hangen arnom o ran yr hyn y mae'r adolygiad wedi ei ddatgelu ynghylch Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, ond mae hefyd—. Rwyf am weld y newid ehangach hwnnw a chydweithio â'r holl bartneriaid a rhanddeiliaid i sicrhau y gallwn ni wneud yn siŵr, hyd eithaf ein galluoedd, pan fo gennym ni'r ysgogiadau a phan fo gennym ni'r pwerau, i wneud yn siŵr y gall ein gwasanaethau cyhoeddus a'n sector cyhoeddus yng Nghymru fod yn esiampl o gynwysoldeb a chefnogaeth, mewn gwirionedd, nid yn unig ar gyfer ein gweithluoedd, ond fel y dywedais i, ar gyfer y cymunedau lle maen nhw wedi'u lleoli a lle maen nhw'n gwasanaethu hefyd. 

4. Datganiad gan Weinidog yr Economi: Y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd
4. Statement by the Minister for Economy: The compound semiconductor industry

Eitem 4 y prynhawn yma yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi: y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd. Galwaf ar Weinidog yr Economi, Vaughan Gething.

Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Economy: the compound semiconductor industry. I call on the Minister for Economy, Vaughan Gething.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm delighted to make this statement today about the compound semiconductor industry here in Wales. Substantial and significant growth has taken place, and I'm proud of the role that the Welsh Government has played in creating opportunities for Wales.

In November, I launched 'Economic mission: priorities for a stronger economy'. Our aim is to set Wales on a path to deliver a fairer, greener and more prosperous Wales. This industry is a prime example of how we're using active industrial policy to position Wales as a partner in the wave of new industrial strategies that are redefining economies around the world.

My approach touches upon many of the portfolio areas across the Welsh Government in addition to my own portfolio. We are investing for long-term growth, focusing on our comparative strengths to boost investment, providing opportunities for young people, and promoting fair work.

We're committed to working in partnership with industry, academia and especially the Cardiff capital region to help further grow the semiconductor sector. Our partnership is well understood and respected by industry across the UK and indeed by global markets. Our semiconductor sector is a success story that is helping to shine a spotlight on Wales.

Of course, I make this statement against the backdrop of a difficult budget settlement that demands an even greater sense of priority. It means backing those proposals that are built to last with long-term partnerships and creative approaches that will deliver a return on investment.

Semiconductors are an essential technology to support our daily lives, as indeed we found out yet again during the pandemic. Overnight, the world of work became largely virtual and totally reliant on computers, telecom networks, and the internet. Indeed, even the medical equipment in our intensive care units were underpinned by semiconductor technology.

Compound semiconductors, the segment that the industrial and academic cluster in south Wales specialises in, are at the leading edge of this technology. They, of course, have capabilities that go far beyond silicon chips. They're driving the development of electric and autonomous vehicles; they're the technology behind LED lighting and solar cells; and they're essential in today’s 5G and tomorrow’s 6G mobile networks.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o wneud y datganiad hwn heddiw am y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd yma yng Nghymru. Mae twf sylweddol ac arwyddocaol wedi bod, ac rwy'n falch o'r rôl y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chwarae wrth greu cyfleoedd i Gymru.

Ym mis Tachwedd, fe lansiais 'Cenhadaeth economaidd: blaenoriaethau ar gyfer economi gryfach'. Ein nod yw rhoi Cymru ar lwybr i gyflawni Cymru decach, wyrddach a mwy llewyrchus. Mae'r diwydiant hwn yn enghraifft wych o sut rydyn ni'n defnyddio polisi diwydiannol gweithredol i leoli Cymru fel partner yn y don o strategaethau diwydiannol newydd sy'n ailddiffinio economïau ledled y byd.

Mae fy null i o wneud hyn yn cyffwrdd â llawer o'r meysydd portffolio ar draws Llywodraeth Cymru yn ogystal â fy mhortffolio fy hun. Rydym yn buddsoddi ar gyfer twf tymor hir, gan ganolbwyntio ar ein cryfderau cymharol i hybu buddsoddiad, darparu cyfleoedd i bobl ifanc, a hyrwyddo gwaith teg.

Rydym wedi ymrwymo i weithio mewn partneriaeth â diwydiant, y byd academaidd ac yn enwedig prifddinas-ranbarth Caerdydd i helpu i dyfu'r sector lled-ddargludyddion ymhellach. Mae ein partneriaeth yn cael ei deall a'i pharchu'n dda gan ddiwydiant ledled y DU ac yn wir gan farchnadoedd byd-eang. Mae ein sector lled-ddargludyddion yn stori lwyddiant sy'n helpu i dynnu sylw at Gymru.

Wrth gwrs, rwy'n gwneud y datganiad hwn yn erbyn cefndir setliad cyllideb anodd sy'n mynnu mwy fyth o ymdeimlad o flaenoriaeth. Mae'n golygu cefnogi'r cynigion hynny sydd wedi'u creu i bara gyda phartneriaethau hirdymor a dulliau creadigol a fydd yn sicrhau enillion ar fuddsoddiad.

Mae lled-ddargludyddion yn dechnoleg hanfodol i gefnogi ein bywydau bob dydd, fel y gwelsom yn wir, unwaith eto, yn ystod y pandemig. Dros nos, daeth byd gwaith yn rhithwir yn bennaf ac yn gwbl ddibynnol ar gyfrifiaduron, rhwydweithiau telathrebu, a'r rhyngrwyd. Yn wir, roedd hyd yn oed yr offer meddygol yn ein hunedau gofal dwys wedi'u tanategu gan dechnoleg lled-ddargludyddion.

Mae lled-ddargludyddion cyfansawdd, y segment y mae'r clwstwr diwydiannol ac academaidd yn ne Cymru yn arbenigo ynddo, ar flaen y gad yn y dechnoleg hon. Wrth gwrs, mae ganddyn nhw alluoedd sy'n mynd ymhell y tu hwnt i sglodion silicon. Maen nhw'n ysgogi datblygiad cerbydau trydan ac awtonomaidd; nhw yw'r dechnoleg y tu ôl i oleuadau LED a chelloedd solar; ac maen nhw'n hanfodol yn rhwydweithiau symudol 5G heddiw a 6G yfory.

There is probably a piece of Wales in every mobile phone in the world. It could be the facial recognition sensors, with material grown by IQE in St Mellons, or because of goods made using equipment built by KLA in Newport.

The Welsh compound semiconductor cluster is at the heart of the technologies that will help all of us to address many of society’s key challenges, from future medical advances to the power management and energy generation that will help us to deliver on our net-zero commitments.

But the Welsh semiconductor industry is not just good for the challenges we face as a society; it is also really good business. This is a high-growth industry that is export led. The Welsh cluster exports more than 95 per cent of its products, not just to Europe, but globally. It contributes close to £0.5 billion in exports every year, and that's around 3 per cent of all Welsh manufacturing exports.

And this is a research and development intensive industry. Every company in the cluster has a dedicated R&D department, and the close working relationships with our three local universities is a model for other industries to follow. The cluster has been behind Wales’s success in winning more R&D funding from UK sources. This has been recognised by the establishment of the UK’s public research centre for semiconductor applications, CSA Catapult, which is based in Newport.

This focus on R&D aligns well with our own innovation strategy, 'Wales innovates: creating a stronger, fairer, greener Wales', which I launched last February. It calls for innovation to drive growth and collaboration for solutions to society’s challenges and for citizens to share wealth through fair work.

I challenged organisations to develop larger and more compelling R&D proposals to leverage greater support from UK funding sources. The semiconductor cluster has risen to that challenge. Acting as a consortium, they've secured many collaborative research grants. One of the most substantial was a £42 million Strength in Places Fund award, supported by 10 Welsh organisations.

Our economic mission calls for Wales to be outward looking, to demonstrate our strengths, to win investment and to attract talent from around the world. In the past year, the Welsh Government has participated in semiconductor industry events in California, Japan, Taiwan and Germany. The recognition of the Welsh cluster has been clear and apparent in each market.

In just the last two years, we've won investment from Siemens in Germany, MaxPower and MicroLink Devices from the US, and Rockley Photonics in the UK. I'm delighted that our direct discussions with Vishay Intertechnology of the US have helped lead to their agreement to acquire Newport Wafer Fab. And, of course, the new European manufacturing and R&D centre of KLA is taking shape at Imperial park in Newport, a $100 million investment, creating a 200,000 sq ft facility with hundreds of high-salary jobs to be created in the next few years. We continue to discuss investment opportunities with several other global companies that I expect to announce during the course of the year. 

This successful industry is already having a significant impact on job and career opportunities for the people of Wales. In just 10 companies within the cluster, direct and indirect employment increased 9 per cent last year to more than 2,600, and we know, across the wider sector, there are many more jobs here in Wales. And these are high-calibre technical and engineering jobs, as well as the head office functions that support them. To continue to grow good jobs, we need to ensure that our young people have the right skills, and we are already offering apprenticeships for graduates.

For example, there are established industry relationships to test and scale up within Cardiff and Swansea universities. At the University of South Wales, a degree apprenticeship in semiconductor technologies is being delivered. All of this is excellent news for young people and growing the economy of Wales.

Future talent is the No. 1 issue for the industry globally. A nation that demonstrates current and future talent in their people will attract and retain further investment, as well, of course, as equipping its people with the skills to develop a career, wherever they choose in the world. This underpins my decision to work with the UK Government and local partners to develop an investment zone for south-east Wales. This was selected on the basis of its high-potential compound semiconductor sector. The £160 million investment between the two Governments could help to catalyse this high-potential, knowledge-intensive industry over the next five to 10 years. It will support industry, enable infrastructure, and the skills that will support its growth and prosperity. I expect to see proposals coming forward from the south-east Wales joint committee containing ambitious plans to help grow the sector using the levers available.

I also expect to see, in the coming months, clarity as to how the UK semiconductor strategy will support the south Wales cluster. This high-level strategy, and the funding apparently announced alongside it, must translate into tangible support to help tap the undoubted potential that we possess here in Wales. The compound semiconductor cluster that we have supported over this last decade illustrates many aspects of our economic mission and this Government's economic priorities. Our long-term approach will support sectors that deliver against our aims, where Wales's acknowledged strengths can help to generate economic impact. That means, simply, more jobs and better jobs. I intend to continue to use all the levers at our disposal to support this partnership to deliver on our ambitions, to help grow the sector and create even more good jobs for the future. Diolch.

Mae'n debyg bod yna ddarn o Gymru ym mhob ffôn symudol yn y byd. Gallai fod y synhwyrydd adnabod wynebau, gyda deunydd a dyfwyd gan IQE yn Llaneirwg, neu oherwydd nwyddau a wnaed gan ddefnyddio offer a adeiladwyd gan KLA yng Nghasnewydd.

Mae clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd Cymru wrth wraidd y technolegau a fydd yn helpu pob un ohonom ni i fynd i'r afael â llawer o heriau allweddol cymdeithas, o ddatblygiadau meddygol yn y dyfodol i'r gwaith o reoli pŵer a chynhyrchu ynni a fydd yn ein helpu i gyflawni ein hymrwymiadau sero net.

Ond nid dim ond yn dda ar gyfer yr heriau sy'n ein hwynebu fel cymdeithas y mae diwydiant lled-ddargludyddion Cymru; mae hefyd yn fusnes da. Mae hwn yn ddiwydiant twf uchel sy'n cael ei arwain gan allforio. Mae clwstwr Cymru yn allforio mwy na 95 y cant o'i gynnyrch, nid yn unig i Ewrop, ond yn fyd-eang. Mae'n cyfrannu bron i £0.5 biliwn mewn allforion bob blwyddyn, ac mae hynny tua 3 y cant o holl allforion gweithgynhyrchu Cymru.

Ac mae hwn yn ddiwydiant ymchwil a datblygu dwys. Mae gan bob cwmni yn y clwstwr adran Ymchwil a Datblygu bwrpasol, ac mae'r berthynas waith agos gyda'n tair prifysgol leol yn fodel i ddiwydiannau eraill ei ddilyn. Mae'r clwstwr wedi bod y tu ôl i lwyddiant Cymru wrth ennill mwy o gyllid Ymchwil a Datblygu o ffynonellau'r DU. Mae hyn wedi ei gydnabod drwy sefydlu canolfan ymchwil gyhoeddus y DU ar gyfer cymwysiadau lled-ddargludyddion, CSA Catapult, sydd wedi'i lleoli yng Nghasnewydd.

Mae'r pwyslais hwn ar ymchwil a datblygu yn cyd-fynd yn dda â'n strategaeth arloesi ein hunain, 'Cymru'n arloesi: creu Cymru gryfach, decach a gwyrddach', a lansiais fis Chwefror diwethaf. Mae'n galw am arloesi i ysgogi twf a chydweithio i greu atebion i heriau cymdeithas ac i ddinasyddion rannu cyfoeth trwy waith teg.

Fe wnes i herio sefydliadau i ddatblygu cynigion Ymchwil a Datblygu mwy a mwy cymhellol i ysgogi mwy o gefnogaeth gan ffynonellau cyllid y DU. Mae'r clwstwr lled-ddargludyddion wedi ymateb i'r her honno. Gan weithredu fel consortiwm, maen nhw wedi sicrhau llawer o grantiau ymchwil cydweithredol. Un o'r rhai mwyaf sylweddol oedd dyfarniad cronfa Strength in Places, gwerth £42 miliwn, gyda chefnogaeth 10 sefydliad yng Nghymru.

Mae ein cenhadaeth economaidd yn galw ar Gymru i edrych tuag allan, dangos ein cryfderau, ennill buddsoddiad a denu talent o bob cwr o'r byd. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd rhan mewn digwyddiadau y diwydiant lled-ddargludyddion yng Nghaliffornia, Japan, Taiwan a'r Almaen. Mae'r gydnabyddiaeth i glwstwr Cymru wedi bod yn glir ac amlwg ym mhob marchnad.

Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf yn unig, rydym wedi ennill buddsoddiad gan Siemens yn yr Almaen, MaxPower a MicroLink Devices o'r Unol Daleithiau, a Rockley Photonics yn y DU. Rwy'n falch iawn bod ein trafodaethau uniongyrchol gyda Vishay Intertechnology o'r Unol Daleithiau wedi helpu i arwain at eu cytundeb i gaffael Newport Wafer Fab. Ac, wrth gwrs, mae canolfan weithgynhyrchu ac ymchwil a datblygu newydd KLA yn Ewrop yn datblygu ym mharc Imperial yng Nghasnewydd, buddsoddiad o $100 miliwn, gan greu cyfleuster 200,000 o droedfeddi sgwâr gyda channoedd o swyddi cyflog uchel i'w creu yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf. Rydym yn parhau i drafod cyfleoedd buddsoddi gyda sawl cwmni byd-eang arall yr wyf yn disgwyl eu cyhoeddi yn ystod y flwyddyn. 

Mae'r diwydiant llwyddiannus hwn eisoes yn cael effaith sylweddol ar gyfleoedd gwaith a gyrfa i bobl Cymru. Mewn dim ond 10 cwmni o fewn y clwstwr, cynyddodd cyflogaeth uniongyrchol ac anuniongyrchol 9 y cant y llynedd i fwy na 2,600, ac rydym yn gwybod, ar draws y sector ehangach, fod llawer mwy o swyddi yma yng Nghymru. Ac mae'r rhain yn swyddi technegol a pheirianneg o safon uchel, yn ogystal â swyddogaethau'r brif swyddfa sy'n eu cefnogi. Er mwyn parhau i dyfu swyddi da, mae angen i ni sicrhau bod gan ein pobl ifanc y sgiliau cywir, ac rydym eisoes yn cynnig prentisiaethau i raddedigion.

Er enghraifft, mae perthnasoedd sefydledig yn y diwydiant i'w profi a'u cynyddu o fewn prifysgolion Caerdydd ac Abertawe. Ym Mhrifysgol De Cymru, mae prentisiaeth gradd mewn technolegau lled-ddargludyddion yn cael ei chyflwyno. Mae hyn i gyd yn newyddion gwych i bobl ifanc ac yn tyfu economi Cymru.

Talent y dyfodol yw'r mater mwyaf pwysig i'r diwydiant yn fyd-eang. Bydd cenedl sy'n dangos talent nawr ac yn y dyfodol yn ei phobl yn denu ac yn cadw buddsoddiad pellach, yn ogystal, wrth gwrs, â rhoi'r sgiliau i'w phobl er mwyn iddyn nhw ddatblygu gyrfa, ble bynnag y maen nhw yn ei ddewis yn y byd. Mae hyn yn sail i'm penderfyniad i weithio gyda Llywodraeth y DU a phartneriaid lleol i ddatblygu parth buddsoddi ar gyfer de-ddwyrain Cymru. Dewiswyd hwn ar sail ei sector lled-ddargludyddion cyfansawdd potensial uchel. Gallai'r buddsoddiad o £160 miliwn rhwng y ddwy Lywodraeth helpu i gataleiddio'r diwydiant llawn potensial, dwys o ran gwybodaeth, hwn dros y 5 i 10 mlynedd nesaf. Bydd yn cefnogi diwydiant, yn galluogi seilwaith, a'r sgiliau a fydd yn cefnogi ei dwf a'i ffyniant. Rwy'n disgwyl gweld cynigion yn cael eu cyflwyno gan gyd-bwyllgor de-ddwyrain Cymru sy'n cynnwys cynlluniau uchelgeisiol i helpu i dyfu'r sector gan ddefnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael.

Rwyf hefyd yn disgwyl gweld, yn ystod y misoedd nesaf, eglurder o ran sut y bydd strategaeth lled-ddargludyddion y DU yn cefnogi clwstwr de Cymru. Mae'n rhaid i'r strategaeth lefel uchel hon, a'r cyllid a gyhoeddwyd ochr yn ochr â hi, drosi'n gefnogaeth bendant i helpu i fanteisio ar y potensial diamheuol sydd gennym ni yma yng Nghymru. Mae'r clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd yr ydym wedi'i gefnogi dros y degawd diwethaf hwn yn dangos sawl agwedd ar ein cenhadaeth economaidd a blaenoriaethau economaidd y Llywodraeth hon. Bydd ein dull gweithredu hirdymor yn cefnogi sectorau sy'n cyflawni yn erbyn ein nodau, lle gall cryfderau cydnabyddedig Cymru helpu i greu effaith economaidd. Mae hynny'n golygu, yn syml, mwy o swyddi a swyddi gwell. Rwy'n bwriadu parhau i ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni i gefnogi'r bartneriaeth hon i gyflawni ein huchelgeisiau, i helpu i dyfu'r sector a chreu hyd yn oed mwy o swyddi da ar gyfer y dyfodol. Diolch.

15:30

Thank you for the statement this afternoon, Minister. The semiconductor sector is incredibly important, and as a born-and-raised Newportian, I am proud that Newport sits at the very heart of the cluster that you mentioned. As you said, KLA's operation expansion in Newport—a move that will create hundreds of new jobs—is absolutely welcome news, and I very much look forward to hearing more about the future investment opportunities the Welsh Government expects to see in the coming year.

Equipping our young people with skills is absolutely essential when it comes to the growing sector. I know you touched on Cardiff and Swansea universities within your statement, but I'd like to know specifically, Minister, what work will the Welsh Government be doing with colleagues and the regional skills partnership to ensure that the cluster has access to the skills that businesses actually need to grow and develop the sector further.

I have absolutely no doubt that the UK Government's national semiconductor strategy will support the south Wales sector and help secure the UK's position as a global science and tech superpower. The strategy will also see the Government invest up to £1 billion in the next decade, and up to £200 million between 2023 and 2025. These are just some of the many steps the UK is taking to support the semiconductor sector and industry. Minister, what discussions have you had personally with the UK Government in relation to the strategy?

News of Vishay's takeover of Newport's Wafer Fab is absolutely welcome, and hopefully marks the end of a particularly uncertain time for its staff. I was delighted to meet with the Nexperia Newport staff association before Christmas here in the Senedd, and I must say a huge congratulations to my colleague Jayne Bryant for organising such a wonderful event. It's clear that they see Vishay's investment as a huge sign of confidence. So, I'd like to know if you've had any recent conversations with the UK Government about this matter specifically.

The Department for Science, Innovation and Technology has established a semiconductor advisory panel, made up of industry experts, to help grow the sector. So, Minister, what engagement has the Welsh Government had, if any, with the panel itself, and have you given any consideration to setting up something similar here in Wales? Late last year, the UK Government also launched its ChipStart programme, which provides start-ups solving complex issues through the design of semiconductor chips with support to grow. Twelve companies have joined the scheme, which will ultimately equip them with the technical as well as commercial help that they need to get their new products into the market. So, Minister, how is the Welsh Government linking into that, to help the sector grow further right here in Wales?

I'd also like to know what funding the Welsh Government is providing to start-ups going forward. There is, hopefully, a lot to be excited about, and I know you've been jet-setting here, there and everywhere on various trade missions, but what else is the Welsh Government doing to attract investment into Wales? And whilst you're on these trade missions, Minister, I'd really like to know, sincerely, what best practice you've learnt from these countries so far. Thank you so much. 

Diolch am y datganiad y prynhawn yma, Gweinidog. Mae'r sector lled-ddargludyddion yn hynod o bwysig, ac fel un a anwyd ac a fagwyd yng Nghasnewydd, rwy'n falch bod Casnewydd wrth galon y clwstwr y sonioch chi amdano. Fel y dywedoch chi, mae ehangu gweithrediad KLA yng Nghasnewydd—cam a fydd yn creu cannoedd o swyddi newydd—yn newydd i'w groesawu yn sicr, ac edrychaf ymlaen yn fawr at glywed mwy am y cyfleoedd buddsoddi y mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl eu gweld yn y flwyddyn i ddod.

Mae arfogi ein pobl ifanc â sgiliau yn gwbl hanfodol o ran y sector sy'n tyfu. Rwy'n gwybod eich bod wedi sôn am brifysgolion Caerdydd ac Abertawe yn eich datganiad, ond hoffwn wybod yn benodol, Gweinidog, pa waith y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda chyd-Aelodau a'r bartneriaeth sgiliau rhanbarthol i sicrhau bod gan y clwstwr y sgiliau sydd eu hangen ar fusnesau i dyfu a datblygu'r sector ymhellach.

Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd strategaeth lled-ddargludyddion cenedlaethol Llywodraeth y DU yn cefnogi sector de Cymru ac yn helpu i sicrhau safle'r DU fel uwchbŵer gwyddoniaeth a thechnoleg byd-eang. Bydd y strategaeth hefyd yn golygu y bydd y Llywodraeth yn buddsoddi hyd at £1 biliwn yn y degawd nesaf, a hyd at £200 miliwn rhwng 2023 a 2025. Dyma rai o'r camau niferus y mae'r DU yn eu cymryd i gefnogi'r sector lled-ddargludyddion a'r diwydiant. Gweinidog, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael yn bersonol gyda Llywodraeth y DU am y strategaeth?

Mae'r newyddion bod Vishay yn cymryd rheolaeth o Newport Wafer Fab i'w croesawu'n fawr, a gobeithio y bydd yn nodi diwedd cyfnod arbennig o ansicr i'w staff. Roeddwn i wrth fy modd yn cwrdd â chymdeithas staff Nexperia Casnewydd cyn y Nadolig, yma yn y Senedd, ac mae'n rhaid imi ddweud llongyfarchiadau mawr i'm cyd-Aelod Jayne Bryant am drefnu digwyddiad mor wych. Mae'n amlwg eu bod yn ystyried buddsoddiad Vishay yn arwydd enfawr o hyder. Felly, hoffwn wybod a ydych chi wedi cael unrhyw sgyrsiau diweddar gyda Llywodraeth y DU am y mater hwn yn benodol.

Mae'r Adran Gwyddoniaeth, Arloesi a Thechnoleg wedi sefydlu panel cynghori lled-ddargludyddion, sy'n cynnwys arbenigwyr yn y diwydiant, i helpu i dyfu'r sector. Felly, Gweinidog, pa ymgysylltiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gael, os o gwbl, gyda'r panel ei hun, ac a ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i sefydlu rhywbeth tebyg yma yng Nghymru? Ddiwedd y llynedd, lansiodd Llywodraeth y DU ei rhaglen ChipStart hefyd, sy'n rhoi cymorth i fusnesau newydd ddatrys problemau cymhleth trwy ddylunio sglodion lled-ddargludyddion gyda chymorth i dyfu. Mae deuddeg cwmni wedi ymuno â'r cynllun, a fydd yn y pen draw yn rhoi'r cymorth technegol a masnachol sydd ei angen arnyn nhw i gael eu cynhyrchion newydd i'r farchnad. Felly, Gweinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn cysylltu â hynny, i helpu'r sector i dyfu ymhellach yma yng Nghymru?

Hoffwn hefyd wybod pa gyllid y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i fusnesau newydd wrth symud ymlaen. Mae llawer i fod yn gyffrous amdano, gobeithio, ac rwy'n gwybod eich bod wedi bod yn hedfan yma, acw ac i bobman ar wahanol deithiau masnach, ond beth arall y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddenu buddsoddiad i Gymru? A thra eich bod ar y teithiau masnach hyn, Gweinidog, hoffwn wybod yn wirioneddol, yn ddiffuant, pa arfer gorau rydych chi wedi'i ddysgu o'r gwledydd hyn hyd yn hyn. Diolch yn fawr iawn. 

Thank you. I'm happy to reiterate to the Member that the regional skills partnership, CSconnected and the wider region do have a properly joined-up approach. They recognise, across all those areas, the potential for further growth in this sector. And one of the opportunities we have is that, at the moment, the cluster is relatively unique in the compound sector. The challenge, and the risk, though, is that the rest of the world won't just stand still, which is why we need to get more investment into the sector. It's why I place such a high priority on our relationships between the Government, the capital region, and, indeed, the industry itself. It's why I've directly met a number of companies in the sector, and it's why, on the limited number of trade missions I've attended, compound semiconductors have often been part of the conversation.

When you look at the points you made about the UK strategy, I appreciate why you're as positive as possible about the strategy. It took a long time to get there. It's a simple truth that the churn in UK Ministers, from the start of saying there would be a strategy to when it was actually announced, is one of the problem factors we've had. And if you're having an honest conversation with a UK Minister, you'll probably recognise that some more stability would have meant the strategy would have happened earlier.

The other challenge is the resource around it as well. Because £1 billion over 10 years isn't a significant amount of additional capital on its own in a sector that is hungry for resources but also should demonstrate a really significant return. I'm afraid to say that, at present, there's no new money that is visible to me as a result of the strategy here in Wales. Yet actually, if the strategy is to be a success, to help grow the sector, as people across this Chamber, and others, would want to see, I don't see how you can do that without seeing investment come here to Wales, because of our established strength within the UK and our global recognition.

In terms of conversation with the UK Government, I think we're potentially in a better place. My conversations with the previous Minister, Paul Scully, were disappointing, and when he previously said, and went out of his way to say, that the UK Government weren't interested in creating Taiwan in south Wales, that was incredibly unhelpful, and it was not well received by academia, industry or the cluster. I'm hoping there can be a more purposive partnership with the UK Government. My decision around the investment zone and prompting that this was the area that I want to focus on in south-east Wales is designed to help us get to the same place, where there is a growth sector that is recognised and practical support provided to it. If and when there is more than just warm words, I'd be more than happy to update you and the wider Chamber.

I'm very pleased, though, to hear you recognise the work of Jayne Bryant with the staff association at Newport Wafer Fab. It's really good news that Vishay have put in a proposal for purchase. I look forward to seeing the fruition of that. When it comes to the expert panel around the UK strategy, the chief executive of IQE is on that panel, and he shares similar ambitions to the Welsh Government about wanting to see a strategy that helps to lever in additional investment and an open-minded approach from the current and a future UK Treasury about the amount that it's prepared to invest to deliver even greater investment. And we will continue to maintain the established relationships that we already have. And I think, actually, because of the presence of CSconnected, and indeed wider semiconductor businesses and sectors that rely on them in the rest of Wales, we don't need to create that same panel, because we in essence already have it, which brings together industry, academia, and indeed our different regions of Wales and the Welsh Government. It's a model that the rest of the world are looking to replicate. So, let us take advantage of our current position, and take full advantage for people and future jobs here in Wales.

Diolch. Rwy'n falch o ailbwysleisio wrth yr Aelod bod gan y bartneriaeth sgiliau rhanbarthol, CSconnected, a'r rhanbarth ehangach, ddull cydgysylltiedig iawn. Maen nhw'n cydnabod, ar draws yr holl feysydd hynny, y potensial ar gyfer twf pellach yn y sector hwn. Ac un o'r cyfleoedd sydd gennym yw bod y clwstwr yn gymharol unigryw yn y sector cyfansawdd ar hyn o bryd. Yr her, a'r risg, serch hynny, yw na fydd gweddill y byd yn sefyll yn llonydd, a dyna pam mae angen i ni gael mwy o fuddsoddiad i'r sector. Dyna pam rwy'n rhoi blaenoriaeth mor uchel i'n perthynas rhwng y Llywodraeth, y brifddinas-ranbarth, ac, yn wir, y diwydiant ei hun. Dyna pam rydw i wedi cwrdd â nifer o gwmnïau yn y sector yn uniongyrchol, a dyna pam, ar y nifer cyfyngedig o deithiau masnach yr wyf wedi bod arnyn nhw, mae lled-ddargludyddion cyfansawdd yn aml wedi bod yn rhan o'r sgwrs.

Pan edrychwch chi ar y pwyntiau a wnaethoch chi am strategaeth y DU, rwy'n gwerthfawrogi pam eich bod mor gadarnhaol â phosibl ynghylch y strategaeth. Cymerodd amser hir i gyrraedd yno. Mae'n wirionedd syml bod y newid dro ar ôl tro mewn Gweinidogion y DU, o ddechrau dweud y byddai yna strategaeth i'r adeg y cafodd ei chyhoeddi mewn gwirionedd, yn un o'r ffactorau a achosodd broblem a gawsom. Ac os ydych chi'n cael sgwrs onest gyda Gweinidog y DU, mae'n debyg y byddwch chi'n cydnabod y byddai rhywfaint mwy o sefydlogrwydd wedi golygu y byddai'r strategaeth wedi digwydd yn gynharach.

Yr her arall yw'r adnodd o'i chwmpas hefyd. Oherwydd nid yw £1 biliwn dros 10 mlynedd yn swm sylweddol o gyfalaf ychwanegol ar ei ben ei hun mewn sector sydd wir angen adnoddau ond a ddylai hefyd ddangos elw sylweddol iawn. Mae arnaf ofn dweud, ar hyn o bryd, nad oes arian newydd sy'n weladwy i mi o ganlyniad i'r strategaeth yma yng Nghymru. Ac eto, mewn gwirionedd, os yw'r strategaeth am fod yn llwyddiant, i helpu i dyfu'r sector, fel y byddai pobl ar draws y Siambr hon, ac eraill, eisiau ei weld, dydw i ddim yn gweld sut y gallwch chi wneud hynny heb weld buddsoddiad yn dod yma i Gymru, oherwydd ein cryfder sefydledig yn y DU a'n cydnabyddiaeth fyd-eang.

O ran sgwrs gyda Llywodraeth y DU, rwy'n credu ein bod o bosibl mewn lle gwell. Roedd fy sgyrsiau gyda'r Gweinidog blaenorol, Paul Scully, yn siomedig, a phan ddywedodd yn flaenorol, ac aeth allan o'i ffordd i ddweud, nad oedd gan Lywodraeth y DU ddiddordeb mewn creu Taiwan yn ne Cymru, roedd hynny'n anhygoel o ddi-fudd, ac ni chafodd groeso mawr gan y byd academaidd, y diwydiant na'r clwstwr. Rwy'n gobeithio y bydd partneriaeth fwy pwrpasol gyda Llywodraeth y DU. Mae fy mhenderfyniad ynghylch y parth buddsoddi ac annog mai dyma'r maes yr hoffwn ganolbwyntio arno yn ne-ddwyrain Cymru wedi'i gynllunio i'n helpu i gyrraedd yr un lle, lle mae sector twf sy'n cael ei gydnabod a chymorth ymarferol yn cael ei ddarparu iddo. Os a phan fydd mwy na geiriau cynnes yn unig, byddwn yn fwy na pharod i'ch diweddaru chi a'r Siambr ehangach.

Rwy'n falch iawn, er hyn, o'ch clywed yn cydnabod gwaith Jayne Bryant gyda'r gymdeithas staff yn Newport Wafer Fab. Mae'n newyddion da iawn bod Vishay wedi rhoi cynnig i'w brynu. Rwy'n edrych ymlaen at weld hynny'n dwyn ffrwyth. O ran y panel arbenigol ynghylch strategaeth y DU, mae prif weithredwr IQE ar y panel hwnnw, ac mae'n rhannu uchelgeisiau tebyg i Lywodraeth Cymru ynglŷn â bod eisiau gweld strategaeth sy'n helpu i ysgogi buddsoddiad ychwanegol a dull meddwl agored gan Drysorlys y DU yn awr ac yn y dyfodol ynghylch y swm y mae'n barod i'w fuddsoddi i gyflawni hyd yn oed mwy o fuddsoddiad. A byddwn yn parhau i gynnal y perthnasoedd sydd wedi'u sefydlu sydd gennym eisoes. Ac rwy'n credu, mewn gwirionedd, oherwydd presenoldeb CSconnected, ac yn wir, busnesau a sectorau lled-ddargludyddion ehangach sy'n dibynnu arnynt yng ngweddill Cymru, nid oes angen i ni greu'r un panel hwnnw, oherwydd yn ei hanfod mae hwnnw gennym ni eisoes, sy'n dod â diwydiant, y byd academaidd, ac yn wir ein gwahanol ranbarthau yng Nghymru a Llywodraeth Cymru ynghyd. Mae'n fodel y mae gweddill y byd yn ceisio ei efelychu. Felly, gadewch i ni fanteisio ar ein sefyllfa bresennol, a manteisio'n llawn ar bobl a swyddi yn y dyfodol yma yng Nghymru.

15:35

I thank the Minister for his statement. The semiconductor industry is a crucial part of the global economy, and it's good to see that south Wales is home to one of those clusters for innovation that the industry relies on. One element of the statement that stood out for me was what the Minister said around the need to continue to grow good jobs and ensuring that our young people have the right skills. As he stated, future talent is the No. 1 issue for the industry globally. So, how do we square this then with what we are seeing with apprenticeships in the draft budget? The Minister had much to say before Christmas about young people's future being a priority. He mentions his strategy again today. But we see a proposal for one of the biggest cuts to apprenticeship funding since devolution began. Those who deliver apprenticeships have been clear in their concern about what this will mean for the future.

We know that a skills gap exists and that it needs to be addressed urgently. We know that it's slowing down economic development. The Institute of Physics tells us as much in a recent report on the semiconductor sector, highlighting that two thirds of physics innovators across the UK and all sectors reported suspending or delaying innovation activities because of skill shortages. Apprenticeships provide a viable solution to the skills gap. Again, the Institute of Physics tells us that more than 50 per cent of physics-related roles in the UK typically don't require a degree, such as within the semiconductor industry. So, given the threat to apprenticeship funding, how will the Minister ensure that routes are made available to young people to help bridge the skills gap in industries such as the semiconductor industry?

The Minister also mentioned research, development and innovation in his statement, and it is vital for a productive and resilient economy, but Wales is consistently near the bottom for RD&I spending in the UK. In its recent submission to the Economy, Trade and Rural Affairs Committee on research and development, Cardiff Metropolitan University emphasises that every £1 of public spending on research, development and innovation eventually stimulates £2 of private sector spending. Cardiff Met also says that in all but two funding streams Wales's 2023-24 allocations are lower than the Reid review recommendations. I raised this issue almost exactly a year ago today with the Minister during his statement on developing technological clusters here in Wales, yet the same issue remains.

If Wales was able to achieve parity in RD&I funding and the Welsh Government committed to further financial investment through the innovation strategy into higher education research to support areas of work such as the compound semiconductor industry, the pace of development of the industry in Wales, our global competitiveness and the benefit to Welsh workers and the Welsh economy would be greatly increased. Therefore, will the Minister outline the Welsh Government's plans for the £3.2 million of consequential funding to be received following the UK Government's university innovation fund increase in November? And would the Welsh Government consider using funding from this consequential to reverse its proposed cuts to its postgraduate incentive grants for STEM, which will go a long way to supporting our ambitions around the semiconductor industry? 

Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Mae'r diwydiant lled-ddargludyddion yn rhan hanfodol o'r economi fyd-eang, ac mae'n dda gweld bod de Cymru yn gartref i un o'r clystyrau ar gyfer arloesi hynny y mae'r diwydiant yn dibynnu arnyn nhw. Un elfen o'r datganiad a oedd yn amlygu ei hun i mi, oedd yr hyn y gwnaeth y Gweinidog ei ddweud ynghylch yr angen i barhau i gynyddu swyddi da a sicrhau bod gan ein pobl ifanc y sgiliau cywir. Fel y dywedodd, talent yn y dyfodol yw'r flaenoriaeth i'r diwydiant yn fyd-eang. Felly, sut ydyn ni'n cysoni hyn wedyn â'r hyn yr ydyn ni'n ei weld gyda phrentisiaethau yn y gyllideb ddrafft? Roedd gan y Gweinidog lawer i'w ddweud cyn y Nadolig o ran bod dyfodol pobl ifanc yn flaenoriaeth. Mae'n sôn am ei strategaeth eto heddiw. Ond rydyn ni'n gweld cynnig ar gyfer un o'r toriadau mwyaf i gyllid prentisiaethau ers dechrau datganoli. Mae'r rhai sy'n darparu prentisiaethau wedi bod yn glir ynghylch eu pryder o ran yr hyn y bydd hyn yn ei olygu ar gyfer y dyfodol.

Rydyn ni'n gwybod bod bwlch sgiliau yn bodoli a bod angen mynd i'r afael â hynny ar frys. Rydyn ni'n gwybod ei fod yn arafu datblygiad economaidd. Mae'r Sefydliad Ffiseg yn dweud hynny wrthym ni mewn adroddiad diweddar ar y sector lled-ddargludyddion, gan dynnu sylw at y ffaith bod dwy ran o dair o arloeswyr ffiseg ledled y DU a phob sector wedi adrodd eu bod yn atal neu'n gohirio gweithgareddau arloesi oherwydd prinder sgiliau. Mae prentisiaethau'n darparu datrysiad hyfyw i'r bwlch sgiliau. Eto, mae'r Sefydliad Ffiseg yn dweud wrthym ni nad oes angen gradd ar fwy na 50 y cant o rolau sy'n gysylltiedig â ffiseg yn y DU, fel yn y diwydiant lled-ddargludyddion. Felly, o ystyried y bygythiad i gyllid prentisiaeth, sut y bydd y Gweinidog yn sicrhau bod llwybrau ar gael i bobl ifanc i helpu i bontio'r bwlch sgiliau mewn diwydiannau fel y diwydiant lled-ddargludyddion?

Soniodd y Gweinidog hefyd am ymchwil, datblygu ac arloesi yn ei ddatganiad, ac mae'n hanfodol ar gyfer economi gynhyrchiol a chydnerth, ond mae Cymru yn gyson yn agos at y gwaelod o ran gwariant ymchwil, datblygu ac arloesi yn y DU. Yn ei chyflwyniad diweddar i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar ymchwil a datblygu, mae Prifysgol Metropolitan Caerdydd yn pwysleisio bod pob £1 o wariant cyhoeddus ar ymchwil, datblygu ac arloesi yn y pen draw yn ysgogi £2 o wariant gan y sector preifat. Mae Met Caerdydd hefyd yn dweud bod dyraniadau 2023-24 Cymru ym mhob un ond dwy ffrwd ariannu yn is nag argymhellion adolygiad Reid. Fe godais i'r mater hwn â'r Gweinidog bron i flwyddyn yn union yn ôl i heddiw, yn ystod ei ddatganiad ar ddatblygu clystyrau technolegol yma yng Nghymru, ac eto mae'r un mater yn parhau.

Pe bai Cymru'n gallu sicrhau cydraddoldeb mewn cyllid ymchwil, datblygu ac arloesi a bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i fuddsoddi ymhellach yn ariannol drwy'r strategaeth arloesi yn ymchwil addysg uwch i gefnogi meysydd gwaith fel y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd, byddai cyflymder datblygu'r diwydiant yng Nghymru, ein cystadleurwydd byd-eang a'r manteision i weithwyr Cymru ac economi Cymru yn cynyddu'n fawr. Felly, a wnaiff y Gweinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer y £3.2 miliwn o gyllid canlyniadol i'w dderbyn yn dilyn y cynnydd yng nghronfa arloesi prifysgolion Llywodraeth y DU ym mis Tachwedd? Ac a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried defnyddio cyllid o'r arian canlyniadol hwn i wyrdroi ei thoriadau arfaethedig i'w grantiau cymhelliant ôl-raddedig ar gyfer STEM, a fydd yn mynd yn bell i gefnogi ein huchelgeisiau o ran y diwydiant lled-ddargludyddion? 

15:40

On the final point, as the Member knows, any time a consequential is provided, we look at that centrally across the Government and think about our whole Government activities. Actually, I think the broader point comes back to a range of the financial questions he mentioned, and, indeed, our innovation strategy. It is even more important, because of our budget challenges, that we gain even more money from UK sources than we have done previously. That's a challenge not just within academia, but, actually, within the private sector as well, to make sure those partnerships are highly effective, which is why the Strength in Places bid is such a good example: 10 different organisations coming together to gain £42 million that would not have been here otherwise.

I understand why the Member points out that there are budget challenges for this Government. When he raised with me issues around funding a year ago, our budget position was actually better than it is today. The funding position and the reality of where we are have worsened, not improved. The autumn statement makes this budget round we're in even worse. And it goes back to the challenge the First Minister set out, not just to be able to honestly say 'If we had more money, we could create more and do more' and that would provide a real positive purpose for Wales, but if there are going to be additional priorities, we have to understand how that money will be moved around. Wales continues to have less say over less money, and I, for one, won't give the Tories a free pass on that and try to make sure that all of the blame for those Tory choices ends up here.

When you consider apprenticeships, it's especially relevant. The loss of former EU funds and the deliberate destruction of all-Wales programmes by the Tories means that money is no longer available. That's why the budget challenge is so difficult in apprenticeships this year. And in my own department, we made a deliberate choice—I made the choice—to give relative protection to apprenticeships compared to everywhere else. That still means extraordinary challenges in the rest of the department. None of that, though, means that we are going to see less value in the money we spend. It's even more important, as I set out, that we gain greater value for that money. 

As the First Minister said, we will still invest in apprenticeships over this next year. We will still invest alongside this sector further in R&D, further in job opportunities. And, actually, the sector itself is optimistic about growing the number of jobs it has in the next few years. What all of this highlights is that if our nearer and medium-term opportunities are to be realised, we need a different partnership with the UK Government. On that, there is real positivity for the future, not just me saying as a Labour politician 'I want to see colleagues in Westminster in Government', but it goes back to the pledge that has already been made. Funds and control over them to replace EU funds will come back to Wales where they always should have been—those funds and the powers that were stolen from us by the Tories. It's yet one more good reason to vote Labour in the next UK general election, which cannot come soon enough.

Ar y pwynt olaf, fel y mae'r Aelod yn gwybod, unrhyw bryd y mae swm canlyniadol yn cael ei ddarparu, rydyn ni'n ystyried hynny'n ganolog ar draws y Llywodraeth ac yn meddwl am holl weithgareddau'r Llywodraeth. A dweud y gwir, rwy'n credu bod y pwynt ehangach yn dod â ni'n ôl i amrywiaeth y cwestiynau ariannol y gwnaeth ef sôn amdanyn nhw, ac, yn wir, ein strategaeth arloesi. Mae'n bwysicach fyth, oherwydd ein heriau cyllidebol, ein bod ni'n ennill hyd yn oed mwy o arian o ffynonellau'r DU nag yr ydyn ni wedi'i wneud o'r blaen. Mae hynny'n her, nid yn unig o fewn y byd academaidd, ond, mewn gwirionedd, o fewn y sector preifat hefyd, i sicrhau bod y partneriaethau hynny'n hynod effeithiol, a dyna pam mae'r cais Strength in Places yn enghraifft mor dda: 10 sefydliad gwahanol yn dod at ei gilydd i ennill £42 miliwn na fyddai wedi bod yma fel arall.

Rwy'n deall pam y mae'r Aelod yn nodi bod heriau cyllidebol i'r Llywodraeth hon. Pan gododd ef faterion yn ymwneud â chyllid gyda mi flwyddyn yn ôl, roedd ein sefyllfa gyllidebol, mewn gwirionedd, yn well nag y mae hi heddiw. Mae'r sefyllfa gyllidol a realiti lle yr ydym ni wedi gwaethygu, nid gwella. Mae datganiad yr hydref yn gwneud y rownd gyllidebol hon yr ydyn ni ynddi hyd yn oed yn waeth. Ac mae'n mynd yn ôl i'r her y gwnaeth y Prif Weinidog ei nodi, nid yn unig i allu dweud yn onest 'Pe bai gennym ni fwy o arian, gallen ni greu rhagor a gwneud rhagor' a byddai hynny'n rhoi pwrpas cadarnhaol gwirioneddol i Gymru, ond os oes blaenoriaethau ychwanegol yn mynd i fod, mae'n rhaid i ni ddeall sut y bydd yr arian hwnnw'n cael ei symud o gwmpas. Mae Cymru yn parhau i fod â llai o lais dros lai o arian, ac ni fyddaf i yn rhoi rhwydd hynt i'r Torïaid ar hynny ac yn ceisio sicrhau bod yr holl fai am y dewisiadau'r Torïaid hynny yn gorffen yma.

Pan ydych chi'n ystyried prentisiaethau, mae'n arbennig o berthnasol. Mae colli cronfeydd cynt yr UE a dinistrio rhaglenni Cymru gyfan yn fwriadol gan y Torïaid yn golygu nad oes arian ar gael nawr. Dyna pam y mae her y gyllideb mor anodd o ran prentisiaethau eleni. Ac yn fy adran i  fy hun, fe wnaethom ni ddewis bwriadol—fe wnes i'r dewis—i roi gwarchodaeth gymharol i brentisiaethau o'u cymharu â phob man arall. Mae hynny'n dal i olygu heriau eithriadol yng ngweddill yr adran. Nid oes dim o hynny, fodd bynnag, yn golygu ein bod ni'n mynd i weld llai o werth yn yr arian yr ydyn ni'n ei wario. Mae'n bwysicach fyth, fel y gwnes i ei nodi, ein bod ni'n ennill mwy o werth am yr arian hwnnw. 

Fel y dywedodd y Prif Weinidog, byddwn ni'n dal i fuddsoddi mewn prentisiaethau yn ystod y flwyddyn nesaf. Byddwn ni'n dal i fuddsoddi ochr yn ochr â'r sector hwn ymhellach mewn ymchwil a datblygu, ymhellach mewn cyfleoedd gwaith. Ac, mewn gwirionedd, mae'r sector ei hun yn obeithiol ynghylch cynyddu nifer y swyddi sydd ganddo yn ystod y blynyddoedd nesaf. Yr hyn y mae hyn oll yn ei amlygu yw, os ydy ein cyfleoedd agosach a mwy hir dymor yn mynd i gael eu gwireddu, mae angen partneriaeth wahanol arnon ni â Llywodraeth y DU. O ran hynny, mae positifrwydd gwirioneddol ar gyfer y dyfodol, nid dim ond fi yn dweud fel gwleidydd Llafur 'Rwyf i eisiau gweld cyd-weithwyr yn San Steffan yn y Llywodraeth', ond mae'n mynd yn ôl i'r addewid sydd eisoes wedi'i wneud. Bydd cronfeydd i gymryd lle cronfeydd yr UE a rheolaeth drostyn nhw'n dod yn ôl i Gymru, lle dylen nhw fod wedi bod erioed—y cronfeydd hynny a'r pwerau hynny a gafodd eu dwyn oddi arnom ni gan y Torïaid. Mae'n un rheswm da eto i bleidleisio dros Lafur yn etholiad cyffredinol nesaf y DU, na all ddod yn ddigon buan.

15:45

Minister, thank you very much for this statement today, highlighting the very positive nature of the semiconductor industry for Wales, and particularly for south-east Wales and, indeed, the constituents of my colleague Jayne Bryant and myself and other neighbouring authorities, because we know the industry really does provide very high-quality, well-rewarded jobs. And, as you say, there is such great potential for high growth and that research and development intensity that you mentioned, and the export-led nature of the industry is all very, very positive, I believe, for the future. 

I note that the president and the chief executive of Vishay, in commenting on their purchase of Nexperia, highlighted the clustering in south Wales, Minister, and the company's intention to collaborate with the cluster and join with the key stakeholders in developing the semiconductor industry in the UK as a whole, but obviously for us particularly in south Wales. So, I just wonder if there's anything you might say about the importance of that and how Welsh Government will support that joint working and that key partnership. 

And just also, as you mentioned the prospect of a UK Labour Government, we know that Gordon Brown's report is quite heavy on supporting the economic strengths that we currently have in areas like Wales, Scotland and the north of England, Minister, and obviously the semiconductor industry is a key part of that. So, are you already discussing with colleagues how we would be up and running with that UK-Welsh Government collaboration for the semiconductor industry in south-east Wales in the early days of that new UK Labour Government?

Gweinidog, diolch yn fawr iawn am y datganiad hwn heddiw, sy'n tynnu sylw at natur gadarnhaol iawn y diwydiant lled-ddargludyddion i Gymru, ac yn enwedig i dde-ddwyrain Cymru ac, yn wir, etholwyr fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant a minnau ac awdurdodau cyfagos eraill, oherwydd gwyddom fod y diwydiant wir yn darparu swyddi o ansawdd uchel iawn, sy'n cael eu gwobrwyo'n dda. Ac, fel y dywedwch, mae potensial mor fawr ar gyfer twf uchel a'r dwysedd ymchwil a datblygu y gwnaethoch sôn amdano, ac mae natur dan arweiniad allforion y diwydiant i gyd yn gadarnhaol dros ben, rwy'n credu, ar gyfer y dyfodol. 

Nodaf fod y llywydd a phrif weithredwr Vishay, wrth wneud sylwadau ar eu pryniant o Nexperia, wedi tynnu sylw at y clystyrau yn ne Cymru, Gweinidog, a bwriad y cwmni i gydweithio â'r clwstwr ac ymuno â'r rhanddeiliaid allweddol i ddatblygu'r diwydiant lled-ddargludyddion yn y DU gyfan, ond yn amlwg i ni yn enwedig yn ne Cymru. Felly, tybed a oes unrhyw beth y gallech ei ddweud am bwysigrwydd hynny a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cydweithio hwnnw a'r bartneriaeth allweddol honno. 

A hefyd, fel y gwnaethoch sôn am y posibilrwydd o gael Llywodraeth Lafur yn y DU, gwyddom fod adroddiad Gordon Brown yn eithaf trwm ar gefnogi'r cryfderau economaidd sydd gennym ar hyn o bryd mewn mannau fel Cymru, yr Alban a gogledd Lloegr, Gweinidog, ac yn amlwg mae'r diwydiant lled-ddargludyddion yn rhan allweddol o hynny. Felly, a ydych chi eisoes yn trafod gyda chydweithwyr sut y byddem wedi cychwyn arni gyda'r cydweithrediad hwnnw rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar gyfer y diwydiant lled-ddargludyddion yn ne-ddwyrain Cymru yn nyddiau cynnar y Llywodraeth Lafur newydd honno yn y DU?

Thank you. On Vishay and the cluster, I'm very pleased to say that not only have I directly met with representatives of the company, my officials have had further engagement and, indeed, with the wider cluster, and we've undertaken a number of introductions with different stakeholders and partners. And it was one of the things that attracted them here: that they already saw a connected and integrated cluster that was operating and that they wanted to positively be a part of. And their view isn't to simply replicate all of the businesses that are there now, they actually have ambitions to do different things that could add additional value, and they were especially keen on having a committed and skilled workforce to work with. And that longer term view on investment is something that we need in every part of this cluster to recognise not just opportunities in the next 12 to 15 months but actually to recognise that this is the growth sector for several years into the future. And, again, that underpins my choice to look at this cluster and this geography for the investment zone. 

On future relationships with a different UK Government, I'm proud to say that I led the negotiations that got the commitment to return the powers and money to Wales if we have a future UK Labour Government. I hope that I'll have a more significant role in the future in those negotiations. We shall see what happens. I think you can be confident, though, that those conversations are already taking place, both with the potential occupants of No. 10 and No. 11, but also around a future industrial strategy, the place of semiconductors and this geographic cluster within that as a UK significant cluster as well. So, we're already having those conversations as well, and there is a recognition that this is significant not just for Wales but for the UK, and its global significance is recognised as well. I think, as I said in my statement, it is a genuine success story for Wales. We should be much prouder of something that we are doing a great deal with, and I believe there'll be more to celebrate in the future. 

Diolch. O ran Vishay a'r clwstwr, rwy'n falch iawn o ddweud nid yn unig fy mod wedi cyfarfod yn uniongyrchol â chynrychiolwyr y cwmni, bod fy swyddogion wedi cael ymgysylltiad pellach ac, yn wir, gyda'r clwstwr ehangach, ac rydym wedi ymgymryd â nifer o gyflwyniadau gyda rhanddeiliaid a phartneriaid gwahanol. Ac roedd yn un o'r pethau a'u denodd yma: eu bod eisoes wedi gweld clwstwr cysylltiedig ac integredig a oedd yn gweithredu a'u bod eisiau bod yn rhan gadarnhaol ohono. Ac nid eu barn nhw yw efelychu'r holl fusnesau sydd yno nawr, mae ganddynt uchelgais i wneud gwahanol bethau a allai ychwanegu gwerth ychwanegol, ac roeddent yn arbennig o awyddus i gael gweithlu ymroddedig a medrus i weithio gyda nhw. Ac mae'r farn hirdymor honno ar fuddsoddiad yn rhywbeth y mae ei angen arnom ym mhob rhan o'r clwstwr hwn i gydnabod nid yn unig y cyfleoedd yn ystod y 12 i 15 mis nesaf ond mewn gwirionedd i gydnabod mai dyma'r sector twf am sawl blwyddyn i'r dyfodol. Ac, unwaith eto, mae hynny'n sail i'm dewis i edrych ar y clwstwr hwn a'r ddaearyddiaeth hon ar gyfer y parth buddsoddi. 

O ran perthynas â Llywodraeth wahanol y DU yn y dyfodol, rwy'n falch o ddweud fy mod wedi arwain y trafodaethau a gafodd yr ymrwymiad i ddychwelyd y pwerau a'r arian i Gymru pe bai gennym Lywodraeth Lafur yn y DU yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio y bydd gen i rôl fwy arwyddocaol yn y dyfodol yn y trafodaethau hynny. Cawn weld beth sy'n digwydd. Rwy'n credu y gallwch fod yn hyderus, serch hynny, bod y sgyrsiau hynny'n digwydd eisoes, gyda phreswylwyr posibl Rhif 10 a Rhif 11, ond hefyd o amgylch strategaeth ddiwydiannol yn y dyfodol, lle y lled-ddargludyddion a'r clwstwr daearyddol hwn o fewn hynny fel clwstwr sylweddol yn y DU hefyd. Felly, rydym eisoes yn cael y sgyrsiau hynny hefyd, ac mae cydnabyddiaeth bod hyn yn arwyddocaol nid yn unig i Gymru ond i'r DU, ac mae ei arwyddocâd byd-eang yn cael ei gydnabod hefyd. Rwy'n credu, fel y dywedais yn fy natganiad, ei fod yn llwyddiant gwirioneddol i Gymru. Dylem fod yn llawer mwy balch o rywbeth yr ydym yn gwneud llawer iawn ag ef, ac rwy'n credu y bydd mwy i'w ddathlu yn y dyfodol. 

I'll make my contribution brief, because I want to highlight the importance of the semiconductor industry in my region of South Wales East. It's important because of the Newport Wafer Fab. This site has, unfortunately, suffered a turbulent couple of years. After years of uncertainty, the workforce were beginning to look forward to a brighter future when it was acquired by Dutch-based technology company Nexperia, a subsidiary of Shanghai-listed Wingtech, in 2021. Following a review by the Tory Government, Nexperia were ordered to sell 86 per cent of its stake to, and I quote, mitigate the risk to national security. Redundancies sadly followed. Thankfully, towards the end of last year, American company Vishay came in to acquire the site, in a deal worth a reported $177 million. Though, more investment in the site and a substantial increase in the workforce are a real prospect as a result. The only stumbling block, once again, is the Westminster Government, who appear to be dragging their heels when it comes to approving the takeover. Myself and Delyth Jewell have urged Westminster to stop prevaricating and approve the deal to give workers at the site the job security that they crave, and allow the promised investment to the site to begin.

Minister, can you expand on what discussions you've had with your counterparts in Westminster to ensure this deal gets over the line sooner rather than later, and do you also share my frustration that the fate of a key component of the Welsh economy is being determined hundreds of miles away by a myriad of changing Ministers in an institution that has not traditionally put the needs of our country first? Diolch.

Fe wnaf fy nghyfraniad yn fyr, oherwydd rwyf am dynnu sylw at bwysigrwydd y diwydiant lled-ddargludyddion yn fy rhanbarth yn Nwyrain De Cymru. Mae'n bwysig oherwydd y Newport Wafer Fab. Yn anffodus, mae'r safle hwn wedi dioddef ychydig o flynyddoedd cythryblus. Ar ôl blynyddoedd o ansicrwydd, roedd y gweithlu'n dechrau edrych ymlaen at ddyfodol mwy disglair pan gafodd ei gaffael gan gwmni technoleg Nexperia o'r Iseldiroedd, is-gwmni o Shanghai Wingtech, yn 2021. Yn dilyn adolygiad gan y Llywodraeth Dorïaidd, gorchmynnwyd Nexperia i werthu 86 y cant o'i chyfran i, ac rwy'n dyfynnu, lliniaru'r risg i ddiogelwch cenedlaethol. Yn anffodus, dilynodd diswyddiadau. Diolch byth, tua diwedd y llynedd, daeth cwmni Americanaidd Vishay i mewn i gaffael y safle, mewn bargen a gofnodwyd yn werth $177 miliwn. Er hynny, mae mwy o fuddsoddiad yn y safle a chynnydd sylweddol yn y gweithlu yn obaith gwirioneddol o ganlyniad. Yr unig faen tramgwydd, unwaith eto, yw Llywodraeth San Steffan, sy'n ymddangos fel pe bai'n llusgo'i thraed o ran cymeradwyo'r trosglwyddiad. Rwyf i a Delyth Jewell wedi annog San Steffan i roi'r gorau i osgoi y mater a chymeradwyo'r cytundeb i roi'r sicrwydd swyddi y mae gweithwyr ar y safle yn dyheu amdano, a chaniatáu i'r buddsoddiad a addawyd i'r safle ddechrau.

Gweinidog, a allwch chi ymhelaethu ar ba drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda'ch swyddogion cyfatebol yn San Steffan i sicrhau bod y fargen hon yn digwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, ac a ydych chi hefyd yn rhannu fy rhwystredigaeth bod tynged elfen allweddol o economi Cymru yn cael ei bennu gannoedd o filltiroedd i ffwrdd gan fyrdd o Weinidogion newidiol mewn sefydliad nad yw wedi rhoi anghenion ein gwlad yn gyntaf yn draddodiadol? Diolch.

15:50

I think the first point around the previous ownership was I always clear that the national security considerations I understood would never be shared with Welsh Ministers. My frustration, as I've said several times in the Chamber, and indeed in direct conversation with UK Ministers, was about the time it took to review. I think the understanding of whether the Chinese-end ownership was or wasn't a risk—the starting point isn't a difficult one, but the time it took was deeply frustrating, and I know that the workforce felt that as well, as indeed the staff association made very, very clear on a number of occasions. We can look forward with some more confidence because Vishay have put in an offer that's been accepted, as well as the UK Government needing to make a choice, and the time frame is only just coming to an end for that choice. So, actually, on this issue, they're not currently dragging their heels. It's also about the pre-emption rights of the previous founder as well. So, there's a number of moving pieces that need to be resolved.

I have made very clear at the outset when Vishay announced what they wanted to do and subsequently that I want the UK Government to make a prompt decision to learn from what's happened in the past, and to make sure that the opportunities that exist really are undertaken. And it's no surprise that people are talking about Vishay. Natasha Asghar mentioned earlier the event that Jayne Bryant co-ordinated with the staff association. John Griffiths mentioned Vishay as well. There's a range of people employed currently at Newport Wafer Fab who are in a number of different constituencies, and indeed there's an opportunity for more over the medium term if, as I believe we will do, we can continue to support and grow the sector.  

Rwy'n credu mai'r pwynt cyntaf ynghylch y berchnogaeth flaenorol oedd fy mod bob amser yn glir na fyddai'r ystyriaethau diogelwch cenedlaethol yn ôl yr hyn yr oeddwn yn ei ddeall byth yn cael eu rhannu â Gweinidogion Cymru. Roedd fy rhwystredigaeth, fel rwyf wedi dweud sawl gwaith yn y Siambr, ac yn wir mewn sgwrs uniongyrchol â Gweinidogion y DU, yn ymwneud â'r amser a gymerodd i'w adolygu. Rwy'n credu nad oedd y ddealltwriaeth p'un a oedd y berchnogaeth ochr Tsieineaidd yn risg neu beidio—nid yw'r man cychwyn yn un anodd, ond roedd yr amser a gymerodd yn rhwystredig iawn, a gwn fod y gweithlu yn teimlo hynny hefyd, fel yn wir gwnaeth y gymdeithas staff yn hollol glir ar sawl achlysur. Gallwn edrych ymlaen gyda rhywfaint mwy o hyder oherwydd mae Vishay wedi rhoi cynnig sydd wedi ei dderbyn, yn ogystal â Llywodraeth y DU sydd angen gwneud dewis, ac mae'r amserlen ar gyfer y dewis hwnnw bron a dod i ben. Felly, mewn gwirionedd, ar y mater hwn, nid ydyn nhw'n llusgo'u traed ar hyn o bryd. Mae hefyd yn ymwneud â hawliau rhagbrynu y sylfaenydd blaenorol hefyd. Felly, mae nifer o ddarnau symudol y mae angen eu datrys.

Rwyf wedi nodi'n glir iawn ar y dechrau pan gyhoeddodd Vishay yr hyn yr oeddent am ei wneud, ac wedi hynny rwyf eisiau i Lywodraeth y DU wneud penderfyniad prydlon i ddysgu o'r hyn sydd wedi digwydd yn y gorffennol, ac i sicrhau bod y cyfleoedd sy'n bodoli yn cael eu cymryd mewn gwirionedd. A does dim syndod bod pobl yn siarad am Vishay. Soniodd Natasha Asghar yn gynharach am y digwyddiad wnaeth Jayne Bryant ei gyd-drefnu gyda'r gymdeithas staff. Soniodd John Griffiths am Vishay hefyd. Mae yna amrywiaeth o bobl sy'n cael eu cyflogi ar hyn o bryd yn Newport Wafer Fab sydd mewn nifer o etholaethau gwahanol, ac yn wir mae cyfle am fwy dros y tymor canolig os, fel y credwn y byddwn yn ei wneud, y gallwn barhau i gefnogi a thyfu'r sector.  

Diolch, deputy Llywydd. I'd like to thank the Minister for his very positive statement this afternoon. The south Wales semiconductor sector has brought opportunities and hundreds of millions of pounds of investment for well-paid, highly skilled, local jobs in Newport, in particular. And recent investment in the sector has been backed by solid support from the Welsh Government. In contrast, as we've heard, the Conservative Government in Westminster has created a prolonged period of uncertainty, in particular in my constituency at Newport Wafer Fab, and we did have that good news before Christmas about that investment from Vishay, which is very welcome. 

But I'd also like to thank the Minister for his support and engagement throughout this process, and particularly over the last few months, and I know that the staff association, who he met here in the Senedd, would be glad that I put that on record as well, because safeguarding the future of this highly skilled workforce demonstrates the importance of investing in long-term sustainable growth and opportunities. 

I'm really glad he mentioned KLA in Newport, which is supported by Welsh Government and expanding into my constituency. Again, a really positive step forward, and promoting diversity is also important for that sector's future growth. We must take action to ensure more people, particularly women and girls, see the sector as a route to a great career. This was something that I had a discussion on with the senior management at KLA when I met with them recently, and I know that you've done some work around that with them as well. Perhaps you can just say a little bit more about how we can increase that diversity within the sector, and also to make sure that young people in Newport and the surrounding areas know that this is a real opportunity for highly skilled, good-quality jobs in our area. 

Diolch, dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad cadarnhaol iawn y prynhawn yma. Mae sector lled-ddargludyddion de Cymru wedi dod â chyfleoedd a channoedd o filiynau o bunnau o fuddsoddiad ar gyfer swyddi medrus iawn, lleol â chyflog da yng Nghasnewydd, yn benodol. Ac mae buddsoddiad diweddar yn y sector wedi cael ei gefnogi gan gefnogaeth gadarn Llywodraeth Cymru. I'r gwrthwyneb, fel yr ydym wedi clywed, mae'r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan wedi creu cyfnod hir o ansicrwydd, yn enwedig yn fy etholaeth, yn Newport Wafer Fab, a chawsom y newyddion da hynny cyn y Nadolig am y buddsoddiad hwnnw gan Vishay, sydd i'w groesawu'n fawr. 

Ond hoffwn ddiolch hefyd i'r Gweinidog am ei gefnogaeth a'i ymgysylltiad drwy gydol y broses hon, ac yn enwedig dros y misoedd diwethaf, a gwn y byddai'r gymdeithas staff, y cyfarfu â hi yma yn y Senedd, yn falch fy mod wedi cofnodi hynny hefyd, oherwydd mae diogelu dyfodol y gweithlu medrus iawn hwn yn dangos pwysigrwydd buddsoddi mewn twf a chyfleoedd cynaliadwy hirdymor. 

Rwy'n falch iawn ei fod wedi sôn am KLA yng Nghasnewydd, sy'n cael ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru ac sy'n ehangu i'm hetholaeth. Unwaith eto, mae'n gam cadarnhaol iawn ymlaen, ac mae hyrwyddo amrywiaeth hefyd yn bwysig ar gyfer twf y sector hwnnw yn y dyfodol. Rhaid i ni weithredu i sicrhau bod mwy o bobl, yn enwedig menywod a merched, yn gweld y sector fel llwybr at yrfa wych. Roedd hyn yn rhywbeth y cefais drafodaeth arno gyda'r uwch reolwyr yn KLA pan gyfarfûm â hwy yn ddiweddar, a gwn eich bod wedi gwneud rhywfaint o waith o gwmpas hynny gyda nhw hefyd. Efallai y gallwch ddweud ychydig mwy am sut y gallwn gynyddu'r amrywiaeth honno o fewn y sector, a hefyd i sicrhau bod pobl ifanc yng Nghasnewydd a'r ardaloedd cyfagos yn gwybod bod hwn yn gyfle gwirioneddol ar gyfer swyddi medrus o ansawdd da yn ein hardal. 

Thank you for the comments and questions, particularly the kind of comments coming from the staff association. I've always been impressed when meeting the staff association that it's not just about the fact that they're organised, but they have a real understanding not just about their jobs, but about the sector itself and the different factors within it. I think one of the things we've definitely been able to offer from the Welsh Government is clarity and stability in the leadership we've provided here, and the way we've worked with other partners. And it’s worth reflecting we’re talking about a cluster in south-east Wales, much of which is in the Member’s constituency, but this is a sector that has a very wide reach right across Wales. If you think about the work that Jack Sargeant and Carolyn Thomas talk about with the Digital Signal Processing Centre of Excellence at Bangor University, and indeed the photonics centre at Wrexham University—it's reliant on semiconductors, and there’s a direct relationship with a range of the people in the cluster. It’s also directly relevant to the advanced manufacturing sector.

So, actually, this is part of what will power the future, and that future should be created by men and women working together. At the moment this sector is still very male dominated, and it’s part of the conversation we’ve had. I think the interesting point is that KLA themselves recognise they need to do more. The headquarters based in California see diversity as a strength, not a risk, and when I visited the board in California they were clear about their ambition to expand, but also the recognition of the need to have that diversity in the workforce. They understand that, to get the staff they need to help power the future, only recruiting from half the population makes it much, much harder to do, and indeed this is a sector where the traditional view around it doesn’t actually match the jobs that exist now. It’s very clean work, it’s often highly skilled, it isn’t physically demanding in the way that people see different job roles for men and women traditionally. This is actually a sector where lots of women are starting to go in, but it’s about getting them and keeping them. It’s why, when I met with people in Germany, and indeed at the semiconductor UK organisation that was launched here in Cardiff just before Christmas, they were really stressing what they’re doing to look at the future. They have a programme looking at 30 under 30—30 future leaders who are under 30—and two of the winners of that UK-wide programme from Wales are young women who are setting out what they can do. These are more examples of women being successful and being recognised and seeing a good career in the sector, as part of what we need, as well as making clear this is a career for all of us, and a career in a sector that should mean a great deal to the whole of Wales in the future. 

Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau, yn enwedig y math o sylwadau a ddaw gan y gymdeithas staff. Mae'r gymdeithas staff bob amser wedi creu argraff arnaf pan fyddaf yn cwrdd â nhw, nid oherwydd y ffaith eu bod yn drefnus yn unig, ond bod ganddynt ddealltwriaeth wirioneddol nid yn unig am eu swyddi, ond am y sector ei hun a'r gwahanol ffactorau ynddo. Rwy'n credu mai un o'r pethau yr ydym wedi gallu ei gynnig yn bendant gan Lywodraeth Cymru yw eglurder a sefydlogrwydd yn yr arweinyddiaeth a ddarparwyd gennym yma, a'r ffordd yr ydym wedi gweithio gyda phartneriaid eraill. Ac mae'n werth myfyrio ein bod yn sôn am glwstwr yn ne-ddwyrain Cymru, y mae llawer ohono yn etholaeth yr Aelod, ond mae hwn yn sector sydd â chyrhaeddiad eang iawn ledled Cymru. Os ydych chi'n meddwl am y gwaith y mae Jack Sargeant a Carolyn Thomas yn sôn amdano gyda'r Ganolfan Ragoriaeth ar gyfer Prosesu Signalau Digidol ym Mhrifysgol Bangor, ac yn wir y ganolfan ffotoneg ym Mhrifysgol Wrecsam—mae'n ddibynnol ar led-ddargludyddion, ac mae perthynas uniongyrchol gydag ystod o'r bobl yn y clwstwr. Mae hefyd yn uniongyrchol berthnasol i'r sector gweithgynhyrchu uwch.

Felly, mewn gwirionedd, mae hyn yn rhan o beth fydd yn pweru'r dyfodol, ac y dylai'r dyfodol hwnnw gael ei greu gan ddynion a menywod sy'n gweithio gyda'i gilydd. Ar hyn o bryd mae'r sector hwn yn parhau i fod yn un gyda mwyafrif uchel iawn yn ddynion, ac mae'n rhan o'r sgwrs rydyn ni wedi'i chael. Rwy'n credu mai'r pwynt diddorol yw bod KLA eu hunain yn cydnabod bod angen iddynt wneud mwy. Mae'r pencadlys yng Nghaliffornia yn gweld amrywiaeth fel cryfder, nid risg, a phan ymwelais â'r bwrdd yng Nghaliffornia roeddent yn glir ynghylch eu huchelgais i ehangu, ond hefyd cydnabod yr angen i gael yr amrywiaeth hwnnw yn y gweithlu. Maen nhw'n deall, er mwyn cael y staff sydd eu hangen arnyn nhw i helpu i bweru'r dyfodol, mae dim ond recriwtio o hanner y boblogaeth yn ei gwneud hi'n llawer anoddach i'w wneud, ac yn wir mae hwn yn sector lle nad yw'r farn draddodiadol amdano yn cyd-fynd â'r swyddi sy'n bodoli nawr. Mae'n waith glân iawn, mae'n aml yn fedrus iawn, nid yw'n gorfforol anodd yn y ffordd y mae pobl yn gweld gwahanol swyddi ar gyfer dynion a menywod yn draddodiadol. Mae hwn mewn gwirionedd yn sector lle mae llawer o fenywod yn dechrau mynd i mewn iddo, ond mae'n ymwneud â'u cael nhw a'u cadw yn y sector. Dyna pam, pan gyfarfûm â phobl yn yr Almaen, ac yn wir yn y sefydliad lled-ddargludyddion yn y DU a lansiwyd yma yng Nghaerdydd ychydig cyn y Nadolig, roeddent wir yn pwysleisio'r hyn y maen nhw'n ei wneud i edrych ar y dyfodol. Mae ganddyn nhw raglen sy'n edrych ar 30 o dan 30—30 o arweinwyr y dyfodol sydd o dan 30—ac mae dau o enillwyr y rhaglen honno ledled y DU o Gymru yn fenywod ifanc sy'n dangos yr hyn y gallant ei wneud. Dyma fwy o enghreifftiau o fenywod yn llwyddiannus ac yn cael eu cydnabod ac yn gweld gyrfa dda yn y sector, fel rhan o'r hyn sydd ei angen arnom, yn ogystal â gwneud yn glir mai gyrfa i bob un ohonom yw hon, a gyrfa mewn sector a ddylai olygu llawer iawn i Gymru gyfan yn y dyfodol. 

15:55
5. Datganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth: Cofrestru a thrwyddedu statudol ar gyfer llety ymwelwyr
5. Statement by the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism: Statutory registration and licensing of visitor accommodation

Eitem 5 yw'r datganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth: cofrestru a thrwyddedu statudol ar gyfer llety ymwelwyr. A galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Dawn Bowden.

Item 5 is the statement by the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism: statutory registration and licensing of visitor accommodation. And I call on the Deputy Minister, Dawn Bowden.

Diolch, Dirprwy Lywydd. The Welsh Government is committed to supporting a vibrant visitor economy all year round throughout Wales, whilst also helping secure thriving communities in a rapidly changing economy. We recognise how both outcomes depend on each other. This is a key focus in our tourism strategy, ‘Welcome to Wales: Priorities for the visitor economy 2020-2025’. However, the holiday market is changing rapidly. The way people book, stay and host trips across the world is barely recognisable compared with the start of this century. The growth of online booking platforms has brought many benefits, such as new routes to market and increased consumer choice. However, we are aware of concerns about the impact that some short-term lets can have on housing stock in communities and about inconsistent compliance with legal requirements.

The task of balancing the interests of a successful visitor economy with thriving local communities has led to reforms from Governments across the UK, Europe and beyond. One of the actions that we're taking, through our co-operation agreement with Plaid Cymru and our legislative programme, is to introduce a statutory registration and licensing scheme for all visitor accommodation. Last summer I published the results of our consultation for the scheme. Since then, we have continued to listen to our stakeholders, including businesses, communities and visitors. These conversations have helped us to develop our proposals.

I'm pleased to announce that it is our intention to develop a scheme where all visitor accommodation providers must meet certain requirements to operate. We want to show visitors to Wales the importance we place on their safety, and the standards we expect in the tourism sector—standards that many in the sector will already be complying with.

The purpose of this statement today is to provide an update—not the full details—of our journey so far to establish a scheme. In July we published the findings of the public consultation about how a licensing scheme could work. At the same time, we published a report of engagement sessions that we held with the sector, to discuss the technical aspects of the proposed scheme. In addition, in September we undertook a survey to gather consumer insight into how a statutory scheme might affect visitor perceptions of the accommodation offer in Wales. The 'Statutory licensing scheme for visitor accommodation providers: views of consumers and residents' report, published last month, highlights important issues that we cannot ignore and that we will seek to address through our proposals.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi economi ymwelwyr fywiog drwy gydol y flwyddyn ledled Cymru, tra hefyd yn helpu i sicrhau cymunedau ffyniannus mewn economi sy'n newid yn gyflym. Rydym yn cydnabod sut mae'r ddau ganlyniad yn dibynnu ar ei gilydd. Mae hyn yn ffocws allweddol yn ein strategaeth dwristiaeth, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau ar gyfer yr economi ymwelwyr 2020-2025'. Fodd bynnag, mae'r farchnad gwyliau yn newid yn gyflym. Prin y gellir adnabod y ffordd y mae pobl yn archebu, yn aros ac yn cynnal teithiau ledled y byd o'i gymharu â dechrau'r ganrif hon. Mae twf llwyfannau archebu ar-lein wedi dod â llawer o fanteision, megis llwybrau newydd i'r farchnad a mwy o ddewis. Fodd bynnag, rydym yn ymwybodol o bryderon am yr effaith y gall rhai tai dros dro ei chael ar stoc tai mewn cymunedau ac ynghylch cydymffurfiaeth anghyson â gofynion cyfreithiol.

Mae'r dasg o gydbwyso buddiannau economi ymwelwyr llwyddiannus â chymunedau lleol ffyniannus wedi arwain at ddiwygiadau gan lywodraethau ledled y DU, Ewrop a thu hwnt. Un o'r camau rydym yn eu cymryd, drwy ein cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru a'n rhaglen ddeddfwriaethol, yw cyflwyno cynllun cofrestru a thrwyddedu statudol ar gyfer pob llety i ymwelwyr. Yr haf diwethaf cyhoeddais ganlyniadau ein hymgynghoriad ar gyfer y cynllun. Ers hynny, rydym wedi parhau i wrando ar ein rhanddeiliaid, gan gynnwys busnesau, cymunedau ac ymwelwyr. Mae'r sgyrsiau hyn wedi ein helpu i ddatblygu ein cynigion.

Rwy'n falch o gyhoeddi mai ein bwriad yw datblygu cynllun lle mae'n rhaid i bob darparwr llety ymwelwyr fodloni gofynion penodol i weithredu. Rydyn ni eisiau dangos i ymwelwyr â Chymru y pwysigrwydd rydyn ni'n ei roi ar eu diogelwch, a'r safonau rydyn ni'n eu disgwyl yn y sector twristiaeth—safonau y bydd llawer yn y sector eisoes yn cydymffurfio â nhw.

Pwrpas y datganiad hwn heddiw yw rhoi diweddariad—nid manylion llawn—o'n taith hyd yma i sefydlu cynllun. Ym mis Gorffennaf fe wnaethom gyhoeddi canfyddiadau'r ymgynghoriad cyhoeddus ynghylch sut y gallai cynllun trwyddedu weithio. Ar yr un pryd, gwnaethom gyhoeddi adroddiad o sesiynau ymgysylltu a gynhaliwyd gennym gyda'r sector, i drafod agweddau technegol y cynllun arfaethedig. Yn ogystal, ym mis Medi gwnaethom gynnal arolwg i gasglu dealltwriaeth defnyddwyr i sut y gallai cynllun statudol effeithio ar ganfyddiadau ymwelwyr o'r cynnig llety yng Nghymru. Mae'r adroddiad 'Cynllun trwyddedu statudol i ddarparwyr llety ymwelwyr: barn defnyddwyr a phreswylwyr', a gyhoeddwyd fis diwethaf, yn amlygu materion pwysig na allwn eu hanwybyddu ac y byddwn yn ceisio mynd i'r afael â nhw trwy ein cynigion.

The report shows that amongst residents across Wales, three in five—that's 59 per cent—believe that they have 'some' or 'a lot of' tourism in their area. Of those residents, the biggest perceived positive impact—69 per cent—was to the local economy. But that increase has also brought with it some negative impacts, such as a perceived increase in littering or pollution, difficulty in parking in the area or difficulty in local people being able to find an affordable house to buy or rent in their community. In a similar vein, 89 per cent of visitors to Wales that we surveyed considered it important that the accommodation they stay in is operating safely. The ability to raise concerns or complaints about standards was important for 76 per cent of visitors. It's therefore our intention to introduce legislation to the Senedd before the end of the year to establish both a registration scheme and a licensing scheme. And it is our intention to implement this in phases.

The first phase will be a statutory registration scheme for all accommodation providers. The register will give us important data and intelligence that is not currently available. The data gathered through registration will provide us with comprehensive information on who is operating in the sector, where they’re operating, and how they are operating. And this will help us to better understand the sector and inform future policy decisions at both a local and national level.

A register will also assist us in communicating and engaging directly with the sector to share best practice and to provide updates around various existing requirements. In addition, it will support the implementation of another co-operation agreement commitment: the introduction of a visitor levy. We want to make sure that we do not cause any duplication or additional administrative burden for the sector. And we will have this in mind when we're designing the service for both the visitor levy and the registration scheme. We will work to ensure that sufficient notice and support are given to accommodation providers on the process to register. And we propose a simple online registration process that will capture the basic details of visitor accommodation.

Once the registration scheme is fully established, our intention is then to develop a scheme that will require visitor accommodation to be licensed to operate. This will be based on safety requirements initially, before progressing to licensing based on quality standards at a later stage. In line with the co-operation agreement commitment, we intend to focus our licensing efforts initially on short-term lets that could otherwise be used as residential accommodation. This is in recognition of the current disparity in regulation between the private rented sector and short-term lets and their relationship with wider factors such as affordability and availability of housing, particularly for rent, for local people.

We believe that this three-phased approach will help improve safety and quality standards and, as a result, the appeal and reputation of visitor accommodation. Having a mechanism that will establish a baseline that all providers must meet in relation to both safety and quality, before being able to operate, will convey a positive message to our visitors and help improve consumer confidence. The intention is that a licence fee will apply, with a requirement to periodically renew that licence.

The Senedd will, of course, have the opportunity to scrutinise the legislation and the associated costs when the Bill encompassing both a registration and licensing scheme is introduced. The reforms proposed entail a new level of service delivery that includes additional functions that will require dedicated resource to set up new systems, in particular for the purposes of inspecting a large number of visitor accommodation premises across Wales. As a result, the implementation of each phase will need to take budgetary and other practical considerations into account. Further work is being undertaken to ensure that the proposed legislation provides clarity for the Senedd on the approach to implementation.

Businesses in the visitor economy have shown enormous resilience through unprecedented challenges in recent years and we recognise how its success is integral to the domestic and international impressions of Wales. Like many other nations, we also recognise that the success of the visitor economy relies upon cohesive communities where hosts, places and visitors can have greater confidence in a rapidly changing market. The input from the sector, visitors and communities has been invaluable to our work so far and we will continue this engagement as we develop the scheme. Diolch yn fawr.

Mae'r adroddiad yn dangos, ymhlith trigolion ledled Cymru, bod tri o bob pump—sef 59 y cant—yn credu bod ganddyn nhw 'rywfaint' neu 'lawer o' dwristiaeth yn eu hardal. O'r trigolion hynny, yr effaith gadarnhaol ganfyddedig fwyaf—69 y cant—oedd i'r economi leol. Ond mae'r cynnydd hwnnw hefyd wedi arwain at rai effeithiau negyddol, megis cynnydd canfyddedig mewn sbwriel neu lygredd, anhawster wrth barcio yn yr ardal neu anhawster i bobl leol allu dod o hyd i dŷ fforddiadwy i'w brynu neu ei rentu yn eu cymuned. Yn yr un modd, roedd 89 y cant o ymwelwyr â Chymru a arolygwyd o'r farn ei bod yn bwysig bod y llety y maent yn aros ynddo yn gweithredu'n ddiogel. Roedd y gallu i godi pryderon neu gwynion am safonau yn bwysig i 76 y cant o ymwelwyr. Felly, ein bwriad yw cyflwyno deddfwriaeth i'r Senedd cyn diwedd y flwyddyn i sefydlu cynllun cofrestru a chynllun trwyddedu. Ac mae'n fwriad gennym weithredu hyn fesul cam.

Y cam cyntaf fydd cynllun cofrestru statudol ar gyfer pob darparwr llety. Bydd y gofrestr yn rhoi data a gwybodaeth bwysig i ni nad yw ar gael ar hyn o bryd. Bydd y data a gesglir drwy gofrestru yn rhoi gwybodaeth gynhwysfawr i ni am bwy sy'n gweithredu yn y sector, ble maent yn gweithredu, a sut maent yn gweithredu. A bydd hyn yn ein helpu i ddeall y sector yn well a llywio penderfyniadau polisi yn y dyfodol ar lefel leol a chenedlaethol.

Bydd cofrestr hefyd yn ein cynorthwyo i gyfathrebu ac ymgysylltu'n uniongyrchol â'r sector i rannu arfer gorau ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ofynion presennol amrywiol. Yn ogystal â hyn, bydd yn cefnogi gweithredu ymrwymiad cytundeb cydweithredu arall: cyflwyno ardoll ymwelwyr. Rydym am sicrhau nad ydym yn achosi unrhyw ddyblygu na baich gweinyddol ychwanegol i'r sector. A bydd gennym hyn mewn golwg pan fyddwn yn dylunio'r gwasanaeth ar gyfer yr ardoll ymwelwyr a'r cynllun cofrestru. Byddwn yn gweithio i sicrhau bod digon o rybudd a chefnogaeth yn cael eu rhoi i ddarparwyr llety ar y broses gofrestru. Ac rydym yn cynnig proses gofrestru syml ar-lein a fydd yn dal manylion sylfaenol llety ymwelwyr.

Unwaith y bydd y cynllun cofrestru wedi'i sefydlu'n llawn, ein bwriad wedyn yw datblygu cynllun a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i lety ymwelwyr gael ei drwyddedu i weithredu. Bydd hyn yn seiliedig ar ofynion diogelwch i ddechrau, cyn symud ymlaen i drwyddedu yn seiliedig ar safonau ansawdd yn ddiweddarach. Yn unol ag ymrwymiad y cytundeb cydweithio, rydym yn bwriadu canolbwyntio ein hymdrechion trwyddedu i ddechrau ar osodiadau tymor byr y gellid eu defnyddio fel llety preswyl. Mae hyn yn cydnabod yr anghyfartaledd presennol mewn rheoleiddio rhwng y sector rhentu preifat a gosodiadau tymor byr a'u perthynas â ffactorau ehangach fel fforddiadwyedd ac argaeledd tai, yn enwedig i'w rhentu, i bobl leol.

Credwn y bydd y dull tri cham hwn yn helpu i wella safonau diogelwch ac ansawdd ac, o ganlyniad, apêl ac enw da llety ymwelwyr. Bydd bod â dull a fydd yn sefydlu llinell sylfaen y mae'n rhaid i bob darparwr ei bodloni mewn perthynas â diogelwch ac ansawdd, cyn gallu gweithredu, yn cyfleu neges gadarnhaol i'n hymwelwyr ac yn helpu i wella hyder defnyddwyr. Y bwriad yw y bydd ffi drwydded yn berthnasol, gyda gofyniad i adnewyddu'r drwydded honno o bryd i'w gilydd.

Bydd y Senedd, wrth gwrs, yn cael cyfle i graffu ar y ddeddfwriaeth a'r costau cysylltiedig pan gyflwynir y Bil sy'n cwmpasu cynllun cofrestru a thrwyddedu. Mae'r diwygiadau arfaethedig yn cynnwys lefel newydd o ddarparu gwasanaethau sy'n cynnwys swyddogaethau ychwanegol a fydd yn gofyn am adnoddau pwrpasol i sefydlu systemau newydd, yn enwedig at ddibenion arolygu nifer fawr o adeiladau llety ymwelwyr ledled Cymru. O ganlyniad, bydd angen i bob cam gweithredu ystyried ystyriaethau cyllidebol ac ymarferol eraill. Mae gwaith pellach yn cael ei wneud i sicrhau bod y ddeddfwriaeth arfaethedig yn rhoi eglurder i'r Senedd ar y dull o weithredu.

Mae busnesau yn yr economi ymwelwyr wedi dangos gwytnwch aruthrol drwy heriau digynsail yn ystod y blynyddoedd diwethaf ac rydym yn cydnabod sut mae ei lwyddiant yn rhan annatod o argraffiadau domestig a rhyngwladol o Gymru. Fel llawer o wledydd eraill, rydym hefyd yn cydnabod bod llwyddiant yr economi ymwelwyr yn dibynnu ar gymunedau cydlynol lle gall gwesteion, lleoedd ac ymwelwyr fod â mwy o hyder mewn marchnad sy'n newid yn gyflym. Mae'r mewnbwn gan y sector, ymwelwyr a chymunedau wedi bod yn amhrisiadwy i'n gwaith hyd yma a byddwn yn parhau â'r ymgysylltiad hwn wrth i ni ddatblygu'r cynllun. Diolch yn fawr.

16:05

Can I thank you, Deputy Minister, for your statement? You'll recall that when the economy Minister, who was responsible for tourism at the time, got the ball rolling on the introduction of a registration scheme, I said that I didn't think it was a bad idea in principle, in and of itself, and I hoped that such a scheme would do some of the things, in fairness, that you've mentioned today—some of that minimum baseline stuff, but also the promotion and the ability for Welsh Government to contact those businesses as well. 

But, whilst this scheme could be introduced with the best of intentions, where we've seen it introduced elsewhere, we've seen how easily it can deliver the opposite outcomes to the objectives that you've set out today. So, when a similar scheme—admittedly, slightly different, I think, to what you're planning on introducing, but a similar scheme—was introduced in Scotland, for example, what we ended up seeing was a complicated and burdensome environment in which visitor accommodation providers needed to operate. In France, licensing schemes made it prohibitively expensive to operate as a small accommodation provider, and in Italy the number of businesses and visitors decreased. So, Deputy Minister, what lessons have you learnt from international examples where this registration scheme has been introduced and how will you avoid the pitfalls that other countries have experienced?

I do think that the Deputy Minister let the cat out of the bag, frankly, in the statement when she referred to the registration scheme as the first necessary step in the journey towards the introduction of a tourism tax. If I've said it once, I've said it a million times in this Chamber: one in seven people in Wales are employed in the tourism and hospitality sector, and a tax on tourism is a tax on jobs. We also know that somewhere like Venice—a tourism tax was int