Y Cyfarfod Llawn
Plenary
19/09/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Tom Giffard.
Good afternoon and welcome, all, to this afternoon's Plenary session. The first item will be questions to the First Minister, and the first question is from Tom Giffard.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fonitro effaith terfynau cyflymder 20 mya diofyn ar amseroedd teithio? OQ59941
1. What steps is the Welsh Government taking to monitor the impact of default 20 mph speed limits on journey times? OQ59941
Llywydd, a monitoring framework for 20 mph zones will be published by the end of September. This will set out the key performance indicators. One of these will be vehicle journey times and journey time variation on main through routes.
Llywydd, bydd fframwaith monitro ar gyfer parthau 20 mya yn cael ei gyhoeddi erbyn diwedd mis Medi. Bydd hwn yn nodi'r dangosyddion perfformiad allweddol. Un o'r rhain fydd amseroedd teithio cerbydau ac amrywiadau amseroedd teithio ar brif lwybrau drwodd.
Llywydd, by far the largest ever Senedd petition in history is being signed this week, with over 162,000 people and counting registering their opposition to the Welsh Labour Government's 20 mph scheme. One of the reasons people will be opposing this scheme is because of the cost to our economy. The Government's own figures show that it could be hit by up to £9 billion, and people know we can't afford it, because, after 25 years of Labour in Wales, we're languishing at the bottom of league tables for economic prosperity. They used to want to aspire to bring us up to the UK average. Now their only aspiration is stuffing 96 politicians in this place.
But if he doesn't believe me when I say there'll be an economic hit, perhaps he'll want to listen to a constituent of mine who's an audiologist making home visits across south Wales. He contacted me to tell me, and I quote part of his e-mail:
'It takes way too long from one patient to another, uses more fuel, too risky for prosecution and licence points. We can no longer visit care home patients either for the same reason and we've cancelled them. Home care nurses are complaining as they're not allocated travelling time between calls and makes it impossible to fit all patients allocated in.'
First Minister, that's just one business, but stories like this will be repeated across Wales. People across the country won't be able to receive the services that they rely on thanks to your Government's actions. So, will you commit, as the 160,000 plus-strong petition asks you to and rescind your disastrous 20 mph scheme?
Llywydd, mae deiseb fwyaf erioed y Senedd o bell ffordd yn cael ei llofnodi yr wythnos hon, a thros 162,000 o bobl a mwy yn cofrestru eu gwrthwynebiad i gynllun 20 mya Llywodraeth Lafur Cymru. Un o'r rhesymau pam y bydd pobl yn gwrthwynebu'r cynllun hwn yw oherwydd y gost i'n heconomi. Mae ffigurau'r Llywodraeth ei hun yn dangos y gallai ddioddef ergyd o hyd at £9 biliwn, ac mae pobl yn gwybod na allwn ni ei fforddio, oherwydd, ar ôl 25 mlynedd o Lafur yng Nghymru, rydym ni ar waelod isaf y tablau cynghrair ar gyfer ffyniant economaidd. Eu huchelgais yn y gorffennol oedd dod â ni i fyny i gyfartaledd y DU. Nawr eu hunig uchelgais yw stwffio 96 o wleidyddion yn y lle hwn.
Ond os nad yw'n fy nghredu pan ddywedaf y bydd yna ergyd economaidd, efallai y bydd eisiau gwrando ar etholwr i mi sy'n awdiolegydd yn gwneud ymweliadau cartref ledled y de. Cysylltodd â mi i ddweud wrthyf, ac rwy'n dyfynnu rhan o'i e-bost:
'Mae'n cymryd llawer rhy hir o un claf i'r llall, yn defnyddio mwy o danwydd, yn rhy beryglus ar gyfer erlyniad a phwyntiau trwydded. Ni allwn ymweld â chleifion cartrefi gofal mwyach chwaith am yr un rheswm ac rydym ni wedi eu canslo nhw. Mae nyrsys gofal cartref yn cwyno gan nad oes amser teithio rhwng galwadau wedi'i neilltuo iddyn nhw ac mae'n ei gwneud yn amhosibl ffitio'r holl gleifion a neilltuwyd i mewn.'
Prif Weinidog, dim ond un busnes yw hwnna, ond bydd straeon fel hyn yn cael eu hailadrodd ledled Cymru. Ni fydd pobl ledled y wlad yn gallu derbyn y gwasanaethau y maen nhw'n dibynnu arnyn nhw diolch i weithredoedd eich Llywodraeth. Felly, a wnewch chi ymrwymo, fel y mae'r ddeiseb o 160,000 a mwy yn ei ofyn i chi, i ddiddymu eich cynllun 20 mya trychinebus?
No, Llywydd.
Na wnaf, Llywydd.
Can I start by wishing the First Minister a happy birthday today? I'm sure that's on all sides of the Chamber a matter of disagreement, but there we go.
We're also, of course, this week marking the anniversary of Liz Truss becoming Prime Minister. We listen to the Tories talking about the economy. They caused a £40 billion hit to the Treasury in an hour. The entire Welsh Government budget spent by an incompetent Prime Minister in an hour, and crashing the economy. And now they tell us that they're worried about business. If they were worried about business, of course, they wouldn't have supported Brexit either.
But, First Minister, can the Welsh Government emphasise the importance of the new law on human beings, on people, on communities? One of the things that I've heard people speaking about over the last few weeks and the last few days has been about how they want their communities back, that they don't want their communities ruled by the car, that they want to feel safe in their communities, they want to feel safe on the roads. And one thing I've heard from younger people is that they don't always feel safe on our roads. The Tories don't care about them; I do. Let me say this, First Minister: let's hear about the stories of real human beings who support what the Welsh Government is doing.
A gaf i ddechrau drwy ddymuno pen-blwydd hapus i'r Prif Weinidog heddiw? Rwy'n siŵr bod hynny ar bob ochr i'r Siambr yn fater o anghytuno, ond dyna ni.
Rydyn ni hefyd, wrth gwrs, yr wythnos hon yn nodi blwyddyn ers i Liz Truss ddod yn Brif Weinidog y DU. Rydyn ni'n gwrando ar y Torïaid yn siarad am yr economi. Fe wnaethon nhw achosi ergyd o £40 biliwn i'r Trysorlys mewn awr. Cyllideb gyfan Llywodraeth Cymru wedi'i gwario gan Brif Weinidog di-glem mewn awr, ac yn chwalu'r economi. A nawr maen nhw'n dweud wrthym ni eu bod nhw'n poeni am fusnes. Os oedden nhw'n poeni am fusnes, wrth gwrs, fydden nhw ddim wedi cefnogi Brexit chwaith.
Ond, Prif Weinidog, a all Llywodraeth Cymru bwysleisio pwysigrwydd y gyfraith newydd ar fodau dynol, ar bobl, ar gymunedau? Un o'r pethau yr wyf i wedi clywed pobl yn siarad amdanyn nhw dros yr wythnosau diwethaf a'r dyddiau diwethaf yw sut maen nhw eisiau eu cymunedau yn ôl, nad ydyn nhw eisiau i'w cymunedau gael eu rheoli gan y car, eu bod nhw eisiau teimlo'n ddiogel yn eu cymunedau, eu bod nhw eisiau teimlo'n ddiogel ar y ffyrdd. Ac un peth yr wyf i wedi ei glywed gan bobl iau yw nad ydyn nhw bob amser yn teimlo'n ddiogel ar ein ffyrdd. Does dim ots gan y Torïaid amdanyn nhw; mae ots gen i. Gadewch i mi ddweud hyn, Prif Weinidog: gadewch i ni glywed am straeon pobl go iawn sy'n cefnogi'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud.
Well, I thank Alun Davies for that, Llywydd. Some people take a day off on their birthday, so I'm told. [Laughter.] Look, I want to reflect—
Wel, diolch i Alun Davies am hynna, Llywydd. Mae rhai pobl yn cymryd diwrnod i ffwrdd ar eu pen-blwydd, rwy'n clywed. [Chwerthin.] Edrychwch, rwyf i eisiau myfyrio—
You would have been in breach of Standing Orders if you'd taken the day off today, First Minister. [Laughter.]
Byddech chi wedi bod yn mynd yn groes i'r Rheolau Sefydlog pe baech chi wedi cymryd y diwrnod i ffwrdd heddiw, Prif Weinidog. [Chwerthin.]
I would never want to be in that position, Llywydd.
I want to reflect on the main point that Alun Davies made, because I was thinking about this at the weekend when I read a story that the BBC had reported of a man reflecting on the death of his brother in a car accident some years earlier, and how that death might have been prevented had the speed of the vehicle been travelling at 20 rather than 30 mph. And what that reminded me of, Llywydd, was the many conversations that I remember having in the lead-up to the organ donation Bill here on the floor of the Senedd, where I met the families of so many people who had lost their lives in road traffic accidents, and those families had gone on to agree for organs to be donated. But the impact of the loss of that individual was as alive in the lives of those people, sometimes 20 years and more after the accident had happened, as it was on the day itself, and behind this decision and this course of action lie those lives. It is the lives of people who will be saved. It is the lives of people who would otherwise be caught up in the road traffic accidents, which will not happen when people are travelling at 20 mph that do happen when people travel at 30 mph. That is the purpose of it. That is why this Government will stick fast to the decision that we have made, endorsed twice on the floor of the Senedd, not by a simple majority, but by a supermajority, because of the human stories that lie behind the decision we have made and will go on implementing here in Wales.
Fyddwn i byth eisiau bod yn y sefyllfa honno, Llywydd.
Hoffwn fyfyrio ar y prif bwynt a wnaeth Alun Davies, oherwydd roeddwn i'n meddwl am hyn dros y penwythnos pan ddarllenais stori yr oedd y BBC wedi'i hadrodd am ŵr yn myfyrio ar farwolaeth ei frawd mewn damwain car rai blynyddoedd ynghynt, a sut y gellid bod wedi atal y farwolaeth honno pe bai cyflymder y cerbyd wedi bod yn teithio ar 20 yn hytrach na 30 mya. A'r hyn y gwnaeth hynny fy atgoffa i ohono, Llywydd, oedd y sgyrsiau niferus yr wyf i'n cofio eu cael yn y cyfnod yn arwain at y Bil rhoi organau yma ar lawr y Senedd, pan wnes i gyfarfod â theuluoedd cymaint o bobl a oedd wedi colli eu bywydau mewn damweiniau traffig ffordd, ac roedd y teuluoedd hynny wedi mynd ymlaen i gytuno i organau gael eu rhoi. Ond roedd effaith colled yr unigolyn hwnnw yr un mor fyw ym mywydau'r bobl hynny, weithiau 20 mlynedd a mwy ar ôl i'r ddamwain ddigwydd, gan ei fod ar y diwrnod ei hun, a thu ôl i'r penderfyniad hwn a'r cam gweithredu hwn y mae'r bywydau hynny. Bywydau pobl a fydd yn cael eu hachub. Bywydau pobl a fyddai fel arall yn cael eu dal yn y damweiniau traffig ffordd, na fydd yn digwydd pan fydd pobl yn teithio ar gyflymder o 20 mya sy'n digwydd pan fydd pobl yn teithio ar gyflymder o 30 mya. Dyna'i bwrpas. Dyna pam y bydd y Llywodraeth hon yn glynu'n dynn at y penderfyniad yr ydym ni wedi ei wneud, a gymeradwywyd ddwywaith ar lawr y Senedd, nid gan fwyafrif syml, ond gan uwchfwyafrif, oherwydd y straeon dynol sydd y tu ôl i'r penderfyniad yr ydym ni wedi ei wneud ac y byddwn yn parhau i'w weithredu yma yng Nghymru.
First Minister, I very much agree with you that 20 mph rolled out as a default speed limit is going to save lives and is going to prevent very many serious injuries. But would you agree with me that what we've seen is a distortion of the debate from the Welsh Tories—for example, trotting out this line repeatedly that it's a blanket ban, when we know that there will be exceptions? And that is part of a pattern, First Minister, a pattern coming from the top, from the leader Andrew R.T. Davies—for example, pretending that asylum seekers coming to Wales would receive cash handouts from the Welsh Government. It's part of a pattern, First Minister, and it's part of a pattern that is distorting and debasing our democracy. We must call it out.
Prif Weinidog, rwy'n cytuno'n fawr â chi bod 20 mya wedi'i gyflwyno fel terfyn cyflymder diofyn yn mynd i achub bywydau ac yn mynd i atal llawer iawn o anafiadau difrifol. Ond a fyddech chi'n cytuno â mi mai'r hyn yr ydym ni wedi ei weld yw ystumiad o'r ddadl gan y Torïaid Cymreig—er enghraifft, y neges hon y maen nhw'n ei mynegi dro ar ôl tro ei fod yn waharddiad cyffredinol, pan ein bod ni'n gwybod y bydd eithriadau? Ac mae hynny'n rhan o batrwm, Prif Weinidog, patrwm sy'n dod o'r brig, gan yr arweinydd Andrew R.T. Davies—er enghraifft, esgus y byddai ceiswyr lloches sy'n dod i Gymru yn derbyn arian parod am ddim gan Lywodraeth Cymru. Mae'n rhan o batrwm, Prif Weinidog, ac mae'n rhan o batrwm sy'n ystumio ac yn diraddio ein democratiaeth. Mae'n rhaid i ni dynnu sylw ato.
Well, let me be clear once again, Llywydd, because I heard voices on the Conservative benches once again claiming that this is a blanket ban. They know—[Interruption.]—they know that it is not. It is a default speed limit, which is not the same as a blanket ban. [Interruption.] Llywydd, I'm prepared to go on explaining this to the leader of the opposition, but, as John Griffiths has said, some people have already concluded it's not that he doesn't understand, it's just that he's determined not to tell the truth, and that is a disgrace, an absolute disgrace, in someone who holds the office that he holds. Because the truth—[Interruption.]
Wel, gadewch i mi fod yn eglur unwaith eto, Llywydd, oherwydd clywais leisiau ar feinciau'r Ceidwadwyr unwaith eto yn honni mai gwaharddiad cyffredinol yw hwn. Maen nhw'n gwybod—[Torri ar draws.]—maen nhw'n gwybod nad dyna ydyw. Mae'n derfyn cyflymder diofyn, nad yw yr un fath â gwaharddiad cyffredinol. [Torri ar draws.] Llywydd, rwy'n barod i barhau i egluro hyn i arweinydd yr wrthblaid, ond, fel y mae John Griffiths wedi dweud, mae rhai pobl eisoes wedi dod i'r casgliad nad yw'n fater ohono ddim yn deall, ond ei fod yn benderfynol o beidio â dweud y gwir, ac mae hynny'n warth, yn warth llwyr, mewn rhywun sydd yn y swydd y mae ynddi. Oherwydd y gwir—[Torri ar draws.]
Can I make an intervention?
A gaf i dorri ar draws?
No, you can't. You will have your opportunity to ask the First Minister in a minute. The First Minister to conclude.
Na chewch, chewch chi ddim. Byddwch chi'n cael eich cyfle i holi'r Prif Weinidog mewn munud. Y Prif Weinidog i orffen.
So, let me say again to him: this is not a blanket ban.
Felly, gadewch i mi ddweud eto wrtho: nid yw hwn yn waharddiad cyffredinol.
It is.
Ydy, mae e.
Llywydd, the leader of the opposition appears to believe that by simply continuing to say something that is not true, he can make it true. It is, as the questioner at least had the grace to say in his question, a default 20 mph speed limit, and then local authorities have the ability, and all local authorities have exercised this ability, to set other speed limits. If it were a blanket ban, they would not have been able to do that. That is why it is simply untrue to keep repeating, no matter how many times it is explained, no matter how many times the leader of the opposition knows that what he is saying is a distortion of the truth, the position is it is a default speed limit, with the ability of local authorities, which local authorities are exercising, to amend that speed limit on roads where they know that that is the right answer for their local populations.
Llywydd, mae'n ymddangos bod arweinydd yr wrthblaid yn credu, trwy barhau i ddweud rhywbeth nad yw'n wir, y gall ei wneud yn wir. Fel yr oedd gan yr holwr y gras o leiaf i ddweud yn ei gwestiwn, terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yw hwn, ac yna mae gan awdurdodau lleol y gallu, ac mae pob awdurdod lleol wedi defnyddio'r gallu hwn, i osod terfynau cyflymder eraill. Pe bai'n waharddiad cyffredinol, ni fydden nhw wedi gallu gwneud hynny. Dyna pam mae'n anwir parhau i'w ailadrodd, ni waeth faint o weithiau y mae'n cael ei egluro, ni waeth faint o weithiau y mae arweinydd yr wrthblaid yn gwybod bod yr hyn y mae'n ei ddweud yn ystumiad o'r gwir, y sefyllfa yw ei fod yn derfyn cyflymder diofyn, gyda gallu awdurdodau lleol, y mae awdurdodau lleol yn ei ddefnyddio, i ddiwygio'r terfyn cyflymder hwnnw ar ffyrdd lle maen nhw'n gwybod mai dyna'r ateb cywir i'w poblogaethau lleol.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gadwraeth adeiladau hanesyddol yng Nghymru? OQ59922
2. Will the First Minister make a statement on the preservation of historic buildings in Wales? OQ59922
I thank the Member for that question, Llywydd. The criteria used in determining listed building status are necessarily stringent. The legislative framework for the management and protection of listed buildings is complemented by planning controls that can safeguard buildings of special value to communities. Public bodies, the third sector and owners have important roles in conserving our historic buildings.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r meini prawf a ddefnyddir i bennu statws adeilad rhestredig o reidrwydd yn llym. Mae'r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer rheoli a diogelu adeiladau rhestredig yn cael ei ategu gan reolaethau cynllunio a all ddiogelu adeiladau o werth arbennig i gymunedau. Mae gan gyrff cyhoeddus, y trydydd sector a pherchnogion swyddogaethau pwysig i'w cyflawni o ran diogelu ein hadeiladau hanesyddol.
Thank you, First Minister. As you will know, the heritage sector in Wales is worth a staggering £960 million to the Welsh economy, and Wales is truly blessed with having a high number of historic buildings and monuments. However, these need considerable care if they are to be maintained and preserved for future generations. The First Minister will be aware of a number of heritage organisations who have expressed concern recently over the shortage of craftsmen and women who have knowledge of the traditional building skills that are needed to repair and restore these historic buildings and monuments. I acknowledge that Cadw are currently working with partners across Wales to address this issue and that the Welsh Government is working with Qualifications Wales on the development of new qualifications that will raise the profile of traditional building skills. But if we are going to attract people into this sector, they need to know the extent of skill shortage and the potential for work post qualification. With this in mind, what assessment has the Welsh Government made of the shortfall of skilled workers trained within the heritage craft sector and what efforts have been taken to advertise traditional building craft as a potential career for school leavers? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Fel y byddwch yn gwybod, mae'r sector treftadaeth yng Nghymru werth swm anhygoel o £960 miliwn i economi Cymru, ac mae Cymru yn wirioneddol ffodus o fod â nifer fawr o adeiladau a henebion hanesyddol. Fodd bynnag, mae angen gofal sylweddol ar y rhain os ydyn nhw'n mynd i gael eu cynnal a'u cadw ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o nifer o sefydliadau treftadaeth sydd wedi mynegi pryder yn ddiweddar am brinder crefftwyr a chrefftwragedd sydd â gwybodaeth am y sgiliau adeiladu traddodiadol sydd eu hangen i atgyweirio ac adfer yr adeiladau a'r henebion hanesyddol hyn. Rwy'n cydnabod bod Cadw yn gweithio gyda phartneriaid ledled Cymru ar hyn o bryd i fynd i'r afael â'r broblem hon a bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Cymwysterau Cymru ar ddatblygu cymwysterau newydd a fydd yn codi proffil sgiliau adeiladu traddodiadol. Ond os ydym ni'n mynd i ddenu pobl i mewn i'r sector hwn, mae angen iddyn nhw fod yn ymwybodol o faint y prinder sgiliau a'r potensial ar gyfer gwaith ar ôl cymhwyso. Gyda hyn mewn golwg, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r diffyg gweithwyr medrus sydd wedi'u hyfforddi yn y sector crefftau treftadaeth a pha ymdrechion a wnaed i hysbysebu crefft adeiladu traddodiadol fel gyrfa bosibl i ymadawyr ysgol? Diolch.
Well, I thank Joel James for that important question, and I agree with everything, I think, that he said. The sector is a very important one here in Wales. We are lucky enough—we have over 30,000 listed buildings in Wales, and Cadw continues to list buildings of national significance. I think, in the last year, they listed 26 new buildings out of 88 applications. So, the criteria are stringent, and so they should be. But Joel James is right to say that there is a shortage of people with the very specialist skills that are needed to protect and preserve some of our most important historic buildings. It's why Cadw has taken the lead, in working with others in exactly the way that the Member said, to identify where skill shortages exist, to make sure that there are qualifications available for people who would be willing to train, and then that those people know that there will be a flow of work for them to do in future.
One of the reasons why it is so important that Cadw takes the lead is because those skills are likely to be needed to be shared across a range of different projects, not all of them being run by the same organisation. Cadw, as the co-ordinating body, is well placed to make sure that that flow of work can be made available, and Cadw, of course, itself is a major funder of the sort of work that those skills would be needed to complete. Last year, Cadw issued 58 historic building grants, worth nearly £2 million. The Welsh Government will continue to work with Cadw, with Qualifications Wales, to make sure that people who would be prepared to devote their working lives to some, I think, of the most rewarding work that they will find available for them know that those opportunities exist, and that we work together to increase the supply of people to take up those opportunities.
Wel, diolch i Joel James am y cwestiwn pwysig yna, ac rwy'n cytuno â phopeth, rwy'n credu, a ddywedodd. Mae'r sector yn un pwysig iawn yma yng Nghymru. Rydym ni'n ddigon ffodus—mae gennym ni dros 30,000 o adeiladau rhestredig yng Nghymru, ac mae Cadw yn parhau i restru adeiladau o arwyddocâd cenedlaethol. Rwy'n credu, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, eu bod nhw wedi rhestru 26 adeilad newydd allan o 88 cais. Felly, mae'r meini prawf yn llym, ac fe ddylen nhw fod. Ond mae Joel James yn iawn i ddweud bod prinder pobl sydd â'r sgiliau arbenigol iawn sydd eu hangen i ddiogelu a chadw rhai o'n hadeiladau hanesyddol pwysicaf. Dyna pam mae Cadw wedi cymryd yr awenau, o ran gweithio gydag eraill yn yr union ffordd y dywedodd yr Aelod, i nodi lle mae prinder sgiliau yn bodoli, i wneud yn siŵr bod cymwysterau ar gael i bobl a fyddai'n fodlon hyfforddi, ac yna bod y bobl hynny yn gwybod y bydd llif o waith iddyn nhw ei wneud yn y dyfodol.
Un o'r rhesymau pam mae mor bwysig bod Cadw yn cymryd yr awenau yw oherwydd ei bod hi'n debygol y bydd angen rhannu'r sgiliau hynny ar draws amrywiaeth o brosiectau gwahanol, nad yw pob un ohonyn nhw'n cael eu rhedeg gan yr un sefydliad. Mae Cadw, fel y corff cydgysylltu, mewn sefyllfa dda i wneud yn siŵr bod modd y gall y llif gwaith hwnnw gael ei wneud ar gael, ac mae Cadw, wrth gwrs, ei hun yn ariannwr mawr o'r math o waith y byddai angen y sgiliau hynny i'w gwblhau. Y llynedd, cyflwynodd Cadw 58 o grantiau adeiladu hanesyddol, gwerth bron i £2 filiwn. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Cadw, gyda Cymwysterau Cymru, i wneud yn siŵr bod pobl a fyddai'n barod i ymroi eu bywydau gwaith i rywfaint, rwy'n credu, o'r gwaith mwyaf gwerth chweil y byddan nhw'n ei ganfod ar gael iddyn nhw yn gwybod bod y cyfleoedd hynny'n bodoli, a'n bod ni'n gweithio gyda'n gilydd i gynyddu'r cyflenwad o bobl i fanteisio ar y cyfleoedd hynny.
The First Minister may be aware that the Petitions Committee, of which, I believe, Joel James is a member, has considered—and it will be having a debate on the floor of this Chamber—the issue of conservation management plans and having those being made compulsory for historic buildings. I'm really glad that the committee has done that, and I say 'thank you' across party, across the committee, to those Members who've done it. The petition was initiated by the Ruperra Castle Preservation Trust, and I would strongly recommend that the Welsh Government, before preparing a response to the debate in this Chamber, speaks to the Ruperra Castle Preservation Trust on specifically why it would be helpful for Ruperra castle. Ruperra castle is in private ownership, but having a conservation management plan there would, at least, help secure the castle for the future, even if it doesn't open it up to visitors. Could I, therefore, ask for the First Minister's support in that and that the Welsh Government then, as I say, subsequently listens to Ruperra Castle Preservation Trust?
Efallai fod y Prif Weinidog yn ymwybodol bod y Pwyllgor Deisebau, y mae, rwy'n credu, Joel James yn aelod ohono, wedi ystyried—a bydd yn cael dadl ar lawr y Siambr hon—mater cynlluniau rheoli cadwraeth a chael gwneud y rheini'n orfodol ar gyfer adeiladau hanesyddol. Rwy'n falch iawn bod y pwyllgor wedi gwneud hynny, ac rwy'n dweud 'diolch' ar draws y pleidiau, ar draws y pwyllgor, i'r Aelodau hynny sydd wedi gwneud hynny. Cychwynnwyd y ddeiseb gan Ymddiriedolaeth Cadwraeth Castell Rhiw'r Perrai, a byddwn yn argymell yn gryf bod Llywodraeth Cymru, cyn paratoi ymateb i'r ddadl yn y Siambr hon, yn siarad ag Ymddiriedolaeth Cadwraeth Castell Rhiw'r Perrai am pam yn benodol y byddai'n ddefnyddiol i gastell Rhiw'r Perrai. Mae Castell Rhiw'r Perrai mewn perchnogaeth breifat, ond byddai bod â chynllun rheoli cadwraeth yno, o leiaf, yn helpu i ddiogelu'r castell ar gyfer y dyfodol, hyd yn oed os nad yw'n ei agor i ymwelwyr. A gaf i, felly, ofyn am gefnogaeth y Prif Weinidog yn hynny a bod Llywodraeth Cymru wedyn, fel y dywedais i, yn gwrando ar Ymddiriedolaeth Cadwraeth Castell Rhiw'r Perrai?
Well, thank you to Hefin David. I am a supporter of the Petitions Committee, and, I think, under the leadership of Jack Sargeant in this Senedd term, it's been doing some exceptionally interesting work. So, I'll look forward to having that debate on the floor of the Senedd. The Member responsible for these matters is in the Chamber and will have heard what Hefin David said, and he can be sure that the Government will be thinking carefully about the case for statutory management plans in this sector and will make our response when that debate takes place.
Wel, diolch i Hefin David. Rwy'n gefnogwr o'r Pwyllgor Deisebau, ac, rwy'n credu, o dan arweinyddiaeth Jack Sargeant yn nhymor y Senedd hon, ei fod wedi bod yn gwneud gwaith eithriadol o ddiddorol. Felly, edrychaf ymlaen at gael y ddadl honno ar lawr y Senedd. Mae'r Aelod sy'n gyfrifol am y materion hyn yn y Siambr a bydd wedi clywed yr hyn a ddywedodd Hefin David, a gall fod yn sicr y bydd y Llywodraeth yn meddwl yn ofalus am yr achos dros gynlluniau rheoli statudol yn y sector hwn ac y byddwn yn cyflwyno ein hymateb pan fydd y ddadl honno'n cael ei chynnal.
Brif Weinidog, mae'n drist nodi bod Caerdydd wedi colli un o'r strydoedd olaf o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg yng nghanol ein prifddinas ni. Bydd trigolion Caerdydd o oedran arbennig yn siarad yn hiraethus iawn am y pwll nofio Fictoraidd, y Guildford baths, oedd ar y stryd yna—adeilad o bensaernïaeth arbennig wedi ei ddymchwel am westy sy'n bensaernïol ddi-nod. Wrth ddymchwel adeiladau Guildford Crescent ac amddifadu busnesau bychain o'u cartref, dywedodd y cyngor nad oedd angen asesiad impact amgylcheddol ar y datblygwyr. Yn sicr, wedi i'r ffasâd nawr ddilyn gweddill yr adeiladau, dylai fod asesiad llawn hefyd o'r impact diwylliannol ac economaidd o golli adeiladau felly. Fel un sydd wedi byw yng Nghaerdydd ers degawdau, Prif Weinidog, rwy'n siŵr bod yna adeiladau yr ydych chi'n hiraethu amdanyn nhw fan hyn yn y brifddinas sydd nawr yn angof. Sut all Llywodraeth Cymru gydweithio â Chyngor Caerdydd i sicrhau nad yw'n prifddinas yn colli rhagor o fannau hanesyddol, ac a fyddech chi'n ystyried galwad y Sefydliad Siartredig Adeiladu am lefi dymchwel ar ddatblygwyr? Diolch yn fawr.
First Minister, it's sad to note that Cardiff has lost one of the last nineteenth century streets in the centre of our capital city. The residents of Cardiff of a particular age will speak longingly about the Victorian swimming pool, the Guildford baths, that were on that road—a building of great architecture that was destroyed to build a hotel that is meaningless in architectural terms. In destroying Guildford Crescent and depriving local businesses of their homes, the council said that there was no environmental impact assessment necessary from the developers. Certainly, given that the façade has now followed the rest of the buildings, there should have been a full assessment of the cultural and economic impact of losing these buildings too. As one who's lived in Cardiff for decades, First Minister, I'm sure that there are buildings that you miss greatly in the capital city that have now been forgotten. How can the Welsh Government work with Cardiff Council to ensure that our capital city doesn't lose more of its historic sites, and would you consider the call by the Chartered Institute of Building for a demolition levy on developers? Thank you.
Diolch yn fawr i Rhys ab Owen. Beth sydd wedi digwydd yn Guildford Crescent, fel dwi'n ei deall, yw bod y developer wedi symud ymlaen i wneud pethau heb gael y caniatâd gyda Chyngor Caerdydd. So, lan i Gyngor Caerdydd yw e nawr os ydyn nhw'n mynd i wneud unrhyw beth yn ffurfiol yn erbyn y person sydd wedi mynd ymlaen heb gael y caniatâd i'w wneud e.
Yn gyffredinol, Llywydd, cyfeiriais i yn yr ateb gwreiddiol at y ffaith bod y pwerau gydag awdurdodau lleol i greu rhestri lleol, a phan fyddan nhw yn gwneud hynny a rhoi adeiladau ac yn y blaen ar y rhestr, maen nhw'n gallu cryfhau beth maen nhw'n gallu ei wneud i warchod pethau fel yna i'r dyfodol. Ysgrifennodd y Dirprwy Weinidog mas i'r awdurdodau lleol nôl ym mis Gorffennaf flwyddyn diwethaf yn tynnu eu sylw nhw at y pwerau sydd gyda nhw ac i drial dweud wrthyn nhw am bwysigrwydd defnyddio'r pwerau yna, defnyddio'r pwerau sydd gyda chynghorau lleol, i helpu i warchod adeiladau a llefydd eraill ble mae lot o ddiddordeb lleol, a phan fo adeiladau fel yna yn cyfeirio at garacter lleol pethau, fel Guildford Crescent yma yng Nghaerdydd.
I thank Rhys ab Owen. What's happened in Guildford Crescent, as I understand it, is that the developer has moved forward with things without gaining consent from Cardiff Council. So, it's up to Cardiff Council now whether they're going to take any formal action against the party that has preceded without consent.
Generally, Llywydd, I referred in my original answer to the fact that local authorities have powers to create local lists, and when they do so and put those buildings and so forth on those lists, they can strengthen what they can do to protect those buildings for the future. The Deputy Minister wrote out to the local authorities back in last July, drawing their attention to the powers that they have and to try and tell them about the importance of using those powers, using the powers that local councils have, to protect buildings and other locations where there is a lot of local interest, and when those kinds of buildings make reference to the local character, in terms of things like Guildford Crescent here in Cardiff.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Many happy returns, First Minister. I'm sure we could all think of better places on our birthday to be than the debating Chamber of the Senedd, or maybe not in this case. But I'd like to raise with you the tweet that the Counsel General put out on Saturday, and it's worth repeating:
'Tories so happy to see people and particularly children killed and injured on our roads.'
That, surely, is unacceptable language to use when trying to engage in a policy position that we have a disagreement over. To say that we would be particularly pleased to see children killed and injured is not acceptable, is it, First Minister?
Diolch, Llywydd. Pen-blwydd hapus a llawer ohonyn nhw, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y gallai pob un ohonom ni feddwl am leoedd gwell i fod ynddyn nhw ar ein pen-blwydd na Siambr drafod y Senedd, neu efallai nad yw hyn yn wir. Ond hoffwn godi gyda chi y trydariad a gyhoeddwyd gan y Cwnsler Cyffredinol ddydd Sadwrn, ac mae'n werth ei ailadrodd:
'Torïaid mor hapus i weld pobl ac yn enwedig plant yn cael eu lladd a'u hanafu ar ein ffyrdd.'
Mae hynny, does bosib, yn iaith annerbyniol i'w defnyddio wrth geisio ymgymryd â safbwynt polisi yr ydym ni'n anghytuno yn ei gylch. Nid yw dweud y byddem ni'n arbennig o falch o weld plant yn cael eu lladd a'u hanafu yn dderbyniol, ydy e, Prif Weinidog?
Well, as I understand, the Counsel General took the tweet down immediately and has since acknowledged that he would not have expressed it in that way had he been in a position to give it further consideration.
Wel, fel yr wyf i'n deall, fe wnaeth y Cwnsler Cyffredinol ddileu'r trydariad ar unwaith ac ers hynny mae wedi cydnabod na fyddai wedi ei fynegi yn y ffordd honno pe bai wedi bod mewn sefyllfa i roi ystyriaeth bellach iddo.
I'm grateful that that tweet was taken down, but I didn't hear an apology to the people that it was aimed at. Ultimately, it was a very offensive tweet, to say the least, to say that we would wish to see children being injured. But it's been taken down. I had hoped that you as First Minister might have apologised on behalf of the Counsel General, but, obviously, that's not forthcoming.
So, could I ask you, First Minister, on the budget proposals that your Government is considering at the moment, what level of protection will the NHS budget be afforded in those discussions, given the statement from the health Minister last week that all health boards are in some form of financial special measures now and that the projected overspend of their budgets is £800 million?
Rwy'n ddiolchgar bod y trydariad hwnnw wedi cael ei ddileu, ond ni chlywais ymddiheuriad i'r bobl yr oedd wedi ei anelu atyn nhw. Yn y pen draw, roedd yn drydariad sarhaus iawn, a dweud y lleiaf, i ddweud y byddem ni'n dymuno gweld plant yn cael eu hanafu. Ond mae wedi cael ei ddileu. Roeddwn i wedi gobeithio efallai y byddech chi fel Prif Weinidog wedi ymddiheuro ar ran y Cwnsler Cyffredinol, ond, yn amlwg, nid yw hynny'n mynd i ddigwydd.
Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, am y cynigion cyllideb y mae eich Llywodraeth yn eu hystyried ar hyn o bryd, pa lefel o amddiffyniad fydd yn cael ei rhoi i gyllideb y GIG yn y trafodaethau hynny, o gofio'r datganiad gan y Gweinidog iechyd yr wythnos diwethaf bod pob bwrdd iechyd mewn rhyw fath o fesurau arbennig ariannol nawr a bod y gorwariant a ragwelir o'u cyllidebau yn £800 miliwn?
Llywydd, it is the case that all health boards in Wales are facing challenges with their budgets. That is no surprise to anybody who recognises the impact on all our public services of more than a decade of Conservative austerity. That is the reason that health boards in Wales are under such pressure: it is because their budgets have been held down year after year. If you want to look, Llywydd, at the graphs that are there in the public domain, they show that, in 2010, briefly, as a result of a decade of rising investment, the proportion of national income spent on health services across the United Kingdom reached the average spent in countries like Germany and France and others with whom we would often compare ourselves. Ever since, that graph has drifted, drifted down and down, so that the gap between what is needed in our public services and what is available as a result of central Government decisions simply means that health boards end up in the position that they are in, compounded now by inflation, the impact of rapidly rising energy costs, unfunded pay settlements, where the UK Government strikes pay deals and provides no money at all with which to fund them. The result is health boards right across Wales—and right across United Kingdom, be in no doubt at all; health boards everywhere—. This is not a Welsh phenomenon; just look at what is happening across our border and see the difficulties the health boards there are in as well.
This Government will always prioritise the national health service. That has been the character of the conversations that we have had right across the summer to make sure that, despite the pressures that are there and the difficulties that the health boards are reporting, we are mobilising whatever help we can find across the Welsh Government to protect them from the worst of the effects of his party’s onslaught on public services.
Llywydd, mae'n wir bod pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn wynebu heriau gyda'u cyllidebau. Nid yw hynny'n unrhyw syndod i unrhyw un sy'n cydnabod yr effaith ar ein holl wasanaethau cyhoeddus o fwy na degawd o gyni cyllidol Ceidwadol. Dyna'r rheswm y mae byrddau iechyd yng Nghymru o dan gymaint o bwysau: mae oherwydd bod eu cyllidebau wedi cael eu dal i lawr flwyddyn ar ôl blwyddyn. Os hoffech chi edrych, Llywydd, ar y graffiau sydd ar gael yn gyhoeddus, maen nhw'n dangos, yn 2010, yn gryno, o ganlyniad i ddegawd o fuddsoddiad cynyddol, bod cyfran yr incwm cenedlaethol a wariwyd ar wasanaethau iechyd ledled y Deyrnas Unedig wedi cyrraedd y cyfartaledd a wariwyd mewn gwledydd fel yr Almaen a Ffrainc ac eraill y byddem ni'n aml yn cymharu ein hunain â nhw. Byth ers hynny, mae'r graff hwnnw wedi drifftio, drifftio i lawr ac i lawr, fel bod y bwlch rhwng yr hyn sydd ei angen yn ein gwasanaethau cyhoeddus a'r hyn sydd ar gael o ganlyniad i benderfyniadau Llywodraeth ganolog yn golygu bod byrddau iechyd yn cyrraedd y sefyllfa y maen nhw ynddi, wedi'i gwaethygu nawr gan chwyddiant, effaith costau ynni sy'n codi'n gyflym, setliadau cyflog heb eu hariannu, lle mae Llywodraeth y DU yn dod i gytundebau cyflog ac yn darparu dim arian o gwbl i'w hariannu. Y canlyniad yw bod byrddau iechyd ledled Cymru gyfan—a ledled y Deyrnas Unedig gyfan, heb unrhyw amheuaeth o gwbl; byrddau iechyd ym mhobman—. Nid ffenomen Gymreig mo hon; edrychwch ar yr hyn sy'n digwydd dros ein ffin a gweld yr anawsterau y mae'r byrddau iechyd yno ynddynt hefyd.
Bydd y Llywodraeth hon bob amser yn blaenoriaethu'r gwasanaeth iechyd gwladol. Dyna fu cymeriad y sgyrsiau yr ydym ni wedi eu cael ar draws yr haf i wneud yn siŵr, er gwaethaf y pwysau sydd yno a'r anawsterau y mae'r byrddau iechyd yn eu hadrodd, ein bod ni'n gweithredu pa bynnag gymorth y gallwn ni ddod o hyd iddo ar draws Llywodraeth Cymru i'w hamddiffyn rhag effeithiau gwaethaf ymosodiad ei blaid ar wasanaethau cyhoeddus.
It’s always someone else’s fault when it comes to the First Minister—
Bai rhywun arall yw hi bob amser pan ddaw i'r Prif Weinidog—
Well, in this case, you're telling me it is.
Wel, yn yr achos hwn, rydych chi'n dweud hynny wrthyf i.
—a Minister, when he was an MS, who pressed the button to obviously cut the NHS budget here in Wales. And my initial question to the First Minister was: will the health budget be afforded any form of protection under the current discussions that are going on in Government? I fully accept there are challenges across the whole of the United Kingdom, but Wales is the only country where all health boards are in some form of financial special measure. No other country in the United Kingdom has that in place. But you really do have to ask: have you got your priorities right, First Minister? There is a petition, as we’ve heard, on the Petitions Committee website against the 20 mph blanket ban that has come in, up to 162,000 signatures. You are proposing to put another 36 politicians into this institution, at a cost of £120 million, and yet, when I offer you a simple chance to offer some comfort to those in the health service and those who depend on the health service that it would be afforded some form of protection in the budget round, you choose not to take that opportunity to offer that protection. So, have you got your priorities right, First Minister?
—Gweinidog, pan oedd yn Aelod o'r Senedd, a bwysodd y botwm yn amlwg i dorri cyllideb y GIG yma yng Nghymru. A fy nghwestiwn gwreiddiol i'r Prif Weinidog oedd: a fydd unrhyw fath o amddiffyniad yn cael ei roi i'r gyllideb iechyd o dan y trafodaethau presennol sy'n cael eu cynnal yn y Llywodraeth? Rwy'n derbyn yn llawn bod heriau ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, ond Cymru yw'r unig wlad lle mae pob bwrdd iechyd mewn rhyw fath o fesur arbennig ariannol. Nid oes gan unrhyw wlad arall yn y Deyrnas Unedig hynny ar waith. Ond mae'n rhaid i chi ofyn mewn gwirionedd: a ydych chi wedi cael eich blaenoriaethau yn iawn, Prif Weinidog? Mae deiseb, fel y clywsom ni, ar wefan y Pwyllgor Deisebau yn erbyn y gwaharddiad cyffredinol 20 mya sydd wedi cael ei gyflwyno, hyd at 162,000 o lofnodion. Rydych chi'n cynnig rhoi 36 o wleidyddion arall yn y sefydliad hwn, am gost o £120 miliwn, ac eto, pan fyddaf yn cynnig cyfle syml i chi gynnig rhywfaint o gysur i'r rhai yn y gwasanaeth iechyd a'r rhai sy'n dibynnu ar y gwasanaeth iechyd y byddai'n cael rhyw fath o amddiffyniad yn rownd y gyllideb, rydych chi'n dewis peidio â chymryd y cyfle hwnnw i gynnig yr amddiffyniad hwnnw. Felly, a ydych chi wedi cael eich blaenoriaethau yn iawn, Prif Weinidog?
Well, first of all, Llywydd, let me repeat everything that we have done over this summer is designed to protect the health service. So, if he wants an answer on that, he’s got it. Everything we are doing is designed to help the health service in the difficulties that they are reporting; let nobody be in any doubt of that. And of course, the £92 million that the health service will save as the result of fewer road accidents is itself a help to the health service during these difficult times, and that’s every single year that they will benefit in that way. And equipping the Senedd to make sure that it can do the job that we are asked to do, dealing with a £20 billion budget, dealing with the powers that we now have to raise taxes, dealing with the powers that we have to legislate for people in Wales, making sure that this institution is fit for the responsibilities that we exercise and will be so into the future, that is an investment in all our public services to make sure that the decisions that are made here are the very best decisions that can be made.
Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, gadewch i mi ailadrodd mai bwriad popeth yr ydym ni wedi ei wneud dros yr haf hwn yw diogelu'r gwasanaeth iechyd. Felly, os yw ef eisiau ateb ar hynny, mae ganddo. Bwriad popeth yr ydym ni'n ei wneud yw helpu'r gwasanaeth iechyd yn yr anawsterau y maen nhw'n eu hadrodd; gadewch i neb fod mewn unrhyw amheuaeth o hynny. Ac wrth gwrs, mae'r £92 miliwn y bydd y gwasanaeth iechyd yn ei arbed o ganlyniad i lai o ddamweiniau ar y ffyrdd ei hun yn gymorth i'r gwasanaeth iechyd yn ystod yr oes anodd sydd ohoni, a byddan nhw'n elwa yn y ffordd honno bob un blwyddyn. Ac mae arfogi'r Senedd i wneud yn siŵr y gall wneud y gwaith y gofynnir i ni ei wneud, gan ymdrin â chyllideb o £20 biliwn, ymdrin â'r pwerau sydd gennym nawr i godi trethi, delio â'r pwerau sydd gennym i ddeddfu i bobl yng Nghymru, gan sicrhau bod y sefydliad hwn yn addas ar gyfer y cyfrifoldebau rydym ni'n eu harfer ac y bydd yn y dyfodol, mae hwnnw'n fuddsoddiad yn ein holl wasanaethau cyhoeddus i wneud yn siŵr mai'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yma yw'r penderfyniadau gorau y gellir eu gwneud.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Ddoe, mi gafodd cynlluniau cyffrous eu cyhoeddi i droi’r Senedd yma yn Senedd gryfach, fwy cynrychioliadol, fydd yn gwasanaethu Cymru’n well, a hynny 26 o flynyddoedd ers y refferendwm datganoli gwreiddiol. Dwi'n edrych ymlaen at gydweithio o fewn y Senedd yma i wireddu hyn; mae o'n gam hanesyddol.
Thank you, Llywydd. Yesterday, exciting plans were published to turn this Parliament into a stronger, more representative Parliament that will better serve Wales, and that is 26 years since the original devolution referendum. I look forward to collaborating within this Senedd to deliver this; it's a historic step.
One thing reform of this Senedd will do is to bring us closer to the level of representation that they have in the Scottish Parliament. Yesterday marked nine years since the Scottish independence referendum. I’d like to ask the First Minister: is this a fairer, more equal union now as a result of that vote?
Un peth y bydd diwygio'r Senedd hon yn ei wneud yw dod â ni'n agosach at lefel y gynrychiolaeth sydd ganddyn nhw yn Senedd yr Alban. Roedd hi'n naw mlynedd ddoe ers refferendwm annibyniaeth yr Alban. Hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog: a yw hwn yn undeb tecach, mwy cyfartal nawr o ganlyniad i'r bleidlais honno?
Well, Llywydd, I agree with what the leader of Plaid Cymru said, that the changes that we propose to make will bring the representation of people in Wales closer to the representation that other parts of the United Kingdom already enjoy, and I don't think there is anything that anybody would regret in making sure that the democratic rights of Welsh people are commensurate with the democratic rights that people elsewhere in the same United Kingdom have. Do I think that the United Kingdom today is a stronger union than it was some time ago? Well, I don't. I've long said that the assault on devolution, particularly since 2019, has the effect of undermining support for the union rather than building it up. My aim, of course, Llywydd, is to make the case for the union, a case that I believe is there to be made and made powerfully. But the actions of the 2019 Conservative Government, with its mistaken policy of muscular unionism, taking back money, taking back powers, undermining the settlement that was voted for in two referendums here in Wales, I'm afraid has the opposite effect.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru, y bydd y newidiadau yr ydym ni'n bwriadu eu gwneud yn dod â chynrychiolaeth pobl yng Nghymru yn agosach at y gynrychiolaeth y mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig eisoes yn ei mwynhau, ac nid wyf i'n credu bod unrhyw beth y byddai unrhyw un yn ei ddifaru o wneud yn siŵr bod hawliau democrataidd pobl Cymru yn gymesur â'r hawliau democrataidd sydd gan bobl mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig. A ydw i'n credu bod y Deyrnas Unedig heddiw yn undeb cryfach nag yr oedd beth amser yn ôl? Wel, dydw i ddim. Rwyf i wedi dweud ers tro bod yr ymosodiad ar ddatganoli, yn enwedig ers 2019, yn cael yr effaith o danseilio cefnogaeth i'r undeb yn hytrach na'i ddatblygu. Fy nod, wrth gwrs, Llywydd, yw gwneud y ddadl dros yr undeb, dadl yr wyf i'n ei gredu sydd yno i'w gwneud ac i'w gwneud yn rymus. Ond mae gweithredoedd Llywodraeth Geidwadol 2019, â'i pholisi anghywir o undeboliaeth cyhyrog, gan gymryd arian yn ôl, cymryd pwerau yn ôl, tanseilio'r setliad y pleidleisiwyd drosto mewn dau refferendwm yma yng Nghymru, yn cael yr effaith groes mae arnaf ofn.
I'm grateful for the response. Of course it's an unequal union; the evidence is quite clear. That's why I think it's time for a redesign of Britain. The First Minister thinks it's time to double down. But let's look at how inequalities are manifested. One example: last week, I asked the First Minister about Keir Starmer's lack of commitment to pass on HS2 and Northern Powerhouse rail funding to Wales—the perhaps £6 billion currently denied to us by the Conservative UK Government. The actual figure, I suppose, is up for debate because the Tories are making such a hash of delivering HS2, but the principle remains the same. 'It's not a pledge for me to make', was the First Minister's answer. Why does the First Minister believe that a prospective Labour Government is able to make spending commitments in other areas but not in this? Shouldn't fairness for Wales be a red line?
Rwy'n ddiolchgar am yr ymateb. Wrth gwrs mae'n undeb anghyfartal; mae'r dystiolaeth yn gwbl eglur. Dyna pam rwy'n credu ei bod hi'n bryd ailgynllunio Prydain. Mae'r Prif Weinidog yn credu ei bod hi'n amser ailgadarnhau. Ond gadewch i ni edrych ar sut mae anghydraddoldebau yn cael eu hamlygu. Un enghraifft: yr wythnos diwethaf, holais y Prif Weinidog am ddiffyg ymrwymiad Keir Starmer i drosglwyddo cyllid rheilffyrdd HS2 a Northern Powerhouse i Gymru—y £6 biliwn efallai y mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn ei wrthod i ni ar hyn o bryd. Mae'r gwir ffigur, mae'n debyg, yn agored i drafodaeth, gan fod y Torïaid yn gwneud cymaint o lanast o gyflawni HS2, ond mae'r egwyddor dal yr un fath. 'Nid yw'n addewid i mi ei wneud', oedd ateb y Prif Weinidog. Pam mae'r Prif Weinidog yn credu bod darpar Lywodraeth Lafur yn gallu gwneud ymrwymiadau gwario mewn meysydd eraill ond nid yn hwn? Oni ddylai tegwch i Gymru fod yn llinell goch?
Well, let me say first of all—. Well, first of all, Llywydd, let me just correct the very first thing that the leader of Plaid Cymru said. I am in favour of redesigning the United Kingdom; he is in favour of breaking it up. That's the difference between us. I am in favour of redesign; he's certainly not. As far as HS2 is concerned, if there is any truth in the rumours that we read about it now not proceeding into the north of England, then the fiction that has been used by the Treasury to deny funding here to Wales will be exposed even further.
We are approaching the point when the UK Government will have to embark on its next comprehensive spending review. We are in the third year, or approaching the third year, of the current three-year period. That is an opportunity to make the case again for how comparability factors between different UK departments and the Barnett formula can be put right. And the finance Minister will be meeting again with the Chief Secretary to the Treasury—her seventh Chief Secretary to the Treasury, as I always remind people. She is with him on Wednesday—tomorrow—of this week, and we will be making that case to him again.
Of course, I look forward to the days when there is a Labour Government, because a Labour Government will instinctively wish to make sure that the right decisions are made across the whole of the United Kingdom, and quite certainly that will include Wales.
Wel, gadewch i mi ddweud yn gyntaf oll—. Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, gadewch i mi gywiro'r peth cyntaf un a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru. Rwyf o blaid ailgynllunio'r Deyrnas Unedig; mae ef o blaid ei chwalu. Dyna'r gwahaniaeth rhyngom ni. Rwyf i o blaid ailgynllunio; yn sicr, nid yw ef. O ran HS2, os oes unrhyw wirionedd yn y sibrydion yr ydym ni'n eu darllen amdano bellach ddim yn mynd ymlaen i ogledd Lloegr, yna bydd y ffuglen a ddefnyddiwyd gan y Trysorlys i atal cyllid yma i Gymru yn cael ei ddatgelu hyd yn oed ymhellach.
Rydyn ni'n agosáu at y pwynt pan fydd yn rhaid i Lywodraeth y DU ddechrau ei hadolygiad gwariant cynhwysfawr nesaf. Rydyn ni yn nhrydedd flwyddyn, neu'n agosáu at drydedd flwyddyn, y cyfnod tair blynedd presennol. Mae hwnnw'n gyfle i wneud y ddadl eto o ran sut y gellir unioni ffactorau cymharedd rhwng gwahanol adrannau'r DU a fformiwla Barnett. A bydd y Gweinidog cyllid yn cyfarfod eto gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys—ei seithfed Prif Ysgrifennydd y Trysorlys, fel yr wyf i bob amser yn atgoffa pobl. Mae hi gydag ef ddydd Mercher—yfory—yr wythnos hon, a byddwn yn gwneud y ddadl honno iddo eto.
Wrth gwrs, rwy'n edrych ymlaen at y dyddiau pan fydd Llywodraeth Lafur, oherwydd bydd Llywodraeth Lafur yn reddfol yn dymuno gwneud yn siŵr bod y penderfyniadau cywir yn cael eu gwneud ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, ac yn eithaf sicr bydd hynny'n cynnwys Cymru.
And it's that kind of commitment to all parts of the United Kingdom, including Wales in particular for us, that I'm still looking for from Keir Starmer. I'm really interested in the language used by the First Minister talking about us wanting to break up Britain. I'm not interested in breaking up Britain, but in building up Wales. I don't consider myself to be a separatist; I think we can be closer together as independent nations within these islands. But, on Saturday, I do look forward to marching for independence in Bangor. I invite the First Minister to come too. Perhaps he'll finally get swept along by that progressive wave. There'll be many supporters of his party there, no doubt, alongside members and supporters of Plaid Cymru and those with no party allegiance, all under one banner.
Now, I'm heartened by recent polling, which suggests that running our own affairs is an increasingly appealing prospect, or, should I say, that it's becoming more and more apparent that it's necessary, because, for me and those of us on these benches, independence has and always will be about being able to build a fairer Wales and being able to be more ambitious for Wales. But, when the Conservatives and then Labour make pledges like denying HS2 funding and on not scrapping the two child benefit cap, and on so many other issues that run against Welsh values or show unfairness towards Wales, does the First Minister believe that will lead to more or less support for independence?
A'r math hwnnw o ymrwymiad i bob rhan o'r Deyrnas Unedig, gan gynnwys Cymru yn arbennig i ni, yr wyf i'n dal i chwilio amdano gan Keir Starmer. Mae gen i ddiddordeb mawr yn yr iaith a ddefnyddir gan y Prif Weinidog yn siarad amdanom ni eisiau chwalu Prydain. Does gen i ddim diddordeb mewn chwalu Prydain, ond mewn datblygu Cymru. Nid wyf i'n ystyried fy hun yn ymwahanwr; rwy'n credu y gallwn ni fod yn agosach at ein gilydd fel gwledydd annibynnol o fewn yr ynysoedd hyn. Ond, ddydd Sadwrn, rwy'n edrych ymlaen at orymdeithio dros annibyniaeth ym Mangor. Rwy'n gwahodd y Prif Weinidog i ddod hefyd. Efallai y bydd yn cael ei ysgubo o'r diwedd gan y don flaengar honno. Bydd llawer o gefnogwyr ei blaid yno, heb os, ochr yn ochr ag aelodau a chefnogwyr Plaid Cymru a'r rhai heb deyrngarwch i blaid, i gyd o dan un faner.
Nawr, mae arolwg diweddar wedi fy nghalonogi i, sy'n awgrymu bod rhedeg ein materion ein hunain yn rhywbeth sy'n apelio'n gynyddol, neu, ddylwn i ddweud, ei bod hi'n dod yn fwyfwy amlwg ei fod yn angenrheidiol, oherwydd, i mi a'r rhai ohonom ni ar y meinciau hyn, diben annibyniaeth yw gallu datblygu Cymru decach a gallu bod yn fwy uchelgeisiol i Gymru, a bu hynny'n wir erioed. Ond, pan fydd y Ceidwadwyr ac yna Llafur yn gwneud addewidion fel atal cyllid HS2 ac ar beidio â chael gwared ar y cap ar fudd-dal dau blentyn, ac ar gymaint o faterion eraill sy'n mynd yn groes i werthoedd Cymru neu'n dangos annhegwch tuag at Gymru, a yw'r Prif Weinidog yn credu y bydd hynny'n arwain at fwy neu lai o gefnogaeth i annibyniaeth?
Well, Llywydd, I can't help but think that had the leader of Plaid Cymru been able to fulfil his ambition to leave the Senedd and make his way to Westminster, he would have had ample opportunity to put these points directly to Keir Starmer instead of having to constantly act as though I was some proxy for where he really would like to be. I don't think it's completely unfair to point that out to him. Anybody who believes that breaking up the United Kingdom would lead to a closer relationship between Wales and the component parts of the United Kingdom would surely wish to reflect on the experience of Brexit. Do we really believe that, having left the European Union, we are somehow closer to Europe than we were before that happened? It is a thought really rooted in fantasy to believe that you could break up the United Kingdom, leave the other component parts, and then be closer to them as a result.
Look, Llywydd, I am very happy to go on making the case that I do, and I believe it is a case that resonates with people here in Wales in far, far larger numbers than those who will turn out to march with him again in Bangor, and that is a case for a solidarity union. That is a case for a United Kingdom rooted in the beliefs of the Labour Party, in which we pool our resources and we share out the rewards according to need, where people know that by being a member of the United Kingdom they have certain unalienable rights—rights that have been attacked over the last 10 years. But an incoming Labour Government will restore to people rights to know that if they fall into illness or old age or disability, they will be protected by the state; knowing that if they are in the workplace, there will be rights there to protect them; knowing that when they buy things in the shops there will be consumer rights to make sure that the goods they buy are of the standard that they are entitled to expect. That's the sort of union that I want to see. That's the sort of union that the Labour Party will be putting in front of people at the next election, and that's the union that I think that people in Wales will, in very large number, demonstrate that they support.
Wel, Llywydd, allaf i ddim helpu ond meddwl pe bai arweinydd Plaid Cymru wedi gallu cyflawni ei uchelgais o adael y Senedd a gwneud ei ffordd i San Steffan, y byddai wedi cael digon o gyfle i wneud y pwyntiau hyn yn uniongyrchol i Keir Starmer yn hytrach na gorfod ymddwyn yn gyson fel pe bawn i'n rhyw ddirprwy am le yr hoffai fod mewn gwirionedd. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n gwbl annheg tynnu ei sylw at hynny. Does bosib y byddai unrhyw un sy'n credu y byddai chwalu'r Deyrnas Unedig yn arwain at berthynas agosach rhwng Cymru a chydrannau'r Deyrnas Unedig eisiau myfyrio ar brofiad Brexit. A ydym ni wir yn credu, ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, ein bod ni rywsut yn agosach at Ewrop nag yr oeddem ni cyn i hynny ddigwydd? Mae'n syniad sydd wir wedi'i wreiddio mewn ffantasi credu y gallech chi chwalu'r Deyrnas Unedig, gadael y cydrannau eraill, ac yna bod yn agosach atyn nhw o ganlyniad.
Edrychwch, Llywydd, rwy'n hapus iawn i barhau i wneud y ddadl yr wyf i'n ei gwneud, ac rwy'n credu ei bod hi'n ddadl sy'n taro tant gyda phobl yma yng Nghymru mewn niferoedd llawer iawn mwy na'r rhai a fydd yn dod allan i orymdeithio gydag ef eto ym Mangor, a'r ddadl dros undeb undod yw honno. Mae honno'n ddadl dros Deyrnas Unedig sydd wedi'i gwreiddio yng nghredoau'r Blaid Lafur, lle rydym ni'n cyfuno ein hadnoddau ac yn rhannu'r gwobrau ar sail angen, lle mae pobl yn gwybod bod ganddyn nhw hawliau ddiymwad penodol—hawliau yr ymosodwyd arnyn nhw dros y 10 mlynedd diwethaf—trwy fod yn aelod o'r Deyrnas Unedig. Ond bydd Llywodraeth Lafur newydd yn adfer hawliau pobl i wybod os byddan nhw'n sâl neu'n hen neu'n anabl, y byddan nhw'n cael eu diogelu gan y wladwriaeth; gan wybod os ydyn nhw yn y gweithle, y bydd hawliau yno i'w diogelu; gan wybod pan fyddan nhw'n prynu pethau yn y siopau y bydd hawliau defnyddwyr i wneud yn siŵr bod y nwyddau y maen nhw'n eu prynu o'r safon y mae ganddyn nhw hawl i'w disgwyl. Dyna'r math o undeb yr wyf i eisiau ei weld. Dyna'r math o undeb y bydd y Blaid Lafur yn ei roi gerbron pobl yn yr etholiad nesaf, a dyna'r undeb yr wyf i'n credu y bydd pobl yng Nghymru, mewn niferoedd mawr iawn, yn dangos eu bod nhw'n ei gefnogi.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar lywodraethu amgylcheddol yng Nghymru? OQ59932
3. Will the First Minister provide an update on environmental governance in Wales? OQ59932
I thank the Member, Llywydd, for that question. The statement on the legislative programme on 27 June confirmed that a Bill establishing an environmental governance body for Wales will be brought forward during this Senedd term. In the meantime, we are strengthening arrangements to ensure that the interim assessor can continue to do her valuable work.
Diolch i'r Aelod, Llywydd, am y cwestiwn yna. Cadarnhaodd y datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol ar 27 Mehefin y bydd Bil sy'n sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol i Gymru yn cael ei gyflwyno yn ystod tymor y Senedd hon. Yn y cyfamser, rydym ni'n cryfhau trefniadau i sicrhau bod yr asesydd dros dro yn gallu parhau i wneud ei gwaith gwerthfawr.
Thank you, First Minister, for your response, and of course when the people of Wales voted for Brexit, one of the things that we gained was control over that environmental governance, and as you've outlined today, I welcome that coming though in this Senedd term, because it was of course in 2018 that Welsh Government committed to legislating for these new domestic arrangements for environmental governance. It is a shame it's taken five years in the meantime for this to come through, because of course we've seen the equivalent laws in place in Scotland, England and Northern Ireland in that time, and as a result we've potentially had a gap in our environmental legislation. And of course, I'm sure you would support me in seeing this work well for species like the species that I champion, which is the common dolphin. So, I wonder, First Minister, within this legislation coming through, what commitments you can ensure so that species like the common dolphin receive the protection and oversight that they deserve.
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb, ac wrth gwrs pan bleidleisiodd pobl Cymru dros Brexit, un o'r pethau a enillwyd gennym oedd rheolaeth dros y llywodraethu amgylcheddol hwnnw, ac fel rydych chi wedi ei amlinellu heddiw, rwy'n croesawu hynny yn dod drwodd yn nhymor y Senedd hon, oherwydd yn 2018 wrth gwrs yr ymrwymodd Llywodraeth Cymru i ddeddfu ar gyfer y trefniadau domestig newydd hyn ar gyfer llywodraethu amgylcheddol. Mae'n drueni ei bod hi wedi cymryd pum mlynedd yn y cyfamser i hyn ddod drwodd, oherwydd wrth gwrs rydyn ni wedi gweld y cyfreithiau cyfatebol ar waith yn yr Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon yn y cyfnod hwnnw, ac o ganlyniad mae'n bosibl y bu gennym ni fwlch yn ein deddfwriaeth amgylcheddol. Ac wrth gwrs, rwy'n siŵr y byddech chi'n fy nghefnogi i weld hyn yn gweithio'n dda i rywogaethau fel y rhywogaethau yr wyf i'n eu hyrwyddo, sef y dolffin cyffredin. Felly, tybed, Prif Weinidog, o fewn y ddeddfwriaeth hon sy'n dod drwodd, pa ymrwymiadau allwch chi eu sicrhau fel bod rhywogaethau fel y dolffin cyffredin yn cael yr amddiffyniad a'r oruchwyliaeth y maen nhw'n eu haeddu.
Well, Llywydd, I thank Sam Rowlands for that question, and I repeat that there will be legislation during this Senedd term. A White Paper is due to be published in January. The points that the Member makes will be able to be taken up there, because that White Paper will set a path to a Bill that will contain biodiversity targets and nature restoration targets, as well as post-EU environmental governance arrangements. In the meantime, I do commend the work of the interim assessor, Dr Nerys Llewelyn Jones. I think she has done a very fine job with the powers that she has. We are going to strengthen her office in the meantime, through the appointment of a deputy interim assessor, and we are increasing the budget available to her to make sure that she has access to the specialist advice that she will need.
If Members here haven't had an opportunity to read it, I commend her annual report, which was published to Senedd Members earlier this year. In it, it sets out the work that she has done on protected sites, on water quality, on land contamination, on forestry, and sets out the programme of work that she continues to pursue during this calendar year. So, while we are committed to bringing permanent arrangements into place and, as I say, we'll set out our proposals in that White Paper, no-one should believe that there is not, in the meantime, a very active, committed and, I think, successful set of arrangements in place that continue to make sure that environmental protections are offered here in Wales, and implemented with rigour and with success.
Wel, Llywydd, diolch i Sam Rowlands am y cwestiwn yna, ac ailadroddaf y bydd yna ddeddfwriaeth yn ystod tymor y Senedd hon. Disgwylir i Bapur Gwyn gael ei gyhoeddi ym mis Ionawr. Bydd modd ymateb i'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud yno, oherwydd bydd y Papur Gwyn hwnnw yn creu llwybr at Fil a fydd yn cynnwys targedau bioamrywiaeth a thargedau adfer natur, yn ogystal â threfniadau llywodraethu amgylcheddol ôl-UE. Yn y cyfamser, rwy'n canmol gwaith yr asesydd dros dro, Dr Nerys Llewelyn Jones. Rwy'n credu ei bod hi wedi gwneud gwaith da iawn gyda'r pwerau sydd ganddi. Rydym ni'n mynd i gryfhau ei swyddfa yn y cyfamser, trwy benodi dirprwy asesydd dros dro, ac rydym ni'n cynyddu'r gyllideb sydd ar gael iddi i wneud yn siŵr bod ganddi fynediad at y cyngor arbenigol y bydd ei angen arni.
Os nad yw Aelodau yma wedi cael cyfle i'w ddarllen, rwy'n cymeradwyo ei hadroddiad blynyddol, a gyhoeddwyd i Aelodau'r Senedd yn gynharach eleni. Ynddo, mae'n nodi'r gwaith y mae wedi ei wneud ar safleoedd gwarchodedig, ar ansawdd dŵr, ar halogi tir, ar goedwigaeth, ac yn nodi'r rhaglen waith y mae'n parhau i'w dilyn yn ystod y flwyddyn galendr hon. Felly, er ein bod ni wedi ymrwymo i roi trefniadau parhaol ar waith ac, fel y dywedaf, byddwn yn nodi ein cynigion yn y Papur Gwyn hwnnw, ni ddylai neb gredu nad oes, yn y cyfamser, set o drefniadau hynod weithredol, ymroddedig ac, rwy'n credu, llwyddiannus iawn ar waith sy'n parhau i wneud yn siŵr bod mesurau diogelu'r amgylchedd yn cael eu cynnig yma yng Nghymru, ac yn cael eu gweithredu gyda thrylwyredd a chyda llwyddiant.
I also commend the work of Dr Nerys Llewelyn Jones, the interim assessor. She's appeared twice in front of the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, chaired so ably by Llyr. But it is, as you say, First Minister, an interim arrangement. It will be strengthened, going forward. But we're looking forward to those future environmental governance arrangements. Can I set out, for his thoughts, three suggestions that should underline what that should do?
First of all, it should give voice to the citizen, including our younger citizens who were in the gallery earlier today, within environmental governance. It should further the principles and fit within the principles of our groundbreaking Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and it should achieve nature restoration. So, could you assure me that, in Wales, we will do nothing, as we seek to strengthen environmental governance within Wales, that would weaken the protections for nature and for our healthy ecosystems, and that certainly we are not going to follow preposterous suggestions like that we have heard from the UK Conservatives to get rid of nutrient neutrality? There is no choice between affordable homes and healthy rivers. That is a false choice, and we should reject thinking like that here in Wales.
Rwyf innau hefyd yn canmol gwaith Dr Nerys Llewelyn Jones, yr asesydd dros dro. Mae hi wedi ymddangos ddwywaith gerbron y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, dan gadeiryddiaeth mor fedrus Llyr. Ond fel y dywedwch chi, Prif Weinidog, mae'n drefniant dros dro. Bydd yn cael ei gryfhau yn y dyfodol. Ond rydyn ni'n edrych ymlaen at y trefniadau llywodraethu amgylcheddol hynny yn y dyfodol. A gaf i nodi, iddo fyfyrio arnyn nhw, dri awgrym a ddylai danlinellu'r hyn y dylai'r rheini ei wneud?
Yn gyntaf oll, dylen nhw roi llais i'r dinesydd, gan gynnwys ein dinasyddion iau a oedd yn yr oriel yn gynharach heddiw, o fewn llywodraethu amgylcheddol. Dylai hyrwyddo'r egwyddorion ymhellach a chyd-fynd ag egwyddorion ein Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 arloesol, a dylai gyflawni gwaith adfer natur. Felly, a allech chi fy sicrhau, yng Nghymru, na fyddwn ni'n gwneud dim, wrth i ni geisio cryfhau llywodraethu amgylcheddol yng Nghymru, a fyddai'n gwanhau'r mesurau diogelu ar gyfer natur ac ar gyfer ein hecosystemau iach, ac yn sicr nad ydym yn mynd i ddilyn awgrymiadau hurt fel yr hyn yr ydym ni wedi ei glywed gan Geidwadwyr y DU i gael gwared ar niwtraliaeth maetholion? Nid oes dewis rhwng cartrefi fforddiadwy ac afonydd iach. Mae hwnnw'n ddewis ffug, a dylem wrthod meddylfryd fel yna yma yng Nghymru.
Well, Llywydd, I was struck by what Sam Rowlands said in opening his question, that, liberated from the European Union, we're now able to take an axe to environmental standards here in the United Kingdom. That may not be exactly what he said, but if you look at the actions of his Government in London, that is clearly what they meant. Now, of course, they were incompetent enough to say that they were going to remove the nutrient neutrality rule in new housing development. Let's be clear, the only consequence of that will be more pollution in rivers, but they were incompetent enough to bring forward a vote that they then lost in the House of Lords, and did it at a point where it was impossible for them to bring that vote back for further determination. So, having said they were going to do it, they now find that they can't do it.
Well, thank goodness, that they can't, and I agree with Huw Irranca-Davies: we will not be pursuing them down that path because, here in Wales, we are determined, by bringing everybody round the table together, to take action that will allow house building to go ahead, while not adding to the pollution in our rivers. And, of course, the environmental governance arrangements in England mean that the regulator is now thinking of pursuing legal action against the UK Government because of their failures in this area. Our environmental governance Bill, when it comes forward, I can assure the Member, will include nature restoration targets and it will certainly give a voice to citizens and young people, for whom we know this whole agenda is so important.
Wel, Llywydd, cefais fy nharo gan yr hyn a ddywedodd Sam Rowlands wrth agor ei gwestiwn, ein bod ni, wedi'n rhyddhau o'r Undeb Ewropeaidd, bellach yn gallu cymryd bwyell i safonau amgylcheddol yma yn y Deyrnas Unedig. Efallai nad dyna'n union yr hyn a ddywedodd, ond os edrychwch chi ar weithredoedd ei Lywodraeth yn Llundain, dyna'n amlwg yr oedden nhw'n ei olygu. Nawr, wrth gwrs, roedden nhw'n ddigon di-glem i ddweud eu bod nhw'n mynd i gael gwared ar y rheol niwtraliaeth maetholion mewn datblygiadau tai newydd. Gadewch i ni fod yn eglur, yr unig ganlyniad o hynny fydd mwy o lygredd mewn afonydd, ond roedden nhw'n ddigon di-glem i gyflwyno pleidlais a gollwyd ganddyn nhw wedyn yn Nhŷ'r Arglwyddi, a'i wneud ar adeg pan oedd yn amhosibl iddyn nhw ddod â'r bleidlais honno yn ôl i gael penderfyniad pellach. Felly, ar ôl dweud eu bod nhw'n mynd i'w wneud, maen nhw bellach yn canfod na allan nhw ei wneud.
Wel, diolch byth, na allan nhw, ac rwy'n cytuno â Huw Irranca-Davies: ni fyddwn ni'n eu dilyn i lawr y llwybr hwnnw oherwydd, yma yng Nghymru, rydym ni'n benderfynol, trwy ddod â phawb o amgylch y bwrdd at ei gilydd, i gymryd camau a fydd yn caniatáu i adeiladu tai barhau, heb ychwanegu at y llygredd yn ein hafonydd. Ac, wrth gwrs, mae'r trefniadau llywodraethu amgylcheddol yn Lloegr yn golygu bod y rheoleiddiwr bellach yn ystyried mynd ar drywydd camau cyfreithiol yn erbyn Llywodraeth y DU oherwydd eu methiannau yn y maes hwn. Bydd ein Bil llywodraethu amgylcheddol, pan gaiff ei gyflwyno, gallaf sicrhau'r Aelod, yn cynnwys targedau adfer natur a bydd yn sicr yn rhoi llais i ddinasyddion a phobl ifanc, yr ydym ni'n gwybod bod yr holl agenda hon mor bwysig iddyn nhw.
4. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith yr argyfwng costau byw ar Gwm Cynon? OQ59945
4. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the cost-of-living crisis on Cynon Valley? OQ59945
I thank Vikki Howells, Llywydd. The crisis continues to produce new and adverse impacts in the lives of Cynon Valley residents. Latest Bank of England figures, for example, show that mortgage arrears increased by 13 per cent over the last quarter, and 29 per cent over the last year, as interest rate rises bite sharply into household incomes.
Diolchaf i Vikki Howells, Llywydd. Mae'r argyfwng yn parhau i gynhyrchu effeithiau newydd a niweidiol ym mywydau trigolion Cwm Cynon. Mae ffigurau diweddaraf Banc Lloegr, er enghraifft, yn dangos bod ôl-ddyledion morgais wedi cynyddu 13 y cant dros y chwarter diwethaf, a 29 y cant dros y flwyddyn ddiwethaf, wrth i'r cynnydd i gyfraddau llog greu bwlch mawr yn incwm aelwydydd.
Thank you, First Minister. I'm sure you will have seen the stark warnings from the well-respected Resolution Foundation that, thanks to Tory UK economic incompetence, UK workers' living standards will flatline in 2024. Households will be worse off next year, worse off by 4 per cent than they were in 2019, thanks to a perfect storm of zero growth and rocketing costs. The Resolution Foundation note that never, in living memory, have families got so much poorer over the course of a Parliament. First Minister, how is the Welsh Government working to protect citizens from this Tory cost-of-living crisis?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch chi wedi gweld y rhybuddion noeth gan y Resolution Foundation uchel ei barch, diolch i anallu economaidd Torïaid y DU, y bydd safonau byw gweithwyr y DU yn gwastatáu yn 2024. Bydd aelwydydd yn waeth eu byd y flwyddyn nesaf, yn waeth eu byd o 4 y cant nag yr oedden nhw yn 2019, diolch i storm berffaith o ddim twf a chostau sy'n cynyddu'n gyflym. Mae'r Resolution Foundation yn nodi nad yw teuluoedd erioed, mewn cof byw, wedi mynd cymaint tlotach yn ystod Senedd. Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i ddiogelu dinasyddion rhag yr argyfwng costau byw Torïaidd hwn?
Well, Llywydd, I thank Vikki Howells for that. I'm absolutely familiar with the work of the Resolution Foundation. I wonder if I could focus on just one aspect of the cost-of-living crisis in my reply. I referred in my original answer to the impact of interest rate rises on mortgage holders. I want to focus on that this afternoon, because the monetary policy committee of the Bank of England meets again on Thursday of this week. I used my quarterly meeting last week with the Bank of England to set out my concerns that when it comes to interest rate rises, the Bank of England has already overcorrected, that the rises that they have already put in train risk choking economic recovery—and that's not just my view; it's the view, of course, of Andy Haldane, the former chief economist for the Bank of England, and, indeed, of the UK Government's own economic advisory council. But everything we read suggests that there is a real likelihood that the MPC will raise interest rates yet again on Thursday of this week.
The Resolution Foundation analysis, to which Vikki Howells referred, Llywydd, suggests that only half the impact of interest rate rises already announced has fed through into higher mortgage payments, but that almost the whole of the second half will be felt in household budgets by the end of the next calendar year. And, astonishing, Llywydd: over this Senedd term alone, if you compare 2026 with 2021, people who pay mortgages in the United Kingdom will be paying over £17 billion more—£17 billion taken out of the purchasing power of families right across Wales and the United Kingdom. Vikki Howells said that households will be 4 per cent worse off next year. Disposable incomes for mortgage holders will be 7 per cent, or £2,700 every year lower than they would have been before the Liz Truss disastrous mini-budget set this rise in interest rates in train.
Now, the Welsh Government, we've always sustained our mortgage rescue scheme, it's still there, and later in this autumn we will launch here in the Senedd our Help to Stay scheme, which will be a form of help for mortgage payers that will move help earlier into the process—not waiting to rescue people at the end, but to make things easier for them from the point where the problem begins to impact on them. That's the difference between a Labour Government here in Wales and what is being inflicted on people by the decisions of the UK Government.
Wel, Llywydd, diolch i Vikki Howells am hynna. Rwy'n gwbl gyfarwydd â gwaith y Resolution Foundation. Tybed a allwn i ganolbwyntio ar un agwedd yn unig ar yr argyfwng costau byw yn fy ymateb. Cyfeiriais yn fy ateb gwreiddiol at effaith cynnydd i gyfraddau llog ar ddeiliaid morgeisi. Hoffwn ganolbwyntio ar hynny y prynhawn yma, oherwydd mae pwyllgor polisi ariannol Banc Lloegr yn cyfarfod eto ddydd Iau yr wythnos hon. Defnyddiais fy nghyfarfod tri misol yr wythnos diwethaf gyda Banc Lloegr i nodi fy mhryderon, o ran y cynnydd i gyfraddau llog, bod Banc Lloegr eisoes wedi gorgywiro, bod y cynnydd y maen nhw eisoes wedi ei roi ar waith yn peri'r risg o atal adferiad economaidd—ac nid fy marn i yn unig yw hynny; dyna farn Andy Haldane, cyn-brif economegydd Banc Lloegr ydyw, ac, yn wir, cyngor cynghori economaidd Llywodraeth y DU ei hun. Ond mae popeth yr ydym ni'n ei ddarllen yn awgrymu bod tebygolrwydd gwirioneddol y bydd yr MPC yn codi cyfraddau llog unwaith eto ddydd Iau yr wythnos hon.
Mae dadansoddiad y Resolution Foundation, y cyfeiriodd Vikki Howells ato, Llywydd, yn awgrymu mai dim ond hanner effaith cynnydd i gyfraddau llog a gyhoeddwyd eisoes sydd wedi bwydo drwodd i daliadau morgais uwch, ond y bydd bron i'r holl ail hanner yn cael ei deimlo yng nghyllidebau aelwydydd erbyn diwedd y flwyddyn galendr nesaf. Ac, yn syfrdanol, Llywydd: dros dymor y Senedd hon yn unig, os gwnewch chi gymharu 2026 â 2021, bydd pobl sy'n talu morgeisi yn y Deyrnas Unedig yn talu dros £17 biliwn yn fwy—£17 biliwn wedi'i gymryd allan o rym prynu teuluoedd ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig. Dywedodd Vikki Howells y bydd cartrefi 4 y cant yn waeth eu byd y flwyddyn nesaf. Bydd incwm gwario i ddeiliaid morgeisi 7 y cant, neu £2,700 bob blwyddyn yn is nag y byddai wedi bod cyn i fini-gyllideb drychinebus Liz Truss roi'r cynnydd hwn i gyfraddau llog ar waith.
Nawr, Llywodraeth Cymru, rydym ni wedi cynnal ein cynllun achub morgeisi erioed, mae dal yno, ac yn ddiweddarach yr hydref hwn byddwn yn lansio yma yn y Senedd ein cynllun Cymorth i Aros, a fydd yn fath o gymorth i dalwyr morgeisi a fydd yn symud cymorth i adeg gynharach yn y broses—nid aros i achub pobl ar y diwedd, ond gwneud pethau'n haws iddyn nhw o'r adeg pan fydd y broblem yn dechrau effeithio arnyn nhw. Dyna'r gwahaniaeth rhwng Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru a'r hyn sy'n cael ei wthio ar bobl gan benderfyniadau Llywodraeth y DU.
Sadly, First Minister, as you will know, those living in poverty are some of the most vulnerable in society, with many of them being elderly or disabled, and in a recent meeting with the Older People's Commissioner for Wales, it was highlighted to me that many are, more often than not, not aware of or extremely apprehensive about applying for the additional financial support that they're entitled to. Each year, there is an estimated £15 billion-worth of unclaimed benefits from across the United Kingdom, of which I'm sure many people living in Wales and the Cynon Valley would be entitled to, and if those who were entitled did access this support, I have no doubt it might help to address some of the issues that they may be facing. With this in mind, First Minister, what steps are you taking to help raise awareness of and increase access to unclaimed financial support that might be out there for people in the Cynon Valley and Wales on the whole? Thank you.
Yn anffodus, Prif Weinidog, fel y byddwch yn gwybod, y rhai sy'n byw mewn tlodi yw rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, â llawer ohonyn nhw'n oedrannus neu'n anabl, ac mewn cyfarfod diweddar gyda Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, amlygwyd i mi nad yw llawer, yn amlach na pheidio, yn ymwybodol o'r cymorth ariannol ychwanegol y mae ganddyn nhw hawl iddo, neu'n bryderus iawn am wneud cais amdano. Bob blwyddyn, amcangyfrifir bod gwerth £15 biliwn o fudd-daliadau heb eu hawlio o bob rhan o'r Deyrnas Unedig, yr wyf i'n siŵr y byddai gan lawer o bobl sy'n byw yng Nghymru a Chwm Cynon hawl iddyn nhw, a phe bai'r rhai â hawl yn manteisio ar y cymorth hwn, nid oes gen i unrhyw amheuaeth y gallai helpu i fynd i'r afael â rhai o'r problemau y gallen nhw fod yn eu hwynebu. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i helpu i godi ymwybyddiaeth o gymorth ariannol heb ei hawlio a allai fod ar gael i bobl yng Nghwm Cynon a Chymru gyfan, a chynyddu mynediad ato? Diolch.
Well, Llywydd, I commend the older person's commissioner for her pension credit campaign. Joel James is right that the benefit least likely to be claimed in Wales is pension credit, and the older you are, the less likely you are to claim it. So, the campaign that the older person's commissioner has initiated is an important one. It's one that we support; we support it in many practical ways. Our work on the cost-of-living crisis through the whole of the last year has focused on making every contact count. When there are professional workers who come into contact with people who may be entitled to benefits that they are not taking up, then every one of those opportunities ought to be taken to promote that possibility to those individuals, and to make sure that they are put in touch with those advice services that can assist them in making that claim. There are millions of pounds that pensioners in Wales are entitled to that, at the moment, they do not receive. The Welsh Government will work with the older person's commissioner, and other organisations in Wales, to try to make sure that we make an inroad into that position.
Wel, Llywydd, rwy'n canmol y comisiynydd pobl hŷn am ei hymgyrch credyd pensiwn. Mae Joel James yn iawn mai'r budd-dal sydd leiaf tebygol o gael ei hawlio yng Nghymru yw credyd pensiwn, a'r hynaf ydych chi, y lleiaf tebygol ydych chi o'i hawlio. Felly, mae'r ymgyrch y mae'r comisiynydd pobl hŷn wedi'i sefydlu yn un bwysig. Mae'n un yr ydym ni'n ei chefnogi; rydym ni'n ei chefnogi mewn sawl ffordd ymarferol. Mae ein gwaith ar yr argyfwng costau byw drwy gydol y flwyddyn ddiwethaf wedi canolbwyntio ar wneud i bob cyswllt gyfrif. Pan fo gweithwyr proffesiynol sy'n dod i gysylltiad â phobl y gallai fod ganddyn nhw hawl i fudd-daliadau nad ydyn nhw'n manteisio arnyn nhw, yna dylid cymryd pob un o'r cyfleoedd hynny i hyrwyddo'r posibilrwydd hwnnw i'r unigolion hynny, ac i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu rhoi mewn cysylltiad â'r gwasanaethau cynghori hynny a all eu cynorthwyo i wneud yr hawliad hwnnw. Ceir miliynau o bunnoedd y mae gan bensiynwyr yng Nghymru yr hawl iddyn nhw, ar hyn o bryd, nad ydyn nhw'n eu derbyn. Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r comisiynydd pobl hŷn, a sefydliadau eraill yng Nghymru, i geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud cynnydd o ran y sefyllfa honno.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cymunedau yn y Rhondda sydd wedi eu heffeithio gan leihad sylweddol mewn trafnidiaeth gyhoeddus leol? OQ59946
5. How does the Welsh Government support communities in the Rhondda that have been affected by a significant reduction in local public transport? OQ59946
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi sicrhau, yn gynharach eleni, fod £46 miliwn ar gael o gyllidebau bysiau i atal effaith sylweddol ar wasanaethau bysiau. Mae'r awdurdodau lleol, Trafnidiaeth Cymru a'r gweithredwyr yn cydweithio'n rhanbarthol i gynllunio rhwydwaith sy'n gweithio orau i gwrdd ag anghenion teithwyr.
Thank you for the question. The Deputy Minister for Climate Change has ensured, earlier this year, that £46 million was available from bus budgets to prevent the widespread disruption of bus services. Local authorities, Transport for Wales and operators are working together on a regional basis to plan the network that best meets the needs of the travelling public.
Diolch, Prif Weinidog. Last night I held a public meeting in Treorchy. Whilst people understand the need to close the train line in order for the south Wales metro work to be completed, the works, coupled with a reduction in local bus services and the closure of Maindy bridge in Ton Pentre, mean that travel is severely disrupted. This is making children late getting to and from school, making people late for medical and dental appointments, and local businesses told me last night that they're seeing a reduction in footfall and are subsequently struggling to survive, as more people are opting to shop online rather than potentially sit in traffic for two hours, just to be able to shop locally. How is the Welsh Government working with Rhondda Cynon Taf County Borough Council to ensure all works impacting Rhondda residents and businesses are planned to minimise disruption? And what support will be made available for businesses impacted and workers who either can't take up employment opportunities at present, because of the disruption, or are at risk of losing their jobs because they cannot get to and from work?
Diolch, Prif Weinidog. Neithiwr cynhaliais gyfarfod cyhoeddus yn Nhreorci. Er bod pobl yn deall yr angen i gau'r rheilffordd er mwyn cwblhau gwaith metro de Cymru, mae'r gwaith, ynghyd â gostyngiad mewn gwasanaethau bysiau lleol a chau pont Maendy yn Nhon Pentre, yn golygu bod tarfu difrifol ar deithio. Mae hyn yn gwneud plant yn hwyr yn cyrraedd yr ysgol ac yn ôl adref, yn gwneud pobl yn hwyr ar gyfer apwyntiadau meddygol a deintyddol, a dywedodd busnesau lleol wrthyf neithiwr eu bod yn gweld gostyngiad yn nifer yr ymwelwyr ac felly yn ei chael hi'n anodd goroesi, wrth i fwy o bobl ddewis siopa ar-lein yn hytrach nag eistedd mewn traffig, am ddwy awr o bosibl, dim ond i allu siopa'n lleol. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i sicrhau bod yr holl waith sy'n effeithio ar drigolion a busnesau Rhondda yn cael eu cynllunio i leihau unrhyw amhariad cymaint â phosibl? A pha gymorth fydd ar gael i fusnesau y mae hyn yn effeithio arnyn nhw a gweithwyr na allant fanteisio ar gyfleoedd cyflogaeth ar hyn o bryd, oherwydd yr amhariad, neu sydd mewn perygl o golli eu swyddi oherwydd na allan nhw gyrraedd eu gwaith ac adref?
I thank the Member for that supplementary question. I'm very familiar with the issues that she describes, because they have been very regularly communicated to me by Buffy Williams, the Senedd Member for the Rhondda. I commend her for the very energetic work that she has been carrying out, together with Transport for Wales and with the local authority, to deal with the difficulties that are being experienced in that area.
Some of them, I'm afraid, are difficult to avoid. We are investing millions of pounds in a generational shift in the transport infrastructure of the south Wales Valleys. In this particular case, that has coincided with the necessary action to deal with the difficulties at Maindy bridge. I understand that that is having a real impact upon people locally, but the bridge is not safe for the future. It was damaged during storm Dennis, and its replacement is vitally necessary for the long-term sustainability of the transport infrastructure. And it's complicated by the fact that the bridge, although not a large bridge in itself, is also the way in which many utilities—gas mains, water mains—are conducted across the river.
I know that there are further practical ideas that are being proposed; I know that Buffy Williams is putting those to the local authority, just as I know that the local authority has acted to increase community bus services in that area, to help people to deal with the particular difficulties that are undoubtedly being experienced at the moment. All of the work is being designed to be completed as fast as it safely can be, and then I think people locally will genuinely see the benefit of the investment that is being put into their community.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw. Rwy'n gyfarwydd iawn â'r materion y mae hi'n eu disgrifio, oherwydd maen nhw wedi cael eu cyfleu yn rheolaidd iawn i mi gan Buffy Williams, Aelod Senedd y Rhondda. Rwy'n ei chanmol hi am y gwaith egnïol iawn y mae hi wedi bod yn ei wneud, ynghyd â Trafnidiaeth Cymru a gyda'r awdurdod lleol, i ddelio â'r anawsterau sy'n cael eu profi yn yr ardal honno.
Mae rhai ohonyn nhw, rwy'n ofni, yn anodd eu hosgoi. Rydym yn buddsoddi miliynau o bunnoedd mewn newid cenhedlaeth yn seilwaith trafnidiaeth Cymoedd y de. Yn yr achos penodol hwn, mae hynny wedi cyd-ddigwydd â'r camau angenrheidiol i ddelio â'r anawsterau â phont Maendy. Rwy'n deall bod hynny'n cael effaith wirioneddol ar bobl yn lleol, ond nid yw'r bont yn ddiogel ar gyfer y dyfodol. Cafodd ei difrodi yn ystod storm Dennis, ac mae'r bont newydd yn hanfodol angenrheidiol ar gyfer cynaliadwyedd tymor hir y seilwaith trafnidiaeth. Ac mae hyn wedi'i gymhlethu gan y ffaith mai'r bont, er nad yw'n bont fawr ynddi ei hun, yw'r ffordd y mae llawer o gyfleustodau—prif gyflenwad nwy, prif bibellau dŵr—yn cael eu cario dros yr afon.
Rwy'n gwybod bod syniadau ymarferol pellach yn cael eu cynnig; rwy'n gwybod bod Buffy Williams yn rhoi'r rheini i'r awdurdod lleol, yn union fel yr wyf yn gwybod bod yr awdurdod lleol wedi gweithredu i gynyddu gwasanaethau bysiau cymunedol yn yr ardal honno, i helpu pobl i ddelio â'r anawsterau penodol sydd heb os yn cael eu profi ar hyn o bryd. Mae'r holl waith yn cael ei gynllunio i'w gwblhau mor gyflym ag y gall gael ei wneud yn ddiogel, ac yna rwy'n credu y bydd pobl leol wir yn gweld budd y buddsoddiad sy'n cael ei roi yn eu cymuned.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â thwyllwybodaeth ar-lein? OQ59944
6. What steps is the Welsh Government taking to address online disinformation? OQ59944
The nature of online disinformation changes rapidly, with the emergence of new threats and new hostile actors. I hope that Ofcom's extended role and responsibilities as part of the implementation of the UK Government's Online Safety Bill will be used to maximum effect in this deeply troubling area.
Mae natur twyllwybodaeth ar-lein yn newid yn gyflym, gydag ymddangosiad bygythiadau newydd a gweithredwyr gelyniaethus newydd. Rwy'n gobeithio y bydd rôl a chyfrifoldebau estynedig Ofcom fel rhan o weithrediad Bil Diogelwch Ar-lein Llywodraeth y DU yn cael yr effaith fwyaf posibl yn y maes hynod ofidus hwn.
Diolch, First Minister. Earlier this year, the UK Government published the integrated review refresh, called 'Responding to a more contested and volatile world', which highlighted its priorities for protecting the United Kingdom. It is clear from this report that one of the biggest threats to the UK, its institutions and its democracy is disinformation, which is defined as 'false information which is deliberately intended to mislead—intentionally misstating the facts'. We are all aware that, since 2015 in particular, there has been a concerning rise in disinformation, with both hostile powers and criminals becoming bolder, as well as bots and artificial intelligence.
The UK Government Online Safety Bill, as you mentioned, was meant to go some way to address this, and particularly to protect children online. So, it's increasingly disappointing when we see politicians regularly spreading disinformation on social media, because another starker definition of 'disinformation' in this context is the use of half truth and non-rational argument to manipulate public opinion in pursuit of political objectives. Let me be clear: there is no moral high ground for the opposition to stand upon today, because it's not just the false blanket 20 mph speed limit statement, as my colleague John Griffiths referred to earlier, but also the targeting of individuals with personal attacks; criticising Welsh Government support for new teachers from diverse backgrounds; misinformation about single-sex changing rooms; using vulnerable asylum seeker children as 'political footballs'—that's a direct quote from the Welsh Refugee Council; and targeting our Gypsy, Roma and Traveller community. It really does have to stop. It's doing none of us any favours. First Minister, what steps can the Welsh Government take to address corrosive disinformation that is potentially undermining our democracy in Wales?
Diolch, Prif Weinidog. Yn gynharach eleni, cyhoeddodd Llywodraeth y DU yr adolygiad integredig diweddaraf, sef 'Ymateb i fyd mwy cystadleuol a helbulus', a amlygodd ei blaenoriaethau ar gyfer diogelu'r Deyrnas Unedig. Mae'n amlwg o'r adroddiad hwn mai un o'r bygythiadau mwyaf i'r DU, ei sefydliadau a'i democratiaeth yw twyllwybodaeth, sy'n cael ei diffinio fel 'gwybodaeth ffug y bwriedir iddi gamarwain—cam-ddatgan y ffeithiau yn fwriadol'. Rydyn ni i gyd yn ymwybodol, ers 2015 yn benodol, bod cynnydd pryderus wedi bod mewn twyllwybodaeth, gyda phwerau gelyniaethus a throseddwyr yn dod yn fwy eofn, yn ogystal â botiaid a deallusrwydd artiffisial.
Roedd Bil Diogelwch Ar-lein Llywodraeth y DU, fel y sonioch chi, i fod i fynd peth o'r ffordd i ymdrin â hyn, ac yn arbennig i amddiffyn plant ar-lein. Felly, mae'n gynyddol siomedig pan welwn ni wleidyddion yn lledaenu twyllwybodaeth yn rheolaidd ar y cyfryngau cymdeithasol, oherwydd diffiniad arall mwy noeth o 'dwyllwybodaeth' yn y cyd-destun hwn yw defnyddio hanner gwir a dadl afresymol i gamliwio barn y cyhoedd wrth fynd ar ôl amcanion gwleidyddol. Gadewch imi fod yn glir: nid oes tir uchel foesol i wrthblaid sefyll arno heddiw, nid yn unig oherwydd y datganiad ffug am derfyn cyflymder blanced o 20 mya, fel y cyfeiriodd fy nghyd-Aelod John Griffiths ato yn gynharach, ond y targedu unigolion ag ymosodiadau personol; beirniadu cefnogaeth Llywodraeth Cymru i athrawon newydd o gefndiroedd amrywiol; gwybodaeth anghywir am ystafelloedd newid un rhyw; defnyddio plant bregus ceiswyr lloches fel 'pêl-droed wleidyddol'—mae hwnna'n ddyfyniad uniongyrchol gan Gyngor Ffoaduriaid Cymru; a thargedu ein cymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Mae'n rhaid iddo stopio, mewn gwirionedd. Nid yw'n gwneud unrhyw ffafrau i'r un ohonom ni. Prif Weinidog, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i fynd i'r afael â thwyllwybodaeth dinistriol sydd o bosibl yn tanseilio ein democratiaeth yng Nghymru?
I do thank Sarah Murphy for that very important supplementary question. Let me deal first of all directly with the point that she makes about democracy itself, because here in Wales we will be bringing forward legislation to strengthen Welsh democracy—the Bill that was laid yesterday, the electoral reform Bill that the Counsel General will bring forward later in the term. Llywydd, I was taken aback by a letter that the Electoral Commission wrote to the Counsel General on 15 September, where they say that their analysis shows that almost 400,000 people across Wales are missing from our electoral registers—400,000 people not able to exercise their right to vote here in Wales.
Our Bill will put that right. It will move us down the road of automatic registration to make sure that people are able to exercise their democratic rights here in Wales. In the way that Sarah Murphy pointed to, that is a complete contrast to the way in which the UK Government seeks to put fresh barriers in the path of people seeking to exercise their democratic right. We know now from Sir Jacob Rees-Mogg that all the claims that were made by UK Ministers that this was in order to eliminate fraud—fraud for which they had no evidence whatsoever—was exactly the sort of disinformation that Sarah Murphy refers to, because Sir Jacob Rees-Mogg says quite clearly that what it was was an effort to gerrymander the results in English elections.
Sarah went on to make a broader argument than that about the corrosive effect of politicians deliberately putting forward arguments that they knew to be untrue. I don't want to rehearse everything that we rehearsed earlier this afternoon, Llywydd, but let me just take up one of the points that Sarah Murphy made. I think it is a disgrace—nothing short of a disgrace—when leading politicians continuously make claims that I believe they know not to be rooted in the facts. When our scheme for universal basic income is extended to some of the most vulnerable children—and that's what they are, children; children who have no families of their own and who arrive in Wales and are now part of our society here in Wales—I think that is a sign of the Wales we want to be, and when that is used and abused by opposition politicians to stir up people's feelings against refugees and asylum seekers, knowing that what they say cannot be true, absolutely knowing—. I've seen what has been said and I know what intention lay behind it, and I say that is an absolute disgrace.
Diolch i Sarah Murphy am y cwestiwn atodol pwysig hwnnw. Yn gyntaf, gadewch imi ddelio'n uniongyrchol â'r pwynt y mae'n ei wneud am ddemocratiaeth ei hun, oherwydd yma yng Nghymru byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth i gryfhau democratiaeth Cymru—y Bil a osodwyd ddoe, y Bil diwygio etholiadol y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ei gyflwyno yn ddiweddarach yn y tymor. Llywydd, cefais fy synnu gan lythyr a ysgrifennodd y Comisiwn Etholiadol at y Cwnsler Cyffredinol ar 15 Medi, lle maen nhw'n dweud bod eu dadansoddiad nhw yn dangos bod bron i 400,000 o bobl ledled Cymru ar goll o'n cofrestrau etholiadol—400,000 o bobl nad ydynt yn gallu arfer eu hawl i bleidleisio yma yng Nghymru.
Bydd ein Bil ni yn cywiro hynny. Bydd yn ein symud ni i lawr y ffordd o gofrestru awtomatig i sicrhau bod pobl yn gallu arfer eu hawliau democrataidd yma yng Nghymru. Yn y ffordd y cyfeiriodd Sarah Murphy ato, mae hynny'n wrthgyferbyniad llwyr i'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ceisio gosod rhwystrau newydd yn llwybr pobl sy'n ceisio arfer eu hawl ddemocrataidd. Gwyddom yn awr gan Syr Jacob Rees-Mogg fod yr holl honiadau a wnaed gan Weinidogion y DU fod hyn er mwyn dileu twyll—twyll nad oedd ganddyn nhw unrhyw dystiolaeth o gwbl ohono—yr union fath o dwyllwybodaeth y mae Sarah Murphy yn cyfeirio ati, oherwydd bod Syr Jacob Rees-Mogg yn dweud yn hollol glir mai beth ydoedd oedd ymdrech i jerimandro y canlyniadau yn etholiadau Lloegr.
Aeth Sarah ymlaen i wneud dadl ehangach na hynny am effaith ddinistriol gwleidyddion yn fwriadol yn cyflwyno dadleuon yr oedden nhw'n gwybod eu bod yn anwir. Nid wyf am ailadrodd popeth y soniom ni amdano yn gynharach y prynhawn yma, Llywydd, ond gadewch imi gymryd un o'r pwyntiau a wnaeth Sarah Murphy. Rwy'n credu ei fod yn warth—dim llai na gwarth—pan fo gwleidyddion arweiniol yn gwneud honiadau yn barhaus yr wyf i'n credu eu bod yn gwybod nad ydyn nhw wedi'u gwreiddio yn y ffeithiau. Pan fo ein cynllun ni ar gyfer incwm sylfaenol cyffredinol yn cael ei ymestyn i rai o'r plant mwyaf agored i niwed—a dyna beth ydyn nhw, plant; plant sydd heb eu teuluoedd eu hunain ac sy'n cyrraedd Cymru ac sydd bellach yn rhan o'n cymdeithas ni yma yng Nghymru—rwy'n credu bod hynny'n arwydd o'r Gymru yr ydym ni am fod, a phan fydd hynny'n cael ei ddefnyddio a'i gamddefnyddio gan wleidyddion yr wrthblaid i ysgogi teimladau pobl yn erbyn ffoaduriaid a cheiswyr lloches, gan wybod na all yr hyn y maen nhw'n ei ddweud fod yn wir, gwybod yn llwyr—. Rwyf wedi gweld yr hyn a ddywedwyd ac rwy'n gwybod pa fwriad sydd y tu ôl iddo, ac rwy'n dweud bod hynny'n warth llwyr.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru? OQ59942
7. What action is the Welsh Government taking to support mental health services in Wales? OQ59942
In addition to significant and sustained funding for mental health services, we are providing dedicated mental health resource in the new NHS executive. This includes a national mental health programme director leading the efforts to deliver constant improvement in mental health services across Wales.
Yn ogystal â chyllid sylweddol a pharhaus ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, rydyn ni'n darparu adnoddau iechyd meddwl penodol yng ngweithrediaeth newydd y GIG. Mae hyn yn cynnwys cyfarwyddwr rhaglen iechyd meddwl cenedlaethol sy'n arwain yr ymdrechion i sicrhau gwelliant cyson mewn gwasanaethau iechyd meddwl ledled Cymru.
Thank you, First Minister, for your response. Last week, and today, we've heard a lot of discussion about taking action to save lives across Wales, and one evidence-based way of doing that is to provide more mental health support across Wales. It’s incredibly tragic that in 2021 there were 347 cases of suicide here. I find it extremely shocking that the Welsh Government’s suicide and self-harm prevention plans expired last year, in 2022, with no update being provided. So, First Minister, will the Government pledge to update these plans and take meaningful action to provide more mental health support for the people of Wales?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb. Yr wythnos diwethaf, a heddiw, rydyn ni wedi clywed llawer o drafodaeth am gymryd camau i achub bywydau ledled Cymru, ac un ffordd sy'n seiliedig ar dystiolaeth o wneud hynny yw darparu mwy o gymorth iechyd meddwl ledled Cymru. Mae'n hynod o drasig bod 347 o achosion o hunanladdiad wedi bod yma yn 2021. Rwy'n ei chael hi'n hynod o frawychus bod cynlluniau atal hunanladdiad a hunan-niweidio Llywodraeth Cymru wedi dod i ben y llynedd, yn 2022, heb unrhyw ddiweddariad yn cael ei roi. Felly, Prif Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth addo diweddaru'r cynlluniau hyn a chymryd camau ystyrlon i ddarparu mwy o gymorth iechyd meddwl i bobl Cymru?
Peter Fox makes an important point. Suicide figures across Wales are a matter of genuine concern. They have been for some time. They're concentrated, as he knows, amongst particular groups in the population and amongst particular occupational groups. I was very struck earlier in the summer when the Minister for rural affairs and I were at the Pembrokeshire show and we met with people who were part of founding the DPJ Foundation. Your colleague Sam Kurtz will know them very well. Farming communities are particularly exposed to the risk of suicide because they so often have the means of suicide at hand. So, we work closely with the foundation and with many other voluntary and third sector groups. The Minister is working with those groups and the wider mental health community here in Wales to refresh that strategy. We're very fortunate in having some UK-leading clinicians here in Wales who work in this field and who give their expertise very freely to us to go on addressing that issue and improving services, and I can give him a complete assurance that the Minister is utterly dedicated to making sure that we align our mental health services in a way that offers the prospect of reducing that risk of suicide here in Wales.
Mae Peter Fox yn gwneud pwynt pwysig. Mae ffigurau hunanladdiad ledled Cymru yn destun pryder gwirioneddol. Maen nhw wedi bod ers peth amser. Maen nhw wedi eu crynhoi, fel mae'n gwybod, ymhlith grwpiau penodol yn y boblogaeth ac ymhlith grwpiau galwedigaethol penodol. Cefais fy nharo'n fawr yn gynharach yn yr haf pan oeddwn i a'r Gweinidog dros faterion gwledig yn sioe sir Benfro ac fe wnaethom ni gwrdd â phobl a oedd yn rhan o sefydlu Sefydliad DPJ. Bydd eich cyd-Aelod Sam Kurtz yn eu hadnabod yn dda iawn. Mae cymunedau ffermio yn arbennig o agored i'r risg o hunanladdiad oherwydd yn aml mae ganddyn nhw'r modd o ladd eu hunain wrth law. Felly, rydyn ni'n gweithio'n agos gyda'r sefydliad a gyda llawer o grwpiau gwirfoddol a thrydydd sector eraill. Mae'r Gweinidog yn gweithio gyda'r grwpiau hynny a'r gymuned iechyd meddwl ehangach yma yng Nghymru i ddiweddaru'r strategaeth honno. Rydyn ni'n ffodus iawn o fod â chlinigwyr blaenllaw yn y DU yma yng Nghymru sy'n gweithio yn y maes hwn ac sy'n rhoi eu harbenigedd yn rhydd iawn i ni fynd i'r afael â'r mater hwnnw a gwella gwasanaethau, a gallaf roi sicrwydd llwyr iddo fod y Gweinidog yn gwbl ymroddedig i sicrhau ein bod yn alinio ein gwasanaethau iechyd meddwl mewn ffordd sy'n cynnig y posibilrwydd o leihau'r risg honno o hunanladdiad yma yng Nghymru.
Good afternoon, First Minister. Thank you to Peter Fox for raising this really important issue. I just really wanted to focus in on children who have mental illnesses. We know that there's a particularly vulnerable group in those who are looked after, and I know you have a real dedication and commitment to making sure that those young people in particular have a good service in mental health. We know that those young people are four times more likely to suffer from a mental health issue. We've seen rapid improvements in Wales in terms of waiting times in our mental health services for children and young people, but they have actually risen in the last six months. Since December, in fact, we've seen a rise in the number of children waiting for mental health services across Wales. So, I just wondered if you could reassure us and reaffirm your commitment to making sure there is a real laser-sharp focus on making sure that the waiting times don't increase any further. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Diolch i Peter Fox am godi'r mater pwysig hwn. Roeddwn i wir eisiau canolbwyntio ar blant sydd â salwch meddwl. Rydyn ni'n gwybod bod yna grŵp arbennig o agored i niwed yn y rhai sy'n derbyn gofal, ac rwy'n gwybod bod gennych chi ymroddiad ac ymrwymiad gwirioneddol i sicrhau bod y bobl ifanc hynny yn benodol yn cael gwasanaeth da ym maes iechyd meddwl. Gwyddom fod y bobl ifanc hynny bedair gwaith yn fwy tebygol o ddioddef o broblem iechyd meddwl. Rydyn ni wedi gweld gwelliannau cyflym yng Nghymru o ran amseroedd aros yn ein gwasanaethau iechyd meddwl ar gyfer plant a phobl ifanc, ond maen nhw wedi cynyddu mewn gwirionedd yn ystod y chwe mis diwethaf. Ers mis Rhagfyr, mewn gwirionedd, rydyn ni wedi gweld cynnydd yn nifer y plant sy'n aros am wasanaethau iechyd meddwl ledled Cymru. Felly, tybed a allech chi roi sicrwydd i ni ac ailddatgan eich ymrwymiad i sicrhau bod pwyslais manwl iawn ar sicrhau nad yw'r amseroedd aros yn cynyddu ymhellach. Diolch yn fawr iawn.
I'm happy to give that commitment, but to do it in the way that we have tried to advance here in Wales over many years. The best way of reducing waiting times is to have fewer people needing to be referred to those tier 4 services, as they're called—sorry to use the jargon; the more intrusive services—and the investment we have made in those everyday services, services that you don't need to be referred to but you can use, like school counselling services. We know that the more you invest for young people at the point where they begin to feel a sense of mental non-well-being, the better the chance you have of helping those young people to get to a successful resolution. What we don't want is for those young people to feel that they've got nowhere else to go other than the specialist services, where they will often wait and then find that that service is not the service that is right for them. So, we are very keen indeed to go on investing in those services that provide immediate, early-stage help to young people to obviate the need for them later on to have to access specialist services, so that those people who do need specialist services—and there always will be young people who are genuinely acutely mentally ill—can get to the front of that queue as fast as possible, because the queue isn't full of people who, actually, would have been better served by a different sort of service.
Rwy'n hapus i roi'r ymrwymiad hwnnw, ond ei wneud yn y ffordd yr ydym ni wedi ceisio bwrw ymlaen yma yng Nghymru dros nifer o flynyddoedd. Y ffordd orau o leihau amseroedd aros yw bod â llai o bobl y mae angen eu hatgyfeirio i'r gwasanaethau haen 4 hynny, fel y'u gelwir—mae'n ddrwg gen i am ddefnyddio'r jargon; y gwasanaethau mwy ymwthiol—a'r buddsoddiad yr ydym wedi'i wneud yn y gwasanaethau bob dydd hynny, gwasanaethau nad oes angen cael eich hatgyfeirio iddyn nhw ond gallwch chi eu defnyddio, fel gwasanaethau cwnsela ysgolion. Rydyn ni'n gwybod po fwyaf y byddwch chi'n buddsoddi ar gyfer pobl ifanc pan fyddan nhw'n dechrau teimlo ymdeimlad o ddiffyg lles meddyliol, y gorau yw'r cyfle sydd gennych o helpu'r bobl ifanc hynny i gael datrysiad llwyddiannus. Yr hyn nad ydym ni ei eisiau yw i'r bobl ifanc hynny deimlo nad oes ganddyn nhw unman arall i fynd heblaw am y gwasanaethau arbenigol, lle byddan nhw yn aml yn aros ac yna yn canfod nad y gwasanaeth hwnnw yw'r gwasanaeth sy'n iawn iddyn nhw. Felly, rydyn ni'n awyddus iawn yn wir i fynd ati i fuddsoddi yn y gwasanaethau hynny sy'n darparu cymorth ar unwaith, cyfnod cynnar i bobl ifanc i osgoi'r angen iddyn nhw yn nes ymlaen orfod defnyddio gwasanaethau arbenigol, fel bod y bobl hynny y mae angen gwasanaethau arbenigol arnyn nhw—a bydd bob amser pobl ifanc sydd yn wirioneddol sâl yn feddyliol—yn gallu cyrraedd blaen y ciw hwnnw cyn gynted â phosibl, oherwydd dydy'r ciw ddim yn llawn o bobl a fyddai, mewn gwirionedd, wedi cael eu gwasanaethu'n well gan fath gwahanol o wasanaeth.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
And finally, question 8, Llyr Gruffydd.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol ffermio organig yng Nghymru? OQ59936
8. Will the First Minister make a statement on the future of organic farming in Wales? OQ59936
Diolch i Llyr Gruffydd, Llywydd. Mae arferion ffermio organig yn cyd-fynd yn dda ag egwyddorion rheoli tir yn gynaliadwy, ein fframwaith ar gyfer cymorth i’r byd amaeth yn y dyfodol. Mae ffermydd organig eisoes yn dilyn yr egwyddor o reoli tir yn gynaliadwy, ac felly dylen nhw fod mewn sefyllfa dda i symud yn haws i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn 2025.
I thank Llyr Gruffydd, Llywydd. Organic farming practices align well with the principles of sustainable land management, our framework for agricultural support in the future. Organic farms already adhere to the principles of sustainable land management principles, and so they should be well placed to transition more easily to the sustainable farming scheme in 2025.
Wel, y gwir amdani yw, wrth gwrs, fod y gefnogaeth bresennol, Glastir Organig a Glastir Advanced ac yn y blaen, yn dod i ben, ac felly mae nifer o ffermwyr organig wedi cysylltu â fi yn mynegi gofid mawr ynglŷn â dyfodol eu busnesau nhw. Mae'n debyg mai'r hyn y gwelwn ni, oherwydd yr ansicrwydd, yw bod nifer eisoes yn gwneud y penderfyniad eu bod nhw am adael ffermio organig. Nawr, mae hynny'n dadwneud degawdau o waith a buddsoddiad gan gynlluniau agri-amgylcheddol yn y gorffennol. Mae e hefyd, wrth gwrs, yn tanseilio yr hyn roeddech chi'n honni byddai nod polisïol eich gwaith chi o gwmpas y cynllun ffermio cynaliadwy, sef annog a hyrwyddo mwy o'r math yma o beth.
Nawr, dwi wedi clywed y bydd ffermwyr organig yn gallu cael mynediad i'r Habitat Wales scheme. Wel, mae hwnna'n mynd i fod yn agored, wrth gwrs, i bawb, yn fwy na dim ond y rhai sydd ag organic certification. Felly, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'r sector y bydd yna gefnogaeth benodol ar eu cyfer nhw yn y dyfodol, a pha mor fuan allwch chi roi hynny, oherwydd, fel mae e nawr, mae pobl eisoes wedi gwneud y penderfyniad i symud mas o ffermio organig?
Well, the truth of the matter is that the current support, Glastir Organic and Glastir Advanced and so on, is coming to an end. So, many organic farmers have contacted me expressing great concern about the future of their businesses. It appears that what we see, because of the uncertainty, is that many are already taking the decision that they are going to leave organic farming. Now, that undoes decades of work and investment by agri-environmental schemes in the past. It also undermines what you claimed would be the policy aim of your work around the sustainable land management scheme, encouraging more of this kind of thing.
Now, I've heard that organic farmers will be able to access the Habitat Wales scheme. But that's going to be open, of course, for all, not just those who have organic certification. So, what assurance can you give the sector that there will be specific support for them in the future, and how soon can you give that assurance, because, as things stand, people are already making the decision to leave organic farming?
Well, Llywydd, dwi wedi gweld y llythyr—roedd llythyr wedi dod i mewn oddi wrth yr Aelod i'r Gweinidog, a dwi wedi gweld ateb y Gweinidog iddo fe hefyd. Gallaf ddweud bod swyddogion wedi cwrdd gyda'r sector yn ddiweddar, a byddwn yn parhau i ddylunio cynllun gyda'n gilydd i sicrhau bod manteision ffermio organig yn cael eu cydnabod yn briodol yn y cynlluniau y bydd y Gweinidog yn eu cyhoeddi. A dwi'n gwybod bod y Gweinidog yn edrych ar opsiynau—os oes opsiynau eraill i gefnogi'r sector.
Ond jest i fod yn glir, bydd y sector mewn sefyllfa arbennig o dda i fanteisio ar y cynllun ffermio cynaliadwy newydd, a hefyd ar y cynllun Cynefin Cymru newydd. So, mae cryfder mawr yn y sector. Rŷn ni wedi cefnogi'r sector dros y blynyddoedd. Rŷn ni'n awyddus i wneud hwnna yn y dyfodol. Y ffordd i'w wneud e yw beth rŷn ni'n siarad gyda'r sector i'w amlinellu nawr, ac mae'r Gweinidog yn awyddus i gydweithio gyda nhw i weld beth yw'r ffordd orau i'w cefnogi nhw yn y dyfodol.
Well, Llywydd, I've seen the letter—the letter came from the Member to the Minister, and I've seen the Minister's response to him as well. I can say that officials met with the sector recently, and we'll continue to co-design a scheme to ensure that the benefits of organic farming are recognised appropriately in the plans that the Minister will publish. And I know that the Minister is looking at options, and whether there are other options to support the sector.
But just to be clear, the sector will be in a particularly good situation to take advantage of the sustainable farming scheme, and also the new Habitat Wales scheme. So, there is great strength in the sector. We've supported the sector over the years. We're eager to do so in the future, and the way to do that is what we're discussing with the sector in terms of outlining now, and the Minister is eager to co-operate with them to see the best way to support them in the future.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad busnes, ac mae'r Trefnydd yn mynd i gyflwyno'r datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item will be the business statement and announcement, and the Trefnydd will make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are three changes to this week's business, all of which are published on the Plenary agendas. After this business statement, the Minister for Economy will make a statement on the steel industry. Later this afternoon, the Minister for Social Justice and Chief Whip will make a statement to update the Senedd on a nation of sanctuary. And finally, as agreed at Business Committee this morning, tomorrow's opposition debates have been reordered. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae tri newid i fusnes yr wythnos hon, ac mae pob un ohonyn nhw wedi'u cyhoeddi ar agenda'r Cyfarfod Llawn. Ar ôl y datganiad busnes hwn, bydd Gweinidog yr Economi yn gwneud datganiad ar y diwydiant dur. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip yn gwneud datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am genedl noddfa. Ac yn olaf, fel y cytunwyd yn y Pwyllgor Busnes y bore yma, mae dadleuon y gwrthbleidiau yfory wedi'u haildrefnu. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I ask for a statement from yourself, as Minister for rural affairs, regarding the recent announcement from the Prime Minister to ban XL bully dogs following the fatal, tragic attacks by these dogs across the UK? As I'm sure you will be aware, two in four fatal dog attacks involved the breed across the UK in 2021. This figure rose to six in 10 in 2022. Since November 2021 three people have lost their lives because of XL bully dogs in Wales—two in Caerphilly and one in Wrexham—as well as what has been described as a savage and rampant rampage of 22 pregnant sheep that were killed on a farm in north Wales earlier this year. I note that you welcomed this decision on Twitter, but given the extremely concerning statistics, can I request that a statement be made on what the ban is likely to look like here in Wales, or if you intend to take any steps yourself under devolved responsibilities to protect the people of Wales and livestock? Diolch, Llywydd.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gennych chi, fel y Gweinidog dros faterion gwledig, ynghylch y cyhoeddiad diweddar gan Brif Weinidog y DU i wahardd cŵn bully XL yn dilyn yr ymosodiadau angheuol, trasig gan y cŵn hyn ledled y DU? Fel y gwyddoch yr wyf yn siŵr, roedd dau o bob pedwar ymosodiad angheuol gan gŵn ledled y DU yn 2021 yn ymwneud â'r brîd hwn. Cododd y ffigwr hwn i chwech o bob 10 yn 2022. Ers mis Tachwedd 2021 mae tri pherson wedi colli eu bywydau oherwydd cŵn bully XL yng Nghymru—dau yng Nghaerffili ac un yn Wrecsam—yn ogystal â'r hyn sydd wedi'i ddisgrifio fel ymosodiad ffyrnig a rhemp ar 22 o ddefaid beichiog gafodd eu lladd ar fferm yn y gogledd yn gynharach eleni. Rwy'n sylwi eich bod chi wedi croesawu'r penderfyniad hwn ar Twitter, ond o ystyried yr ystadegau hynod bryderus, a gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch sut mae'r gwaharddiad yn debygol o edrych yma yng Nghymru, neu a ydych chi'n bwriadu cymryd unrhyw gamau eich hun o dan gyfrifoldebau datganoledig i amddiffyn pobl Cymru ac anifeiliaid? Diolch, Llywydd.
Thank you. It is very welcome news from the UK Government—I certainly did welcome it, but it's better late than never. I'm really pleased the UK Government are at last finally taking action. Over the past probably six years, I've written to eight various Home Secretaries and Department for Environment, Food and Rural Affairs Secretaries of State, urging them to take some action. The last letter I wrote to Suella Braverman I think was in May; she didn't even give me the courtesy of a response. So, I am very pleased that, now, the Prime Minister has made this announcement.
The Dangerous Dogs Act 1991, obviously, is not devolved, it's a reserved matter, and the UK Government have set up a responsible dog ownership group to have a look at this, and my officials are working very closely with UK Government officials. Of course, we can do things here—we do have some powers, obviously, in relation to this. So, again, I've been looking at responsible dog ownership, and I am looking to hold a multi-agency summit, probably next month, to bring together all organisations, because, as you say, we're seeing far too many dog attacks of the like you described. I think the most important thing now is for my officials to work very closely with UK Government officials to make sure that there are no unforeseen consequences of the ban on XL bullies. We certainly don't want to see a significant number of abandonments, for instance. So, we now need to drill down into the detail. So, at the most appropriate time, I'll be very happy to update Members of the Senedd.
Diolch. Mae'n newyddion i'w groesawu'n fawr gan Lywodraeth y DU—yn sicr fe wnes i ei groesawu, ond mae'n well hwyr na hwyrach. Rwy'n falch iawn bod Llywodraeth y DU yn gweithredu o'r diwedd. Yn ystod y chwe blynedd diwethaf mae'n debyg, rwyf wedi ysgrifennu at wyth Ysgrifennydd Cartref ac Ysgrifenyddion Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, yn eu hannog nhw i gymryd camau. Roedd y llythyr olaf y gwnes i ei ysgrifennu at Suella Braverman ym mis Mai, rwy'n credu; nid oedd hi'n ddigon cwrtais i ymateb, hyd yn oed. Felly, rwy'n falch iawn, nawr, fod y Prif Weinidog wedi gwneud y cyhoeddiad hwn.
Yn amlwg, nid yw Deddf Cŵn Peryglus 1991 wedi'i datganoli, mae'n fater a gadwyd yn ôl, ac mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu grŵp perchnogaeth gyfrifol ar gŵn i ystyried hyn, ac mae fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda swyddogion Llywodraeth y DU. Wrth gwrs, gallwn ni wneud pethau yma—mae gennym ni rai pwerau, yn amlwg, o ran hyn. Felly, unwaith eto, rydw i wedi bod yn ystyried perchnogaeth gyfrifol ar gŵn, ac rwy'n ystyried cynnal uwchgynhadledd aml-asiantaeth, fis nesaf yn ôl pob tebyg, i ddod â'r holl sefydliadau ynghyd, oherwydd, fel y dywedwch chi, rydyn ni'n gweld llawer gormod o ymosodiadau gan gŵn o'r fath y gwnaethoch chi eu disgrifio. Rwy'n credu mai'r peth pwysicaf nawr yw bod fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda swyddogion Llywodraeth y DU i sicrhau nad oes unrhyw ganlyniadau annisgwyl o'r gwaharddiad ar bullies XL. Yn sicr, dydyn ni ddim eisiau gweld nifer sylweddol o gŵn yn cael eu gadael, er enghraifft. Felly, mae angen i ni edrych arno'n fanylach nawr. Felly, ar yr adeg fwyaf priodol, byddaf i'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad llafar, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol o ran y sefyllfa ariannol. Dŷn ni wedi clywed nifer yn sôn ynglŷn â'r £900 miliwn o ran y flwyddyn ariannol yma, ond byddwn i yn hoffi gwybod pryd bydd yna gyfle i'r Senedd hon drafod hynny.
Hefyd, wrth gwrs, dŷn ni'n gweld y tywydd garw yn ailddechrau. Mi fydd nifer o gymunedau yn ofni gweld y gaeaf yn dod—llifogydd unwaith eto. Mi gawson ni ddiweddariad, wrth gwrs, yr wythnos diwethaf gan y Gweinidog Newid Hinsawdd o ran yr adolygiad annibynnol o lifogydd. Ond un o'r pethau y mae nifer o'r cymunedau dwi'n eu cynrychioli yn ei holi ydy beth ydy'r cynlluniau o ran y gaeaf hwn tra bod llawer o'r gwaith cynllunio o ran lliniaru effaith llifogydd yn y dyfodol yn mynd rhagddo? Felly, oes modd cael datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd o ran y gefnogaeth ymarferol sydd ar gael i gymunedau sydd yn mynd i gael llifogydd yn ystod y misoedd nesaf yma—yn anffodus, dyna fydd y realiti i nifer—fel ein bod ni'n gallu sicrhau bod y gefnogaeth ar gael iddyn nhw, ond eu bod nhw hefyd yn gwybod sut mae cael y gefnogaeth honno?
Trefnydd, I'd like to ask for an oral statement, please, by the Minister for Finance and Local Government in terms of the financial situation. We've heard many people talk about the £900 million in terms of this current financial year, but I'd like to know when there will be an opportunity for this Senedd to discuss that.
Also, of course, we're seeing the inclement weather restarting. A number of communities will be concerned about winter coming—flooding once again. We had an update, of course, last week from the Minister for Climate Change, in terms of the independent review of flooding. But one of the things that a number of the communities that I represent are asking about is what are the plans in terms of this winter while a lot of the planning in terms of mitigating the impact of flooding is going on? So, is it possible to have a statement from the Minister for Climate Change in terms of the practical support available to communities that are going to be struck by flooding during these next few months—unfortunately, that will be the reality for many—so that we can ensure that the support is available for them, but that they also know how to obtain that support?
Thank you. As you say, the Minister for Climate Change did update us on the inquiry last week. Obviously, Welsh Government have put forward significant funding to help people who unfortunately were flooded, particularly around the storm Dennis floods back in—it's about five years ago now. I will certainly ask her if there is an update she can bring forward, because I know she has been working closely with local authorities particularly in relation to this coming winter.
With regard to your first question, the Minister for Finance and Local Government will be bringing forward an oral statement next month in relation to the in-year savings that we've had to find as a Government.
Diolch. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, gwnaeth y Gweinidog Newid Hinsawdd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am yr ymchwiliad yr wythnos diwethaf. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi swm sylweddol o arian i helpu pobl y gwnaeth y llifogydd effeithio arnyn nhw yn anffodus, yn enwedig o ran llifogydd Storm Dennis yn ôl yn—tua phum mlynedd yn ôl nawr. Yn sicr, fe wnaf i ofyn iddi a oes diweddariad y gall hi ei roi, oherwydd rwy'n gwybod ei bod hi wedi bod yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol yn enwedig o ran y gaeaf sydd i ddod.
O ran eich cwestiwn cyntaf, bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn cyflwyno datganiad llafar fis nesaf ynghylch yr arbedion yr ydyn ni wedi gorfod dod o hyn iddyn nhw fel Llywodraeth yn ystod y flwyddyn.
Minister, I would like to call for a statement on what conversations the Welsh Government have had with the UK Government and chief constables in Wales regarding the report released by the charity Refuge last week on violence against women and girls in police force areas across Wales and England. That freedom of information request revealed that there were 26 police forces in England and Wales, from May 2022 until May 2023, disclosing over 1,000 cases of violence against women and girls and related misconduct recorded by police forces who returned that data. Four of those were in the Dyfed-Powys police force area, and six in the North Wales police force area. And the FOI found that, in police forces across England and Wales, only 24 per cent of police officers and staff accused of this behaviour were suspended pending the outcome of the investigation. While Dyfed-Powys Police did suspend 100 per cent of all their officers, only 83 of those were suspended in north Wales. Unfortunately, I can't give you any figures for South Wales and Gwent police forces, as they didn't return data to that charity. And they're asking that all officers accused of violence against women and girls should not be considered for alternative duty but automatically suspended pending investigations, and I tend to agree with that statement. So, I'm keen to know, Minister, what conversations you have had, what influence you will bring to bear and whether you would urge South Wales and Gwent Police to actually step up and answer some of these questions.
Gweinidog, hoffwn i alw am ddatganiad ar ba sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU a phrif gwnstabliaid yng Nghymru ynghylch yr adroddiad a gafodd ei ryddhau gan yr elusen Refuge yr wythnos diwethaf ar drais yn erbyn menywod a merched mewn ardaloedd heddlu ledled Cymru a Lloegr. Dangosodd y cais rhyddid gwybodaeth hwnnw fod 26 o heddluoedd yng Nghymru a Lloegr, o fis Mai 2022 tan fis Mai 2023, a datgelodd fod dros 1,000 o achosion o drais yn erbyn menywod a merched a chamymddwyn cysylltiedig wedi'u cofnodi gan heddluoedd a ddychwelodd y data hwnnw. Roedd pedwar o'r rheiny yn ardal heddlu Dyfed-Powys, a chwech yn ardal heddlu Gogledd Cymru. A gwnaeth y cais rhyddid gwybodaeth ddarganfod, mewn heddluoedd ledled Cymru a Lloegr, mai dim ond 24 y cant o swyddogion a staff yr heddlu a gafodd eu cyhuddo o'r ymddygiad hwn a gafodd eu hatal dros dro tra'n aros am ganlyniad yr ymchwiliad. Er bod Heddlu Dyfed-Powys wedi atal 100 y cant o'i holl swyddogion dros dro, dim ond 83 o'r rheiny gafodd eu hatal dros dro yn y gogledd. Yn anffodus, ni allaf roi unrhyw ffigurau i chi ar gyfer heddluoedd De Cymru a Gwent, gan na wnaethon nhw ddychwelyd data i'r elusen honno. Ac maen nhw'n gofyn na ddylai unrhyw swyddog sy'n cael ei gyhuddo o drais yn erbyn menywod a merched gael ei ystyried ar gyfer dyletswyddau eraill ond ei fod yn cael ei atal yn awtomatig tra bod ymchwiliadau yn mynd rhagddynt, ac rwy'n dueddol o gytuno â'r datganiad hwnnw. Felly, rwy'n awyddus i wybod, Gweinidog, pa sgyrsiau ydych chi wedi'u cael, pa ddylanwad y byddwch chi'n ei gael ar hyn, ac a fyddech chi'n annog Heddlu De Cymru a Heddlu Gwent i gamu ymlaen ac ateb rhai o'r cwestiynau hyn.
Thank you. I think Joyce Watson raises a very important point, and I would certainly urge both Gwent police force and South Wales police force to release that data, so that we can get that complete picture right across all four police authorities. I know that the Minister for Social Justice is aware of the recent data that was released by Refuge on the number of police officers and staff accused of misconduct or gross misconduct related to violence against women and girls, and is very concerned about this and will continue to have discussions both with the chief constables and with the police and crime commissioners. Unfortunately, we know that perpetrators of domestic abuse come from all walks of life and that many hold positions of power and that, then, creates even more barriers for survivors.
Diolch. Rwy'n credu bod Joyce Watson yn codi pwynt pwysig iawn, a byddwn yn sicr yn annog heddlu Gwent a heddlu De Cymru i ryddhau'r data hwnnw, fel y gallwn ni gael y darlun cyflawn hwnnw ar draws y pedwar awdurdod heddlu. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn ymwybodol o'r data diweddar a gafodd ei ryddhau gan Refuge ar nifer swyddogion a staff yr heddlu sydd wedi'u cyhuddo o gamymddwyn neu gamymddwyn difrifol yn ymwneud â thrais yn erbyn menywod a merched, ac mae'n bryderus iawn am hyn a bydd yn parhau i gael trafodaethau gyda'r prif gwnstabliaid a gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu. Yn anffodus, rydym yn gwybod bod cyflawnwyr cam-drin domestig yn dod o bob cefndir a bod llawer ohonyn nhw mewn safleoedd pwerus ac mae hynny, wedyn, yn creu hyd yn oed mwy o rwystrau i oroeswyr.
I'd like a Government statement, please, relating to the ongoing situation at Ffos-y-fran, where coal is still being extracted a year after the company was told to stop mining. It was the Welsh Government that approved this coal mine in 2005. After the council refused permission in 2014, I believe a Government commissioned report flagged the risk of this land being left unrestored. I'd like to know what action was taken in response, please? And the cost, as we know, to the public purse could now be more than £100 million if the site is abandoned, and only £15 million has been put aside by the company that could be used for restoration. That is quite a gaping difference. So, what action will the Government take to ensure the land will be cleaned and made safe? And in the meantime, the Welsh Government has reportedly profited from the transport of this illegal coal using Transport for Wales rail routes. Can the Government commit in a statement to immediately put an end to any transport of coal from Ffos-y-fran using those tracks? And will you commit to putting any revenue that's been raised from the transporting of that coal over the past year into a community fund for Merthyr Tydfil residents?
Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, yn ymwneud â'r sefyllfa barhaus yn Ffos-y-frân, lle mae glo yn dal i gael ei gloddio flwyddyn ar ôl i'r cwmni gael cyfarwyddyd i roi'r gorau iddi. Llywodraeth Cymru a gymeradwyodd y pwll glo hwn yn 2005. Ar ôl i'r cyngor wrthod caniatâd yn 2014, rwy'n credu i adroddiad a gafodd ei gomisiynu gan y Llywodraeth dynnu sylw at y risg y gallai'r tir hwn gael ei adael heb ei adfer. Hoffwn i wybod pa gamau a gymerwyd mewn ymateb, os gwelwch yn dda? Ac fe allai'r gost i'r pwrs cyhoeddus, fel y gwyddom ni, fod yn fwy na £100 miliwn erbyn hyn os caiff y safle ei adael, a dim ond £15 miliwn sydd wedi'i roi o'r neilltu gan y cwmni a allai gael ei ddefnyddio i'w adfer. Mae hynny'n dipyn o wahaniaeth. Felly, pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau y bydd y tir yn cael ei lanhau a'i wneud yn ddiogel? Ac yn y cyfamser, mae'n debyg bod Llywodraeth Cymru wedi elwa ar gludo'r glo anghyfreithlon hwn gan ddefnyddio llwybrau rheilffordd Trafnidiaeth Cymru. A all y Llywodraeth ymrwymo mewn datganiad i roi terfyn ar unwaith ar gludo unrhyw lo o Ffos-y-frân gan ddefnyddio'r traciau hynny? Ac a wnewch chi ymrwymo i roi unrhyw refeniw sydd wedi'i godi o gludo'r glo hwnnw yn ystod y flwyddyn ddiwethaf i gronfa gymunedol ar gyfer trigolion Merthyr Tudful?
Well, the Member will be aware that the appeal and legal proceedings are ongoing at the current time, so it wouldn't be appropriate for Welsh Ministers to bring forward an oral statement at this stage. But I know the Minister will consequently, or subsequently, I should say, receive advice. The policy of the Welsh Government is to bring to a managed end the extraction and use of coal, as you know, and the opening of new coal mines or the extension of existing coal mines in operation in Wales would add to the global supply of coal, having a significant effect on both our and the UK's legally binding carbon budgets. So, that's the absolute policy that we have. I'm not aware of the issue you raise around Transport for Wales, but I'll certainly make some enquiries.
Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol bod yr apêl a'r achos cyfreithiol yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd, felly ni fyddai'n briodol i Weinidogion Cymru gyflwyno datganiad llafar ar hyn o bryd. Ond rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog o ganlyniad, neu wedi hynny, y dylwn i ddweud, yn cael cyngor. Polisi Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod cloddio a defnyddio glo yn dod i ben mewn ffordd a reolir, fel y gwyddoch chi, a byddai agor pyllau glo newydd neu ymestyn pyllau glo presennol sy'n weithredol yng Nghymru yn ychwanegu at y cyflenwad byd-eang o lo, gan gael effaith sylweddol ar ein cyllidebau carbon ni a rhai'r DU sy'n gyfreithiol rwymol. Felly, dyna yn llwyr, y polisi sydd gennym ni. Dydw i ddim yn ymwybodol o'r mater yr ydych chi'n ei godi ynghylch Trafnidiaeth Cymru, ond yn sicr, fe wnaf i rai ymholiadau.
Just to follow up on Sam Kurtz's question, Emma Whitfield lost her son, Jack Lis, to an attack by a very dangerous dog, and in her pinned post on Twitter at the moment, she says, with a picture of her son beneath it:
'People speak of the courage I have. This is the face of who gives me that courage. Jack is my reason. If I can stop another family from grieving and stop them from never being able to see their child's smile again—it will be a success.'
Can I, therefore, ask, before any statement is made in this Chamber and at the summit that you mentioned, that Emma is contacted and it is discussed with her whether she wishes to attend? And can I also ask that Wayne David MP is involved in those discussions too, because he's worked with Emma and with the Daily Mirror and their campaign, to have the voices of those who've been affected by these tragedies heard?
I ddilyn cwestiwn Sam Kurtz, collodd Emma Whitfield ei mab, Jack Lis, i ymosodiad gan gi peryglus iawn, ac yn ei phostiad ar Twitter ar hyn o bryd, mae'n dweud, gyda llun o'i mab oddi tano:
'Mae pobl yn sôn am fy newrder i. Dyma wyneb yr un sy'n rhoi'r dewrder hwnnw i mi. Jack yw fy rheswm i. Os gallaf i atal teulu arall rhag galaru a'u hatal rhag peidio â gallu gweld gwên eu plentyn byth eto—bydd yn llwyddiant.'
A gaf i, felly, ofyn, cyn i unrhyw ddatganiad gael ei wneud yn y Siambr hon ac yn yr uwchgynhadledd y gwnaethoch chi sôn amdani, ein bod yn cysylltu ag Emma ac yn trafod a yw hi eisiau bod yn bresennol? Ac a gaf i ofyn hefyd fod Wayne David AS yn rhan o'r trafodaethau hynny hefyd, oherwydd mae ef wedi gweithio gydag Emma a gyda'r Daily Mirror a'u hymgyrch, i sicrhau bod lleisiau'r rhai y mae'r trychinebau hyn wedi effeithio arnyn nhw yn cael eu clywed?
Thank you. I think Hefin David reminds us all of the very personal tragedy that unfortunately we've seen with these dog attacks, and Emma was the first person that came to my mind last week. And I'd be very happy to engage with her and, of course, Wayne David, the Member of Parliament for Caerphilly, who's done so much work around this. We are thinking of bringing this multi-agency summit together, and I think, if Emma would be happy to come along and talk to us, that would be incredibly powerful.
Diolch. Rwy'n credu bod Hefin David yn ein hatgoffa ni i gyd o'r drasiedi bersonol iawn yr ydyn ni wedi'i gweld, yn anffodus, gyda'r ymosodiadau hyn gan gŵn, ac Emma oedd y person cyntaf a ddaeth i fy meddwl yr wythnos diwethaf. A byddwn i'n hapus iawn i gysylltu â hi ac, wrth gwrs, â Wayne David, yr Aelod Seneddol dros Gaerffili, sydd wedi gwneud cymaint o waith ar hyn. Rydyn ni'n ystyried dod â'r uwchgynhadledd amlasiantaeth hon at ei gilydd, ac rwy'n credu, pe byddai Emma yn hapus i ddod i siarad â ni, byddai hynny'n hynod bwerus.
A gaf i ofyn am ddatganiad oddi wrth y Gweinidog iechyd ynghylch gofal llygaid, os gwelwch yn dda?
Could I ask for a statement from the Minister for health on eye care, please?
This week is National Eye Health Week. Regular eye tests are vital to detect early signs of treatable conditions, like glaucoma, and can detect other health conditions, such as diabetes or high blood pressure. However, the need for timely referrals into ophthalmology services for assessment and treatment is key to limiting or avoiding sight loss. But, here in Wales, over half of the highest risk eye care patients are left waiting beyond the target time for treatment and, therefore, at risk of irreversible sight loss. The Welsh Government consulted on ophthalmic services in the spring, but, to my knowledge, we've not seen any statement since then. Therefore, can I ask that the Minister brings forward a statement on Government plans for ophthalmic services and an update on what actions are being taken to tackle the waiting lists?
Mae hi'n Wythnos Genedlaethol Iechyd Llygaid yr wythnos hon. Mae profion llygaid rheolaidd yn hanfodol i ganfod arwyddion cynnar o gyflyrau y mae modd eu trin, fel glawcoma, a gallan nhw ganfod cyflyrau iechyd eraill, fel diabetes neu bwysedd gwaed uchel. Fodd bynnag, mae'r angen am atgyfeiriadau amserol i wasanaethau offthalmoleg ar gyfer asesiadau a thriniaeth yn allweddol i osgoi colli golwg neu gyfyngu ar hynny. Ond, yma yng Nghymru, mae dros hanner y cleifion gofal llygaid sy'n wynebu'r risg uchaf yn aros y tu hwnt i'r amser targed ar gyfer triniaeth ac, felly, maen nhw'n wynebu risg o golli golwg nad oes modd ei wrthdroi. Cynhaliodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad ar wasanaethau offthalmig yn y gwanwyn, ond, hyd y gwn i, nid ydyn ni wedi gweld unrhyw ddatganiad ers hynny. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog gyflwyno datganiad ar gynlluniau'r Llywodraeth ar gyfer gwasanaethau offthalmig a'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau sy'n cael eu cymryd i ymdrin â'r rhestrau aros?
Thank you. I'm aware of the report that you referred to, which was commissioned by the Minister for Health and Social Services, and I'm sure, once she's considered that, a statement will be forthcoming. But, I think you make a really important point—so long as people do timely eye checks. It's really important that they see either their ophthalmologist or their optician to ensure that the eye is as healthy as possible. Of course, the eye is the mirror to the body; it not just brings forward information about eye disease, but, of course, all other diseases too.
Diolch. Rwy'n ymwybodol o'r adroddiad y gwnaethoch chi gyfeirio ato, a gafodd ei gomisiynu gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac rwy'n siŵr, unwaith y bydd hi wedi ystyried hynny, y bydd datganiad ar y ffordd. Ond, rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn—cyhyd â bod pobl yn cael gwiriadau llygaid amserol. Mae'n bwysig iawn eu bod nhw'n gweld naill ai eu hoffthalmolegydd neu eu hoptegydd i sicrhau bod y llygad mor iach â phosibl. Wrth gwrs, y llygad yw'r drych i'r corff; mae'n rhoi gwybodaeth am glefyd y llygaid ond hefyd, wrth gwrs, bob clefyd arall.
Trefnydd, please could we have an oral statement on bus services across Wales? In my region, in Cardiff, the decision by Cardiff Bus to cut the main bus service—the No. 32—serving St Fagans village has caused great concern. This means that we don't have regular public transport to the village, which includes a very important national museum. I've been contacted by members of staff at the museum, who've now lost their route to work, and over the weekend I spoke to a lovely visitor from north Pembrokeshire, a pensioner, who told me he couldn't go and visit St Fagans museum because of the lack of public transport. The fact that we don't have public transport linking the city centre to this important museum is just not right and is bound to impact, Trefnydd, on vulnerable and disabled groups who want to use this museum and learn more about Welsh life. This, as we hear every week in the Senedd, is huge across Wales. We cannot wait for a law that is years away and its implementation even further. Will the Welsh Government bring forward the proposals to reform bus services in Wales urgently? Diolch yn fawr.
Trefnydd, a gawn ni ddatganiad llafar, os gwelwch yn dda, ar wasanaethau bysiau ar draws Cymru? Yn fy rhanbarth i, yng Nghaerdydd, mae penderfyniad Cardiff Bus i dorri'r prif wasanaeth bysiau—y Rhif 32—sy'n gwasanaethu pentref Sain Ffagan wedi achosi pryder mawr. Mae hyn yn golygu nad oes gennym ni gludiant cyhoeddus rheolaidd i'r pentref, sy'n cynnwys amgueddfa genedlaethol bwysig iawn. Mae aelodau o staff yr amgueddfa wedi cysylltu â mi, sydd nawr wedi colli eu llwybr i'r gwaith, a dros y penwythnos siaradais ag ymwelydd hyfryd o ogledd Sir Benfro, pensiynwr, a ddywedodd wrthyf na allai fynd i ymweld ag amgueddfa Sain Ffagan oherwydd diffyg trafnidiaeth gyhoeddus. Dydy hi ddim yn iawn bod ganddon ni ddim trafnidiaeth gyhoeddus yn cysylltu canol y ddinas â'r amgueddfa bwysig hon, ac mae'n sicr o gael effaith, Trefnydd, ar grwpiau agored i niwed ac anabl sydd eisiau defnyddio'r amgueddfa hon a dysgu mwy am fywyd Cymru. Mae hyn, fel y clywn ni bob wythnos yn y Senedd, yn enfawr ar draws Cymru. Gallwn ni ddim aros am ddeddf sydd flynyddoedd i ffwrdd ac sydd ymhellach byth i ffwrdd o ran ei gweithredu. A wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno'r cynigion i ddiwygio gwasanaethau bysiau yng Nghymru ar frys? Diolch yn fawr.
Diolch. Well, bus services are very important to many of our constituents—we know that from our postbags—and, obviously, bus timetables are a matter for local authorities and bus service providers. But, the Deputy Minister for Climate Change has announced £46 million for bus budgets, for the bus emergency scheme and the bus transition fund, to prevent that issue around wholesale cancellation of services. As the Member, I think, alluded to, we will be introducing legislation to reform the bus system in Wales in the very near future.
Diolch. Wel, mae gwasanaethau bysiau yn bwysig iawn i lawer o'n hetholwyr—rydyn ni'n gwybod hynny o'n bagiau post—ac, yn amlwg, mae amserlenni bysiau yn fater i awdurdodau lleol a darparwyr gwasanaethau bysiau. Ond, mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi cyhoeddi £46 miliwn ar gyfer cyllidebau bysiau, ar gyfer y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau a'r gronfa bontio ar gyfer bysiau, er mwyn atal y broblem honno o ran canslo gwasanaethau ar raddfa eang. Fel y mae'r Aelod, rwy'n credu, wedi cyfeirio ato, byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio'r system fysiau yng Nghymru yn y dyfodol agos.
Could I ask for two statements? It's very good to see both my colleagues Hefin David, and Sam, I think it was as well, raising the issue of the XL bullies. As the Minister will know, I was with Mick Antoniw at Hope Rescue when the announcement came through that XL bullies will be added to the banned list. It raises some significant issues in terms of the animal welfare charities—dog rescue and dog rehoming charities—particularly those that deal with stray and abandoned dogs, because, from the moment this was announced, those dogs are now turning up on the doorsteps of those charities, and it provides real financial, as well as ethical, issues about how they respond to this. But, more than that, Minister, it raises interesting aspects of what we now do with strengthening the regulations around breeding, but also whether we get back into the long-overdue issues of looking at licences to actually promote responsible ownership, whatever the breed is. So, it would be good to have a statement on that.
Secondly, I wonder whether we can have a statement now, as we approach the end of Adult Learners' Week. There have been some great events here in the Senedd. I was at one with national awards in city hall the other day, where a chap called John Gates, a former miner who lost his job in the pit closures back in 1983-84, turned his hand to a skill that he had—a surprising skill, perhaps, for a miner, of embroidery—and then went back into education with the Open University, and now travels the world teaching others about embroidery and skills, and also that you should never accept that you only have one chance in life; you should have many, many chances. He's 80 years of age now, and he's the biggest inspiration I've ever seen, and he received the national award for lifelong adult learning.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad? Mae'n dda iawn gweld fy nghyd-Aelodau, Hefin David, a Sam, rwy'n credu hefyd, yn codi mater y bullies XL. Fel y gŵyr y Gweinidog, roeddwn i gyda Mick Antoniw yn Hope Rescue pan ddaeth y cyhoeddiad y bydd bullies XL yn cael eu hychwanegu at y rhestr waharddedig. Mae'n codi rhai materion arwyddocaol o ran yr elusennau lles anifeiliaid—elusennau achub cŵn ac ailgartrefu cŵn—yn enwedig y rhai sy'n ymdrin â chŵn crwydr a chŵn sydd wedi'u gadael, oherwydd, o'r foment y cafodd hyn ei gyhoeddi, mae'r cŵn hynny nawr yn ymddangos ar garreg drws yr elusennau hynny, ac mae'n codi materion ariannol go iawn, yn ogystal â rhai moesegol, ynglŷn â sut maen nhw'n ymateb i hyn. Ond, yn fwy na hynny, Gweinidog, mae'n codi agweddau diddorol ar yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud nawr o ran cryfhau'r rheoliadau ynghylch bridio, ond hefyd a ydyn ni'n mynd yn ôl i'r materion hirddisgwyliedig o ystyried trwyddedau i fynd ati i hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol, beth bynnag fo'r brîd. Felly, byddai'n dda cael datganiad ar hynny.
Yn ail, tybed a allwn ni gael datganiad nawr, wrth i ni nesáu at ddiwedd Wythnos Addysg Oedolion. Mae rhai digwyddiadau gwych wedi bod yma yn y Senedd. Roeddwn i mewn un gyda gwobrau cenedlaethol yn neuadd y ddinas y diwrnod o'r blaen, lle trodd dyn o'r enw John Gates, cyn-löwr a gollodd ei swydd pan gaeodd y pyllau nôl ym 1983-84, ei law at sgil oedd ganddo—sgil annisgwyl, efallai, i löwr, sef brodwaith—ac yna aeth yn ôl i addysg gyda'r Brifysgol Agored, ac mae e nawr yn teithio'r byd yn dysgu eraill am frodwaith a sgiliau, a hefyd na ddylech chi byth derbyn mai dim ond un cyfle sydd gennych chi mewn bywyd; dylech chi gael llawer iawn o gyfleoedd. Mae e'n 80 oed erbyn hyn, a fe yw'r ysbrydoliaeth fwyaf i mi ei weld erioed, ac fe gafodd e y wobr genedlaethol am ddysgu gydol oes i oedolion.
Yes, we all liked that. You make a really good point, and I think that's a very good example. We're continually learning, aren't we? And it's been great to celebrate Adult Learners' Week. As you say, there have been events here in the Senedd and all around Wales. But I think the example you gave of John was particularly heartwarming.
In relation to the XL bully, as I say, I had a meeting with the Department for Environment Food and Rural Affairs Secretary of State last Wednesday, where I urged them to look at this because we'd had yet, I think, two more attacks last week. So, I very much welcome the Prime Minister's announcement, which came a bit out of the blue, because I do think that the Dangerous Dogs Act—. Every time I've asked over the past few years, they've just refused to look at the new breeds coming forward. But you are right that there could be unintended consequences, and that's what I said in my earlier answer to Sam Kurtz—that we need to look at that. We don't want to see dogs abandoned. We don't want to see our dog rescue centres, which are already coping with increased numbers of abandoned dogs, having more brought in. Also, we need to work with our local authority enforcement teams as well. So, I mentioned that we're having this multi-agency summit, because there are things that we can do in Welsh Government; it's not just relying on UK Government aspects, as well. So, we will be doing that next month, and I want to work very closely with the animal sanctuaries and the rescue centres to see what more we can do. But I think it is really important that we really get to grips with this now, because we are seeing far too many attacks.
On the point of licensing, as you know, I had asked my officials to have a look at that this year, and I haven't received any advice as yet, but I do think that it is a way of ensuring that responsible dog ownership. It won't make everything, all the issues, go away, but I do think that if you are a responsible dog owner—and, of course, there are many of them with XL bully dogs as well, who are very worried, currently—. So, I do think licensing could be one piece of that jigsaw, and certainly, as we progress with the advice, and if I do think it is worth while looking at bringing them in, then I'll certainly be happy to update Members.
Oeddem, roeddem ni i gyd yn hoffi hynny. Rydych chi'n gwneud pwynt da iawn, ac rwy'n credu bod honna'n enghraifft dda iawn. Rydyn ni'n dysgu'n gyson, on'd ydyn ni? Ac mae wedi bod yn wych dathlu Wythnos Addysg Oedolion. Fel y dywedwch chi, bu digwyddiadau yma yn y Senedd a ledled Cymru. Ond rwy'n credu bod yr enghraifft a roesoch chi o John yn cynhesu calon rhywun yn arbennig.
O ran y bully XL, fel y dywedaf, cefais gyfarfod ag Ysgrifennydd Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ddydd Mercher diwethaf, pryd y gwnes i eu hannog i edrych ar hyn oherwydd ein bod ni wedi cael dau ymosodiad arall yr wythnos diwethaf, rwy'n credu. Felly, rwy'n croesawu'n fawr gyhoeddiad Prif Weinidog y DU, a oedd yn hollol annisgwyl, oherwydd rwy'n credu bod y Ddeddf Cŵn Peryglus—. Bob tro i mi ofyn dros y blynyddoedd diwethaf, fe wrthodon nhw edrych ar y bridiau newydd sy'n dod i'r amlwg. Ond rydych chi'n iawn y gallai fod canlyniadau anfwriadol, a dyna ddywedais i yn fy ateb cynharach i Sam Kurtz—bod angen i ni edrych ar hynny. Nid ydym eisiau gweld cŵn yn cael eu gadael. Nid ydym eisiau gweld ein canolfannau achub cŵn, sydd eisoes yn ymdopi â niferoedd cynyddol o gŵn sydd wedi'u gadael, yn gweld mwy yn dod i mewn. Hefyd, mae angen i ni weithio gyda'n timau gorfodi awdurdodau lleol hefyd. Felly, soniais ein bod yn cael yr uwchgynhadledd amlasiantaeth hon, oherwydd mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud yn Llywodraeth Cymru; nid dibynnu ar agweddau Llywodraeth y DU yn unig. Felly, byddwn ni'n gwneud hynny fis nesaf, ac rwyf eisiau gweithio'n agos iawn gyda'r gwarchodfeydd anifeiliaid a'r canolfannau achub i weld beth arall y gallwn ni ei wneud. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n mynd i'r afael â hyn nawr, oherwydd rydyn ni'n gweld gormod o ymosodiadau o lawer.
Ar y pwynt trwyddedu, fel y gwyddoch chi, roeddwn i wedi gofyn i fy swyddogion edrych ar hynny eleni, ac nid wyf wedi derbyn unrhyw gyngor eto, ond rwy'n credu ei bod yn ffordd o sicrhau'r berchnogaeth gyfrifol honno ar gŵn. Ni fydd yn gwneud i bopeth, yr holl broblemau ddiflannu, ond rwy'n credu, os ydych chi'n berchennog cyfrifol—ac, wrth gwrs, mae llawer ohonyn nhw â chŵn bully XL hefyd, sy'n poeni'n fawr, ar hyn o bryd—. Felly, rwy'n credu y gallai trwyddedu fod yn un darn o'r jig-so hwnnw, ac yn sicr, wrth i ni fwrw ymlaen â'r cyngor, ac os credaf ei bod yn werth chweil ystyried dod â nhw i mewn, yna byddaf yn sicr yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
The Welsh Government has accepted the Health and Safety Executive's recommendation to refuse an emergency authorisation for the use of Asulox in Wales for bracken control. Now, we can argue the merits or otherwise of that decision, but what we shouldn't have to argue is the openness of Government in the way that it made that decision. So, in the interests of transparency, would the Government be willing to publish the Health and Safety Executive's advice upon which, of course, the decision was made?
Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch i wrthod awdurdodiad brys ar gyfer defnyddio Asulox yng Nghymru ar gyfer rheoli rhedyn. Nawr, gallwn ni ddadlau rhinweddau neu fel arall y penderfyniad hwnnw, ond yr hyn na ddylem ni orfod ei ddadlau yw natur agored y Llywodraeth yn y ffordd y gwnaeth y penderfyniad hwnnw. Felly, er tryloywder, a fyddai'r Llywodraeth yn fodlon cyhoeddi cyngor yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch y gwnaed y penderfyniad yn ei sgil?
Well, I was the Minister who made that decision and I will certainly make sure that that is published, unless, obviously, there is anything that excludes that.FootnoteLink
Wel, fi oedd y Gweinidog a wnaeth y penderfyniad hwnnw a byddaf yn sicr yn sicrhau bod hwnnw'n cael ei gyhoeddi, oni bai, yn amlwg, bod unrhyw beth yn eithrio hynny.FootnoteLink
Diolch i'r Trefnydd am y datganiad.
Thank you, Trefnydd, for that statement.
Felly, bydd y datganiad nesaf gan Weinidog yr Economi ar y diwydiant dur. Vaughan Gething.
The next statement will be made by the Minister for Economy on the steel industry. Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. A strong economy needs a successful steel industry. The Welsh Government is ambitious about steel and the integral role that it will play in the transition to net zero. That transition will support strong and lasting demand for steel in the goods of the future, as well as the everyday staples that we rely on. From floating offshore wind turbines and electric vehicles to tins of baked beans and new houses, steel will be the thread that will go on running through the economy of today and tomorrow.
The Welsh contribution to the steel industry is totemic and historic. It is a firm part of the foundations of the UK economy. Thousands of skilled workers in the sector know the role that it plays in supporting a secure economy. Those workers see why and how other G7 nations provide stable and strategic support for their own domestic steel industries. They understand the lessons of the energy crisis and the risks posed by the dumping of steel by nations that are not our allies. This backdrop should guarantee the industry a far greater level of priority in the UK Government, which should have a clear vision for the sector and a plan to achieve it. As costs have piled up and new risks emerged, UK Ministers have failed to grasp the issue quickly enough to secure a fairer transition that delivers a first-mover advantage that our industry could exploit.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae angen diwydiant dur llwyddiannus ar economi gref. Mae Llywodraeth Cymru yn uchelgeisiol o ran dur a'r rhan annatod y bydd yn ei chwarae wrth bontio i sero net. Bydd y pontio hwnnw'n cefnogi'r galw cryf a pharhaol am ddur ar gyfer nwyddau'r dyfodol, yn ogystal â'r prif nwyddau bob dydd yr ydym ni'n dibynnu arnynt. O dyrbinau gwynt arnofiol ar y môr a cherbydau trydan i duniau o ffa pob a thai newydd, dur fydd yr edau a fydd yn parhau i redeg trwy economi heddiw ac yfory.
Mae cyfraniad Cymru i'r diwydiant dur yn dotemaidd ac yn hanesyddol. Mae'n rhan gadarn o sylfeini economi'r Deyrnas Unedig. Mae miloedd o weithwyr medrus yn y sector yn gwybod am y rhan y mae'n ei chwarae wrth gefnogi economi ddiogel. Mae'r gweithwyr hynny'n gweld pam a sut mae gwledydd G7 eraill yn darparu cefnogaeth sefydlog a strategol i'w diwydiannau dur domestig eu hunain. Maent yn deall gwersi'r argyfwng ynni a'r risgiau a berir pan fo cenhedloedd nad ydynt yn gynghreiriaid i ni yn troi eu cefnau ar ddur. Dylai'r cefndir hwn sicrhau lefel o flaenoriaeth lawer uwch i'r diwydiant yn Llywodraeth y DU, a ddylai fod â gweledigaeth glir ar gyfer y sector a chynllun i'w gyflawni. Wrth i gostau gynyddu a risgiau newydd yn dod i'r amlwg, mae Gweinidogion y DU wedi methu â deall y broblem yn ddigon cyflym i sicrhau pontio tecach sy'n darparu mantais symudwr cyntaf y gallai ein diwydiant fanteisio arno.
Llywydd, an earlier decision would have allowed for a fairer transition in a strong industry. We have long been urging the UK Government to provide the significant co-investment needed to support the move to greener methods of steel production. Against this context, it is welcome that the UK Government has progressed negotiations with the company to ensure a long-term future for steel in Wales. The total loss of the operation in Wales would be unconscionable, and it is in the interests of the workforce, industry and communities that the sector has a long-term future here in Wales.
We value our industrial base in Wales immensely. I am determined that we transition to net zero in a way that maintains and builds on our industrial strengths and is in line with our commitment to a just transition. That is why we created Net Zero Industry Wales, a body that I was proud to launch in Port Talbot. Llywydd, it is however the case that the proposed agreement now reached between Tata Steel and the UK Government provides too little detail and raises too many questions. The UK Government has decades of experience in dealing with commercially sensitive information in a managed way with the Welsh Government to support sound decision making. The decision, the choice, to communicate via leaks and media briefings to share the announcement on the proposed deal reached is disrespectful to the workforce and harmful to a sector that needs to recruit people who will, of course, be looking for a level of security, and, as we know, they are crucial to the future of steel in the UK. As I've mentioned, it is frustrating that this deal was not reached at an earlier stage in negotiations. An earlier deal could have led to a longer and fairer transition.
Much remains unknown about the agreement, its time frame for implementation and the potential impact not only on the workforce and the company but on the wider supply chain and the local economy. Therefore, as I stated last week, whilst the announcement contains significant investment for the longer term, it is inevitable that Tata employees and their families, rightly, are focused on the impact it will have on the thousands of jobs in Port Talbot and Tata’s downstream facilities in Wales.
It is essential that Tata now conducts a meaningful consultation with its employees and the trade unions about this proposed plan. The proven commitment of the workforce is an enduring strength for the sector that means that the uncertainty that those workers now face is harmful to the sector and to our economy as a whole, as well as, of course, to those individuals and their families. I had an early meeting with steel trade unions last week and held further meetings with representatives both yesterday and today. I visited Port Talbot yesterday and will return once more later this week. I will continue to engage with the unions, the company and the UK Government as the situation develops.
Turning to the wider supply chain in Wales and beyond, the decision that Tata Steel takes about the nature and timescale of its decarbonisation journey will have a profound impact on its full supply chain and the wider steel-making region. For this reason, I have always seen the future of Tata not in isolation, but sitting within a much broader effort to support industry and develop our manufacturing base across Wales in the vital transition to net zero. While making the case for early and meaningful negotiations, we have set out how that longer transition could provide more certainty for options for wider technologies, including a role for hydrogen at scale.
It is a matter of great frustration that UK Ministers chose to exclude the Welsh Government from discussions, when both Governments will need to take decisions that impact upon the industry and the communities that it supports. The Secretary of State for Business and Trade offered to meet with me in May, some months after her appointment, but she has subsequently refused to agree a suitable date to discuss these matters in the months that followed. In fact, I don't believe a single date has been offered by the Secretary of State for Business and Trade to meet with me. I have, since May, written on multiple occasions to try to set up a meeting and to engage on the important overlapping issues that fall across our responsibilities. However, in a letter received from the Secretary of State earlier today, no offer to meet has been made. I have shared this letter with the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, so they’re sighted on its contents.
Llywydd, I recognise that the industry’s transition is complex and far-reaching, requiring hundreds of millions of pounds of investment. It is not just about what happens within the company’s site boundaries. It will require a transformation of our infrastructure on a scale that we have not seen in our lifetimes. There are many questions that need to be answered. For instance, what impact will it have on wider infrastructure requirements, such as the grid network? What impact will it have on the value and availability of scrap metal within the UK, and how will this affect our other major steel producer, Celsa? I should declare an interest, of course, as Celsa's main operations are within my constituency. I've been clear that the free-port programme in Wales presented an incredible opportunity to link steel production with accelerated economic potential in the Celtic sea. UK Ministers are fully aware of the importance we attach to these matters and I will be writing to the levelling-up Secretary to share my serious concerns about the lack of clear co-ordination across these areas.
I know that Tata Steel have been looking closely at the opportunities that could come from the enormous economic benefits from floating offshore wind. It is not clear what impact the proposal would have on its capability to do this, or indeed to support its current markets. The UK Government has announced in its press release the creation of a transition board to oversee the proposed deal that it has agreed. We currently know very little about how this board will operate and how the announced funding of up to £100 million would be spent.
The Welsh Government is firmly committed to proper partnership working arrangements with the UK Government and indeed other devolved nations. However, this relationship must be genuine, and this new board must operate in a meaningful and transparent way. Many of the powers that have a significant influence in industrial net zero transition, including energy prices, the regulation of energy networks, hydrogen and carbon capture utilisation and storage business models, are reserved to the UK Government. However, the Welsh Government also has levers and knowledge that will be critical in turning a deal into a reality. The Welsh Government will continue to work closely with the trade unions and the company to do everything that we can to minimise job losses and ensure a sustainable future for steel making here in Wales.
Thank you, Llywydd. I'll be happy to take Members' comments and questions now.
Llywydd, byddai penderfyniad cynharach wedi caniatáu pontio tecach mewn diwydiant cryf. Rydym wedi bod yn annog Llywodraeth y DU ers tro i ddarparu'r cyd-fuddsoddiad sylweddol sydd ei angen i gefnogi'r symudiad i ddulliau mwy gwyrdd o gynhyrchu dur. Yn erbyn y cyd-destun hwn, mae croeso i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â thrafodaethau gyda'r cwmni i sicrhau dyfodol tymor hir i ddur yng Nghymru. Byddai colli'r gwaith yn llwyr yng Nghymru yn hollol afresymol, ac mae er budd y gweithlu, diwydiant a chymunedau fod gan y sector ddyfodol hirdymor yma yng Nghymru.
Rydym yn gwerthfawrogi ein sylfaen ddiwydiannol yng Nghymru yn aruthrol. Rwy'n benderfynol ein bod yn pontio i sero net mewn ffordd sy'n cynnal ac yn adeiladu ar ein cryfderau diwydiannol ac sy'n unol â'n hymrwymiad i bontio teg. Dyna pam y gwnaethom greu Diwydiant Sero Net Cymru, corff yr oeddwn yn falch o'i lansio ym Mhort Talbot. Llywydd, fodd bynnag, mae'n wir fod y cytundeb arfaethedig y daethpwyd iddo nawr rhwng Tata Steel a Llywodraeth y DU yn darparu ychydig iawn o fanylion ac yn codi gormod o gwestiynau. Mae gan Lywodraeth y DU ddegawdau o brofiad o ymdrin â gwybodaeth fasnachol sensitif mewn ffordd a reolir gyda Llywodraeth Cymru i gefnogi gwneud penderfyniadau cadarn. Mae'r penderfyniad, y dewis, i gyfathrebu drwy ddatgeliadau answyddogol a briffiau i'r cyfryngau i rannu'r cyhoeddiad ar y cytundeb arfaethedig y daethpwyd iddo yn amharchus i'r gweithlu ac yn niweidiol i sector sydd angen recriwtio pobl a fydd, wrth gwrs, yn chwilio am lefel o ddiogelwch, ac, fel y gwyddom, maent yn hanfodol i ddyfodol dur yn y DU. Fel y soniais i, mae'n rhwystredig na chyrhaeddwyd y cytundeb hwn yn gynharach mewn trafodaethau. Gallai cytundeb cynharach fod wedi arwain at bontio hirach a thecach.
Mae llawer yn parhau i fod yn anhysbys o ran y cytundeb, ei amserlen ar gyfer ei weithredu a'r effaith bosibl nid yn unig ar y gweithlu a'r cwmni ond ar y gadwyn gyflenwi ehangach a'r economi leol. Felly, fel y dywedais i yr wythnos diwethaf, er bod y cyhoeddiad yn cynnwys buddsoddiad sylweddol ar gyfer y tymor hirach, mae'n anochel bod gweithwyr Tata a'u teuluoedd, yn briodol, yn canolbwyntio ar yr effaith y bydd yn ei chael ar y miloedd o swyddi ym Mhort Talbot a chyfleusterau ymhellach lawr cadwyn Tata yng Nghymru.
Mae'n hanfodol bod Tata bellach yn cynnal ymgynghoriad ystyrlon gyda'i gyflogeion a'r undebau llafur ynghylch y cynllun arfaethedig hwn. Mae ymrwymiad profedig y gweithlu yn gryfder parhaus ar gyfer y sector sy'n golygu bod yr ansicrwydd y mae'r gweithwyr hynny bellach yn ei wynebu yn niweidiol i'r sector ac i'n heconomi yn gyffredinol, yn ogystal âg i'r unigolion hynny a'u teuluoedd wrth gwrs. Cefais gyfarfod cynnar gydag undebau llafur dur yr wythnos diwethaf a chynhaliais gyfarfodydd pellach gyda chynrychiolwyr ddoe a heddiw. Fe wnes i ymweld â Phort Talbot ddoe a byddaf yn dychwelyd unwaith yn rhagor yn ddiweddarach yr wythnos hon. Byddaf yn parhau i ymgysylltu â'r undebau, y cwmni a Llywodraeth y DU wrth i'r sefyllfa ddatblygu.
Gan droi at y gadwyn gyflenwi ehangach yng Nghymru a thu hwnt, bydd y penderfyniad y mae Tata Steel yn ei wneud ynglŷn â natur ac amserlen ei daith ddatgarboneiddio yn cael effaith ddofn ar ei gadwyn gyflenwi lawn a'r rhanbarth cynhyrchu dur ehangach. Am y rheswm hwn, rwyf bob amser wedi gweld dyfodol Tata fel rhywbeth nad yw ar wahân, ond yn rhan o ymdrech lawer ehangach i gefnogi diwydiant a datblygu ein sylfaen weithgynhyrchu ledled Cymru wrth bontio i sero net. Wrth gyflwyno'r achos dros drafodaethau cynnar ac ystyrlon, rydym wedi nodi sut y gallai'r cyfnod pontio hirach hwnnw roi mwy o sicrwydd ar gyfer opsiynau ar gyfer technolegau ehangach, gan gynnwys rôl i hydrogen ar raddfa fawr.
Mae'n rhwystredig iawn bod Gweinidogion y DU wedi dewis cau Llywodraeth Cymru allan o'r trafodaethau, pan fo angen i'r ddwy Lywodraeth wneud penderfyniadau sy'n effeithio ar y diwydiant a'r cymunedau y mae'n eu cefnogi. Cynigiodd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach gwrdd â mi ym mis Mai, rai misoedd ar ôl ei phenodiad, ond ar ôl hynny mae hi wedi gwrthod cytuno ar ddyddiad addas i drafod y materion hyn yn y misoedd dilynol. Mewn gwirionedd, nid wyf yn credu bod un dyddiad wedi'i gynnig gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach i gwrdd â mi. Ers mis Mai, rwyf wedi ysgrifennu sawl gwaith i geisio trefnu cyfarfod ac i ymgysylltu â'r materion gorgyffwrdd pwysig sy'n berthnasol i'n cyfrifoldebau. Fodd bynnag, mewn llythyr a gefais oddi wrth yr Ysgrifennydd Gwladol yn gynharach heddiw, nid oes unrhyw gynnig i gwrdd. Rwyf wedi rhannu'r llythyr hwn â Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, felly maen nhw'n edrych ar ei gynnwys.
Llywydd, rwy'n cydnabod bod pontio'r diwydiant yn gymhleth ac yn bellgyrhaeddol, sy'n gofyn am gannoedd o filiynau o bunnoedd o fuddsoddiad. Nid yw'n ymwneud â'r hyn sy'n digwydd o fewn ffiniau safle'r cwmni yn unig. Bydd angen trawsnewid ein seilwaith ar raddfa nad ydym wedi'i gweld yn ystod ein hoes ni. Mae yna lawer o gwestiynau sydd angen eu hateb. Er enghraifft, pa effaith y bydd yn ei chael ar ofynion seilwaith ehangach, fel y rhwydwaith grid? Pa effaith y bydd yn ei chael ar werth a natur gaffaeladwy metel sgrap yn y DU, a sut y bydd hyn yn effeithio ar ein prif gynhyrchydd dur arall, Celsa? Dylwn i ddatgan buddiant, wrth gwrs, gan fod prif weithrediadau Celsa o fewn fy etholaeth i. Rwyf wedi bod yn glir bod y rhaglen porthladdoedd rhydd yng Nghymru wedi cyflwyno cyfle anhygoel i gysylltu cynhyrchu dur â photensial economaidd carlam yn y môr Celtaidd. Mae Gweinidogion y DU yn gwbl ymwybodol o'r pwysigrwydd yr ydym yn ei roi i'r materion hyn a byddaf yn ysgrifennu at yr Ysgrifennydd dros ffyniant bro i rannu fy mhryderon difrifol am y diffyg cydlynu clir ar draws y meysydd hyn.
Rwy'n gwybod bod Tata Steel wedi bod yn edrych yn ofalus ar y cyfleoedd a allai ddod o'r manteision economaidd enfawr gwynt arnofiol ar y môr. Nid yw'n glir pa effaith y byddai'r cynnig yn ei chael ar ei allu i wneud hyn, nac yn wir i gefnogi ei farchnadoedd cyfredol. Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi yn ei datganiad i'r wasg y bydd bwrdd pontio yn cael ei greu i oruchwylio'r cytundeb arfaethedig y mae wedi'i gytuno. Ar hyn o bryd ychydig iawn a wyddom am sut y bydd y bwrdd hwn yn gweithredu a sut y byddai'r cyllid a gyhoeddwyd o hyd at £100 miliwn yn cael ei wario.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n gadarn i drefniadau gweithio mewn partneriaeth briodol gyda Llywodraeth y DU ac yn wir gwledydd datganoledig eraill. Fodd bynnag, rhaid i'r berthynas hon fod yn ddilys, a rhaid i'r bwrdd newydd hwn weithredu mewn ffordd ystyrlon a thryloyw. Mae llawer o'r pwerau sydd â dylanwad sylweddol mewn pontio diwydiannol i sero net, gan gynnwys prisiau ynni, rheoleiddio rhwydweithiau ynni, modelau busnes dal, defnyddio a storio hydrogen a charbon, wedi'u cadw yn ôl gan Lywodraeth y DU. Fodd bynnag, mae gan Lywodraeth Cymru hefyd ddulliau ysgogi a gwybodaeth a fydd yn hanfodol wrth droi cytundeb yn realiti. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda'r undebau llafur a'r cwmni i wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau y bydd cyn lleied â phosibl o swyddi'n cael eu colli ac i sicrhau dyfodol cynaliadwy ar gyfer gwneud dur yma yng Nghymru.
Diolch yn fawr, Llywydd. Byddaf yn hapus i dderbyn sylwadau a chwestiynau'r Aelodau nawr.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon and the copy of the letter that he has sent me in my capacity as Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee? The announcement that the UK Government has provided £500 million to help ensure Tata Steel can continue to operate and to produce steel in a greener way is very welcome. Quite simply, without that investment, the reality is that Tata may have had to cease operating in the UK completely. Nevertheless, as Tata moves into a transition period that includes restructuring, it’s also a very anxious and worrying time for workers who may now be facing job losses, and it’s vital that there is sufficient support for the workforce at this time.
Today’s statement acknowledges that the Welsh Government also has levers and knowledge that will be critical in turning this deal into a reality, though the statement doesn’t say anything about how the Welsh Government is using those levers, so perhaps the Minister can tell us in his response what the Welsh Government is doing with the levers it has.
Now, we know that the UK Government has provided £500 million to help ensure Tata Steel can continue to operate, but perhaps the Minister can tell us if the Welsh Government has any intention of also providing financial assistance to help the plant produce steel in a greener way, given the Welsh Government’s commitment to decarbonising the sector. The chairman of Tata group said that the agreement presents an opportunity for the development of a green technology based industrial ecosystem in south Wales, and I’m very interested to learn more about what new opportunities may be on the horizon. Therefore, perhaps the Minister could update us on any discussions the Welsh Government has had with Tata about building that ecosystem in south Wales, and what that looks like. Has Tata asked for support from the Welsh Government to deliver this vision, and does the Welsh Government intend to provide any funding to help the sector with this agenda, and, if so, how much?
Now today’s statement refers to the importance of developing our domestic manufacturing sector and strong supply chains, and, as I’ve said before, it’s crucial that the Welsh Government is using its levers to maximise any procurement opportunities for the Welsh steel industry. Therefore, I’d be grateful if the Minister could tell us how the Welsh Government’s procurement strategy identifies opportunities for Welsh steel, as well as what other steps are being taken to maximise any procurement opportunities in Wales and, indeed, further afield.
Now, as I mentioned earlier, there will be Tata employees and their families who will be anxiously waiting to hear how the announcement will affect them, and it's crucial that Governments at all levels are providing the workforce with the support that it needs. Today's statement says that it's essential that Tata now conducts a meaningful consultation with its employees and the trade unions about its proposed restructuring plan, and I completely agree with the Minister. Of course, the Welsh Government has plenty of levers at its disposal to support the sector and its workforce, going forward, and it's crucial that they are used. And whilst I appreciate that it's still early days, perhaps he can tell us a bit more about the discussions he has had with Tata and the workforce.
I know that the Minister recognises that the industry continues to change and that jobs in the industry 20 years ago were very different to the jobs of today, and probably will be very different from the jobs being done in 20 years' time. Therefore, can the Minister tell us how that has affected the way in which the Welsh Government has invested in the sector and in its workers to date? Perhaps he could tell us exactly how much has been invested in skills for the sector and how that investment has responded to the changing nature of the industry over the years.
The Tata site in Port Talbot is currently the UK's largest single carbon emitter, and it's thought that replacing the existing coal blast furnaces could reduce the UK's carbon emissions by 1.5 per cent. As today's statement recognises, the biggest challenge facing the sector is its move to decarbonise. The new, less labour-intensive furnaces could lead to more and more job losses, and it's vital that a balance is found between modernising the industry and protecting its workforce. The time to have honest, meaningful discussions about how we address that challenge and balance those two competing objectives is now, and I'm pleased that today's statement confirms that the Welsh Government is committed to proper partnership working arrangements with the UK Government.
It's a fact that, when both Governments work together, Wales benefits, and we've seen evidence of that with the free-port programme and the city and growth deals. The Minister is right to highlight that the free-port programme offers an opportunity to link steel production with accelerated economic potential in the Celtic sea. Therefore, perhaps the Minister can update us on the latest discussions he's had with the Welsh ports about developing new opportunities for Welsh steel through the free-port programme.
Llywydd, Wales has a proud history of steel making, and I sincerely hope that the agreement between Tata and the UK Government helps to ensure that our steel sector will have a bright future too. Of course, there is an important role for the Welsh Government too in terms of supporting the industry, and it needs to do more with the levers it has to help find the right balance between decarbonising the industry and supporting its workers. Thank you.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma a'r copi o'r llythyr y mae wedi anfon ataf yn rhinwedd fy swydd yn Gadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig? Croesewir y cyhoeddiad bod Llywodraeth y DU wedi darparu £500 miliwn i helpu i sicrhau y gall Tata Steel barhau i weithredu ac i gynhyrchu dur mewn ffordd wyrddach. Yn syml, heb y buddsoddiad hwnnw, y gwir amdani yw y gallai Tata fod wedi gorfod rhoi'r gorau i weithredu yn y DU yn llwyr. Serch hynny, wrth i Tata symud i gyfnod pontio sy'n cynnwys ailstrwythuro, mae hefyd yn gyfnod pryderus a gofidus iawn i weithwyr a allent fod bellach yn wynebu colli swyddi, ac mae'n hanfodol bod digon o gefnogaeth i'r gweithlu ar yr adeg hon.
Mae'r datganiad heddiw yn cydnabod bod gan Lywodraeth Cymru hefyd ddulliau ysgogi a gwybodaeth a fydd yn hanfodol wrth droi'r cytundeb hwn yn realiti, er nad yw'r datganiad yn dweud unrhyw beth am sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r dulliau ysgogi hynny, felly efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym yn ei ymateb beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda'r dulliau ysgogi sydd ganddi.
Nawr, gwyddom fod Llywodraeth y DU wedi darparu £500 miliwn i helpu i sicrhau y gall Tata Steel barhau i weithredu, ond efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad hefyd i ddarparu cymorth ariannol i helpu'r ffatri gynhyrchu dur mewn ffordd wyrddach, o ystyried ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatgarboneiddio'r sector. Dywedodd cadeirydd grŵp Tata fod y cytundeb yn gyfle i ddatblygu ecosystem ddiwydiannol sy'n seiliedig ar dechnoleg werdd yn ne Cymru, ac mae gennyf i ddiddordeb mawr mewn dysgu mwy am ba gyfleoedd newydd allai fod ar y gorwel. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am unrhyw drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Tata ynglŷn ag adeiladu'r ecosystem honno yn ne Cymru, a sut mae hynny'n edrych. A yw Tata wedi gofyn am gymorth gan Lywodraeth Cymru i gyflawni'r weledigaeth hon, ac a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu darparu unrhyw gyllid i helpu'r sector gyda'r agenda hon, ac, os felly, faint?
Nawr mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at bwysigrwydd datblygu ein sector gweithgynhyrchu domestig a chadwyni cyflenwi cryf, ac, fel rwyf wedi dweud o'r blaen, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn defnyddio ei dulliau ysgogi i sicrhau'r cyfleoedd caffael gorau ar gyfer diwydiant dur Cymru. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ddweud wrthym sut mae strategaeth gaffael Llywodraeth Cymru yn nodi cyfleoedd ar gyfer dur Cymru, yn ogystal â pha gamau eraill sy'n cael eu cymryd i sicrhau'r cyfleoedd caffael yng Nghymru ac, yn wir, yn ehangach.
Nawr, fel y soniais i yn gynharach, bydd gweithwyr Tata a'u teuluoedd yn aros yn bryderus i glywed sut y bydd y cyhoeddiad yn effeithio arnynt, ac mae'n hanfodol bod Llywodraethau ar bob lefel yn darparu'r cymorth sydd ei angen ar y gweithlu. Mae'r datganiad heddiw yn dweud ei bod yn hanfodol fod Tata bellach yn cynnal ymgynghoriad ystyrlon gyda'i weithwyr a'r undebau llafur ynghylch ei gynllun ailstrwythuro arfaethedig, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r Gweinidog. Wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru ddigon o ddulliau ysgogi sydd ar gael iddi i gefnogi'r sector a'i weithlu, wrth symud ymlaen, ac mae'n hanfodol eu bod yn cael eu defnyddio. Ac er fy mod yn gwerthfawrogi ein bod yn y dyddiau cynnar o hyd, efallai y gall ddweud ychydig mwy wrthym am y trafodaethau y mae wedi'u cael gyda Tata a'r gweithlu.
Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn cydnabod bod y diwydiant yn parhau i newid a bod swyddi yn y diwydiant 20 mlynedd yn ôl yn wahanol iawn i swyddi heddiw, ac mae'n debyg y byddant yn wahanol iawn i'r swyddi a fydd yn cael eu cyflawni ymhen 20 mlynedd. Felly, a all y Gweinidog ddweud wrthym sut mae hynny wedi effeithio ar y ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi yn y sector ac yn ei gweithwyr hyd yma? Efallai y gallai ddweud wrthym yn union faint sydd wedi'i fuddsoddi mewn sgiliau i'r sector a sut mae'r buddsoddiad hwnnw wedi ymateb i natur newidiol y diwydiant dros y blynyddoedd.
Safle Tata ym Mhort Talbot yw allyrrydd carbon unigol mwyaf y DU ar hyn o bryd, a chredir y gallai disodli'r ffwrneisi chwyth glo presennol leihau allyriadau carbon y DU 1.5 y cant. Fel y mae'r datganiad heddiw yn cydnabod, yr her fwyaf sy'n wynebu'r sector yw ei symud tuag at ddatgarboneiddio. Gallai'r ffwrneisi newydd, llai llafurddwys arwain at golli mwy a mwy o swyddi, ac mae'n hanfodol bod cydbwysedd rhwng moderneiddio'r diwydiant a diogelu ei weithlu. Mae'r amser i gael trafodaethau gonest, ystyrlon am sut rydym yn mynd i'r afael â'r her honno ac yn cydbwyso'r ddau amcan sy'n cystadlu yn awr, ac rwy'n falch bod y datganiad heddiw yn cadarnhau bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i drefniadau gweithio mewn partneriaeth briodol gyda Llywodraeth y DU.
Mae'n ffaith, pan fydd y ddwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd, bod Cymru'n elwa, ac rydym wedi gweld tystiolaeth o hynny gyda'r rhaglen porthladdoedd rhydd a'r bargeinion dinesig a thwf. Mae'r Gweinidog yn iawn i dynnu sylw at y ffaith fod y rhaglen porthladdoedd rhydd yn cynnig cyfle i gysylltu cynhyrchu dur â photensial economaidd carlam yn y môr Celtaidd. Felly, efallai y gall y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y trafodaethau diweddaraf y mae wedi'u cael gyda phorthladdoedd Cymru ynglŷn â datblygu cyfleoedd newydd ar gyfer dur Cymru drwy'r rhaglen porthladdoedd rhydd.
Llywydd, mae gan Gymru hanes balch o gynhyrchu dur, ac rwy'n mawr obeithio y bydd y cytundeb rhwng Tata a Llywodraeth y DU yn helpu i sicrhau y bydd gan ein sector dur ddyfodol disglair hefyd. Wrth gwrs, mae swyddogaeth bwysig i Lywodraeth Cymru hefyd o ran cefnogi'r diwydiant, ac mae angen iddi wneud mwy gyda'r dulliau ysgogi sydd ganddi i helpu i ddod o hyd i'r cydbwysedd cywir rhwng datgarboneiddio'r diwydiant a chefnogi ei weithwyr. Diolch.
Thank you for the comments and questions. I think the main point here is that we recognise in the Welsh Government, as indeed the sector recognises and, indeed, steel trade unions recognise, the need to transition to decarbonise the way that steel is produced. The challenge is how that's done, the pace at which it's done and how co-investment works between different Governments and companies within the steel sector.
Now, the uncertainty is that, at present, the deal looks at a single technology answer, and we have always been clear, as I've indicated in the statement, that we have said both to Tata and to the UK Government that our preference was to invest in hydrogen as an alternative for the heavy end, as well as looking at the potential for further electric arc making. Choosing one technology with one proposed single furnace I think provides some challenges in us understanding how that does that. At present, we don't know that this will mean a just transition. And given the figures that have been briefed on the thousands of job losses available, it doesn't look like a just transition. So, we need to understand much more.
It isn't just us who need to understand. When I've met trade union stewards, they've been very clear that they're already being asked questions by their members that they can't answer, and that is adding to the uncertainty in a sector that needs to keep its workforce, that needs to keep skills within the sector for the opportunity that we recognise exists. It's a very, very difficult message, and that was added to by the way that Government sources briefed the announcement over several days.
And I think that, on the other point that you make about partnership—. We are serious about partnership. We have taken pragmatic choices throughout this Senedd term on reaching agreements with the UK Government. Free ports is one example. It's why when that doesn't happen it is more frustrating, because actually we were able to have grown-up conversations that meant that we could all reach a deal that we could all sign up to. This is an example of what partnership working doesn't look like. We were excluded from the talks, not even briefed on the day. The announcement we found out from the press releases. And the Secretary of State for the Department for Business and Trade has not been able to find time in her diary to meet me since her appointment earlier this year. She was able to find time to go to Port Talbot to do media interviews, not to find time to talk directly with the Government. And the letter that you will have seen, and other Members of the economy committee will have seen—and, indeed, it is public for Members—contains a choice not to offer a meeting, and it thanks me for my interest in the steel sector. I think I have more than an interest in the steel sector, as the economy Minister in the Welsh Government, and I would want to see partnership working that is genuinely meaningful, and that means trust needs to be invested on both sides, and it means the UK Government need to act as partners and not simply to act in the style of an old-style governor-general.
On the challenges that are still there, I still see more that we can do in our work. On procurement, for example, I'm working with Rebecca Evans on looking into what we can do to further strengthen Welsh procurement so that it is completely in line with the UK steel charter. There will be more opportunities for UK-produced steel. And to be clear, that's UK-produced not sourced steel. You can source steel within the UK that isn't produced here, and the two things are important in terms of their differences. We still see there's more work to do on offshore wind. That's why I mentioned it in the statement. We need to understand what does this look like in terms of both the free port and the wider south Wales cluster. We also need to have conversations with Associated British Ports and Milford Haven as stakeholders who could be affected, and to understand what Tata are now proposing to do, the time period in which they propose to do that, and what that then means for the proposals that have been made with those partners.
On skills, we continue to provide a range of support to Tata, and it's agreed with the company about how we do that, and indeed a conversation with the regional skills bodies around the sorts of skills we'll need to provide. You'll see lots of apprentices within Tata, lots of people upskilling through that workforce as well, and that comes on the back of the work that we do with them and indeed their trade unions. At the recent union learning conference that I went to, I met a group of workers who had come through Tata, fairly young workers, who are looking forward to a future for them and their families. They're exactly the sort of people that will be looking on with concern about what this means for their future as well as other people in the wider supply chain. So, we will carry on being prepared to have conversations about how we can assist practically in decarbonisation and providing the skills that the workforce will need as steel making continues to shift and to move forward. The talks this week that I've held with the trade union—. There will be talks later this week between the company and indeed those trade unions. And that is the start of the consultation, engagement and negotiation process. What we have is a proposed deal, and within that negotiation it's possible that we'll end up with a different shape to the deal when it comes. We'll continue to talk in a trusted manner with all those stakeholders, the company, the UK Government and indeed the steel trade unions themselves representing the workforce.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwy'n credu mai'r prif bwynt yma yw ein bod yn cydnabod yn Llywodraeth Cymru, fel y mae'r sector yn cydnabod ac, yn wir, mae undebau llafur dur yn cydnabod, yr angen i bontio i ddatgarboneiddio'r ffordd y cynhyrchir dur. Yr her yw sut y gwneir hynny, pa mor gyflym y gwneir hynny a sut mae cyd-fuddsoddi yn gweithio rhwng gwahanol Lywodraethau a chwmnïau o fewn y sector dur.
Nawr, yr ansicrwydd, ar hyn o bryd, yw bod y cytundeb yn edrych ar un ateb technoleg, ac rydym bob amser wedi bod yn glir, fel y dywedais i yn y datganiad, ein bod wedi dweud wrth Tata ac wrth Lywodraeth y DU mai ein dewis ni oedd buddsoddi mewn hydrogen fel dewis arall ar gyfer y rhannau trymion, yn ogystal ag edrych ar y potensial ar gyfer mwy o ddefnydd o arciau trydan. Rwy'n credu bod dewis un dechnoleg gydag un ffwrnais unigol arfaethedig yn cyflwyno rhai heriau i ni o ran deall sut mae hynny'n gweithio. Ar hyn o bryd, nid ydym yn gwybod y bydd hyn yn golygu pontio teg. Ac o ystyried y ffigurau sydd wedi'u crybwyll ynghylch y miloedd o swyddi sy'n debygol o gael eu colli, nid yw'n edrych fel pontio teg. Felly, mae'n rhaid i ni ddeall llawer mwy.
Nid dim ond ni sydd angen deall. Pan wyf wedi cwrdd â stiwardiaid undebau llafur, maen nhw wedi bod yn glir iawn bod eu haelodau eisoes yn gofyn cwestiynau iddyn nhw nad ydyn nhw'n gallu eu hateb, ac mae hynny'n ychwanegu at yr ansicrwydd mewn sector sydd angen cadw ei weithlu, sydd angen cadw sgiliau o fewn y sector ar gyfer y cyfle rydyn ni'n cydnabod sy'n bodoli. Mae'n neges anodd iawn, iawn, ac ychwanegwyd at hynny gan y ffordd y bu ffynonellau'r Llywodraeth yn briffio'r cyhoeddiad dros sawl diwrnod.
Ac rwy'n credu, ar y pwynt arall rydych yn ei wneud am bartneriaeth—. Rydym o ddifrif ynghylch partneriaeth. Rydym wedi gwneud dewisiadau pragmatig drwy gydol tymor y Senedd hon ynghylch dod i gytundebau â Llywodraeth y DU. Mae porthladdoedd rhydd yn un enghraifft. Dyna pam, pan nad yw hynny'n digwydd, mae'n fwy rhwystredig, oherwydd mewn gwirionedd roeddem yn gallu cael sgyrsiau aeddfed a oedd yn golygu y gallem ni i gyd gyrraedd cytundeb y gallai pob un ohonom ymrwymo iddo. Dyma enghraifft o sut mae peidio â gweithio mewn partneriaeth yn edrych. Cawsom ein cadw allan o'r trafodaethau, heb hyd yn oed ein briffio ar y diwrnod. Gwelsom y cyhoeddiad mewn datganiadau i'r wasg. Ac nid yw'r Ysgrifennydd Gwladol dros yr Adran Busnes a Masnach wedi gallu dod o hyd i amser yn ei dyddiadur i gwrdd â mi ers ei phenodiad yn gynharach eleni. Roedd hi'n gallu dod o hyd i amser i fynd i Bort Talbot i wneud cyfweliadau ar gyfer y cyfryngau, ond nid amser i siarad yn uniongyrchol â'r Llywodraeth. Ac mae'r llythyr y byddwch chi wedi'i weld, ac y bydd aelodau eraill o bwyllgor yr economi wedi'i weld—ac, yn wir, mae'n gyhoeddus i'r Aelodau—yn cynnwys dewis i beidio cynnig cyfarfod, ac mae'n diolch i mi am fy niddordeb yn y sector dur. Rwy'n credu bod gennyf i fwy na diddordeb yn y sector dur, fel Gweinidog yr Economi yn Llywodraeth Cymru, a hoffwn weld gwaith partneriaeth sy'n wirioneddol ystyrlon, ac mae hynny'n golygu bod angen buddsoddi ymddiriedaeth ar y ddwy ochr, ac mae'n golygu bod angen i Lywodraeth y DU weithredu fel partneriaid ac nid yn unig i weithredu yn null hen lywodraethwr cyffredinol.
O ran yr heriau sy'n dal i fod yno, rwy'n dal i weld mwy y gallwn ni ei wneud yn ein gwaith. Ar gaffael, er enghraifft, rwy'n gweithio gyda Rebecca Evans i ymchwilio i'r hyn y gallwn ni ei wneud i gryfhau caffael yng Nghymru ymhellach fel ei fod yn cyd-fynd yn llwyr â siarter dur y DU. Bydd mwy o gyfleoedd ar gyfer dur a gynhyrchir yn y DU. Ac i fod yn glir, mae hynny'n ddur wedi'i ei gynhyrchu yn y DU nid wedi dod o ffynhonnell arall. Gallwch ddod o hyd i ddur yn y DU nad yw'n cael ei gynhyrchu yma, ac mae'r ddau beth yn bwysig o ran eu gwahaniaethau. Rydym yn dal i weld bod mwy o waith i'w wneud ar wynt ar y môr. Dyna pam y soniais i amdano yn y datganiad. Mae angen i ni ddeall sut mae hyn yn edrych o ran y porthladd rhydd a chlwstwr ehangach de Cymru. Mae angen i ni hefyd gael sgyrsiau gydag Associated British Ports ac Aberdaugleddau fel rhanddeiliaid y gellir hyn effeithio arnynt, ac i ddeall beth mae Tata yn bwriadu ei wneud nawr, ei amserlen ar gyfer gwneud hynny, a beth mae hynny wedyn yn ei olygu i'r cynigion a wnaed gyda'r partneriaid hynny.
O ran sgiliau, rydym yn parhau i ddarparu ystod o gymorth i Tata, a chytunwyd gyda'r cwmni ynglŷn â sut rydym yn gwneud hynny, ac yn wir sgwrs gyda'r cyrff sgiliau rhanbarthol ynghylch y mathau o sgiliau y bydd angen i ni eu darparu. Fe welwch lawer o brentisiaid o fewn Tata, llawer o bobl yn uwchsgilio drwy'r gweithlu hwnnw hefyd, ac mae hynny'n dod yn sgil y gwaith rydym yn ei wneud gyda nhw ac yn wir eu hundebau llafur. Yng nghynhadledd ddysgu ddiweddar yr undeb yr es iddi, cwrddais â grŵp o weithwyr a oedd wedi dod trwy Tata, gweithwyr gweddol ifanc, sy'n edrych ymlaen at ddyfodol iddyn nhw a'u teuluoedd. Dyma'r union fath o bobl a fydd yn disgwyl gyda phryder am yr hyn y mae hyn yn ei olygu i'w dyfodol nhw yn ogystal â phobl eraill yn y gadwyn gyflenwi ehangach. Felly, byddwn yn parhau i fod yn barod i gael sgyrsiau am sut y gallwn helpu yn ymarferol wrth ddatgarboneiddio a darparu'r sgiliau y bydd eu hangen ar y gweithlu wrth i gynhyrchu dur barhau i symud ac i symud ymlaen. Y sgyrsiau yr wythnos hon rydw i wedi'u cynnal gyda'r undeb llafur—. Bydd trafodaethau yn ddiweddarach yr wythnos hon rhwng y cwmni ac yn wir yr undebau llafur hynny. A dyna ddechrau'r broses ymgynghori, ymgysylltu a thrafod. Yr hyn sydd gennym yw cytundeb arfaethedig, ac o fewn y negodi hwnnw mae'n bosibl y gwelwn ffurf wahanol ar y cytundeb pan ddaw. Byddwn yn parhau i siarad mewn modd dibynadwy gyda'r holl randdeiliaid hynny, y cwmni, Llywodraeth y DU ac yn wir yr undebau llafur dur eu hunain sy'n cynrychioli'r gweithlu.
Firstly, Plaid Cymru stands in solidarity with the workers at the plant in Port Talbot and with our communities, who are no doubt facing anxiety over Friday's announcement, and the potential impact of any job losses will not only be felt in Port Talbot but in communities across my region, from Neath to Swansea to the Gower and to my home county of Bridgend.
Now, steel runs through the veins and arteries of Port Talbot and its people, through the good times and the bad, and I'll say as well that I share the frustration with how long it's taken for us to get to this point and how scandalous it is that Welsh Government and the unions have been locked out of negotiations—workers and unions especially. Surely, one of the key voices that should be around the table when talking about workplace transition is that of the workers—workers who have given and lost so much to the plant through the years.
Now, turning to the announcement, does the Minister accept that this is it, or does he agree with Plaid Cymru and the unions that this isn't it and that there must be room for further negotiation? We all know here how important the sector is strategically on a security basis and a green basis. We know this is one of the biggest challenges facing this sector when it comes to decarbonising, but you can't build wind turbines and you can't build solar panels and you can't build hydroelectric plants without steel. So, it's important we get this right, and that means not solely focusing on electric arc furnaces. We've heard time and time again that electric arc furnaces don't produce the grade of steel needed, so does he agree that we need to invest in diverse ways of making green steel, so, through hydrogen, reduced iron, and investment in carbon-capture technologies? Perhaps this fills into the green ecosystem mentioned by Tata. If so, then we need to know about it. These investments have already been made elsewhere in the world, like in Germany, with KfW, the German development bank, that invested in hydrogen steel. Does he believe that there might be a role for the Development Bank of Wales here at some point?
We have all seen reports about the significant job losses. The ReAct programme is often the go-to, and I appreciate that the Minister has already said a lot about the need for a just transition. There's talk of a transition fund being set up between Tata and UK Government, as well as the new transition board mentioned by the Secretary of State for Business and Trade in her letter to you. Has the Minister been in discussions relating to Welsh Government's involvement in either of these funds and panels? And has the Government managed to see how these funds actually line up with Welsh Government's priorities when it comes to green skills? Or was the letter literally just a 'for your information'?
Finally, I've already mentioned it, but steel is a strategic and massively important sector, and looking to the future, the Minister, of course, is a member of the Co-operative Party and has ambitions for the co-operative sector here in Wales. So, regarding the future of steel, has he given any thought to potentially earmarking steel for the largest co-operatisation project in Wales, or even indeed the UK? Proof of concept exists already in the Basque Country. It will safeguard the sector here in Wales, it will empower the workers within the sector, and it will keep any profits made here in our communities, for the benefit of our communities.
Yn gyntaf, mae Plaid Cymru yn sefyll mewn undod â'r gweithwyr yn y gwaith ym Mhort Talbot a gyda'n cymunedau, sydd heb os yn wynebu poen meddwl yn sgil y cyhoeddiad ddydd Gwener, a bydd effaith bosibl unrhyw golledion o ran swyddi nid yn unig yn cael ei deimlo ym Mhort Talbot ond mewn cymunedau ar draws fy rhanbarth, o Gastell-nedd i Abertawe i Gŵyr ac i fy sir enedigol, Pen-y-bont ar Ogwr.
Nawr, mae dur yn rhedeg trwy wythiennau a rhydwelïau Port Talbot a'i phobl, trwy'r amseroedd da a'r drwg, a dywedaf hefyd fy mod yn rhannu'r rhwystredigaeth ynghylch pa mor hir y mae wedi cymryd i ni gyrraedd y pwynt hwn a pha mor warthus yw hi fod Llywodraeth Cymru a'r undebau wedi cael eu cloi allan o drafodaethau—gweithwyr ac undebau yn enwedig. Yn sicr, un o'r lleisiau allweddol a ddylai fod o gwmpas y bwrdd wrth sôn am bontio yn y gweithle yw un y gweithwyr—y gweithwyr sydd wedi rhoi a cholli cymaint i'r gwaith hwnnw dros y blynyddoedd.
Nawr, gan droi at y cyhoeddiad, a yw'r Gweinidog yn derbyn mai dyma ddiwedd arni, neu a yw'n cytuno â Phlaid Cymru a'r undebau nad dyma ddiwedd arni a bod rhaid cael lle i drafod ymhellach? Rydym i gyd yn gwybod yma pa mor bwysig yw'r sector yn strategol ar sail ddiogelwch a sail werdd. Rydym yn gwybod mai dyma un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu'r sector hwn o ran datgarboneiddio, ond ni allwch adeiladu tyrbinau gwynt ac ni allwch adeiladu paneli solar ac ni allwch adeiladu gweithfeydd pŵer trydan dŵr heb ddur. Felly, mae'n bwysig ein bod yn cael hyn yn iawn, ac mae hynny'n golygu nid yn unig canolbwyntio ar ffwrneisi arc trydan. Rydym wedi clywed dro ar ôl tro nad yw ffwrneisi arc trydan yn cynhyrchu dur o'r radd sydd ei hangen, felly a yw'n cytuno bod angen i ni fuddsoddi mewn ffyrdd amrywiol o gynhyrchu dur gwyrdd, felly, trwy hydrogen, llai o haearn, a buddsoddiad mewn technolegau dal carbon? Efallai fod hyn yn cyfrannu at yr ecosystem werdd a grybwyllir gan Tata. Os felly, mae angen i ni wybod amdano. Mae'r buddsoddiadau hyn eisoes wedi'u gwneud mewn mannau eraill yn y byd, fel yn yr Almaen, gyda KfW, banc datblygu'r Almaen, a fuddsoddodd mewn dur hydrogen. A yw'n credu y gallai fod rôl i Fanc Datblygu Cymru yma ar ryw adeg?
Rydym i gyd wedi gweld adroddiadau am golledion swyddi sylweddol. Mae'r rhaglen ReAct yn aml yn cael ei ffafrio, ac rwy'n gwerthfawrogi bod y Gweinidog eisoes wedi dweud llawer am yr angen am bontio teg. Mae sôn am sefydlu cronfa bontio rhwng Tata a Llywodraeth y DU, yn ogystal â'r bwrdd pontio newydd a grybwyllir gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach yn ei llythyr atoch chi. A yw'r Gweinidog wedi bod mewn trafodaethau yn ymwneud â chyfranogiad Llywodraeth Cymru yn naill neu'r llall o'r cronfeydd a'r paneli hyn? Ac a yw'r Llywodraeth wedi llwyddo i weld sut mae'r cronfeydd hyn yn cyd-fynd â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd o ran sgiliau gwyrdd? Neu a oedd y llythyr yn llythrennol yn un 'er gwybodaeth' yn unig?
Yn olaf, rwyf eisoes wedi sôn amdano, ond mae dur yn sector strategol a hynod bwysig, ac wrth edrych i'r dyfodol, mae'r Gweinidog, wrth gwrs, yn aelod o'r Blaid Gydweithredol ac mae ganddo uchelgais ar gyfer y sector cydweithredol yma yng Nghymru. Felly, o ran dyfodol dur, a yw wedi ystyried clustnodi dur o bosibl ar gyfer y prosiect cydweithredoli mwyaf yng Nghymru, neu hyd yn oed yn wir yn y DU? Mae prawf o gysyniad eisoes yn bodoli yng Ngwlad y Basg. Bydd yn diogelu'r sector yma yng Nghymru, bydd yn grymuso'r gweithwyr o fewn y sector, a bydd yn cadw unrhyw elw a wneir yma yn ein cymunedau, er budd ein cymunedau.
Thank you for the comments and questions, and I agree with the broad thrust of the Member's comments on where we are. You'd expect that Welsh Labour Members, not just Ministers, would stand in solidarity with the communities that we represent, with a sector we have long pointed out is the foundation of the future of the Welsh and UK economy. We should not be the only G7 country that does not have a significant steel-making asset. We could not and should not put ourselves in a position where we are reliant on imports, with everything that would mean. So, the asset itself is of strategic importance. It's why we have invested so much of our time, energy and effort in conversations with the company and, indeed, with the UK Government. It's also why it's so disappointing that we have not had the constructive engagement that we have undertaken responded to in kind, with the sort of trust that should take place, from the UK Government itself.
On your point around turning steel making into a co-operative endeavour, we're not in control and not in a position to do that. We will continue to make a case for greater co-operative enterprise right across our economy, but I don't think it's a practical answer to the challenges that are faced now. We have a company that are determined to maintain their ownership of this steel-making asset, and they're looking to put their own funds into doing so.
And your point around whether there will be meaningful negation now, well, that is exactly what steel trade unions expect to happen. And for any consultation to be meaningful, they have to be prepared to look at the proposed deal that is on the table, as opposed to simply accepting that every single detail that has so far been announced is going to be the end result and, indeed, what that means for the workforce in terms of any future move in the way that steel is produced and the time frame over which that change takes place.
We are talking again about what can happen and some of the constructive work with the UK Government on, for example, the industrial energy transformation fund, that has provided access. We've been part of the phase of consultation, and that should have another round in the spring, and we will look to see that, within that next phase, there will be real and practical support for steel making here within Wales. As I say, you can't have a significant steel-making asset within the UK without significant steel making taking place here in Wales as well.
On your point around technologies, as I said earlier, we have always been clear that our preference is that hydrogen is part of the answer. That would require a UK Government co-investment for that to take place. It's taken place in the Netherlands because they have an arrangement and they have co-investment taking place there, and, as I say, there are different arrangements in place for the steel sector in other competitor EU economies. Germany and France are good examples. We want to see the sector treated fairly here, with the same level of support, the same level of recognition, and the same opportunity to decarbonise without costing the significant number of jobs that has been briefed by UK Government sources to date, and that's why we'll continue to talk meaningfully with our trade unions and the UK Government to understand what this actually means in practice, as opposed to the headlines we've been given to date. I'll be more than happy to update spokespeople, and indeed Members who represent steel communities, as we carry on.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau, ac rwy'n cytuno â byrdwn eang sylwadau'r Aelod ar ble rydym ni. Byddech yn disgwyl y byddai Aelodau Llafur Cymru, nid Gweinidogion yn unig, yn sefyll mewn undod â'r cymunedau yr ydym yn eu cynrychioli, gyda sector yr ydym wedi amlygu ers tro sydd yn sylfaen dyfodol economi Cymru a'r DU. Ni ddylem fod yr unig wlad G7 nad oes ganddi ased cynhyrchu dur sylweddol. Ni allem ac ni ddylem roi ein hunain mewn sefyllfa pryd rydym yn dibynnu ar fewnforion, gyda phopeth a fyddai'n ei olygu. Felly, mae'r ased ei hun o bwysigrwydd strategol. Dyna pam rydym wedi buddsoddi cymaint o'n hamser, ein hegni a'n hymdrech mewn sgyrsiau â'r cwmni ac, yn wir, gyda Llywodraeth y DU. Dyma pam ei bod mor siomedig hefyd nad ydi Llywodraeth y DU wedi ymateb i'r ymgysylltiad adeiladol yr ydym ni wedi'i wneud, gyda'r math o ymddiriedaeth y dylid ei chynnal yn yr un modd.
Ar eich pwynt o droi cynhyrchu dur yn ymdrech gydweithredol, nid ydym yn rheoli ac nid mewn sefyllfa i wneud hynny. Byddwn yn parhau i ddadlau dros fwy o fenter gydweithredol ledled ein heconomi, ond nid wyf yn credu ei fod yn ateb ymarferol i'r heriau sy'n cael eu hwynebu nawr. Mae gennym gwmni sy'n benderfynol o gynnal ei berchnogaeth o'r ased cynhyrchu dur hwn, ac mae'n bwriadu rhoi ei arian ei hun i wneud hynny.
A'ch pwynt chi ynghylch a fydd yna drafodaethau ystyrlon nawr, wel, dyna'n union mae undebau llafur dur yn disgwyl i ddigwydd. Ac er mwyn i unrhyw ymgynghoriad fod yn ystyrlon, mae'n rhaid iddynt fod yn barod i edrych ar y cytundeb arfaethedig sydd ar y bwrdd, yn hytrach na derbyn mai pob manylyn unigol sydd wedi'i gyhoeddi hyd yma fydd y canlyniad terfynol ac, yn wir, beth mae hynny'n ei olygu i'r gweithlu o ran unrhyw symudiad yn y dyfodol yn y ffordd y cynhyrchir dur a'r amserlen ar gyfer y newid hwnnw.
Rydym yn siarad eto am yr hyn a all ddigwydd a rhywfaint o'r gwaith adeiladol gyda Llywodraeth y DU er enghraifft ar y gronfa trawsnewid ynni diwydiannol, sydd wedi darparu mynediad. Rydym wedi bod yn rhan o'r cyfnod ymgynghori, a dylai hwnnw weld rownd arall yn y gwanwyn, a byddwn yn edrych i sicrhau, o fewn y cyfnod nesaf hwnnw, y bydd cefnogaeth go iawn ac ymarferol ar gyfer gwneud dur yma yng Nghymru. Fel y dywedais i, ni allwch gael ased cynhyrchu dur sylweddol yn y DU heb gynhyrchu dur sylweddol yma yng Nghymru hefyd.
O ran technolegau, fel y dywedais i yn gynharach, rydym bob amser wedi bod yn glir mai ein dewis ni yw bod hydrogen yn rhan o'r ateb. Byddai hynny'n gofyn am gyd-fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU er mwyn i hynny ddigwydd. Mae wedi digwydd yn yr Iseldiroedd oherwydd bod ganddyn nhw drefniant ac mae ganddyn nhw gyd-fuddsoddiad yn digwydd yno, ac, fel y dywedais i, mae trefniadau gwahanol ar waith ar gyfer y sector dur mewn economïau cystadleuol eraill yr UE. Mae'r Almaen a Ffrainc yn enghreifftiau da. Rydym eisiau gweld y sector yn cael ei drin yn deg yma, gyda'r un lefel o gefnogaeth, yr un lefel o gydnabyddiaeth, a'r un cyfle i ddatgarboneiddio heb y gost o golli nifer sylweddol o swyddi sydd wedi'u briffio gan ffynonellau Llywodraeth y DU hyd yma, a dyna pam y byddwn yn parhau i siarad yn ystyrlon gyda'n hundebau llafur a Llywodraeth y DU i ddeall beth mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd yn ymarferol, yn hytrach na'r penawdau a roddwyd i ni hyd yn hyn. Byddaf yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i lefarwyr ac, yn wir, Aelodau sy'n cynrychioli cymunedau dur, wrth i ni barhau.
Can I thank the Minister for his statement today, and for his support for the workers and the communities that are going to be devastated by this announcement last week? Because there's no question, there are thousands of steelworkers and their families and other people in the contractor sector and in the supply chain that are worried about their futures, and there are businesses in Port Talbot that will struggle as a consequence of the loss of income from those individuals who spend their money there. So, this announcement is, in a sense, a thorn in people's sides: 'What do we do?', 'Where do we go?', 'What's happening?' The timeline needs to be made clear. So, in your discussions with Tata, please stress upon them the need to make clear the timeline to their workforce, to ensure they do engage with the trade unions and listen to the trade unions, because they're the workers and they're the experts in this area, and they seem to be being ignored in that aspect, and their input would have been critical in any decision making. In fact, the UK Government, I've heard Ministers refer to themselves, 'We've been discussing this for years.' Well, if this is the deal they've come up with after years of discussion, it's time for them to go and get new negotiating skills, because they can't do it.
I'm pleased Plaid Cymru joined the Labour Party on the green steel deal, because it's actually what we want, and that's important. So, what discussions have you had about ensuring that that approach is something we can still move towards? Because this is a proposal; it's not the future yet, it's not in stone, it's still something that can be modified. So, what can we do about that? And, do you agree with me that, in fact, the biggest benefit we can get is a Labour Government coming in to actually enact its green steel deal, to allow us to actually get on with making sure of a sustainable future, with far more jobs, better opportunities for people, because the UK Government, at this moment in time, talk about opportunities—the £100 million fund, opportunities—but where are those opportunities? The week before, they didn't get any bids for floating offshore wind in the Celtic sea; they lost that opportunity. So, I don't see them coming down the line. They seem to be talking, but not actually acting and getting people into work.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw, ac am ei gefnogaeth i'r gweithwyr a'r cymunedau sy'n mynd i gael eu distrywio gan y cyhoeddiad hwn yr wythnos diwethaf? Oherwydd 'does dim amheuaeth, mae miloedd o weithwyr dur a'u teuluoedd a phobl eraill yn y sector contractwyr ac yn y gadwyn gyflenwi yn poeni am eu dyfodol, ac mae busnesau ym Mhort Talbot a fydd yn ei chael hi'n anodd o ganlyniad i golli incwm gan yr unigolion hynny sy'n gwario eu harian yno. Felly, ar un ystyr, mae'r cyhoeddiad hwn yn ddraenen yn ystlys pobl: 'Beth ydyn ni'n ei wneud?', 'Ble awn ni?', 'Beth sy'n digwydd?' Mae angen gwneud yr amserlen yn glir. Felly, yn eich trafodaethau gyda Tata, pwysleisiwch arnyn nhw yr angen i egluro'r amserlen i'w gweithlu, i sicrhau eu bod yn ymgysylltu â'r undebau llafur ac yn gwrando ar yr undebau llafur, oherwydd nhw yw'r gweithwyr a nhw yw'r arbenigwyr yn y maes hwn, ac mae'n ymddangos eu bod yn cael eu hanwybyddu o ran yr agwedd honno, a byddai eu mewnbwn wedi bod yn hanfodol wrth wneud unrhyw benderfyniadau. Mewn gwirionedd, mae Llywodraeth y DU, rwyf wedi clywed Gweinidogion yn cyfeirio at hyn eu hunain, 'Rydym wedi bod yn trafod hyn ers blynyddoedd.' Wel, os dyma'r cytundeb a gafwyd ar ôl blynyddoedd o drafod, mae'n bryd iddyn nhw fynd i gael sgiliau trafod newydd, oherwydd dydyn nhw ddim yn gallu ei wneud.
Rwy'n falch bod Plaid Cymru wedi ymuno â'r Blaid Lafur ar y cytundeb dur gwyrdd, oherwydd dyna'r hyn yr ydym ei eisiau mewn gwirionedd, ac mae hynny'n bwysig. Felly, pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael ynglŷn â sicrhau bod y dull hwnnw'n rhywbeth y gallwn ni symud tuag ato o hyd? Oherwydd mae hwn yn gynnig; nid dyma'r dyfodol eto, nid yw'n gwbl ddigyfnewid, mae'n dal i fod yn rhywbeth y gellir ei addasu. Felly, beth allwn ni ei wneud ynglŷn â hynny? Ac, a ydych chi'n cytuno â mi, mewn gwirionedd, mai'r budd mwyaf y gallwn ei gael yw Llywodraeth Lafur yn dod i mewn i ddeddfu ei chytundeb dur gwyrdd mewn gwirionedd, er mwyn caniatáu i ni fwrw ati i sicrhau dyfodol cynaliadwy, gyda llawer mwy o swyddi, gwell cyfleoedd i bobl, oherwydd mae Llywodraeth y DU, ar hyn o bryd, yn siarad am gyfleoedd—y gronfa £100 miliwn, cyfleoedd—ond ble mae'r cyfleoedd hynny? Yr wythnos gynt, ni chawson nhw unrhyw geisiadau am wynt arnofiol yn y môr Celtaidd; maen nhw wedi colli'r cyfle hwnnw. Felly, nid wyf yn eu gweld yn cyflawni. Mae'n ymddangos eu bod yn siarad, ond nid mewn gwirionedd yn gweithredu ac yn cael pobl i mewn i waith.
I recognise the Member's long-term commitment not just for the sector in his constituency, but the broader points that he makes about the importance of steel in the future of the economy. I also recognise the points he makes powerfully about the worry for the future, and that's very real. As I said, when I met trade union stewards yesterday and today, they were very clear that those worries are real, the questions are real, and, at the moment, the trade union stewards cannot tell them what is happening. The start of the conversations that is now taking place after the announcement's been made puts everyone in a difficult position, and, actually, it's the sort of thing that does not help with the trade union side and its relationships with Tata, which have been broadly constructive over a long period of time, and that in itself is really unhelpful.
There have been years of discussion around this. If you remember someone from the history books called Kwasi Kwarteng, when he was the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy, he was already talking about the fact that there was a discussion on co-investment, and the terms of that discussion, if they'd been reached earlier, could have allowed for a longer and fairer transition, with more technological answers that could have been brought into a deal. So, not being able to do a deal earlier actually provides more of a problem.
Conversely, David Rees is right that, actually, given the time that we're in, and the end of the road that is coming for this Government, because there must be a general election within a time frame, the fact that there is a negotiation that has to take place now, and there is an alternative approach from an alternative Government that may be across the United Kingdom over the next year, there are conversations around one of the few funding commitments that have been made and stuck to, and I actually understand why my UK colleagues are not making a whole series of funding commitments a long time in advance of an election. But, actually, the green steel, the £3 billion figure that's been given, is one of the commitments that is being continually referred to, and that does mean that there are alternative means to discuss about what the scale of co-investment might look like, and what the return for that investment might look like.
I think the Member makes a fair point around floating offshore wind: there wasn't a single bid for any part of the UK in the last contracts for difference round for any floating offshore wind—any offshore wind project. There is an opportunity to put that right within the coming months. There should be another round coming up before the end of this calendar year. If the UK Government are serious about the UK being world leaders in practice and not simply in rhetoric, they will need to do something to make sure those demonstrator projects get off the ground and have the opportunity to come forward. If that doesn't happen, other countries will not sit still; they will move up and recognise the inaction taking place here. If that does not happen, then the opportunities that the free ports could produce for the Celtic free-port bid, going right across from Port Talbot, all the way to the port of Milford Haven, could be reduced, if not lost. Now, I want to see that maximised. I want to see the jobs and the quality of jobs take place. And I want to see Tata part of that conversation, with their partners, about what steel they will produce, how much of that can be made here, how much can go into those turbines, to maximise the economic benefit to us, as well, of course, as a point made powerfully by trade union stewards, that they understand that if you import steel, you're not cutting your emissions, you're offshoring them. And actually, that provides a real risk not just for what this might do for decarbonising, but actually the opportunity to sell that steel into European and US markets too.
Rwy'n cydnabod ymrwymiad hirdymor yr Aelod nid yn unig i'r sector yn ei etholaeth, ond y pwyntiau ehangach y mae'n eu gwneud am bwysigrwydd dur i ddyfodol yr economi. Rwyf hefyd yn cydnabod y pwyntiau y mae'n eu gwneud yn rymus am y pryder ynghylch y dyfodol, ac mae hynny'n real iawn. Fel y dywedais i, pan wnes i gyfarfod â stiwardiaid undebau llafur ddoe a heddiw, roedden nhw'n glir iawn bod y pryderon hynny'n rhai go iawn, mae'r cwestiynau'n rhai go iawn, ac, ar hyn o bryd, ni all stiwardiaid yr undebau llafur ddweud wrthyn nhw beth sy'n digwydd. Mae dechrau'r sgyrsiau sydd bellach yn digwydd ar ôl i'r cyhoeddiad gael ei wneud yn rhoi pawb mewn sefyllfa anodd, ac, mewn gwirionedd, dyma'r math o beth nad yw'n helpu gydag ochr yr undeb llafur a'i pherthynas â Tata, sydd wedi bod yn adeiladol yn gyffredinol dros gyfnod hir, ac mae hynny ynddo'i hun yn wirioneddol annefnyddiol.
Bu blynyddoedd o drafod ar hyn. Os ydych chi'n cofio rhywun o'r llyfrau hanes o'r enw Kwasi Kwarteng, pan oedd yn Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, roedd eisoes yn sôn am y ffaith bod trafodaeth ar gyd-fuddsoddi, a gallai telerau'r drafodaeth honno, pe byddent wedi'u cyrraedd ynghynt, fod wedi caniatáu cyfnod pontio hirach a thecach, gydag atebion mwy technolegol y gellid bod wedi eu cyflwyno i'r cytundeb. Felly, mae methu â gwneud cytundeb yn gynharach mewn gwirionedd wedi rhoi mwy o broblem.
I'r gwrthwyneb, mae David Rees yn iawn, mewn gwirionedd, o ystyried y cyfnod yr ydym ynddo, a diwedd y ffordd sy'n wynebu'r Llywodraeth hon, oherwydd rhaid cael etholiad cyffredinol o fewn amserlen, y ffaith bod yna drafodaeth sy'n gorfod digwydd nawr, ac mae yna ddull amgen gan Lywodraeth amgen a allai fod ar draws y Deyrnas Unedig dros y flwyddyn nesaf, mae sgyrsiau ynghylch un o'r ychydig ymrwymiadau ariannu sydd wedi'u gwneud ac a lynnir wrthynt, ac rwy'n deall mewn gwirionedd pam nad yw fy swyddogion cyfatebol yn y DU yn gwneud cyfres gyfan o ymrwymiadau ariannu amser hir cyn etholiad. Ond, mewn gwirionedd, mae'r dur gwyrdd, y ffigur o £3 biliwn sydd wedi'i roi, yn un o'r ymrwymiadau y cyfeirir ato'n barhaus, ac mae hynny'n golygu bod yna ffyrdd amgen o drafod sut olwg fyddai ar raddfa cyd-fuddsoddi, a sut olwg fyddai ar yr enillion ar gyfer y buddsoddiad hwnnw.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt teg ynghylch gwynt arnofiol ar y môr: nid oedd un cais ar gyfer unrhyw ran o'r DU yn y rownd contractau ar gyfer gwahaniaeth ddiweddaraf ar gyfer unrhyw wynt arnofiol ar y môr—unrhyw brosiect gwynt ar y môr. Mae cyfle i unioni hyn o fewn y misoedd nesaf. Dylai fod rownd arall yn dod cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Os yw Llywodraeth y DU o ddifrif ynglŷn â'r ffaith bod y DU yn arwain y byd yn ymarferol ac nid mewn rhethreg yn unig, bydd angen iddynt wneud rhywbeth i sicrhau bod y prosiectau arddangos hynny'n cychwyn ac yn cael cyfle i ddatblygu. Os na fydd hynny'n digwydd, ni fydd gwledydd eraill yn aros yn llonydd; byddant yn symud i fyny ac yn cydnabod y diffyg gweithredu sy'n digwydd yma. Os na fydd hynny'n digwydd, gallai'r cyfleoedd y gallai'r porthladdoedd rhydd eu cynhyrchu ar gyfer y cais porthladd rhydd Celtaidd, gan fynd ar draws o Bort Talbot, yr holl ffordd i borthladd Aberdaugleddau eu lleihau, os nad eu colli. Nawr, rwyf eisiau gweld manteisio i'r eithaf yn digwydd o ran hyn. Rwyf eisiau gweld y swyddi ac ansawdd y swyddi yn digwydd. Ac rwyf eisiau gweld Tata yn rhan o'r sgwrs honno, gyda'u partneriaid, ynghylch pa ddur y byddant yn ei gynhyrchu, faint o hwnnw y gellir ei wneud yma, faint a fydd yn bosibl ei roi i mewn i'r tyrbinau hynny, er mwyn sicrhau'r budd economaidd mwyaf posibl i ni, hefyd, wrth gwrs, fel pwynt a wnaed yn rymus gan stiwardiaid undebau llafur, eu bod yn deall, os ydych chi'n mewnforio dur, nid ydych chi'n torri eich allyriadau, rydych chi'n eu hadleoli i wledydd eraill. Ac mewn gwirionedd, mae hynny'n peri risg wirioneddol nid yn unig o ran yr hyn y gallai hyn ei wneud i ddatgarboneiddio, ond mewn gwirionedd i'r cyfle i werthu'r dur hwnnw i farchnadoedd Ewropeaidd a marchnadoedd UDA hefyd.
I, for one, welcome the UK Government's massive £500 million investment in Port Talbot, which safeguards 5,000 direct jobs and 17,500 indirect jobs, and the future of the steel industry here in south Wales.
I do share the Minister's concern at the loss of jobs in the area. That's why the £100 million towards a transition board to manage the change is very welcome and stands as one of the biggest amounts of money ever committed to a project of this nature. And I've heard the Minister in this Chamber, numerous times, calling on the UK Government to resolve the future of steel making in Port Talbot. Now that's happened, I thought he would have welcomed it. But instead, listening to the Minister's statement today, it sounded like someone scrambling around looking for someone or something to criticise. It's a bit rich for the Minister to be talking about a lack of clarity and detail when, at the same time, seemingly, the only thing Welsh Government might have got behind that was any different is an uncosted, untested hydrogen scheme, at some point in the future, which wouldn't do anything to safeguard jobs in the here and now; it's completely detached from the reality of the situation. And the business Secretary and the Welsh Secretary pointed out that that would mean spending six times as much as the Government's offer, just to kick the can further down the road. But his opposition to this issue risks damaging the stability of the future of the deal and the steel industry in Port Talbot. If he's as opposed to the deal as he makes out, and the UK Labour Party, on social media, makes out too, can he confirm whether he has had discussions with the UK Labour Party to ensure that any future UK Labour Government would honour the terms of this deal, so that Tata and the town of Port Talbot can proceed with clarity?
Rwyf i yn bersonol yn croesawu buddsoddiad enfawr Llywodraeth y DU o £500 miliwn ym Mhort Talbot, sy'n diogelu 5,000 o swyddi uniongyrchol a 17,500 o swyddi anuniongyrchol, a dyfodol y diwydiant dur yma yn y de.
Rwy'n rhannu pryder y Gweinidog am golli swyddi yn yr ardal. Dyna pam mae croeso mawr i'r £100 miliwn tuag at fwrdd pontio i reoli'r newid ac mae'n un o'r symiau mwyaf erioed o arian a gafodd ei ymrwymo i brosiect o'r math hwn. Ac rwyf wedi clywed y Gweinidog yn y Siambr hon, sawl gwaith, yn galw ar Lywodraeth y DU i ddatrys dyfodol cynhyrchu dur ym Mhort Talbot. Nawr mae hynny wedi digwydd, roeddwn i'n meddwl y byddai wedi ei groesawu. Ond yn hytrach, wrth wrando ar ddatganiad y Gweinidog heddiw, roedd yn swnio fel rhywun yn sgrialu o gwmpas yn chwilio am rywun neu rywbeth i'w feirniadu. Mae ychydig yn smala ar ran y Gweinidog i siarad am ddiffyg eglurder a manylder pan ymddengys mai'r unig beth y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi'i gefnogi a oedd yn wahanol mewn unrhyw ffordd yw cynllun hydrogen heb ei brofi, ar ryw adeg yn y dyfodol, na fyddai'n gwneud unrhyw beth i ddiogelu swyddi heddiw; mae'n gwbl ddatgysylltiedig oddi wrth realiti'r sefyllfa. A nododd yr Ysgrifennydd busnes ac Ysgrifennydd Cymru y byddai hynny'n golygu gwario chwe gwaith cymaint â chynnig y Llywodraeth, dim ond i ohirio'r mater a throsglwyddo'r broblem i rywun arall. Ond mae ei wrthwynebiad i'r mater hwn mewn perygl o niweidio sefydlogrwydd dyfodol y cytundeb a'r diwydiant dur ym Mhort Talbot. Os yw'n anghytuno a'r cytundeb fel y mae'n awgrymu, ac y mae Plaid Lafur y DU, ar y cyfryngau cymdeithasol, yn awgrymu hefyd, a all gadarnhau a yw wedi cael trafodaethau gyda Phlaid Lafur y DU i sicrhau y byddai unrhyw Lywodraeth Lafur yn y DU yn y dyfodol yn anrhydeddu telerau'r cytundeb hwn, fel y gall Tata a thref Port Talbot fwrw ymlaen ag eglurder?
Well, with respect, the Member has tried to provide views for me that I don't have and haven't set out. I think he should listen a deal more carefully and recognise the seriousness of the matter. The tone of his comments I find deeply disappointing. This is a mixed announcement. There is longer term certainty for the sector, which we have recognised. We recognised it at the time, and I've recognised it today in my statement. There is a strong future for the steel sector, and it's important to be positive about that. We have skills, we have production capability, we should be able to transition to a future where significant steel making still takes place, and we want to do that on a basis where a just transition is delivered, not simply discussed and then put to one side. I would have thought that's an ambition that should go right across this Chamber, and yet the Member trashes what we are trying to do in asking serious questions about what the proposed deal means and what it will mean for all of those workers facing an anxious future. We want the certainty that David Rees has referred to, that Luke Fletcher has referred to, that even Paul Davies referred to, and I think the Member's comments really do jar, not just in tone, but in content as well.
When it comes to hydrogen, I make no apologies for making clear that we have always said that our preferred option was to have hydrogen as part of the mix for the future. If you allow that future to be created somewhere else, then it's entirely possible that that technology will not find its way to these shores. Now, who would want that? Because you'd be reliant on new steel making, as opposed to recycled steel making that electric arcs represent, taking place somewhere else, and the grades of metal that are currently only produced in that way will have to come from somewhere else. You'll be reliant, for at least a significant portion of steel making, on importing it from other parts of the world.
I would rather the UK took a strategic choice in wanting to see that development take place within the UK. We have institutions here in Wales, actually, who could take part in that research and the development of both the electric arc steel making, what that can provide, as well as hydrogen as an alternative for the heavy end. And I make no apology for setting out that's always been our position. The company will not be surprised to hear me say that, the UK Government won't be surprised to hear me say that. And as we have said, this is a proposed deal. We don't know enough about the deal and what it contains to say we'll sign up fully to every aspect of it. So, I look forward to having more clarity on the proposals in the deal, and the consultation and negotiation that must take place between the company and the trade union side for it to be meaningful, and I would not put any time frame on the length of that negotiation. The important point is that you get the right answer for the workers in the sector, and for the importance of the sector to not just the Welsh economy, but the UK economy as well.
Wel, gyda pharch, mae'r Aelod wedi ceisio priodoli barn i mi nad oes gennyf ac nad wyf wedi'i nodi. Rwy'n credu y dylai wrando'n fwy gofalus a chydnabod difrifoldeb y mater. Mae naws ei sylwadau yn siomedig iawn. Mae hwn yn gyhoeddiad cymysg. Mae sicrwydd tymor hirach i'r sector, yr ydym wedi'i gydnabod. Fe wnaethon ni ei gydnabod ar y pryd, ac rydw i wedi ei gydnabod heddiw yn fy natganiad. Mae dyfodol cryf i'r sector dur, ac mae'n bwysig bod yn gadarnhaol ynghylch hynny. Mae gennym sgiliau, mae gennym allu cynhyrchu, dylem allu pontio i ddyfodol lle mae cynhyrchu dur sylweddol yn dal i ddigwydd, ac rydym eisiau gwneud hynny ar sail pontio teg, nid ei drafod yn unig ac yna ei roi i un ochr. Byddwn wedi meddwl bod hynny'n uchelgais a ddylai fod ar draws y Siambr hon, ac eto mae'r Aelod yn difrïo'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud wrth ofyn cwestiynau difrifol am yr hyn y mae'r cytundeb arfaethedig yn ei olygu a beth fydd yn ei olygu i'r holl weithwyr hynny sy'n wynebu dyfodol pryderus. Rydyn ni eisiau'r sicrwydd y cyfeiriodd David Rees ato, y cyfeiriodd Luke Fletcher ato, y cyfeiriodd Paul Davies ato hyd yn oed, ac rwy'n credu bod sylwadau'r Aelod wir yn groes i hynny, nid yn unig o ran naws ond o ran cynnwys hefyd.
O ran hydrogen, nid wyf yn ymddiheuro am egluro ein bod bob amser wedi dweud mai ein dewis ni oedd bod â hydrogen fel rhan o'r gymysgedd ar gyfer y dyfodol. Os ydych chi'n caniatáu i'r dyfodol hwnnw gael ei greu yn rhywle arall, yna mae'n gwbl bosibl na fydd y dechnoleg honno'n cyrraedd y glannau hyn. Pwy fyddai eisiau hynny? Oherwydd y byddech chi'n dibynnu ar gynhyrchu dur o'r newydd, yn hytrach na chynhyrchu dur wedi'i ailgylchu y mae'r broses arc trydan yn ei chynrychioli, yn digwydd yn rhywle arall, a bydd yn rhaid i'r graddau metel sydd ar hyn o bryd ond yn cael eu cynhyrchu yn y ffordd honno ddod o rywle arall. Byddwch yn dibynnu, ar fewnforio cyfran sylweddol o gynhyrchiant dur o rannau eraill o'r byd.
Byddai'n well gennyf pe bai'r DU yn gwneud dewis strategol o ran dymuno gweld y datblygiad hwnnw'n digwydd o fewn y DU. Mae gennym sefydliadau yma yng Nghymru, mewn gwirionedd, a allai gymryd rhan yn yr ymchwil honno a datblygu'r gwaith o wneud dur arc trydan, yr hyn y gall hynny ei ddarparu, yn ogystal â hydrogen fel dewis arall ar gyfer y rhannau trwm. Ac nid wyf yn ymddiheuro am nodi mai dyna fu ein safbwynt bob amser. Ni fydd y cwmni'n synnu fy nghlywed yn dweud na fydd Llywodraeth y DU yn synnu fy nghlywed yn dweud hynny. Ac fel yr ydym wedi dweud, mae hwn yn gytundeb arfaethedig. Nid ydym yn gwybod digon am y cytundeb a'r hyn sydd ynddo i ddweud y byddwn yn cefnogi'n llawn bob agwedd arno. Felly, edrychaf ymlaen at gael mwy o eglurder ar y cynigion yn y cytundeb, a'r ymgynghoriadau a'r negodiadau y mae'n rhaid eu cynnal rhwng y cwmni ac ochr yr undebau llafur er mwyn iddo fod yn ystyrlon, ac ni fyddwn yn rhoi unrhyw amserlen ar gyfer hyd y drafodaeth honno. Y pwynt pwysig yw eich bod yn cael yr ateb cywir ar gyfer gweithwyr y sector, ac ar gyfer pwysigrwydd y sector nid yn unig i economi Cymru, ond economi'r DU hefyd.
Tata steelworks in Port Talbot employs people from across the region I represent. It employs many of my friends and their children. The town of Port Talbot has been shaken by the news of these enormous job losses, but also Neath, Swansea, Bridgend and their valley communities. These workers have families to support, mortgages to pay, they buy in local shops, go to local pubs and restaurants, as do those who work for the local companies that supply the plant with all the materials, products and services needed over decades to make Port Talbot steel. There are apprentices who I know feel their future is in doubt. None of these people had a say in this huge and far-reaching decision that will change their futures, and this is keeping them awake at night.
You refer in your statement, Minister, to the transition board funding, but, as we've heard, there's not a lot of detail. So, I'd like to know, Minister, how will the wider region's communities be supported economically in the future? What conversations has the Government had with Neath Port Talbot, Swansea and Bridgend councils regarding the impact of these job losses and the changes to the nature of the Port Talbot plant? Because 'just transition' is not just words.
Mae gwaith dur Tata ym Mhort Talbot yn cyflogi pobl o bob rhan o'r rhanbarth rwy'n ei gynrychioli. Mae'n cyflogi llawer o fy ffrindiau a'u plant. Mae tref Port Talbot wedi'i hysgwyd gan y newyddion am y colledion swyddi enfawr hyn, ond hefyd Castell-nedd, Abertawe, Pen-y-bont ar Ogwr a'u cymunedau yn y cymoedd. Mae gan y gweithwyr hyn deuluoedd i'w cefnogi, morgeisi i'w talu, maent yn prynu mewn siopau lleol, yn mynd i dafarndai a bwytai lleol, hefyd y rhai sy'n gweithio i'r cwmnïau lleol sy'n cyflenwi'r holl ddeunyddiau, cynhyrchion a gwasanaethau sydd eu hangen ar y gwaith dros ddegawdau i gynhyrchu dur Port Talbot. Mae yna brentisiaid rwy'n gwybod eu bod yn teimlo bod amheuaeth am eu dyfodol. Ni chafodd yr un o'r bobl hyn lais yn y penderfyniad enfawr a phellgyrhaeddol hwn a fydd yn newid eu dyfodol, ac mae hyn yn eu cadw'n effro yn y nos.
Rydych chi'n cyfeirio yn eich datganiad, Gweinidog, at gyllid y bwrdd pontio, ond, fel rydyn ni wedi'i glywed, nid oes llawer o fanylion. Felly, hoffwn wybod, Gweinidog, sut y bydd cymunedau'r rhanbarth ehangach yn cael eu cefnogi'n economaidd yn y dyfodol? Pa sgyrsiau mae'r Llywodraeth wedi'u cael gyda chynghorau Castell-nedd Port Talbot, Abertawe a Phen-y-bont ar Ogwr ynghylch effaith colli swyddi a'r newidiadau i natur gwaith Port Talbot? Oherwydd nid geiriau yn unig yw 'pontio teg'.
I think there are two points to make in response. As I've said on a number of occasions already, I recognise that the concern that people have is very real, and isn't going to go away quickly, because, actually, the negotiations with the trade union side are only just about to start, and I wouldn't want to see those rushed to get, potentially, to the wrong answer being delivered. If there's a better way to deliver the transition, including looking at technology, whether it's one furnace or more, all those things have to be part of a conversation that takes place. This Government certainly won't try to short-circuit that negotiation that must now take place to provide a long-term answer for steel making in Port Talbot.
On your point around the conversations that we have with all those interested local authorities, we actually need to have more certainty about what this means, because, on the number of job losses that have been briefed, it's not certain that's going to be the end figure. And there's the balance between direct jobs and, indeed, the point that David Rees made about all the indirect jobs, and the point you made about the spend in the local economy, and, if there's a reduction in Tata Steel's footprint, what that means on a whole range of other fronts as well. So, we need more certainty on that, and, indeed, on the partnership board.
I'd like to have a meaningful conversation with the UK Government about what the £100 million really means, the time period over which it will be spent, how it works with, not over or between, our devolved responsibilities for economic development, and to do it in a way where we can add real value. Otherwise, potentially, this blows a very big hole in any kind of levelling-up agenda that has any kind of meaning. So, we recognise there's a lot to talk about—really practical questions—and I'll continue to engage meaningfully and constructively with the UK Government. I'll also, of course, make sure that Members are updated when there are significant updates we can provide to Members, either in committee, or, indeed, in public, which would be my preference.
Rwy'n credu bod dau bwynt i'w gwneud mewn ymateb. Fel yr wyf eisoes wedi dweud ar sawl achlysur, rwy'n cydnabod bod y pryder sydd gan bobl yn real iawn, ac nid yw'n mynd i ddiflannu'n gyflym, oherwydd, mewn gwirionedd, dim ond ar fin dechrau y mae'r trafodaethau gydag ochr yr undebau llafur, ac ni fyddwn eisiau gweld y rheini yn cael eu rhuthro gan o bosib gyflawni atebion anghywir. Os oes ffordd well o gyflawni'r pontio, gan gynnwys edrych ar dechnoleg, boed yn un ffwrnais neu fwy, mae'n rhaid i'r holl bethau hynny fod yn rhan o'r sgwrs. Yn sicr, ni fydd y Llywodraeth hon yn ceisio cwtogi'r drafodaeth honno y mae'n rhaid ei chynnal nawr i ddarparu ateb tymor hir ar gyfer cynhyrchu dur ym Mhort Talbot.
Ar eich pwynt o ran y sgyrsiau a gawn gyda'r holl awdurdodau lleol sydd â buddiant, mae angen i ni gael mwy o sicrwydd ynghylch yr hyn y mae hyn yn ei olygu, oherwydd, o ran nifer y swyddi a gollir yn ôl y briff, nid yw'n sicr mai dyna'r ffigur terfynol. Ac mae'r cydbwysedd rhwng swyddi uniongyrchol ac, yn wir, y pwynt a wnaeth David Rees am yr holl swyddi anuniongyrchol, a'r pwynt a wnaethoch am y gwariant yn yr economi leol, ac, os oes gostyngiad yn ôl troed Tata Steel, beth mae hynny'n ei olygu i ystod eang o feysydd eraill hefyd. Felly, mae angen mwy o sicrwydd ar hynny, ac, yn wir, ar y bwrdd partneriaeth.
Hoffwn gael sgwrs ystyrlon gyda Llywodraeth y DU am yr hyn y mae'r £100 miliwn yn ei olygu mewn gwirionedd, y cyfnod pan fydd gwario'n digwydd, sut mae'n gweithio gyda'n cyfrifoldebau datganoledig dros ddatblygu economaidd, nid drostynt neu rhyngddynt, a'i wneud mewn ffordd lle gallwn ychwanegu gwerth gwirioneddol. Fel arall, o bosibl, mae hyn yn creu twll mawr iawn mewn unrhyw fath o agenda ffyniant bro sydd ag unrhyw fath o ystyr. Felly, rydym yn cydnabod bod llawer i'w drafod—cwestiynau ymarferol iawn—a byddaf yn parhau i ymgysylltu'n ystyrlon ac adeiladol â Llywodraeth y DU. Byddaf hefyd, wrth gwrs, yn sicrhau bod yr Aelodau'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf pan fydd diweddariadau sylweddol y gallwn eu darparu i'r Aelodau, naill ai yn y pwyllgor, neu, yn wir, yn gyhoeddus, a dyna fyddai fy newis i.
Minister, one of the downstream operations affected by the Port Talbot announcement is the Llanwern steelworks in Newport East. We still have several hundred direct jobs there, as well as lots of contractors, the supply chain serving the plant, and, of course, local businesses that feed off the spend from employees at Llanwern and in those other jobs. And, of course, we mustn't overlook the downstream operations in the overall picture, because it's very significant locally, Minister. And one of the key questions is the quality of steel that an electric arc furnace—which obviously is the favoured approach of the UK Government and Tata Steel at the moment—would produce.
We've heard various views, and I'm just wondering what the Welsh Government's take is on the quality of steel that an electric arc furnace would produce, and its suitability for the Zodiac plant at Llanwern, which obviously produces steel for the automotive industry. The plea, really, from the workforce at Llanwern and the unions is, as you have said, for them to be involved, for the Welsh Government to be involved, meaningfully, as we proceed from this point. As you said, Minister, there's an awful lot yet to be addressed about the transition, about retraining opportunities, alternative jobs for those who will lose employment, but a host of other matters as well. So from here on, Minister, and I know you will be asking the UK Government for this, obviously that's what the unions and the workforce want—meaningful involvement for them, for the Welsh Government, and a different approach in that regard as we go forward and deal with all of the detail involved.
Gweinidog, un o'r gweithrediadau ymhellach lawr y gadwyn yr effeithir arnynt gan gyhoeddiad Port Talbot yw gwaith dur Llanwern yn Nwyrain Casnewydd. Mae gennym gannoedd o swyddi uniongyrchol yno o hyd, yn ogystal â llawer o gontractwyr, y gadwyn gyflenwi sy'n gwasanaethu'r gwaith, ac, wrth gwrs, busnesau lleol sy'n elwa ar wariant gweithwyr yn Llanwern ac yn y swyddi eraill hynny. Ac, wrth gwrs, rhaid i ni beidio ag anwybyddu'r gweithrediadau ymhellach lawr y gadwyn yn y darlun cyffredinol, oherwydd mae'n arwyddocaol iawn yn lleol, Gweinidog. Ac un o'r cwestiynau allweddol yw ansawdd y dur y byddai ffwrnais arc drydan—sy'n amlwg yn ddull a ffefrir gan Lywodraeth y DU a Tata Steel ar hyn o bryd—yn ei gynhyrchu.
Rydym wedi clywed barn amrywiol, ac rwy'n meddwl tybed beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru o ran ansawdd y dur y byddai ffwrnais arc drydan yn ei gynhyrchu, a'i addasrwydd ar gyfer gwaith Zodiac yn Llanwern, sy'n amlwg yn cynhyrchu dur ar gyfer y diwydiant modurol. Yr apêl, mewn gwirionedd, gan y gweithlu yn Llanwern a'r undebau, fel y dywedoch chi, yw iddynt gael cymryd rhan, i Lywodraeth Cymru gymryd rhan, yn ystyrlon, wrth i ni symud ymlaen o'r pwynt hwn. Fel y dywedoch chi, Gweinidog, mae llawer iawn eto i'w drafod ynghylch y pontio, ynghylch cyfleoedd ailhyfforddi, swyddi eraill i'r rhai a fydd yn colli cyflogaeth, ond llu o faterion eraill hefyd. Felly, o hyn ymlaen, Gweinidog, a gwn y byddwch yn gofyn i Lywodraeth y DU am hyn, yn amlwg dyna beth mae'r undebau a'r gweithlu yn dymuno—cyfranogiad ystyrlon ganddynt, gan Lywodraeth Cymru, a dull gwahanol o weithredu yn hynny o beth wrth i ni symud ymlaen ac ymdrin â'r holl fanylion dan sylw.
Thank you. It's an important point around some of the specifics of the wider supply chain. For both Llanwern, and indeed for Trostre, with steel currently provided from Port Talbot, it's not clear that you can make that in the way that it would need to be through the electric arc process at present. So, understanding what that looks like, and understanding whether the company are going to invest in a long-term future for both Llanwern and Trostre, is really important to us. The trade union side have been talking about it publicly already, since the proposed deal was announced.
But there's also our understanding of the point that's been made around carbon emissions; you can't simply offshore your emissions. So, if you're going to have steel produced somewhere else, which is imported, how long term is the commitment to do that, if you don't make that steel any more in Port Talbot? Where does that steel come from? When the European Union, as is almost certain, does have a carbon border adjustment mechanism, that broadly means you understand the carbon content of the steel that's coming to you, both in its production method, and indeed in its transport method. So, if you have steel produced in a different part of the world in what still is a carbon-intensive method, and add it to the carbon cost for transport, that will have an impact on how that steel is treated within the European Union. I would like to see UK steel, not just Welsh steel, produced in a way that is recognised as being equivalent to the steel that is produced within the European Union. It will reduce the friction that might otherwise be in place for the way that steel is used, and then the preparedness of anybody to invest in the future of that steel making here within the UK.
It also goes into what we think we want to hear from Tata around future metals research. Swansea University have a particular specialism in this, and Tata are used to working with them; are they prepared to invest in that research to make sure we can still produce different grades of steel using electric arc? We need to have an answer on that, and, indeed, the broader question of scrap metal. The UK currently produces around about 11.5 million tonnes upwards of scrap metal each year. Two and a bit million tonnes of that is used in electric arc steel making, so there's a big gap. The challenge is, though, that that excess is currently exported. So, we're exporting our scrap metal. Now, are there going to be incentives or challenges around exporting that scrap? If you're going to interrupt the business model of exporters, how are you going to do that and how are you going to get not just the volume but the quality of scrap that will be required to feed another significant electric arc production here that doesn't undermine the steel-making production capability in Celsa, which, as I say, is in my constituency?
All those questions we need to understand and the trade union side need to understand. We'll definitely be looking for answers on those, and how, if at all, the partnership board and the £100 million goes to that, or the steps that the company themselves will be taking. So, there are lots of questions that need to be answered in the negotiation process, and I can guarantee you that the Welsh Government will not lose sight of the interests of workers in Llanwern, Trostre, Shotton or elsewhere when it comes to these negotiations and what it means for the future of the sector.
Diolch. Mae'n bwynt pwysig ynghylch rhai o fanylion y gadwyn gyflenwi ehangach. Ar gyfer Llanwern, ac yn wir Trostre, gyda dur yn cael ei ddarparu ar hyn o bryd o Bort Talbot, nid yw'n glir y gallwch wneud hynny mewn ffordd lwyddiannus ac angenrheidiol drwy'r broses arc drydan ar hyn o bryd. Felly, mae deall sut mae hynny'n edrych, a deall a yw'r cwmni'n mynd i fuddsoddi mewn dyfodol tymor hir i Lanwern a Throstre, yn bwysig iawn i ni. Mae ochr yr undebau llafur wedi bod yn siarad am y peth yn gyhoeddus eisoes, ers cyhoeddi'r cytundeb arfaethedig.
Ond mae yna hefyd ein dealltwriaeth o'r pwynt sydd wedi'i wneud o ran allyriadau carbon; ni allwch adleoli eich allyriadau i wledydd eraill. Felly, os ydych chi'n mynd i fewnforio dur sy'n cael ei gynhyrchu yn rhywle arall, pa mor hir dymor yw'r ymrwymiad i wneud hynny, os nad ydych chi'n gwneud y dur hwnnw ym Mhort Talbot mwyach? O le mae'r dur hwn yn dod? Pan fydd gan yr Undeb Ewropeaidd, fel y mae bron yn sicr, fecanwaith addasu pris carbon ar draws ffiniau, mae hynny'n golygu'n fras eich bod chi'n deall cynnwys carbon y dur sy'n dod atoch chi, yn ei ddull cynhyrchu, ac yn wir ei ddull cludo. Felly, os oes gennych chi ddur wedi'i gynhyrchu mewn rhan wahanol o'r byd mewn dull carbon-ddwys o hyd, a'i ychwanegu at gost garbon ar gyfer ei gludo, bydd hynny'n effeithio ar sut mae'r dur hwnnw'n cael ei drin o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Hoffwn weld dur y DU, nid dim ond dur Cymru, yn cael ei gynhyrchu mewn ffordd sy'n cael ei gydnabod fel un sy'n cyfateb i'r dur sy'n cael ei gynhyrchu o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Bydd yn lleihau'r anghytundeb a fyddai fel arall o ran y ffordd y defnyddir dur, ac yna parodrwydd unrhyw un i fuddsoddi yn nyfodol y dur hwnnw sy'n cael ei wneud yma yn y DU.
Mae hefyd yn ymwneud â'r hyn rydyn ni'n credu rydyn ni eisiau ei glywed gan Tata ynghylch ymchwil i fetelau'r dyfodol. Mae gan Brifysgol Abertawe yn arbenigedd penodol yn hyn, ac mae Tata wedi arfer gweithio gyda nhw; ydyn nhw'n barod i fuddsoddi yn yr ymchwil honno i sicrhau y gallwn ni gynhyrchu gwahanol raddau o ddur o hyd gan ddefnyddio arc drydan? Mae angen i ni gael ateb i hynny, ac, yn wir, y cwestiwn ehangach o fetel sgrap. Ar hyn o bryd mae'r DU yn cynhyrchu tua 11.5 miliwn o dunelli a mwy o fetel sgrap bob blwyddyn. Defnyddir dros ddwy filiwn o hynny wrth gynhyrchu dur arc drydan, felly mae bwlch mawr. Yr her, serch hynny, yw bod y gormodedd hwnnw'n cael ei allforio ar hyn o bryd. Felly, rydym yn allforio ein metel sgrap. Nawr, a fydd cymhellion neu heriau ynghylch allforio'r sgrap hwnnw? Os ydych chi'n mynd i dorri ar draws model busnes allforwyr, sut ydych chi'n mynd i wneud hynny a sut ydych chi'n mynd i gael nid yn unig y cyfaint ond ansawdd y sgrap a fydd yn ofynnol i fwydo gwaith cynhyrchu arc drydan sylweddol arall yma nad yw'n tanseilio gallu cynhyrchu dur yn Celsa, sydd, fel y dywedais, yn fy etholaeth i?
Mae angen i ni ddeall yr holl gwestiynau hynny felly hefyd ochr yr undeb llafur. Byddwn yn bendant yn chwilio am atebion i'r rheini, a sut, os o gwbl, y bydd y £100 miliwn a'r bwrdd partneriaeth yn rhan o hynny, neu'r camau y bydd y cwmni eu hunain yn eu cymryd. Felly, mae llawer o gwestiynau y mae angen eu hateb yn y broses negodi, a gallaf eich sicrhau na fydd Llywodraeth Cymru yn colli golwg ar fuddiannau gweithwyr yn Llanwern, Trostre, Shotton neu unrhyw le arall o ran y trafodaethau hyn a'r hyn y mae'n ei olygu ar gyfer dyfodol y sector.
Thank you for your statement, Minister. You mentioned Shotton there in your final sentence. I just wanted to say that I stand in solidarity, of course, with Tata workers wherever they are, but particularly in my region in North Wales and Shotton. This dark shadow has been cast across all sites that we represent, in all parts of Wales. I would like just to ask what your understanding is of any potential impacts for Shotton, particularly, but also, importantly, for you to confirm that, as a Welsh Government, you will stand ready to step in and provide the necessary support for workers wherever they are in Wales, particularly, from my point of view, those in Shotton, in terms of retraining and support in finding alternative employment if the need arises.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Fe wnaethoch chi sôn am Shotton yn y fan yna yn eich brawddeg olaf. Roeddwn i eisiau dweud fy mod i'n sefyll mewn undod, wrth gwrs, gyda gweithwyr Tata ble bynnag maen nhw, ond yn enwedig yn fy rhanbarth i yng Ngogledd Cymru a Shotton. Mae'r cysgod tywyll hwn wedi'i daflu ar draws yr holl safleoedd yr ydym yn eu cynrychioli, ym mhob rhan o Gymru. Hoffwn ofyn beth yw eich dealltwriaeth o unrhyw effeithiau posibl ar Shotton yn enwedig, ond hefyd, yn bwysig, a wnewch chi gadarnhau, fel Llywodraeth Cymru, y byddwch yn barod i gamu i'r adwy a darparu'r cymorth angenrheidiol i weithwyr lle bynnag y bônt yng Nghymru, yn enwedig, o fy safbwynt i, y rhai yn Shotton, o ran ailhyfforddi a chymorth i ddod o hyd i waith amgen os bydd yr angen yn codi?
I've had the opportunity to visit Shotton with Unite the Union, and Jack Sargeant as the constituency Member, previously. Our initial understanding is that there's less concern about Shotton than other steel-making facilities, but we need certainty on that. Having certainty through the negotiations taking place will be really helpful for us, and, again, to make sure that any future production will continue to feed the Shotton plant. If there is an impact in the head count, then we will continue to provide the support that we already do—the ReAct+ programme, and others—to work with the company, the workers and the trade unions themselves. It's why the time frame of a transition really matters, because if you move to rapidly removing a workforce, it creates a much bigger problem for almost everybody. The challenge of having a longer time frame is whether you can keep people in the sector, if they think the longer term future doesn't exist for them. So, there are different challenges that exist. We'll continue to provide practical support, as you mentioned. And it's very much in my mind, as a former health Minister, that when you have large and rapid redundancy events there is almost always a mental health impact that comes from it. So, we all need to understand what that means directly and then to understand if there is an extra demand that will be going into our health service, if there is a rapid large-scale redundancy event. So, there are many good reasons to want to avoid that. I'm very well aware of each of them, and, as I say, I'll continue to keep Members updated on the progress we make.
Rwyf wedi cael y cyfle eisoes i ymweld â Shotton gydag Undeb Unite, a Jack Sargeant yr Aelod dros yr etholaeth. Ein dealltwriaeth gychwynnol yw bod llai o bryder am Shotton nag am gyfleusterau cynhyrchu dur eraill, ond mae angen sicrwydd ar hynny. Bydd cael sicrwydd drwy'r trafodaethau sy'n cael eu cynnal yn ddefnyddiol iawn i ni, ac unwaith eto, i sicrhau y bydd unrhyw gynhyrchiad yn y dyfodol yn parhau i fwydo ffatri Shotton. Os oes effaith ar y niferoedd, yna byddwn yn parhau i ddarparu'r gefnogaeth yr ydym eisoes yn ei wneud—rhaglen ReAct+, ac eraill—i weithio gyda'r cwmni, y gweithwyr a'r undebau llafur eu hunain. Dyna pam mae ffrâm amser pontio yn bwysig iawn, oherwydd os ydych chi'n symud tuag at y broses o gael gwared ar weithlu yn gyflym, mae'n creu problem fwy o lawer i bron pawb. Yr her o gael ffrâm amser hirach yw a allwch chi gadw pobl yn y sector, os ydyn nhw'n credu nad yw'r dyfodol tymor hirach yn bodoli iddyn nhw. Felly, mae yna heriau gwahanol yn bodoli. Byddwn yn parhau i ddarparu cefnogaeth ymarferol, fel y dywedoch chi. Ac yn fy marn i, fel cyn-Weinidog iechyd, pan fyddwch yn cael digwyddiadau diswyddo mawr a chyflym fe geir, bron bob tro, effaith iechyd meddwl yn deillio o hyn. Felly, mae angen i bob un ohonom ddeall beth mae hynny'n ei olygu'n uniongyrchol ac yna deall a fydd galw ychwanegol ar ein gwasanaeth iechyd, pe bai yna ddigwyddiad diswyddo cyflym ar raddfa fawr. Felly, mae yna lawer o resymau da dros osgoi hynny. Rwy'n ymwybodol iawn o bob un ohonynt, ac, fel y dywedais i, byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd a wnawn.
I worked as a research officer at what was the BSC research centre in Port Talbot, specialising in iron and steel making, including with the blast furnace computer model. I have heard the statement and read the press releases. Moving to electric arc furnaces removes the need for iron making and for basic oxygen steel making. It also makes it very difficult to make any specialist steels. The problem is not just the huge losses and direct and indirect jobs; it puts the whole future of steel production at risk. We are now, if we go to an electric arc system, totally dependent on the price of electricity and the price of scrapped steel. As the Minister I am sure is aware, both of those are extremely volatile. And we've had people who have used electric arc furnaces recently mothball them from time to time, because the price of electricity has gone up. Will the Minister ask for a consideration of using hydrogen instead of carbon in the creation of iron, thus continuing the iron making?
Bûm yn gweithio fel swyddog ymchwil yn yr hyn oedd canolfan ymchwil BSC ym Mhort Talbot, gan arbenigo mewn cynhyrchu haearn a dur, gan gynnwys gyda'r model cyfrifiadurol ffwrnais chwyth. Rwyf wedi clywed y datganiad ac wedi darllen y datganiadau i'r wasg. Mae symud i ffwrneisi arc drydan yn dileu'r angen am gynhyrchu haearn a chynhyrchu dur ocsigen sylfaenol. Mae hefyd yn ei gwneud hi'n anodd iawn gwneud unrhyw ddur arbenigol. Nid y colledion swyddi enfawr a'r swyddi uniongyrchol ac anuniongyrchol yw'r unig broblem; mae'n peryglu dyfodol cynhyrchu dur yn gyfan gwbl. Rydyn ni nawr, os ydyn ni'n mynd am system arc drydan, yn gwbl ddibynnol ar bris trydan a phris dur sgrap. Fel y mae'r Gweinidog yn ymwybodol mae'n siŵr, mae'r ddau beth hyn yn hynod o anwadal. Ac rydyn ni wedi gweld pobl sydd wedi defnyddio ffwrneisi arc drydan yn ddiweddar yn eu cau i lawr o bryd i'w gilydd, oherwydd bod pris trydan wedi codi. A wnaiff y Gweinidog ofyn am ystyriaeth o ran defnyddio hydrogen yn lle carbon wrth greu haearn, gan barhau â'r gwaith o greu haearn?
It's a key ask, and, as I said, our position and our preferred end point has always been this. And, actually, from the trade union side, they have engaged meaningfully in what a just transition could look like to decarbonise the sector. They've worked with consultants Syndex to look at what that transition might look like with the whole sector, in fact, not just with Tata. The point is well made and, I think, well recognised that different grades of steel can be made through different production methods. If you can have a different answer for electric arc technology, then you need to invest in the research to get there. I'm interested in that in any event to maximise what we can do with electric arc production, but there is a challenge and an opportunity with scrap production to see more of that retained here within the UK, to see value added from that. But the Member is quite right to point to electricity price volatility, which is a real concern for the sector. It is raised with me every time I meet steel workers and every time I meet the steel company. They always point to the fact that a better deal is available in European countries where a different level of support is provided. It's why I highlighted in my statement that our steelworkers see why and how other G7 countries make different choices about how to support this strategic sector of the economy. I would want that to happen with this Government, and I would certainly carry on having a conversation with any future Government on how they might support the sector for a longer term sustainable future.
Mae'n her allweddol, ac, fel y dywedais i, ein safbwynt ni a'n pwynt terfyn dewisol bob amser yw hyn. Ac, mewn gwirionedd, o ochr yr undeb llafur, maent wedi ymgysylltu'n ystyrlon â sut fyddai pontio teg yn edrych o ran datgarboneiddio'r sector. Maent wedi gweithio gyda'r ymgynghorwyr Syndex i weld sut fyddai'r pontio hwnnw'n edrych gyda'r sector cyfan, mewn gwirionedd, nid gyda Tata yn unig. Mae'r pwynt wedi'i wneud yn dda ac, rwy'n credu, yn cael ei gydnabod yn eang y gellir cynhyrchu gwahanol raddau o ddur trwy ddulliau cynhyrchu gwahanol. Os gallwch gael ateb gwahanol ar gyfer technoleg arc drydan, yna mae angen i chi fuddsoddi yn yr ymchwil i gyrraedd yno. Mae gennyf i ddiddordeb yn hynny beth bynnag i wneud y gorau o'r hyn y gallwn ei wneud gyda chynhyrchu arc drydan, ond mae her a chyfle gyda chynhyrchu sgrap i weld mwy o hynny yn cael ei gadw yma o fewn y DU, i weld gwerth ychwanegol yn dod o hynny. Ond mae'r Aelod yn llygad ei le i gyfeirio at anwadalrwydd prisiau trydan, sy'n bryder gwirioneddol i'r sector. Mae'n cael ei godi gyda mi bob tro rwy'n cwrdd â gweithwyr dur a phob tro rwy'n cwrdd â'r cwmni dur. Maent bob amser yn tynnu sylw at y ffaith bod cytundeb gwell ar gael mewn gwledydd Ewropeaidd lle darperir lefel wahanol o gefnogaeth. Dyna pam yr amlygais yn fy natganiad bod ein gweithwyr dur yn gweld pam a sut mae gwledydd G7 eraill yn gwneud dewisiadau gwahanol ynghylch sut i gefnogi'r sector strategol hwn o'r economi. Byddwn i eisiau i hynny ddigwydd gyda'r Llywodraeth hon, a byddwn yn sicr yn parhau i gael sgwrs gydag unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol ynghylch sut y gallent gefnogi'r sector ar gyfer dyfodol cynaliadwy tymor hirach.
Good afternoon, Minister. Thank you so much for all of the work that you've been doing to date, and I wish you well with continued negotiations. I stand here, as the Welsh party leader of the Liberal Democrats, ensuring that we stand in support with those workers in Port Talbot. Port Talbot is an iconic plant not just here in Wales, but even further, even across the world, I would say, and we owe those workers a duty to support them. I cover the upper Swansea valley. There are workers who live there who work in Port Talbot. So, it's really important to all of us across Wales that we make sure that we give a fair deal to those workers and ensure that they are supported and protected.
I wonder if I could just link two of the issues I've raised with the First Minister, one this week and one last week. The one this week was around mental health. There are massive economic issues, but there are also massive mental health concerns. If you are a family facing potential redundancy, it must be incredibly stressful not just for you as a worker, but for your family. So, we need to ensure that there is cross-governmental support. The second one I raised last week, about universal basic income and the transition universal basic income for workers from carbon-heavy industries, such as Port Talbot, to green industries. The First Minister talked about the fact that we needed to protect all of the current redundancy payments et cetera, and I would absolutely support that, but universal basic income comes on top of that. So, I would ask you to consider what support you're giving to those workers across Government in terms of mental health support, but also how we can ensure those workers have a real consistent message around the income, going forward. We cannot let those workers down in Port Talbot. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Diolch yn fawr iawn am yr holl waith rydych chi wedi bod yn ei wneud hyd yma, ac rwy'n dymuno'n dda i chi gyda thrafodaethau parhaus. Rwy'n sefyll yma, fel arweinydd plaid Gymreig y Democratiaid Rhyddfrydol, yn sicrhau ein bod yn sefyll i gefnogi'r gweithwyr hynny ym Mhort Talbot. Mae Port Talbot yn waith dur eiconig nid yn unig yma yng Nghymru, ond hyd yn oed ymhellach, hyd yn oed ar draws y byd, byddwn i'n dweud, ac mae dyletswydd arnom i gefnogi'r gweithwyr hynny. Rwy'n cynrychioli Cwm Tawe uchaf. Mae yna weithwyr sy'n byw yno sy'n gweithio ym Mhort Talbot. Felly, mae'n bwysig iawn i bob un ohonom ledled Cymru ein bod yn sicrhau ein bod yn rhoi cytundeb teg i'r gweithwyr hynny ac yn sicrhau eu bod yn cael eu cefnogi a'u diogelu.
Tybed a gaf i gysylltu dau o'r materion rwyf wedi'u codi â'r Prif Weinidog, un yr wythnos hon ac un yr wythnos diwethaf. Roedd un yr wythnos hon yn ymwneud ag iechyd meddwl. Mae yna broblemau economaidd enfawr, ond mae pryderon iechyd meddwl enfawr hefyd. Os ydych chi'n deulu sy'n wynebu diswyddiad posib, mae'n rhaid ei fod yn straen ofnadwy, nid yn unig i chi fel gweithiwr, ond i'ch teulu. Felly, mae angen i ni sicrhau bod cefnogaeth drawslywodraethol. Codais yr ail un yr wythnos diwethaf, am incwm sylfaenol cyffredinol a'r pontio incwm sylfaenol cyffredinol i weithwyr o ddiwydiannau carbon uchel, fel Port Talbot, i ddiwydiannau gwyrdd. Soniodd y Prif Weinidog am y ffaith bod angen i ni ddiogelu'r holl daliadau diswyddo presennol ac ati, a byddwn yn cefnogi hynny'n llwyr, ond mae incwm sylfaenol cyffredinol yn ychwanegol at hynny. Felly, byddwn yn gofyn i chi ystyried pa gymorth rydych chi'n ei roi i'r gweithwyr hynny ar draws y Llywodraeth o ran cymorth iechyd meddwl, ond hefyd sut y gallwn sicrhau bod y gweithwyr hynny'n cael neges gyson go iawn ynghylch yr incwm, wrth symud ymlaen. Ni allwn siomi'r gweithwyr hynny ym Mhort Talbot. Diolch yn fawr iawn.
I recognise the points the Member is making and, indeed, I referenced the potential mental health impact of a large-scale and immediate redundancy event, and what that would inevitably do across the population of people who might lose their jobs, if that happened rapidly and at scale. That's why I've kept on talking about the time frame for the transition and whatever the transition is itself. That is still part of the negotiation on the proposed deal.
On your point around practical resources for workers who may either choose to leave their job if they're uncertain about their future or, indeed, those people that might be made redundant, it is part of the reason why that negotiation is so important—to understand what practical support is going to be provided, either within or outside and above terms and conditions, as we have seen on a number of occasions. So, Ford workers, for example—the trade union Unite at that time were able to negotiate a significant enhanced package that gave them the space to look for other opportunities. Welsh Government support has still been available on top of that, and it's important not just to find work but to think about the quality of work that those current workers have and their earning power, and the commitments they already have, and whether we can find them work that is in some way commensurate. So, there's a different challenge depending on the types of—[Inaudible.]—that needs to take place, and what we're able to do then. We are continually, within our budget challenges, looking at what we can continue to do and will continue to do, and I'm very clear that we continue to have a support and retraining package available for workers across the sector and that will be directly relevant to what happens at the end of the negotiation that is still taking place around Port Talbot.
Rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud ac, yn wir, cyfeiriais at effaith bosibl iechyd meddwl digwyddiad diswyddo ar raddfa fawr ac uniongyrchol, a'r hyn y byddai hynny'n anochel yn ei wneud ar draws y boblogaeth o bobl a allai golli eu swyddi, pe bai hynny'n digwydd yn gyflym ac ar raddfa. Dyna pam rwyf wedi parhau i siarad am yr amserlen ar gyfer y pontio a beth bynnag yw'r pontio ei hun. Mae hynny'n dal i fod yn rhan o'r negodi ar y fargen arfaethedig.
Ar eich pwynt am adnoddau ymarferol i weithwyr a all naill ai ddewis gadael eu swydd os ydyn nhw'n ansicr am eu dyfodol neu, yn wir, y bobl hynny a allai gael eu diswyddo, mae'n rhan o'r rheswm pam mae'r negodi hwnnw mor bwysig—deall pa gymorth ymarferol sy'n mynd i gael ei ddarparu, naill ai o fewn y telerau ac amodau neu yn ychwanegol atyn nhw, fel yr ydym wedi ei weld sawl gwaith. Felly, roedd gweithwyr Ford, er enghraifft—yr undeb llafur Unite bryd hynny yn gallu negodi pecyn gwell sylweddol a roddodd gyfnod iddyn nhw chwilio am gyfleoedd eraill. Mae cymorth Llywodraeth Cymru wedi bod ar gael o hyd ar ben hynny, ac mae'n bwysig nid yn unig i ddod o hyd i waith ond i feddwl am ansawdd y gwaith sydd gan y gweithwyr presennol hynny a'u pŵer ennill, a'r ymrwymiadau sydd ganddyn nhw eisoes, ac a allwn ddod o hyd i waith iddyn nhw sy'n gymesur mewn rhyw ffordd. Felly, mae her wahanol yn dibynnu ar y mathau o—[Anghlywadwy.]—y mae angen iddo ddigwydd, a'r hyn y gallwn ni ei wneud wedyn. Rydyn ni'n barhaus, o fewn ein heriau cyllidebol, yn edrych ar yr hyn y gallwn ni barhau i'w wneud a byddwn ni'n parhau i'w wneud, ac rwy'n glir iawn ein bod ni'n parhau i fod â phecyn cymorth ac ailhyfforddi ar gael i weithwyr ar draws y sector a bydd hynny'n uniongyrchol berthnasol i'r hyn sy'n digwydd ar ddiwedd y negodi sy'n dal i ddigwydd ynghylch Port Talbot.
There are many, many hundreds of steelworkers in the Ogmore and, indeed, the Bridgend area and, in fact, we've spoken to many of them over this last weekend. They say we shouldn't turn our backs on any investment, but there should have been proper engagement between the workforce and the unions and the owners, and proper engagement between the UK Government and Welsh Government, and that this has not happened, as we've heard, is of truly deep concern. They agree electric arc is part of the solutions for the future, but the Minister will know that the unions and others have argued consistently for support from the UK Government far beyond what is currently on offer, more akin, indeed, to other nations within Europe, and where alternatives to electric arc are also being explored—the move to hydrogen, carbon capture, direct reduced iron models, which have the benefits of not only retaining a broader steel-making capacity, including primary-making steel capacity, but also retaining more jobs and developing that green steel, giving us the leadership in Wales and the UK that we want, instead of offshoring climate change, carbon, and also offshoring jobs as well. So, could you assure us, could you assure the Senedd, that you will continue to work with the unions, push hard on the UK Government and work with Tata, and keep all options on the table, and then keep this Senedd and the workforce fully updated?
Mae yna lawer iawn o gannoedd o weithwyr dur yn ardal Ogwr ac, yn wir, ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac, mewn gwirionedd, rydyn ni wedi siarad â llawer ohonyn nhw dros y penwythnos diwethaf. Maen nhw'n dweud na ddylen ni droi ein cefnau ar unrhyw fuddsoddiad, ond fe ddylai fod ymgysylltiad priodol wedi bod rhwng y gweithlu a'r undebau a'r perchnogion, ac ymgysylltiad priodol rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ac mae'r ffaith nad yw hyn wedi digwydd, fel rydyn ni wedi clywed, yn destun pryder gwirioneddol ddwys. Maen nhw'n cytuno bod arc trydan yn rhan o'r atebion ar gyfer y dyfodol, ond bydd y Gweinidog yn gwybod bod yr undebau ac eraill wedi dadlau'n gyson dros gefnogaeth gan Lywodraeth y DU ymhell y tu hwnt i'r hyn sydd ar gael ar hyn o bryd, yn fwy tebyg, yn wir, i wledydd eraill o fewn Ewrop, a lle mae dewisiadau amgen i arc trydan hefyd yn cael eu harchwilio—y symudiad tuag at hydrogen, dal carbon, modelau lleihau haearn uniongyrchol, sydd â manteision nid yn unig o gadw capasiti gwneud dur ehangach, gan gynnwys capasiti gwneud dur sylfaenol, ond hefyd cadw mwy o swyddi a datblygu'r dur gwyrdd hwnnw, gan roi'r arweinyddiaeth i ni yng Nghymru a'r DU yr ydyn ni ei eisiau, yn hytrach nag alltraethio newid hinsawdd, carbon, ac alltraethio swyddi hefyd. Felly, a allech chi roi sicrwydd i ni, a allech chi roi sicrwydd i'r Senedd, y byddwch chi'n parhau i weithio gyda'r undebau, yn gwthio'n galed ar Lywodraeth y DU ac yn gweithio gyda Tata, ac yn cadw'r holl opsiynau ar y bwrdd, ac yna'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd hon a'r gweithlu yn llawn?
I'm more than happy to give that commitment, because in the conversation I had with the trade union side, the meeting I had when I was overseas on the Friday—we had an early meeting then—and the meetings I've had yesterday and today, we're very clear that we have aligned interests in the future of the sector, what it can do for the economy, and the fact that the trade union stewards understand how their steel can be used in the future. They know that a green revolution is coming in the way that power is generated. They know that there are significant economic opportunities that come with that. They also know that that doesn't have to take place here within Wales or the wider UK, and that is reliant on choices that are made by companies and the support provided by the UK Government. It's why David Rees was right to point out that there is a reason why not a single developer bid in the last contracts for difference round to generate offshore wind. It's a missed economic opportunity, and it provides real concern for the workforce.
I also agree with your point, and I just want to make this clear: the trade union side and the Welsh Government always recognised that electric arc furnaces are part of the answer, and the challenge comes in how technology-neutral the decarbonisation journey can be and what will come from the negotiation. So, we look forward to being constructive in what happens with that negotiation, and to work alongside the company, the UK Government and the trade union side. And as I've said, and I'm happy to repeat, I am more than happy to keep Members updated formally through the Senedd on what is happening in those negotiations when I'm able to do so, respecting, of course, the fact there will confidentiality around some of those processes, and, unlike what has happened in the last week, the workers need to hear first what is taking place with their jobs and their livelihoods.
Rwy'n fwy na pharod i roi'r ymrwymiad hwnnw, oherwydd yn y sgwrs a gefais gydag ochr yr undeb llafur, y cyfarfod a gefais pan oeddwn i dramor ar y dydd Gwener—cawsom gyfarfod cynnar bryd hynny—a'r cyfarfodydd rwyf wedi'u cael ddoe a heddiw, rydyn ni'n glir iawn ein bod ni wedi cyfochri buddiannau yn nyfodol y sector, yr hyn y gall ei wneud i'r economi, a'r ffaith bod stiwardiaid yr undebau llafur yn deall sut y gellir defnyddio eu dur yn y dyfodol. Maen nhw'n gwybod bod chwyldro gwyrdd yn dod yn y ffordd y cynhyrchir pŵer. Maen nhw'n gwybod bod cyfleoedd economaidd sylweddol yn sgil hynny. Maen nhw hefyd yn gwybod nad oes rhaid i hynny ddigwydd yma yng Nghymru na'r DU yn ehangach, ac mae hynny'n dibynnu ar ddewisiadau a wneir gan gwmnïau a'r gefnogaeth a ddarperir gan Lywodraeth y DU. Dyna pam roedd David Rees yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod rheswm pam na wnaeth yr un datblygwr gynnig yn y rownd contractau ar gyfer gwahaniaeth diwethaf i gynhyrchu gwynt ar y môr. Mae'n gyfle economaidd a gollwyd, ac mae'n bryder gwirioneddol i'r gweithlu.
Rwyf hefyd yn cytuno â'ch pwynt, ac rwyf am wneud hyn yn glir: roedd ochr yr undebau llafur a Llywodraeth Cymru bob amser yn cydnabod bod ffwrneisi arc trydan yn rhan o'r ateb, a daw'r her o ran pa mor niwtral o ran technoleg y gall y daith ddatgarboneiddio fod a beth fydd yn dod o'r negodi. Felly, edrychwn ymlaen at fod yn adeiladol yn yr hyn sy'n digwydd gyda'r negodi hwnnw, ac i weithio ochr yn ochr â'r cwmni, Llywodraeth y DU ac ochr yr undebau llafur. Ac fel y dywedais i, ac rwy'n hapus i ailadrodd, rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn ffurfiol drwy'r Senedd am yr hyn sy'n digwydd yn y trafodaethau hynny pan allaf wneud hynny, gan barchu, wrth gwrs, y ffaith y bydd cyfrinachedd ynghylch rhai o'r prosesau hynny, ac, yn wahanol i'r hyn sydd wedi digwydd yn ystod yr wythnos ddiwethaf, Mae angen i'r gweithwyr glywed yn gyntaf beth sy'n digwydd gyda'u swyddi a'u bywoliaeth.
Ac yn olaf, Cefin Campbell.
And finally, Cefin Campbell.
Diolch yn fawr, Llywydd. Can I thank the Minister for his statement? I share his concern and others' regarding the current situation, and I too feel deeply frustrated by the UK Government's approach to the matter. Particularly disappointing is the fact that you as a Government have been bypassed in the negotiations, and again it's an example of undermining the devolution settlement. However, in your statement you make several references to the Tata Steel plant in Port Talbot, and rightly so, and you refer to your visit yesterday to the town. Now, you will also be aware, of course, of the Tata Steel site at Trostre in Llanelli in my region. Again, this has been a long-standing, crucial, local employer for over 70 years, currently employing about 600 people, and in an area with stubbornly high deprivation levels. So, in light of your statement and the continued uncertainty, could I therefore ask you what discussions you've had about the future of steel making in Trostre at these worrying times?
Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad? Mae'r un pryderon gennyf innau ac eraill ynglŷn â'r sefyllfa bresennol, ac rwyf innau'n teimlo yn rhwystredig iawn hefyd oherwydd ymagwedd Llywodraeth y DU yn hyn o beth. Mae'r ffaith eich bod chi yn y Llywodraeth wedi cael eich anwybyddu yn y trafodaethau yn arbennig o siomedig, a dyma enghraifft arall o danseilio'r setliad datganoli. Eto i gyd, yn eich datganiad chi, rydych chi'n gwneud sawl cyfeiriad at ffatri Tata Steel ym Mhort Talbot, ac yn briodol felly, ac rydych chi'n cyfeirio at eich ymweliad â'r dref ddoe. Nawr, rydych chi'n ymwybodol hefyd, wrth gwrs, o safle Tata Steel yn Nhrostre yn Llanelli yn fy rhanbarth i. Unwaith eto, bu hwn yn gyflogwr lleol hirsefydlog, hanfodol ers dros 70 mlynedd, sy'n cyflogi tua 600 o bobl ar hyn o bryd, ac mewn ardal sydd â chyfraddau amddifadedd styfnig o uchel. Felly, yng ngoleuni eich datganiad chi a'r ansicrwydd parhaus, a gaf i ofyn i chi felly pa drafodaethau a gawsoch chi am ddyfodol y gwaith dur yn Nhrostre yn yr amseroedd pryderus hyn?
It's a point that I think I mentioned earlier in response to John Griffiths, but I'm happy to restate the point. Near the start of my statement I referred to where steel is made, how it's produced and what it is, and of course the reference to baked beans was deliberate, because Trostre produces lots and lots of cans that are used in everyday goods, including baked beans. Now, the challenge is that, if you have a gap in production, those customers will move, and there's absolutely no guarantee they'll come back. And the trade union side have said, 'We want certainty', and the Welsh Government wants certainty on what this means for Trostre and the supply of steel that they will need to carry on their production. So, that is part of what we're looking for. It's certainly part of what the trade union side are looking for. So, that is definitely on our list of issues we have already raised and will continue to raise where we want long-term certainty, and that's why the types of steel making are so important, it's why I'm so disappointed at Tom Giffard's tone and the conduct of his commentary, because, actually, that ignores the fact that downstream production in Llanwern and in Trostre are reliant on the type of steel that is currently produced within Port Talbot.
So, there many questions still to be answered, but I should finish on this point, Llywydd: for all the challenges that exist—and they're very real—we have a significant asset of UK significance here in Wales. It is a strength to build on, and if the UK Government are prepared to see it in that way, there can still be a strong and positive future for steel making here within Wales, within the United Kingdom, where we are not reliant on other parts of the world to make our steel for us and all of the vulnerabilities that that would provide. We will engage in that constructive manner, recognising the significance of this foundational sector of our economy. I look forward to updating Members and I hope we can have more certainty and more positivity about the future of the steel sector in the future.
Mae hwn yn bwynt y soniais i amdano yn gynharach mewn ymateb i John Griffiths, rwy'n credu, ond rwy'n hapus i wneud y pwynt unwaith eto. Yn agos at ddechrau fy natganiad, roeddwn i'n cyfeirio at y mannau y caiff dur ei gynhyrchu ynddyn nhw, sut caiff ei gynhyrchu a'r hyn ydyw, ac wrth gwrs roedd y cyfeiriad at ffa pob yn fwriadol, oherwydd mae Trostre yn cynhyrchu toreth o ganiau sy'n cael eu defnyddio mewn nwyddau bob dydd, gan gynnwys ffa pob. Nawr, yr her yw, os oes gennych chi fwlch o ran cynhyrchu, fe fydd y cwsmeriaid hynny'n mynd rywle arall, ac nid oes sicrwydd o gwbl y byddan nhw'n dod yn eu holau. Ac mae ochr yr undebau llafur wedi dweud, 'Mae eisiau sicrwydd arnom ni', ac mae eisiau sicrwydd ar Lywodraeth Cymru sicrwydd ar beth mae hyn yn ei olygu i Drostre a'r cyflenwad o ddur y bydd ei angen arnyn nhw i barhau â'u cynhyrchu. Felly, mae hynny'n rhan o'r hyn yr ydym yn chwilio amdano. Mae'n sicr yn rhan o'r hyn y mae'r ochr undebau llafur yn chwilio amdano. Felly, mae hynny'n bendant ar ein rhestr ni o faterion y gwnaethom ni eu codi eisoes ac fe fyddwn ni'n parhau i godi hynny lle bydd eisiau sicrwydd i'r hirdymor arnom ni, a dyna pam mae'r mathau o ddur a gynhyrchir mor bwysig, dyna pam rwyf i mor siomedig oherwydd y tinc yn llais Tom Giffard ac arddull ei sylwebaeth ef, oherwydd, mewn gwirionedd, mae hynny'n anwybyddu'r ffaith bod cynhyrchiant eilaidd yn Llanwern ac yn Nhrostre yn dibynnu ar y math o ddur a gynhyrchir ar hyn o bryd ym Mhort Talbot.
Felly, mae llawer o gwestiynau i'w hateb eto, ond fe ddylwn i orffen ar y pwynt hwn, Llywydd: er gwaethaf yr heriau i gyd sy'n bodoli—ac maen nhw'n rhai gwirioneddol iawn—mae gennym ni ased sylweddol o bwys drwy'r DU gyfan yma yng Nghymru. Mae hwn yn gryfder i adeiladu arno, ac os yw Llywodraeth y DU yn barod i'w ystyried yn y ffordd honno, fe all fod dyfodol cadarn a chadarnhaol eto i gynhyrchu dur yma yng Nghymru, o fewn y Deyrnas Unedig, lle nad ydym ni'n dibynnu ar rannau eraill o'r byd i gynhyrchu dur i ni a'r holl wendidau y byddai hynny'n eu cyflwyno. Fe fyddwn ni'n cyfranogi yn y ffordd adeiladol honno, gan gydnabod pwysigrwydd y sector sylfaenol hwn o'n heconomi ni. Rwy'n edrych ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ac rwy'n gobeithio y gallwn fod â mwy o sicrwydd a mwy o galondid ynghylch dyfodol y sector dur yn y dyfodol.
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw eitem 4, a hwn yw'r datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar Fil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau). Y Cwnsler Cyffredinol, felly, i wneud ei ddatganiad—Mick Antoniw.
The next item is item 4, the statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill. The Counsel General, therefore, to make his statement—Mick Antoniw.
Diolch yn fawr, Llywydd. The eighteenth of September 1997 was an historic and momentous day in the history of Wales, in the history of the Welsh people and the Welsh nation. For it was on that day we voted for a new voice for the people of Wales and to bring our democracy closer to the people. We voted to establish the National Assembly for Wales. And over the past quarter century our democracy has matured and it has become a permanent part of the parliamentary structure of the United Kingdom, taking its place alongside Scotland and Northern Ireland. And over that quarter century it has grown, it's taken on new responsibilities, it has become a legislature in its own right, and it has become a true Parliament—a Senedd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Roedd y deunawfed o fis Medi 1997 yn ddiwrnod hanesyddol a phwysig yn hanes Cymru, yn hanes y Cymry a'r genedl Gymreig. Oherwydd ar y diwrnod hwnnw fe wnaethom ni bleidleisio i fod â llais newydd i bobl Cymru a dwyn ein democratiaeth yn nes at y bobl. Fe wnaethon ni bleidleisio i sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Dros y chwarter canrif diwethaf mae ein democratiaeth ni wedi aeddfedu ac fe ddaeth yn rhan barhaol o strwythur seneddol y Deyrnas Unedig, gan gymryd ei lle ochr yn ochr â'r Alban a Gogledd Iwerddon. A thros y chwarter canrif sydd wedi bod mae hi wedi tyfu, mae hi wedi cymryd cyfrifoldebau newydd, fe ddaeth yn ddeddfwrfa ynddi hi ei hunan, ac fe ddaeth yn Senedd wirioneddol—ein Senedd ni.
Yng Nghymru rŷn ni'n rhoi gwerth ar ein democratiaeth a'r gyfraith i fod yn atebol i'r bobl sydd yn ein hethol ni. Felly, mae'n hanfodol ein bod ni'n mynd ati i wella a moderneiddio ein democratiaeth o hyd, fel hyn y bydd yn gallu ymateb i'r heriau sydd o'n blaenau ni fel cenedl, fel Teyrnas Unedig, dros y degawdau nesaf.
In Wales we value our democracy, the rule of law and our accountability to the people of Wales who elect us. It's therefore vital that we continually seek to refresh, improve and modernise our democracy to make it fit for the many challenges we face as a nation, as a United Kingdom, over the coming decades.
In Wales we value our democracy, the rule of law and our accountability to the people of Wales, who elect us. It is therefore vital that we continually seek to refresh, improve and modernise our democracy to make it fit for the many challenges we face as a nation, as a United Kingdom, over the coming decades.
Yesterday the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill was laid before the Senedd. It presents us and the people of Wales with a once-in-a-generation opportunity to make the changes necessary to modernise the Senedd, reflecting our twenty-first century Wales. A more effective Senedd, with the ability and capacity to hold the Welsh Government to account; a more representative Senedd to better serve the people of Wales.
When first established, the Assembly had no primary law-making powers and was not formally separated from the Welsh Government. Today the Senedd makes laws, sets taxes and holds the Welsh Government to account in some of the areas that have the greatest impact on people’s lives. Yet despite these increased powers and responsibilities, despite a compelling case for Senedd reform being made through a succession of expert reports over the last two decades, its size and its capacity to properly fulfil its responsibilities have not been addressed until now, and that is why I say this is a once-in-a-generation opportunity for change—an opportunity I believe we must seize.
This is, of course, an unusual Bill. Although it is brought forward by the Government, its genesis was in the deliberations of the Special Purpose Committee on Senedd Reform. The committee’s report, published less than 16 months ago and endorsed by the Senedd on 8 June 2022, reflects the clear and compelling case for Senedd reform. I’m pleased to say that the Bill will deliver most recommendations made by the committee and it represents a shared priority in the co-operation agreement with Plaid Cymru. I thank the committee’s members for their work, and their predecessors on the Committee on Senedd Electoral Reform and the expert panel on Assembly electoral reform.
The Bill provides for the Senedd to have 96 Members, with six Members elected per constituency. The Bill will also simplify the Senedd voting system. Voters will be able to see all of the names of each party’s listed candidates. They will have one vote and one ballot paper, as opposed to the current two. Voters will simply have to mark the box of the party or independent candidate of their choice, with the seats calculated fairly using the D’Hondt method. Rather than most Members being elected through a first-past-the-post system, all Members of the Senedd will be elected using closed proportional lists.
It provides for the creation of 16 Senedd constituencies for the 2026 election through the pairing of the 32 new UK parliamentary constituencies in Wales in an independent review. It also provides for a full boundary review to be undertaken ahead of the subsequent Senedd elections to create 16 new Welsh constituencies from the 2030 election onwards, and periodic reviews thereafter. To achieve this, the Bill provides the Local Democracy and Boundary Commission for Wales with the functions necessary to undertake the pairing of the new UK Parliament constituencies in Wales, and to independently undertake regular reviews of the new Senedd constituency boundaries thereafter, and it renames it as the Democracy and Boundary Commission Cymru. This will mark the first time for us to have a body in Wales with the powers to review our Senedd’s constituency boundaries.
In association with the overall increase in the Senedd’s size, and on the recommendation of the Senedd’s Business Committee, the Bill enables the Senedd to elect an additional Deputy Presiding Officer. It also increases the legislative limit upon the number of Welsh Ministers who may be appointed from 12 to 17.
The special purpose committee also recommends that further consideration should be given, on a cross-party basis, to exploring the feasibility and legislative challenges associated with enabling election on the basis of job sharing. In response, the Bill provides a pathway—a pathway for further consideration of the practical and legislative implications of job sharing by the next Senedd. The Bill does not address a limited number of the special purpose committee’s recommendations. We will address its recommendations on candidate gender quotas and the publication of information about the diversity of candidates through forthcoming legislation.
Whilst developing and preparing this legislation, we've also considered several related policy areas. For example, the Bill provides for returning Senedd elections to a four-year cycle from 2026. As Members will know, four-year terms were the norm in Welsh democracy at the point of devolution and only changed in response to the UK Fixed-term Parliaments Act of 2011. That Act has since been repealed, and I believe that a return to four-year terms would more appropriately balance considerations of democratic renewal and accountability to the people of Wales. The Bill also makes provision to disqualify any person who is not registered in the register of local government electors at an address within Wales from standing as a candidate for election to the Senedd and from being a Member of the Senedd.
Finally, the Bill provides for a review mechanism to consider its operation and effect. Now, I bring this legislation forward on behalf of the Senedd and, if passed, it is appropriate that such a review will be undertaken by the Senedd. This provides the impetus for a Senedd committee to consider issues such as the impacts of the new voting system on proportionality, the introduction of multi-member constituencies, the experience of closed lists and any other Senedd reform issue it considers relevant.
Yng Nghymru rydyn ni'n gwerthfawrogi ein democratiaeth, rheolaeth y gyfraith a'n hatebolrwydd i bobl Cymru, sy'n ein hethol ni. Felly, mae'n hanfodol ein bod ni'n ceisio adnewyddu, gwella a moderneiddio ein democratiaeth trwy'r amser i'w gwneud yn addas ar gyfer yr heriau niferus y byddwn ni'n eu hwynebu fel cenedl, ac yn y Deyrnas Unedig, dros y degawdau nesaf.
Cafodd Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) ei osod gerbron y Senedd ddoe. Mae'n rhoi cyfle unwaith mewn cenhedlaeth i ni a phobl Cymru gyflawni'r newidiadau angenrheidiol i foderneiddio'r Senedd, gan adlewyrchu Cymru yn yr unfed ganrif ar hugain. Senedd sy'n fwy effeithiol, sydd â'r gallu a'r cadernid i ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif; Senedd fwy cynrychioliadol i wasanaethu pobl Cymru yn well.
Pan gafodd ei sefydlu gyntaf, nid oedd gan y Cynulliad bwerau deddfu sylfaenol ac nid oedd wedi ei wahanu yn ffurfiol oddi wrth Lywodraeth Cymru. Heddiw mae'r Senedd yn deddfu, yn pennu trethi ac yn dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif mewn rhai meysydd sydd â'r effaith fwyaf ar fywydau pobl. Ac eto, er gwaethaf y pwerau a'r cyfrifoldebau cynyddol hyn, er gwaethaf yr achos cymhellol dros ddiwygio'r Senedd drwy olyniaeth o adroddiadau arbenigol dros y ddau ddegawd diwethaf, nid yw ei maint na'i gallu i gyflawni ei chyfrifoldebau yn iawn wedi cael sylw tan yn awr, a dyna pam rwy'n dweud mai cyfle unwaith mewn cenhedlaeth i newid yw hwn—cyfle y mae'n rhaid i ni afael ynddo yn fy marn i.
Wrth gwrs, mae hwn yn Fil anarferol. Er iddo gael ei gyflwyno gan y Llywodraeth, roedd ei ddechreuad yn nhrafodaethau'r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Mae adroddiad y pwyllgor, a gyhoeddwyd lai nag 16 mis yn ôl ac a gymeradwywyd gan y Senedd ar 8 Mehefin 2022, yn adlewyrchu'r achos eglur a chymhellol dros ddiwygio'r Senedd. Rwy'n falch o ddweud y bydd y Bil yn cyflawni'r rhan fwyaf o'r argymhellion a wnaeth y pwyllgor ac mae'n cynrychioli blaenoriaeth gyffredin yn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru. Diolch i aelodau'r pwyllgor am eu gwaith, a'u rhagflaenwyr ar y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd a'r panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol y Cynulliad.
Mae'r Bil yn darparu ar gyfer 96 Aelod i'r Senedd, gyda chwe Aelod yn cael eu hethol i bob etholaeth. Bydd y Bil yn symleiddio'r system bleidleisio i'r Senedd hefyd. Fe fydd pleidleiswyr yn gallu gweld enwau'r holl ymgeiswyr sydd wedi'u rhestru gan bob plaid. Fe fydd ganddyn nhw un bleidlais ac un papur pleidleisio, yn hytrach na'r ddau sydd ar hyn o bryd. Y cyfan y bydd yn rhaid i bleidleiswyr ei wneud yw marcio blwch y blaid neu'r ymgeisydd annibynnol o'u dewis nhw, a bydd y seddi yn cael eu cyfrifo mewn ffordd deg gan ddefnyddio dull D'Hondt. Yn hytrach na bod y rhan fwyaf o'r Aelodau yn cael eu hethol drwy system y cyntaf i'r felin, fe fydd Aelodau'r Senedd i gyd yn cael eu hethol gan ddefnyddio rhestrau cyfrannol caeedig.
Mae'n darparu ar gyfer creu 16 o etholaethau i'r Senedd ar gyfer etholiad 2026 drwy baru 32 o etholaethau seneddol newydd y DU yng Nghymru mewn adolygiad annibynnol. Mae'n darparu hefyd ar gyfer cynnal adolygiad llawn o ffiniau cyn etholiadau i'r Senedd yn dilyn hynny i greu 16 o etholaethau newydd yng Nghymru o etholiad 2030 ymlaen, ac adolygiadau cyfnodol wedi hynny. I gyflawni hyn, mae'r Bil yn darparu'r swyddogaethau angenrheidiol i Gomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru i ymgymryd â pharu etholaethau newydd Senedd y DU yng Nghymru, a chynnal adolygiadau rheolaidd o ffiniau etholaethol newydd y Senedd wedi hynny, ac yn rhoi enw newydd iddo sef Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Cymru. Hwn fydd y tro cyntaf i ni fod â chorff yng Nghymru sydd â'r pwerau i adolygu ffiniau etholaethau ein Senedd ni.
I gyd-fynd â'r cynnydd cyffredinol ym maint y Senedd, ac ar argymhelliad Pwyllgor Busnes y Senedd, mae'r Bil yn galluogi'r Senedd i ethol Dirprwy Lywydd ychwanegol. Mae'n cynyddu'r terfyn deddfwriaethol ar nifer Gweinidogion Cymru y caniateir eu penodi o 12 i 17.
Mae'r pwyllgor pwrpas arbennig yn argymell hefyd y dylid rhoi ystyriaeth bellach, ar sail drawsbleidiol, i archwilio heriau dichonoldeb a deddfwriaethol sy'n gysylltiedig â galluogi i etholiad ddigwydd ar sail rhannu swyddi. Mewn ymateb i hynny, mae'r Bil yn rhoi llwybr—llwybr ar gyfer ystyriaeth bellach i oblygiadau ymarferol a deddfwriaethol rhannu swyddi gan y Senedd nesaf. Nid yw'r Bil yn mynd i'r afael â nifer cyfyngedig o argymhellion y pwyllgor pwrpas arbennig. Fe fyddwn ni'n mynd i'r afael â'i argymhellion ar gwotâu rhywedd ymgeiswyr a chyhoeddi gwybodaeth am amrywiaeth ymgeiswyr trwy ddeddfwriaeth sydd eto i ddod.
Wrth ddatblygu a pharatoi'r ddeddfwriaeth hon, rydym ni wedi ystyried sawl maes polisi sy'n gysylltiedig hefyd. Er enghraifft, mae'r Bil yn darparu ar gyfer dychwelyd etholiadau'r Senedd i gylch pedair blynedd o 2026. Fel gŵyr yr Aelodau, tymhorau pedair blynedd oedd yn arferol i Gymru ar ôl datganoli a dim ond mewn ymateb i Ddeddf Seneddau Tymor Penodol y DU 2011 y newidiwyd hyn. Mae'r Ddeddf honno wedi cael ei diddymu wedi hynny, ac rwyf i o'r farn y byddai dychwelyd i dymhorau pedair blynedd yn fwy priodol o ran cydbwyso ystyriaethau adnewyddu democrataidd ac atebolrwydd i bobl Cymru. Mae'r Bil yn gwneud darpariaeth hefyd i anghymhwyso unrhyw berson nad yw wedi ei gofrestru ar gofrestr etholwyr llywodraeth leol mewn annedd yng Nghymru rhag sefyll fel ymgeisydd mewn etholiad i'r Senedd na bod yn Aelod o'r Senedd.
Yn olaf, mae'r Bil yn darparu ar gyfer mecanwaith adolygu ar gyfer ystyried ei weithrediad a'i effaith. Nawr, rwy'n cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon ar ran y Senedd ac, os bydd yn cael ei basio, mae hi'n briodol mai'r Senedd a fyddai'n cynnal adolygiad o'r fath. Mae hyn yn rhoi'r symbyliad i bwyllgor o'r Senedd ystyried materion megis effeithiau'r system bleidleisio newydd ar gymesuredd, cyflwyno etholaethau aml-aelod, y profiad o fod â rhestrau caeedig ac unrhyw fater arall yn sgil diwygio'r Senedd y bydd yn ei ystyried yn berthnasol.
Wrth gwrs, dyw newid byth yn hawdd; does byth amser da i newid. Mae buddsoddi yn ein democratiaeth yn costio, ond bydd y gost tymor hir yn fwy os dydyn ni ddim yn manteisio ar y cyfle yma nawr.
Of course, change is never easy; there is never a good time to make change. Investing in our democracy has a cost attached to it, but the long-term cost will be greater if we fail to seize this opportunity now.
The Welsh Government has worked with partners to develop detailed cost estimates that set out the projected financial implications of this legislation over an eight-year period. From 2031 onwards, the Bill will entail an estimated annual cost of between £14.5 million and £17.5 million in a typical year.
Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda phartneriaid i ddatblygu amcangyfrifon cost manwl sy'n nodi goblygiadau ariannol rhagamcanol y ddeddfwriaeth hon dros gyfnod o wyth mlynedd. O 2031 ymlaen, fe fydd y Bil yn golygu cost flynyddol a amcangyfrifir rhwng £14.5 miliwn a £17.5 miliwn mewn blwyddyn arferol.
Y gwerth a'r pwys rŷm ni'n eu rhoi ar sefydliadau democrataidd a pha mor bwysig ydyn nhw i Gymru, nawr ac yn y dyfodol, ydy'r her. Mae hyn yn golygu'r gwerth rŷm ni'n ei roi ar y gallu i gynrychioli pawb yng Nghymru wrth wneud penderfyniadau ar eu rhan, penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau.
The value and importance that we place on our democratic institutions and their importance to Wales, now and in the future, is the challenge. This is about the value we place on the ability to represent all the people of Wales in making decisions on their behalf, decisions that affect their lives.
The Senedd has responsibility for scrutinising the expenditure of more than £24 billion each year. It will take an improvement in value of around 0.07 per cent of this budget to offset the cost of investing in the Senedd’s capacity—that is less than one tenth of a per cent of the Senedd's budget. Better scrutiny delivers better governance, and better governance pays for itself. Since Wales voted in favour of devolution 26 years ago, devolution has not stood still. As powers and responsibilities have grown, almost the only things that have remained the same are the Senedd’s size and the way Members are elected. It has taken many reports over many years to get us to this point, but now we have a Bill before us that will deliver a national Parliament that reflects modern Wales and has the capacity it needs to represent the people of Wales.
Mae cyfrifoldeb ar y Senedd i graffu ar wariant o fwy na £24 biliwn bob blwyddyn. Bydd yn cymryd gwelliant mewn gwerth o tua 0.07 y cant o'r gyllideb hon i wrthbwyso cost buddsoddi yng nghapasiti y Senedd—mae hynny'n llai na degfed ran o 1 y cant a ddaw o gyllideb y Senedd. Mae craffu gwell yn sicrhau llywodraethu gwell, ac mae llywodraethu gwell yn talu amdano'i hun. Ers i Gymru bleidleisio o blaid datganoli 26 mlynedd yn ôl, nid yw datganoli wedi sefyll yn yr unfan. Wrth i bwerau a chyfrifoldebau gynyddu, bron yr unig bethau sydd wedi aros yr un fath yw maint y Senedd a'r dull o ethol Aelodau. Mae hi wedi cymryd llawer o adroddiadau dros nifer o flynyddoedd inni gyrraedd y sefyllfa hon, ond mae gennym ni Fil gerbron nawr a fydd yn cyflwyno Senedd genedlaethol sy'n adlewyrchu Cymru fodern ac sydd â'r gallu angenrheidiol i gynrychioli pobl Cymru.
Rhaid inni achub ar y cyfle yma.
We must grasp this opportunity.
I firmly believe that this is an opportunity that we must grasp. I look forward to scrutiny of the Bill by Members and to hearing the views of stakeholders, delivery partners and the public during the legislative process. Diolch yn fawr, Llywydd.
Rwy'n sicr yn credu bod hwn yn gyfle y mae'n rhaid i ni achub arno. Rwy'n edrych ymlaen i graffu ar y Bil gan Aelodau a chlywed safbwyntiau rhanddeiliaid, partneriaid cyflenwi a'r cyhoedd yn ystod y broses ddeddfwriaethol. Diolch yn fawr, Llywydd.
It'll come as no surprise to anybody in this Chamber that the Welsh Conservatives are opposed to the progress of this Bill. While there are some elements of the Bill that we can welcome, such as four-year terms—we appreciate that—and a requirement for candidates for election to the Senedd to live in Wales, we cannot countenance supporting proposals to increase the size of this Senedd and make significant changes to the voting system at Senedd elections without the express consent of the people of Wales.
I have said it before and I will say it again: Wales needs more doctors, dentists, nurses and teachers, not more politicians. And we need a Welsh Government that is focused on addressing the people's priorities, not the priorities of the political establishment. We need you to get to grips, frankly, with the mess in our national health service, the state of our schools and the fact that our pay packets are lighter in Wales than they are elsewhere in the UK.
The reality is there is no mandate whatsoever to deliver this set of proposals before you, and the overwhelming majority of people in Wales do not support an increase in the size of the Senedd. Now, I know that Labour and Plaid MSs have claimed that there's a public mandate for the proposed changes. They say that because they referred to Senedd reform in their manifestos that means they can take this agenda forward. But I've checked both of your manifestos. There was nothing in there about 36 extra Members of the Senedd. There was nothing in there about scrapping the first-past-the-post system and replacing it with a closed list system—nothing at all in either of your manifestos, and, let me tell you, I read them thoroughly. They put me to sleep very easily, but I read them. So, the fact that you keep claiming that there is a public mandate is a load, frankly, of hogwash. What we need to do is ensure that we deliver on people's priorities, not this mess.
And it is a power grab, everybody, by political parties. You're taking power out of the hands of individual people, the voters around this country, who, at the moment, can express a view as to an individual named candidate on a ballot paper, and you're giving that power instead to political party leadership, and that is the wrong way to go. It is bad for democracy, and it will sever the direct accountability of Members of this institution to the public that we serve. That's a retrograde step.
I heard what you said, Counsel General, about this being some sort of great march forward for scrutiny in this Senedd, and this is coming from a Government that rode roughshod over this Senedd in introducing this Bill in the first place. There was a Senedd reform committee established to look at and consider this matter in detail, and you, basically, as a Welsh Government, or rather, should I say, the First Minister and the former leader of Plaid Cymru, issued it with instructions and told it what the report should conclude. That is the state of the party that preaches a moral high ground about the need for better scrutiny and yet ditches the committees that want to do the scrutiny and make recommendations to you. So, we won't take any of that hypocrisy.
So, there isn't a mandate. I hope that you will accept that, Counsel General. This is a power grab by political parties. It will not deliver a more representative Senedd, as you claim in your statement, because, as you know, the threshold for getting elected into this Senedd is going to increase. It's going to increase from the roughly 6.5 per cent for regional list candidates at the moment to around 12 per cent in the future. So, how is that chiming with your claims that this is going to make a more representative Senedd? The reality is it won't make a more representative Senedd, and I hope that you will accept that fact.
It's also, of course, a very expensive programme. I know you keep bleating on about £120 million over eight years being a small fraction of the expenditure of this institution here in Wales, and it might well be a small fraction. But 120 million quid's enough to build a couple of hospitals, or a couple of schools that people are crying out for in their communities and that are currently being denied in spite of the fact that you've made promises to deliver them in some places, especially in north Wales. That is where the public want to see this money spent. They want to see it spent on our public services. And it adds insult to injury, frankly, that over the summer we've seen the First Minister, we've seen the finance Minister, we've seen the health Minister threatening to cut public service budgets, threatening to cut the budgets for our hospitals and our schools, saying that there's no more money, and yet they find £120 million behind the back of the sofa to fund this sort of ridiculous proposal for a job-creation scheme for Members of the Senedd. Well, it's not good enough, we won't be supporting it, and I urge you to reconsider the situation in the future.
Ni fydd yn syndod i unrhyw un yn y Siambr hon fod y Ceidwadwyr Cymreig yn gwrthwynebu hynt y Bil hwn. Er bod rhai elfennau yn y Bil y gallwn ni eu croesawu, fel tymhorau pedair blynedd—rydym ni'n gwerthfawrogi hynny—a gofyniad i ymgeiswyr yn yr etholiad i'r Senedd fyw yng Nghymru, ni allwn ragweld cynigion ategol i gynyddu maint y Senedd hon a gwneud newidiadau sylweddol i'r system bleidleisio yn etholiadau'r Senedd heb gydsyniad penodol gan bobl Cymru.
Rwyf i wedi dweud hyn o'r blaen ac fe wnaf ei ddweud eto: angen mwy o feddygon, deintyddion, nyrsys ac athrawon sydd ar Gymru, nid mwy o wleidyddion. Ac mae angen Llywodraeth arnom ni yng Nghymru sy'n canolbwyntio ar fynd i'r afael â blaenoriaethau'r bobl, nid blaenoriaethau'r sefydliad gwleidyddol. Mae angen i chi fynd i'r afael, a bod yn hollol onest, y llanast sydd yn ein gwasanaeth iechyd gwladol, cyflwr ein hysgolion a'r ffaith bod ein pecynnau cyflog ni'n llai yng Nghymru nag mewn mannau eraill yn y DU.
Y gwir amdani yw nad oes mandad o gwbl i gyflawni'r gyfres hon o gynigion sydd gerbron, ac nid yw'r mwyafrif llethol o bobl yng Nghymru yn cefnogi cynnydd ym maint y Senedd. Nawr, fe wn i fod ASau Llafur a Phlaid Cymru wedi honni bod mandad cyhoeddus ar gyfer y newidiadau arfaethedig. Maen nhw'n dweud, oherwydd eu bod nhw'n cyfeirio at ddiwygio'r Senedd yn eu maniffestos nhw mae hynny'n golygu y gallan nhw ddwyn yr agenda hon yn ei blaen. Ond rwyf i wedi gwirio'r ddau ddewis. Nid oedd dim i'w gael yno am 36 Aelod ychwanegol yn y Senedd. Nid oedd dim am gael gwared ar y system cyntaf i'r felin a'i disodli â system rhestr gaeedig—dim byd o gwbl yn y naill faniffesto na'r llall, a, gadewch i mi ddweud wrthych chi, rwyf i wedi eu darllen nhw'n drylwyr. Roedden nhw'n gwneud i mi gysgu yn hawdd iawn, ond fe ddarllenais i nhw. Felly, mae'r ffaith eich bod chi'n dal ati i honni bod mandad cyhoeddus i'w gael yn lol botes, a dweud y gwir. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau ein bod ni'n cyflawni blaenoriaethau pobl, nid gwneud llanast fel hwn.
A chipio pŵer yw hyn, coeliwch chi fi, gan bleidiau gwleidyddol. Rydych chi'n cymryd pŵer o ddwylo pobl unigol, y pleidleiswyr ledled y genedl hon, sydd, ar hyn o bryd, yn gallu mynegi barn ynghylch ymgeisydd unigol a enwir ar bapur pleidleisio, ac rydych chi'n rhoi'r pŵer hwnnw yn nwylo arweinyddiaeth pleidiau gwleidyddol, a'r cyfeiriad anghywir yw hwnnw. Mae hyn yn niweidiol i ddemocratiaeth, ac fe fydd yn datgysylltu atebolrwydd uniongyrchol Aelodau'r sefydliad hwn â'r cyhoedd yr ydym yn eu gwasanaethu. Mae hwn yn gam yn ôl.
Fe glywais i'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud, Cwnsler Cyffredinol, ynglŷn â bod hyn yn rhyw fath o orymdaith wych ymlaen ar gyfer craffu yn y Senedd hon, a hynny gan Lywodraeth a fathrodd y Senedd hon dan draed wrth gyflwyno'r Bil hwn yn y lle cyntaf. Fe sefydlwyd pwyllgor diwygio'r Senedd i ystyried y mater hwn a'i gloriannu yn fanwl, ac yn y bôn, fe roddodd Llywodraeth Cymru, neu'n hytrach, fe ddylwn i ddweud, y Prif Weinidog a chyn arweinydd Plaid Cymru, gyfarwyddiadau iddo a dweud wrtho'r hyn y dylai'r adroddiad ei gasglu. Dyna gyflwr y blaid sy'n pregethu ei bod ar dir uchel moesol ynglŷn â'r angen am graffu gwell ac eto yn pwyso ar bwyllgorau sy'n cyflawni'r craffu ac yn gwneud argymhellion i chi. Felly, ni fyddwn ni'n llyncu dim o'r rhagrith hwnnw.
Felly, nid oes mandad. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n derbyn hynny, Cwnsler Cyffredinol. Ymgais i afael mewn grym gan bleidiau gwleidyddol yw hyn. Ni fydd yn cynnig Senedd fwy cynrychioliadol, fel rydych chi'n ei haeru yn eich datganiad, oherwydd, fel gwyddoch chi, fe fydd y trothwy ar gyfer cael eich ethol i'r Senedd hon yn cynyddu. Fe fydd yn cynyddu o ryw 6.5% ar gyfer ymgeiswyr rhestr ranbarthol ar hyn o bryd i oddeutu 12% yn y dyfodol. Felly, sut mae hynny'n cyd-fynd â'ch honiadau chi y bydd hyn yn gwneud y Senedd yn fwy cynrychioliadol? Y gwir amdani yw na fydd hyn yn gwneud Senedd fwy cynrychioliadol, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n derbyn y ffaith honno.
Mae hon hefyd, wrth gwrs, yn rhaglen gostus iawn. Rwy'n gwybod eich bod chi'n dal ati i glebran nad yw oddeutu £120 miliwn dros wyth mlynedd ond yn gyfran fechan o wariant y sefydliad hwn yma yng Nghymru, ac mae hi'n ddigon posibl mai cyfran fechan ydyw. Ond mae 120 miliwn o bunnoedd yn ddigon i godi cwpl o ysbytai, neu gwpl o ysgolion y mae pobl yn gweiddi amdanyn nhw yn eu cymunedau ac sy'n cael eu gwrthod ar hyn o bryd er gwaethaf y ffaith i chi addo lawer gwaith i gyflawni hynny mewn rhai ardaloedd, yn enwedig yn y gogledd. Dyna lle mae'r cyhoedd yn dymuno gweld yr arian hwn yn cael ei wario. Maen nhw'n dymuno gweld hyn yn cael ei wario ar ein gwasanaethau cyhoeddus ni. Ac mae'n rhoi halen ar y briw, a dweud y gwir, inni weld y Prif Weinidog dros yr haf, a'r Gweinidog cyllid, a'r Gweinidog iechyd yn bygwth torri cyllidebau gwasanaethau cyhoeddus, gan fygwth cwtogi'r cyllidebau i'n hysbytai a'n hysgolion, gan ddweud nad oes mwy o arian ar gael, ac eto maen nhw'n dod o hyd i £120 miliwn o rywle i ariannu'r math hwn o gynnig chwerthinllyd ar gyfer cynllun i greu swyddi i Aelodau'r Senedd. Wel, nid yw hyn yn ddigon da, ni fyddwn ni'n ei gefnogi, ac rwy'n eich annog chi i ailystyried y sefyllfa yn y dyfodol.
Can I thank the Member very much for, certainly, agreeing to some of the proposals, the four-year terms, also the residency requirement that will be introduced by this legislation? Just in response to his comments about scrutiny and so on, the issue of scrutiny and the capacity to properly scrutinise legislation, to properly ensure best value for money and so on in the way in which this Senedd has developed and will operate, can I just take him back to 2014, to the Silk committee recommendations, which had, as far as I can see, cross-party support at that time? This is what that report said in 2014:
‘The National Assembly is small in relation to the Scottish Parliament, the Northern Ireland Assembly and its international comparators. We are clear that this causes problems for effective governance. What may have been appropriate before the National Assembly had a full legislative role…is certainly less appropriate now. There is simply not sufficient strength in depth, given the number of Members on more than one committee. Specialism is difficult and the scrutiny that keeps governments on their toes is less easy. This problem will grow substantially once the National Assembly begins to scrutinise tax legislation, and will grow even further if the important additional responsibilities we are recommending…are given to the National Assembly.'
Can I just say that it is absolutely no surprise to me you’re opposing it—and you’re entitled to oppose it as part of your role within this Senedd—but I do think there is a certain amount of hypocrisy? You’re right, there is hypocrisy, but the hypocrisy is when you talk about the costs of improving and developing our democracy. Over the period of time that devolution has existed, 800 unelected life peers have been created. Boris Johnson created 105 life peers during the three years of his Prime Ministership. Liz Truss is recommending two for each of the six weeks she was in Government. And at the same time, you've reduced—without a referendum, with no referendum when you reduced—the number of Welsh parliamentary Members from 40 to 32. The Scottish Parliament has 129 Members, and the Northern Ireland Assembly has 90 Members. We are the most unrepresented part of the United Kingdom. And if you want to talk about cost, you didn’t bat an eyelid when you spent £120 million across the UK to introduce ID cards, which had the main objective of actually stopping people from voting.
Aneurin Bevan was right. He said many things about the Welsh Conservatives. The one that comes to me immediately is that you know the price of everything but the value of nothing. This really is a test of the value that we place on Welsh democracy and our ability to play a proper part in the parliamentary democracy of the United Kingdom. Our ability to do this comes from the 2017 Wales Act. Any legislation on this to go through will have to have a two thirds majority of this Senedd. And yes, my party, the Liberal Democrats, and indeed Plaid Cymru, do have a mandate for this reform. It’s a debate that’s gone on. We need to get on with it and seize this opportunity.
A gaf i ddiolch yn fawr i'r Aelod am gytuno, yn sicr, â rhai o'r cynigion, y tymhorau pedair blynedd, y gofyniad o ran preswylio hefyd a fydd yn cael ei gyflwyno gan y ddeddfwriaeth hon? Mewn ymateb i'w sylwadau ef am graffu ac yn y blaen, mater craffu a'r gallu i graffu ar ddeddfwriaeth yn iawn, i sicrhau'r gwerth gorau am arian ac yn y blaen yn y ffordd y mae'r Senedd hon wedi datblygu a gweithredu, a gaf i fynd ag ef yn ôl i 2014, at argymhellion pwyllgor Silk, a gefnogwyd, hyd y gwelaf i, ar y pryd ar draws y pleidiau? Dyma beth ddywedodd yr adroddiad hwnnw yn 2014:
'Mae’r Cynulliad Cenedlaethol yn fach o’i gymharu â Senedd yr Alban, Cynulliad Gogledd Iwerddon a’r cyrff rhyngwladol cymharol. Rydym i gyd yn glir bod hyn yn achosi problemau o ran llywodraethu effeithiol. Mae’r hyn a oedd o bosibl yn briodol cyn rhoi rôl ddeddfu lawn i’r Cynulliad Cenedlaethol...yn sicr yn llai priodol yn awr. Nid oes digon o gryfder mewn dyfnder, ac ystyried nifer yr Aelodau sy’n gwasanaethu ar fwy nag un pwyllgor. Mae’n anodd arbenigo ac nid yw mor rhwydd iddynt graffu mewn ffordd sy’n cadw llywodraethau ar flaen eu traed. Bydd y broblem hon yn tyfu’n sylweddol pan fydd y Cynulliad Cenedlaethol yn dechrau craffu ar ddeddfwriaeth ym maes trethu, a bydd yn cynyddu eto fyth os bydd y cyfrifoldebau ychwanegol pwysig yr ydym yn eu hargymell...yn cael eu rhoi i’r Cynulliad Cenedlaethol.'
A gaf i ddweud nad yw hi'n syndod o gwbl i mi eich bod chi'n gwrthwynebu hyn—ac mae gennych chi hawl i'w wrthwynebu yn rhan o'ch swyddogaeth chi yn y Senedd hon—ond rwy'n credu bod rhywfaint o ragrith? Rydych chi'n iawn, mae yna ragrith, ond y rhagrith yw pan ydych chi'n sôn am gostau gwella a datblygu ein democratiaeth ni. Dros y cyfnod o amser y mae datganoli wedi bodoli, crëwyd 800 o Arglwyddi am Oes. Creodd Boris Johnson 105 o Arglwyddi am Oes yn ystod ei dair blynedd ef yn Brif Weinidog. Mae Liz Truss wedi argymell dau am bob un o'r chwe wythnos yr oedd hi yn ei swydd. Ac ar yr un pryd, rydych chi wedi lleihau—heb refferendwm, heb unrhyw refferendwm pan wnaethoch chi leihau—nifer Aelodau seneddol Cymru o 40 i 32. Mae gan Senedd yr Alban 129 o Aelodau, ac mae gan Gynulliad Gogledd Iwerddon 90 o Aelodau. Ni yw'r rhan â'r lleiaf o gynrychiolaeth yn y Deyrnas Unedig. Ac os ydych chi'n awyddus i siarad am gost, ni wnaethoch chi unrhyw sylw pan wnaethoch chi wario £120 miliwn ledled y DU i gyflwyno cardiau adnabod, a oedd â'r amcan pennaf o atal pobl rhag pleidleisio.
Roedd Aneurin Bevan yn gywir. Fe ddywedodd ef lawer o bethau am y Ceidwadwyr Cymreig. Yr un sy'n dod i fy meddwl i ar unwaith yw eich bod chi'n gwybod pris pob dim ond gwerth dim byd. Mae hyn wir yn brawf o'r gwerth a roddwn ni ar ddemocratiaeth Cymru a'n gallu ni i gyfranogi mewn ffordd briodol yn nyfodol seneddol y Deyrnas Unedig. Mae ein gallu ni i wneud hyn yn deillio o Ddeddf Cymru 2017. Fe fydd yn rhaid i unrhyw ddeddfwriaeth ynglŷn â hyn fod â mwyafrif o ddwy ran o dair o'r Senedd hon cyn ei chyflwyno. Ac oes, mae gan fy mhlaid i, y Democratiaid Rhyddfrydol, a Phlaid Cymru yn wir, fandad ar gyfer y diwygiad hwn. Mae'r ddadl wedi digwydd. Mae angen i ni fwrw ymlaen â hyn ac achub ar y cyfle hwn.
Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol am y datganiad hwn, ac mae’n ddatganiad pwysig o ran hanes nid yn unig y Senedd hon, ond hanes ein cenedl. Chwe mlynedd ar hugain wedi i Gymru bleidleisio ‘ie’, arweiniodd at sefydlu Cynulliad Cenedlaethol sydd bellach yn Senedd, dyma ni’n cychwyn ar siwrnai fydd yn creu Senedd gryfach a mwy cynrychioliadol fydd yn gallu gwasanaethu pobl Cymru hyd yn oed yn well drwy gynyddu ein capasiti i wneud gwahaniaeth.
Fel y soniodd y Cwnsler Cyffredinol, wrth gwrs, mae hyn yn rhan o’r cytundeb cydweithio, ac mae’n bwysig ein bod hefyd yn diolch i’r holl waith sydd wedi’i wneud nid yn unig yn drawsbleidiol, ond hefyd yn annibynnol, sy’n sail i hyn oll, ac yn dangos pam mae hyn yn angenrheidiol.
Rhaid hefyd rhoi hyn mewn cyd-destun ehangach. Daw hyn ar adeg pan fo llais Cymru yn cael ei wanhau yn San Steffan, gyda 20 y cant o doriad yn nifer yr Aelodau Seneddol fydd gan Cymru, ynghyd, wrth gwrs, â’r pedwar Aelod o Senedd Ewrop a gollwyd yn barod. Ac fel yr amlinellwyd eisoes, mae’r Senedd hon wedi esblygu dros y chwarter canrif diwethaf, gan olygu bod gennym fwy o gyfrifoldebau bellach, sydd yn golygu bod mwy o waith i’w wneud o ran nid yn unig deddfu, ond craffu.
I thank the Counsel General for this statement, and it is an important statement in terms of the history not only of this Senedd but also the history of our nation. Twenty-six years after Wales voted ‘yes’, a vote that led to the establishment of a National Assembly, which is now known as the Senedd, we’re now embarking on a journey that will create a stronger and more representative Senedd that will be able to serve the people of Wales even better by increasing our capacity to make a difference.
As the Counsel General mentioned, this is part of the co-operation agreement, and it’s important that we also express gratitude for all the work that has been done not only on a cross-party basis, but also independently, which is the basis of all of this, and shows why this is so necessary.
We must also view this in a wider context. This comes at a time when the voice of Wales is being weakened in Westminster, with a 20 per cent cut in the number of Welsh MPs, as well, of course, as the four Members of the European Parliament that have already been lost. And as has already been outlined, this Senedd has evolved over the last quarter of a century, meaning that we now have more responsibilities, and that means that there is more work to be done not only in terms of legislating, but also in terms of scrutiny.
After all, scrutiny is a crucial part of democracy, and better scrutiny will benefit the lives of everyone that we represent, driving better value for public money and, ultimately, better policies. And I must confess, I don’t understand why the Conservatives oppose greater scrutiny. Surely we have a Welsh Government here calling for greater scrutiny, something that we are desperately craving from an UK Government, so I must congratulate the fact that we have a Government calling for better scrutiny because they understand the value of it. [Interruption.] What do you want us to do? Just be grateful for the fact that—that we should just be grateful for just the bare minimum, or do you think that we should just be okay with being second best? That it’s just, 'Wales, we can do okay as we are; we're fine, we'll be the smallest legislature, if you compare us to Scotland and Northern Ireland.' Is that really the level of ambition you have for our country, our people and our democracy? Because I believe in Wales. I believe in the right of this Senedd to scrutinise Welsh Government and I am disappointed to see an opposition party oppose greater scrutiny. [Interruption.] In contrast to the Conservatives, Plaid Cymru is not content with Wales being told that what we have is good enough. We want Wales to have the best in terms of both institutions and services. It's not an either/or.
Wedi'r cyfan, mae craffu yn rhan hanfodol o ddemocratiaeth, ac fe fydd craffu gwell o fudd i fywydau pawb yr ydym ni'n eu cynrychioli, gan ysgogi gwell gwerth am arian cyhoeddus ac, yn y pen draw, bolisïau gwell. Ac mae'n rhaid i mi gyfaddef, dydw i ddim yn deall pam mae'r Ceidwadwyr yn gwrthwynebu mwy o graffu. Siawns fod gennym ni Lywodraeth Cymru yn y fan hon yn galw am ragor o graffu, rhywbeth yr ydym ni'n crefu amdano oddi wrth Lywodraeth y DU, felly mae'n rhaid i mi longyfarch y ffaith bod Llywodraeth gennym ni'n sy'n galw am graffu gwell am ei bod hi'n deall gwerth hynny. [Torri ar draws.] Beth hoffech chi i ni ei wneud? Dim ond bod yn ddiolchgar am y ffaith—y dylem ni fod yn ddiolchgar am ddim ond y lleiafswm pitw, neu a ydych chi'n credu y dylem ni fodloni ar fod yn yr ail safle bob amser? Dyna ni, dim ond, 'Mae hi'n iawn arnom ni yng Nghymru fel mae hi; rydym ni'n iawn, ni fydd y ddeddfwrfa leiaf o ran maint, pe byddech chi'n ein cymharu ni â'r Alban a Gogledd Iwerddon.' Ai dyna swm a sylwedd yr uchelgais sydd gennych chi ar gyfer ein gwlad ni, ein pobl ni a'n democratiaeth ni? Oherwydd mae gennyf i ffydd yng Nghymru. Rwy'n credu yn hawl y Senedd hon i graffu ar Lywodraeth Cymru ac rwy'n siomedig o weld gwrthblaid yn gwrthwynebu mwy o graffu. [Torri ar draws.] Yn wahanol i'r Ceidwadwyr, nid yw Plaid Cymru yn fodlon pan fydd rhywun yn dweud wrth Gymru fod yr hyn sydd gennym ni'n ddigon da. Rydym ni'n awyddus i Gymru fod â'r gorau o ran sefydliadau a gwasanaethau. Nid naill ai/neu mo hyn.
Ac wrth gwrs, mae yna wahaniaethau rhyngom ni a Llafur Cymru o ran dyfodol cyfansoddiadol Cymru, fel yr amlygwyd yn ystod y cwestiynau i’r Prif Weinidog y prynhawn yma. I Blaid Cymru, cam yn agosach at annibyniaeth yw’r mesurau hyn oherwydd ein bod ni'n grediniol bod system ffaeledig San Steffan ddim yn gweithio i Gymru, ta waeth pa blaid sydd wrth y llyw. Mae’r gagendor rhwng y Senedd hon a San Steffan yn dod yn amlycach bob dydd. A thra bod Llywodraeth San Steffan yn ceisio ei gwneud hi’n anoddach i bobl bleidleisio, rydym ni yma eisiau ehangu ein democratiaeth a gwneud y Senedd hon yn fwy cynrychioladol.
Bydd cael gwared â’r system cyntaf i’r felin—first-past-the-post—a chreu system etholiadol yn seiliedig yn llwyr ar gynrychiolaeth gyfrannol hefyd yn gam mawr ymlaen i ni fel cenedl, ac yn sicrhau y bydd pob pleidlais yn cyfrif. Ac er mai pleidlais sengl drosglwyddadwy y byddem ni’n ei ffafrio fel plaid, ac yn hoffi ei gweld yn cael ei chyflwyno, credwn fod y system a gynigir yn well na’r hyn sydd gennym rŵan.
Doeddwn i ddim yn ddigon hen i bleidleisio ar gyfer sefydlu’r Senedd hon, er imi ymgyrchu am bleidlais 'ie'. Yn wir, 26 mlynedd yn ôl i heddiw, ar ôl aros ar fy nhraed drwy’r nos i wylio’r canlyniadau yn dod i mewn, mi ges i ffrae gan yr ysgol am gyrraedd yn hwyr gan imi gysgu drwy fy larwm. Ond mi oedd hi’n ffrae gwerth ei chael er mwyn cael gwylio Eric Sunderland yn cyhoeddi’r canlyniad terfynol a dechrau taith y Senedd hon. Parhau’r daith ydyn ni heddiw gyda’r datganiad pwysig hwn sydd heb os yn gam tuag at gryfhau ein democratiaeth.
And of course there are differences between us and Welsh Labour in terms of the constitutional future of Wales, as was highlighted during the questions to the First Minister this afternoon. For Plaid Cymru, these measures represent a further step towards independence because we believe that the failed Westminster system does not work for Wales, regardless of which party is in power. The gulf between this Senedd and Westminster is becoming more apparent every day. And while the Westminster Government is trying to make it harder for people to vote, we here want to expand our democracy and make this Senedd more representative.
Getting rid of the first-past-the-post system and creating a fully proportional electoral system will also be a big step forward for us as a nation, and will ensure that every vote counts. And while the single transferable vote is the system that we would favour as a party, and the system that we would like to see being introduced, we believe that the system being proposed is better than what we have now.
I was not old enough to vote for the establishment of this Senedd, although I campaigned for a 'yes' vote. In fact, 26 years ago today, after staying up all night to watch the results come in, I was scolded by the school for arriving late because I had slept through my alarm. But it was a scolding worth having to watch Eric Sunderland announce the final result and start the journey of this Senedd. That journey continues today with this important statement, which is undoubtedly a step towards strengthening our democracy.
Can I thank the Member for those comments? And also, within this context, of course, there's a lot else going on at the moment. We have, of course, our own independent commission that will be producing its report on broader constitutional reform issues and, of course, we are looking forward in the not-too-distant future to further justice devolution, the devolution of policing and, of course, probation. And we will need reforms within Government and within this Senedd in order to assume those responsibilities and to ensure that they are properly delivered.
Now, the Conservatives oppose—I wonder whether all Conservatives oppose; I suspect there are many Conservatives who actually recognise that there is a need for this reform to take place. There is a sort of populist stream that is running through the Conservatives at the moment in their desperation to hang on to some sort of credibility, but they're right about one thing: investing in this type of reform, there's never a good time to do it, there's never an easy time, and that's why it actually takes, I think, vision and leadership to do it.
The Member did make some important points about the voting system. It will be simpler, it will actually be cheaper and will save money, there will be one ballot paper, but I think the really important point that you made is that, within that system, every vote will count, and that can't be said of the current system.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y sylwadau hynny? A hefyd, yn y cyd-destun hwn, wrth gwrs, mae llawer mwy yn digwydd ar hyn o bryd. Mae gennym ni ein comisiwn annibynnol ein hunain, wrth gwrs, a fydd yn cynhyrchu ei adroddiad ar faterion diwygio cyfansoddiadol ehangach ac, wrth gwrs, rydyn ni'n edrych ymlaen yn y dyfodol gweddol agos i hyrwyddo datganoli cyfiawnder, datganoli plismona ac, wrth gwrs, y gwasanaeth prawf. Ac fe fydd angen diwygiadau arnom ni yn y Llywodraeth ac yn y Senedd hon ar gyfer ysgwyddo'r cyfrifoldebau hynny a sicrhau eu bod nhw'n cael eu cyflawni mewn ffordd sy'n briodol.
Nawr, mae'r Ceidwadwyr yn gwrthwynebu—tybed a yw pob Ceidwadwr yn gwrthwynebu; rwy'n amau bod yna lawer o Geidwadwyr sy'n cydnabod mewn gwirionedd bod angen i'r diwygiad hwn ddigwydd. Mae yna fath o ymagweddu fel poblyddwyr ymysg y Ceidwadwyr ar hyn o bryd yn eu hanobaith nhw o ran dal eu gafael ar ryw fath o hygrededd, ond maen nhw'n iawn am un peth: buddsoddi yn y math hwn o ddiwygio, nid oes byth amser hwylus iawn i wneud felly, nid oes byth amser rhwydd, a dyna pam mae hi'n cymryd gweledigaeth ac arweiniad i wneud hynny mewn gwirionedd, yn fy marn i.
Fe wnaeth yr Aelod rai pwyntiau pwysig ynglŷn â'r system bleidleisio. Fe fydd hi'n symlach, fe fydd hi'n costio llai mewn gwirionedd ac yn arbed arian, un papur pleidleisio fydd yna, ond rwy'n credu mai'r pwynt pwysig iawn a wnaethoch chi yw y bydd pob pleidlais yn cyfrif yn y system honno, ac ni ellir dweud hynny am y system bresennol.
Minister, I very much welcome the statement you've made this afternoon and I very much welcome the legislation that you're bringing forward. And, Minister, I wouldn't be too disturbed by the Conservatives' opposition to this. They, of course, have fought every step of devolution down the decades. In 1997, the Conservatives voted against devolution three months after the referendum. [Interruption.] They say that they speak on behalf of the people, unfortunately the people neither vote for them nor believe in them. And there is a reason for that, of course. The Conservatives have devalued Welsh democracy down the years. They've undermined Welsh democracy and are doing so at the moment. Ultimately, they can't win with Welsh democracy, because they know the people of Wales do not feel represented by the Conservative Party, and that's why they oppose any move to strengthen our democracy.
I very much welcome the statement this afternoon. I was in primary school when Lord Kilbrandon reported in 1973, calling for a parliament of 100 Members, and it's been a long journey. I've lost count of the commissions and the committees and the panels and the people who've been brought together to study and look at how this place operates, and they've all come back to the same conclusion. It's time that we listened to those and voted this through. I was very pleased to hear the First Minister making that point earlier today.
And what I would say to the Conservatives, in asking the question to the Counsel General, is this: democracy needs to represent everybody, and it's important that everybody feels represented in our democracy. I know it can be very difficult sometimes for the Conservatives to understand that concept. For me, this will always involve compromise. Personally, I am a strong supporter of the single transferable vote, and I would preferred to have seen STV within this package, but I recognise that, in a package that involves compromise on all sides, we all need to make that same compromise, and I know that I'm not alone in doing so. So, Counsel General, will you ensure that you continue to reach out and ensure that in reforming our Senedd, in reforming our democracy, in strengthening the power of Welsh democracy, we reach out and ensure that everybody feels that they're a part of the future of the democracy that we're creating here today?
Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad a wnaethoch chi'r prynhawn yma'n fawr iawn ac yn croesawu'r ddeddfwriaeth yr ydych chi'n ei chyflwyno yn fawr iawn. A, Gweinidog, ni fyddai gwrthwynebiad y Ceidwadwyr i hyn yn poeni rhyw lawer arnaf i. Maen nhw, wrth gwrs, wedi brwydro yn erbyn datganoli ar bob cam ar hyd y degawdau. Yn 1997, fe bleidleisiodd y Ceidwadwyr yn erbyn datganoli dri mis ar ôl y refferendwm. [Torri ar draws.] Maen nhw'n dweud eu bod nhw'n siarad ar ran y bobl, yn anffodus nid yw'r bobl yn pleidleisio iddyn nhw nac yn credu ynddyn nhw. Ac mae rheswm am hynny, wrth gwrs. Mae'r Ceidwadwyr wedi dibrisio democratiaeth Cymru ar hyd y blynyddoedd. Maen nhw wedi tanseilio democratiaeth Cymru ac yn parhau i wneud felly nawr. Yn y pen draw, ni allan nhw ennill gyda democratiaeth Cymru, am eu bod nhw'n gwybod nad yw pobl Cymru yn teimlo eu bod nhw'n cael eu cynrychioli gan y Blaid Geidwadol, a dyna pam maen nhw'n gwrthwynebu unrhyw symudiad i gryfhau ein democratiaeth ni.
Rwy'n croesawu datganiad y prynhawn yma'n fawr iawn. Roeddwn i yn yr ysgol gynradd pan adroddodd Arglwydd Kilbrandon yn 1973, yn galw am senedd o 100 o Aelodau, a thaith hirfaith oedd hon. Rwyf i wedi colli cyfrif ar y comisiynau a'r pwyllgorau a'r paneli a'r bobl sydd wedi cael eu dwyn ynghyd i astudio ac ystyried sut mae'r lle hwn yn gweithredu, ac maen nhw i gyd wedi dod yn ôl i'r un casgliad. Mae hi'n bryd i ni wrando ar y rhain a phleidleisio hyn drwodd. Roeddwn i'n falch iawn o glywed y Prif Weinidog yn gwneud y pwynt hwnnw yn gynharach heddiw.
A'r hyn y byddwn i'n ei ddweud wrth y Ceidwadwyr, wrth ofyn y cwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol, yw: mae angen i ddemocratiaeth gynrychioli pob un, ac mae hi'n bwysig bod pob un yn teimlo ei fod yn cael ei gynrychioli yn ein democratiaeth ni. Rwy'n gwybod y gall hi fod yn anodd iawn weithiau i'r Ceidwadwyr ddeall y cysyniad hwnnw. I mi, fe fydd hyn bob amser yn golygu cyfaddawd. Yn bersonol, rwyf i'n gefnogwr brwd i'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, ac fe fyddai hi'n well gennyf fod wedi gweld STV yn cael ei gynnwys yn y pecyn hwn, ond rwy'n cydnabod, mewn pecyn sy'n cynnwys cyfaddawd ar bob ochr, yr angen i ni i gyd wneud yr un cyfaddawd, ac fe wn i nad wyf i ar fy mhen fy hun o fod yn gwneud hynny. Felly, Cwnsler Cyffredinol, a wnewch chi sicrhau eich bod chi'n parhau i ymestyn allan a sicrhau, wrth ddiwygio ein Senedd ni, wrth ddiwygio ein democratiaeth ni, wrth gryfhau grym democratiaeth Cymru, ein bod ni'n ymestyn allan ac yn sicrhau bod pob un yn teimlo ei fod yn rhan o ddyfodol y ddemocratiaeth yr ydym ni'n ei llunio yma heddiw?
I thank the Member for those comments. Of course, the whole purpose of devolution is about the decentralisation of power. It is about bringing power closer to people, and it is a process. It's a process that has been ongoing over the past 25 years, and it is about subsidiarity. That is, in many ways, why there have been so many important discussions about the constitutional future, and that's why I mentioned earlier the importance of the report that we will have in the early new year from the independent commission, which will look at these broader issues and may indeed look at some of these issues as well. We do always have to have in mind and to be as close as we can to the people of Wales. This legislation is essentially about governance, how we actually deliver on the promises we make to the people of Wales and how we hold ourselves to account, and how they hold us to account for the work that we do.
I agree with one point that was shouted out from the other side. It's not true that the Tories have opposed devolution at every step, because there was a stage, I remember, with Nick Bourne and with others, that we actually stood together in terms of the campaign for additional powers for the Senedd. What I think is just disappointing is that it seems that the current Welsh Conservative Party have gone backwards, rather than recognising the importance of a process able to move forwards. But I'm sure, maybe, that that will change once we get through the current situation, once we get past the general election and we have a Labour Government, and we can talk, perhaps, with more sense about how we actually reform our constitutional structures and our democratic institutions in the UK. But for us, within Wales, this is an historic and very significant step forward.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y sylwadau hynny. Wrth gwrs, holl bwrpas datganoli yw datganoli grym. Mae hynny'n golygu dod â phŵer yn nes at bobl, a phroses yw honno. Mae hi'n broses sydd wedi bod yn mynd rhagddi dros y 25 mlynedd diwethaf, ac mae hyn yn ymwneud â sybsidiaredd. Dyna pam, mewn sawl ffordd, y bu cymaint o drafodaethau pwysig ynglŷn â'r dyfodol cyfansoddiadol, a dyna pam y gwnes i sôn yn gynharach am bwysigrwydd yr adroddiad y byddwn ni'n ei gael ar ddechrau'r flwyddyn newydd gan y comisiwn annibynnol, a fydd ystyried y materion ehangach ac a allai ystyried rhai o'r materion hyn hefyd. Bob amser, mae'n rhaid i ni ddwyn pobl Cymru i gof a bod mor agos atyn nhw ag y gallwn ni. Yn y bôn, mae'r ddeddfwriaeth hon yn ymwneud â sut yr ydym ni am lywodraethu, sut yr ydym ni am gyflawni'r addewidion a wnawn i bobl Cymru a sut yr ydym ni'n ein dwyn ein hunain i gyfrif, a sut y maen nhw'n ein dwyn ni i gyfrif am y gwaith a wnawn.
Rwy'n cytuno ag un pwynt a ebychwyd o'r ochr draw. Nid yw hi'n wir fod y Torïaid wedi gwrthwynebu datganoli ar bob cam, oherwydd fe fu adeg, rwy'n cofio, gyda Nick Bourne a gydag eraill, y buom ni'n cydsefyll mewn gwirionedd o ran yr ymgyrch dros bwerau ychwanegol i'r Senedd. Yr hyn sy'n siomedig yn fy marn i yw ei bod hi'n ymddangos bod y Blaid Geidwadol yng Nghymru ar hyn o bryd wedi mynd tua nôl, yn hytrach na chydnabod pwysigrwydd proses sy'n gallu symud ymlaen. Ond rwy'n siŵr, efallai, y bydd hynny'n newid ar ôl i ni fynd drwy'r sefyllfa bresennol, pan fyddwn ni tu draw i'r etholiad cyffredinol ac y bydd Llywodraeth Lafur gennym ni, ac fe allwn ni siarad, efallai, gyda mwy o synnwyr ynghylch sut y byddwn ni'n diwygio ein strwythurau cyfansoddiadol a'n sefydliadau democrataidd yn y DU. Ond i ni, yng Nghymru, mae hwn yn gam ymlaen hanesyddol a phwysig iawn.
Well, ironically, for a Bill intended to improve public scrutiny, it's the claims made about the need for more politicians in Cardiff Bay that haven't stood up to scrutiny. We were initially told that it would improve the ability to scrutinise the Government, only to find that the proportion of Members in the Government will see a larger increase than the number of backbenchers intended to do the scrutiny. We were told that it would improve diversity in public life, only to see that part of the Bill shelved off into a different Bill because the Welsh Government never had the powers that it promised.
Now we're told that Wales is poorly served by having only 60 poor, overworked Members, but the Government's agenda today is set to finish before 6 o'clock. I've heard the arguments in today's statement in favour of more politicians. You called it, Counsel General, 'clear and compelling', but we on these benches have not been convinced by any of them. But I accept, in a democracy, that people can be won over by these arguments, and some may disagree with me. So, it begs the question, Llywydd: if more politicians, at a cost of £120 million, are so popular, why doesn't the Counsel General get the democratic mandate that he needs for it, from the people of Wales, in a referendum?
Wel, yn eironig, ar gyfer Bil sydd â'r bwriad o wella craffu cyhoeddus, nid yw'r honiadau a wnaethpwyd am yr angen am fwy o wleidyddion ym Mae Caerdydd yn gwrthsefyll unrhyw graffu arnyn nhw. Fe ddywedwyd wrthym ni i ddechrau y byddai hyn yn grymuso'r gallu i graffu ar y Llywodraeth, ond fe ganfuwyd wedyn y bydd y gyfran o Aelodau sydd yn y Llywodraeth yn gweld mwy o gynnydd na'r nifer ar y meinciau cefn a fwriedir i wneud y gwaith craffu. Fe ddywedwyd wrthym ni y byddai hyn yn grymuso amrywiaeth mewn bywyd cyhoeddus, ond fe welsom ni wedyn fod rhan o'r Bil wedi cael ei roi mewn Bil gwahanol oherwydd nad oedd gan Lywodraeth Cymru erioed mo'r pwerau a addawodd.
Nawr, fe ddywedir wrthym ni mai gwasanaeth diffygiol sydd gan Gymru oherwydd mai dim ond 60 o Aelodau truenus sy'n cael eu gorweithio sydd ganddi hi, ond mae agenda'r Llywodraeth heddiw ar fin dod i ben cyn 6 o'r gloch. Rwyf i wedi clywed y dadleuon yn y datganiad heddiw o blaid bod â mwy o wleidyddion. Fe wnaethoch chi alw hynny, Cwnsler Cyffredinol, yn 'eglur a chymhellol', ond nid ydym ni ar y meinciau hyn wedi cael ein hargyhoeddi gan unrhyw un ohonyn nhw. Ond rwy'n derbyn, mewn democratiaeth, y gall y dadleuon hyn ennill pobl drosodd, ac efallai y bydd yna rai sy'n anghytuno â mi. Felly, mae hyn yn gofyn y cwestiwn, Llywydd: os yw bod â rhagor o wleidyddion, ar gost o £120 miliwn, mor boblogaidd â hynny, pam nad yw'r Cwnsler Cyffredinol yn ceisio'r mandad democrataidd sydd ei angen arno, gan bobl Cymru, mewn refferendwm?
Listen now, I thank the Member for those particular comments. Can I just comment that the Member may finish at 6 o'clock, but I can assure him that I won't be finishing at 6 o'clock? And I think most of the people here won't be finishing at 6 o'clock. So, enjoy your evening, because some of us will actually be working.
The 2017 Act gave us very specific powers in respect of elections and in respect of the Senedd. We have mandates in terms of our election manifestos. We're carrying out the powers that were given to us. If Westminster had intended for us to be able to use those powers only with a referendum, they would have said so. They didn't say so, and you'll be aware of all the commissions, all the debate, all the discussions that we've had, and I think the argument is completely clear. The mandate that we have is completely clear, and this legislation is going forward to scrutiny.
Gwrandewch nawr, rwy'n diolch i'r Aelod am y sylwadau arbennig hynny. A gaf i ddim ond gwneud sylw y gallai'r Aelod fod yn gorffen am 6 o'r gloch, ond fe allaf i ei sicrhau ef na fyddaf i'n gorffen am 6 o'r gloch? Ac rwy'n credu na fydd y rhan fwyaf o'r bobl yn y fan hon yn gorffen am 6 o'r gloch. Felly, mwynhewch eich noson chi, oherwydd fe fydd rhai ohonom ni'n gweithio mewn gwirionedd.
Rhoddodd Deddf 2017 bwerau penodol iawn i ni o ran etholiadau ac o ran y Senedd. Mae gennym ni fandadau o ran ein maniffestos etholiadol. Rydym ni'n gweithredu ar y pwerau a roddwyd i ni. Pe bai San Steffan wedi bwriadu i ni allu defnyddio'r pwerau hynny wedi cynnal refferendwm yn unig, fe fydden nhw wedi dweud hynny. Ni wnaethon nhw ddweud hynny, ac rydych chi'n ymwybodol o'r comisiynau i gyd, y dadlau i gyd, y trafodaethau a gawsom ni i gyd, ac rwyf i o'r farn fod y ddadl yn gwbl eglur. Mae'r mandad sydd gennym ni'n gwbl eglur, ac fe fydd y ddeddfwriaeth hon yn cael ei dwyn ymlaen i'r cam craffu.
I have to say, Counsel General, I've yet to meet a Conservative that has persuaded me that they believe in private what they are saying stridently in public on this, like so many other matters.
Look, what we are trying to do here, actually, is to find a local solution to a global problem, the global problem of democracy that is challenged, democracy that is in crisis, democracy that needs to respond to a world that is changing. And if it doesn't, then we will see an inability to deliver effective solutions to our people. I've never actually understood the argument that strengthening a democracy is somehow a distraction from the real work of delivering dignified lives to our people. It is right at the heart of that work, which is why we created this institution, and why we want to create the conditions for this institution to succeed, both opposition and Government Members. It's taken us 20 years to get to this point, hasn't it, Counsel General? But does he agree with me that this should be seen not as an end point, but as a starting point of an era of democratic innovation, constantly seeking ways in which we in this place can deliver better lives for the people that we seek to represent?
Mae'n rhaid i mi ddweud, Cwnsler Cyffredinol, na chwrddais i erioed â Cheidwadwr sydd wedi fy mherswadio i ei fod yn credu yn breifat yr hyn y mae'n ei grochlefain yn gyhoeddus am y mater hwn, fel gyda chymaint o faterion eraill.
Edrychwch, yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yma, mewn gwirionedd, yw dod o hyd i ddatrysiad lleol i broblem fyd-eang, problem fyd-eang gyda democratiaeth yn cael ei herio, democratiaeth mewn argyfwng, democratiaeth sydd angen am ymatebiad i fyd newidiol. Ac os na wnaiff hi felly, fe fyddwn ni'n gweld anallu i roi atebion effeithiol i'n pobl. Ni ddeallais i erioed mo'r ddadl bod grymuso democratiaeth yn tynnu sylw rywsut oddi wrth y gwaith gwirioneddol o hwyluso bywydau urddasol i'n pobl. Mae hynny wrth galon yr ymdrech honno, a dyna pam y gwnaethom ni greu'r sefydliad hwn, a pham rydym ni'n awyddus i greu'r amodau i'r sefydliad hwn allu ffynnu, yr wrthblaid ac Aelodau'r Llywodraeth fel ei gilydd. Mae hi wedi cymryd 20 mlynedd i ni gyrraedd y sefyllfa hon, onid ydyw, Cwnsler Cyffredinol? Ond a yw ef yn cytuno â mi y dylid ystyried hon, nid yn sefyllfa derfynol, ond yn fan cychwyn cyfnod o arloesi democrataidd, sy'n ceisio ffyrdd trwy'r amser o ddarparu bywydau gwell i'r bobl yr ydym ni'n ceisio eu cynrychioli nhw yn y lle hwn?
Well, I agree with most of the comments of the Member. I think we are all committed to improving governance and democracy, and it isn't something that gets frozen in time, although our numbers and our size have been frozen in time. It is something you always have to review, you also have to assess. And I believe that is what we've been doing for the last decade. It cannot be said that we brought this legislation forward in a rush. We've had three commissions, we've had a special purpose committee, we've had countless debates. I and others have answered consistent and continuous questions on this. We've all attended conferences and discussions, et cetera. There is a very broad recognition that what we want to do is right, that the changes we need to make are right. This is about democracy, it is about us taking steps forward to improve our democracy. That doesn't stand still, just as the relationship and the structure of the United Kingdom doesn't stand still, just as the impact on all our lives and our constitutional and political structures as a result of leaving the European Union haven't stood still and have had to change. This isn't about us having some sort of obsession about the constitution. In fact, if you want to have an obsession about the constitution, you just look at legislation after legislation after legislation in Westminster that is nothing to do with the constitution. This has one sole objective: it is improving our governance, improving our democracy, and giving better voice to the people of Wales. You may disagree with that, but I'm pretty sure that there is an overwhelming majority here that do agree with it.
Wel, rwy'n cytuno â'r rhan fwyaf o sylwadau'r Aelod. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi ymrwymo i wella llywodraethu a democratiaeth, ac nid yw hynny'n rhywbeth sy'n cael ei rewi mewn amser, er bod ein niferoedd ni a'n maint ni wedi cael eu rhewi mewn amser. Mae'n rhywbeth y mae'n rhaid ei adolygu trwy'r amser, mae'n rhaid i chi asesu hefyd. Ac rwyf i o'r farn mai dyna'r hyn yr ydym ni wedi bod yn ei wneud dros y degawd diwethaf. Ni ellir dweud ein bod ni wedi cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon yn frysiog. Rydym ni wedi cael tri chomisiwn, rydyn ni wedi bod â phwyllgor pwrpas arbennig, rydym ni wedi cael dadleuon di-ri. Rwyf i ac eraill wedi ateb cwestiynau cyson a mynych ynglŷn â hyn. Rydym ni i gyd wedi bod yn bresennol mewn cynadleddau a thrafodaethau, ac yn y blaen. Fe geir cydnabyddiaeth eang iawn fod yr hyn yr ydym ni'n dymuno ei wneud yn gywir, bod y newidiadau y mae angen i ni eu gwneud yn rhai addas. Mae hyn yn ymwneud â chynnal democratiaeth, mae hyn yn ymwneud a ni'n cymryd camau ymlaen i rymuso ein democratiaeth. Ni all honno aros yn yr unfan, yn union yn yr un ffordd nad yw perthynas na strwythur y Deyrnas Unedig yn aros yn yr unfan, yn yr un ffordd nad yw'r effaith ar ein bywydau ni i gyd a'n strwythurau cyfansoddiadol a gwleidyddol o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd wedi aros yn yr unfan a bu'n rhaid iddyn nhw newid. Nid ystyr hyn yw ein bod ni â rhyw fath o obsesiwn ynglŷn â'r cyfansoddiad. Mewn gwirionedd, pe byddai obsesiwn gennych chi ynglŷn â'r cyfansoddiad, edrychwch chi ar ddeddfwriaeth ar ôl deddfwriaeth yn San Steffan nad yw'n ymwneud dim oll â'r cyfansoddiad. Un bwriad sydd i hyn: sef grymuso ein llywodraethu, grymuso ein democratiaeth, a rhoi llais cryfach i bobl Cymru. Efallai eich bod chi'n anghytuno â hynny, ond rwy'n eithaf sicr fod mwyafrif llethol yn y fan hon yn cytuno â hynny.
I hope that the Conservatives can tell Abertawe Bro Morgannwg University Health Board where all these doctors are that they can go and employ, because they're having difficulty in finding them.
On numbers, Scotland has 4.6 million voters for 129 Members—35,813 voters per Member; Northern Ireland has 1.36 million voters for 90 Members—15,111 voters per Member; and Wales will have, if this is agreed, 2.3 million voters for 96 Members—29,464 voters per Member, almost midway between the two. My concern is, if we can join constituencies, the geographical size of the new constituencies. Take Brecon, Radnor and Cwm Tawe, which is a strange constituency to start with: the options with it will be to go to the outskirts of Wrexham, the sea in Ceredigion or the English border in Monmouthshire, which, I would suggest, are a long way from Gwaun-Cae-Gurwen, or join with Neath and Swansea East or Carmarthenshire, which, again, I would say, is a long way from the English border at Presteigne in Radnorshire. For 96 Members, why did the Welsh Government not support 32 three-Member constituencies, based upon the parliamentary constituencies?
Rwy'n gobeithio y gall y Ceidwadwyr ddweud wrth Fwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg lle mae'r meddygon hyn i gyd y gallan nhw eu cael i'w cyflogi, oherwydd maen nhw'n ei chael hi'n anodd dod o hyd iddyn nhw.
O ran niferoedd, mae gan yr Alban 4.6 miliwn o bleidleiswyr i 129 Aelod—35,813 o bleidleiswyr fesul Aelod; mae gan Ogledd Iwerddon 1.36 miliwn o bleidleiswyr i 90 Aelod—15,111 o bleidleiswyr fesul Aelod; ac fe fydd gan Gymru, os cytunir ar hyn, 2.3 miliwn o bleidleiswyr i 96 Aelod—29,464 o bleidleiswyr fesul Aelod, bron hanner ffordd rhwng y ddau. Fy mhryder i yw, os gallwn ni uno etholaethau, beth fydd maint daearyddol yr etholaethau newydd? Meddyliwch chi am Frycheiniog, Maesyfed a Chwm Tawe, sy'n etholaeth ryfedd i ddechrau: y dewisiadau gyda honno fydd mynd hyd at gyrion Wrecsam, y môr yng Ngheredigion neu'r ffin â Lloegr yn Sir Fynwy, sydd, y byddwn i'n awgrymu, ymhell iawn o Waun-Cae-Gurwen, neu uno â Chastell-nedd a Dwyrain Abertawe neu Sir Gaerfyrddin, sydd, unwaith eto, yn fy marn i, yn bell iawn o ffin Lloegr yn Llanandras yn Sir Faesyfed. I 96 Aelod, pam na wnaeth Llywodraeth Cymru gefnogi 32 o etholaethau gyda thri o Aelodau, yn seiliedig ar yr etholaethau seneddol yn San Steffan?
I thank the Member for the comments. Can I just say that you did lose me on the numbers? I'm absolutely certain you were correct in your numbers, and I totally agree with everything that you have actually said. I'm sure the additional points are ones that will certainly arise and emerge during the scrutiny process, Mike.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y sylwadau. A gaf i ddweud eich bod chi wedi fy ngholli i o ran y rhifau? Rwy'n gwbl sicr eich bod chi'n gywir yn eich rhifau, ac rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth y gwnaethoch chi ei ddweud mewn gwirionedd. Rwy'n siŵr bod y pwyntiau ychwanegol yn rhai a fydd yn sicr yn codi ac yn dod i'r amlwg yn ystod y broses graffu, Mike.
We have ambitions. We want more powers. We want Welsh people to be connected to the decisions that affect their everyday lives. And, indeed, pushing this forward is a way of achieving that. It's not about increasing the number of politicians for its own sake. In fact, I'm a little bit confused that the Conservatives expect the Senedd to properly scrutinise Government decisions when, in fact, it is smaller than most local councils. But—and it is a but, of course—you wouldn't expect me to stand here and not say that the proposals don't live up to the expectations that we need in order to have that real transparency. We want the single transferable vote. That is the most effective, open way of making sure that people get their vote, and it equals a seat. Plaid Cymru, in their manifesto, did commit to this, and I'm hoping that we might be able to work together in order to move the agenda on. My question, I guess, to you, Counsel General, is—. I've heard the word 'compromise'—in fact, I've heard it this afternoon. I really don't understand who wants the compromise. Plaid Cymru, I don't think, don't; the Liberal Democrats don't; a lot of Welsh Labour don't. So, please, can you just answer this one question: who wants the compromise that we don't have the STV system? Diolch yn fawr iawn.
Mae gennym ni uchelgeisiau. Rydyn ni'n dymuno bod â mwy o bwerau. Rydyn ni'n awyddus i bobl Cymru fod yn gysylltiedig â'r penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau bob dydd. Ac, yn wir, mae gwthio hyn ymlaen yn ffordd o gyflawni hynny. Nid yw'n ymwneud â chynyddu nifer y gwleidyddion er ei fwyn ei hun. A dweud y gwir, rydw i mewn ychydig o benbleth am fod y Ceidwadwyr yn disgwyl i'r Senedd graffu ar benderfyniadau'r Llywodraeth yn iawn, mewn gwirionedd, a honno'n llai o faint na'r rhan fwyaf o gynghorau lleol. Ond—ac ond ydyw, wrth gwrs—ni fyddech chi'n disgwyl i mi sefyll yma ac ymatal rhag dweud nad yw'r cynigion yn bodloni hyd at y disgwyliadau sydd eu hangen arnom ni i fod â'r tryloywder gwirioneddol sy'n briodol. Rydyn ni'n dymuno bod â'r bleidlais sengl drosglwyddadwy. Honno yw'r ffordd fwyaf effeithiol, agored o sicrhau bod pobl yn cael bwrw eu pleidlais, a'i bod yn hafal i sedd. Fe wnaeth Plaid Cymru, yn eu maniffesto nhw, ymrwymo i hyn, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni gydweithio i symud ymlaen â'r agenda. Fy nghwestiwn i, mae'n debyg, i chi, Cwnsler Cyffredinol, yw—. Fe glywais i'r gair 'cyfaddawd'—mewn gwirionedd, fe'i clywais y prynhawn yma. Nid wyf i'n deall wir pwy sy'n dymuno'r cyfaddawd. Nid Plaid Cymru, yn fy marn i; na'r Democratiaid Rhyddfrydol; na llawer o blith Llafur Cymru. Felly, os gwelwch chi'n dda, a wnewch chi ateb yr un cwestiwn hwn: pwy sy'n dymuno'r cyfaddawd o beidio â bod â system o bleidlais sengl drosglwyddadwy? Diolch yn fawr iawn.
I thank the Member for the comments and for the question. Can I also commend her? She has consistently raised the issue of the particular type of voting system. I think the reality is that the compromise is what is necessary to get a two-thirds majority to get this through. There are all sorts of different voting systems; they all have positives and negatives about them. That includes first-past-the-post. I think first-past-the-post, incidentally, is the most outdated of the voting systems. Perhaps it wasn't so much a problem after the second world war, when you really only had two parties, but we don't live in that sort of world now. So, all I say is that I think it's a system that everybody has been able to buy into as being a significant improvement on the existing voting system. What I can say, of course, is that built into the legislation will be provisions for review. So, the next Senedd will specifically have that function. The Llywydd will have an obligation to lay a motion that will consider not only the issue of job sharing, which has been raised, and the viability of that, but also the actual outcome of the elections, how the election system has operated. It will be up to the next Senedd to consider the outcome of that review and whether there are any further recommendations that will emerge. It's not for this Senedd, but it will be for the next Senedd, and there will be a statutory responsibility to at least have that discussion within the Senedd.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y sylwadau ac am y cwestiwn. Ac a gaf i ei chanmol hi hefyd? Mae hi wedi codi mater y math penodol o system bleidleisio yn gyson. Rwy'n credu mai'r sefyllfa wirioneddol yw mai'r cyfaddawd yw'r hyn sy'n angenrheidiol i ni gael mwyafrif o ddwy ran o dair i gael hyn drwodd. Ceir pob math o systemau pleidleisio amrywiol; mae agweddau cadarnhaol a negyddol ar bob un ohonyn nhw. Mae hyn yn cynnwys system y cyntaf i'r felin. Rwy'n credu mai system y cyntaf i'r felin, gyda llaw, yw'r un fwyaf hen ffasiwn o blith y systemau pleidleisio. Efallai nad oedd hi'n gymaint o broblem ar ôl yr ail ryfel byd, pan mai dim ond dwy blaid oedd gennych chi mewn gwirionedd, ond nid ydyn ni'n byw mewn byd fel yna nawr. Felly, y cyfan a ddywedaf i yw fy mod i o'r farn ei bod yn system y mae pawb wedi gallu gweld ei gwerth oherwydd iddi gynnig gwelliant sylweddol i'r system bleidleisio gyfredol. Yr hyn y gallaf i ei ddweud, wrth gwrs, yw y bydd y ddeddfwriaeth yn cynnwys darpariaethau i'w hadolygu. Felly, fe fydd gan y Senedd nesaf y swyddogaeth benodol honno. Fe fydd rhwymedigaeth ar y Llywydd i roi cynnig gerbron a fydd yn ystyried nid yn unig y mater o rannu swyddi, a godwyd yn barod, a hyfywedd hynny, ond o ran canlyniad yr etholiadau mewn gwirionedd hefyd, o ran sut y gweithredodd y system etholiadol. Mater i'r Senedd nesaf fydd ystyried canlyniad yr adolygiad hwnnw ac a fydd unrhyw argymhellion pellach yn dod i'r amlwg. Nid mater i'r Senedd hon yw hyn, ond mater i'r Senedd nesaf, a bydd cyfrifoldeb statudol i gynnal y drafodaeth honno o leiaf yn y Senedd.
Dywedodd Eleanor Roosevelt:
Eleanor Roosevelt said:
'Democracy cannot be static. Whatever is static is dead.'
'Ni all democratiaeth fod yn statig. Mae beth bynnag sy'n statig wedi marw.'
Dwi'n cytuno gyda'r Gweinidog: i sicrhau bod democratiaeth yn fyw yma yng Nghymru, mae angen i'r Senedd hon fod yn ffit i bwrpas. Mae'n golygu cael ei hethol mewn modd mwy democrataidd; mae'n golygu bod yna fwy o Aelodau i wneud y gwaith craffu. Dwi'n eistedd ar y pwyllgor cydraddoldebau a chyfiawnder; fe fyddwn ni'n treulio un diwrnod yn craffu ar strategaeth tlodi plant y Llywodraeth. Peidied neb â son am wastraffu arian ar wleidyddion a llywodraethiant, a pheidiwch meiddio â sôn am sut gall yr arian cymharol fach yma gael ei wario ar helpu pobl yn yr argyfwng costau byw yma. Er mwyn eu helpu nhw, er mwyn sicrhau bod y Llywodraeth yn gwario pob ceiniog brin sydd ganddi yn effeithiol, mae angen mwy ohonom ni a mwy o amser i sicrhau bod hynny'n digwydd.
Mae 'ffit i bwrpas', Weinidog, hefyd yn meddwl bod y Senedd hon yn edrych yn fwy fel y cymunedau mae'n ei chynrychioli. Mae camau blaengar ac ymarferol, fel gwarantu ystyriaeth go iawn o gyflwyno rhannu swyddi, yn sicr yn ffordd o annog hynny. Dwi'n siomedig nad yw'r gwaith ar rannu swyddi sydd wedi'i hir addo a thrafod ers tipyn bellach yn gallu digwydd yn gynt. Felly, ydych chi'n cytuno, os ŷn ni am weld mwy o amrywiaeth o gynrychiolwyr yn y lle hwn, bod rhaid inni wneud y lle hwn yn rhywle sy'n gweddu i fywydau pobl yn eu holl amrywiaeth?
I agree with the Minister that to ensure that democracy is alive here in Wales, this Senedd needs to be fit for purpose. It means being elected in a more democratic way; it means that we would have more Members to have that scrutiny work. I sit on the Equality and Social Justice Committee, and we will spend just one day scrutinising the Government's child poverty strategy. Let nobody talk about wasting money on politicians and governance, and don't dare talk about how that relatively small amount of money could be spent on helping people in the cost-of-living crisis. In order to help them, in order to ensure that the Government spends every penny that it has effectively, we need more politicians and more scrutiny to ensure that that can happen.
'Fit for purpose', Minister, also means that this Senedd looks more like the communities it represents. Innovative and practical steps such as giving real consideration to introducing job share are certainly a way of encouraging that. I'm disappointed that the work on job sharing, which has long been promised and discussed, can't happen sooner. So, do you agree that if we want to see more diversity of representation in this place, we have to make this a place that fits with people's lives, in all their diversity?
Thank you. You make some very good points. I was particularly impressed with the quote from Roosevelt, who made so many important contributions to our understanding of democracy, the rule of law and so on. You said that she said that
'Democracy cannot be static. Whatever is static is dead.'
I think that is the problem with the Welsh Conservative position. They have become politically static, they have become moribund, and I think the Welsh Conservatives have become largely irrelevant. I think that will be shown at the next general election.
In terms of the points you validly raised—[Interruption.] In terms of the points—[Interruption.] In terms of the points you validly raised about diversity, as I've said, some of those are going to be addressed in further legislation. But you are absolutely right, and I think one thing the voting system will do is actually increase that diversity. But we do want our Senedd to be much more broadly representative of all factors: gender, ethnic background, disability, class. I think there are many aspects to diversity, and that's why it has featured so significantly in the discussions. It is an incredibly complex area, particularly because of the Equality Act 2010. Work is under way on that, and I'm confident that we will be able to do things that will enable us, in 2026, to ensure that we take further steps towards increasing the representative nature and diversity of this Senedd.
Diolch. Rydych chi'n gwneud rhai pwyntiau da iawn. Gwnaeth y dyfyniad gan Roosevelt, a wnaeth gymaint o gyfraniadau pwysig at ein dealltwriaeth o ddemocratiaeth, rheol y gyfraith ac ati, argraff arbennig arnaf. Roeddech chi'n dweud ei bod hi'n dweud
'Ni all democratiaeth fod yn statig. Mae beth bynnag sy'n statig wedi marw.'
Rwy'n credu mai dyna'r broblem gyda safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig. Maen nhw wedi dod yn wleidyddol statig, maen nhw wedi mynd yn farwol, ac rwy'n credu bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi dod yn amherthnasol i raddau helaeth. Rwy'n credu y bydd hyn yn cael ei ddangos yn yr etholiad cyffredinol nesaf.
O ran y pwyntiau a godwyd gennych yn ddilys—[Torri ar draws.] O ran y pwyntiau—[Torri ar draws.] O ran y pwyntiau a godwyd gennych yn ddilys am amrywiaeth, fel y dywedais i, bydd rhai o'r rheini'n cael sylw mewn deddfwriaeth bellach. Ond rydych chi'n hollol gywir, ac rwy'n credu mai un peth y bydd y system bleidleisio yn ei wneud fydd cynyddu'r amrywiaeth honno mewn gwirionedd. Ond rydyn ni eisiau i'n Senedd fod yn llawer mwy cynrychioliadol o bob ffactor: rhywedd, cefndir ethnig, anabledd, dosbarth. Rwy'n credu bod sawl agwedd ar amrywiaeth, a dyna pam mae wedi cael cymaint o sylw yn y trafodaethau. Mae'n faes hynod gymhleth, yn enwedig oherwydd Deddf Cydraddoldeb 2010. Mae gwaith yn mynd rhagddo ar hynny, ac rwy'n hyderus y byddwn ni'n gallu gwneud pethau a fydd yn ein galluogi ni, yn 2026, i sicrhau ein bod yn cymryd camau pellach tuag at gynyddu natur ac amrywiaeth gynrychioliadol y Senedd hon.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol. Dwi'n croesawu eich datganiad am y Bil yn fawr iawn. Dwi'n deall pam bod y Bil wedi ei rannu, ond gobeithiaf na fydd unrhyw lywodraeth o unrhyw liw yn credu ei bod hi'n syniad da i herio Bil sy'n ceisio gwneud y lle hwn yn fwy cynrychioladol o bobl Cymru.
Thank you, Counsel General. I very much welcome your statement about the Bill. I understand why the Bill has been divided, but I hope that no government of any stripe would hold the view that it's a good idea to challenge a Bill that tries to make this place more representative of the people of Wales.
In a letter I wrote to the Prif Weinidog over the summer, I raised some concerns about the international evidence regarding the efficiency of zipping alone as a method of bringing equality of opportunity for candidates, but I'll save that for another debate, hopefully later on this year.
I do have some concerns about parts of the Bill, especially that part on vacant seats. Whilst I understand it may be a very rare occurrence for a seat to be left vacated, it's not unimaginable for a future loose group of anti-Senedd independent candidates, campaigning, possibly, on a single issue such as speed limits, to simultaneously resign and cause a real lack of representation within the Senedd. This could potentially wreak havoc on Welsh democracy, purely by some individuals staging a walk-out. Does the Counsel General agree with me that it's worth relooking at this rather strange exception of potentially leaving a seat vacant for nearly four years?
Welsh democracy has outgrown, as Adam Price said, this small Senedd and needs room to spread its wings as a diverse and fully fledged Parliament. As Sioned Williams highlighted, due to the size of this Senedd, committees are unable to conduct important work, as they meet only once a fortnight. Increasing our Senedd to 96 members must mean that we are willing to take on more work, addressing the real issues that are important to the people of Wales but cannot currently be considered due to the Senedd timetable. The workload of the Legislation, Justice and Constitution Committee is just a perfect example. There are several shadow committees shadowing that committee in other legislatures on these islands.
Mewn llythyr a ysgrifennais at y Prif Weinidog dros yr haf, codais rai pryderon am y dystiolaeth ryngwladol ynghylch effeithlonrwydd rhestrau 'am yn ail' ar ei ben ei hun fel dull o ddod â chyfle cyfartal i ymgeiswyr, ond fe wnaf gadw hynny ar gyfer dadl arall, yn ddiweddarach eleni gobeithio.
Mae gen i rai pryderon am rannau o'r Bil, yn enwedig y rhan honno ar seddi gwag. Er fy mod yn deall y gallai fod yn ddigwyddiad prin iawn i sedd gael ei gadael yn wag, nid yw'n amhosibl dychmygu grŵp rhydd o ymgeiswyr annibynnol gwrth-Senedd yn y dyfodol, yn ymgyrchu, o bosibl, ar un mater fel terfynau cyflymder, i ymddiswyddo ar yr un pryd ac achosi diffyg cynrychiolaeth go iawn o fewn y Senedd. Gallai hyn o bosibl amharu ar ddemocratiaeth Cymru, dim ond gan rai unigolion yn cerdded allan yn rhan o brotest. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi ei bod yn werth ailedrych ar yr eithriad rhyfedd hwn o adael sedd yn wag o bosibl am bron i bedair blynedd?
Mae democratiaeth Cymru wedi tyfu'n rhy fawr, fel y dywedodd Adam Price, i'r Senedd fach hon ac mae angen lle i ledaenu ei hadenydd fel Senedd amrywiol a chwbl weithredol. Fel y dywedodd Sioned Williams, oherwydd maint y Senedd hon, nid yw pwyllgorau yn gallu gwneud gwaith pwysig, gan eu bod yn cyfarfod unwaith y pythefnos yn unig. Rhaid i gynyddu ein Senedd i 96 aelod olygu ein bod yn barod i ymgymryd â mwy o waith, gan fynd i'r afael â'r materion go iawn sy'n bwysig i bobl Cymru ond na ellir eu hystyried ar hyn o bryd oherwydd amserlen y Senedd. Mae llwyth gwaith y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn enghraifft berffaith. Mae sawl pwyllgor cysgodol yn cysgodi'r pwyllgor hwnnw mewn deddfwrfeydd eraill ar yr ynysoedd hyn.
Pryd fedrwn ni weld, Cwnsler Cyffredinol, y fformat disgwyliedig o bwyllgorau y Senedd fwy a'r rolau newydd fydd gan yr aelodau Cabinet o fewn y Senedd wedi ei diwygio? Dwi'n gwybod na all e ddim bod yn un pendant, ond jest bod syniad gyda ni o'r hyn fedrwn ni ddisgwyl.
When can we expect, Counsel General, the anticipated format of committees and the new roles that the Cabinet members will have within the reformed Senedd? I know it can't be definitive, but just so we can have an idea of what we can expect.
The other important impact of this Bill, and the future gender quota Bill, is providing representation for new and unique perspectives. Part of fixing the democratic deficit in Wales must be fixing the representation in our electoral system. I’ve written to the First Minister about this, and I’m happy to hear that the Welsh Government plans to publish diversity information on candidates standing for election to the next Senedd. We need to identify the potential barriers that prevent people from entering and engaging with politics. Welsh democracy can only benefit from a broad spectrum of ideas and life experience, which comes from diversity of gender, class, ethnicity, disability, among other groups that have been historically under-represented in Welsh politics. So, can the Counsel General give an update on how the Welsh Government aims to implement diversity strategies to ensure that the upgraded Senedd has a wide variety of Members?
It's so important we don’t miss this opportunity. My initial fear when I heard the news about the gender quota Bill being introduced by the end of the year was that it would be stuck as a desire for reform, rather than a tangible action. I have this concern about this legislation, too. If the Welsh Government is challenged in the courts, or subject to a section 114 order, we may find heavy delays or the outright denial of the Bill. My other concern is—
Effaith bwysig arall y Bil hwn, a'r Bil cwota rhywedd yn y dyfodol, yw darparu cynrychiolaeth ar gyfer safbwyntiau newydd ac unigryw. Rhan o ddatrys y diffyg democrataidd yng Nghymru yw bod yn rhaid datrys y gynrychiolaeth yn ein system etholiadol. Rwyf wedi ysgrifennu at y Prif Weinidog am hyn, ac rwy'n falch o glywed bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyhoeddi gwybodaeth am amrywiaeth ar ymgeiswyr sy'n sefyll etholiad i'r Senedd nesaf. Mae angen i ni nodi'r rhwystrau posibl sy'n atal pobl rhag mynd i faes gwleidyddiaeth a chymryd rhan mewn gwleidyddiaeth. Gall democratiaeth Cymru ond elwa o sbectrwm eang o syniadau a phrofiad bywyd, sy'n dod o amrywiaeth o rywedd, dosbarth, ethnigrwydd, anabledd, ymhlith grwpiau eraill sydd wedi'u tangynrychioli'n hanesyddol yng ngwleidyddiaeth Cymru. Felly, a all y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweithredu strategaethau amrywiaeth i sicrhau bod gan y Senedd fwy amrywiaeth eang o Aelodau?
Mae'n bwysig iawn nad ydym yn colli'r cyfle hwn. Fy ofn i i ddechrau pan glywais i'r newyddion am y Bil cwota rhywedd yn cael ei gyflwyno erbyn diwedd y flwyddyn oedd y byddai'n parhau i fod yn awydd i ddiwygio, yn hytrach na cham gweithredu diriaethol. Mae gen i'r pryder hwn am y ddeddfwriaeth hon hefyd. Os caiff Llywodraeth Cymru ei herio yn y llysoedd, neu'n destun gorchymyn adran 114, efallai y byddwn yn gweld oedi sylweddol neu wrthod y Bil yn llwyr. Fy mhryder arall yw—
You're going to have to come to a conclusion now, Rhys ab Owen.
Bydd yn rhaid i chi ddod i gasgliad nawr, Rhys ab Owen.
Sorry, Llywydd. I just hope that a Labour Government at Westminster will not cause delays in this. We are keen now on reform because of who's in Westminster at the moment.
Mae'n ddrwg gen i, Llywydd. Rwy'n gobeithio na fydd Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn achosi oedi yn hyn. Rydyn ni'n awyddus nawr i ddiwygio oherwydd pwy sydd yn San Steffan ar hyn o bryd.
Yn wahanol i Heledd Fychan, es i ddim i'r ysgol y diwrnod ar ôl hynny—fe wnes i aros adref ar ôl aros lan mor hwyr am ganlyniad sir Gâr. Ond dyma'r union ddadl gafodd ei defnyddio yn erbyn sefydlu'r Cynulliad yn y lle cyntaf. Does byth amser delfrydol i gael mwy o wleidyddion, ond rwy'n cymryd yn ganiataol, Cwnsler Cyffredinol, eich bod chi'n hollol gytûn â fi mai dyma'r amser i wneud y cam pwysig yma. Diolch yn fawr.
Unlike Heledd Fychan, I didn't go to school the day after—I stayed at home after staying up so late for the Carmarthenshire result. But this was the exact argument that was used against establishing the Assembly in the first place. There is never an ideal time to add more politicians, but I presume, Counsel General, that you agree with me that this is the time to take this important step. Thank you very much.
Thank you. It is the time to take this important step, but can I just remind the Member that this isn't a Government Bill in that sense? The Government has brought this forward, but this is legislation that emanates from the Senedd, and quite rightly so. It is the Senedd that has the ownership, it is the Senedd that has to pass the two-thirds majority—it is the Senedd, and appropriately so.
In terms of vacant seats, there is a consequence. The difference is, of course, that it is the package as a whole that I think overwhelmingly improves the democracy of the Senedd itself. And in terms of the work that will be needed to be undertaken both by Government and by the Senedd, let me just say in terms of the 96 Members of the Senedd and how the committee system would work, and so on, those are matters for the Senedd to decide. Those aren't matters for me, and I really don't want to go down that, because I think that's a considerable amount of work, which I know that the Llywydd is looking forward to carrying out over the next couple of years. But it is important to recognise that the ethos of this legislation isn't something that Government wants to impose on the Senedd; it has come from a totally different direction.
And in terms of barriers and participation, of course, I agree with all that, and I suspect we have complete cross-party agreement on that. But can I just say that I don't think it's appropriate for me to go into detail and respond on the issues of diversity at this stage? There will be further legislation. I think that will be the appropriate time to have a more substantive discussion on the content of that particular legislation when it is tabled.
Diolch. Dyma'r adeg i gymryd y cam pwysig hwn, ond a gaf i atgoffa'r Aelod nad Bil y Llywodraeth yn yr ystyr honno yw hwn? Mae'r Llywodraeth wedi ei gyflwyno, ond mae hon yn ddeddfwriaeth sy'n deillio o'r Senedd, ac yn gwbl briodol felly. Y Senedd sydd â'r perchnogaeth, y Senedd sy'n gorfod pasio'r mwyafrif o ddwy ran o dair—y Senedd sy'n gyfrifol, ac yn briodol felly.
O ran seddi gwag, mae yna ganlyniad. Y gwahaniaeth, wrth gwrs, yw mai'r pecyn cyfan sydd, yn fy marn i, yn gwella democratiaeth y Senedd ei hun yn sylweddol. Ac o ran y gwaith y bydd angen i'r Llywodraeth a'r Senedd ei wneud, gadewch imi ddweud o ran y 96 Aelod o'r Senedd a sut y byddai'r system bwyllgorau yn gweithio, ac yn y blaen, materion i'r Senedd benderfynu arnynt ydyn nhw. Nid materion i mi yw'r rhai hynny, ac nid wyf wir eisiau mynd ar y trywydd hwnnw, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n gryn dipyn o waith, ac rwy'n gwybod bod y Llywydd yn edrych ymlaen at ei gyflawni dros yr ychydig flynyddoedd nesaf. Ond mae'n bwysig cydnabod nad yw ethos y ddeddfwriaeth hon yn rhywbeth y mae'r Llywodraeth eisiau ei orfodi ar y Senedd; mae wedi dod o gyfeiriad hollol wahanol.
Ac o ran rhwystrau a chyfranogiad, wrth gwrs, rwy'n cytuno â hynny i gyd, ac rwy'n amau bod gennym gytundeb trawsbleidiol llwyr ar hynny. Ond a gaf i ddweud nad ydw i'n credu ei bod hi'n briodol i mi fynd i fanylder ac ymateb ar faterion amrywiaeth ar hyn o bryd? Bydd rhagor o ddeddfwriaeth. Rwy'n credu mai dyna'r adeg briodol i gael trafodaeth fwy sylweddol ar gynnwys y ddeddfwriaeth benodol honno pan gaiff ei chyflwyno.
Yn olaf, Delyth Jewell.
Finally, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. In politics, unless we strive ahead, we will be pulled back, because this isn't about keeping the status quo or changing, is it, Counsel General, as inadequate as that status quo is. Because, no, it's about whether we in Wales show ambition for our nation, or whether our Parliament will pale into insignificance, with not enough Members to do the work properly—a place that will dim in its relevance. If we don't do this, Counsel General, surely Westminster will continue to clutch and pull at our legitimacy, at our democracy. They will wrench back powers hard won by Wales. What signal do you think that would send to the world? I have greater ambition for Wales than that. Cymru means more to me than that.
Now, Counsel General, the Conservatives talk about cost. Could you set out briefly again what you think the cost to our democracy will be if we fail to do this? And do you agree with me that we should demand a democracy that befits our great nation and show the ambition that our people deserve?
Diolch, Llywydd. Mewn gwleidyddiaeth, oni bai ein bod yn bwrw ymlaen, byddwn yn cael ein tynnu'n ôl, oherwydd nid yw hyn yn ymwneud â chadw'r status quo neu newid, ydy e, Cwnsler Cyffredinol, er bod y status quo hwnnw mor annigonol. Oherwydd, na, mae'n ymwneud ag a ydym ni yng Nghymru yn dangos uchelgais ar gyfer ein cenedl, neu a fydd ein Senedd yn encilio i ddinodedd, heb ddigon o Aelodau i wneud y gwaith yn iawn—lle a fydd yn pylu yn ei berthnasedd. Os na wnawn ni hyn, Cwnsler Cyffredinol, siawns y bydd San Steffan yn parhau i gydio a thynnu wrth ein cyfreithlondeb, wrth ein democratiaeth. Fe fyddan nhw'n rhwygo pwerau yn ôl o'n gafael y mae Cymru wedi gweithio'n galed i'w hennill. Pa arwydd ydych chi'n meddwl y byddai hynny'n ei anfon i'r byd? Mae gen i fwy o uchelgais i Gymru na hynny. Mae Cymru yn golygu mwy i mi na hynny.
Nawr, Cwnsler Cyffredinol, mae'r Ceidwadwyr yn sôn am gost. A allech chi nodi'n fyr eto beth ydych chi'n meddwl fydd y gost i'n democratiaeth os na fyddwn ni'n gwneud hyn? Ac a ydych chi'n cytuno â mi y dylem ni fynnu democratiaeth sy'n gweddu i'n cenedl wych a dangos yr uchelgais y mae ein pobl yn ei haeddu?
Well, on that last point, we obviously want the actual costs of making these changes to be as low as possible, but we also want to ensure, through the better governance, that we do produce better results, better management of the public resources that are entrusted to us, and that the changes we make will ensure that that actually happens, that these changes will pay for themselves.
Can I just say to the Member, in terms of what signal this presents to Westminster, I don't think that really is the right question? I think it is the signal that we send out in terms of our ambitions for Wales and for the people of Wales. It's largely irrelevant what Westminster would say about this, because this is something we have had to decide. We have been having these debates within our own environment. It is a local decision, it is a local constitutional reform that we feel we need to make, and all I think we'd say to Westminster is, 'Well, you specifically gave us the powers to enable us to consider these things.' We have considered. No-one could say we've rushed or not given them detailed consideration. And this is the result of all those discussions, and nothing will happen unless there is at least a two-thirds majority in this Senedd that is convinced that this is the right way forward. I hope that majority is there. I'm confident that it will be.
Wel, ar y pwynt olaf yna, rydyn ni'n amlwg eisiau i'r costau go iawn sy'n gysylltiedig â gwneud y newidiadau yma fod mor isel â phosibl, ond rydyn ni hefyd eisiau sicrhau, drwy'r trefniadau llywodraethu gwell, ein bod ni'n cyflawni canlyniadau gwell, yn rheoli'r adnoddau cyhoeddus sy'n cael eu hymddiried i ni yn well, ac y bydd y newidiadau y byddwn ni'n eu gwneud yn sicrhau bod hynny'n digwydd mewn gwirionedd, y bydd y newidiadau hyn yn talu amdanyn nhw eu hunain.
A gaf i ddweud wrth yr Aelod, o ran yr arwydd y mae hyn yn ei roi i San Steffan, dydw i ddim yn credu mai dyna'r cwestiwn cywir? Rwy'n credu mai'r arwydd yr ydym yn ei anfon allan o ran ein huchelgeisiau ar gyfer Cymru ac i bobl Cymru yw hwnnw. Mae'r hyn y byddai San Steffan yn ei ddweud am hyn yn amherthnasol i raddau helaeth, oherwydd mae hyn yn rhywbeth yr ydyn ni wedi gorfod penderfynu arno. Rydyn ni wedi bod yn cael y trafodaethau hyn yn ein hamgylchedd ein hunain. Penderfyniad lleol yw e', diwygiad cyfansoddiadol lleol yr ydym yn teimlo bod angen i ni ei wneud, a'r cyfan y bydden ni'n ei ddweud wrth San Steffan, yn fy marn i yw, 'Wel, fe wnaethoch chi roi'r pwerau i ni yn benodol i'n galluogi i ystyried y pethau hyn.' Rydyn ni wedi rhoi ystyriaeth iddyn nhw. Gallai neb ddweud ein bod ni wedi rhuthro neu nad ydyn ni wedi rhoi ystyriaeth fanwl iddyn nhw. A dyma ganlyniad yr holl drafodaethau hynny, ac ni fydd unrhyw beth yn digwydd oni bai bod mwyafrif o ddwy ran o dair o leiaf yn y Senedd hon sy'n argyhoeddedig mai dyma'r ffordd gywir ymlaen. Rwy'n gobeithio bod gennym ni'r mwyafrif yna. Rwy'n ffyddiog y bydd e'.
Diolch yn fawr iawn i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf, felly, yw eitem 5, a hwn yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: diweddariad ar fesurau Arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Y Gweinidog, felly, i wneud ei datganiad—Eluned Morgan.
The next item is item 5, and this is the statement from the Minister of Health and Social Services: an update on special measures at Betsi Cadwaladr University Health Board. The Minister, therefore, to make her statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Almost seven months ago, I took the decision to put Betsi Cadwaladr University Health Board back into special measures. I'm pleased to say that there are real signs that the health board is starting to change for the better. But there's also recognition that there is still a long way to go before we can restore the confidence of many people in north Wales in relation to their health services.
I want to put on record my thanks to all the staff at the health board who are working so hard to make a difference to healthcare in north Wales. Both the Deputy Minister for Mental Health and Well-being and I have visited the health board on a number of occasions and we have seen these improvements for ourselves. We’ve also heard from staff and the public. It's really important for the public and the staff at Betsi not just to hear about the many areas that need improvement, but also to celebrate the sometimes world-leading work that is happening in the north Wales health board.
Let’s not forget that every day, hundreds and thousands of people use the services provided by Betsi and that the vast majority of them have a satisfactory service. More than 58 per cent of people on waiting lists were treated within 26 weeks in June—that’s the highest number treated in six months since June 2020. Since February 2023 the average wait in BCU for treatment has fallen from 21 weeks to 19 weeks. And I think these are things that really matter to patients. So, there's a lot of change that's happening on the top, but what the public want to know is what is happening to them. What you can see here is the difference that it is making to people's lives on the ground.
But how many of you knew that the health board is the first in the UK to use artificial intelligence to diagnose breast and prostate cancer? Watching experts work in Ysbyty Glan Clwyd over the summer was truly awe-inspiring. We need to celebrate the great new innovations that have been introduced since they were put into special measures in February, including an expanded post-anaesthesia care unit at Wrexham Maelor Hospital for people who need specialised care after surgery. We have also seen a new eight-bed respiratory support unit opened in Ysbyty Glan Clwyd to support people with respiratory issues who need regular observations, but who don’t need high dependency care. Cutting-edge laser surgery is being used to remove kidney stones, and the orthopaedic team at Ysbyty Gwynedd has performed 100 knee replacements using robotic technology. I was also pleased to learn that doctors in training have ranked Ysbyty Gwynedd’s emergency department as the best place to train in the United Kingdom.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Bron i saith mis yn ôl, fe benderfynais i roi Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ôl mewn mesurau arbennig. Rwy'n falch o ddweud bod arwyddion go iawn bod y bwrdd iechyd yn dechrau newid er gwell. Ond mae yna gydnabyddiaeth hefyd fod llawer i'w wneud o hyd cyn y gallwn ni adfer hyder llawer o bobl yn y gogledd yn eu gwasanaethau iechyd.
Hoffwn gofnodi fy niolch i'r holl staff yn y bwrdd iechyd sy'n gweithio mor galed i wneud gwahaniaeth i ofal iechyd yn y gogledd. Mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant a minnau wedi ymweld â'r bwrdd iechyd ar sawl achlysur ac rydyn ni wedi gweld y gwelliannau hyn drosom ni ein hunain. Rydyn ni hefyd wedi clywed gan staff a'r cyhoedd. Mae'n bwysig iawn bod y cyhoedd a staff Betsi nid yn unig yn clywed am y meysydd niferus y mae angen eu gwella, ond hefyd yn dathlu'r gwaith sy'n digwydd ym mwrdd iechyd y gogledd, sydd weithiau'n waith blaenllaw ar lefel fyd-eang.
Gadewch i ni beidio ag anghofio bod cannoedd ar filoedd o bobl yn defnyddio'r gwasanaethau a ddarperir gan Betsi bob dydd a bod y mwyafrif helaeth ohonyn nhw'n cael gwasanaeth boddhaol. Cafodd dros 58 y cant o bobl ar restrau aros eu trin o fewn 26 wythnos ym mis Mehefin—dyna'r nifer uchaf i gael eu trin mewn chwe mis ers mis Mehefin 2020. Ers mis Chwefror 2023 mae'r cyfnod y mae'n rhaid aros am driniaeth yn PBC wedi gostwng o 21 wythnos i 19 wythnos. Ac rwy'n credu bod y rhain yn bethau sy'n wirioneddol bwysig i gleifion. Felly, mae yna lawer o newid yn digwydd ar y brig, ond yr hyn y mae'r cyhoedd eisiau ei wybod yw beth sy'n digwydd iddyn nhw. Yr hyn y gallwch chi ei weld yma yw'r gwahaniaeth y mae'n ei wneud i fywydau pobl ar lawr gwlad.
Ond faint ohonoch chi oedd yn gwybod mai'r bwrdd iechyd yw'r cyntaf yn y DU i ddefnyddio deallusrwydd artiffisial i wneud diagnosis o ganser y fron a'r prostad? Roedd gwylio arbenigwyr yn gweithio yn Ysbyty Glan Clwyd dros yr haf yn wirioneddol ysbrydoledig. Mae angen i ni ddathlu'r datblygiadau arloesol newydd gwych sydd wedi cael eu cyflwyno ers iddyn nhw gael eu rhoi mewn mesurau arbennig ym mis Chwefror, gan gynnwys uned gofal ôl-anesthesia estynedig yn Ysbyty Maelor Wrecsam ar gyfer pobl sydd angen gofal arbenigol ar ôl llawdriniaeth. Rydyn ni hefyd wedi gweld uned cymorth anadlol newydd ag wyth gwely yn cael ei hagor yn Ysbyty Glan Clwyd i gefnogi pobl â phroblemau anadlu sydd angen cael eu harsylwi'n rheolaidd, ond nad oes angen gofal dibyniaeth uchel arnyn nhw. Mae llawdriniaeth laser arloesol yn cael ei defnyddio i dynnu cerrig arennau, ac mae'r tîm orthopedig yn Ysbyty Gwynedd wedi defnyddio technoleg robotig i osod 100 o bengliniau newydd. Roeddwn i hefyd yn falch o glywed mai adran frys Ysbyty Gwynedd yw'r lle gorau i hyfforddi yn y Deyrnas Unedig yn ôl meddygon dan hyfforddiant.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Now, we've seen changes at the top of the organisation. We now have a new interim chair and new interim independent board members. But I know that many of you were keen to see changes also to the executive team in Betsi. As Members know, these are changes that are not within my gift, but I can report that there has been an almost wholesale change in the leadership of the executive at Betsi, including a new interim chief executive, a new interim finance director and a new interim executive director of operations. Changes have also been made to the office of the board secretary to support the board. The interviews for the new vice-chair and further independent members will take place early next month, followed by a recruitment campaign for a permanent chair and chief executive.
I recognise that what I have reported on here is a lot of interim appointments, but the health board has had to take urgent action to ensure the right people are in place in this early phase of special measures. These appointments are part of a process, and the long-term plan is to ensure that the right people are in place to provide leadership for the organisation. The team of advisers we've put in place has supported the board across a range of quality, financial and operational issues, and here I'd like to note the contribution made by Geraint Evans, who sadly passed away this summer, and I'd like to pass on my condolences to his family.
There's also considerable external oversight of the special measures intervention. I chair a bimonthly special measures improvement forum with the board, which the Deputy Minister for Mental Health and Well-being also attends. This allows us to ensure that the health board is progressing with the appropriate actions in response to the special measures escalation. The Deputy Minister chairs a quarterly meeting on mental health issues. I meet the interim chair each month to assess progress. The chief executive of NHS Wales chairs a quarterly special measures assurance board that reviews progress against the priorities in each 90-day cycle. A review of board governance has been undertaken and the health board is in the process of implementing its recommendations. These will help to ensure that corporate and board governance is effective across the organisation.
When I put the health board into special measures, the outgoing independent board members were very clear that there were serious quality and patient-safety issues across parts of the organisation. These have been echoed by His Majesty’s coroners, who have been frustrated by the lack of learning within the organisation and the poor preparation for inquests. In response to these serious concerns, my officials commissioned an independent assessment of patient-safety issues. This is now with the health board for action, and the NHS executive will be working with the board to ensure quality and safety governance systems and procedures respond to these issues within a set time frame.
Deputy Llywydd, the Deputy Minister for Mental Health and Well-being and I remain concerned about mental health services across north Wales. We commissioned an assessment of mental health in-patient facilities to ensure all reasonable risks were identified and managed. This assessment, whilst broadly positive, highlighted some concerns, which the health board is now rectifying. It's worth noting, however, that there have been some improvements in relation to waiting times for a local primary mental health support service assessment, with 74 per cent of referrals being assessed within 28 days of a referral in June—that's an improvement of nearly 30 percentage points since the beginning of 2022.
Nawr, rydyn ni wedi gweld newidiadau ar frig y sefydliad. Mae gennym ni gadeirydd dros dro newydd erbyn hyn ac aelodau annibynnol dros dro newydd o'r bwrdd. Ond rwy'n gwybod bod llawer ohonoch chi'n awyddus i weld newidiadau i'r tîm gweithredol yn Betsi hefyd. Fel y gŵyr yr Aelodau, does gen i ddim y pŵer i wneud y newidiadau hyn, ond gallaf adrodd bod newidiadau wedi bod o ran bron pob un o arweinwyr y tîm gweithredol yn Betsi, gan gynnwys prif weithredwr dros dro newydd, cyfarwyddwr cyllid dros dro newydd a chyfarwyddwr gweithredol gweithrediadau dros dro newydd. Mae newidiadau wedi cael eu gwneud hefyd i swyddfa ysgrifennydd y bwrdd i gefnogi'r bwrdd. Bydd y cyfweliadau ar gyfer yr is-gadeirydd newydd ac aelodau annibynnol pellach yn cael eu cynnal yn gynnar y mis nesaf, ac yna bydd ymgyrch i recriwtio cadeirydd parhaol a phrif weithredwr.
Rwy'n cydnabod mai'r hyn yr wyf wedi'i grybwyll yma yw llawer o benodiadau dros dro, ond mae'r bwrdd iechyd wedi gorfod cymryd camau brys i sicrhau bod y bobl gywir yn eu lle yn ystod y cam cynnar hwn o fesurau arbennig. Mae'r penodiadau hyn yn rhan o broses, a'r cynllun tymor hir yw sicrhau bod y bobl gywir yn eu lle i ddarparu arweinyddiaeth i'r sefydliad. Mae'r tîm o gynghorwyr a benodwyd gennym wedi cefnogi'r bwrdd ar draws ystod o faterion ansawdd, ariannol a gweithredol, ac yn y fan yma hoffwn nodi cyfraniad Geraint Evans, a fu farw yr haf hwn yn anffodus, a hoffwn rannu fy nghydymdeimlad â'i deulu.
Mae yna oruchwyliaeth allanol sylweddol hefyd o'r ymyrraeth mesurau arbennig. Rwy'n cadeirio fforwm gwella mesurau arbennig bob deufis gyda'r bwrdd ac mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn mynychu'r fforwm hwnnw hefyd. Mae hyn yn ein galluogi i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn bwrw ymlaen â'r camau priodol mewn ymateb i'r mesurau arbennig a osodwyd. Mae'r Dirprwy Weinidog yn cadeirio cyfarfod chwarterol ar faterion iechyd meddwl. Rwy'n cwrdd â'r cadeirydd dros dro bob mis i asesu cynnydd. Mae prif weithredwr GIG Cymru yn cadeirio bwrdd sicrwydd mesurau arbennig chwarterol sy'n adolygu cynnydd yn erbyn y blaenoriaethau ym mhob cylch 90 diwrnod. Cynhaliwyd adolygiad o drefniadau llywodraethu'r bwrdd ac mae'r bwrdd iechyd wrthi'n rhoi ei argymhellion ar waith. Bydd y rhain yn helpu i sicrhau bod llywodraethu corfforaethol a threfniadau llywodraethu'r bwrdd yn effeithiol ar draws y sefydliad.
Pan wnes i roi'r bwrdd iechyd mewn mesurau arbennig, roedd yr aelodau annibynnol hynny o'r bwrdd annibynnol a oedd yn ymadael yn glir iawn bod materion difrifol o ran ansawdd a diogelwch cleifion ar draws rhannau o'r sefydliad. Mae'r rhain wedi cael eu hategu gan grwneriaid Ei Fawrhydi, sydd wedi teimlo'n rhwystredig oherwydd y diffyg dysgu yn y sefydliad a'r paratoadau gwael ar gyfer cwestau. Mewn ymateb i'r pryderon difrifol hyn, fe wnaeth fy swyddogion gomisiynu asesiad annibynnol o faterion diogelwch cleifion. Erbyn hyn, mae'r asesiad hwn gyda'r bwrdd iechyd ar gyfer gweithredu, a bydd Gweithrediaeth y GIG yn gweithio gyda'r bwrdd i sicrhau bod systemau a gweithdrefnau llywodraethu ansawdd a diogelwch yn ymateb i'r materion hyn o fewn amserlen benodol.
Mae'r Dirprwy Lywydd, y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant a minnau yn parhau i bryderu am wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Fe wnaethom ni gomisiynu asesiad o gyfleusterau iechyd meddwl cleifion mewnol i sicrhau bod yr holl risgiau rhesymol yn cael eu nodi a'u rheoli. Roedd yr asesiad hwn, er ei fod yn gadarnhaol ar y cyfan, yn amlygu rhai pryderon, y mae'r bwrdd iechyd yn mynd ati i'w hunioni erbyn hyn. Fodd bynnag, mae'n werth nodi bod rhai gwelliannau wedi'u gweld mewn perthynas ag amseroedd aros ar gyfer asesiad gwasanaeth cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol, gyda 74 y cant o atgyfeiriadau yn cael eu hasesu o fewn 28 diwrnod i atgyfeiriad ym mis Mehefin—mae hynny'n welliant o bron i 30 pwynt canran ers dechrau 2022.
Roedd y penderfyniad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru i lacio'r cyngor fel na fydd y gwasanaethau fasgwlaidd nawr yn cael eu hystyried yn wasanaeth sydd angen ei wella'n sylweddol yn galonogol. Ond dwi'n dal i boeni am y gwasanaeth fasgwlaidd, ond mae hwn, wrth gwrs, yn gam i'r cyfeiriad cywir. Dwi wedi gofyn i weithrediaeth yr NHS wneud mwy o waith gyda'r bwrdd iechyd dros y misoedd nesaf.
The decision by Healthcare Inspectorate Wales to de-escalate vascular services from a service requiring significant improvement was encouraging. I still have concerns about the vascular service, but this, of course, is a key step in the right direction. I have asked the NHS executive to undertake further work with the health board in the coming months.
Pan oeddwn i yn y gogledd dros yr haf, fe wnes i ymweld â'r ward i gleifion fasgwlaidd yn Ysbyty Glan Clwyd ac fe wnes i gyfarfod â'r timau clinigol i gael gwybod mwy am beth maen nhw'n ei wneud i wella gwasanaethau. Dwi'n gwybod bod aelodau'r tîm gweithredol yn cyfarfod â rhai o'r cleifion yr effeithiwyd arnynt gan gamgymeriadau'r gorffennol yn ystod yr wythnosau nesaf.
Dirprwy Lywydd, mae'r NHS yng Nghymru, fel yn ardaloedd eraill y Deyrnas Unedig, yn wynebu heriau ariannol sylweddol. Mae hyn oherwydd y lefelau uchaf erioed o chwyddiant, dros ddegawd o galedi a biliau ynni uchel dros ben. Fel pob bwrdd iechyd arall yng Nghymru, nid oedd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn gallu cyflwyno cynllun tymor canolig integredig—IMTP—tair blynedd cytbwys, ac yn lle hynny, cyflwynodd gynllun blynyddol anghytbwys. Ond, credwch hi neu beidio, mae hwn yn welliant ar gyflwyniad y llynedd.
Rhoddodd Archwilio Cymru farn amodol ar y cyfrifon blynyddol ac roeddwn i'r un mor bryderus â chi i glywed, dros yr haf, am y gordaliad sylweddol i'r cyfarwyddwr gweithredol nyrsio a bydwreigiaeth dros dro rhwng mis Ebrill ac Awst 2022. Dwi wedi cael sicrwydd bod mesurau pellach wedi'u rhoi mewn lle i sicrhau na all hyn ddigwydd eto. Ond cafodd y cyfrifon eu cymeradwyo gan y bwrdd yn ei gyfarfod cyffredinol eithriadol ar 24 Awst. Mae cynnydd sylweddol wedi'i wneud i ddelio â'r materion a gafodd eu codi gan Archwilio Cymru ynglŷn â'r cyfrifo ariannol y llynedd.
Dŷn ni ddim wedi gweld amseroedd aros yn gwella'n gyson eto, ond ers mis Ionawr, mae yna leihad o 35 y cant wedi bod yn nifer y bobl sy'n aros mwy na 52 wythnos am apwyntiad fel claf allanol—felly, yn bennaf, ers mesurau arbennig. Ac mae nifer y rhai sy'n aros yn hir iawn am driniaeth wedi lleihau gan 27 y cant. Nid yw hynny'n record wael yn ystod y cyfnod heriol y mae'r sefydliad wedi'i wynebu, ond dwi'n cydnabod ac mae'r bwrdd yn cydnabod bod ffordd bell i fynd.
Mae yna un maes lle mae gen i bryderon penodol mewn perthynas â rhestrau aros, ac mae hynny mewn llawdriniaeth orthopedig. Bu ffocws gwirioneddol ar gynhyrchiant orthopedig yn Wrecsam ac yn Abergele, a bydd yr hyn a ddysgir o hyn bellach yn cael ei rannu ar draws y safleoedd eraill. Ond mae llawer o wasanaethau gofal a gynlluniwyd yn dal i wynebu heriau. Dwi wedi pwysleisio wrth y bwrdd fy mod i am weld cynlluniau cynaliadwy ar gyfer offthalmoleg, wroleg, oncoleg, dermatoleg, orthodonteg a phlastigau yn cael eu datblygu yn y cam nesaf hwn o fesurau arbennig. Dwi'n falch i adrodd ein bod wedi gweld rhai gwelliannau ym mherfformiad gofal brys, er ein bod ni, unwaith eto, yn cydnabod bod llawer o waith i'w wneud.
O ran trosglwyddiadau ambiwlans, mae lleihad amlwg wedi bod mewn oedi, ond yn ôl Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, mae A&E yn Ysbyty Glan Clwyd yn dal i fod yn wasanaeth sydd angen ei wella'n sylweddol. Dwi wedi gofyn i'r bwrdd edrych yn benodol ar ba ddewisiadau eraill y gellir eu rhoi ar waith i leddfu'r pwysau ar Glan Clwyd. Dwi wedi ymweld â'r adran hon yn ddiweddar a dwi'n gwybod bod y staff yn gweithio'n ofnadwy o galed i wella'r gwasanaethau, ac i gywiro pethau sy'n mynd o'i le, ac mae'r awyrgylch yn sicr wedi newid ers imi fod yno'r tro diwethaf.
Mae'n amlwg, fodd bynnag, fod llawer iawn o waith i'w wneud eto. Mae'r bwrdd iechyd yn cydnabod hyn, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod hyn a dwi'n cydnabod hyn. Fydd pethau ddim yn newid dros nos, does dim gwahaniaeth faint rŷn ni eisiau i hynny ddigwydd. Rŷn ni'n dechrau ar daith hir i gael y bwrdd iechyd lle rŷn ni am iddo fod, ac rŷn ni am sicrhau bod gan bobl ar draws y gogledd NHS y gallan nhw fod yn falch ohono. Diolch.
When I was in north Wales this summer, I visited the vascular ward in Ysbyty Glan Clwyd and I met the clinical teams to learn more about what they are doing to improve services. I know that members of the executive team are meeting with some of the patients impacted by past mistakes in the coming weeks.
Dirprwy Lywydd, the NHS in Wales, in common with the NHS across the UK, is facing significant financial challenges. This is because of record levels of inflation, over a decade of austerity and sky-high energy bills. Like all other health boards in Wales, Betsi Cadwaladr University Health Board was unable to submit a balanced three-year integrated medium-term plan, and, instead, it submitted an unbalanced annual plan. But, believe it or not, this is an improvement on last year’s submission.
The annual accounts were qualified by Audit Wales, and I was as concerned as you were to hear, over the summer, about the significant overpayment to the interim executive director of nursing and midwifery between April and August 2022. I have been assured that further measures have now been put in place to ensure that this cannot happen again. Nevertheless, the board was able to approve the accounts at its extraordinary general meeting on 24 August. Considerable progress has been made in addressing the issues raised by Audit Wales in relation to financial accounting last year.
We have yet to see the sustained improvement in waiting times that we all want to see, but there has been, since January, a 35 per cent reduction in the number of people waiting more than 52 weeks for an out-patient appointment—so, mostly since special measures. And the number of very long waits for treatment has fallen by 27 per cent. That is not a bad record during a time of turmoil faced by the organisation, but I recognise and the board recognises that there is a long way to go.
There is one area where I have particular concerns in relation to waiting lists, and that is in orthopaedic surgery. There has been a real focus on orthopaedic productivity in Wrexham and in Abergele, and what is learnt from this will now be shared across the other sites. But many planned care services continue to be challenged. I have emphasised to the health board that I want to see sustainable plans for ophthalmology, urology, oncology, dermatology, orthodontics and plastics being developed in this next phase of special measures. I am pleased to report that we have seen some improvements in urgent and emergency care performance, although, again, we recognise that there is a long way to go.
There has been a marked reduction in ambulance handover delays, but according to Healthcare Inspectorate Wales, A&E at Ysbyty Glan Clwyd continues to be designated a service requiring significant improvement. I have asked the board to look specifically at what alternatives can be put in place to alleviate the pressure on Glan Clwyd. I have visited this department twice recently and I know that the staff are working tremendously hard to improve services, and to put right the things that were going wrong, and the atmosphere has certainly changed since I last visited.
Clearly, however, there is still a lot of work to be done. The health board recognises that, the Welsh Government recognises that and I recognise that. Things won’t change overnight, regardless of how much we want that to happen. We are at the start of a long journey to get the health board where we want it to be, and we want to ensure that people across north Wales have an NHS that they can be proud of. Thank you.
Thank you, Minister, for your statement and for sharing a copy in advance. Can I also put on record my thanks to the hard-working front-line staff in the Betsi Cadwaladr health board that do their best under very pressing circumstances to care for the patients who present themselves in various places across north Wales?
I listened carefully to your statement, I also read the documents that are online in relation to the cycles, as it were, to try to monitor the progress, and I have to say, Minister, I'm disappointed that there was no reference whatsoever to the Ernst & Young report and any of the progress that might have been made in relation to the findings in that report. That report is still not in the public domain, in spite of the warm words from the chair of the health board and the chief executive suggesting that they might be able to put a copy in the public domain, albeit redacted, at some point in the future.
As you and I both know, that report made for very alarming reading. It suggested that people were guilty of the falsification of accounting documents, false accounting, potentially misconduct in public office, and certainly the inappropriate awarding of contracts without due process in collusion with an NHS supplier. That supplier, it's come to my attention, Lightfoot Solutions, is actually working with six NHS bodies across Wales, with contracts worth £10.63 million, which is a not insignificant sum of taxpayers' money, and I want to know what work has been done to seek assurances by the Welsh Government that those other contracts were also awarded in the proper way, because Audit Wales have recently corresponded with me about not just the financial accounts for which the findings of the Ernst & Young report related to, but the previous financial year, 2020-21. They identified that there was also a £1.2 million contract that was accrued for in those accounts with Lightfoot Solutions. It was not identified, because the figure of £1.2 million, which is in the accounts, was split into two, so that it was just below the threshold by which the auditors would have looked at it, which, of course, in that particular year, I am led to believe, was £1 million. So, it's quite clear that there's been a deliberate attempt over two years to hide some of these issues from the auditors, and I want to know a little bit more about what the Welsh Government's doing to scratch underneath that and determine whether it's going on elsewhere.
You also didn't refer in your statement to NHS shared services partnership. We know that they were involved, or that a senior person in that organisation was involved, in preparing a document, a purchase order, that was designed to fail in order that a contract could be awarded. Clearly, that is a serious thing, and I want to know what's being done to hold that individual to account and, indeed, all of those individuals who were implicated in all of these things.
Now, that report was published in January of this year. We're now in September. We'll soon be in October. You say that there's been quite a lot of churn in terms of the leadership. Obviously, we've seen the churn with the board; we've seen some changes in the executive team. But I've not been made aware of anybody being sacked for what happened. I'd like to know if anybody has been sacked, whether these disciplinary things are still ongoing, if those people who have left have left with large golden goodbyes—and I certainly hope that they haven't—because the public want to know these things. So, I appreciate that you've talked a lot about all sorts of things and it was a long statement, but we haven't had any answers in respect of any of those particular issues.
You say that real progress is being made, there are signs that the health board is making progress on some things, and I'm glad to hear that, but we have heard it all before. We've had false starts, many of them, over the past decade with Betsi, and, unfortunately, in the end, they've all amounted to nothing, because the leadership in the health board hasn't been there in order to really drive through the change and deliver the stability that the organisation needs.
In terms of the situation with the coroner’s recent findings, we see these coroner reports come time and time again. There are common themes to them, so I’m pleased that you’re wanting the organisation to be more of a learning organisation, but there are many things that don’t get to the coroner that hit our complaint inboxes that we raise with the health board that take way too long to get responses to on behalf of our constituents—up to nine or 10 months sometimes, just to get a simple response to what appears to most of us to be a straightforward complaint. Now, clearly, if you’re not able to investigate and respond to those things in a timely manner, then you can’t learn from them in order to put things right in the future. So, can I ask: what work is being done with the Welsh Government’s support at the health board in order to improve the turnaround of the ordinary day-to-day complaints that are received, not just these big reports that shine a spotlight on some of these common themes? I know I’ve got to wrap up, but it was a long statement, Deputy Presiding Officer. [Interruption.] I appreciate it.
Can I also ask that—? I listened carefully to what you said about the visits; I’m pleased that you and the Deputy Minister have made visits and identified some of the problems in mental health care. It astonishes me that there was still some work to do in some of the units around patient safety. I’ve visited them in the past, pointed out things. They’ve said that they’ll be sorted, and yet here we are years later and there were still some immediate safety concerns. So, how are you going to ensure that, even though you’ve shone a spotlight on them, they’re actually delivered, in terms of improvements?
And just finally, if I can ask this: you referred to these payments being made to the executive director of nursing and midwifery, over £400,000 a year at the annual rate of pay. Her appointment took place at a time when this health board was in enhanced monitoring by this Government for its finances. How on earth was that able to happen under your Welsh Government’s escalation framework, when it was in enhanced monitoring? It begs the question as to whether your monitoring arrangements, whether your escalation framework, is fit for purpose, so will you commit to reviewing that escalation framework? Because it clearly hasn’t worked in respect of Betsi at all over the past decade, and especially the financial aspects of it, given what we know has been happening in this health board, and what we know happened with this particular person’s pay. Thank you.
Diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad ac am rannu copi ymlaen llaw. A gaf i hefyd gofnodi fy niolch i'r staff rheng flaen gweithgar ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr sy'n gwneud eu gorau o dan amgylchiadau dybryd iawn i ofalu am y cleifion sy'n cyflwyno eu hunain mewn gwahanol leoedd ar draws y gogledd?
Fe wrandewais i'n ofalus ar eich datganiad, fe ddarllenais i hefyd y dogfennau ar-lein mewn perthynas â'r cylchoedd, fel petai, i geisio monitro'r cynnydd, ac mae'n rhaid i mi ddweud, Gweinidog, fy mod i'n siomedig nad oedd unrhyw gyfeiriad o gwbl at adroddiad Ernst & Young ac unrhyw gynnydd a allai fod wedi'i wneud mewn perthynas â'r canfyddiadau yn yr adroddiad hwnnw. Dydy'r adroddiad hwnnw ddim yn y parth cyhoeddus o hyd, er gwaethaf geiriau cynnes cadeirydd y bwrdd iechyd a'r prif weithredwr a oedd yn awgrymu y gallen nhw o bosibl rhoi copi yn y parth cyhoeddus, er mai adroddiadau wedi'u golygu fydden nhw, ar ryw adeg yn y dyfodol.
Fel y gwyddoch chithau a minnau, roedd yr hyn a nodwyd yn yr adroddiad hwnnw yn frawychus iawn. Roedd yn awgrymu bod pobl yn euog o ffugio dogfennau cyfrifyddu, cyfrifyddu ffug, camymddwyn posibl mewn swydd gyhoeddus, ac yn sicr dyfarnu contractau yn amhriodol heb broses ddyledus mewn cydweithrediad â chyflenwr y GIG. Mae wedi dod i'm sylw bod y cyflenwr hwnnw, Lightfoot Solutions, yn gweithio gyda chwe chorff y GIG ledled Cymru, gyda chontractau gwerth £10.63 miliwn, nad yw'n swm ansylweddol o arian trethdalwyr, ac rwyf am wybod pa waith sydd wedi cael ei wneud i geisio sicrwydd gan Lywodraeth Cymru bod y contractau eraill hynny hefyd wedi cael eu dyfarnu yn y ffordd briodol, gan fod Archwilio Cymru wedi gohebu â mi yn ddiweddar ynghylch nid yn unig y cyfrifon ariannol yr oedd canfyddiadau adroddiad Ernst & Young yn ymwneud â nhw, ond y flwyddyn ariannol flaenorol, 2020-21. Fe wnaethon nhw nodi bod contract gwerth £1.2 miliwn hefyd a gronnwyd yn y cyfrifon hynny gydag Lightfoot Solutions. Ni chafodd ei nodi, oherwydd roedd y ffigwr o £1.2 miliwn, sydd yn y cyfrifon, wedi'i rannu'n ddwy, fel ei fod ychydig yn is na'r trothwy lle byddai'r archwilwyr wedi edrych arno, a oedd, wrth gwrs, yn y flwyddyn benodol honno, yn £1 miliwn, o'r hyn yr wyf yn ei ddeall. Felly, mae'n eithaf amlwg bod ymgais fwriadol wedi bod dros ddwy flynedd i guddio rhai o'r materion hyn oddi wrth yr archwilwyr, ac rwyf am wybod ychydig mwy am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymchwilio i hynny a phenderfynu a yw'n digwydd mewn mannau eraill.
Gwnaethoch chi ddim cyfeirio chwaith yn eich datganiad at bartneriaeth cydwasanaethau'r GIG. Rydyn ni'n gwybod eu bod nhw wedi bod yn gysylltiedig, neu fod unigolyn ar lefel uwch yn y sefydliad hwnnw wedi bod yn gysylltiedig â pharatoi dogfen, gorchymyn prynu, a gynlluniwyd i fethu er mwyn i gontract gael ei ddyfarnu. Yn amlwg, mae hynny'n beth difrifol, ac rwyf am wybod beth sy'n cael ei wneud i ddwyn yr unigolyn hwnnw i gyfrif ac, yn wir, yr holl unigolion hynny a oedd yn gysylltiedig â'r holl bethau hyn.
Nawr, cafodd yr adroddiad hwnnw ei gyhoeddi ym mis Ionawr eleni. Rydyn ni ym mis Medi nawr. Byddwn ni ym mis Hydref yn fuan. Rydych chi'n dweud bod llawer o newidiadau wedi bod o ran yr arweinyddiaeth. Yn amlwg, rydyn ni wedi gweld y newidiadau o ran y bwrdd; rydyn ni wedi gweld rhai newidiadau yn y tîm gweithredol. Ond dydw i ddim yn ymwybodol o unrhyw un sydd wedi cael ei ddiswyddo am yr hyn ddigwyddodd. Hoffwn i wybod a oes unrhyw un wedi cael ei ddiswyddo, a yw'r pethau disgyblu hyn yn dal i fynd rhagddynt, a yw'r bobl hynny sydd wedi gadael wedi gadael gyda ffarwelion aur mawr—ac rwy'n sicr yn gobeithio nad ydyn nhw—oherwydd mae'r cyhoedd eisiau gwybod y pethau hyn. Felly, rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi wedi siarad llawer am bob math o bethau a'i fod yn ddatganiad hir, ond dydyn ni ddim wedi cael unrhyw atebion mewn perthynas ag unrhyw un o'r materion penodol hynny.
Rydych chi'n dweud bod cynnydd go iawn yn cael ei wneud, bod arwyddion bod y bwrdd iechyd yn gwneud cynnydd ar rai pethau, ac rwy'n falch o glywed hynny, ond rydyn ni wedi clywed y cyfan o'r blaen. Rydyn ni wedi cael camgychwyniadau, llawer ohonyn nhw, dros y degawd diwethaf gyda Betsi, ac, yn anffodus, yn y diwedd, maen nhw i gyd wedi dod i ddim, oherwydd dydy'r arweinyddiaeth yn y bwrdd iechyd ddim wedi bod yno i ysgogi'r newid a sicrhau'r sefydlogrwydd sydd ei angen ar y sefydliad.
O ran y sefyllfa gyda chanfyddiadau diweddar y crwner, rydyn ni'n gweld yr adroddiadau hyn gan y crwner dro ar ôl tro. Mae yna themâu cyffredin iddyn nhw, felly rwy'n falch eich bod chi eisiau i'r sefydliad fod yn fwy o sefydliad dysgu, ond mae llawer o bethau nad ydyn nhw'n cyrraedd y crwner sy'n cyrraedd ein mewnflychau cwyno ac rydym yn eu codi gyda'r bwrdd iechyd ac mae'n cymryd llawer gormod o amser i gael ymatebion iddyn nhw ar ran ein hetholwyr—hyd at naw neu 10 mis weithiau, dim ond i gael ymateb syml i'r hyn sy'n ymddangos i'r rhan fwyaf ohonom yn gŵyn syml. Nawr, yn amlwg, os dydych chi ddim yn gallu ymchwilio ac ymateb i'r pethau hynny mewn modd amserol, yna gallwch chi ddim dysgu ohonyn nhw er mwyn unioni pethau yn y dyfodol. Felly, a gaf i ofyn: pa waith sy'n cael ei wneud gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru yn y bwrdd iechyd i sicrhau yr ymdrinnir â chwynion cyffredin sy'n dod i law o ddydd i ddydd yn gyflymach, nid dim ond yr adroddiadau mawr hyn sy'n tynnu sylw at rai o'r themâu cyffredin hyn? Rwy'n gwybod bod yn rhaid i mi orffen, ond roedd yn ddatganiad hir, Dirprwy Lywydd. [Torri ar draws.] Rwy'n ei werthfawrogi.
A gaf i ofyn hefyd—? Fe wrandawais yn ofalus ar yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud am yr ymweliadau; rwy'n falch eich bod chi a'r Dirprwy Weinidog wedi bod ar ymweliadau ac wedi nodi rhai o'r problemau ym maes gofal iechyd meddwl. Mae'n fy synnu bod rhywfaint o waith i'w wneud o hyd yn rhai o'r unedau o safbwynt diogelwch cleifion. Rwyf wedi ymweld â nhw yn y gorffennol, wedi tynnu sylw at bethau. Maen nhw wedi dweud y byddan nhw'n cael eu sortio, ac eto dyma ni flynyddoedd yn ddiweddarach ac roedd pryderon diogelwch uniongyrchol o hyd. Felly, sut ydych chi'n mynd i sicrhau, er eich bod chi wedi tynnu sylw atynt, eu bod nhw'n cael eu cyflawni mewn gwirionedd, o ran gwelliannau?
Ac yn olaf, os caf i ofyn hyn: fe wnaethoch chi gyfeirio at y taliadau hyn yn cael eu gwneud i'r cyfarwyddwr gweithredol nyrsio a bydwreigiaeth, dros £400,000 y flwyddyn ar y gyfradd gyflog flynyddol. Fe'i penodwyd ar adeg pan oedd y bwrdd iechyd hwn yn destun monitro uwch gan y Llywodraeth hon mewn perthynas â'i gyllid. Sut ar y ddaear yr oedd hynny'n gallu digwydd o dan fframwaith uwchgyfeirio Llywodraeth Cymru, pan oedd yn destun monitro uwch? Mae'n codi cwestiwn ynghylch a yw eich trefniadau monitro, a yw eich fframwaith uwchgyfeirio, yn addas i'r diben, felly a wnewch chi ymrwymo i adolygu'r fframwaith uwchgyfeirio hwnnw? Oherwydd dydy e'n amlwg ddim wedi gweithio o ran Betsi o gwbl dros y degawd diwethaf, ac yn enwedig yr agweddau ariannol, o ystyried yr hyn rydyn ni'n gwybod sydd wedi bod yn digwydd yn y bwrdd iechyd hwn, a'r hyn rydyn ni'n gwybod ddigwyddodd gyda chyflog y person penodol hwn. Diolch.
Thanks very much. Well, there were lots of questions there, so I’ll try and cover as many of them as I can.
So, first of all, in relation to the Ernst & Young report, you’ll be aware that, following legal advice, representatives from the health board met with the Public Accounts and Public Administration Committee in a closed session on 4 July to discuss a redacted copy of the Ernst & Young report. Now the point is that, at the moment, the health board is still working through the disciplinary processes. And some disciplinary hearings have taken place; there were five disciplinary cases arising following the Ernst & Young investigation. Two have now concluded, and the other three are in the process, and so what we don’t want to do is to undermine that process. So, I just want you to have an assurance that they are taking this very seriously. Two have been dealt with; there are more to go. But I am hoping that we are going to see a resolution to this, certainly this Senedd term. So, it won’t be too long, I’m hoping.
So, just to emphasise that it is important that these cases must be allowed to be completed in line with natural justice, and the health board have agreed that they will publish, via the board, accounting issues, including the Ernst & Young report, once all outstanding disciplinary and grievances are resolved. So, I’m hoping that will be done certainly before Christmas, and, obviously, we’ll keep you informed as to where we’re at on that. But I don’t want to undermine the process; I think that wouldn’t help any of us.
Certainly, in terms of your questions in terms of shared services, I’ve asked those questions, so that is certainly something that our officials are on to. I think, in relation to your point about enhanced monitoring, that’s probably a question worth asking: how did we as a Government miss that? And so I will ask my officials to see if something could be tightened up in relation to that, because obviously we missed it, they missed it, there was something wrong with the systems. I've been given an assurance in the meeting last week with Betsi that it couldn't happen again. So, obviously, there are mechanisms to tighten up those systems.
Just in terms of the coroner's reports, Llais—. I think Llais is going to be really crucial in future, so I'm very keen and I'd be very grateful if north Wales Members would help to inform the public about that being a very good route for the public to use in terms of any frustrations with the health board. And certainly I think that new system is still finding its feet, but there is a system. It is interesting, isn't it, how some health boards can respond much quicker than others in relation to complaints, but some complaints go much faster than others. I don't know if you've noticed that as well, Darren. So, we've got to just make sure that we understand why it's taking a long time.
And let's just be honest now, you're one of these people saying, 'Focus on the front line', the clinical stuff. We're in a really difficult financial situation now and so what I'm—. The point is that that is not a front-line service, and we're going to be really, really challenged on anything that is a backroom issue in future. And of course patient safety is the No. 1 priority in all of this. It is the No. 1 priority. So, I hope I've covered most of your questions there.
Diolch yn fawr. Wel, roedd llawer o gwestiynau yn y fan yna, felly byddaf yn ceisio ateb cynifer ohonyn nhw ag y gallaf.
Felly, yn gyntaf oll, o ran adroddiad Ernst & Young, byddwch chi'n ymwybodol, yn dilyn cyngor cyfreithiol, bod cynrychiolwyr o'r bwrdd iechyd wedi cwrdd â'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus mewn sesiwn gaeedig ar 4 Gorffennaf i drafod copi wedi'i olygu o adroddiad Ernst & Young. Nawr y pwynt yw, ar hyn o bryd, mae'r bwrdd iechyd yn dal i weithio drwy'r prosesau disgyblu. Ac mae rhai gwrandawiadau disgyblu wedi digwydd; roedd pum achos disgyblu yn dilyn ymchwiliad Ernst & Young. Mae dau wedi dod i ben erbyn hyn, ac mae'r tri arall yn dal i fynd rhagddynt, ac felly yr hyn dydyn ni ddim eisiau ei wneud yw tanseilio'r broses honno. Felly, rwyf eisiau eich sicrhau eu bod nhw'n cymryd hyn o ddifrif. Mae dau ohonyn nhw wedi'u cwblhau; mae mwy i fynd. Ond rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld hyn yn cael ei ddatrys, yn sicr yn nhymor y Senedd hon. Felly, fydd e' ddim yn rhy hir, gobeithio.
Felly, dim ond i bwysleisio ei bod yn bwysig ein bod ni'n caniatáu i'r achosion hyn gael eu cwblhau yn unol â chyfiawnder naturiol, ac mae'r bwrdd iechyd wedi cytuno y byddan nhw'n cyhoeddi, drwy'r bwrdd, faterion cyfrifyddu, gan gynnwys adroddiad Ernst & Young, unwaith y bydd yr holl faterion disgyblu a chwynion sy'n weddill yn cael eu datrys. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cael ei wneud yn sicr cyn y Nadolig, ac, yn amlwg, byddwn ni'n rhoi gwybod i chi ble rydyn ni arni o ran hynny. Ond dydw i ddim eisiau tanseilio'r broses; dydw i ddim yn credu y byddai hynny'n helpu yr un ohonom ni.
Yn sicr, o ran eich cwestiynau am y cydwasanaethau, rwyf wedi gofyn y cwestiynau hynny, felly mae hynny'n sicr yn rhywbeth y mae ein swyddogion yn mynd i'r afael ag ef. Rwy'n credu, o ran eich pwynt am fonitro uwch, mae hwnnw siŵr o fod yn gwestiwn sy'n werth ei ofyn: sut y gwnaethom ni fel Llywodraeth fethu hynny? Ac felly byddaf yn gofyn i fy swyddogion weld a ellid tynhau rhywbeth o ran hynny, oherwydd yn amlwg fe wnaethom ni ei fethu, fe wnaethon nhw ei fethu, roedd rhywbeth o'i le ar y systemau. Fe ges i sicrwydd yn y cyfarfod yr wythnos diwethaf gyda Betsi na allai ddigwydd eto. Felly, yn amlwg, mae yna fecanweithiau i dynhau'r systemau hynny.
O ran adroddiadau'r crwner, Llais—. Rwy'n credu bod Llais yn mynd i fod yn hanfodol yn y dyfodol, felly rwy'n awyddus iawn a byddwn i'n ddiolchgar iawn pe byddai Aelodau Gogledd Cymru yn helpu i hysbysu'r cyhoedd am y ffaith bod hwnnw'n llwybr da iawn i'r cyhoedd ei ddefnyddio o ran unrhyw rwystredigaeth gyda'r bwrdd iechyd. Ac yn sicr, rwy'n credu bod y system newydd honno yn dal i ymgyfarwyddo, ond mae yna system. Mae'n ddiddorol, on'd ydy, sut y gall rhai byrddau iechyd ymateb i gwynion yn llawer cyflymach nag eraill, ond mae rhai cwynion yn cael eu datrys yn llawer cyflymach nag eraill. Dydw i ddim yn gwybod a ydych chi wedi sylwi ar hynny hefyd, Darren. Felly, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n deall pam mae'n cymryd amser hir.
A gadewch i ni fod yn onest nawr, rydych chi'n un o'r bobl hyn sy'n dweud, 'Canolbwyntiwch ar y rheng flaen', y pethau clinigol. Rydyn ni mewn sefyllfa ariannol anodd iawn nawr ac felly beth ydw i—. Y pwynt yw, dydy e' ddim yn wasanaeth rheng flaen, ac rydyn ni'n mynd i gael ein herio go iawn ar unrhyw beth sy'n fater ystafell gefn yn y dyfodol. Ac wrth gwrs diogelwch cleifion yw'r brif flaenoriaeth yn hyn i gyd. Dyna'r brif flaenoriaeth. Felly, rwy'n gobeithio fy mod i wedi ateb y rhan fwyaf o'ch cwestiynau yn y fan yna.
And Lightfoot Solutions.
A Lightfoot Solutions.
Yes, so I've asked for an internal investigation into that.
Ie, felly rwyf wedi gofyn am ymchwiliad mewnol i hynny.
Mae eisiau i finnau hefyd ar ran y Blaid atseinio'r hyn sydd wedi cael ei ddweud o ran diolch i weithlu'r bwrdd iechyd am eu holl waith nhw dros y flwyddyn diwethaf, yn ystod cyfnod anodd iawn.
I, too, on behalf of Plaid Cymru should echo what has been said in giving thanks to the health board's workforce for all of their work over the past 12 months, during a very challenging period.
We welcome the quarterly report on the progress of special measures at Betsi Cadwaladr University Health Board and, regardless of our political allegiances, we all want to see safe, efficient and timely health provision being implemented in north Wales as soon as possible. And I hope that the measures outlined in the report are taking us closer to that outcome. But we've been here before, haven't we? Back in November 2020, we were told that sufficient progress had been made to de-escalate special measures at Betsi Cadwaladr, and we all know how that eventually panned out. So, when we talk about progress in this context, we need firm assurances that such language can be backed up by substantive results on the ground, rather than high-level wishful thinking.
While the update report is to be welcomed, it does raise a host of questions and clarity is needed. So, I'd ask kindly that the Minister responds to each of my questions in the interests of transparency and clarity, which the people of north Wales clearly deserve. So, the report highlights a number of local developments. For instance, something local to me: a new treatment room has been implemented and installed at Tywyn hospital. But this should be contextualised against the fact that the minor injuries unit is now only available three days a week, and the closure of the in-patient ward back in April and the loss of maternity services. So, to what extent does this new treatment room ameliorate the setbacks that have happened in other areas of the hospital? But, more than that, do the other announcements mask other decline in local services?
On the de-escalation of intervention on vascular services, can the Minister confirm whether she now intends to commission a public inquiry into the provision of the service, following the recommendation of north-east Wales's coroner, John Gittins, earlier this year?
Can the Minister also provide an update on work to improve working culture across different teams in the vascular pathway, as recommended by the Healthcare Inspectorate Wales report? When are we therefore likely to receive the Wales national clinical networks assessment of the vascular plan?
The report mentions the appointment of an interim chief executive, an interim director of finance, an interim director of operations. The Minister touched on this, and Darren Millar talked about the churn at the top. Now, as far as I'm aware, we've had eight chief executive officers and four finance directors in the last number of years. So, how confident is the Minister that this churn will provide the requisite stability and assurance at the board level to underpin any de-escalation measures? And what are the expected timescales for installing permanent staff to these positions?
When will the recommendations that arose from the mental health in-patient safety assessment in April be implemented? Can the Minister give assurances that there will be no change in the intervention measures in this area until this has taken place? And following on from this point on mental health, how much progress has been made to remove ligature risks at Betsi Cadwaladr sites, a concern that was highlighted many years ago, and indeed by a report by HIW as late as February this year, that showed the monthly ligature audit workbook had not been completed at Wrexham Maelor since February 2022?
And finally, the news in relation to reduced planned care and the waiting times is to be welcomed, but can the Minister give assurances that this is being driven by improvements in community care and that there are clear and efficient pathways in place to this end? Diolch.
Rydyn ni'n croesawu'r adroddiad chwarterol ar y cynnydd o ran mesurau arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ac, waeth beth fo'n teyrngarwch gwleidyddol, rydyn ni i gyd eisiau gweld darpariaeth iechyd ddiogel, effeithlon ac amserol yn cael ei gweithredu yn y gogledd cyn gynted â phosibl. Ac rwy'n gobeithio bod y mesurau a amlinellir yn yr adroddiad yn mynd â ni'n agosach at y canlyniad hwnnw. Ond rydyn ni wedi bod yma o'r blaen, on'd ydyn ni? Yn ôl ym mis Tachwedd 2020, dywedwyd wrthym fod digon o gynnydd wedi'i wneud i ddad-ddwysáu mesurau arbennig yn Betsi Cadwaladr, ac rydyn ni i gyd yn gwybod beth oedd canlyniad hynny yn y pen draw. Felly, pan fôm ni'n siarad am gynnydd yn y cyd-destun hwn, mae angen sicrwydd pendant arnom ni y gall iaith o'r fath gael ei hategu gan ganlyniadau sylweddol ar lawr gwlad, yn hytrach na gobeithion ofer lefel uchel.
Er bod yr adroddiad diweddaru i'w groesawu, mae'n codi llu o gwestiynau ac mae angen eglurder. Felly, gofynnaf yn garedig i'r Gweinidog ymateb i bob un o fy nghwestiynau er budd tryloywder ac eglurder, y mae pobl y gogledd yn amlwg yn eu haeddu. Felly, mae'r adroddiad yn tynnu sylw at nifer o ddatblygiadau lleol. Er enghraifft, rhywbeth lleol i mi: mae ystafell driniaeth newydd wedi'i gweithredu a'i gosod yn Ysbyty Tywyn. Ond dylid cyd-destunoli hyn yn erbyn y ffaith mai dim ond tridiau'r wythnos y mae'r uned mân anafiadau ar gael erbyn hyn, a bod y ward cleifion mewnol wedi cael ei chau yn ôl ym mis Ebrill a bod gwasanaethau mamolaeth wedi cael eu colli. Felly, i ba raddau mae'r ystafell driniaeth newydd hon yn lleddfu'r rhwystrau sydd wedi bod mewn rhannau eraill o'r ysbyty? Ond, yn fwy na hynny, ydy'r cyhoeddiadau eraill yn cuddio dirywiad arall mewn gwasanaethau lleol?
O ran dad-ddwysáu ymyrraeth ar wasanaethau fasgwlaidd, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau a yw hi nawr yn bwriadu comisiynu ymchwiliad cyhoeddus i ddarpariaeth y gwasanaeth, yn dilyn argymhelliad crwner gogledd-ddwyrain Cymru, John Gittins, yn gynharach eleni?
A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf hefyd am waith i wella diwylliant gwaith ar draws timau gwahanol yn y llwybr fasgwlaidd, fel yr argymhellwyd gan adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru? Pryd ydym felly yn debygol o dderbyn asesiad rhwydweithiau clinigol cenedlaethol Cymru o'r cynllun fasgwlaidd?
Mae'r adroddiad yn sôn am benodi prif weithredwr dros dro, cyfarwyddwr cyllid dros dro, cyfarwyddwr gweithrediadau dros dro. Gwnaeth y Gweinidog grybwyll hyn, a soniodd Darren Millar am y newidiadau ar y brig. Nawr, hyd y gwn i, rydyn ni wedi cael wyth prif swyddog gweithredol a phedwar cyfarwyddwr cyllid yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, pa mor hyderus yw'r Gweinidog y bydd y newidiadau hyn yn rhoi'r sefydlogrwydd a'r sicrwydd sydd eu hangen ar lefel y bwrdd i ategu unrhyw fesurau dad-ddwysáu? A beth yw'r amserlenni disgwyliedig ar gyfer penodi staff parhaol i'r swyddi hyn?
Pryd bydd yr argymhellion a gododd o'r asesiad diogelwch cleifion mewnol iechyd meddwl ym mis Ebrill yn cael eu gweithredu? A all y Gweinidog roi sicrwydd na fydd unrhyw newid yn y mesurau ymyrraeth yn y maes hwn nes bod hyn wedi digwydd? Ac yn dilyn ymlaen o'r pwynt hwn ar iechyd meddwl, faint o gynnydd sydd wedi'i wneud i gael gwared ar risgiau clymu ar safleoedd Betsi Cadwaladr, pryder y tynnwyd sylw ato flynyddoedd lawer yn ôl, ac yn wir gan adroddiad gan AGIC mor hwyr â mis Chwefror eleni, a ddangosodd nad oedd y llyfr gwaith archwilio clymu misol wedi'i gwblhau yn Wrecsam Maelor ers mis Chwefror 2022?
Ac yn olaf, mae'r newyddion ynghylch llai o ofal wedi'i gynllunio a'r amseroedd aros i'w groesawu, ond a all y Gweinidog roi sicrwydd bod hyn yn cael ei ysgogi gan welliannau mewn gofal cymunedol a bod llwybrau clir ac effeithlon ar waith i'r perwyl hwn? Diolch.
Diolch yn fawr iawn. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n rhoi cyfle i'r bwrdd newydd ac ein bod ni'n rhoi cyfle i'r executive newydd. Beth dydw i ddim eisiau gwneud yw gweld bod targedau cyson yn tanseilio eu hyder nhw a'u gallu nhw i fynd ymlaen gyda'r swydd. Felly, wrth gwrs, mae'n rhaid inni wneud yn siŵr, pan fyddan nhw'n dweud, 'Dyma beth rŷn ni'n ei wneud,' ein bod ni'n dilyn i fyny a sicrhau bod action yn digwydd o ganlyniad i'r hyn maen nhw'n dweud sydd angen digwydd.
Thank you very much. I do think it's important that we give the new board an opportunity and that we give the new executive an opportunity too. What I don't want to do is to see habitual targets undermining their confidence and their ability to carry on with their work. So, of course, we must ensure that when they say, 'This is what we're going to do,' that we follow up and ensure that there is action as a result of what they say needs to be done.
There are a few points that I'd like to touch upon. First of all, you talked about Tywyn. I'm very aware of the situation in relation to Tywyn, and you will be aware that the reason why Tywyn had to be closed is because we frankly couldn't get the staff. There is a relationship between constant haranguing of a health board and our ability to attract people to work there. There is a relationship. So, I just think it's really important for us to understand the consequences of our actions. Now, what we've done is we've obviously put in a new system there, but that process of trying to recruit is ongoing, including now an attempt at international recruitment. So, all of that is ongoing.
Just in relation to the vascular services, I was very pleased that HIW had said that they no longer see this as a facility that needs the kind of intensive change that they certainly thought was necessary before, but that doesn't mean we're taking the foot off the pedal in relation to that. I met with the coroner in north Wales—both the coroners of north Wales—in the summer to discuss various issues in relation to Betsi Cadwaladr. I have written to them again recently, just to make it clear that we're undertaking an investigation into whether there is a need for an independent inquiry. We haven't come to a conclusion on that yet. But can I just make it clear that the coroner wasn't saying, necessarily, 'I want you to have one.' He was saying, 'Can you have a look at it? Does it reach the level where you think there's a requirement to do it?'
In terms of the appointments, you're quite right. I listed a lot of interim appointments there. Now, clearly, what we had to do was to stabilise the ship very quickly, so there have been a lot of interim appointments. There's been a significant shift in relation to the numbers of people who've moved now from interim to permanent appointments. I think it's gone down from about 32 to about 12, so we're already getting to a better position in relation to interim appointments. The search for the chief executive is starting imminently, and the appointment of the chair is certainly—. The vice-chair is out already, and the appointment of the chair is imminent as well, in terms of the recruitment process. I'm very pleased to say there's been a lot of interest in the number of people who want to serve on the board, both as vice-chair and as independent Members.
Just in terms of mental health, obviously, it's my colleague Lynne Neagle who leads on this, but, certainly, that kind of in-house investigation that happened is something that is now being monitored by the group that overlooks what is happening in Betsi. So, I'm very confident that Lynne Neagle meets with them very, very regularly to make sure that those actions are implemented.
In relation to planned care, I think things are improving significantly. We've got a long way to go and they're a huge health board, so there are still lots of numbers, but if you look at the percentage decrease in the number of people who are waiting for treatment, you see that those are not insignificant numbers that I set out for you there. And, of course, Betsi's consistently either the best performing or the second-best performing health board in relation to cancer. So, I think there is a lot to celebrate.
Obviously, there's work to do in relation to community care as well. A lot of the primary care facilities are run directly by the health board. We're trying to use that, and I think the health board is trying to use that as an opportunity to learn what more they can do in relation to providing best practice in relation to community care.
Mae yna ychydig o bwyntiau yr hoffwn i eu crybwyll. Yn gyntaf oll, fe wnaethoch chi sôn am Dywyn. Rwy'n ymwybodol iawn o'r sefyllfa o ran Tywyn, ac fe fyddwch chi'n ymwybodol mai'r rheswm pam y bu'n rhaid cau Tywyn yw oherwydd nad oeddem yn gallu cael y staff. Mae yna gysylltiad rhwng rhoi pregeth cyson i fwrdd iechyd a'n gallu i ddenu pobl i weithio yno. Mae yna gysylltiad. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni ddeall canlyniadau ein gweithredoedd. Nawr, yr hyn rydyn ni wedi'i wneud yw ein bod ni'n amlwg wedi rhoi system newydd yno, ond mae'r broses honno o geisio recriwtio yn parhau, gan gynnwys ymgais nawr i recriwtio'n rhyngwladol. Felly, mae hyn i gyd yn mynd rhagddo.
O ran y gwasanaethau fasgwlaidd, roeddwn i'n falch iawn bod AGIC wedi dweud nad ydyn nhw erbyn hyn yn ystyried ei fod yn gyfleuster sydd angen y math o newid dwys yr oedden nhw'n sicr yn credu yr oedd ei angen yn flaenorol, ond dydy hynny ddim yn golygu ein bod ni'n tynnu'n troed oddi ar y sbardun o ran hynny. Fe wnes i gyfarfod â'r crwner yn y gogledd—y ddau grwner yn y gogledd—yn yr haf i drafod gwahanol faterion mewn perthynas â Betsi Cadwaladr. Rwyf wedi ysgrifennu atyn nhw eto yn ddiweddar, dim ond i'w gwneud yn glir ein bod ni'n ymchwilio i weld a oes angen ymchwiliad annibynnol. Dydyn ni ddim wedi dod i gasgliad ar hynny eto. Ond a gaf i nodi'n glir nad oedd y crwner yn dweud, o reidrwydd, 'Rwyf am i chi gael un.' Roedd yn dweud, "Allwch chi edrych arno? A yw'n cyrraedd y lefel lle rydych chi'n meddwl bod yna ofyniad i'w gynnal?'
O ran yr apwyntiadau, rydych chi'n hollol gywir. Fe restrais i lawer o benodiadau dros dro yn y fan yna. Nawr, yn amlwg, yr hyn yr oedd yn rhaid i ni ei wneud oedd sefydlogi pethau'n gyflym iawn, felly mae llawer o benodiadau dros dro wedi bod. Mae newid sylweddol wedi bod o ran nifer y bobl sydd wedi symud nawr o benodiadau dros dro i benodiadau parhaol. Rwy'n credu ei fod wedi gostwng o tua 32 i tua 12, felly rydyn ni eisoes yn cyrraedd sefyllfa well o ran penodiadau dros dro. Mae'r broses o chwilio am y prif weithredwr yn dechrau'n fuan, ac mae penodi'r cadeirydd yn sicr—. Mae'r is-gadeirydd allan yn barod, a byddwn ni'n penodi'r cadeirydd yn fuan hefyd, o ran y broses recriwtio. Rwy'n falch iawn o ddweud bod llawer o ddiddordeb wedi bod o ran nifer y bobl sydd eisiau gwasanaethu ar y bwrdd, fel is-gadeirydd ac fel Aelodau annibynnol.
O ran iechyd meddwl, yn amlwg, fy nghyd-Aelod Lynne Neagle sy'n arwain ar hyn, ond, yn sicr, mae'r math yna o ymchwiliad mewnol a ddigwyddodd yn rhywbeth sy'n cael ei fonitro erbyn hyn gan y grŵp sy'n goruchwylio'r hyn sy'n digwydd yn Betsi. Felly, rwy'n hyderus iawn bod Lynne Neagle yn cwrdd â nhw'n rheolaidd iawn, iawn i sicrhau bod y camau hynny'n cael eu rhoi ar waith.
O ran gofal wedi'i gynllunio, rwy'n credu bod pethau'n gwella'n sylweddol. Mae llawer o ffordd i fynd ac maen nhw'n fwrdd iechyd enfawr, felly mae yna niferoedd mawr o hyd, ond os edrychwch chi ar y gostyngiad o ran canran yn nifer y bobl sy'n aros am driniaeth, fe welwch chi nad yw'r niferoedd a nodais i chi yn y fan yna yn rhai di-nod. Ac, wrth gwrs, Betsi yw'r bwrdd iechyd sy'n perfformio orau neu'n perfformio orau ond un yn gyson o ran canser. Felly, rwy'n credu bod llawer i'w ddathlu.
Yn amlwg, mae gwaith i'w wneud o ran gofal cymunedol hefyd. Mae llawer o'r cyfleusterau gofal sylfaenol yn cael eu rhedeg yn uniongyrchol gan y bwrdd iechyd. Rydym yn ceisio defnyddio hynny, ac rwy'n credu bod y bwrdd iechyd yn ceisio defnyddio hynny fel cyfle i ddysgu beth arall y gallan nhw ei wneud o ran darparu arfer gorau mewn perthynas â gofal cymunedol.
I'd like to thank you for your really honest and comprehensive statement covering so many areas of service. It's good to hear also about the positives where Betsi is leading on training and new technologies in the health board. I think that's really important when we're looking to recruit people to north Wales, and it's really good news also that the General Medical Council have given the go-ahead to recruit to the new medical school, starting in September 2024. So, I was wondering what you can tell me about the level of interest in those new positions in north Wales, and what impact it will have on the health care in north Wales. Thank you.
Hoffwn ddiolch i chi am eich datganiad gwirioneddol onest a chynhwysfawr sy'n cwmpasu cynifer o feysydd gwasanaeth. Mae'n dda clywed hefyd am y pethau cadarnhaol y mae Betsi yn eu harwain ar hyfforddiant a thechnolegau newydd yn y bwrdd iechyd. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn pan fyddwn ni'n recriwtio pobl i'r gogledd, ac mae'n newyddion da iawn hefyd fod y Cyngor Meddygol Cyffredinol wedi rhoi sêl bendith i recriwtio i'r ysgol feddygol newydd, gan ddechrau ym mis Medi 2024. Felly, meddwl oeddwn i tybed beth allwch chi ei ddweud wrthyf am lefel y diddordeb yn y swyddi newydd hynny yn y gogledd, a pha effaith y bydd yn ei chael ar ofal iechyd yn y gogledd. Diolch.
Thank you very much. Well, I think it's wonderful that they had that report to say that, actually, north Wales is one of the best places to train as a doctor. I think that's really going to lift morale, and this is about the next generation. That's what's so wonderful about it. We need word to get out, so that more people will apply. I don't think there's going to be a shortage in terms of the numbers of people applying to study medicine in north Wales. I'm really pleased, like you, to see that the GMC has now given their blessing, so that process of recruitment can start in earnest. I spoke to the vice-chancellor of Bangor University at the beginning of this week, and he, I know, was very, very pleased with that GMC blessing, and is looking forward to welcoming the new students. In terms of what that means, I think it's significant, not just for the university, but, obviously, it's really significant for the health board, and I'm hoping that having a medical school so closely tied in with the health board will be transformational and will attract top-class clinicians, on top of the ones we already have there, to come and establish themselves in north Wales.
Diolch yn fawr iawn. Wel, rwy'n credu ei bod yn wych eu bod nhw wedi cael yr adroddiad yna i ddweud, mewn gwirionedd, mai'r gogledd yw un o'r lleoedd gorau i hyfforddi fel meddyg. Rwy'n credu bod hynny'n mynd i godi morâl mewn gwirionedd, ac mae hyn yn ymwneud â'r genhedlaeth nesaf. Dyna beth sydd mor rhyfeddol am y peth. Mae angen i'r newyddion hyn ledaenu, fel y bydd mwy o bobl yn gwneud cais. Dydw i ddim yn credu y bydd prinder o ran nifer y bobl sy'n gwneud cais i astudio meddygaeth yn y gogledd. Rwy'n falch iawn, fel chi, o weld bod y GMC bellach wedi rhoi eu sêl bendith, fel y gall y broses recriwtio ddechrau o ddifrif. Siaradais i ag is-ganghellor Prifysgol Bangor ddechrau'r wythnos hon, ac roedd e, rwy'n gwybod, yn falch iawn, iawn gyda'r sêl bendith honno gan y GMC, ac mae'n edrych ymlaen at groesawu'r myfyrwyr newydd. O ran yr hyn y mae hynny'n ei olygu, rwy'n credu ei fod yn arwyddocaol, nid yn unig i'r brifysgol, ond, yn amlwg, mae'n arwyddocaol iawn i'r bwrdd iechyd, ac rwy'n gobeithio y bydd bod ag ysgol feddygol sydd â chysylltiad mor agos â'r bwrdd iechyd yn drawsnewidiol ac yn denu clinigwyr o'r radd flaenaf, ar ben y rhai sydd gennym yno eisoes, i ddod i sefydlu eu hunain yn y gogledd.
Minister, in your statement, you point out that many wanted to see those changes in the executive management board and, of course, you've said on many occasions in this Chamber that making those changes was not in your gift. So, I ask the question in a wider context, really, outside Betsi as well. Considering you're the health Minister and we're a fairly small nation, do you think that it should be in your gift to make changes to an executive management board? If not, why not? And if you do, what needs to change to make that happen?
Darren Millar mentioned issues around the overpayment to the interim executive for nursing and midwifery. In your statement, you set out that you've been assured that there are now measures in place to make sure that doesn't happen again. But given the significance of this, is there anything more you can say? Can you give any details about what those measures are?
And, finally, you ended by saying, 'Well, these issues aren't going to be resolved overnight', and of course I accept that—these are big, big challenges—but when will the health board be where you want it to be? When will the people of mid Wales have an NHS that they can be proud of? I suppose, you say it can't be overnight, but can you give us a rough estimate date of when you believe that the health board should be in a position where you want it to be?
Gweinidog, yn eich datganiad, rydych chi'n nodi bod llawer eisiau gweld y newidiadau hynny yn y bwrdd rheoli gweithredol ac, wrth gwrs, rydych chi wedi dweud droeon yn y Siambr hon nad oes gennych chi'r pŵer i wneud y newidiadau hynny. Felly, rwy'n gofyn y cwestiwn mewn cyd-destun ehangach, mewn gwirionedd, y tu allan i Betsi hefyd. O ystyried mai chi yw'r Gweinidog iechyd a'n bod yn genedl weddol fach, a ydych chi'n credu y dylai fod gennych chi'r pŵer i wneud newidiadau i fwrdd rheoli gweithredol? Os na, pam ddim? Os ydych chi, beth sydd angen ei newid i wneud i hynny ddigwydd?
Soniodd Darren Millar am faterion yn ymwneud â'r gordaliad i'r swyddog gweithredol dros dro ar gyfer nyrsio a bydwreigiaeth. Yn eich datganiad chi, rydych chi'n nodi eich bod wedi cael sicrwydd bod mesurau bellach ar waith i sicrhau nad yw hynny'n digwydd eto. Ond o ystyried arwyddocâd hyn, a oes unrhyw beth arall y gallwch ei ddweud? A allwch chi roi unrhyw fanylion am y mesurau hyn?
Ac, yn olaf, fe wnaethoch chi orffen drwy ddweud, 'Wel, dydy'r materion hyn ddim yn mynd i gael eu datrys dros nos', ac wrth gwrs rwy'n derbyn hynny—mae'r rhain yn heriau mawr iawn—ond pryd fydd y bwrdd iechyd yn y sefyllfa rydych chi am iddo fod ynddi? Pryd bydd gan bobl y canolbarth GIG y gallant fod yn falch ohono? Mae'n debyg, rydych chi'n dweud na all fod dros nos, ond a allwch chi roi amcan bras i ni o pryd rydych chi'n credu y dylai'r bwrdd iechyd fod mewn sefyllfa rydych chi am iddo fod ynddi?
Thanks very much. Well, Russell, you'll be aware that I have established a governance and accountability review to look at whether we've got the right structure in relation to the relationship between Welsh Government and health boards, and I think there are some really interesting questions for us to explore around that. I do hope that that group will be calling people from the Senedd to give evidence to that, just to give them your views on what you think the situation should be. Because I do think we're in a slightly different situation to Westminster, where there's no accountability, frankly—very, very, little accountability—but I get that this is a smaller nation. So, the question is: how far do you go with that? If a bedpan falls on the floor in Tredegar, it's supposed to resound in the corridors in Whitehall. Well, I sometimes feel like that's the situation, that it's my fault that the bedpan dropped, and I think that's probably taking it too far. So, the issue is how far do you go with that. I think you've got to be a little bit careful in terms of how far you go with directly appointing executives, but I'm very happy to wait for the outcome of the accountability review, and I genuinely have an open mind on this, so let's see what they come up with.
It's not going to be—. We're not going to be able to turn this around overnight; I've been very clear about this. But what I can tell you is that once we've got through this initial stage and this stabilisation phase, and we've been through the discovery phase, we need to be absolutely clear that we know, 'Right. Have we found everything, first?' So, we need to know that we've reached the bottom. I'm hoping that we're there or thereabouts, but what I want to do then is to set out some criteria for what needs to happen to get out of special measures, and we're not there yet, and once we do that, obviously, we'll be able to get a better sense of how long it will take to get there.
Diolch yn fawr. Wel, Russell, byddwch chi'n ymwybodol fy mod i wedi sefydlu adolygiad llywodraethu ac atebolrwydd i ystyried a oes gennym ni'r strwythur cywir o ran y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a byrddau iechyd, ac rwy'n credu bod rhai cwestiynau diddorol iawn i ni eu harchwilio ynghylch hynny. Rwy'n gobeithio y bydd y grŵp hwnnw'n galw ar bobl o'r Senedd i roi tystiolaeth i hynny, dim ond i roi eich barn ar yr hyn yr ydych chi'n credu y dylai'r sefyllfa fod. Oherwydd rwy'n credu ein bod ni mewn sefyllfa ychydig yn wahanol i San Steffan, lle does dim atebolrwydd, a dweud y gwir—ychydig iawn iawn o atebolrwydd—ond rwy'n deall bod hon yn genedl lai. Felly, y cwestiwn yw: pa mor bell ydych chi'n mynd gyda hynny? Os yw padell wely yn disgyn ar y llawr yn Nhredegar, mae i fod i seinio yn y coridorau yn Whitehall. Wel, rwy'n teimlo weithiau mai dyna yw'r sefyllfa, mai fy mai i oedd bod y badell wely wedi disgyn, ac rwy'n credu bod hynny'n mynd â hi'n rhy bell, mae'n debyg. Felly, y cwestiwn yw pa mor bell ydych chi'n mynd gyda hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid i chi fod ychydig yn ofalus o ran pa mor bell rydych chi'n mynd gyda phenodi swyddogion gweithredol yn uniongyrchol, ond rwy'n hapus iawn i aros am ganlyniad yr adolygiad atebolrwydd, ac mae gen i feddwl agored ar hyn, mewn gwirionedd, felly gadewch i ni weld beth maen nhw'n ei nodi.
Dydy e ddim yn mynd i fod—. Dydyn ni ddim yn mynd i allu cyflawni hyn dros nos; rwyf wedi bod yn glir iawn am hyn. Ond yr hyn y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw, unwaith y byddwn ni wedi bod drwy'r cam cychwynnol hwn a'r cyfnod sefydlogi hwn, ac rydym wedi bod drwy'r cam darganfod, mae angen i ni fod yn gwbl glir ein bod ni'n gwybod, 'Iawn. Ydyn ni wedi dod o hyd i bopeth, yn gyntaf?" Felly, mae angen i ni wybod ein bod wedi cyrraedd y gwaelod. Rwy'n gobeithio ein bod ni yno neu bron yno, ond yr hyn rydw i eisiau ei wneud wedyn yw nodi rhai meini prawf ar gyfer yr hyn sydd angen digwydd i ddod allan o fesurau arbennig, a dydyn ni ddim yno eto, ac unwaith y byddwn ni'n gwneud hynny, yn amlwg, byddwn ni'n gallu cael gwell ymdeimlad o ba mor hir y bydd yn ei gymryd i gyrraedd yno.
Good afternoon, Minister. Thank you very much for your report back. It seems that there are changes and movements ahead in relation to Betsi Cadwaladr. Of course, you'll know that part of my region is covered by the health board. I think there are a few concerns. One is obviously the financial issues and the Welsh Government budget, and we've heard earlier what the situation is. So, I just wondered if you could give us an overarching picture of how you see that, if you can, affecting the changes and the plan and the journey that you have moving forward in terms of Betsi Cadwaladr.
And then just the second and the final issue from me is that we all know that health services are all about the patients, the families that they serve, the staff, the people who actually use those facilities, and I just wondered what processes you had for ensuring that both the voices of the staff and the voices of the people who use Betsi Cadwaladr were inputting in terms of their experiences of the services and whether they were feeling that things were moving forward and improving. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Diolch yn fawr iawn am eich adroddiad yn ôl. Mae'n ymddangos bod newidiadau a symudiadau o'n blaenau mewn perthynas â Betsi Cadwaladr. Wrth gwrs, byddwch chi'n gwybod bod rhan o fy rhanbarth i wedi'i gwmpasu gan y bwrdd iechyd. Rwy'n credu bod yna ychydig o bryderon. Un yn amlwg yw'r materion ariannol a chyllideb Llywodraeth Cymru, ac rydym wedi clywed yn gynharach beth yw'r sefyllfa. Felly, tybed a allech chi roi darlun cyffredinol i ni, os gallwch chi, o sut rydych chi'n gweld hynny'n effeithio ar y newidiadau a'r cynllun a'r daith sydd gennych chi wrth fwrw ymlaen o ran Betsi Cadwaladr.
Ac yna yr ail fater a'r olaf gennyf i yw ein bod ni i gyd yn gwybod bod gwasanaethau iechyd yn ymwneud â'r cleifion, y teuluoedd maen nhw'n eu gwasanaethu, y staff, y bobl sy'n defnyddio'r cyfleusterau hynny mewn gwirionedd, a meddwl oeddwn i tybed pa brosesau oedd gennych chi i sicrhau bod lleisiau'r staff a lleisiau'r bobl sy'n defnyddio Betsi Cadwaladr yn cyfrannu o ran eu profiadau o'r gwasanaethau ac a oedden nhw'n teimlo bod pethau'n symud ymlaen ac yn gwella. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn. So, just first of all, in relation to the financial situation, as you're aware, there are significant challenges, not just in relation to Betsi, but across the whole of the health service, and not just in Wales, but across the United Kingdom. Betsi Cadwaladr is no different from the rest of them; I think they've got a forecast deficit of about £134 million, which is not an insignificant amount, and, of course, that means—. It's not that there are cuts happening; it's just that they've projected to overspend. So, the health board has been given more money, but, obviously, if you bring into account inflation and the fact that they have to pay more for energy and they now have to pay for the vaccinations, which have started to roll out, and of course the increases that we gave to the staff, none of that has come with any additional funding. So, what you have to do is to effectively take the money from somewhere else, and that's the challenge that they have, and it's a very, very difficult challenge. So, there'll be more on that in the forthcoming weeks.
Just in terms of the staff and the culture, we had a meeting earlier this week with the health board—or was it last week—and one of the themes that we touched upon was the importance of compassionate leadership. So, just making sure that when you lead—. And this is quite a difficult balance, isn't it? You're trying to turn something around, where you do need to be a little bit directional, because you need to see improvements, but you need to do that without people accusing you of being a bully. So, compassionate leadership is what we're looking for, and that was something that we tried to tease out with the executive board earlier this week. There's 19,000 staff there. What was interesting for me, speaking to them over the summer, was that, actually, a lot of them sense that some things were changing, that the atmosphere is changing somewhat. But there is a long way to go, I think.
Part of the issue, of course, is that the pressure on the service is just intense. The demand just keeps on coming. And however much money you throw at it, if the demand just keeps on coming, and you haven't got the staff, that's going to be very, very difficult for people to deal with. So, it's trying to make sure that there's an appreciation for what they do. I think we, as the public, can do a lot more in that space, and I hope that the public in north Wales will do more to thank the staff for the incredible efforts that they've been undertaking in the face of this very challenging situation in north Wales.
Diolch yn fawr iawn. Felly, yn gyntaf oll, o ran y sefyllfa ariannol, fel y gwyddoch chi, mae heriau sylweddol, nid yn unig mewn perthynas â Betsi, ond ar draws y gwasanaeth iechyd cyfan, ac nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y Deyrnas Unedig. Nid yw Betsi Cadwaladr yn wahanol i'r gweddill ohonyn nhw; rwy'n credu eu bod yn rhagweld diffyg o ryw £134 miliwn, sydd ddim yn swm dibwys, ac, wrth gwrs, mae hynny'n golygu—. Nid bod yna doriadau'n digwydd; ond eu bod wedi rhagweld gorwariant. Felly, mae'r bwrdd iechyd wedi cael mwy o arian, ond, yn amlwg, os ydych chi'n ystyried chwyddiant a'r ffaith bod yn rhaid iddyn nhw dalu mwy am ynni ac maen nhw bellach yn gorfod talu am y brechiadau, sydd wedi dechrau cael eu rhoi, ac wrth gwrs y codiad cyflog y gwnaethom ni ei roi i'r staff, does dim o hynny wedi dod gydag unrhyw gyllid ychwanegol. Felly, yr hyn sy'n rhaid i chi ei wneud yw cymryd yr arian o rywle arall i bob pwrpas, a dyna'r her sydd ganddyn nhw, ac mae'n her anodd iawn, iawn. Felly, bydd mwy am hyn yn yr wythnosau nesaf.
O ran y staff a'r diwylliant, cawsom gyfarfod yn gynharach yr wythnos hon gyda'r bwrdd iechyd—neu ai yr wythnos diwethaf oedd hi—ac un o'r themâu y gwnaethom ni gyffwrdd arni oedd pwysigrwydd arweinyddiaeth dosturiol. Felly, gwneud yn siŵr pan fyddwch chi'n arwain—. Ac mae hwnnw'n gydbwysedd eithaf anodd, on'd yw e? Rydych chi'n ceisio cyflawni rhywbeth, lle mae angen i chi fod ychydig yn gyfeiriadol, oherwydd mae angen i chi weld gwelliannau, ond mae angen i chi wneud hynny heb i bobl eich cyhuddo chi o fod yn fwli. Felly, arweinyddiaeth dosturiol yw'r hyn yr ydym ni'n chwilio amdani, ac roedd hynny'n rhywbeth y gwnaethom geisio mynd i'r afael ag ef gyda'r bwrdd gweithredol yn gynharach yr wythnos hon. Mae 19,000 o staff yno. Yr hyn oedd yn ddiddorol i mi, wrth siarad â nhw dros yr haf, oedd bod llawer ohonyn nhw, mewn gwirionedd, yn synhwyro bod rhai pethau'n newid, bod yr awyrgylch yn newid rhywfaint. Ond mae ffordd bell i fynd, rwy'n credu.
Rhan o'r broblem, wrth gwrs, yw bod y pwysau ar y gwasanaeth yn ddwys iawn. Mae'r galw yn dal i ddod. A faint bynnag o arian rydych chi'n ei daflu ato, os yw'r galw yn dal i ddod, a does gennych chi ddim y staff, mae hynny'n mynd i fod yn anodd iawn, iawn i bobl ymdopi ag ef. Felly, mae angen ceisio sicrhau bod yna werthfawrogiad o'r hyn maen nhw'n ei wneud. Rwy'n credu y gallwn ni, y cyhoedd, wneud llawer mwy yn hyn o beth, ac rwy'n gobeithio y bydd y cyhoedd yn y gogledd yn gwneud mwy i ddiolch i'r staff am yr ymdrechion anhygoel y maen nhw wedi bod yn eu gwneud yn wyneb y sefyllfa heriol iawn hon yn y gogledd.
Firstly, Minister, thank you for a very comprehensive statement today. I do feel that you've addressed many of the issues that have been concerning us for months—well, years, actually.
Seven months ago, as you rightly point out, there was a decision to put the Betsi Cadwaladr board back into special measures—we welcome that—but, of course, that followed a period of many years when this board was in measures for more years than any other health board in the UK. And we still believe that these were only removed for the potential electoral benefit prior to the Senedd elections in 2021. Since then, of course, we've all had to witness numerous negative and, frankly, quite shocking reports: the vascular services, the financial failings report, the auditor general's report, the Ernst & Young report.
It's easy for us to keep going on about all the things that we're really concerned about, but I agree wholeheartedly that whilst highlighting the many failures that we've all seen of this board at senior management, we should also be keen to mention when we are informed, as Members, of any success achieved. So, I was really excited—and I'd like to learn more—about the fact that the health board is the first in the UK to use artificial intelligence to diagnose breast and prostate concerns, and the robotic technology that's taking place now—
Yn gyntaf, Gweinidog, diolch am ddatganiad cynhwysfawr iawn heddiw. Rwy'n teimlo eich bod chi wedi mynd i'r afael â llawer o'r materion sydd wedi bod yn ein poeni ers misoedd—wel, blynyddoedd, mewn gwirionedd.
Saith mis yn ôl, fel y nodwch chi'n briodol, cafwyd penderfyniad i roi bwrdd Betsi Cadwaladr yn ôl mewn mesurau arbennig—rydyn ni'n croesawu hynny—ond, wrth gwrs, roedd hynny yn dilyn cyfnod o flynyddoedd lawer pan oedd y bwrdd hwn mewn mesurau am fwy o flynyddoedd nag unrhyw fwrdd iechyd arall yn y DU. Ac rydyn ni'n dal i gredu mai dim ond ar gyfer y budd etholiadol posibl y cafodd y rhain eu dileu cyn etholiadau'r Senedd yn 2021. Ers hynny, wrth gwrs, rydyn ni i gyd wedi gorfod gweld nifer o adroddiadau negyddol ac, a dweud y gwir, eithaf brawychus: y gwasanaethau fasgwlaidd, yr adroddiad ar fethiannau ariannol, adroddiad yr archwilydd cyffredinol, adroddiad Ernst & Young.
Mae'n hawdd i ni barhau i fynd ymlaen am yr holl bethau yr ydym ni wir yn poeni amdanyn nhw, ond rwy'n cytuno'n llwyr, wrth dynnu sylw at y methiannau niferus yr ydym ni i gyd wedi'u gweld o'r bwrdd hwn ar lefel uwch reolwyr, y dylem ni hefyd fod yn awyddus i grybwyll pan fyddwn ni'n cael gwybod, fel Aelodau, am unrhyw lwyddiant a gyflawnwyd. Felly, roeddwn i'n gyffrous iawn—a hoffwn ddysgu mwy—am y ffaith mai'r bwrdd iechyd yw'r cyntaf yn y DU i ddefnyddio deallusrwydd artiffisial i wneud diagnosis o bryderon y fron a'r prostad, a'r dechnoleg robotig sy'n digwydd nawr—
Can you ask your question, Janet, now, please?
A allwch chi ofyn eich cwestiwn, Janet, nawr, os gwelwch yn dda?
—in orthopaedics. Yes.
Going back to a point that my colleague Darren Millar raised—and it's also been raised by Carolyn—we're glad to know that you've taken on board our real concerns about the restructuring of the senior executive team. So, could you clarify that the new appointments are indeed from outside the organisation and it's not just been people moved into post, and also that those who have left these particular roles, to make way for the new people, have now in fact left Betsi Cadwaladr University Health Board or have had their contracts finished with? Thank you.
—ym maes orthopedeg. Gallaf.
I fynd yn ôl i bwynt a gododd fy nghyd-Aelod Darren Millar—ac mae Carolyn wedi ei godi hefyd—rydyn ni'n falch o wybod eich bod chi wedi ystyried ein pryderon gwirioneddol am ailstrwythuro'r uwch dîm gweithredol. Felly, a wnewch chi egluro bod y penodiadau newydd o'r tu allan i'r sefydliad mewn gwirionedd ac nid pobl sydd wedi symud i'r swyddi, a hefyd fod y rhai sydd wedi gadael y rolau penodol hyn, i wneud lle i'r bobl newydd, bellach wedi gadael Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr neu wedi gorffen eu contractau? Diolch.
Thanks very much. On the issue of us coming out of special measures, of course, we've dealt with that in the past; that was a recommendation to Ministers. But let me just focus in a little bit on the positives, because I do think it's important that we do look at the positives. I think cancer is a good example of where they do things very well in north Wales. They're still not reaching the targets we'd like them to get to, but relative to some of the others in Wales—. It was really exciting to go to the pathology labs in Glan Clwyd to look at how they determine which patients are most likely to develop particular cancers. And if you put them through artificial intelligence, all digitally enabled systems, then you get the result far, far quicker, and it's more accurate. So, it's very, very exciting, I think, and something we should definitely celebrate.
Just in relation to the executive team, I listed to you a whole raft of new people who've come into the organisation. I think it's really important that you don't say that anybody from within the organisation can't be promoted to an executive. I think it's really important that that's not the signal we're giving here. But I'm very excited; there are some really good appointments, I think. I think we should be really confident. I remember bumping into somebody in the Eisteddfod who bounded up to me saying she's the new head of risk in Betsi Cadwaladr. She's from Pen Llŷn and had had an incredible career in London and had come back. I just think these are people who are coming home to help us out, and I think those are things that we should celebrate. There are still a few more to go and, obviously, what we want to see is stabilisation and not all these interim appointments, but a lot of those interim appointments have—[Interruption.] Lots of the people have left the organisation. For example, the executive director of integrated clinical services retired and has left the employment of Betsi Cadwaladr. So, there's a number of people who have left the organisation and, obviously, there are a few disciplinary hearings going on. So, things are moving on, but we're not in a celebratory mood yet.
Diolch yn fawr. O ran y mater ohonom ni'n dod allan o fesurau arbennig, wrth gwrs, rydyn ni wedi delio â hynny yn y gorffennol; roedd hynny'n argymhelliad i'r Gweinidogion. Ond gadewch i mi ganolbwyntio ychydig ar y pethau cadarnhaol, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn edrych ar y pethau cadarnhaol. Rwy'n credu bod canser yn enghraifft dda o ble maen nhw'n gwneud pethau'n dda iawn yn y gogledd. Dydyn nhw dal ddim yn cyrraedd y targedau yr hoffem iddyn nhw eu cyrraedd, ond o'i gymharu â rhai o'r lleill yng Nghymru—. Roedd hi'n gyffrous iawn mynd i'r labordai patholeg yng Nglan Clwyd i edrych ar sut maen nhw'n penderfynu pa gleifion sydd fwyaf tebygol o ddatblygu canserau penodol. Ac os ydych chi'n eu rhoi trwy ddeallusrwydd artiffisial, yr holl systemau sydd wedi'u galluogi'n ddigidol, yna rydych chi'n cael y canlyniad yn llawer iawn cyflymach, ac mae'n fwy cywir. Felly, mae'n gyffrous iawn, iawn rwy'n credu, ac yn rhywbeth y dylem ni ei ddathlu yn bendant.
O ran y tîm gweithredol, rhestrais i chi lu o bobl newydd sydd wedi dod i mewn i'r sefydliad. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad ydych chi'n dweud na ellir dyrchafu unrhyw un o fewn y sefydliad i fod yn swyddog gweithredol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad dyna'r signal rydyn ni'n ei roi yn y fan yma. Ond rwy'n gyffrous iawn; mae yna rai penodiadau da iawn, rwy'n credu. Rwy'n credu y dylem ni fod yn hyderus iawn. Rwy'n cofio taro mewn i rywun yn yr Eisteddfod ddaeth ataf i yn dweud mai hi yw'r pennaeth risg newydd yn Betsi Cadwaladr. Mae hi'n dod o Ben Llŷn ac roedd hi wedi cael gyrfa anhygoel yn Llundain ac wedi dod yn ôl. Rwy'n credu, mae'r rhain yn bobl sy'n dod adref i'n helpu ni, ac rwy'n credu bod y rheini'n bethau y dylem ni eu dathlu. Mae yna ychydig yn fwy ar ôl o hyd ac, yn amlwg, yr hyn yr ydym ni am ei weld yw sefydlogi ac nid yr holl benodiadau dros dro hyn, ond mae llawer o'r penodiadau dros dro hynny wedi—[Torri ar draws.] Mae llawer o bobl wedi gadael y sefydliad. Er enghraifft, ymddeolodd cyfarwyddwr gweithredol y gwasanaethau clinigol integredig ac mae wedi gadael cyflogaeth Betsi Cadwaladr. Felly, mae nifer o bobl wedi gadael y sefydliad ac, yn amlwg, mae yna ambell wrandawiad disgyblu yn cael ei gynnal. Felly, mae pethau'n symud ymlaen, ond dydyn ni ddim mewn hwyliau dathlu eto.
Thank you, Minister, for your statement. As you said, doctors in training have ranked Ysbyty Gwynedd's emergency department as the best place to train in the United Kingdom. That's very much welcome, but what assurance have you had that this sort of example of good work-based culture is actually being shared across the health board, as it most definitely needs to be?
Secondly, Minister, it's vitally important that we don't lose sight of the need to create more twenty-first century integrated healthcare hubs, and I have two examples in my constituency of where hubs are required to replace ageing facilities. I'd be very grateful if you could provide assurance that Betsi Cadwaladr does have the capacity and the focus to deliver on the scoping work that's needed for investment to take place in new hubs.
And thirdly and finally, issues concerning mental health are obviously of concern to everybody. I'd be incredibly grateful if at an appropriate time either your or the Deputy Minister for Mental Health and Well-being were able to attend the cross-party group on mental health to outline how improvements are ongoing at Betsi Cadwaladr and, indeed, across Wales. Diolch.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Fel y dywedoch chi, mae meddygon dan hyfforddiant wedi dweud mai adran frys Ysbyty Gwynedd yw'r lle gorau i hyfforddi yn y Deyrnas Unedig. Mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond pa sicrwydd a gawsoch chi fod y math hwn o esiampl o ddiwylliant da yn y gwaith yn cael ei rannu ar draws y bwrdd iechyd mewn gwirionedd, fel y mae angen gwneud yn bendant?
Yn ail, Gweinidog, mae'n hanfodol bwysig nad ydym yn colli golwg ar yr angen i greu mwy o hybiau gofal iechyd integredig yr unfed ganrif ar hugain, ac mae gen i ddwy enghraifft yn fy etholaeth i o ble mae angen hybiau i gymryd lle cyfleusterau sy'n heneiddio. Byddwn i'n ddiolchgar iawn pe gallech roi sicrwydd bod gan Betsi Cadwaladr y gallu a'r ffocws i gyflawni'r gwaith cwmpasu sydd ei angen er mwyn i fuddsoddiad ddigwydd mewn hybiau newydd.
Ac yn drydydd, ac yn olaf, mae materion sy'n ymwneud ag iechyd meddwl yn amlwg yn peri pryder i bawb. Byddwn i'n hynod ddiolchgar pe byddech chi neu'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ar adeg briodol, yn gallu dod i'r grŵp trawsbleidiol ar iechyd meddwl i amlinellu sut mae gwelliannau'n mynd rhagddynt yn Betsi Cadwaladr ac, yn wir, ledled Cymru. Diolch.
Thanks very much. I thought it was wonderful to hear that they thought Ysbyty Gwynedd was the best place to train, but you're quite right—what we have to do now is to take that best practice and to make sure that that is really shared with the other establishments in north Wales. What was really interesting for me in north Wales in my visits over the summer was that there were some examples of departments where they worked really, really well together across the three key sites, and there were others where they were in their own little domains and they didn't want to play together. And I do think that some leadership here by clinicians would be really useful, just to see—. We've got to keep in mind what is the best for patients here, and just keeping our focus on what is the best for patients I think is the way to look at this. But it was clear to me that the leadership of some clinicians in pulling the three main centres together worked really well in some departments, and not so well in others. I think, again, there are things to be learned there.
Just in terms of the twenty-first century care hubs, you'll understand that we are massively challenged when it comes to capital funding—massively challenged—and already we have made a commitment—I think we're in the final stages, so it might not be a firm, firm commitment, but we're almost there—on the adult mental health unit in Glan Clwyd, which is not going to be cheap; I think we're talking about a £70 million investment. So, that's something that we're looking to see develop. We are looking at developing a new orthopaedic hub in Llandudno, but that's not going to happen unless we see consistent improvements in terms of productivity rates in relation to orthopaedic surgery. They're heading in the right direction, I'm really pleased to say. And then the other thing, of course, is that we get unexpected surprises that knock us out, like reinforced autoclaved aerated concrete. The capital budget is actually a central Welsh Government budget, so when something like RAAC appears in Withybush hospital, where we suddenly have to find £12.8 million to shore up the facility, then things have got to go elsewhere. There's no more money for those things. But in terms of the healthcare hubs, there are six projects that we're looking at in north Wales, and two I'm hoping are going to be developed soon, one in Conwy and one in Penygroes. So, things are moving in relation to those healthcare hubs.
Diolch yn fawr. Roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n wych clywed eu bod nhw'n meddwl mai Ysbyty Gwynedd oedd y lle gorau i hyfforddi, ond rydych chi'n hollol iawn—yr hyn sy'n rhaid i ni ei wneud nawr yw cymryd yr arfer gorau hwnnw a gwneud yn siŵr bod hwnnw'n cael ei rannu mewn gwirionedd gyda'r sefydliadau eraill yn y gogledd. Yr hyn a oedd yn ddiddorol iawn i mi yn y gogledd yn ystod fy ymweliadau dros yr haf oedd bod rhai enghreifftiau o adrannau lle maen nhw'n gweithio'n dda iawn gyda'i gilydd ar draws y tri safle allweddol, ac roedd eraill lle'r oedden nhw yn eu parthau bach eu hunain a doedden nhw ddim eisiau chwarae gyda'i gilydd. Ac rwy'n credu y byddai rhywfaint o arweinyddiaeth yma gan glinigwyr yn ddefnyddiol iawn, dim ond i weld—. Mae'n rhaid i ni gadw mewn cof beth sydd orau i gleifion yn y fan yma, a chadw ein ffocws ar yr hyn sydd orau i gleifion rwy'n credu yw'r ffordd i edrych ar hyn. Ond roedd yn amlwg i mi fod arweinyddiaeth rhai clinigwyr wrth dynnu'r tair prif ganolfan at ei gilydd yn gweithio'n dda iawn mewn rhai adrannau, ac nid cystal mewn eraill. Rwy'n credu unwaith eto fod pethau i'w dysgu yn y fan yna.
O ran hybiau gofal yr unfed ganrif ar hugain, byddwch chi'n deall bod her aruthrol gennym ni o ran cyllid cyfalaf—her aruthrol—ac rydyn ni wedi gwneud ymrwymiad eisoes—rwy'n credu ein bod yn y camau olaf, felly efallai na fydd yn ymrwymiad cwbl gadarn, ond rydyn ni bron yno—ar yr uned iechyd meddwl i oedolion yng Nglan Clwyd, nad yw'n mynd i fod yn rhad; rwy'n credu ein bod ni'n sôn am fuddsoddiad o £70 miliwn. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydyn ni'n edrych i'w weld yn datblygu. Rydyn ni'n edrych ar ddatblygu hyb orthopedig newydd yn Llandudno, ond nid yw hynny'n mynd i ddigwydd oni bai ein bod yn gweld gwelliannau cyson o ran cyfraddau cynhyrchiant mewn perthynas â llawfeddygaeth orthopedig. Maen nhw'n mynd i'r cyfeiriad cywir, rwy'n falch iawn o ddweud. Ac yna'r peth arall, wrth gwrs, yw ein bod yn cael digwyddiadau annisgwyl sy'n ein taro, fel concrit awyredig awtoclafiedig cyfnerth. Mae'r gyllideb gyfalaf yn gyllideb ganolog Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, felly pan fydd rhywbeth fel RAAC yn ymddangos yn ysbyty Llwynhelyg, lle mae'n rhaid i ni ddod o hyd i £12.8 miliwn yn sydyn i atgyfnerthu'r cyfleuster, yna mae'n rhaid i bethau fynd rhywle arall. Does dim mwy o arian ar gyfer y pethau hynny. Ond o ran yr hybiau gofal iechyd, mae chwe phrosiect rydyn ni'n eu hystyried yn y gogledd, ac mae dau rwy'n gobeithio yn mynd i gael eu datblygu'n fuan, un yng Nghonwy ac un ym Mhenygroes. Felly, mae pethau'n datblygu o ran yr hybiau gofal iechyd hynny.
Ac yn olaf, Sam Rowlands.
And finally, Sam Rowlands.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for the statement this afternoon. You were right, I think, to highlight some of the concerns and that you're having a focus around mental health in particular, and orthopaedic services as well. I think your summary towards the end, where you say clearly there's still a lot of work to be done, is probably a fair assessment at the moment.
I just want to make two brief points. I think you were right to highlight some of the successes towards the beginning of your statement, in particular around the use of artificial intelligence and those advances in laser surgery as well, and they are really important. I don't want to belittle those. But the things my residents are coming to me about are what they would see as basic expectations around getting to see their GP quickly and easily, and being seen to quickly and effectively in accident and emergency units as well. So I just wondered, with all this work going on, and all the innovation that's taking place, how are you going to keep that determined focus on making sure those basics—what my residents would see as basics—are being delivered in a good way?
And my second point, very briefly, is that right at the end of your statement you say we're at the start of a long journey, and a journey means that perhaps there's an end to all this at some point, which Russell George was pointing to before. But I wonder what assurances you can continue to give us that the health board won't be pulled out of special measures prematurely, as perhaps has happened in the past, to ensure that that support and that focus continues to be put onto the health board, right until it's performing as we'd all expect it to. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am y datganiad y prynhawn yma. Roeddech chi'n iawn, rwy'n credu, i dynnu sylw at rai o'r pryderon a'ch bod yn canolbwyntio ar iechyd meddwl yn benodol, a gwasanaethau orthopedig hefyd. Rwy'n credu bod eich crynodeb tuag at y diwedd, lle rydych chi'n dweud yn glir bod llawer o waith i'w wneud o hyd, yn asesiad teg ar hyn o bryd fwy na thebyg.
Rwyf eisiau gwneud dau bwynt byr. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn i dynnu sylw at rai o'r llwyddiannau tuag at ddechrau eich datganiad, yn enwedig o ran defnyddio deallusrwydd artiffisial a'r datblygiadau hynny mewn llawdriniaeth laser hefyd, ac maen nhw'n bwysig iawn. Dydw i ddim eisiau bychanu'r rhain. Ond y pethau y mae fy nhrigolion yn dod ataf yn eu cylch yw'r hyn y bydden nhw'n ei ystyried yn ddisgwyliadau sylfaenol o ran gweld eu meddyg teulu yn gyflym ac yn hawdd, a chael eu gweld yn gyflym ac yn effeithiol mewn unedau damweiniau ac achosion brys hefyd. Felly meddwl oeddwn i, gyda'r holl waith hwn yn digwydd, a'r holl arloesi sy'n digwydd, sut ydych chi'n mynd i gadw'r ffocws penderfynol hwnnw ar sicrhau bod y pethau sylfaenol hynny—yr hyn y byddai fy nhrigolion yn ei ystyried yn bethau sylfaenol—yn cael eu cyflawni mewn ffordd dda?
A fy ail bwynt, yn fyr iawn, yw eich bod ar ddiwedd eich datganiad yn dweud ein bod ni ar ddechrau taith hir, ac mae taith yn golygu efallai fod diwedd ar hyn i gyd ar ryw adeg, yr oedd Russell George yn cyfeirio ato yn gynharach. Ond tybed pa sicrwydd y gallwch chi barhau i'w roi inni na fydd y bwrdd iechyd yn cael ei dynnu allan o fesurau arbennig yn rhy gynnar, fel sydd wedi digwydd yn y gorffennol efallai, i sicrhau bod y gefnogaeth honno a'r ffocws hwnnw'n parhau i gael ei roi ar y bwrdd iechyd, hyd nes y bydd yn perfformio fel y byddem ni i gyd yn disgwyl iddo wneud. Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. You're quite right; I think there is a particular focus on mental health, and my colleague Lynne Neagle is, I know, keeping a very, very close eye on what happens in Betsi in relation to mental health. We have seen some improvements in terms of mental health performance as well, so I'm very pleased that that has happened. Eighty-four per cent of adults had their assessments done within 28 days, so that's not a bad figure compared to 73 per cent in February. So that's something I think, again, we should be celebrating, and there has been improvement also in relation to child mental health since February. This is all under special measures, so things are starting to improve, but as I say, there's a long way to go.
You're quite right; we've got to focus on the bread-and-butter issues at the same time. Ninety per cent of people access their healthcare through GP surgeries, 1.5 million people go and see doctors on a monthly basis in Wales, so that's why getting access to a doctor is crucial. But let's be clear: it's not always going to be a doctor. We've got a new model now. It's about making sure that you get to the right person, the most appropriate person for you, and sometimes that's not going to be a doctor. That's why one of the things we've done is we've got the new contract with GPs, and I've certainly noticed in my postbag that the volume in relation to access to GP surgeries has gone down significantly. I'll be very interested to hear if that is the case in—. If you're still hearing lots of noise from particular GP surgeries, I would ask health boards to let me know, because I do think that contract has made a difference, and certainly the volume for me seems to have decreased.
As you say, we're on a journey. What is clear is that we do need to have some criteria for how you get out of special measures. But one of the things that I'll be very keen to avoid is we mustn't hold Betsi up to higher standards than we expect from everyone else, either. You know, there are other health boards that do things really well or do things not so well, so what I don't want is to wait until everything is perfect before taking Betsi out. So, getting those criteria right is going to be really important, but we're not in a position yet to set those criteria.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n hollol iawn; rwy'n credu bod ffocws penodol ar iechyd meddwl, ac mae fy nghyd-Aelod Lynne Neagle, rwy'n gwybod, yn cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd yn Betsi o ran iechyd meddwl. Rydyn ni wedi gweld rhai gwelliannau o ran perfformiad iechyd meddwl hefyd, felly rwy'n falch iawn bod hynny wedi digwydd. Cafodd 84 y cant o oedolion eu hasesu o fewn 28 diwrnod, felly nid yw hynny'n ffigwr gwael o'i gymharu â 73 y cant ym mis Chwefror. Felly, mae hynny, unwaith eto, yn rhywbeth yr wyf yn credu y dylem ni fod yn ei ddathlu, ac mae gwelliant hefyd wedi bod mewn perthynas ag iechyd meddwl plant ers mis Chwefror. Mae hyn i gyd o dan fesurau arbennig, felly mae pethau'n dechrau gwella, ond fel rwy'n ei ddweud, mae yna ffordd bell i fynd.
Rydych chi'n iawn; mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar y materion sylfaenol ar yr un pryd. Mae 90 y cant o bobl yn cael eu gofal iechyd drwy feddygfeydd meddygon teulu, mae 1.5 miliwn o bobl yn mynd i weld meddygon bob mis yng Nghymru, felly dyna pam mae cael gweld meddyg yn hanfodol. Ond gadewch i ni fod yn glir: nid yw bob amser yn mynd i fod yn feddyg. Mae gennym ni fodel newydd nawr. Mae'n ymwneud â sicrhau eich bod yn cyrraedd y person iawn, y person mwyaf priodol i chi, ac weithiau nid yw hynny'n mynd i fod yn feddyg. Dyna pam mai un o'r pethau rydyn ni wedi'i wneud yw bod gennym ni'r contract newydd gyda meddygon teulu, ac rydw i'n sicr wedi sylwi yn fy mag post bod y nifer o ran mynediad i feddygfeydd meddygon teulu wedi gostwng yn sylweddol. Bydd gen i ddiddordeb mawr mewn clywed os yw hynny'n wir yn—. Os ydych chi'n dal i glywed llawer o sŵn gan feddygfeydd meddygon teulu penodol, byddwn i'n gofyn i fyrddau iechyd roi gwybod i mi, oherwydd rwy'n credu bod y contract hwnnw wedi gwneud gwahaniaeth, ac yn sicr mae'n ymddangos i mi fod y nifer wedi gostwng.
Fel rydych chi'n ei ddweud, rydyn ni ar daith. Yr hyn sy'n amlwg yw bod angen i ni fod â rhai meini prawf ar gyfer sut rydych chi'n dod allan o fesurau arbennig. Ond un o'r pethau y byddaf yn awyddus iawn i'w osgoi yw na ddylem ddisgwyl i Betsi gyflawni safonau uwch nag yr ydym yn eu disgwyl gan bawb arall, chwaith. Wyddoch chi, mae yna fyrddau iechyd eraill sy'n gwneud pethau'n dda iawn neu'n gwneud pethau ddim cystal, felly yr hyn dydw i ddim ei eisiau yw aros nes bod popeth yn berffaith cyn tynnu Betsi allan. Felly, mae cael y meini prawf hynny'n iawn yn mynd i fod yn bwysig iawn, ond dydyn ni ddim mewn sefyllfa eto i bennu'r meini prawf hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 6 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip: diweddariad ar genedl noddfa. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.
Item 6 this afternoon is a statement by the Minister for Social Justice and Chief Whip: update on a nation of sanctuary. I call on the Minister, Jane Hutt.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm grateful for the opportunity to update Members on progress over the summer months in relation to our nation of sanctuary programme. According to Home Office data, at 12 September, Wales-based sponsors have now welcomed over 7,050 Ukrainians since the full-scale invasion of Ukraine began in February 2022. We are continuing to provide the best possible support to ensure those arriving in Wales can integrate effectively.
Our successful supersponsor route has now sponsored over 3,200 individuals arriving in the UK. Working closely with local authorities, host families and our third sector partners, we have supported over 2,300 supersponsor arrivals to move on into longer term accommodation, and there are now fewer than 500 individuals continuing to be directly accommodated by the Welsh Government. In line with our longer term move-on strategy, this has enabled us to reduce our initial accommodation estate from over 40 venues to around 10 in current use. We will continue to implement this plan over the coming months, helping all of our guests to find longer term accommodation where they can have more independence and become settled.
Local authorities and the third sector organisations we fund are instrumental in helping us to find sustainable offers of accommodation, particularly given the wider housing pressures across Wales. I also want to pay tribute to the remarkable efforts of local authorities across Wales, particularly Cardiff and the Vale of Glamorgan, in supporting our Afghan families to successfully move on from the Home Office-procured hotels, which closed last month. Despite this enormous challenge, only three families will have to be supported in temporary accommodation. With more notice from the UK Government, even this small number could have been avoided. The team Wales approach has been instrumental, yet again, in preventing the most harmful outcomes from occurring.
Unfortunately, despite the success of these hotel closures, we've also seen some very negative situations developing over the summer. Members are aware of the situation at the Stradey Park Hotel. A multi-agency virtual information service for the Llanelli community was held in August and a question-and-answer session, led by the Home Office, answering the public’s questions—that Q&A will be published very shortly. This is helping to correct the misinformation that has spread in the community. The movement of individuals into the hotel is not imminent, and we continue to work with all partners to promote community understanding and cohesion.
Over the summer Welsh Ministers and leaders of Welsh local authorities met to discuss the many issues with the current operation of the Home Office asylum accommodation system. We all recognise that a different approach is needed to prevent divisive and counterproductive approaches, like that taken at Stradey Park. We and the Welsh Local Government Association will shortly approach the UK Government to seek a revised approach by the Home Office to ensuring that Wales can continue to play a full part in supporting sanctuary seekers based on our principles, which respect our nation of sanctuary vision. For example, it's not acceptable that the Home Office’s accommodation provider takes over hotels and makes the workforce redundant, or that an information vacuum is allowed to develop, which invites exploitation by the far right. We will offer a better way of doing things, informed by experiences and lessons we have learned in recent years.
We have consistently called for quicker decisions in relation to the asylum backlog, but the Home Office’s own figures show that the overall asylum casework backlog now stands at around 175,000 cases. On 20 July the Illegal Migration Act 2023 was given Royal Assent, and this is only likely to make the situation worse. The Home Office has not yet implemented the provisions in the Act requiring the Home Secretary to remove asylum seekers from the UK. This is recognition that the Act is unworkable in its current form. Nevertheless, the Act means that asylum seekers will sit in limbo until the Home Office can decide how to remove individuals from the UK. We expect the Supreme Court to hear the UK Government's appeal in relation to the Rwanda plan next month, which we oppose.
We expect the 2023 Act to have a seriously negative effect on our ability to support asylum seekers to fully integrate into Welsh life. It will mean that UK Ministers can take vulnerable children out of the care of Welsh local authorities and remove them from the UK. It will mean that our Welsh NHS cannot benefit from refugee doctors in the way that we have for many years. And it will mean more people being exploited in our local communities, potentially working illegally and living in perpetual destitution for fear of coming to the attention of Immigration Enforcement. We saw during the pandemic how that fear could undermine good public health practices. Later this year the UK Government will consult on a safe and legal routes cap. We have met with Home Office officials and agreed that we will convene a workshop in Wales to ensure full participation in that consultation. And we will continue to monitor the Act's implementation in the coming months.
Last week I was asked about the work we are doing to continue to provide support to people from Ukraine. We are continuing to urge the UK Government to signal its plans for Ukrainian visa holders in the UK beyond their three-year stay. We are approximately halfway through that visa duration, yet the war rages on. We recognise that the UK needs to act carefully and multilaterally with other countries, but our guests and neighbours need to be able to plan for their future. We are also urging a return of the vital public services integration tariff funding, which was cut for year 2, and continued host 'thank you' payments. Individuals have done a remarkable thing in supporting over 3,800 Ukrainians to arrive in Welsh homes and it is important that the UK Government continues to recognise the huge contribution this is making to supporting and averting homelessness. I am meeting the responsible UK Minister, Felicity Buchan, later this week and will be urging these points.
Finally, I want to give a brief update on our commitment to refresh the 'Nation of Sanctuary' plan. Since the current plan was published in 2019, we have undertaken bold and important interventions, like the supersponsor route, our Afghan welcome and the welcome ticket, the latter of which we have been able to extend until March 2024. Our plan could not predict these developments and we will never be able to predict the refugee crises of the future. Our intention for the next plan is to focus more heavily on the principles that will guide our decision making, with fewer but more tangible outcomes and actions. We hope to consult on this plan in December and publish the refreshed plan in 2024. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am gynnydd dros fisoedd yr haf o ran ein rhaglen cenedl noddfa. Yn ôl data'r Swyddfa Gartref, ar 12 Medi, mae noddwyr o Gymru bellach wedi croesawu dros 7,050 o Wcreiniaid ers i'r ymosodiad llawn ar Wcráin ddechrau ym mis Chwefror 2022. Rydym ni'n parhau i ddarparu'r cymorth gorau posibl i sicrhau y gall y rhai sy'n cyrraedd Cymru integreiddio'n effeithiol.
Mae ein llwybr uwch-noddwyr llwyddiannus bellach wedi noddi dros 3,200 o unigolion sydd wedi cyrraedd y DU. Gan weithio'n agos gydag awdurdodau lleol, teuluoedd lletya a'n partneriaid trydydd sector, rydym ni wedi cynorthwyo dros 2,300 o bobl a ddechreuodd gydag uwch-noddwyr i symud ymlaen i lety tymor hwy, ac erbyn hyn mae llai na 500 o unigolion yn parhau i gael eu lletya'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Yn unol â'n strategaeth symud ymlaen tymor hwy, mae hyn wedi ein galluogi i leihau ein hystâd llety gychwynnol o dros 40 o leoliadau i oddeutu 10 sy'n cael eu defnyddio ar hyn o bryd. Byddwn yn parhau i weithredu'r cynllun hwn dros y misoedd nesaf, gan helpu pob un o'n gwesteion i ddod o hyd i lety tymor hwy lle gallan nhw gael mwy o annibyniaeth ac ymgynefino.
Mae awdurdodau lleol a'r sefydliadau trydydd sector yr ydym ni'n eu hariannu yn allweddol i'n helpu i ddod o hyd i gynigion cynaliadwy o lety, yn enwedig o ystyried y pwysau tai ehangach ledled Cymru. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i ymdrechion rhyfeddol awdurdodau lleol ledled Cymru, yn enwedig Caerdydd a Bro Morgannwg, o ran cynorthwyo ein teuluoedd o Affganistan i symud ymlaen yn llwyddiannus o'r gwestai a gaffaelwyd gan y Swyddfa Gartref, a gaeodd fis diwethaf. Er gwaethaf yr her enfawr hon, dim ond tri theulu fydd yn rhaid iddyn nhw gael eu cynorthwyo mewn llety dros dro. Gyda mwy o rybudd gan Lywodraeth y DU, gellid bod wedi osgoi'r nifer fach hon hyd yn oed. Mae dull tîm Cymru wedi bod yn allweddol, unwaith eto, o ran atal y canlyniadau mwyaf niweidiol rhag digwydd.
Yn anffodus, er gwaethaf llwyddiant cau'r gwestai hyn, rydym ni hefyd wedi gweld rhai sefyllfaoedd negyddol iawn yn datblygu dros yr haf. Mae'r Aelodau yn ymwybodol o'r sefyllfa yng Ngwesty Parc y Strade. Cynhaliwyd rhith-wasanaeth gwybodaeth amlasiantaeth ar gyfer cymuned Llanelli ym mis Awst a chynhaliwyd sesiwn holi ac ateb, dan arweiniad y Swyddfa Gartref, i ateb cwestiynau'r cyhoedd—bydd y sesiwn holi ac ateb honno yn cael ei chyhoeddi yn fuan iawn. Mae hyn yn helpu i gywiro'r gamwybodaeth sydd wedi lledaenu yn y gymuned. Nid yw pobl ar fin cael eu symud i mewn i'r gwesty, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda'r holl bartneriaid i hyrwyddo dealltwriaeth a chydlyniant cymunedol.
Dros yr haf, fe wnaeth Gweinidogion Cymru ac arweinwyr awdurdodau lleol Cymru gyfarfod i drafod y problemau niferus gyda gweithrediad presennol system llety ceiswyr lloches y Swyddfa Gartref. Rydym ni i gyd yn cydnabod bod angen dull gwahanol i atal dulliau ymrannol a gwrthgynhyrchiol, fel yr hyn a welwyd ym Mharc y Strade. Cyn bo hir, byddwn ni a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn cysylltu â Llywodraeth y DU i geisio dull diwygiedig gan y Swyddfa Gartref i sicrhau y gall Cymru barhau i chwarae rhan lawn i gynorthwyo ceiswyr lloches yn seiliedig ar ein hegwyddorion, sy'n parchu ein gweledigaeth o fod yn genedl noddfa. Er enghraifft, nid yw'n dderbyniol bod darparwr llety'r Swyddfa Gartref yn cymryd gwestai drosodd ac yn diswyddo'r gweithlu, neu y caniateir i wactod gwybodaeth ddatblygu, sy'n gwahodd camfanteisio gan y dde eithafol. Byddwn yn cynnig ffordd well o wneud pethau, wedi'i hysbysu gan y profiadau a'r gwersi yr ydym ni wedi eu dysgu yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Rydym ni wedi galw'n gyson am benderfyniadau cyflymach o ran y ceisiadau lloches sydd wedi pentyrru, ond mae ffigurau'r Swyddfa Gartref ei hun yn dangos bod ôl-groniad cyffredinol y gwaith achos lloches oddeutu 175,000 o achosion erbyn hyn. Ar 20 Gorffennaf, rhoddwyd Cydsyniad Brenhinol i Ddeddf Mudo Anghyfreithlon 2023, ac mae hyn fwy na thebyg yn mynd i waethygu'r sefyllfa. Nid yw'r Swyddfa Gartref wedi gweithredu eto y darpariaethau yn y Ddeddf sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i'r Ysgrifennydd Cartref symud ceiswyr lloches o'r DU. Mae hyn yn cydnabod bod y Ddeddf yn anymarferol ar ei ffurf bresennol. Serch hynny, mae'r Ddeddf yn golygu y bydd ceiswyr lloches yn wynebu ansicrwydd tan y gall y Swyddfa Gartref benderfynu sut i symud unigolion o'r DU. Rydym ni'n disgwyl i'r Goruchaf Lys glywed apêl Llywodraeth y DU yng nghyswllt cynllun Rwanda fis nesaf, yr ydym ni'n ei wrthwynebu.
Rydym ni'n disgwyl i Ddeddf 2023 gael effaith negyddol ddifrifol ar ein gallu i gynorthwyo ceiswyr lloches i integreiddio'n llawn i fywyd Cymru. Bydd yn golygu y gall Gweinidogion y DU dynnu plant agored i niwed allan o ofal awdurdodau lleol Cymru a'u hanfon o'r DU. Bydd yn golygu na all ein GIG yng Nghymru elwa o feddygon sy'n ffoaduriaid yn y ffordd yr ydym ni wedi ei wneud ers blynyddoedd lawer. A bydd yn golygu y bydd mwy o bobl yn cael eu hecsbloetio yn ein cymunedau lleol, o bosibl yn gweithio'n anghyfreithlon ac yn byw mewn amddifadedd parhaus yn ofni dod i sylw swyddogion mewnfudo. Gwelsom yn ystod y pandemig sut y gallai'r ofn hwnnw danseilio arferion iechyd cyhoeddus da. Yn ddiweddarach eleni, bydd Llywodraeth y DU yn ymgynghori ar drothwy llwybrau diogel a chyfreithiol. Rydym ni wedi cyfarfod â swyddogion y Swyddfa Gartref ac wedi cytuno y byddwn ni'n ymgynnull gweithdy yng Nghymru i sicrhau cyfranogiad llawn yn yr ymgynghoriad hwnnw. A byddwn yn parhau i fonitro gweithrediad y Ddeddf yn ystod y misoedd nesaf.
Yr wythnos diwethaf cefais fy holi am y gwaith yr ydym ni'n ei wneud i barhau i ddarparu cymorth i bobl o Wcráin. Rydym ni'n parhau i annog Llywodraeth y DU i rannu ei chynlluniau ar gyfer deiliaid fisa o Wcráin yn y DU y tu hwnt i'w harhosiad tair blynedd. Rydym ni tua hanner ffordd trwy'r cyfnod fisa hwnnw, ac eto mae'r rhyfel yn dal yn ei anterth. Rydym ni'n cydnabod bod angen i'r DU weithredu'n ofalus ac ar y cyd â gwledydd eraill, ond mae angen i'n gwesteion a'n cymdogion allu cynllunio ar gyfer eu dyfodol. Rydym ni hefyd yn annog ailgyflwyno'r cyllid tariff integreiddio gwasanaethau cyhoeddus hanfodol, a gafodd ei dorri ar gyfer blwyddyn 2, a pharhau i gynnig taliadau 'diolch' i letywyr. Mae unigolion wedi gwneud peth rhyfeddol o ran cynorthwyo dros 3,800 o Wcreiniaid i gyrraedd cartrefi Cymru ac mae'n bwysig bod Llywodraeth y DU yn parhau i gydnabod y cyfraniad enfawr y mae hyn yn ei wneud at gynorthwyo ac osgoi digartrefedd. Rwy'n cyfarfod â Gweinidog cyfrifol y DU, Felicity Buchan, yn ddiweddarach yr wythnos hon a byddaf yn pwysleisio'r pwyntiau hyn.
Yn olaf, hoffwn roi diweddariad cryno ar ein hymrwymiad i adnewyddu'r cynllun 'Cenedl Noddfa'. Ers cyhoeddi'r cynllun presennol yn 2019, rydym ni wedi ymgymryd ag ymyriadau beiddgar a phwysig, fel y llwybr uwch-noddwyr, ein croeso i bobl o Affganistan a'r tocyn croeso, yr olaf o'r rhain yr ydym ni wedi gallu ei ymestyn tan fis Mawrth 2024. Ni allai ein cynllun ragweld y datblygiadau hyn ac ni fyddwn byth yn gallu rhagweld argyfyngau ffoaduriaid y dyfodol. Ein bwriad ar gyfer y cynllun nesaf yw canolbwyntio'n fwy manwl ar yr egwyddorion a fydd yn llywio ein penderfyniadau, gyda llai o ganlyniadau a chamau gweithredu, ond sy'n fwy sylweddol. Rydym ni'n gobeithio ymgynghori ar y cynllun hwn ym mis Rhagfyr a chyhoeddi'r cynllun diwygiedig yn 2024. Diolch.
[Inaudible.]—'sanctuary' applies to how people are treated when they come here, where, as we heard, immigration policy is restricted to the UK Government. Although the Illegal Migration Act 2023 places a duty on the Secretary of State to make arrangements as soon as reasonably practical to remove any person who enters the UK illegally and has not come directly from a country where their life and liberty were threatened, we all share concerns about unaccompanied asylum-seeking children and young people. Does the Minister therefore acknowledge that the UK Government has stated that it will only remove an unaccompanied child from the UK before they turn 18 years old in very limited circumstances, such as to reunite them with family members?
Home Office figures show that there were 112,294 asylum seekers receiving support from local authorities across the UK on 31 March. How does the Minister respond to the statistics in this, showing that Wales has the lowest number of asylum seekers seeking support from local authorities amongst the 12 UK nations and regions, even below Northern Ireland, with its smaller population? As my own casework attests, many people in Wales are stuck on housing waiting lists in temporary and unsuitable housing because of the social, unaffordable housing supply crisis in Wales. Responding to your refugee statement in June, I note that I had raised the issue of housing and proposed modular housing as part of the solution. In your response to me on 9 May, you referred to the need to move our Ukrainian guests into longer term accommodation, some of which is modular accommodation, developed across Wales. So, what, if any, specific allocation is being provided for refugees, including the approximate 500 individuals continuing to be directly accommodated by the Welsh Government you refer to? I also referred to the £150 million fund to help Ukrainians into their own homes formerly announced by the UK Government, including £8 million for Wales, and asked you to confirm how this would be allocated. In your response, you referred to the transitional accommodation capital programme, describing this as
'a range of accommodation solutions across Wales, not just modular housing, but also bringing void or mothball properties back into use, converting buildings, demolition, and new build as well.'
You also stated that you’re establishing a ministerial board and broadening the scope of the existing refugee taskforce, and that some of the areas you will look at include the difficulties that asylum seekers face when trying to gain access to NHS services, and concerns around a lack of sufficient accommodation for Ukrainian refugees that are being sponsored by the Welsh Government; of course, you’ve already made some reference to that. So, what is the current position regarding each of the areas being considered by this taskforce, with evidence and statistics?
I’ve previously highlighted concerns raised by residents of Northop Hall, Flintshire, over plans to house 400 single male asylum seekers in the former Northop Hall Country House Hotel, and subsequently met the residents already living on the proposed site. Although this is a Home Office matter, and I’ve repeatedly referred it to them accordingly, do you agree that the rights and vulnerabilities of people already living on a proposed asylum-seeker accommodation site should be paramount from the outset?
The EU has once again been at the centre of a UK debate about taking asylum seekers arriving in the UK from the continent. How do you respond to the EU deal to overhaul the EU’s asylum processes, ensuring that certain asylum seekers get processed immediately at the border, making it easier to return those whose applications are rejected and allowing EU countries to stop processing people at the border if they reach a limit?
Further, how do you respond to yesterday’s pledge by the EU’s Commission President for the swift return of migrants who don’t qualify to stay in the EU to their home countries, a crackdown on the brutal business of migrant smuggling, and exploring options to expand existing naval missions in the Mediterranean, or to work on new ones?
Finally on a positive note, will you join me, as president of NWAMI, Networking for World Awareness of Multicultural Integration, in wishing them a successful international integration day event on 15 October?
[Anghlywadwy.] —mae 'noddfa' yn berthnasol i sut mae pobl yn cael eu trin pan fyddan nhw'n dod yma, lle, fel y clywsom ni, mae polisi mewnfudo wedi'i gyfyngu i Lywodraeth y DU. Er bod Deddf Mudo Anghyfreithlon 2023 yn ei gwneud yn ddyletswydd ar yr Ysgrifennydd Gwladol i wneud trefniadau cyn gynted ag y bo'n rhesymol ymarferol i symud unrhyw un sy'n dod i'r DU yn anghyfreithlon ac nad yw wedi dod yn uniongyrchol o wlad lle roedd bygythiad i'w fywyd a'i ryddid, rydym ni i gyd yn rhannu pryderon am blant a phobl ifanc ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches. A yw'r Gweinidog yn cydnabod felly bod Llywodraeth y DU wedi datgan y bydd yn symud plentyn o'r DU cyn iddo droi'n 18 oed o dan amgylchiadau cyfyngedig iawn yn unig, fel ei aduno gydag aelodau o'i deulu?
Mae ffigurau'r Swyddfa Gartref yn dangos bod 112,294 o geiswyr lloches yn derbyn cymorth gan awdurdodau lleol ar draws y DU ar 31 Mawrth. Sut mae'r Gweinidog yn ymateb i'r ystadegau yn hyn o beth, sy'n dangos mai Cymru sydd â'r nifer leiaf o geiswyr lloches sy'n ceisio cymorth gan awdurdodau lleol ymhlith 12 gwlad a rhanbarth y DU, hyd yn oed yn is na Gogledd Iwerddon, â'i phoblogaeth lai? Fel y mae fy ngwaith achos fy hun yn tystio, mae llawer o bobl yng Nghymru yn methu â chael oddi ar restrau aros am dai, yn byw mewn tai dros dro ac anaddas oherwydd yr argyfwng cyflenwad tai cymdeithasol, anfforddiadwy yng Nghymru. Wrth ymateb i'ch datganiad ar ffoaduriaid ym mis Mehefin, sylwaf fy mod i wedi codi mater tai ac wedi cynnig tai modiwlaidd yn rhan o'r ateb. Yn eich ymateb i mi ar 9 Mai, fe wnaethoch chi gyfeirio at yr angen i symud ein gwesteion o Wcráin i lety tymor hwy, y mae rhywfaint ohono'n lety modiwlaidd, a ddatblygwyd ledled Cymru. Felly, pa ddyraniad penodol, os o gwbl, sy'n cael ei ddarparu ar gyfer ffoaduriaid, gan gynnwys y nifer fras o 500 o unigolion sy'n parhau i gael eu lletya yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw? Cyfeiriais hefyd at y gronfa o £150 miliwn i helpu Wcreiniaid i mewn i'w cartrefi eu hunain a gyhoeddwyd yn flaenorol gan Lywodraeth y DU, gan gynnwys £8 miliwn i Gymru, a gofynnais i chi gadarnhau sut y byddai'r arian hwn yn cael ei ddyrannu. Yn eich ymateb, fe wnaethoch chi gyfeirio at y rhaglen gyfalaf llety trosiannol, gan ddisgrifio hon fel
'amrywiaeth o atebion llety ledled Cymru, nid tai modiwlaidd yn unig, ond hefyd dod ag eiddo gwag neu segur yn ôl i ddefnydd, gan drosi adeiladau, dymchwel, ac adeiladu rhai newydd hefyd.'
Fe wnaethoch chi ddweud hefyd eich bod chi'n sefydlu bwrdd gweinidogol ac yn ehangu cwmpas y tasglu ffoaduriaid presennol, a bod rhai o'r meysydd y byddwch chi'n eu hystyried yn cynnwys yr anawsterau y mae ceiswyr lloches yn eu hwynebu wrth geisio cael mynediad at wasanaethau'r GIG, a phryderon ynghylch diffyg llety digonol i ffoaduriaid o Wcráin sy'n cael eu noddi gan Lywodraeth Cymru; wrth gwrs, rydych chi eisoes wedi cyfeirio at hynny. Felly, beth yw'r sefyllfa bresennol o ran pob un o'r meysydd sy'n cael eu hystyried gan y tasglu hwn, gyda thystiolaeth ac ystadegau?
Rwyf i eisoes wedi tynnu sylw at bryderon a godwyd gan drigolion Neuadd Llaneurgain, Sir y Fflint, ynghylch cynlluniau i gartrefu 400 o geiswyr lloches gwrywaidd sengl yn hen Westy Northop Hall, ac rwyf i wedi cyfarfod ers hynny gyda'r preswylwyr sydd eisoes yn byw ar y safle arfaethedig. Er mai mater i'r Swyddfa Gartref yw hwn, ac rwyf wedi ei gyfeirio atyn nhw dro ar ôl tro yn unol â hynny, a ydych chi'n cytuno y dylai hawliau ac natur agored i niwed pobl sydd eisoes yn byw ar safle llety ceiswyr lloches arfaethedig fod yn hollbwysig o'r cychwyn cyntaf?
Unwaith eto, mae'r UE wedi bod yn ganolog i ddadl yn y DU am gymryd ceiswyr lloches sy'n cyrraedd y DU o'r cyfandir. Sut ydych chi'n ymateb i gytundeb yr UE i ailwampio prosesau lloches yr UE, gan sicrhau bod rhai ceiswyr lloches yn cael eu prosesu ar unwaith ar y ffin, gan ei gwneud hi'n haws dychwelyd y rhai y mae eu ceisiadau'n cael eu gwrthod a chaniatáu i wledydd yr UE roi'r gorau i brosesu pobl ar y ffin os ydyn nhw'n cyrraedd terfyn?
Hefyd, sut ydych chi'n ymateb i addewid ddoe gan Arlywydd Comisiwn yr UE ar gyfer dychwelyd yn gyflym ymfudwyr nad ydyn nhw'n gymwys i aros yn yr UE i'w gwledydd cartref, ymdrin yn llym â busnes creulon smyglo mudwyr, ac archwilio opsiynau i ehangu cenadaethau morwrol presennol ym Môr y Canoldir, neu i weithio ar rai newydd?
Yn olaf ar nodyn cadarnhaol, a wnewch chi ymuno â mi, fel llywydd NWAMI, Networking for World Awareness of Multicultural Integration, i ddymuno digwyddiad diwrnod integreiddio rhyngwladol llwyddiannus iddyn nhw ar 15 Hydref?
Thank you for those questions, and of course, as you say, very much in line with the 1951 UN convention on refugees—which I do believe is in jeopardy because of the policies of the UK Government—sanctuary is how we treat people when they arrive here, how we treat people when they arrive here in Wales, and thank you for recognising that and for the work that you’ve done, and can I just—? Yes, NWAMI: can I also praise them and recognise the work that they’ve done and join you in that last point, with that recognition, in the region that you represent?
And I think, yes, it is about how we treat people when they arrive here, and that’s where the corrosive impact of the policies of the UK Government, particularly the Illegal Migration Act, is so undermining that opportunity, but I’m glad that you’ve acknowledged the needs of unaccompanied asylum-seeker children, and I’m glad also that there has been some reassurance as far as intervention is concerned from the UK Government. But we have to face the fact that we now have an Act—the Illegal Migration Bill received Royal Assent; it is now an Act—and, of course, what it is doing in law is actually undermining the lead authority’s role, our social workers in Wales, in assessing what’s in the best interest of children in their care. And we've said, as I have said to the Home Secretary directly, it's not acceptable for the UK Government to remove children from care in Wales regardless of the views of professional social workers about what is in that child's interest. And that is on the statute book, so we have to ensure that this does not undermine our devolved powers as it seeks to do.
Diolch am y cwestiynau yna, ac wrth gwrs, fel y dywedwch chi, yn gwbl unol â chonfensiwn 1951 y Cenhedloedd Unedig ar ffoaduriaid—yr wyf i'n credu sydd mewn perygl oherwydd polisïau Llywodraeth y DU—noddfa yw sut rydym ni'n trin pobl pan fyddan nhw'n cyrraedd yma, sut rydym ni'n trin pobl pan fyddan nhw'n cyrraedd yma yng Nghymru, a diolch am gydnabod hynny ac am y gwaith yr ydych chi wedi ei wneud, ac a gaf i ddim ond—? Ie, NWAMI: a gaf i eu canmol hwythau hefyd a chydnabod y gwaith y maen nhw wedi ei wneud ac ymuno â chi yn y sylw olaf yna, gyda'r gydnabyddiaeth honno, yn y rhanbarth yr ydych chi'n ei gynrychioli?
Ac rwy'n credu, ydy, mae'n ymwneud â sut rydym ni'n trin pobl pan fyddan nhw'n cyrraedd yma, a dyna lle mae effaith ddeifiol polisïau Llywodraeth y DU, yn enwedig y Ddeddf Mudo Anghyfreithlon, yn tanseilio'r cyfle hwnnw gymaint, ond rwy'n falch eich bod chi wedi cydnabod anghenion plant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches, ac rwy'n falch hefyd y bu rhywfaint o sicrwydd o ran ymyrraeth gan Lywodraeth y DU. Ond mae'n rhaid i ni wynebu'r ffaith bod gennym ni Ddeddf bellach—cafodd y Bil Mudo Anghyfreithlon Gydsyniad Brenhinol; mae bellach yn Ddeddf—ac, wrth gwrs, yr hyn y mae'n ei wneud yn y gyfraith yw tanseilio mewn gwirionedd swyddogaeth yr awdurdod arweiniol, ein gweithwyr cymdeithasol yng Nghymru, o ran asesu'r hyn sydd er budd pennaf plant yn eu gofal. Ac rydym ni wedi dweud, fel yr wyf i wedi ei ddweud wrth yr Ysgrifennydd Cartref yn uniongyrchol, nad yw'n dderbyniol i Lywodraeth y DU dynnu plant o ofal yng Nghymru waeth beth yw barn gweithwyr cymdeithasol proffesiynol am yr hyn sydd er budd y plentyn hwnnw. Ac mae hynny ar y llyfr statud, felly mae'n rhaid i ni sicrhau nad yw hyn yn tanseilio ein pwerau datganoledig fel y mae'n ceisio ei wneud.
Now, I think, of course, we seek to welcome and integrate, but this very much depends on the role of the Home Office—for us to play our part. That's why, and I've mentioned in my statement, we are working with the Welsh Local Government Association to actually engage with the Home Office. And I've said in my statement that we are going to be presenting to the UK Government the opportunity for us to take a stronger all-Wales responsibility in terms of dispersal, but our local authorities, our leaders who I met in the summer, want to undertake that role.
But, of course, the problem is that the Home Office seems to be incapable of getting this right. We have to depend very much on the Home Office, and the Home Office's provider—a private sector provider—that is seeking access to hotels, very inappropriately as we know with Stradey Park, and a lack of information. And that, of course, leads to community cohesion difficulties, experienced in your constituency in terms of Northop Hall. If they could not only engage more fully in terms of community support and information, which we pressed and pressed for and we managed to get that community information Q&A eventually after weeks of that conflict and the community difficulties that have been placed in Llanelli because the Home Office just would not explain what was happening, who was coming, when they were coming, quite apart from the fact that I said that they had made everybody in that hotel redundant—lost jobs that caused so much community concern and loss.
So, what we've got to do, and what we've said with local authorities to the Home Office, is to better understand the scope and scale of the issue to enable other bodies to have that advanced information as far as possible to make sure that—. Actually, in terms of their commitment in recent weeks, they said that they will address that backlog in terms of the asylum considerations. We need to actually see, 'Well, is this going to make a difference?'—175,000 at present. This is where we have to ensure that there is a change.
Now, of course, there are important things that are developing in terms of our transitional capital grant aid, which has been made available by the Minister for Climate Change. Can I say that I chair the nation of sanctuary ministerial board and, of course—in fact, we're having a meeting tomorrow—we cover all of the issues that I've outlined in my report: updates on Ukraine and the fact that we are managing, with the help of all local authorities, the third sector and communities and host families, to support Ukrainian guests here. And I met with many of them in Caerphilly only 10 days ago, and talked about the issues that are affecting them.
The transitional accommodation capital programme is funding a range of projects, including bringing empty properties back into use. That's a key route to it as well as the modular housing, remodelling and converting existing building acquisitions, and the modular units we've seen are not only in Cardiff, but the Minister for Climate Change was visiting some of the developments in the summer and, indeed, there are modular developments across Wales. But it is true also that local authorities are looking to those other aspects and prospects in terms of empty properties.
But they are actually seeking, in the first year, with that £76 million to local authorities, to bring forward 936 homes. There are new applications for this financial year and we'll be continuing to work with our registered social landlords and local authorities to deliver those homes so that we can move on and see that this is about meeting all housing needs because, as you say, Mark, this is about the housing needs of Wales—it's about the housing needs of Wales—and that's part of the way in which we move forward in terms of community cohesion and support. So, as you say, from the start it is about sanctuaries, how we treat people. We want to have more control over how we can then welcome and support the sanctuary seekers to come to Wales, like we've done with our Afghan refugees and guests, like we've done with our Ukrainians, like we did with our Syrian refugees. And our local authorities are geared up to working together to ensure that this can happen.
Nawr, rwy'n credu, wrth gwrs, ein bod ni'n ceisio croesawu ac integreiddio, ond mae hyn yn dibynnu'n fawr ar swyddogaeth y Swyddfa Gartref—i ni chwarae ein rhan. Dyna pam, ac rwyf i wedi sôn yn fy natganiad, ein bod ni'n gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i drafod mewn gwirionedd â'r Swyddfa Gartref. Ac rwyf i wedi dweud yn fy natganiad y byddwn ni'n cyflwyno i Lywodraeth y DU y cyfle i ni gymryd cyfrifoldeb Cymru gyfan cryfach o ran gwasgaru, ond mae ein hawdurdodau lleol, ein harweinwyr y gwnes i gyfarfod â nhw yn yr haf, eisiau cyflawni'r swyddogaeth honno.
Ond, wrth gwrs, y broblem yw ei bod hi'n ymddangos na all y Swyddfa Gartref ymdrin yn iawn â hyn. Mae'n rhaid i ni ddibynnu'n fawr ar y Swyddfa Gartref, a darparwr y Swyddfa Gartref—darparwr sector preifat—sy'n ceisio mynediad at westai, yn amhriodol iawn fel y gwyddom gyda Pharc y Strade, a diffyg gwybodaeth. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn arwain at anawsterau cydlyniant cymunedol, a welwyd yn eich etholaeth chi o ran Neuadd Llaneurgain. Pe baen nhw nid yn unig yn gallu ymgysylltu'n llawnach o ran cymorth a gwybodaeth gymunedol, y gwnaethom ni bwyso a phwyso amdanyn nhw ac fe wnaethom ni lwyddo i gael y sesiwn holi ac ateb gwybodaeth gymunedol honno yn y pen draw ar ôl wythnosau o'r gwrthdaro hwnnw a'r anawsterau cymunedol a achoswyd yn Llanelli gan nad oedd y Swyddfa Gartref yn fodlon esbonio beth oedd yn digwydd, pwy oedd yn dod, pryd roedden nhw'n dod, heb sôn am y ffaith a nodwyd gen i eu bod nhw wedi diswyddo pawb yn y gwesty hwnnw—swyddi a gollwyd a achosodd gymaint o bryder a cholled cymunedol.
Felly, yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud, a'r hyn yr ydym ni wedi ei ddweud gydag awdurdodau lleol wrth y Swyddfa Gartref, yw deall cwmpas a graddfa'r mater yn well er mwyn galluogi cyrff eraill i gael yr wybodaeth uwch honno cyn belled â phosibl i wneud yn siŵr bod—. A dweud y gwir, o ran eu hymrwymiad yn ystod yr wythnosau diwethaf, fe wnaethon nhw ddweud y byddan nhw'n mynd i'r afael â'r ôl-groniad hwnnw o ran yr ystyriaethau lloches. Mae angen i ni weld mewn gwirionedd 'Wel, a yw hyn yn mynd i wneud gwahaniaeth?' —175,000 ar hyn o bryd. Dyma lle mae'n rhaid i ni sicrhau bod newid.
Nawr, wrth gwrs, ceir pethau pwysig sy'n datblygu o ran ein cymorth grant cyfalaf trosiannol, sydd wedi cael ei wneud ar gael gan y Gweinidog Newid Hinsawdd. A gaf i ddweud fy mod i'n cadeirio'r bwrdd gweinidogol cenedl noddfa ac, wrth gwrs—a dweud y gwir, rydym ni'n cyfarfod yfory—rydym ni'n ymdrin â'r holl faterion yr wyf i wedi eu hamlinellu yn fy adroddiad: diweddariadau ar Wcráin a'r ffaith ein bod ni'n llwyddo, gyda chymorth yr holl awdurdodau lleol, y trydydd sector a chymunedau a theuluoedd lletyol, i gynorthwyo gwesteion o Wcráin yma. Ac fe wnes i gyfarfod â llawer ohonyn nhw yng Nghaerffili dim ond 10 diwrnod yn ôl, a siaradais am y materion sy'n effeithio arnyn nhw.
Mae'r rhaglen gyfalaf llety trosiannol yn ariannu amrywiaeth o brosiectau, gan gynnwys dod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd. Mae hwnnw'n llwybr allweddol iddo yn ogystal â'r tai modiwlaidd, ailfodelu a throsi adeiladau presennol, ac mae'r unedau modiwlaidd yr ydym ni wedi eu gweld nid yn unig yng Nghaerdydd, ond roedd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ymweld â rhai o'r datblygiadau yn yr haf ac, yn wir, ceir datblygiadau modiwlaidd ledled Cymru. Ond mae'n wir hefyd bod awdurdodau lleol yn edrych ar yr agweddau a'r rhagolygon eraill hynny o ran eiddo gwag.
Ond maen nhw'n bwriadu mewn gwirionedd, yn y flwyddyn gyntaf, gyda'r £76 miliwn hwnnw i awdurdodau lleol, cyflwyno 936 o gartrefi. Ceir ceisiadau newydd ar gyfer y flwyddyn ariannol hon a byddwn yn parhau i weithio gyda'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac awdurdodau lleol i ddarparu'r cartrefi hynny fel y gallwn ni symud ymlaen a gweld bod hyn yn ymwneud â diwallu'r holl anghenion tai oherwydd, fel y dywedwch chi, Mark, mae hyn yn ymwneud ag anghenion tai Cymru—mae'n ymwneud ag anghenion tai Cymru—ac mae hynny'n rhan o'r ffordd yr ydym ni'n symud ymlaen o ran cydlyniant a chymorth cymunedol. Felly, fel y dywedwch chi, o'r dechrau mae'n ymwneud â noddfa, sut rydym ni'n trin pobl. Hoffem ni gael mwy o reolaeth dros sut y gallwn ni wedyn groesawu a chynorthwyo'r ceiswyr lloches i ddod i Gymru, fel yr ydym ni wedi ei wneud gyda'n ffoaduriaid a'n gwesteion o Affganistan, fel yr ydym ni wedi ei wneud gyda'n gwesteion o Wcráin, fel y gwnaethom ni gyda'n ffoaduriaid o Syria. Ac mae ein hawdurdodau lleol yn barod i gydweithio i sicrhau y gall hyn ddigwydd.
The most depressing aspect of politics, in my opinion, is when vulnerable people are used as political footballs. Their lives, interests and well-being are not seen in a human context but in an ideological context. How often over the last months have we seen those who have had to risk their very lives to get to our shores, risk the lives of their children, because there are no safe and legal routes for them? How often have we seen the needs and welfare of these desperate people, who are our brothers and sisters, reduced to political pawns, the subject of nakedly populist rhetoric designed not to help address their needs but to win elections? It's depressing and completely incongruous with Wales's commitment to being a nation of sanctuary.
Those who support refugees, like the chief executive of Care4Calais, has said that instead of injecting some decency and compassion into the debate about refugees last week, UK Labour chose to mirror the gimmicks and divisive rhetoric employed by the Conservatives. Do you agree, Minister, that Keir Starmer's self-stated main aim of ensuring that people did not make it across the channel in the first place, that his focus to 'smash the gangs', and choice of language, is, in the words of the new president of the TUC, Matt Wrack, in danger of pandering to the right-wing Tory rhetoric on immigration?
You say in your statement that you want to see a heavier focus on principles in the refreshed 'Nation of Sanctuary' plan. Do you agree with Plaid Cymru that we must champion a different approach to refugees that emphasises the importance of a shared humanity that underpins the refugee convention? Your Government want Wales to be a nation of sanctuary, yet Keir Starmer opposes devolving key powers to Wales to make this ambition a reality, such as welfare and social security. If we want to build a compassionate country that supports refugees, do you agree we must have the powers to do so? We must have the powers to support those principles.
Despite the tough rhetoric, Keir Starmer hasn't outlined how he will address the real issues facing refugees and asylum seekers, such as the need for better accommodation, better accessibility of legal advice, and how the human rights of people will be respected as part of any returns agreement with the EU. So, if we do see a UK Labour Government after the next general election, how will the Welsh Labour Government ensure that Wales remains a nation of sanctuary, and what conversations have you had with the Labour leader about how his stance might affect the Welsh Government's approach to asylum seekers?
I want to associate Plaid Cymru with your comments, Minister, about the team Wales approach. But, as I raised last week with you the situation we have seen develop in Llanelli, which Members will have seen there, and indeed outside our Senedd today, the dangers of the UK's misguided and cruel policies have led to disinformation creating division, hatred and racism, and far-right groups, as you say, taking advantage of local people's concerns. You say in your statement you'll offer a better way of doing things, which I take to mean supporting people in our communities. So, how will you support local authorities to do so? What practical steps, as well as ensuring better information, as you just outlined, can you take?
You also mentioned in your statement the welcome ticket as one of the measures being taken by the Welsh Government to ensure refugees are welcome here and help them integrate into society. Groups who support refugees, such as Swansea City of Sanctuary, have raised cases with me, and last week I raised with you concerns regarding eligible refugees being refused travel on public transport, which has led to discriminatory treatment and, in some cases, racist attacks. Minister, could you update the Senedd on what action has been taken by the Government since I raised this with you to ensure that refugees aren't experiencing humiliation and racism when trying to access the free public transport for which they are eligible?
Asylum seekers have also been provided with travel tickets to get to workshops and activities by the organisers, and they have also been affected by this. Have you contacted, as I asked, all bus and train companies that operate in Wales to make sure they are complying with the Government's free travel scheme, to avoid this kind of distress and discrimination? And can the terms of the scheme please be made clearer on the Welsh Government website? Diolch.
Yr agwedd fwyaf digalon ar wleidyddiaeth, yn fy marn i, yw pan fydd pobl agored i niwed yn cael eu defnyddio fel pêl droed wleidyddol. Nid yw eu bywydau, eu diddordebau a'u llesiant yn cael eu hystyried mewn cyd-destun dynol ond mewn cyd-destun ideolegol. Pa mor aml dros y misoedd diwethaf ydym ni wedi gweld y rhai y bu'n rhaid iddyn nhw beryglu eu bywydau i gyrraedd ein glannau, peryglu bywydau eu plant, gan nad oes unrhyw lwybrau diogel a chyfreithiol ar eu cyfer nhw? Pa mor aml ydym ni wedi gweld anghenion a lles y bobl anobeithiol hyn, sy'n frodyr a chwiorydd i ni, yn cael eu troi'n deganau gwleidyddol, yn destun rhethreg poblyddiaeth noeth nad yw â'r bwriad o helpu i ddiwallu eu hanghenion ond i ennill etholiadau? Mae'n ddigalon ac yn gwbl anghyson ag ymrwymiad Cymru i fod yn genedl noddfa.
Mae'r rhai sy'n cynorthwyo ffoaduriaid, fel prif weithredwr Care4Calais, wedi dweud bod Llafur y DU, yn hytrach nag ychwanegu rhywfaint o barch a thosturi at y ddadl am ffoaduriaid yr wythnos diwethaf, wedi dewis adlewyrchu'r castiau a'r rhethreg ymrannol a ddefnyddir gan y Ceidwadwyr. A ydych chi'n cytuno, Gweinidog, bod prif nod hunan-ddatganedig Keir Starmer o sicrhau nad yw pobl yn croesi'r sianel yn y lle cyntaf, bod ei bwyslais i 'chwalu'r gangiau', a'i ddewis o eiriau, yng ngeiriau llywydd newydd y TUC, Matt Wrack, mewn perygl o ymostwng i rethreg asgell dde y Torïaid ar fewnfudo?
Rydych chi'n dweud yn eich datganiad yr hoffech chi weld mwy o bwyslais ar egwyddorion yn y cynllun 'Cenedl Noddfa' newydd. A ydych chi'n cytuno â Phlaid Cymru bod yn rhaid i ni hyrwyddo gwahanol ddull o ymdrin â ffoaduriaid sy'n pwysleisio pwysigrwydd dynoliaeth gyffredin fel sail i'r confensiwn ffoaduriaid? Mae eich Llywodraeth chi eisiau i Gymru fod yn genedl noddfa, ac eto mae Keir Starmer yn gwrthwynebu datganoli pwerau allweddol i Gymru i gyflawni'r uchelgais hwn, fel lles a nawdd cymdeithasol. Os ydym ni eisiau adeiladu gwlad dosturiol sy'n cynorthwyo ffoaduriaid, a ydych chi'n cytuno bod yn rhaid i ni gael y pwerau i wneud hynny? Mae'n rhaid i ni gael y pwerau i gefnogi'r egwyddorion hynny.
Er gwaethaf y rhethreg gadarn, nid yw Keir Starmer wedi amlinellu sut y bydd yn mynd i'r afael â'r problemau gwirioneddol sy'n wynebu ffoaduriaid a cheiswyr lloches, fel yr angen am well llety, cyngor cyfreithiol mwy hygyrch, a sut y bydd hawliau dynol pobl yn cael eu parchu yn rhan o unrhyw gytundeb dychwelyd gyda'r UE. Felly, os gwelwn ni Lywodraeth Lafur yn y DU ar ôl yr etholiad cyffredinol nesaf, sut wnaiff Llywodraeth Lafur Cymru sicrhau bod Cymru yn parhau i fod yn genedl noddfa, a pha sgyrsiau ydych chi wedi eu cael gydag arweinydd y Blaid Lafur ynghylch sut y gallai ei safbwynt effeithio ar ddull Llywodraeth Cymru o ymdrin â cheiswyr lloches?
Hoffwn gysylltu Plaid Cymru â'ch sylwadau, Gweinidog, am ddull tîm Cymru. Ond, fel y soniais yr wythnos diwethaf gyda chi am y sefyllfa yr ydym ni wedi ei gweld yn datblygu yn Llanelli, y bydd yr Aelodau wedi ei gweld yno, ac yn wir y tu allan i'n Senedd heddiw, mae peryglon polisïau annoeth a chreulon y DU wedi arwain at dwyllwybodaeth yn creu rhaniadau, casineb a hiliaeth, a grwpiau asgell dde, fel y dywedwch chi, yn manteisio ar bryderon pobl leol. Rydych chi'n dweud yn eich datganiad y gwnewch chi gynnig ffordd well o wneud pethau, a gymeraf i olygu cynorthwyo pobl yn ein cymunedau. Felly, sut wnewch chi gynorthwyo awdurdodau lleol i wneud hynny? Pa gamau ymarferol, yn ogystal â sicrhau gwell gwybodaeth, fel yr amlinellwyd gennych, allwch chi eu cymryd?
Fe wnaethoch chi gyfeirio hefyd yn eich datganiad at y tocyn croeso fel un o'r mesurau sy'n cael ei gymryd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod croeso i ffoaduriaid yma ac i'w helpu i integreiddio i gymdeithas. Mae grwpiau sy'n cynorthwyo ffoaduriaid, fel Dinas Noddfa Abertawe, wedi tynnu fy sylw at achosion, a'r wythnos diwethaf codais bryderon gyda chi am ffoaduriaid cymwys yn cael eu rhwystro rhag teithio ar drafnidiaeth gyhoeddus, sydd wedi arwain at driniaeth wahaniaethol ac, mewn rhai achosion, ymosodiadau hiliol. Gweinidog, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ynghylch yr hyn y mae'r Llywodraeth wedi ei wneud ers i mi godi hyn gyda chi i sicrhau nad yw ffoaduriaid yn dioddef cywilydd a hiliaeth wrth geisio cael mynediad at y drafnidiaeth gyhoeddus am ddim y maen nhw'n gymwys i'w derbyn?
Mae ceiswyr lloches hefyd wedi cael tocynnau teithio i gyrraedd gweithdai a gweithgareddau gan y trefnwyr, ac mae hyn wedi effeithio arnyn nhw hefyd. A ydych chi wedi cysylltu, fel y gofynnais, â'r holl gwmnïau bysiau a threnau sy'n gweithredu yng Nghymru i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cydymffurfio â chynllun teithio am ddim y Llywodraeth, er mwyn osgoi'r math hwn o ofid a gwahaniaethu? Ac a ellir gwneud telerau'r cynllun yn fwy eglur ar wefan Llywodraeth Cymru? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Thank you for your ongoing support for our vision of a nation of sanctuary. It's not just a vision; it's actually how we are delivering on our nation of sanctuary principles and recommendations and actions, which, as I said in my statement, go back to 2019 when we embarked on this journey for Wales to become a nation of sanctuary, and also to recognise that this is not just Welsh Government led, although I'm very proud that the Welsh Government is leading on the nation of sanctuary principles, but that, across Wales, so many organisations, cities, colleges, schools, towns and villages are also engaging with the city of sanctuary movement, and also embracing this in terms of the work that they do. It's very much part of our 'Anti-racist Wales Action Plan' in terms of our seeking to be an anti-racist nation as part of our nation of sanctuary. But we have to deliver on this with our partners. We deliver on this with our partners in local government specifically. But also, clearly, it is not devolved, as you say, in terms of the powers that we have, so it is about how we then engage not only in terms of our local authorities and our partners in Wales, our Welsh strategic migration partnership, which is obviously linked to and funded by the Home Office, but about how we engage with the UK Government.
I've already expressed my opposition—my wholly strong opposition—to the illegal migration Act, as it is now, and previously the Nationality and Borders Act 2022. I am very pleased to see, in terms of some of the responses from the Labour leader, Keir Starmer, that they would be seeking to work together with the European Union. This is crucially important in terms of policy for the future, because we need a new Government in Westminster to take this forward, and also the assurance that there would be no use of hotels, barges or military sites as asylum accommodation. I'm sure you would have welcomed that statement, as well as recruiting more than 1,000 Home Office caseworkers to clear the asylum backlog. And it's absolutely crucial to scrap the Rwanda policy, and to look at ways in which we can tackle that people smuggling and support those who are in desperate need. But it is important that we recognise that shared humanity and that we influence policy, and I believe that, working with our local authorities, that's what we're going to be doing with our dispersal scheme, and working with local authorities to present, as I said, to the Home Office a way forward that we believe would make a difference.
In terms of the welcome ticket, I'm glad that you've raised that today, because the welcome ticket is something that is unique to Wales. We've extended the welcome ticket to March 2024. Further conversations, of course, are going on about the long-term future of the scheme. It's very much dependent on the bus transition fund, and conversations are continuing to find a way forward. I'm very concerned about the case that you mentioned, Sioned, in Swansea in recent weeks, and we're aware that denial of travel is not an isolated incident. We've had other incidents. So, we're now working, I can assure you, with travel operators across Wales and have reminded them about eligibility, and that participation in the welcome ticket is a condition of bus transition fund investment. That's a powerful tool. Bus funding is only available with that participation in the welcome ticket, and of course that also means, as I think I mentioned last week in response to questions, that Transport for Wales is engaging with Race Council Cymru on training, and we need to ensure that the 'Anti-racist Wales Action Plan' is being implemented at every level of the delivery of public transport. So, again, exploring what training or information can be available to all transport staff in their new future to help prevent such incidents happening again. But it's important that it is brought to our attention in this way so that we can address it.
Now, what we do have, I think, is a good record in terms of the work that we've done, particularly in relation to supporting Ukrainian guests—the taskforce working alongside local authorities, the third sector, key partners such as Housing Justice Cymru, the Welsh Refugee Council, which we fund, helping them to move on into longer term accommodation, where they can have independence and lead more settled lives. We want that for sanctuary seekers who come to Wales. We want guests to come to us and know that we're seeking opportunities for them in terms of employment, in terms of English for speakers of other languages, and in terms of transport opportunities.
Can I just finally say that, over many years—and this responds to the questions this afternoon—Welsh local authorities, with our support, have provided critical support to the Home Office on a range of asylum contingency accommodation and placements for young people, often stepping up at short notice, and that includes unaccompanied asylum-seeking young people? The UK Government should recognise its dependency on devolved Governments, on the Welsh Government, and our local authorities, to adequately deliver on the various schemes, and acknowledge the long-standing support. Yes, we need safe and legal routes. We have safe, legal routes with the Afghan and Ukrainian support, and we did with Syria. We need those safe and legal routes, and I welcome your support and backing, I'm sure, from across the Chamber, to ensure that we can continue to work together with our local authorities to make our case, and also to make our point about the efficacy of safe and legal routes, to ensure that we can become a true nation of sanctuary.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Diolch am eich cefnogaeth barhaus i'n gweledigaeth o genedl noddfa. Nid gweledigaeth yn unig yw hi; dyma sut rydym ni'n cyflawni o ran ein hegwyddorion a'n hargymhellion a'n gweithredoedd o ran bod yn genedl noddfa, sydd, fel y dywedais yn fy natganiad, yn mynd yn ôl i 2019 pan wnaethon ni gychwyn ar y daith hon i Gymru ddod yn genedl noddfa, a hefyd i gydnabod nad Llywodraeth Cymru yn unig sy'n arwain hyn, er fy mod i'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru yn arwain ar egwyddorion y genedl noddfa, ond, ledled Cymru, bod cynifer o sefydliadau, dinasoedd, colegau, ysgolion, trefi a phentrefi hefyd yn ymgysylltu â'r mudiad dinas noddfa, a hefyd yn croesawu hyn o ran y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Mae'n sicr yn rhan o'n 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' o ran ein nod o fod yn genedl wrth-hiliol yn rhan o'n cenedl noddfa. Ond mae'n rhaid i ni gyflawni hyn gyda'n partneriaid. Rydym ni'n cyflawni hyn gyda'n partneriaid mewn llywodraeth leol yn benodol. Ond hefyd, yn amlwg, nid yw wedi'i ddatganoli, fel y dywedwch chi, o ran y pwerau sydd gennym ni, felly mae'n ymwneud â sut rydym ni wedyn yn ymgysylltu nid yn unig o ran ein hawdurdodau lleol a'n partneriaid yng Nghymru, ein partneriaeth ymfudo strategol yng Nghymru, sy'n amlwg yn gysylltiedig â'r Swyddfa Gartref ac yn cael ei hariannu ganddi, ond sut rydym ni'n ymgysylltu â Llywodraeth y DU.
Rwyf i eisoes wedi mynegi fy ngwrthwynebiad—fy ngwrthwynebiad cryf iawn—i'r Ddeddf mudo anghyfreithlon, fel y mae nawr, a chyn hynny Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022. Rwy'n falch iawn o weld, o ran rhai o'r ymatebion gan arweinydd y Blaid Lafur, Keir Starmer, y bydden nhw'n ceisio cydweithio â'r Undeb Ewropeaidd. Mae hyn yn hanfodol bwysig o ran polisi ar gyfer y dyfodol, oherwydd mae angen Llywodraeth newydd arnom ni yn San Steffan i fwrw ymlaen â hyn, a hefyd y sicrwydd na fyddai unrhyw ddefnydd o westai, cychod neu safleoedd milwrol fel llety lloches. Rwy'n siŵr y byddech chi wedi croesawu'r datganiad hwnnw, yn ogystal â recriwtio mwy na 1,000 o weithwyr achos Swyddfa Gartref i glirio'r ôl-groniad mewn ceisiadau lloches. Ac mae'n gwbl hanfodol cael gwared ar bolisi Rwanda, ac i edrych ar ffyrdd y gallwn ni fynd i'r afael â'r smyglo pobl hwnnw a chynorthwyo'r rhai sydd mewn angen dybryd. Ond mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod y ddynoliaeth gyffredin honno a'n bod ni'n dylanwadu ar bolisi, ac rwy'n credu, gan weithio gyda'n hawdurdodau lleol, mai dyna'r hyn yr ydym ni'n mynd i'w wneud gyda'n cynllun gwasgaru, a gweithio gydag awdurdodau lleol i gyflwyno, fel y dywedais, i'r Swyddfa Gartref ffordd ymlaen yr ydym ni'n credu fyddai'n gwneud gwahaniaeth.
O ran y tocyn croeso, rwy'n falch eich bod chi wedi codi hwnnw heddiw, oherwydd mae'r tocyn croeso yn rhywbeth sy'n unigryw i Gymru. Rydym ni wedi ymestyn y tocyn croeso i fis Mawrth 2024. Mae sgyrsiau pellach, wrth gwrs, yn cael eu cynnal am ddyfodol hirdymor y cynllun. Mae'n gwbl ddibynnol ar y gronfa bontio ar gyfer bysiau, ac mae sgyrsiau yn parhau er mwyn canfod ffordd ymlaen. Rwy'n bryderus iawn am yr achos y gwnaethoch chi sôn amdano, Sioned, yn Abertawe yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac rydym ni'n ymwybodol nad yw rhwystro rhywun rhag teithio yn ddigwyddiad ynysig. Rydym ni wedi cael digwyddiadau eraill. Felly, rydym ni bellach yn gweithio, gallaf eich sicrhau, gyda chwmnïau teithio ledled Cymru ac rydym ni wedi eu hatgoffa nhw am gymhwysedd, a bod cymryd rhan yn y cynllun tocyn croeso yn un o amodau buddsoddiad drwy'r gronfa bontio ar gyfer bysiau. Mae hwnnw yn arf grymus. Mae cyllid bysiau ar gael dim ond gyda'r cyfranogiad hwnnw yn y cynllun tocyn croeso, ac wrth gwrs mae hynny hefyd yn golygu, fel y soniais amdano yr wythnos diwethaf mewn ymateb i gwestiynau rwy'n credu, bod Trafnidiaeth Cymru yn ymgysylltu â Chyngor Hil Cymru ar hyfforddiant, ac mae angen i ni sicrhau bod 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol' yn cael ei weithredu ar bob lefel o'r ddarpariaeth o drafnidiaeth gyhoeddus. Felly, eto, archwilio pa hyfforddiant neu wybodaeth all fod ar gael i'r holl staff trafnidiaeth yn eu dyfodol newydd i helpu i atal digwyddiadau o'r fath rhag digwydd eto. Ond mae'n bwysig bod ein sylw'n cael ei dynnu ato fel hyn fel y gallwn ni fynd i'r afael ag ef.
Nawr, yr hyn sydd gennym ni, rwy'n credu, yw hanes da o ran y gwaith yr ydym ni wedi ei wneud, yn enwedig o ran cynorthwyo gwesteion o Wcráin—y tasglu yn gweithio ochr yn ochr ag awdurdodau lleol, y trydydd sector, partneriaid allweddol fel Housing Justice Cymru, Cyngor Ffoaduriaid Cymru, yr ydym ni'n ei ariannu, gan eu helpu nhw i symud ymlaen i lety tymor hwy, lle gallan nhw gael annibyniaeth a byw bywydau mwy sefydlog. Rydym ni eisiau hynny i geiswyr lloches sy'n dod i Gymru. Rydym ni eisiau i westeion ddod atom ni a gwybod ein bod ni'n chwilio am gyfleoedd iddyn nhw o ran cyflogaeth, o ran Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill, ac o ran cyfleoedd trafnidiaeth.
A gaf fi ddweud i gloi, dros nifer o flynyddoedd—ac mae hyn yn ymateb i'r cwestiynau y prynhawn yma—mae awdurdodau lleol Cymru, gyda'n cymorth ni, wedi darparu cymorth hanfodol i'r Swyddfa Gartref ar amrywiaeth o lety wrth gefn i geiswyr lloches a lleoliadau i bobl ifanc, gan gamu ymlaen ar fyr rybudd yn aml, ac mae hynny'n cynnwys pobl ifanc ar eu pen eu hunain sy'n chwilio am loches? Dylai Llywodraeth y DU gydnabod ei dibyniaeth ar Lywodraethau datganoledig, ar Lywodraeth Cymru, ac ar ein hawdurdodau lleol, i ddarparu'r gwahanol gynlluniau yn briodol, a chydnabod y cymorth hirsefydlog. Oes, mae angen llwybrau diogel a chyfreithlon arnom ni. Mae gennym ni lwybrau diogel, cyfreithlon gyda'r cymorth i bobl o Affganistan ac Wcráin, ac roedd gennym ni gyda Syria. Mae angen y llwybrau diogel a chyfreithlon hynny arnom ni, ac rwy'n croesawu eich cymorth a'ch cefnogaeth, rwy'n siŵr, o bob rhan o'r Siambr, i sicrhau y gallwn ni barhau i gydweithio gyda'n hawdurdodau lleol i wneud ein dadl, a hefyd i wneud ein pwynt am effeithiolrwydd llwybrau diogel a chyfreithlon, i sicrhau y gallwn ni ddod yn genedl noddfa wirioneddol.
Ac yn olaf, John Griffiths.
And finally, John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, Minister, for your statement, and I very much agree with you that we need all sections of society and organisations in Wales to come forward and support the nation of sanctuary that we are. And in that light, Minister, you mentioned schools, and I wonder if you would agree with me that it's really important that schools set a good example, for the current time and the future, in their activities around these matters, and join me in praising Lliswerry High School in Newport East, who held a cultural week from 19 to 23 June, with a range of activities, special assemblies on culture in the community, activities in the classroom, competitions, a concert, sporting activities, and a day when pupils and staff were encouraged to and did come into school in national dress. I do believe they set a very good example. They serve a multicultural area, Minister, and they have refugees and asylum seekers at the school, and I'm sure you will join me in praising their contribution to making Wales a true nation of sanctuary.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog, am eich datganiad, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi ein bod ni angen i bob rhan o gymdeithas a phob sefydliad yng Nghymru ddod ymlaen a chefnogi'r genedl noddfa yr ydym ni. Ac yn y goleuni hwnnw, Gweinidog, fe wnaethoch chi sôn am ysgolion, a tybed a fyddech chi'n cytuno â mi ei bod hi'n bwysig iawn bod ysgolion yn gosod esiampl dda, o ran y presennol a'r dyfodol, yn eu gweithgareddau o ran y materion hyn, ac yn ymuno â mi i ganmol Ysgol Uwchradd Llyswyry yn Nwyrain Casnewydd, a gynhaliodd wythnos ddiwylliannol rhwng 19 a 23 Mehefin, ag amrywiaeth o weithgareddau, gwasanaethau arbennig ar ddiwylliant yn y gymuned, gweithgareddau yn yr ystafell ddosbarth, cystadlaethau, cyngerdd, gweithgareddau chwaraeon, a diwrnod pan gafodd disgyblion a staff eu hannog i ddod i'r ysgol mewn gwisg genedlaethol. Rwy'n credu eu bod nhw'n gosod esiampl dda iawn. Maen nhw'n gwasanaethu ardal amlddiwylliannol, Gweinidog, ac mae ganddyn nhw ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn yr ysgol, ac rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i ganmol eu cyfraniad at wneud Cymru yn genedl noddfa go iawn.
I thank John Griffiths, and, I think, in all our constituencies, we've got those schools of sanctuary. I certainly visited many during the schools of sanctuary week. What inspiring young people—Lliswerry High School—with their cultural week. And can I congratulate them? I know what they did is going to be reflected in the way they think, work and learn throughout the whole year, not just during sanctuary week. But we have a lot to be proud of, a lot to build on, in Wales, and I know that that is where we turn to give our support to our schools, local authorities, our colleges, universities, our town and county councils, and, indeed, those in the communities and in neighbourhoods who are supporting our sanctuary seekers here in Wales.
Diolchaf i John Griffiths, ac, rwy'n credu, yn ein holl etholaethau, bod gennym ni'r ysgolion noddfa hynny. Yn sicr, fe wnes i ymweld â llawer yn ystod yr wythnos ysgolion noddfa. Am bobl ifanc i ysbrydoli—Ysgol Uwchradd Llyswyry—gyda'u hwythnos ddiwylliannol. Ac a gaf i eu llongyfarch nhw? Rwy'n gwybod y bydd yr hyn a wnaethon nhw yn mynd i gael ei adlewyrchu yn y ffordd y maen nhw'n meddwl, yn gweithio ac yn dysgu drwy gydol y flwyddyn, nid yn ystod yr wythnos noddfa yn unig. Ond mae gennym ni lawer i fod yn falch ohono, llawer i adeiladu arno, yng Nghymru, a gwn mai dyna lle'r ydym ni'n troi i roi ein cefnogaeth i'n hysgolion, i'n awdurdodau lleol, i'n colegau, i'n prifysgolion, i'n cynghorau tref a sir, ac, yn wir, i'r rhai yn y cymunedau ac mewn cymdogaethau sy'n cynorthwyo ein ceiswyr noddfa yma yng Nghymru.
Diolch i'r Gweinidog. Eitem 7 sydd nesaf, Rheoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 9) 2023. A galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig—Jeremy Miles.
I thank the Minister. Item 7 is next, the Welsh Language Standards (No. 9) Regulations 2023. And I call on the Minister for Education and the Welsh Language to move the motion—Jeremy Miles.
Cynnig NDM8351 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Safonau’r Gymraeg (Rhif 9) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 27 Mehefin 2023.
Motion NDM8351 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Welsh Language Standards (No. 9) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 27 June 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ac mae'n bleser cael agor y ddadl hon ar Rheoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 9) 2023, sy'n galluogi Comisiynydd y Gymraeg i osod safonau ar gwmnïau dŵr. Mae dros 130 o gyrff eisoes yn dod o dan safonau. Bydd cynnwys cwmnïau sy'n darparu dŵr i'r cyhoedd yng Nghymru o dan y drefn safonau yn ein symud ni i sector a maes newydd.
Thank you, Dirprwy Lywydd. It's a pleasure to open this debate on the Welsh Language Standards (No. 9) Regulations 2023, which enable the Welsh Language Commissioner to impose standards on water companies. Over 130 bodies are already captured by standards. Including companies providing water to the public in Wales under the standards system will move us into a new sector and a new area.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Mae'r rheoliadau wedi'u paratoi yn benodol ar gyfer y cwmnïau dŵr. Mae'r safonau yn canolbwyntio ar y gwasanaethau mae'r cwmnïau'n eu darparu i'r cyhoedd, sydd â’r potensial i gynyddu defnydd o'r Gymraeg. Rydym wedi paratoi safonau sy'n cwmpasu'r gwahanol ffyrdd y mae'r cyhoedd yn cyfathrebu â'r cwmnïau hyn.
Mae'n werth nodi, am y tro cyntaf, ein bod ni wedi cynnwys safonau ar gyfer gwasanaethau sgwrsio ar-lein yn y rheoliadau. Mae'n bwysig inni gadw lan gyda datblygiadau technolegol wrth baratoi rheoliadau, a gan fod cwmnïau dŵr, fel nifer o sectorau eraill, yn gwneud defnydd cynyddol o gyfleusterau sgwrsio ar-lein i gyfathrebu gyda'u cwsmeriaid, roedd hi'n bwysig cynnwys safonau ar gyfer y gwasanaethau hynny. Mae safonau ar gyfer apiau yn y rheoliadau hefyd—enghraifft arall o sut gall safonau helpu i normaleiddio’r Gymraeg mewn datblygiadau technolegol.
Mae'r pedwar cwmni sy'n darparu dŵr yng Nghymru mewn mannau gwahanol o ran darparu gwasanaethau yn Gymraeg. Mae gan Dŵr Cymru hanes hir mewn darparu gwasanaethau Cymraeg o safon, ac yn enghraifft o arfer dda i gyrff o sectorau eraill. Maen nhw a chwmni Hafren Dyfrdwy wedi bod yn dilyn cynllun iaith ers sawl blwyddyn. Rwy'n disgwyl felly iddyn nhw drosglwyddo'n llyfn i'r drefn safonau. Nid yw’r ddau gwmni arall, Leep Utilities ac Icosa, yn dilyn cynllun iaith ar hyn o bryd. Ble bynnag mae'r cwmnïau ar eu taith iaith, rwy'n gwybod bydd y comisiynydd a phartneriaid eraill, fel y ganolfan dysgu, wrth law i helpu pob cwmni i gynyddu capasiti i ddarparu gwasanaethau Cymraeg ac i'w helpu i ddarparu gwasanaethau o safon.
Gaf i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am graffu ar y rheoliadau cyn toriad yr haf? Yn dilyn derbyn adroddiad y pwyllgor, fe wnes i benderfynu ailosod fersiwn wedi'i ddiwygio o'r memorandwm esboniadol. Mae'r memorandwm esboniadol nawr yn ei gwneud hi’n glir pa bedwar cwmni sy'n dod o dan y rheoliadau ar hyn o bryd. Nid ydym wedi enw’r cwmnïau yn y rheoliadau gan ein bod ni am i'r comisiynydd fedru gosod safonau ar unrhyw gwmni newydd fydd yn darparu dŵr i'r cyhoedd yng Nghymru yn y dyfodol. Byddai enwi’r cwmnïau yn y rheoliadau yn cyfyngu gallu’r comisiynydd i osod safonau ar gwmnïau newydd pe bai strwythur y sector yn newid yn y dyfodol.
Mae’r cytundeb cydweithio rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru yn ymrwymo i baratoi safonau ar gyfer sectorau a chyrff penodol, gan gynnwys cwmnïau dŵr. Mae cyflwyno’r rheoliadau hyn gerbron y Senedd heddiw yn gam pellach mewn cyflawni hynny.
The regulations have been prepared specifically for water companies. The standards focus on the services provided by those companies to the public, which have the potential to increase the use of the Welsh language. We have prepared standards that encompass the various ways in which the public communicate with these companies.
It's worth noting that, for the first time, we have included standards for online conversation in the regulations. It's important that we keep up with technological developments as we prepare our regulations, and as water companies, like many other sectors, make increasing use of online chat to communicate with customers, it was important to include standards for those services. Standards for apps are also included in the regulations—another example of how standards can help to normalise the use of the Welsh language in technological developments.
The four companies providing water in Wales are at different places in terms of Welsh-language provision. Dŵr Cymru Welsh Water has a long history of providing quality Welsh-language services, and it's an example of good practice to bodies in other sectors. They and Hafren Dyfrdwy have been following a language scheme for many years. I expect them, therefore, to transfer smoothly to the standards regime. The other two companies, Leep Utilities and Icosa Water, don't currently have a language scheme. Wherever the companies are on their language journey, I know that the commissioner and other partners, such as the National Center for Learning Welsh, will be at hand to help all companies to increase capacity to provide Welsh-language services and to help them to provide quality services.
May I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for scrutinising the regulations before summer recess? Following the receipt of the committee's report, I decided to re-lay an amended version of the explanatory memorandum. The explanatory memorandum now makes it clear which four companies are captured under the regulations at the moment. We haven't named the companies in the regulations because we want the commissioner to be able to impose standards on any new company that would provide water to the public in Wales in the future. Naming the companies in the regulations would limit the commissioner's ability to set standards on new companies if the structure of the sector were to change in future.
The co-operation agreement between the Government and Plaid Cymru commits to preparing standards for specific sectors and bodies, including the water companies. Introducing these regulations before the Senedd today is a further step in delivering that.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Fe wnaethom ni drafod y rheoliadau hyn ar 11 Medi, ac mae ein hadroddiad ar gael ar yr agenda heddiw i hysbysu'r Aelodau yn y ddadl y prynhawn yma.
Thank you, Llywydd. We considered these regulations on 11 September, and our report is available from today's agenda to inform Members in this afternoon's debate.
Our report on the regulations contains just two merits points, only one of which required a response from Welsh Government, and I'm very grateful for the response that we received.
Now, as the Minister has outlined, these regulations specify the standards in relation to the conduct of water and sewerage undertakers set out in Schedule 4 to the regulations, which are referred to in the regulations as 'bodies'.
Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau yn cynnwys dau bwynt teilyngdod yn unig, a dim ond un ohonyn nhw oedd angen ymateb gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n ddiolchgar iawn am yr ymateb a gawsom ni.
Nawr, fel y mae'r Gweinidog wedi ei amlinellu, mae'r rheoliadau hyn yn nodi'r safonau o ran ymddygiad ymgymerwyr dŵr a charthffosiaeth a gyflwynir yn Atodlen 4 i'r rheoliadau, y cyfeirir atyn nhw yn y rheoliadau fel 'cyrff'.
Nawr, mae'r cyntaf o'n pwyntiau adrodd yn nodi mai ystyr 'corff' yn y rheoliadau hyn yw person sy'n dod o fewn un categori neu'r ddau gategori o bersonau sydd wedi'u rhestru yn Atodlen 4. Mae Atodlen 4 yn rhestru personau sy'n darparu gwasanaethau dŵr neu garthffosiaeth i'r cyhoedd ac sydd, yn rhinwedd penodiad o dan adran 6 o Ddeddf y Diwydiant Dŵr 1991 neu yn rhinwedd amrywiad i benodiad o'r fath o dan adran 7 o'r Ddeddf honno, yn ymgymerwyr dŵr neu garthffosiaeth ar gyfer Cymru gyfan neu unrhyw ran ohoni.
Now, the first of our merits reporting points notes that the meaning of 'body' in these regulations is a person who falls within one or both of the categories of persons listed in Schedule 4. Schedule 4 lists persons who provide water or sewerage services to the public and who, by virtue of an appointment under section 6 of the Water Industry Act 1991 or by virtue of a variation of such an appointment under section 7 of that Act, are water or sewerage undertakers for the whole or any part of Wales.
Now, a member of the public reading these regulations cannot easily identify the bodies that fall within Schedule 4, and whilst we recognise that Schedule 4 replicates indeed the wording in the Welsh Language (Wales) Measure 2011, and that the bodies falling within Schedule 4, as the Minister has said, can change, we consider that it would allow for greater accessibility if the bodies currently falling within Schedule 4—currently falling within Schedule 4—were listed by name. But, in response, the Welsh Government indeed told us that the decision not to list the current companies that fall within that Schedule to the regulations by name was made in order to ensure the longevity of the regulations. So, in the Government's view, listing those companies by name might require amendment regulations to be made and/or cause ambiguity indeed, if a new water and/or sewerage undertaker started providing services, for example.
In addition, Welsh Government told us that it's only once a body has to comply with the compliance notice given by the Welsh Language Commissioner that any such duties or rights arise. So, as such, it would be at that point that the public would be made aware by the Welsh Language Commissioner of which bodies have to comply with those standards.
So, whilst the Welsh Government does not accept that the draft regulations present any issue in respect of accessibility of the law, we note that the explanatory memorandum, as the Minister has said—and we welcome that—has been amended so as to include a list of all the bodies currently captured by the definition at Schedule 4 to the regulations.
And briefly, our second merits reporting point noted that the Welsh Ministers held a public consultation on a draft version of these regulations between 15 February 2023 and 5 April 2023, and that, as this was the second consultation on draft standards for water and sewerage undertakers, the Welsh Ministers consulted for a period of seven weeks, which is shorter than usual, but it was the second consultation on these. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Nawr, ni all aelod o'r cyhoedd sy'n darllen y rheoliadau hyn adnabod yn hawdd y cyrff sydd wedi'u cwmpasu gan Atodlen 4, ac er ein bod ni'n cydnabod bod Atodlen 4 wir yn ailadrodd geiriad Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011, ac y gall y cyrff sydd wedi'u cwmpasu gan Atodlen 4, fel y dywedodd y Gweinidog, newid, rydym ni o'r farn y byddai'n caniatáu mwy o hygyrchedd pe cai'r cyrff sydd wedi'u cwmpasu gan Atodlen 4—sydd wedi'u cwmpasu gan Atodlen 4 ar hyn o bryd—yn cael eu rhestru yn ôl enw. Ond, mewn ymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ni yn wir fod y penderfyniad i beidio â rhestru'r cwmnïau presennol sydd wedi'u cwmpasu gan yr Atodlen honno i'r rheoliadau yn ôl eu henwau wedi cael ei wneud er mwyn sicrhau hirhoedledd y rheoliadau. Felly, ym marn y Llywodraeth, efallai y bydd rhestru'r cwmnïau hynny yn ôl eu henwau yn ei gwneud hi'n ofynnol llunio rheoliadau diwygio a/neu achosi amwysedd yn wir, pe bai ymgymerwr dŵr a/neu garthffosiaeth newydd yn dechrau darparu gwasanaethau, er enghraifft.
Hefyd, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ni mai dim ond pan fydd yn rhaid i gorff gydymffurfio â'r hysbysiad cydymffurfio a roddwyd gan Gomisiynydd y Gymraeg y bydd unrhyw ddyletswyddau neu hawliau o'r fath yn berthnasol. Felly, o'r herwydd, ar yr adeg honno y byddai Comisiynydd y Gymraeg yn hysbysu'r cyhoedd am ba gyrff y mae'n rhaid iddyn nhw gydymffurfio â'r safonau hynny.
Felly, er nad yw Llywodraeth Cymru yn derbyn bod y rheoliadau drafft yn achosi unrhyw broblem o ran hygyrchedd y gyfraith, nodwn fod y memorandwm esboniadol, fel y mae'r Gweinidog wedi ei ddweud—ac rydym ni'n croesawu hynny—wedi cael ei ddiwygio er mwyn cynnwys rhestr o'r holl gyrff sydd wedi'u cwmpasu ar hyn o bryd gan y diffiniad yn Atodlen 4 i'r rheoliadau.
Ac yn gryno, nododd ein hail bwynt adrodd teilyngdod bod Gweinidogion Cymru wedi cynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar fersiwn ddrafft o'r rheoliadau hyn rhwng 15 Chwefror 2023 a 5 Ebrill 2023, a bod Gweinidogion Cymru, gan mai hwn oedd yr ail ymgynghoriad ar safonau drafft ar gyfer ymgymerwyr dŵr a charthffosiaeth, wedi ymgynghori am gyfnod o saith wythnos, sy'n fyrrach na'r arfer, ond hwn oedd yr ail ymgynghoriad ar y rhain. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Dwi'n meddwl ei fod o'n bwysig iawn, yr hyn roeddech chi'n dweud, ynglŷn â normaleiddio'r defnydd o'r Gymraeg yn ein bywydau pob dydd, a bod pethau fel apiau a gwefannau yr un mor bwysig â chael ffurflenni yn eich dewis iaith, oherwydd mae'n rhwydd iawn, onid ydy, ar-lein, neu ar ap, er mwyn dod ar draws iaith, a dwi'n meddwl bod hynny i'w groesawu'n fawr. Oherwydd y defnydd digidol a'r defnydd dydd i ddydd ydy'r peth sydd yn mynd i sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg, ond hefyd y targed sydd yna o'r defnydd o'r iaith, oherwydd dyna'r peth sy'n bwysig yma.
Yn amlwg, cyn y cytundeb cydweithio, mi oedd y rhaglen safonau wedi bod ar stop ers 2018, ac mae'n dda gweld y rhain yn ailddechrau, oherwydd, fel rydym ni wedi sôn, mae yna fanteision lu o fod yn sicrhau bod y gwasanaethau hyn ar gael. Ni ellir gwahanu cael seilwaith cadarn mewn lle oddi wrth y dyhead i greu cyfleoedd i bobl ddefnyddio'r Gymraeg, ac mae hyn, efallai, i rai, yn meddwl dyw o ddim mor bwysig â rhai o'r brwydrau sydd gennym ni, ond mae o'n bwysig o ran y normaleiddio.
A gaf i ofyn ichi, felly—dŷch chi wedi sôn yn y cytundeb cydweithio ein bod ni'n gweithio ar amryw o wahanol fesurau a rheoliadau—allwch chi roi diweddariad ar y gwaith sydd yn digwydd ar gyfer y rheoliadau eraill, megis cwmnïau rheilffyrdd?
I thank the Minister for this afternoon's statement. I do think it's important in terms of what you said about normalising the use of the Welsh language in our daily lives, and things such as apps and websites are just as important as getting forms in your language of choice, because it's very easy, online or on an app, to find your language of choice, and I think that's to be warmly welcomed. And I think that digital use and day-to-day use is what will ensure that we reach the target of a million Welsh speakers, but also the target in terms of the use of the Welsh language, because that's the most important thing here.
Clearly, before the co-operation agreement, the standards regime had come to a halt since 2018, and it's good to see these recommencing, because, as we've heard, there are clear benefits to ensuring that the services are available. You can't separate having a firm foundation in place from the aspiration to give people the opportunity to use the Welsh language, and for some this may mean that it isn't as important as some of the battles we are fighting, but it is important in terms of normalisation.
Can I ask you, therefore—you've mentioned the co-operation agreement and that we're working on a number of different sets of regulations—can you give us an update on the work that's happening on the other regulations, such as the rail companies, for example?
O, ie. Y Gweinidog.
Oh, yes. The Minister.
Diolch, Llywydd. [Chwerthin.] Diolch ichi am ystyried y rheoliadau hyn heddiw. Er nad ydym yn mynd i reoleiddio'n ffordd i ffyniant yr iaith, mae gan safonau rôl i'w chwarae. Mae rheoliadau'n caniatáu felly i Gomisiynydd y Gymraeg ystyried ble mae pob cwmni ar eu taith iaith cyn gosod y safonau terfynol arnyn nhw. Mae hynny yn bwysig, ac efallai bydd e o ddiddordeb, efallai, i Huw Irranca-Davies wybod y bydd cyfle am drafodaeth rhwng y comisiynydd a'r cwmnïau cyn i'r comisiynydd osod safonau arnyn nhw. Ac mae'n bwysig y bydd y comisiynydd yn ystyried beth sy'n rhesymol i bob cwmni ei wneud, ond hefyd yn eu cynorthwyo nhw i wella gwasanaethau Cymraeg. Mae'r cymorth hwnnw yn bwysig. Wedi iddyn nhw dderbyn hysbysiad cydymffurfio, bydd o leiaf chwe mis ganddyn nhw wedyn i wneud unrhyw welliannau sydd angen eu gwneud er mwyn cydymffurfio'n llawn gyda'r safonau, felly cymryd y cam nesaf ar eu taith iaith.
I ateb y cwestiwn wrth Heledd Fychan, mae'r cynllun cydweithio, sydd yn delio â'r safonau o fewn y cytundeb, yn blaenoriaethu cyrff sydd angen paratoi safonau ar eu cyfer nhw. Y cyrff nesaf byddwn ni'n delio â nhw fydd cyrff cyhoeddus sydd ddim o dan y safonau ar hyn o bryd, a wedyn cymdeithasau tai a chwmnïau rheilffyrdd wedyn. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cefnogi'r rheoliadau yma heddiw, sy'n rhoi sylfaen ddeddfwriaethol gryfach ac yn cadarnhau hawliau siaradwyr Cymraeg.
Thank you, Llywydd. [Laughter.] Thank you for considering these regulations today. Although we're not going to regulate our way to the prosperity of the language, these standards and regulations do have a role to play. They allow the Welsh Language Commissioner to consider where all companies are on their language journey before imposing the final standards on them. That's important, and it might be of interest to Huw Irranca-Davies to know that there will be an opportunity for a discussion between the commissioner and the companies before the commissioner does impose standards on them. And it's important that the commissioner will consider what's reasonable for each company, but also will assist them to improve their services through the medium of Welsh. That support is very important. After they've had a compliance notice, there will be at least six months for them to make any improvements that they need to make in order to comply fully with the standards, so taking the next step on their language journey.
To answer the question from Heledd Fychan, the co-operation agreement, which deals with the standards within the agreement, does prioritise bodies that need standards prepared for them. The next bodies that we will deal with will be public bodies that don't come under the standards at present, and then housing associations and rail companies after that. So, I do hope that you will support these regulations today, which provide a stronger legislative foundation and confirm the rights of Welsh speakers.
Y cwestiwn yw, felly: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, does yna ddim gwrthwynebiad. Ac felly mae'r rheoliadau yna wedi cael eu derbyn.
The proposal, therefore, is to agree the motion. Does any Member object? No, there are no objections. And therefore those regulations are agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf fydd y cynnig i gytuno ar y penderfyniad ariannol mewn perthynas ag egwyddorion cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru). Y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig yma—Lee Waters.
The next item will be the motion to agree the financial resolution in respect of the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. The Deputy Minister for Climate Change to move the motion—Lee Waters.
Cynnig NDM8352 Lee Waters
Cynnig bod Senedd Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o Fil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM8352 Lee Waters
To propose that Senedd Cymru, for the purposes of any provisions resulting from the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. You determined that a financial resolution needed to be laid for the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. The regulatory impact assessment that forms part of the explanatory memorandum outlines the financial impact associated with the implementation of this Bill, and as set out in the regulatory impact assessment, the most significant costs arise out of the target-setting provisions in the Bill, and the related monitoring costs. These costs are scaleable.
In terms of administrative costs, the majority of the direct costs are anticipated to fall to the Welsh Government. These costs include staff costs to implement provisions in the Bill, costs associated with establishing a set of air quality targets, ongoing costs to monitor air quality, and a fund to support local authorities to develop the local air quality management regime. Some implementation costs will fall to the local authorities, and it is intended that these will be met through the annual £1 million local air quality management fund.
I'd like to take this opportunity to thank the Finance Committee for its scrutiny of the Bill, and its published report. I've fully considered all the recommendations. As well as responding to these during the general principles debate, we have provided the additional information that the report's recommendation requested. I will lay an amended explanatory memorandum and regulatory impact assessment ahead of Stage 3, as required by Standing Orders. I ask the Senedd to agree the financial resolution in respect of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. Diolch.
Diolch, Llywydd. Fe wnaethoch chi benderfynu bod angen cyflwyno penderfyniad ariannol ar gyfer Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru). Mae'r asesiad effaith rheoleiddiol sy'n rhan o'r memorandwm esboniadol yn amlinellu'r effaith ariannol sy'n gysylltiedig â gweithredu'r Bil hwn, ac fel y nodir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, mae'r costau mwyaf arwyddocaol yn codi o'r darpariaethau gosod targedau yn y Bil, a'r costau monitro cysylltiedig. Mae modd addasu'r costau hyn fesul gradd.
O ran costau gweinyddol, mae disgwyl i'r rhan fwyaf o'r costau uniongyrchol gael eu hysgwyddo gan Lywodraeth Cymru. Mae'r costau hyn yn cynnwys costau staff i weithredu darpariaethau yn y Bil, costau sy'n gysylltiedig â sefydlu cyfres o dargedau ansawdd aer, costau parhaus i fonitro ansawdd aer, a chronfa i gefnogi awdurdodau lleol i ddatblygu'r drefn leol ar reoli ansawdd aer. Bydd rhai costau gweithredu yn gostwng i'r awdurdodau lleol, a'r bwriad yw y telir y rhain drwy'r gronfa rheoli ansawdd aer leol flynyddol gwerth £1 miliwn.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am graffu ar y Bil, a'i adroddiad cyhoeddedig. Rwyf wedi ystyried yr holl argymhellion yn llawn. Yn ogystal ag ymateb i'r rhain yn ystod y ddadl ar egwyddorion cyffredinol, rydym ni wedi darparu'r wybodaeth ychwanegol y gofynnodd argymhelliad yr adroddiad amdani. Byddaf yn cyflwyno memorandwm esboniadol diwygiedig ac asesiad effaith rheoleiddiol cyn Cyfnod 3, fel sy'n ofynnol gan y Rheolau Sefydlog. Gofynnaf i'r Senedd gytuno ar y penderfyniad ariannol mewn perthynas â Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru). Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.
The Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Dwi'n croesawu’n fawr y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl yma heddiw ar y penderfyniad ariannol ar gyfer y Bil yma, a diolch i'r Gweinidog am ei ymateb i'r pwyllgor. Mynegais farn y Pwyllgor Cyllid ar y costau sy’n gysylltiedig â’r Bil yn ystod y ddadl yr wythnos diwethaf, a dydw i ddim am ailadrodd y materion hynny eto. Fodd bynnag, dwi am ailadrodd yn fyr ein cefnogaeth i’r egwyddor o gynnal y ddadl ar benderfyniad ariannol Bil o leiaf wythnos ar ôl y ddadl ar yr egwyddorion cyffredinol, yn hytrach nag yn syth ar ôl y ddadl honno, sydd fel arfer yn digwydd. Fel y soniais yr wythnos diwethaf, hoffwn ofyn i’r Gweinidog ddarbwyllo ei gyd-Aelodau yn y Llywodraeth i ystyried ymdrin â phob Bil yn y dyfodol yn y modd hwn, fel bod mwy o amser yn cael ei ganiatáu i’r Senedd drafod goblygiadau ariannol Biliau mewn mwy o fanylder ar lawr y Siambr hon. Mae hyn yn arbennig o bwysig pan fo'r amcangyfrifon dan sylw yn sylweddol. Diolch yn fawr.
Thank you, Llywydd. I very much welcome the opportunity to participate in today’s debate on the financial resolution for this Bill, and I'd like to thank the Minister for his response to the committee. I expressed the Finance Committee’s views on the costs relating to the Bill during last week’s debate, and I do not wish to repeat those issues again. However, I want to briefly reiterate our support for the principle of holding the debate on the financial resolution of a Bill at least a week following the debate on the general principles, rather than immediately afterwards, as is normally the case. As I mentioned last week, I would like to ask the Minister to persuade his colleagues in the Government to consider applying this approach to all future Bills, so that more time is provided to enable the Senedd to consider the financial implications of a Bill in more detail on the floor of this Chamber. This is especially important when the estimates involved are significant. Thank you very much.
Does gen i ddim siaradwyr eraill. Ydy'r Dirprwy Weinidog yn moyn ymateb i hynna?
I have no further speakers. Does the Deputy Minister wish to respond to that?
Diolch. I thank the Chair for his comments, and of course we will consider his request. I ask the Senedd to agree the financial resolution in respect of the Bill.
Diolch. Diolchaf i'r Cadeirydd am ei sylwadau, ac wrth gwrs byddwn yn ystyried ei gais. Gofynnaf i'r Senedd gytuno ar y penderfyniad ariannol mewn perthynas â'r Bil.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly mi wnawn ni gynnal pleidlais nawr yn y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, and therefore we will hold a vote at voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rŷn ni'n symud ymlaen yn syth i'r cyfnod pleidleisio, os nad oes yna dri Aelod sydd eisiau i fi ganu'r gloch. Heb hynny, fe wnawn ni gynnal y bleidlais. Yr unig bleidlais y prynhawn yma yw'r un ar yr eitem rŷn ni newydd ei chlywed, sef y penderfyniad ariannol mewn perthynas ag egwyddorion cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru). Dwi'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lee Waters. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi cael ei gymeradwyo.
That brings us immediately to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, we will move to voting time. There is just one vote this afternoon, on the item that we have just discussed, namely the motion to agree the financial resolution in respect of the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. I call for a vote, therefore, on the motion, tabled in the name of Lee Waters. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 14 against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 8. Cynnig i gytuno ar y penderfyniad ariannol ynghylch Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru): O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Motion to agree the financial resolution in respect of the General Principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill: For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd y gwaith am heddiw.
That brings our business to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:35.
The meeting ended at 18:35.