National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni fydd y cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Tom Giffard. 

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. 

Ddirprwy Lywydd, deallaf eich bod wedi caniatáu i gwestiynau 1 ac 8 gael eu grwpio. Felly, mewn ymateb, nid yw'r terfyn cyflymder 20 mya newydd yn derfyn cyffredinol. Roedd y gwasanaethau brys yn rhan o’r tasglu 20 mya a wnaeth yr argymhelliad i 20 mya ddod yn derfyn cyflymder diofyn ar ffyrdd cyfyngedig, ac mae’r heddlu o'r farn na fydd yr amseroedd ymateb yn cael eu heffeithio, ac nid yw’r gwasanaeth tân yn rhagweld y bydd y newidiadau hyn yn cael effaith andwyol ar eu hamseroedd ymateb cyffredinol.

Diolch i’r Gweinidog am ei hateb. I'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru, bydd defnyddio ein criwiau tân ac achub ledled y wlad i helpu i orfodi eich terfyn cyffredinol o 20 mya yn swnio fel syniad gwirion. Ond nodaf y bu'n rhaid i Undeb y Brigadau Tân egluro na fyddai diffoddwyr tân rheng flaen yn cael eu galw oddi wrth eu dyletswyddau i helpu gyda’r ymgyrch, ac mai staff sydd eisoes yn cynnal digwyddiadau diogelwch tân, megis ymweliadau ag ysgolion, a fyddai'n gwneud hynny. Ond un o’r rhesymau pam fod gennym lai o danau yn y DU heddiw nag yn y degawdau diwethaf yw oherwydd y gwaith ymgysylltu ac addysgu hynod bwysig a wneir gan y gwasanaethau tân ac achub ledled Cymru. Felly, Weinidog, oni bai eich bod yn bwriadu cyhoeddi heddiw y bydd mwy o bersonél tân ac achub yn cael eu cyflogi ledled Cymru, ni allaf ond tybio felly y bydd y cynnydd hwn yn y gwaith o orfodi'r terfyn 20 mya yn arwain at gynnal llai o sesiynau addysgol ac ymgysylltu gan y gwasanaeth tân, gan roi pobl Cymru, o bosibl, mewn mwy o berygl. Felly, a allwch chi roi sicrwydd i’r Senedd heddiw na fydd hynny’n digwydd?

Wel, diolch am eich cwestiwn atodol. Fel y dywedais, roedd y gwasanaethau brys, gan gynnwys ein gwasanaeth tân, yn rhan o’r tasglu 20 mya, ac wrth gwrs, y tasglu hwnnw a wnaeth yr argymhelliad i 20 mya ddod yn derfyn cyflymder diofyn ar ffyrdd cyfyngedig.

Nid yw'r gwasanaeth tân yn rhagweld y bydd y newidiadau hyn yn cael effaith andwyol ar eu hamseroedd ymateb cyffredinol, ac maent yn mynd i gynnal adolygiad drwy gasglu gwerth chwe mis o ddata galwadau, i'w galluogi i gynnal gwerthusiad cadarn o ymateb pob gorsaf gwasanaeth tân wrth gefn, gan fod lleoliad pob gorsaf dân a phob cynllun ffordd lleol yn wahanol.

Hefyd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fod addysg a diogelwch tân yn hanfodol i hyn. Mae tîm diogelwch ar y ffyrdd y gwasanaeth tân wedi bod yn gweithio'n agos gydag asiantaethau partner a chydweithwyr yn y gwasanaethau brys i ymgysylltu ag aelodau'r cyhoedd ar y newidiadau a manteision gyrru ar gyflymder is. Ond credaf mai’r hyn sydd bwysicaf, ac maent hwythau'n cydnabod hyn, yw y gallai 20 mya arwain bob blwyddyn yng Nghymru at 40 y cant yn llai o wrthdrawiadau, achub chwech i 10 o fywydau, a 1,200 i 2,000 o bobl yn osgoi anafiadau. Ac mae hyn, wrth gwrs, fel y mae’r gwasanaeth tân yn awyddus iawn i fod yn rhan ohono, yn newid sylweddol mewn diogelwch cymunedol i’n cenhedlaeth ni, gan achub bywydau, annog mwy o bobl i gerdded a beicio a gwella ansawdd bywyd yn ein cymunedau.

Gan eich bod newydd grwpio cwestiynau 1 ac 8, a bod yr Aelod sy'n ateb cwestiwn 8 newydd ymuno â ni o bell, Mark, eich cwestiwn atodol i gwestiwn 8, os gwelwch yn dda.

A yw hyn ar dlodi tanwydd, os gwelwch yn dda?

Na, mae ar y cwestiwn 20 mya—cwestiwn 8.

Iawn. Wel, fy nghwestiwn agoriadol oedd pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi’u cael gyda’r heddlu ynghylch y goblygiadau iddynt hwy yn sgil y terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya sydd ar fin cael ei gyflwyno yng Nghymru, gydag 88 y cant yn gwrthwynebu'r cynllun mewn arolwg gan North Wales Live fis diwethaf. Y tu ôl i dystiolaeth ddetholus Llywodraeth Cymru, gwyddom na chanfu astudiaethau ymchwil annibynnol ar 20 mya ar gyfer adran drafnidiaeth y DU unrhyw ganlyniadau diogelwch sylweddol o ran gwrthdrawiadau ac anafusion, ac na chanfu ymchwil gan Brifysgol y Frenhines, Belfast, Prifysgol Caeredin a Phrifysgol Caergrawnt fawr ddim effaith ar ddiogelwch ar y ffyrdd. Gwyddom fod damweiniau ffyrdd a gofnodwyd gan yr heddlu a data Trafnidiaeth Cymru yn dangos y bydd y newid cyffredinol yn golygu y byddai’r gyfradd ddamweiniau ar ffyrdd 20 mya yn fwy na 44 y cant, ac yn gostwng i 4.2 y cant ar ffyrdd 30 mya. Felly, pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi’u cael gyda’r heddlu o ystyried y llythyr gan brif gwnstabl cynorthwyol Heddlu De Cymru a ddatgelwyd yn answyddogol, ac a oedd yn nodi y byddai’r newid yn cael effaith ar ba mor gyflym y gall ymatebwyr gyrraedd argyfyngau, a’r datganiad gan brif gwnstabl Heddlu Gogledd Cymru mai ei dull gweithredu hi fydd

'defnyddio fy adnoddau yn yr ardaloedd lle mae'r niwed mwyaf...os yw 30 yn dod yn 20 mewn ardal lle mae pobl wedi cael eu lladd neu lle mae anafiadau difrifol wedi bod ar ffordd, yna bydd gennyf ddiddordeb mewn edrych ar yr ardaloedd hynny.'

Diolch, Mark Isherwood. Wel, mae'r mater hwn wedi'i drafod ar ein bwrdd partneriaeth plismona a gyd-gadeiriaf â’r Prif Weinidog. Fe wnaethom drafod hyn ar 22 Mehefin eleni, a nodwyd yno fod yr heddlu wedi gweithio’n agos gyda’r tîm yn Llywodraeth Cymru i roi'r terfynau 20 mya ar waith, ac fel y dywedais mewn ymateb i’r cwestiwn cyntaf, roedd y gwasanaethau brys yn rhan o'r tasglu a wnaeth yr argymhelliad i 20 milltir ddod yn derfyn cyflymder diofyn ar ffyrdd cyfyngedig.

Ac a gaf fi ailadrodd, unwaith eto—a bu'n rhaid i'r Prif Weinidog a'r Dirprwy Weinidog ei ailadrodd sawl gwaith ddoe yn y Senedd—nad yw'r terfyn cyflymder 20 mya newydd yn derfyn cyffredinol? Yr hyn sy'n bwysig, o ran y terfyn cyflymder diofyn newydd, yw nad terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya mohono, ond terfyn cyflymder diofyn ar gyfer yr ardaloedd adeiledig lle mae cerddwyr a cherbydau'n cymysgu, ac mae'n debygol y bydd y terfyn cyflymder is hwn yn lleihau'r tebygolrwydd o wrthdrawiadau ar ein ffyrdd a'u difrifoldeb, gan arwain at ostyngiad yn nifer y cerddwyr neu feicwyr sy'n cael eu hanafu'n ddifrifol neu’n angheuol a lleihau’r effaith ar y GIG a’r gwasanaethau brys, a dyna ble mae’r gwasanaethau brys wedi chwarae eu rhan o ran cydnabod pwysigrwydd hyn. Ac a gaf fi ddweud, yn olaf, dros y degawd cyntaf, yr amcangyfrifir y bydd terfyn cyflymder is yn achub hyd at 100 o fywydau ac 20,000 o anafusion—meddyliwch am hynny ar gyfer ein gwasanaethau brys—a hefyd, fod y newid hwn yn dod ar ôl pedair blynedd o waith gydag awdurdodau lleol, yr heddlu, y gwasanaeth tân, arbenigwyr diogelwch ar y ffyrdd i gynllunio’r newid hwn yn y gyfraith?

Diolch am eich cwestiwn. Fel y dywedais, ac fe ailadroddaf eto, nid terfyn cyffredinol yw'r terfyn cyflymder 20 mya newydd. Byddai’n wych pe baem yn clywed cydnabyddiaeth o hynny y prynhawn yma gan y Ceidwadwyr Cymreig. Yn ogystal â chynyddu cydlyniant cymdeithasol, gwella iechyd corfforol a meddyliol a lleihau llwyth gwaith y GIG a'r gwasanaethau brys, fel rwyf eisoes wedi'i amlinellu, disgwylir iddo gryfhau economïau lleol drwy gynyddu nifer yr ymwelwyr.

Diolch am eich ateb. Bûm ar raglen Dros Ginio BBC Radio Cymru yr wythnos diwethaf gyda Mabon ap Gwynfor AS, lle buom yn trafod amrywiaeth o bynciau, gan gynnwys cyflwyno’r terfynau cyflymder 20 mya ledled Cymru ar 17 Medi. Yn ystod y cyfweliad hwn, dyfynnais asesiad Llywodraeth Cymru ei hun y gallai cyflwyno’r polisi hwn gostio £4.5 biliwn i economi Cymru, rhywbeth a fydd yn siŵr o amharu ar ffyniant pobl Cymru. Fodd bynnag, gwadodd yr Aelod dros Ddwyfor Meirionnydd hynny ar unwaith, yn fyw ar yr awyr, gan nodi bod y ffigur yn anghywir. Felly, o ystyried bod y ffigur hwnnw o £4.5 biliwn wedi’i gyhoeddi mewn du a gwyn ar dudalen 32 ym memorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru, pwy sy’n gywir? Ai’r Aelod dros Ddwyfor Meirionnydd, ynteu Llywodraeth Cymru?

Wel, credaf i'r Prif Weinidog, ac yn wir, y Dirprwy Weinidog, ateb hyn yn glir iawn o ran costau gweithredu’r cyfle unwaith mewn cenhedlaeth hwn i achub bywydau. A gaf fi ddweud mai nod y terfyn cyflymder is yw helpu pobl hŷn, pobl anabl a phobl ag anghenion ychwanegol i deimlo'n fwy abl i deithio'n annibynnol, a bod sefydliadau fel RNIB Cymru a Cŵn Tywys Cymru—gwn eich bod yn cefnogi'r sefydliadau hynny—wedi lleisio eu cefnogaeth i'r newid polisi ar gyfer 20 mya? A gadewch inni edrych ar gostau a beth mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd, oherwydd fe fydd nid yn unig yn achub bywydau ac yn atal anafiadau, bydd hefyd yn arbed arian o ran costau i'n gwasanaethau brys. Amcangyfrifir y bydd yn arbed £92 miliwn. Felly, gwyddom fod hwn yn fuddsoddiad mewn diogelwch cymunedol ac y bydd yn arwain at fudd economaidd, a chredaf fod y ffaith bod y ffeithiau wedi’u nodi ddoe—. Hoffwn achub ar y cyfle i ailadrodd geiriau Dr David Hannah, fel yr amlinellodd Lee Waters, y Gweinidog, ddoe, o'r adran achosion brys pediatrig yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Ei waith ef yw ymdrin â chanlyniadau plant yn cael eu taro gan geir sy'n teithio ar gyflymder o 30 mya neu fwy, ac mae wedi disgrifio'r anafiadau dinistriol sy'n newid bywydau y mae'n rhaid i blant, pobl ifanc a'u teuluoedd ymdopi â nhw o ganlyniad i wrthdrawiadau traffig ar y ffyrdd, gyda mwy na'u hanner yn digwydd ar ffyrdd lle mae'r terfyn cyflymder yn 30 mya ar hyn o bryd—y pwynt a wnaeth Mark Isherwood—a chydnabod y bydd hyn yn achub bywydau, yn lleihau'r nifer o anafiadau, ac wrth gwrs, yn lleihau costau o ran yr effaith ar ein gwasanaeth iechyd yn ogystal ag achub bywydau.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymraeg, Joel James.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, fel rwy’n siŵr y byddwch chi a phawb yma yn cytuno, mae parhau i symud wrth inni heneiddio yn hynod o bwysig, nid yn unig er mwyn osgoi teimlo’n ynysig ac unigrwydd, ond er mwyn gallu cynnal ffitrwydd a gweithrediad gwybyddol. Mae tocynnau bws am ddim, wrth gwrs, yn gam cadarnhaol iawn i bobl hŷn allu gwneud hyn. Fodd bynnag, Weinidog, mae astudiaethau wedi dangos bod nifer sylweddol o heriau i bobl hŷn wrth ddefnyddio’r bws, yn anad dim eu bod yn fwy tebygol o gwympo wrth fynd ar neu ddod oddi ar y bws, neu pan fydd y bws yn symud cyn iddynt ddod o hyd i sedd. Ac mae astudiaethau wedi dangos y gall hyn nid yn unig arwain at anafiadau ond hefyd at orbryder, ofn a cholli hunanhyder wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Weinidog, o ystyried bod gennym boblogaeth sy’n heneiddio ac y bydd yn debygol y bydd hyd yn oed mwy o ddibyniaeth ar fysiau yn y dyfodol, pa gamau rydych chi wedi’u cymryd i weithio gyda’r comisiynydd pobl hŷn, elusennau anableddau a gweithredwyr gwasanaethau bysiau i leihau’r heriau y mae pobl hŷn yn eu hwynebu wrth ddefnyddio'r bws? Diolch.

Ddirprwy Lywydd, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn a'i ddiddordeb amlwg yn y maes pwysig hwn. Bysiau yw’r math allweddol o drafnidiaeth gyhoeddus i lawer o gymunedau yng Nghymru. Rwy’n cynrychioli etholaeth fy hun a chanddi un orsaf drenau yn unig. I'r rhan fwyaf o bobl, drwy fysiau y ceir mynediad at wasanaethau. Felly, rwyf fi a’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt, yn gweithio’n agos iawn gyda phob un o’r tri chomisiynydd, ac mae gwaith yn mynd rhagddo hefyd ar y gwahanol fforymau pobl hŷn, yn gwrando ar eu barn a'u profiadau, a'r hyn y gallwn ei wneud i adeiladu ar hynny a’i wella. A chan ddefnyddio ein dull partneriaeth ar draws y Llywodraeth pan fyddwn yn edrych ar y Bil bysiau, byddwn yn gobeithio ein bod yn sicrhau bod y lleisiau hynny'n cael eu clywed fel rhan o hynny a phan fyddwn yn creu gwasanaeth sy'n addas ar gyfer y dyfodol, ein bod yn sicrhau bod profiadau pobl amrywiol yn y gymuned, o wahanol oedrannau a chefndiroedd gwahanol, oll yn rhan o hynny.

Diolch i’r Dirprwy Weinidog. O ran yr henoed yn gallu teithio o gwmpas, mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi gwneud datganiad cyhoeddus yn ddiweddar yn tynnu sylw at sut mae pobl hŷn yng Nghymru yn teimlo eu bod yn gaeth ac wedi'u hallgáu oherwydd prinder toiledau cyhoeddus. Rwy’n siŵr eich bod yn cydnabod, Ddirprwy Weinidog, fod y ddarpariaeth bresennol yn druenus ar y gorau, ac yng nghanol Caerdydd, ein prifddinas—dinas sy’n croesawu cannoedd ar filoedd o ymwelwyr y flwyddyn—dim ond tri thoiled cyhoeddus sydd ar gael: un ar yr Ais, un ar Heol Eglwys Fair ac un ar Heol y Castell. Ac mae pob un o'r rhain yn cau erbyn 5 p.m., gyda thoiled Heol y Castell ar gau yn gyfan gwbl ar ddydd Sul. Er bod yn rhaid i bob cyngor ledled Cymru ddarparu strategaeth ar gyfer toiledau cyhoeddus, mae’n amlwg nad yw’r polisi hwn yn gweithio a’i fod yn ynysu rhan enfawr o'r gymdeithas. Gyda hyn mewn golwg, Ddirprwy Weinidog, pa sgyrsiau a gawsoch chi gyda’r comisiynydd pobl hŷn a’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol er mwyn darparu strategaeth genedlaethol gyfredol i wella cyfleusterau toiledau cyhoeddus ledled Cymru? Diolch.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn ystyriol unwaith eto ar faes y gwyddom ei fod yn effeithio ar bobl mewn cymunedau ledled Cymru, a’r angen i sicrhau bod y gwasanaethau hynny ar waith gennym. A gwn ei bod yn her mewn llawer o gymunedau. Yn amlwg, mewn prifddinas, mae gennych fynediad at gyfleusterau eraill—efallai nad cyfleusterau cyhoeddus yn unig chwaith, ond sicrhau hefyd fod pethau fel lleoedd newid a chyfleusterau o'r fath hefyd yn hygyrch i bawb. Ac mae’n sicr yn rhywbeth y gwn i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ei godi yn ei sgwrs â’r comisiynydd pobl hŷn, ond mae’n rhywbeth y byddaf yn sicr yn mynd i'r afael ag ef ar ôl heddiw. Ac mewn gwirionedd, mae gennyf ddigwyddiad i ddod yr wythnos nesaf, yn siarad yng Nghonfensiwn Pensiynwyr Cenedlaethol Cymru. Felly, efallai fod hyn yn rhywbeth a fydd ar yr agenda yn rhan o hynny, Joel James, ac fe wnaf yn siŵr ei fod yn cael sylw, yn dilyn y cwestiynau heddiw.

Diolch am eich ymateb cadarnhaol, Ddirprwy Weinidog. Yn olaf, fel y gwyddoch, mae nifer sylweddol o hyd o bobl hŷn yng Nghymru wedi'u hallgáu'n ddigidol, sy'n golygu nad oes ganddynt yr un lefel o fynediad at wybodaeth ag y gallai fod gan eraill. Dengys data nad yw oddeutu traean o bobl 75 oed a hŷn ar-lein, ac nad oes gan draean o bobl dros 60 oed ffôn clyfar. Mae hyn yn allgáu cymaint o bobl rhag y posibilrwydd o fyw bywyd llawn. Wrth i linellau ffôn analog gael eu disodli'n raddol gan linellau ffôn digidol, ymddengys bod cyfle unigryw i helpu i annog y rheini sydd wedi’u hallgáu’n ddigidol i ddefnyddio technolegau newydd a chynyddu ymwybyddiaeth o’r llu o opsiynau sydd ar gael iddynt. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau rydych yn eu cymryd i weithio gyda’r diwydiant telathrebu ac elusennau a darparwyr addysg perthnasol i helpu i godi ymwybyddiaeth ymhlith y genhedlaeth hŷn o fanteision defnyddio technoleg ddigidol? Diolch.

O ran cynhwysiant digidol, mae gennym strategaeth ar draws y Llywodraeth i weithio gyda’r cymunedau sydd fwyaf tebygol o gael eu hallgáu, felly sicrhau bod y cymorth ar gael iddynt ac efallai’r hyfforddiant i gael mynediad at wasanaethau digidol, boed hynny gartref neu mewn cyfleuster cyhoeddus, fel llyfrgell yn agos i'w cartrefi. Ond yn ogystal â chefnogi pobl i gael yr hyder a'r adnoddau i gael mynediad at gyfleusterau digidol a gwasanaethau digidol, rydym hefyd yn cydnabod bod yn rhaid inni sicrhau, pan fyddwn yn gwneud pethau fel Llywodraeth ac yn gweithio gyda phartneriaid eraill—sefydliadau'r sector cyhoeddus, y llu o sefydliadau trydydd sector y gwyddom eu bod yn cefnogi pobl ac yn darparu cymorth mewn cymunedau—nad yn ddigidol yn unig y gwneir pethau ychwaith. Rydym yn ymwybodol iawn fod angen darparu pethau mewn fformat sy’n hygyrch i bawb, a dyna ble rydym yn gweithio drwy ein hamryw fforymau a thrwy ein ffrydiau cydraddoldeb a chynlluniau gweithredu i sicrhau bod y cymorth a’r mynediad hwnnw yno fel rhan o’n strategaeth cynhwysiant digidol, ond hefyd i sicrhau nad yn ddigidol yn unig rydym yn gwneud pethau a bod pobl eraill yno.

Ond mae’r Aelod yn codi pwynt pwysig, sef, wrth i dechnoleg esblygu, fod angen inni esblygu ein hymagwedd o ran sut rydym yn sicrhau nad oes unrhyw un arall yn cael eu hallgáu, a bod pobl yn ymgymryd â'r heriau a’r cyfleoedd hynny hefyd. Felly, gallwn weithio gyda phartneriaid ar draws llywodraeth leol a'r darparwyr gwasanaethau hynny i sicrhau bod gan bobl fynediad at y cyfleusterau hynny, boed drwy sicrhau bod offer wedi'i adnewyddu ar gael yn rhwydd hefyd, a bod gan bobl—. Wyddoch chi, nid oes gan bawb rywun i'w helpu—efallai mai nhw yw'r genhedlaeth hŷn yn eu teulu—a'u haddysgu sut i ddefnyddio technoleg fodern. Ac efallai y gallwn i fod wedi gwneud â hynny—. Mae’n siŵr y bydd yn fy lladd am ei galw’n ‘hŷn’ nawr, ond gyda fy mam, weithiau, rydym wedi recordio ein fideos ein hunain i'w helpu i wybod sut i aildiwnio’r teledu a phethau felly. Ond mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod pethau yno i bawb a bod y gefnogaeth ar waith i bobl nad oes ganddynt aelod o'r teulu yno i'w helpu.

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da, Weinidog.

Rydym wedi gweld rhagor o gynnydd sy'n peri cryn bryder mewn teimladau gwrth-ffoaduriaid dros yr haf, gyda grwpiau asgell dde eithafol yn peri aflonyddwch ac yn pregethu casineb hiliol yn Llanelli, wedi’u harfogi gan rethreg a gweithredoedd Llywodraeth y DU a’u cynlluniau annoeth i anfon cannoedd o geiswyr lloches i Westy Parc y Strade. Mae ffoaduriaid hefyd yn wynebu hiliaeth a gwaradwydd wrth geisio cael mynediad at y cludiant cyhoeddus am ddim y mae ganddynt hawl iddo. Rwyf wedi clywed adroddiadau am yrwyr bysiau yn gwrthod pobl, er eu bod wedi dangos eu cardiau preswylio biometrig i brofi eu bod yn gymwys, ac yna’n dioddef cam-drin geiriol hiliol o ganlyniad, ac mae gwrthod pobl fel hyn yn rhywbeth cyffredin yn ôl y rheini sy’n cefnogi ffoaduriaid, ac yn fater rwyf eisoes wedi’i godi gyda chi.

Mae pobl o'r farn fod yr esboniad o’r cynllun teithio am ddim ar wefan Llywodraeth Cymru yn rhy aneglur a bod rhai gwasanaethau bysiau a threnau yn credu, yn ôl pob golwg, nad yw'r cynllun ond yn berthnasol i genhedloedd penodol. Mae ffoaduriaid yn cael eu trawmateiddio, ac mae llawer ohonynt yn rhy ofnus i ddefnyddio'r bysiau. Felly, Weinidog, beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â throseddau casineb hiliol sydd wedi'u hanelu at y rheini y dylem fod yn sicrhau bod croeso iddynt yn ein gwlad? Ac a wnewch chi ymrwymo i gysylltu â'r holl gwmnïau bysiau a threnau sy'n gweithredu yng Nghymru i sicrhau eu bod yn cydymffurfio â chynllun teithio am ddim y Llywodraeth, eu bod yn deall y canllawiau, eu bod yn hyfforddi eu gyrwyr i sicrhau bod hawliau ffoaduriaid yn cael eu parchu, ac ymchwilio i unrhyw achosion o wrthod pobl sy'n achosi cymaint o drallod a gwahaniaethu?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.

Dros yr haf, fel Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, rwyf wedi bod yn mynd i’r afael â’r union faterion hyn. Rydym yn genedl noddfa—dyna rydym yn ceisio bod. Ac er nad oes gennym yr holl bwerau wrth gwrs, mae'n rhaid inni ddylanwadu ar Lywodraeth y DU, mae'n rhaid inni fynegi ein pryderon, ond mae'n rhaid inni hefyd gymryd cyfrifoldeb lle mae gennym bwerau, adnoddau a pholisïau.

A gaf fi ddweud hefyd fy mod yn cefnogi ac yn cytuno'n llwyr â'r pwyntiau rydych wedi'u gwneud am gynnydd yr asgell dde eithafol yn dod yma i Gymru, gan ennyn casineb? Rydym yn credu mewn gobaith, nid casineb. Rydym yn sefyll yn erbyn hiliaeth. Rydym yn sefyll yn erbyn hiliaeth bob blwyddyn, pan fydd llawer ohonom yn ymuno ar orymdaith drwy Gaerdydd, ac rwyf bob amser yn falch iawn o ymuno â'r siantiau a'r gweiddi, gan ddweud, 'Mae croeso i ffoaduriaid yma. Mae croeso i ffoaduriaid yma'. Felly, rydym yn cyflwyno ein sylwadau i'r Swyddfa Gartref, yn enwedig ynglŷn â'r ffordd warthus y maent wedi bod yn ymdrin â'r sefyllfa, a dweud ein bod yn barod, gydag awdurdodau lleol, i gefnogi ceiswyr lloches.

Cyfarfûm ag arweinwyr yr holl awdurdodau lleol ym mis Gorffennaf, gan gynnwys sir Gaerfyrddin a siroedd ac ardaloedd lle bu heriau gwirioneddol, ac mae pob un ohonynt yn awyddus i chwarae eu rhan. Rydym wedi ymrwymo i strategaeth wasgaru ar draws Cymru gyfan. Dywedaf hyn wrth Weinidogion y Swyddfa Gartref: rydym yn gweithio gyda llywodraeth leol, rydym yn gweithio gyda Phartneriaeth Ymfudo Strategol Cymru, felly rydym wedi ymrwymo i chwarae rhan lawn a chymesur yn rhoi llety i geiswyr lloches yng Nghymru, mewn partneriaeth.

Y mater y gallwn, yn amlwg, ei gefnogi a’i alluogi—yn wir, mae gennym her ariannol wirioneddol wrth gwrs, o ran Llywodraeth y DU a’n setliad gwariant, sy'n gadael twll o £900 miliwn—rydym wedi bod yn gweithio ar y tocyn croeso o ran y cynllun trafnidiaeth gyhoeddus, a gafodd ei ymestyn, wrth gwrs, tan ddiwedd mis Gorffennaf, ac yna, gan weithio eto gyda’r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, o ran sut y gallwn symud hynny yn ei flaen. Oherwydd mae'r tocyn croeso—a chyfarfûm â ffoaduriaid o Wcráin ddydd Sadwrn yng Nghaerffili—yn gwneud gwahaniaeth enfawr i integreiddio o ran mynediad at waith, addysg.

A gaf fi ddweud, yn olaf, imi gyfarfod ddoe—mae'n ddrwg gennyf, ddydd Llun, cyfarfûm â'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd a Trafnidiaeth Cymru i drafod cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol. Oherwydd mae'n rhaid iddynt roi hyn ar waith. Roeddent yn ymroddedig ac maent yn gweithio gyda Race Council Cymru ar hyfforddiant ar gyfer eu staff, ar gyfer eu gweithlu, gan na allwn oddef hiliaeth ar ein trafnidiaeth gyhoeddus, gan y gweithlu, nac yn wir, gan deithwyr.

Diolch, Weinidog. Mae adroddiad newydd Sefydliad Bevan a gyhoeddwyd rhai wythnosau yn ôl yn dangos bod nifer y bobl sy'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd yn dal i fod yn hynod o uchel: 15 y cant yn ei chael hi'n anodd i brynu hanfodion bywyd bob dydd, 26 y cant yn bwyta llai neu'n hepgor prydiau, a 29 y cant wedi gorfod benthyg mwy o arian. Mae'n amlwg o'r adroddiad bod yr argyfwng economaidd hefyd yn taro rhai grwpiau yn arbennig o galed: pobl ar fudd-daliadau, pobl sy'n rhentu cartrefi, pobl anabl a theuluoedd gyda phlant dan 18. Wrth gwrs, mae'r effaith groesdoriadol yna yn creu darlun hyd yn oed yn fwy tywyll.

Mae'r adroddiad yn ei gwneud hi'n glir bod angen cefnogaeth wedi ei thargedu ar y bobl yma, ac er bod y gronfa gymorth ddewisol ar gael, mae'r adroddiad yn dweud dyw hi ddim yn ddigonol i gefnogi aelwydydd y gaeaf hwn o gymharu â'r llynedd pan oedd mwy o gymorth ar gael. Gyda chasgliadau'r adroddiad yn tynnu sylw at ddiffyg cynnydd o ran lleihau effaith yr argyfwng costau byw, beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer helpu pobl â'r argyfwng y gaeaf hwn, yn enwedig y grwpiau hynny y nodwyd y bydd yn cael eu heffeithio fwyaf, er mwyn sicrhau bydd pobl yn medru rhoi bwyd ar y ford a chadw'n dwym y gaeaf yma?

Diolch am y cwestiwn pwysig hwnnw hefyd. Rwy'n ymwybodol iawn o'r adroddiad cipolwg ar dlodi ar gyfer haf 2023. Dylid nodi, wrth gwrs, ein bod wedi darparu gwerth mwy na £3.3 biliwn o gymorth wedi'i dargedu yn ystod y flwyddyn ariannol hon a'r ddiwethaf i helpu i liniaru'r argyfwng costau byw. Ond roedd hynny oherwydd bod gennym arian yng nghyllideb 2022-23, ac fel rwyf newydd ei ddweud, mae £900 miliwn yn is mewn termau real na'r hyn roeddem yn ei ddisgwyl adeg adolygiad o wariant 2021. Felly, mae penderfyniadau anodd iawn i'w gwneud, ond a gaf fi ddweud bod y Cabinet cyfan yn cydnabod bod trechu tlodi ac anghydraddoldeb yn flaenoriaeth yn ein penderfyniadau?

I mi, un o’r pethau pwysicaf yw’r gronfa cymorth dewisol, a chredaf fod y gronfa cymorth dewisol ynddi’i hun yn estyn allan ac yn darparu mynediad i’r bobl sydd ei angen fwyaf, a byddwn yn dweud bod hynny’n cynnwys pobl sydd angen y taliadau brys hynny'n arbennig. Fe wyddoch inni ddiwygio’r gronfa cymorth dewisol—rydym wedi gallu ei chynyddu 11 y cant yn unol â chwyddiant ar gyfer y taliadau hynny—ond hefyd, yn bwysig, yn llawer mwy hirdymor, rydym yn gweithio drwy ein cytundeb cydweithio ar waith sydd ar y gweill ynghylch sut rydym yn gweinyddu lles yng Nghymru, a’r cyfarfod pwysig a gynhaliwyd gennym gyda Sefydliad Bevan a Policy in Practice i fwrw ymlaen â’r gwaith hwnnw.

Diolch yn fawr, Joyce Watson. Mae pecyn cymorth Llywodraeth Cymru yn cynnwys rhaglen Cartrefi Clyd, sy’n gwella effeithlonrwydd ynni cartref yn y tymor hir, ond rydym hefyd yn darparu rhyddhad tymor byr drwy ein cronfa cymorth dewisol a’n cymorth drwy bartneriaid y Sefydliad Banc Tanwydd i ddarparu talebau i’r rheini sy’n profi argyfwng tanwydd.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae biliau ynni wedi dyblu yn y tair blynedd diwethaf, ac mae ymchwil gan y Warm Winter Campaign yn dangos sut mae’r argyfwng costau ynni yn effeithio ar aelwydydd, gyda 13 miliwn o oedolion yn y DU bellach ar ei hôl hi gyda'u biliau neu’n ystyried eu had-daliadau yn faich trwm, gyda dyled cartrefi wedi cynyddu 66 y cant ers 2017 a mwy na 9 miliwn o oedolion yn byw mewn cartrefi oer, llaith y gaeaf diwethaf, a chydag achosion o hypothermia wedi cynyddu 36 y cant. Gŵyr pob un ohonom ei fod yn argyfwng a wnaed yn Stryd Downing, ond mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i leddfu’r baich, ac rydych newydd nodi rhai o’r camau hynny.

Felly, Weinidog, cyn cyflwyno’r cap prisiau newydd ym mis Hydref, a fydd yn golygu biliau ynni tebyg i’r biliau ynni y llynedd, ond gyda phobl yn llai abl i dalu gan fod y Torïaid wedi chwalu’r economi, a wnewch chi amlinellu sut y bydd cymorth gan Lywodraeth Cymru yn cael ei dargedu y gaeaf hwn?

Diolch yn fawr, Joyce Watson—cwestiwn pwysig iawn, yn dilyn y cwestiynau blaenorol gan Sioned Williams. Mae'n argyfwng a wnaed yn Stryd Downing. Rydym wedi dyrannu cyllid sylweddol; nid wyf am ailadrodd y ffigurau eto. Mae ein gwerthusiad o’r cymorth a roddwn yn dangos bod disgwyl i oddeutu 75 y cant o aelwydydd gael cymorth mewn rhyw ffordd, ond mae bron i ddwywaith cymaint yn mynd i’r aelwydydd yn hanner gwaelod y dosbarthiad incwm o gymharu â’r hanner uchaf. Ond wrth gwrs, nid yw’r cyllid sylweddol hwnnw gennym bellach.

Hoffwn nodi rhai ffigurau o ran mynediad at y gronfa cymorth dewisol, yn enwedig ar gyfer ardaloedd gwledig, a gwn y bydd gan bob Aelod ddiddordeb yn hyn. Ers mis Ebrill eleni, rydym wedi talu £179,000 mewn taliadau cymorth mewn argyfwng. Mae'r rhain yn daliadau am hanfodion bywyd: bwyd, tanwydd, hanfodion bywyd, drwy’r taliadau cymorth mewn argyfwng annibynnol hynny, ac mae’n bwysig cydnabod taliadau tanwydd oddi ar y grid hefyd—mae’r ystadegau diweddaraf yn dangos bod cyfanswm y dyfarniadau tanwydd oddi ar y grid, gyda 672 wedi’u gwneud rhwng 1 Mai a 31 Gorffennaf, yn £135,000.FootnoteLink Mae gennym ddata daearyddol ac economaidd-gymdeithasol sy'n ymwneud â'r gronfa cymorth dewisol, a byddwn yn cael mwy o ffigurau ar hynny cyn bo hir y byddaf yn eu cyhoeddi. Ond yr hyn y gallwn ei wneud yw gwneud i'r gronfa cymorth dewisol weithio. Ond hoffwn ddweud hefyd fod rhaglen Cartrefi Clyd yn hollbwysig, ac rwy’n parhau i alw ar Lywodraeth y DU i helpu’r rheini sy’n cael eu taro galetaf gan yr argyfwng, ac rwy'n gobeithio y gall pob un ohonom rannu’r alwad hon ar draws y Siambr i Lywodraeth y DU symud ymlaen gyda'r tariff cymdeithasol. Fe wnaethant gytuno—dywedodd Grant Shapps y byddai'n edrych ar y tariff cymdeithasol. Mae hynny wedi'i anghofio, yn ôl pob golwg. Rwy'n ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol newydd. A gawn ni ymuno â’n gilydd yn y Senedd i ddweud yr hoffem pe baent yn ystyried ac yn cyflwyno tariff cymdeithasol, gan y byddai hynny’n cynnig cymorth parhaol i aelwydydd incwm isel.

Oni bai ein bod yn cydnabod bod yr argyfwng prisiau ynni wedi’i greu yn y Kremlin, ni fyddwn byth yn gallu mynd i’r afael â hyn yn gyfrifol. Ond yn ystod cyfarfod diweddaraf y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni, gofynnais i’r Gweinidog newid hinsawdd pa mor debygol oedd hi y byddai rhaglen Cartrefi Clyd newydd Llywodraeth Cymru, gan gynnwys y cynllun olynol i gynllun tlodi tanwydd Nyth, yn weithredol cyn y gaeaf hwn. Atebodd y Gweinidog ei bod yn anodd iawn dweud ac y byddai’n dibynnu ar ganlyniad y caffael, pwy yw’r contractwyr, a faint o waith paratoi y byddai’n rhaid iddynt ei wneud. A ninnau’n agosáu at fisoedd y gaeaf, mae National Energy Action Cymru wedi galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod eu cynllun seiliedig ar alw newydd i gymryd lle Nyth yn weithredol cyn gynted â phosibl ac wedi datgan y bydd yn hanfodol, yn y blynyddoedd i ddod, fod y cynllun yn derbyn cymaint o arian â phosibl. A wnaiff y Gweinidog hwn felly roi’r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â phryd y mae Llywodraeth Cymru bellach yn bwriadu lansio ei rhaglen Cartrefi Clyd newydd, gan gynnwys y rhaglen olynol i Nyth?

Diolch i chi, Mark Isherwood, cadeirydd y grŵp trawsbleidiol, wrth gwrs. Mae'r gwahoddiad i dendro ar gyfer ein cynllun Cartrefi Clyd newydd, sy'n seiliedig ar alw, wedi cael ei gyhoeddi'n ddiweddar. Rydym ar y trywydd cywir i ddyfarnu contract a dechrau ar y gwaith eleni. Byddwn yn parhau i ddarparu cyngor am ddim ar fesurau arbed ynni i'r rhai sydd ei angen ac yn cyfeirio aelwydydd. Ond a gaf fi ddweud eto—ac rydych yn gwybod hyn ar draws y Siambr—bydd iteriad nesaf y rhaglen Cartrefi Clyd yn canolbwyntio ar y gwaethaf yn gyntaf, sy'n golygu y bydd teuluoedd cymwys sy'n byw yn y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni yn cael cymorth i wella ffabrig eu cartrefi a gwelliannau i'w systemau gwresogi. 

Diolch am eich cwestiwn, Natasha Asghar. Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â'r comisiynydd pobl hŷn i drafod materion cydraddoldeb. Fodd bynnag, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol sy'n gyfrifol am unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol. Felly, fe ofynnaf iddi ysgrifennu atoch mewn ymateb i'ch cwestiwn hefyd. 

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae Cymru yn wynebu toriadau llym i wasanaethau bysiau o ganlyniad i benderfyniad y Llywodraeth hon i ddiddymu cyllid hanfodol i'r sector. Rydym eisoes wedi gweld toriadau mawr mewn gweithrediadau yma yng Nghaerdydd ac amcangyfrifir bod bron i 10 y cant o lwybrau bysiau wedi'u torri dros yr haf. Mae Age Cymru wedi rhybuddio y gallai unigrwydd ac ynysigrwydd gynyddu ymhlith pobl hŷn o ganlyniad i'r gostyngiad mewn gwasanaethau bysiau. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno fod bysiau yn achubiaeth i lawer o bobl oedrannus sy'n eu defnyddio i gyrraedd apwyntiadau hanfodol, i fynd i weld ffrindiau a theulu, ac yn syml i deithio o gwmpas. Rwy'n siŵr, Weinidog, yn union fel fi, eich bod yn bryderus iawn o glywed y rhybudd llwm hwn. Y peth olaf rydym eisiau ei weld yw cynnydd mewn unigrwydd ac ynysigrwydd yma yng Nghymru. Mae angen inni weld y Llywodraeth hon yn diogelu ein gwasanaethau bysiau, yn union fel y gwnaeth eich maniffesto Senedd 2021 ei addo, yn hytrach na'u torri a gadael ein pobl oedrannus ar ôl. Weinidog, yng ngoleuni eich trafodaethau gyda Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, a ydych wedi codi pryderon gyda'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd am effaith ofnadwy y toriadau mewn gwasanaethau bysiau, sydd wedi digwydd o dan ei oruchwyliaeth ef, a'r effaith y bydd yn ei gael ar ein poblogaeth oedrannus? Ac os na, a wnewch chi ymrwymo i wneud hynny, oherwydd mae hon yn sefyllfa hynod ddifrifol? Diolch.

Nid oes amheuaeth fod mynediad pobl hŷn at drafnidiaeth yn hanfodol bwysig, ac i lawer o bobl, y gwasanaeth bysiau y maent yn ei ddefnyddio. Ac yn wir, mae gennym system a gwasanaeth trafnidiaeth gymunedol effeithiol iawn ledled Cymru hefyd. Gyda'ch cefnogaeth i'r gwasanaeth bysiau, byddwn yn gobeithio gweld y Ceidwadwyr Cymreig yn llwyr gefnogi'r ddeddfwriaeth pan gaiff ei chyflwyno gan y Dirprwy Weinidog—yn llwyr gefnogi'r ffaith bod angen inni reoleiddio ein gwasanaethau bysiau, rhywbeth y gwnaethom ei golli. Rwy'n cofio, gan wybod pa mor bell yn ôl oedd hyn, yn yr 1980au, un o bolisïau Thatcher—. Dadreoleiddio bysiau, nid ydym erioed wedi dod dros hynny. Ond a gaf fi hefyd obeithio y byddwch, yn ogystal â chefnogi ein Bil gwasanaethau bysiau, yn ymuno â ni i wneud ein sylwadau i Lywodraeth y DU? Ni allwn ailadrodd a chefnogi'r cynlluniau a gefnogwyd gennym gyda'n cymorth gwasanaethau bysiau pan fo'n cyllideb £900 miliwn yn llai mewn termau real y flwyddyn ariannol hon o ganlyniad i setliad Llywodraeth y DU. Felly, ni allwch alw arnom i wneud y pethau hyn heb gefnogi ein deddfwriaeth a chefnogi ein galwadau ariannol. 

Cyn i mi alw ar y siaradwr nesaf, a gaf fi ofyn i feinciau cefn y Llywodraeth sicrhau fy mod yn gallu clywed y Gweinidog, os gwelwch yn dda? Yn yr un modd, gofynnaf i'r gwrthbleidiau wneud yr un peth. Vikki Howells.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, roeddwn yn falch iawn o ymweld â Strategaeth Bryncynon dros doriad yr haf, sef elusen leol hirsefydlog sy'n gwasanaethu cymunedau cwm Cynon isaf. Un o'r nifer o gynlluniau gwych y maent yn eu gweithredu yw prosiect cyfeillio i fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd ymhlith trigolion hŷn. Mae'r prosiect hwn yn cael ei ariannu gan gynllun grant cymunedol meysydd glo Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo, sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru. Weinidog, mae cymaint o gynlluniau yn ein cymunedau sy'n mynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd naill ai'n cael eu hariannu'n uniongyrchol neu'n anuniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, felly hoffwn ddiolch i chi am eich ymrwymiad i fuddsoddi yn y maes hwn. A wnewch chi hefyd ymuno â mi i ddiolch i'r staff a'r gwirfoddolwyr yn Strategaeth Bryncynon am yr holl waith y maent yn ei wneud drwy eu prosiect cyfeillio yng nghwm Cynon isaf?

Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr, Vikki Howells, oherwydd roeddwn yn falch iawn o ymweld â chwm Cynon a gweld gwaith da cynllun grant y meysydd glo, a chydnabod bod hwnnw hefyd yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru. Mae hyn yn mynd yn ôl i'r hyn rydym yn ei wneud gyda'r pwerau a'r adnoddau, ni waeth pa mor gyfyngedig ydynt, ac rydym yn cefnogi'r rhai ar y rheng flaen. Mewn gwirionedd, y sefydliadau cymunedol hynny sy'n cefnogi pobl, pobl hŷn, ac maent yn cynnig gwasanaethau hanfodol i fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd. Ac rwy'n credu'n benodol yng nghwm Cynon, mae gennych yr ystod ehangach o brynhawniau adloniant i bobl hŷn, prydau poeth eto. Ar ôl COVID, rydym yn dal i wneud—. Mae gwirfoddolwyr yn gwneud y gwaith hwnnw, ond mae'n rhaid cael rhywfaint o arian cyhoeddus yn sail iddo, ac rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru yn chwarae ei rhan.

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. Rydyn ni wedi cefnogi'r gwaith o ddatblygu partneriaethau bwyd traws sector ledled Cymru, gan ei gwneud yn bosibl cydlynu gweithgarwch yn ymwneud â bwyd ar lawr gwlad i helpu i fynd i'r afael ag achosion gwaelodol tlodi bwyd. Bydd hyn yn cefnogi mentrau lleol fel banciau bwyd, ac yn sicrhau bod adnoddau yn targedu'r anghenion mwyaf.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Yn anffodus, fel y gwyddom, mae effaith yr argyfwng costau byw yn dal i bwyso'n drwm ar deuluoedd ledled Cymru. Dengys arolwg diweddar gan Gyngor ar Bopeth bod 43 y cant o bobl yn bryderus iawn neu'n poeni rywfaint am eu gallu i siopa bwyd dros y chwe mis nesaf, ac yn ôl y Sefydliad Bevan mae chwarter o bobl yng Nghymru un ai yn peidio â bwyta rhai prydau neu'n bwyta prydau llawer llai.

Dros yr haf hwn, gwelodd banciau bwyd yn fy rhanbarth gynnydd yn y niferoedd roeddent yn eu cefnogi, yn arbennig felly cynnydd yn nifer y blant oedd angen bwyd. Sut ydych chi felly yn gweithio gyda banciau bwyd i gasglu'r data hwn ac i ddeall pam mae yna gynnydd—oes yna rai polisïau megis y diwedd o ran y cynllun bwyd dros y gwyliau haf ac ati—er mwyn sicrhau bod ganddyn nhw ddigon o fwyd i ateb y galw, ond hefyd ein bod ni'n sicrhau bod pobl yn gwybod sut mae cael gafael ar fwyd? Oherwydd un o'r pethau roedd banciau bwyd lleol yn rhannu efo fi oedd bod nifer yn dweud, 'Doedden ni ddim yn gwybod bod hyn ar gael' neu, 'Doedden ni ddim yn gwybod sut oedd cael mynediad atoch chi.' Felly, er bod y gwaith yma'n digwydd mae'n amlwg dyw'r neges ddim allan yn y fanna, ac mae yna bobl yn llwgu ledled Cymru.

Diolch yn fawr. Rydych yn hollol gywir. Treuliais yr haf yn ymweld â chymunedau ac yn cyfarfod â grwpiau. Euthum i fanc bwyd Cwm Rhymni ym mis Gorffennaf, a Baobab Bach ym Mhen-y-bont ar Ogwr gyda Luke Fletcher a Huw Irranca-Davies yn gynharach eleni. Cawsom gyfarfod bord gron ar dlodi bwyd y llynedd i sicrhau bod yr holl randdeiliaid, pob partner, yn gweithio gyda'i gilydd. Fe fyddwch yn ymwybodol o Synnwyr Bwyd Cymru. Rwyf wedi cyfarfod â nhw i edrych ar sut mae partneriaethau bwyd yn datblygu. Gwaith ar y cyd rhwng y partneriaethau bwyd yw hwn, awdurdodau lleol, partneriaid fel Iechyd Cyhoeddus Cymru a byrddau iechyd lleol ac mae'n rhaid i ni—. Oherwydd mae cymaint o waith cymunedol da yn mynd rhagddo.

Ond rwy'n credu, yn hollbwysig hefyd, ei fod yn golygu gweithio gyda'r Gweinidog materion gwledig, y Trefnydd, ar y strategaeth bwyd cymunedol. Ond mae banciau bwyd, wrth gwrs, yn gwneud llawer mwy. Maent yn gwbl hanfodol i'r gymuned. Maent yn darparu cyngor ariannol a chyfeirio at les. Ond a gaf fi ddweud hefyd fod pwysau gwirioneddol wedi bod ar fynediad at fwyd? Fe fyddwch wedi clywed gan eich banciau bwyd, oherwydd mae FareShare—. Fe wnaethant ailddosbarthu bron i 1,500 tunnell o fwyd dros ben da y llynedd, ond maent wedi cael problem yn y tymor byr gyda'r cyflenwad dros y pedwar neu bum mis diwethaf. Felly, rwy'n parhau i weithio gyda phawb sy'n gweithio yn y maes hwn.

Ac a gaf fi ddweud hefyd fy mod yn falch iawn o fod wedi ymweld ag ysgolion a gweld pa mor dda roedd rhai o'r cynlluniau gwella gwyliau'r haf yn darparu bwyd yn ogystal â hwyl ledled Cymru?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. Rwy'n croesawu'r adroddiad ac yn cytuno ein bod am barhau i dargedu’r cymorth y gallwn ei ddarparu i'r rhai sydd ei angen fwyaf, gan wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi pobl drwy'r argyfwng costau byw. Byddwn hefyd yn parhau i bwyso ar Llywodraeth y Deyrnas Unedig i gynyddu y cymorth i aelwydydd yn ystod y cyfnod hwn.

Mae yr adroddiad gan y Sefydliad Bevan, a gomisiynwyd gan yr Aelod Seneddol Hywel Williams, Plaid Cymru Arfon, mae o'n cyfeirio at y ffaith bod yna bremiwm costau byw yn bodoli i bobl mewn cymunedau gwledig yn Arfon. Hynny ydy bod y sefyllfa sydd yn anodd iawn i lawer beth bynnag yn cael ei gwneud hyd yn oed yn waeth yn sgil nifer o ffactorau sy'n gysylltiedig â chymunedau gwledig eu natur. Mae'r ffactorau yma'n cynnwys isadeiledd trafnidiaeth gyhoeddus gwael, costau trafnidiaeth uchel, costau tai uchel, costau ynni uchel oherwydd ansawdd gwael y stoc dai, diffyg mynediad at siopau ac archfarchnadoedd, ac felly costau prynu bwyd yn mynd yn uwch, ac yn y blaen. Ydy polisïau lliniaru'r argyfwng costau byw sydd ar waith gan eich Llywodraeth yn wir gydnabod y premiwm gwledig yma yn ddigonol?

Diolch yn fawr Siân Gwenllian, ac roeddwn yn falch iawn—. Rwy'n credu mai'r diwrnod ar ôl neu'r diwrnod y deuthum i'r Eisteddfod y cyhoeddwyd yr adroddiad hwn, ac roeddwn yn credu ei fod yn adroddiad ardderchog, ac roeddwn yn meddwl y gallai'r argymhellion fod yn berthnasol, nid yn unig i Wynedd, ond ledled Cymru. Roeddwn yn credu ei bod yn ddiddorol iawn eu bod wedi cynnig canfyddiadau ac atebion, ac mae'r rheini'n atebion lleol, er enghraifft sut i gryfhau'r economi, mynd i'r afael â chyflogau isel yn Arfon. Roeddwn yn teimlo bod y rhain yn hynod—. Ac rwy'n siŵr fod camau'n cael eu gwneud nawr o ganlyniad i'r ffaith bod yr AS wedi comisiynu'r gwaith hwn gyda Sefydliad Bevan. Mae'n amlwg yn cynnwys yr holl awdurdodau statudol, ond mae hefyd yn cynnwys mentrau cymdeithasol a chymunedau. Ond yn amlwg, mae angen inni ddysgu o'r adroddiad hwn fel nad ydym ond yn mynd i'r afael â hynny o ran y premiwm costau byw ar gyfer Arfon, ond i Gymru hefyd.

Ac edrychaf ymlaen at yr argymhellion yn yr adroddiad sydd i ddod gennym ni. Mae gennym grŵp cyngor technegol yn gweithio ar yr argyfwng costau byw fel y gall hwnnw ein cynorthwyo i edrych ar ble i flaenoriaethu. Ond yn hollol, rydych yn iawn, y costau trafnidiaeth uchel—rydym newydd fod yn trafod hynny. Ond hefyd cael mynediad at gartrefi cynnes yn ogystal â bwyd a gofal plant. A gaf fi ddweud, o ran bwyd, fod Gwynedd wedi derbyn £97,000 ym mis Rhagfyr y llynedd i gefnogi datblygiad partneriaeth fwyd y gobeithiaf ei fod yn gweithio gyda phartneriaid lleol? Ac o edrych ar y gronfa cymorth dewisol hefyd, yn ystod mis Gorffennaf, gwnaed 460 o ddyfarniadau o'r gronfa cymorth dewisol yng Ngwynedd, cyfanswm o dros £68,000 mewn grantiau i'r rhai mwyaf anghenus, a dyrannwyd £315,000 yng Ngwynedd i helpu gyda chost gwisg ysgol ac offer. Felly, mae'r rheini'n ffigurau pwysig, o ran tynnu sylw at sut mae'r cyllid hwnnw'n cyrraedd pobl sy'n wynebu'r prisiau premiwm costau byw hynny.

Diolch i Siân Gwenllian am godi'r materion y mae llawer yn ein cymunedau gwledig yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru nifer o ysgogiadau y gallent fod yn eu defnyddio i gefnogi pobl yn ein cymunedau gwledig ar hyn o bryd, ac un enghraifft o'r fath, wrth gwrs, yw'r fformiwla gyllido llywodraeth leol y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdani. Gwyddom fod darparu gwasanaethau yn ein cymunedau gwledig a gallu pobl i gael mynediad at y gwasanaethau y mae cynghorau'n eu darparu mewn cymunedau gwledig yn llawer anos i gymunedau gwledig nag mewn ardaloedd trefol. Ac mae hyn wedi bod yn wir ers blynyddoedd lawer, ac mae nifer o Aelodau o'r Senedd yn y Siambr hon a nifer o gynghorwyr wedi'i godi gyda Llywodraeth Cymru ar sawl achlysur. Felly, unwaith eto, tybed a fyddwch yn edrych ar y fformiwla gyllido er mwyn adlewyrchu'n briodol y pwysau y mae ein hawdurdodau lleol yn eu hwynebu wrth wasanaethu ein cymunedau gwledig a sicrhau nad yw'r bobl hynny mewn trafferthion ar hyn o bryd.

A gaf fi egluro'r sefyllfa mewn perthynas â'n cyllid ar gyfer llywodraeth leol? Diolch yn fawr am y cwestiwn, Sam Rowlands. Mae cyllid craidd Llywodraeth Cymru ar gyfer llywodraeth leol wedi cynyddu 7.9 y cant yn y flwyddyn ariannol hon, i dros £5.5 biliwn, a gall awdurdodau lleol ddefnyddio'r cyllid hwnnw'n hyblyg i ddarparu gwasanaethau mewn ymateb i'r anghenion hyn a hefyd, yn bwysig, cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Felly, rwyf am ddyfynnu'r ffigurau o Wynedd, oherwydd rydym wedi bod yn edrych ar Wynedd. Yn 2022-23, cafodd 8,449 o aelwydydd yng Ngwynedd gymorth drwy gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, gyda 6,723 o aelwydydd wedi'u heithrio rhag talu'r dreth gyngor. Felly, rwy'n credu bod angen inni edrych ar ein sefyllfa a beth rydym yn ei wneud o ran y setliad llywodraeth leol a sut y gallwn helpu pobl i dalu costau'r dreth gyngor.

Diolch yn fawr, Alun Davies. Fel cenedl noddfa, ein nod yw sicrhau bod pawb sy'n ceisio noddfa yng Nghymru yn cael eu croesawu o'r diwrnod cyntaf y maent yn cyrraedd. Rydym yn parhau i gynorthwyo gwesteion, gan eu helpu i symud ymlaen i lety mwy hirdymor a chael eu cefnogi yn ein cymunedau.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw. Rwy'n credu bod Aelodau ar draws y Siambr gyfan yn parhau i groesawu'r gefnogaeth hon ac arweinyddiaeth y Cwnsler Cyffredinol ar y materion hyn. Mae Mick Antoniw wedi gwneud ymrwymiad mawr i gefnogi pobl Wcráin. Buom yn ymweld ag Wcráin ar ddechrau toriad yr haf, ynghyd â chynrychiolwyr o Undeb Cenedlaethol Glowyr De Cymru, ac fe wnaethom gyfarfod â chynrychiolwyr arweinwyr y glowyr yn Wcráin i barhau â'r gefnogaeth a'r cysylltiadau rhwng pobl Cymru a phobl Wcráin. Ers dechrau'r gwrthdaro hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi dangos cefnogaeth ddofn i bobl yma yng Nghymru sy'n ffoi rhag rhyfel anghyfreithlon Putin a dangos bod y cysyniad o genedl noddfa yn realiti hefyd.

Wrth inni wynebu ail ben blwydd y rhyfel hwn yn ystod y chwe mis nesaf, mae angen inni ddyblu ein hymdrechion i ddarparu cefnogaeth i bobl o Wcráin sydd yma yng Nghymru, a pharhau hefyd i adeiladu'r gefnogaeth gan bobl Cymru i bobl Wcráin er mwyn sicrhau bod y gefnogaeth honno'n parhau i fod yn gadarn. Ddechrau'r mis nesaf, bydd plac yn cael ei ddadorchuddio yn y llyfrgell genedlaethol yn Kiev i goffáu gwaith Gareth Jones. Gwn fod gan Lywodraeth Cymru weithgareddau eraill wedi'u cynllunio dros y misoedd nesaf i ddangos realiti'r cysylltiadau hyn rhwng ein dwy wlad. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog wneud datganiad yn amlinellu'r holl waith y mae Llywodraeth Cymru yn parhau i'w wneud i ddarparu cefnogaeth i bobl o Wcráin ac yn Wcráin.

Diolch yn fawr, Alun Davies. A gaf fi hefyd achub ar y cyfle i gydnabod arweinyddiaeth ein Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw, a chi'ch hun, a'r ymweliadau rydych chi wedi'u gwneud ac yn parhau i'w gwneud, gan ymweld ag Wcráin yn ystod y toriad i ddarparu cymorth hanfodol? A hoffwn eich sicrhau y byddaf yn gwneud datganiad yr wythnos nesaf ar y genedl noddfa. Wrth gwrs, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ein cefnogaeth i bobl sydd wedi dod yma o Wcráin—cyfarfûm â nhw yng Nghaerffili ddydd Sadwrn diwethaf—ond hefyd yr hyn y gallwn ei wneud i gefnogi Wcráin, ac yn amlwg y bobl sy'n ei chael hi'n anodd yn Wcráin heddiw.

Hoffwn adleisio'r sylwadau am yr arweinyddiaeth a ddangoswyd gan y Cwnsler Cyffredinol ac yn wir fy nghyd-Aelod o Flaenau Gwent. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn parhau i gynnal cefnogaeth drawsbleidiol i'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn wir mewn perthynas â'r ymateb i'r ymosodiad anghyfreithlon ar Wcráin. Nid yw ond yn iawn ein bod yn cynnig noddfa i'r bobl sydd wedi bod yn ffoi rhag y trais, ac rwy'n credu ein bod wedi rhoi croeso cynnes iddynt yng Nghymru, ac mae hynny'n rhywbeth y gallwn fod yn falch iawn ohono. 

Un o'r sefydliadau sydd wedi bod yn weithgar iawn yn estyn y croeso cynnes hwnnw yng ngogledd Cymru, wrth gwrs, yw Link International, a gwn eu bod wedi gwneud llawer iawn i sicrhau bod pobl sydd wedi cyrraedd gogledd Cymru o Wcráin wedi gallu cadw mewn cysylltiad â'i gilydd, wedi gallu ymgysylltu â'i gilydd ar lefel gymunedol leol, mewn ffordd na fyddent wedi cael cyfle i'w wneud o'r blaen. Mae yna lawer o sefydliadau ffydd hefyd, sydd, drwy eu cysylltiadau dinesig yn Wcráin a Chymru, wedi gallu hwyluso'r cyfleoedd hynny. A wnewch chi ymuno â mi i ddiolch i Link International a'r sefydliadau ffydd sydd wedi bod yn gweithio i'r perwyl hwnnw, ac a allwch chi ddweud wrthym yn benodol pa gymorth pellach y byddwch chi'n ei ddarparu iddynt fel y gallant barhau â'r gwaith rhagorol hwnnw?

Diolch yn fawr iawn, Darren Millar. Rwy'n cyfarfod â Link International yn rheolaidd. Rwy'n cyfarfod â phob sefydliad trydydd sector. Rydym hefyd yn ariannu partneriaid allweddol fel Cyngor Ffoaduriaid Cymru a Housing Justice Cymru. Mae'r Groes Goch Brydeinig yn chwarae rhan hanfodol hefyd. Felly, hoffwn eich sicrhau bod honno'n gefnogaeth barhaus. Mae'n ymwneud â chydweithio; mae'n ymwneud ag ymdrech wirfoddol; mae'n ymwneud ag ymrwymiad i'r genedl noddfa.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Rhianon Passmore.

Er nad yw materion y Post Brenhinol wedi'u datganoli i Gymru, mae Llywodraeth Cymru yn cyfarfod yn rheolaidd â chynrychiolwyr y Post Brenhinol a'r gweithlu. Rydym yn cydnabod y rôl hanfodol y mae gwasanaethau a ddarperir gan y Post Brenhinol yn ei chwarae mewn cymunedau ledled Cymru a'r angen i'r gwasanaeth post barhau i fod yn hygyrch ac yn addas i'r diben.

Diolch. Weinidog, cafodd fy etholwyr yn Islwyn siom yr wythnos diwethaf pan gyhoeddodd y Post Brenhinol y bydd llyfr o stampiau dosbarth cyntaf bellach yn costio £10. Dyma'r ail dro mewn chwe mis i'r Post Brenhinol godi prisiau, er gwaethaf eu methiant i gyrraedd targedau danfon. Ac mae'r cynnydd hwnnw'n golygu bod pris stamp dosbarth cyntaf bellach 31 y cant yn uwch nag ym mis Mawrth—mae hwnnw'n gynnydd o fwy na phedair gwaith y gyfradd chwyddiant. Ac yn gynharach eleni, ymddiswyddodd cyn-brif weithredwr y Post Brenhinol, Simon Thompson, gyda thaliad o £650,000 am ei arweinyddiaeth aflwyddiannus. Y mis hwn, cawsom wybod bod y Post Brenhinol hefyd wedi methu cyrraedd ei dargedau danfon ym mhob cod post yn y DU yr haf hwn. Felly, er bod Ofcom yn ymchwilio i'r Post Brenhinol am fethu cyrraedd y targedau statudol hynny yn 2023, mae'r perfformiad ofnadwy hwn yn arwain at ganlyniadau difrifol, ac i sefydliadau pwysig fel ein GIG, lle mae methu apwyntiadau ysbyty yn dod yn fwyfwy cyffredin, a chyfathrebu gwael â chleifion. Felly, Weinidog, fe wyddom fod y Post Brenhinol ar un adeg yn wasanaeth cyhoeddus cenedlaethol balch a oedd yn darparu ar gyfer trigolion Cymru, ac mae bellach yn emblem o breifateiddio Torïaidd, ac yn y bôn, mae'n fethiant. Weinidog, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod y Post Brenhinol yn cyflawni ei ddyletswydd statudol ledled Cymru?

Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddiolch i Rhianon Passmore am dynnu sylw'r Senedd at y mater hwn ar ran ei hetholwyr? Rwy'n gwybod y bydd y pryderon hyn yn cael eu hadlewyrchu mewn cymunedau ledled Cymru. Mae'r Aelod yn taro'r hoelen ar ei phen o ran sut rydym wedi gweld y Post Brenhinol yn mynd o fod yn wasanaeth cyhoeddus, a'r effaith y mae blynyddoedd o breifateiddio yn ei chael, nid yn unig ar y gwasanaethau a ddarperir, ond ar y bobl sy'n darparu'r gwasanaethau, sy'n falch iawn o weithio i'r Post Brenhinol ac sy'n cydnabod y rôl allweddol sydd ganddynt fel gweision cyhoeddus mewn llawer o gymunedau, yn enwedig cymunedau mwy gwledig yng Nghymru. Ac rwy'n rhannu'r pryderon sydd gan yr Aelod ynghylch y cynnydd mewn costau postio—mor sydyn yn ystod y misoedd diwethaf—a byddaf yn sicrhau fy mod yn codi'r mater hwn a'r safonau gwasanaeth y tro nesaf y byddaf yn cyfarfod â chynrychiolwyr y Post Brenhinol.

Gwn fod perfformiad y Post Brenhinol wedi bod yn destun craffu rheolaidd gan lefarwyr Llafur yn San Steffan, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn cytuno â mi, ym mhob gwasanaeth allweddol lle mae'r pwerau'n dal i fod wedi'u cadw'n ôl, y bydd pobl yn cael eu gwasanaethu'n well pan fydd Gweinidogion Llafur Cymru yma yn gallu cydweithio â Gweinidogion Llafur yn San Steffan er budd pobl ledled Cymru.

Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.

Eitem 2 heddiw yw cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac yn gyntaf, cwestiwn 1, Delyth Jewell.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Yn wreiddiol, mater i'r awdurdod cynllunio lleol, Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful, oedd gorfodaeth cynllunio. Oherwydd bod achosion cyfreithiol gan y Rhwydwaith Gweithredu Glo yn parhau, bydd yr Aelod yn deall na allaf wneud sylwadau pellach.

Diolch am yr ateb hwnnw. Mae'n amlwg fod rhywbeth o'i le ar ein system gynllunio o ystyried ei bod wedi caniatáu i'r cwmni sy'n gweithredu Ffos-y-frân barhau i gloddio glo am flwyddyn, a mwy, ar ôl iddynt ddweud wrthynt am roi'r gorau iddi. Nawr, yn ystod y cyfnod hwnnw, methodd y cyngor lleol gyhoeddi hysbysiad stop, ac rwy'n ystyried, Gwnsler Cyffredinol, yr hyn rydych newydd ei ddweud, ond hoffwn ofyn a allai Llywodraeth Cymru fod wedi ymyrryd. Rwy'n deall y byddai angen i'r Llywodraeth ymgynghori â'r cyngor cyn cyhoeddi hysbysiad stop, ond nid wyf yn siŵr a fyddai hynny wedi golygu bod angen i Lywodraeth Cymru eistedd ac aros a gwylio'r gweithgarwch anghyfreithiol yn parhau am flwyddyn.

Oherwydd yr achos sydd ar y gweill, rwy'n deall efallai na fyddwch yn gallu gwneud sylwadau ar yr achos hwn yn benodol, ond a allech chi ddweud wrthym pa pryd y byddwch chi mewn sefyllfa i ddweud wrth y Siambr a oedd y cyngor cyfreithiol a roddwyd i Lywodraeth Cymru yn ystyried yr angen brys i atal codi tua 1,000 tunnell o lo y dydd a pha mor angenrheidiol oedd stopio hynny, a pha mor angenrheidiol yw hynny o hyd, er mwyn yr hinsawdd i bawb ohonom? Pryd fyddwch chi mewn sefyllfa, os gwelwch yn dda, i gyhoeddi'r cyngor hwnnw, a sut ydych chi'n meddwl y gallai'r gyfraith gael ei chryfhau yn y dyfodol i wneud yn siŵr nad oes unrhyw beth tebyg yn digwydd eto?

Wel, nid yw'n arfer i gyhoeddi cyngor cyfreithiol rhyngof fi fel Cwnsler Cyffredinol a'r Llywodraeth, ond rydych chi'n gywir nad yw'n briodol gwneud sylw pellach oherwydd yr achos cyfreithiol sy'n mynd rhagddo. Wrth gwrs, gellir gwneud sylwadau pellach pan ddaw'r achos cyfreithiol i ben, pan fydd canlyniad hynny'n hysbys. Efallai y gallaf eich cyfeirio at y sylwadau a wnaed mewn ymateb i'r cwestiwn i'r Prif Weinidog ddoe.  

Diolch am y cwestiwn. Mae swyddogion wedi cael trafodaethau cynnar iawn gyda swyddogion o'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a bydd Llywodraeth Cymru yn cydweithredu'n llawn ac yn dryloyw gyda'r ymchwiliad annibynnol i sicrhau ein bod yn dysgu pob gwers bosibl o'r achos trallodus hwn. 

A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr heddiw, a hefyd am ei ymrwymiad ar ran Llywodraeth Cymru i gydweithredu'n llawn â'r ymchwiliad i achos trallodus Lucy Letby? Gwnsler Cyffredinol, mae angen atebion ar deuluoedd, maent yn haeddu atebion, ac maent hefyd angen i Ysbyty Iarlles Caer, a'r rheini a oedd yn arfer gweithio yno, fod yn gwbl agored, tryloyw a gonest wrth ateb cwestiynau mewn perthynas â'r achos hwn. Roeddwn yn falch fod Llywodraeth y DU wedi derbyn galwadau gennyf, wedi derbyn galwadau gan Samantha Dixon, Aelod Seneddol Dinas Caer, ac eraill mewn perthynas ag ymchwiliad statudol. Rwy'n credu bod hwnnw'n gam arbennig o bwysig ymlaen i ddod o hyd i'r atebion hyn, ond Gwnsler Cyffredinol, mae angen inni sicrhau nawr fod gan y teuluoedd fynediad at dimau cyfreithiol wedi'u hariannu'n llawn wrth gymryd rhan yn yr ymchwiliad hwn. A gaf fi ofyn i chi pa sgyrsiau y gallwch eu cael gyda swyddogion cyfatebol y DU i sicrhau bod y costau cyfreithiol sy'n gysylltiedig ag ymchwiliad Letby yn cael eu talu gan Lywodraeth y DU, ac nid y teuluoedd yr effeithiwyd arnynt?

Diolch. Rydych yn codi nifer o bwyntiau pwysig iawn sydd hefyd yn berthnasol i faterion eraill yn ymwneud â'r gwasanaeth post, yn ymwneud â Hillsborough, ac yn y blaen. Rwy'n credu ei bod yn briodol dweud, ar hyn o bryd, fod pawb yn y Siambr hon, rwy'n siŵr, yn cydymdeimlo â'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt. I'r rhai nad ydynt wedi cael eu heffeithio'n uniongyrchol, rwy'n credu bod hyd yn oed meddwl am amgylchiadau'r hyn a ddigwyddodd yn peri gofid. Felly, wrth gwrs, mae'n anodd iawn dychmygu sut mae'r teuluoedd yn ymdopi â hynny.

Mae swyddogion Cymreig wedi cael trafodaethau cychwynnol gyda'u swyddogion cyfatebol ar yr ymchwiliad statudol, yn enwedig drwy ein prif swyddog nyrsio. Mae mwy o ymgysylltu wedi'i gynllunio. Byddaf yn symud ymlaen at y pwynt am gymorth cyfreithiol mewn munud, ond efallai er mwyn y cofnod hefyd, ysgrifennodd swyddogion at y prif weithredwr ar 25 Awst yn dilyn y dyfarniad a chyn cynnal adolygiad ac ymchwiliad mwy ffurfiol, i ofyn iddynt bwyso a mesur, a chael sicrwydd bod y mecanweithiau sydd gennym ar waith i gefnogi ansawdd a diogelwch pawb sy'n defnyddio'r gwasanaethau hyn yn gadarn ac yn cael eu gweithredu'n dda ar draws pob sefydliad.

Fe wnaethom gyflwyno'r ddyletswydd gonestrwydd ac ansawdd fel rhan o Ddeddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020, ac mae'r ddyletswydd gonestrwydd yn sicr yn adeiladu ar ein gwaith parhaus i geisio ymgorffori diwylliant o fod yn agored a thryloyw ar draws GIG Cymru, ac i gryfhau'r broses 'Gweithio i Wella'. O ganlyniad i achos Letby, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi fframwaith ar gyfer codi llais heb ofn yn GIG Cymru yn gynt nag a fwriadwyd yn wreiddiol. Bydd yn cael ei adolygu'n weithredol am y 12 mis nesaf i sicrhau ei fod yn parhau i fod yn addas i'r diben. Ac mae disgwyl i sefydliadau'r GIG ddatblygu cynlluniau gweithredu i fynd i'r afael ag unrhyw fylchau wrth ystyried y fframwaith ar gyfer codi llais heb ofn. Bydd y fframwaith yn cael ei gyhoeddi'n ffurfiol yn fuan, gyda datganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. 

Ar yr ymchwiliad statudol, rwyf wedi cefnogi'r farn ers amser maith mai craidd y broblem mewn gwirionedd yw y dylai pobl gael mynediad priodol at gymorth cyfreithiol llawn mewn perthynas â'r rheini. Mae trafodaethau wedi bod, wrth gwrs, ar y Bil Dioddefwyr a Charcharorion sy'n mynd drwy'r Senedd ar hyn o bryd, mewn perthynas ag eiriolwyr cyhoeddus annibynnol ac yn y blaen. Mae hynny'n rhywbeth rwyf wedi'i drafod gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Mae'n fater parhaus oherwydd nid ydym yn fodlon ei bod yn ddigon clir o gwbl hyd yn hyn sut y byddai'n gweithio a sut y byddai'n berthnasol i wasanaethau datganoledig. Ddoe, gyda'r is-ysgrifennydd yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder, fe wneuthum y pwynt mai craidd y peth mewn gwirionedd yw y dylai cymorth cyfreithiol fod ar gael yn llawn i bobl. Bydd y rhai sy'n gyfranogwyr craidd mewn ymchwiliad statudol, wrth gwrs—ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn berthnasol i'r holl deuluoedd sy'n gysylltiedig, neu sydd eisiau cymryd rhan—yn gallu gwneud cais am gymorth ariannol drwy broses yr ymchwiliad. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n digwydd, ac yn sicr buaswn yn cefnogi hynny. 

Galwaf nawr ar lefarwyr y pleidiau. Yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood. 

Diolch. Yn anffodus, rwy'n gaeth gartref ar ôl cael prawf COVID positif unwaith eto, ac felly nid oeddwn yn gallu mynychu digwyddiad ail-lunio gwasanaethau cyfreithiol yng Nghymru y Bwrdd Gwasanaethau Cyfreithiol a gynhaliwyd amser cinio, lle rwy'n deall eich bod wedi siarad. Mae eu strategaeth ail-lunio gwasanaethau cyfreithiol yn nodi eu huchelgais i sicrhau bod rheoleiddio'n cefnogi mynediad at wasanaethau cyfreithiol i bawb sydd eu hangen, yn enwedig unigolion a busnesau bach y mae eu hanghenion yn aml heb eu diwallu. Er bod hyn yn nodi bod strategaeth cymorth cyfreithiol Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU wedi gosod llwybr newydd ar gyfer ailwampio'r system cymorth cyfreithiol, a bod y pwyslais ar atebion ymyrraeth gynnar fel canolfannau cymorth cyfreithiol a ffocws ar arloesi i'w groesawu, mae'n rhestru nifer o heriau, gan gynnwys cyflawni canlyniadau tecach i bobl sy'n wynebu mwy o anfantais. Pa ystyriaeth a roddwyd gennych felly i anghenion pobl awtistig ac anabl sy'n cysylltu â mi yn rheolaidd ar ôl methu cael cynrychiolaeth gan gyfreithwyr sy'n barod i ymgymryd â'u hachosion cymhleth, neu gyda'r arbenigedd perthnasol, neu'r ddau, pan fo uwch swyddogion awdurdodau lleol wedi methu yn eu dyletswyddau statudol tuag atynt, neu wedi gwneud datganiadau ffug amdanynt, neu'r ddau?

Diolch am eich cwestiwn a'r pwynt teg iawn rydych chi'n ei godi ynglŷn â'r rhai sydd angen mynediad penodol at wasanaethau cyfreithiol ond sy'n ei chael hi'n anodd cael mynediad atynt. Wrth gwrs, mae mater cyfraith gyhoeddus yr un mor bwysig.

Yn gyntaf, gobeithio y byddwch chi'n teimlo'n well yn fuan. Rwy'n siŵr y byddwch ac y byddwch yn ôl yn eich sedd yn y Siambr hon yr wythnos nesaf, gobeithio. 

O ran mynediad, wrth gwrs, craidd y broblem i ddechrau, ers 2013, ers y Ddeddf cymorth cyfreithiol a gyflwynwyd gan eich plaid chi, yw bod cymorth cyfreithiol wedi'i dynnu'n gareiau. Mewn amrantiad, yn y flwyddyn gyntaf ar ôl i doriadau cymorth cyfreithiol gael eu gwneud, cafodd £350 miliwn ei dynnu'n ôl. Felly, yr hyn sydd gennych mewn gwirionedd yw llu o bobl nad oes ganddynt fynediad at gymorth cyfreithiol mwyach, pobl a fyddai wedi cael mynediad at gymorth cyfreithiol o'r blaen. Mae cymorth cyfreithiol yn rhywbeth nad yw wedi ei ddatganoli i ni. Rydym wedi ceisio unioni hynny rywfaint drwy'r gronfa gynghori sengl, ac wrth gwrs, mae honno ar gael i bob teulu ac unigolyn sy'n byw yng Nghymru. Rydym wedi rhoi £11 miliwn tuag at honno. Nid wyf yn credu ei bod yn cymryd lle cymorth cyfreithiol priodol, ac rwy'n gobeithio eich bod yn cefnogi'r farn fod angen adolygu cymorth cyfreithiol, fod angen ei ymestyn, fod angen iddo fod ar gael i bobl. 

Un o'r meysydd rwy'n awyddus iawn i'w cefnogi, a fydd hefyd yn berthnasol yng nghyd-destun y pwynt rydych chi wedi'i godi, yw canolfannau cyfraith a gwaith pro bono ac yn y blaen. Mae yna rai sy'n darparu gwasanaethau cyfreithiol am ddim; mae hynny'n werthfawr iawn. Siaradodd Canolfan y Gyfraith Speakeasy, un o'r cyfranogwyr yn nigwyddiad y Bwrdd Gwasanaethau Cyfreithiol heddiw, yn gryf iawn am y gefnogaeth a'r gynrychiolaeth y maent yn eu darparu. Mae'n un o'r materion a godais ddoe gyda'r is-ysgrifennydd o'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch y ffaith bod yn rhaid inni edrych yn arloesol ar ffyrdd eraill o sicrhau bod gan bobl fynediad at gyfiawnder pwy bynnag ydynt—p'un a yw'n fater sy'n ymwneud â Llywodraeth Cymru, â'r awdurdod lleol, neu bwy bynnag. Y ffaith drist amdani, o ganlyniad i'r Ddeddf cymorth cyfreithiol a gyflwynwyd yn 2013, yw nad oes gan 80 y cant o'r boblogaeth fynediad at gymorth cyfreithiol yn y ffordd y gallai fod wedi bod yno iddynt o'r blaen. Mae yna lawer o bobl—y rhai mwyaf bregus yn ein cymdeithas—nad oes ganddynt hynny bellach. Rydym yn gwneud ein gorau. Nid yw'n faes datganoledig, ond serch hynny rydym yn cydnabod ei effaith mewn cymaint o'r meysydd lle mae gennym gyfrifoldebau datganoledig. 

Diolch. Wrth gwrs, fel y mae'r Bwrdd Gwasanaethau Cyfreithiol yn nodi, ac fel y nodwyd yn gynharach, maent hwy eu hunain yn cyfeirio at y ffaith bod cymorth cyfreithiol yn cael ei adolygu. Rwy'n gwybod, o sgyrsiau blaenorol gyda chi, fod gennych rywfaint o fewnbwn yn hynny. Ond mae'r mater rwy'n tynnu sylw ato hefyd yn cyfeirio at bobl sydd wedi bod yn gymwys i gael cymorth cyfreithiol ond nad ydynt wedi gallu sicrhau cynrychiolaeth gyfreithiol er hynny oherwydd cymhlethdod ac arbenigedd y gyfraith sy'n berthnasol i'w sefyllfa.

Fodd bynnag, i symud ymlaen, yng nghyd-destun mynediad at gyfiawnder, ac fel y nodwyd gennych yn eich anerchiad yn nigwyddiad haf Sefydliad Bevan, mae cyfiawnder yn ymwneud â mwy na system llysoedd a barnwyr lle caiff cyfreithiau eu rhoi mewn grym; mae'n ymwneud lawn cymaint, neu fe ddylai ymwneud lawn cymaint, â'r modd y darperir cyfiawnder cymdeithasol. Roeddech chi hefyd yn dweud, er bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU ar sefydlu canolfan breswyl amgen i fenywod yng Nghymru, nad yw hynny wedi digwydd eto. Sut y gallwch chi gysoni hyn gyda'r ffaith, er mai Llywodraeth y DU a gyhoeddodd strategaeth troseddwyr benywaidd i ddargyfeirio troseddwyr benywaidd bregus rhag dedfrydau byr o garchar lle bynnag y bo modd, buddsoddi mewn gwasanaethau cymunedol a sefydlu pum canolfan breswyl beilot i fenywod, gan gynnwys un yng Nghymru, sut y gallwch chi gysoni hyn â'r ffaith mai'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yma a ysgrifennodd at yr Aelodau wedyn i gyhoeddi y byddai un o'r canolfannau hyn ger Abertawe yng Nghymru, ac na allai ateb sut y byddai hyn yn helpu troseddwyr benywaidd bregus yng ngogledd, canolbarth a gorllewin Cymru i gael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt hwy yn nes at adref, ac ymhellach, fod pwyllgor cynllunio Abertawe wedi gwrthod hyn?  

Diolch am y cwestiwn. Ar y pwynt olaf ynglŷn â phwyllgor cynllunio Abertawe, credaf y bu apêl yn erbyn hynny bellach ac mae'r arolygiaeth bellach wedi dyfarnu yn erbyn hynny, felly mae'n ymddangos bod y ganolfan honno'n mynd rhagddi. Dyna fy nealltwriaeth i o'r sefyllfa bresennol.

Ond ar y pwynt a godwch ynghylch canolfannau mewn mannau eraill a mynediad ledled Cymru, diolch i chi am roi rhan o'r achos dros ddatganoli cyfiawnder, oherwydd byddai hynny'n ein galluogi i gynllunio pethau yng Nghymru mewn gwirionedd, lle nad oes gennym unrhyw reolaeth dros hynny ar hyn o bryd. Aeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt, a minnau o amgylch y gwahanol garchardai ac yn y blaen. Fe aethom o amgylch Eastwood Park ym Mryste, fe aethom o amgylch Berwyn. Rwy'n credu bod gennym ymweliadau eraill wedi'u cynllunio. Wrth gwrs, nid yw'r rheini'n fannau lle mae gennym unrhyw gyfrifoldeb neu awdurdod drostynt, ond rydym yn gweithio i ymgysylltu â nhw er hynny, oherwydd rydym yn darparu'r gwasanaethau addysg, er enghraifft, rydym yn darparu'r gwasanaethau iechyd yn y rheini. Ond rydym yn bendant yn cydnabod y sefyllfa gydag Eastwood Park, er enghraifft, sy'n garchar i fenywod, lle dywedodd llywodraethwr y carchar wrthym fod pob carcharor a oedd yn y carchar penodol hwnnw yn ddioddefydd. Mae hynny'n amlygu'r problemau cyfiawnder cymdeithasol mewn gwirionedd.

Rhaid imi ddweud bod gennyf bryderon gwirioneddol ynghylch cyflwr presennol nid yn unig ystad y carchardai, ond y ffaith bod poblogaeth y carchardai wedi dyblu ers 2010 o tua 45,000 i ychydig o dan 90,000. Felly, yn ystod 13 mlynedd y Llywodraeth hon a'r modd yr ymdriniodd â'r system gyfiawnder a'r system garchardai, rydym wedi cael y cynnydd mwyaf ofnadwy yn nifer y carcharorion. Mae'n debyg mai Cymru sydd â'r lefel uchaf o garchariadau ymhlith ei dinasyddion drwy Ewrop gyfan. Dyna un o'r rhesymau pam ein bod yn meddwl o ddifrif fod angen adolygu cyfiawnder a datganoli cyfiawnder fel y gallwn edrych ar rai o'r dewisiadau amgen ehangach a'r elfennau cyfiawnder cymdeithasol rydych chi'n cyfeirio atynt, sy'n ganolog i'r rheswm pam ein bod am weld cyfiawnder yn cael ei ddatganoli. 

A gaf fi awgrymu, yn y cyd-destun hwnnw, ac fel y nodwyd gennym yn ymchwiliad y pwyllgor roeddwn yn rhan ohono flynyddoedd lawer yn ôl, fod lefelau dedfrydau o garchar yng Nghymru yn uwch yn llysoedd Cymru nag yn llysoedd Lloegr o dan yr un system gyfreithiol? Roedd cwestiynau yno a godwyd gennym 15 mlynedd yn ôl.

Fe wnaethoch chi hefyd gyfeirio'n gadarnhaol yn eich cyflwyniad i Sefydliad Bevan at dreialu llys cyffuriau ac alcohol wedi'i ariannu ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU, ac at dreial tebyg sydd ar y gweill yng ngogledd Cymru i fynd i'r afael â materion gwrandawiadau llysoedd teulu preifat fel rhan o ddull datrys anghydfod, datrys problemau, sy'n rhan o gynllun peilot gan Weinyddiaeth Gyfiawnder y DU. Fodd bynnag, er gwaethaf eich cyfeiriadau mynych at ddarparu cyfiawnder cymdeithasol gan raglenni o'r fath gan Weinyddiaeth Gyfiawnder y DU, daethoch i ben trwy ddisgrifio datganoli cyfiawnder fel y ffordd ymlaen. Os ydych chi, fel y mae'n ymddangos o'ch datganiadau cyhoeddus mynych, gan gynnwys yn gynharach heddiw, yn seilio hyn ar eich canfyddiad o wahanol ddulliau polisi gan lywodraethau ar bwynt penodol mewn amser, yn hytrach na realiti daearyddol a gweithredol hirsefydlog, sut y gallwch chi gyfiawnhau hyn pan, er enghraifft, ac yng nghyd-destun eich ymateb blaenorol, pan fo gan Gymru'r gyfran uchaf o blant yn y DU mewn gofal, ac un o'r cyfrannau uchaf o blant sy'n derbyn gofal gan unrhyw wladwriaeth yn y byd—gwasanaethau datganoledig—a phan ddywedwyd wrth aelodau o Bwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y Senedd yn ystod eu hymweliad â charchar menywod Eastwood Park, fod naw o bob 10 carcharor yng Nghymru yn mynd rhagddynt i aildroseddu ar ôl cael eu rhyddhau o'r carchar i wasanaethau yng Nghymru, o'i gymharu ag un o bob deg o'r rheini yn Lloegr?

Nid wyf yn hollol siŵr beth yw'r cwestiwn o hynny. Os caf gyfeirio at yr hyn roeddech chi'n ei ddweud am y prosiect braenaru, sef yr un rydych chi'n cyfeirio ato yng ngogledd Cymru, mae hwnnw'n brosiect a ariennir gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Wrth gwrs, mae'n ymwneud yn helaeth iawn â Gwasanaeth Cynghori a Chynorthwyo Llys i Blant a Theuluoedd Cymru. Mae elfen o'r prosiect hwnnw hefyd i'w gael yn y de-orllewin. Mae'r prosiect hwnnw wedi bod yn hynod o lwyddiannus. Cyfarfu'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau â rhai o'r barnwyr allweddol o fewn hynny, a gallaf ddweud wrthych nid yn unig eu bod yn credu bod y prosiect wedi bod yn llwyddiannus iawn, ond hefyd mae wedi bod yn llwyddiannus yn rhannol oherwydd gallu'r holl asiantaethau a chyrff datganoledig i allu ymgysylltu â'i gilydd i ddatrys problemau. Ac unwaith eto, un o'r datblygiadau diddorol i fyny yng ngogledd Cymru hefyd yw datblygu canolfan y gyfraith newydd i fyny yno sy'n mynd i ganolbwyntio'n bennaf ar faterion menywod a cham-drin domestig i ddechrau. Ond rwy'n credu bod hynny'n mynd law yn llaw.

O ran plant mewn gofal, wel, wrth gwrs, nid ni sy'n rheoli'r llysoedd teulu; nid ni sy'n rheoli'r penderfyniadau a wneir yn y llysoedd hynny. Wrth gwrs, rwy'n credu y bydd cwestiynau dilys iawn yn cael sylw gan Weinidogion eraill mewn perthynas â darparu'r gwasanaethau hynny—pam y gallai fod gwahaniaethau rhwng un ardal a'r llall. Yr hyn rwy'n credu sydd i'w gael yw cytundeb cyffredinol, ar draws y pleidiau ac ar draws pawb yn y Siambr hon mae'n debyg, nad ydym am weld pobl yn mynd i mewn i'r system ofal. Rydym eisiau gweld plant yn aros gyda'u rhieni neu gyda'u mamau. Mae yna lawer o ffactorau sy'n effeithio ar hynny, ond nid mater o beth sy'n digwydd gyda'r system ofal yn unig ydyw; mae yna gwestiwn hefyd ynglŷn â sut mae hynny'n ymwneud â'r system llysoedd a'r cymorth sydd ar gael.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n datgan diddordeb oherwydd bod fy mam yn un o'r Menywod yn erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth rwyf ar fin gofyn cwestiwn yn ei gylch. A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am y cyfarfod a gynhaliodd gyda mi dros yr haf gyda chynrychiolwyr Cymreig menywod y 1950au y gwrthodwyd eu pensiynau iddynt? Er nad oes gennym gyfrifoldeb dros bensiynau yma am ei fod yn fater a gadwyd yn ôl, mae gennym gyfrifoldeb fel Senedd i gynrychioli ac eirioli dros fenywod Cymru. Ar ôl y cyfarfod hwnnw, Gwnsler Cyffredinol, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw newyddion a gawsoch gan y grŵp seneddol hollbleidiol ar anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth yn San Steffan a chan Lywodraeth y DU am y sefyllfa warthus sy'n dal i wynebu'r menywod hyn?

Yn gyntaf, diolch am y cwestiwn a diolch am fynd ati'n gyson i godi'r mater hwn sydd wedi'i gadw ar y radar yma. Fel y gwyddoch, mae Llywodraeth Cymru wedi ysgrifennu nifer o weithiau at Lywodraeth y DU, yn enwedig nawr at yr ombwdsmon ynghylch ystyried y cytundeb fod yr adroddiadau gwreiddiol yn annerbyniol ac nad oeddent yn gwneud cyfiawnder â'r mater mewn gwirionedd. Rwy'n credu mai dyna rydym yn aros am ganlyniad iddo ar hyn o bryd. Bydd pob un ohonom yn adnabod menywod sy'n gwrthwynebu anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth (WASPI); mae yna gymaint ohonynt. Craidd hyn, fel y dywedais, yw bod y ffordd yr ymdriniwyd â'r mater yn sicr yn anghyfiawnder yn fy marn i, yn dorri contract â phobl pan fyddant yn mynd i mewn i'r system bensiwn, pan fyddant yn mynd i mewn i'r system waith—i newid yn sydyn a symud y pyst gôl wrth i bobl ddechrau nesáu at eu hoed ymddeol.

Gallaf eich sicrhau fy mod yn credu bod pawb yn y Siambr hon yn gefnogol iawn i gyfiawnder i'r menywod hynny. Rydym yn edrych ymlaen at ganlyniad ffafriol mewn perthynas â gwaith yr ombwdsmon. Byddwn yn defnyddio unrhyw ddylanwad sydd gennym i geisio cyflymu hynny, i geisio annog hynny i gael ei ddatrys cyn gynted â phosibl. Mae cymaint o fenywod wedi marw cyn clywed canlyniad yr holl waith ymgyrchu anhygoel sydd wedi digwydd, ac rwy'n hapus iawn i barhau i weithredu ar unrhyw wybodaeth bellach a fyddai'n ddefnyddiol wrth i amser fynd yn ei flaen. 

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. A gaf fi ddiolch i chi am yr holl waith rydych chi wedi'i wneud yn y maes hwn? Ac rwy'n ymuno â chi i dalu teyrnged i'r ymgyrchwyr dewr, nad ydynt wedi rhoi'r gorau iddi er bod cymaint o fenywod wedi marw cyn i ganlyniad eu hiawndal gael ei gyrraedd. Rwy'n falch iawn eich bod wedi ysgrifennu at yr ombwdsmon ac rwyf fi, gyda chi, yn aros i glywed beth fydd ganddynt i'w ddweud mewn ymateb. Mae cymaint o ymgyrchwyr wedi cael eu calonogi gan y geiriau a ddywedoch chi yn y lle hwn. Felly, a wnewch chi ymrwymo eto nawr, os gwelwch yn dda, fel rydych chi newydd ei wneud, y byddwch chi, beth bynnag yw lliw gwleidyddol Llywodraeth San Steffan ar ôl yr etholiad nesaf, yn parhau i wthio am welliannau i fenywod a anwyd yn y 1950au, ac y byddech chi'n cefnogi'r addewid a lofnodwyd gan yr arweinydd Llafur, Keir Starmer, y llynedd am yr angen am iawndal teg a chyflym i fenywod y 1950au? Hoffwn ddiolch yn ddiffuant unwaith eto am bopeth rydych chi wedi'i wneud wrth arwain ar y mater hwn. 

Wel, yn sicr nid yw fy safbwynt i, fy nadansoddiad i o'r hyn sydd wedi digwydd, yn newid. Wrth gwrs, mae yna Weinidog pensiynau newydd yr wrthblaid, rwy'n credu, yr Aelod Seneddol Gill Furniss. Rwy'n siŵr fod safbwynt Llywodraeth Cymru yn aros yr un fath—fod yna anghyfiawnder wedi bod ac rydym am weld yr anghyfiawnder hwnnw'n cael ei ddatrys. Credwn mai'r ffordd gywir i'w ddatrys mewn gwirionedd yw trwy benderfyniad cywir gan yr ombwdsmon, i gydnabod bod Senedd y DU wedi ei gael yn anghywir a bod y Llywodraeth wedi ei gael yn anghywir, a bod y ffordd y cafodd y mater ei drin yn anghywir, ac felly bod canlyniadau'n deillio o hynny, a dylai hynny olygu ceisio digolledu pawb yr effeithiwyd arnynt yn briodol.

Ers amser maith, mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod rôl hanfodol bwysig darparwyr cyngor cyfreithiol yn y trydydd sector a'r sector cyfreithiol yn cefnogi pobl ledled Cymru, gan gynnwys y rhai mwyaf agored i niwed, fel y gwelir gan ein cronfa gynghori sengl a'n cefnogaeth i ddatblygu'r sector cyfreithiol yng Nghymru.

Diolch, Cwnsler Cyffredinol. Dwi’n aml yn cyfeirio etholwyr at y canolfannau cyngor cyfreithiol anhygoel sydd gennym ni yng Nghaerdydd, ond, yn ddiweddar, dwi wedi gweld nifer cynyddol yn dychwelyd yn dweud nad oes capasiti gyda'r canolfannau cyfreithiol i’w cynorthwyo. Nawr, yn dilyn eich ateb chi i Mark Isherwood, dwi’n gwybod am eich diddordeb chi a’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn y mater yma, a bod Llywodraeth Cymru yn rhoi £11 miliwn i ganolfannau cyngor cyfreithiol yng Nghymru, ond mae’n amlwg nad yw nifer o bobl yn derbyn y cyngor sydd ei angen arnyn nhw. I gymharu â hyn, mae’r £10 miliwn y mae Llywodraeth San Steffan wedi’i ychwanegu at gyngor cyfreithiol tai yn swnio'n hynod o bitw, yn enwedig o ystyried y toriadau dwfn sydd wedi bod. Nawr, gwn fod y gyllideb yn hynod o dynn, gwn fod cyfiawnder heb ei ddatganoli, ond a oes modd i Lywodraeth Cymru gydweithio efallai'n agosach gyda'r canolfannau, gyda’r proffesiynau a gydag ysgolion cyfreithiol i ehangu’r ddarpariaeth sydd ar gael, oherwydd ar hyn o bryd, fel rŷch chi’n gwybod, Cwnsler Cyffredinol, nid yw nifer o’r bobl fwyaf bregus yn ein cymdeithas yn derbyn y cyngor y maen nhw ei angen? Diolch yn fawr. 

Diolch unwaith eto am godi'r pwynt penodol hwn. Wrth gwrs, un o'r datblygiadau anffodus iawn dros y degawd diwethaf o ganlyniad i doriadau cymorth cyfreithiol ers Deddf 2013, diflaniad canolfannau'r gyfraith—canolfannau'r gyfraith a oedd mor bwysig mewn cymaint o'n cymunedau. Gostyngodd nifer yr achosion cymorth cyfreithiol i helpu pobl i gael cyngor cynnar o bron i filiwn yn 2009-10 i ddim ond 130,000 yn 2020-21, ac mae nifer yr asiantaethau cynghori a chanolfannau'r gyfraith sy'n gwneud y gwaith hwn wedi gostwng 59 y cant.

Yr hyn a ddywedais yn nigwyddiad y bwrdd gwasanaethau cyfreithiol heddiw yn y Senedd yw mai un o fanteision cael cyngor cyfreithiol ar gael i bobl ar ystod eang o faterion cymdeithasol, o dai i ddyled, i rent a llety ac yn y blaen, yw mai'r hyn a gewch allan o hynny, wrth gwrs, yw cyfreithwyr sy'n ymroddedig i'r gwaith hwnnw ac sydd wedi datblygu arbenigedd yn y gwaith hwnnw, ac maent yn mynd yn eu blaenau i barhau i allu darparu'r gwaith hwnnw.

Mae'r pwynt rydych chi'n ei godi nawr yn un dilys iawn. Er enghraifft, gyda chyngor mewnfudo yng Nghymru, rydym bellach mewn cyfnod o argyfwng o ran nifer y cyfreithwyr sydd ar gael i wneud y math hwnnw o waith. Mae'n ddigon posibl na fydd gennym unrhyw gyfreithwyr sy'n gallu gwneud y gwaith hwnnw yn y dyfodol agos, ac nid oes gennym ddigon o gyfreithwyr i wneud y math hwn o gynrychiolaeth a rhoi'r math hwn o gyngor mewn nifer fawr o feysydd eraill. Nawr, rydym wedi rhoi cefnogaeth ariannol i hyfforddiant drwy system Sefydliad Siartredig y Gweithredwyr Cyfreithiol. Wrth gwrs, rydym mewn sefyllfa ariannol anodd iawn ond rwy'n sicr wedi codi gyda'r Is-Ysgrifennydd a chyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, ar bob achlysur, a'r tro diwethaf oedd ddoe, fod yn rhaid inni ddechrau edrych ar ganolfannau'r gyfraith a sut y gellir eu hachredu a'u hariannu'n haws trwy'r system cymorth cyfreithiol. Ond hefyd, mae angen inni edrych ar sut rydym yn cydlynu'r holl wahanol gyrff sydd gyda'i gilydd yn rhoi cyngor arbenigol mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. I bob pwrpas, yr hyn y mae angen inni edrych arno yw creu system cyngor a chymorth cyfreithiol embryonig sy'n adeiladu ar y gronfa gynghori sengl. Nid yw hyn yn hawdd yn yr amgylchedd hwn. Unwaith eto, dyma un o'r rhesymau pam ein bod wedi gofyn am ddatganoli rhai o'r meysydd hyn. Ond mae yna waith sy'n mynd rhagddo a byddaf yn hapus i drafod hynny gyda chi wrth i amser fynd yn ei flaen ac unwaith eto yn yr amgylchedd hwn.

Diolch am eich cwestiwn. Rwyf wedi trafod cyflwr ystad y llysoedd gyda'r Gweinidog cyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy, yn ein cyfarfodydd rheolaidd ar sawl achlysur, ac rwyf wedi codi'r mater hwn yn ysgrifenedig gyda'r Arglwydd Ganghellor newydd. Rwy'n parhau i bwyso ar y Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch yr angen i fuddsoddi yn seilwaith llysoedd Cymru.

Rwy'n gobeithio ymweld â'r llysoedd sifil a'r llysoedd ynadon yng Nghaerdydd fy hun fel y gallaf ymgyfarwyddo â'r cyfleusterau sydd ar gael i'r rhai sy'n ceisio datrys eu pryderon er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu trin gyda'r urddas y maent yn ei haeddu. Ond rwy'n pryderu bod y mater parhaus hwn nad yw wedi'i ddatrys, yn amlwg, er gwaethaf eich sgyrsiau gwych gyda'r Arglwydd Bellamy, wedi cael ei waethygu gan bresenoldeb concrit awyredig awtoclafiedig cydnerth, RAAC, mewn cymaint o adeiladau cyhoeddus, yn Lloegr yn bennaf. Mae gan asbestos, y nododd Rhianon Passmore yn briodol ddoe ei fod yn bryder mawr i holl geidwaid adeiladau cyhoeddus, botensial i waethygu cyflwr eiddo cyhoeddus sydd eisoes yn dirywio. Felly, pa obaith sydd gennych chi y bydd y llysoedd, yn enwedig y rhai yng Nghaerdydd, sy'n destun pryder i mi, yn gallu cael unrhyw sylw i'r mater hwn, o ystyried y problemau a welwn mewn ysgolion yn Lloegr?

Diolch, rydych yn codi pwynt dilys iawn ac wrth gwrs, rwy'n credu bod y llys dan sylw yn eich etholaeth chi, felly mae'n fater o bryder nid yn unig yn ehangach, ond hefyd o ran eich cyfrifoldebau etholaethol. Fel y dywedwch, mae'n fater a gadwyd yn ôl, ond wrth gwrs, mae cymaint o bobl yng Nghymru wedi'u cynnwys yn hynny mewn gwirionedd—pobl sy'n gweithio yno, ac mae'n rhaid i deuluoedd fynd i'r ganolfan cyfiawnder sifil. Nid yw'n addas i'r diben; cydnabyddir nad yw'n addas i'r diben. Yn y trafodaethau a gaf, gallaf ddweud mai'r ymateb a roddir i mi yw, 'Wel, mae yna rai lleoedd sydd hyd yn oed yn waeth'. Un pwynt y byddwn yn dod yn ôl arno yw, 'Wel, nid mater i ni yw hynny.' Ond y gwir amdani yw mai dyma brifddinas Cymru ac nid oes gennym ganolfan cyfiawnder sifil sy'n addas i'r diben. Rwyf wedi bod o gwmpas y llys, rwyf wedi cyfarfod â'r barnwyr ac rwyf wedi cyfarfod â'r rhai sy'n gweithio yno. Ceir cytundeb cyffredinol nad oes arian yn cael ei ryddhau i'w wneud yn addas i'r diben.

Nid dyma'r unig lys. Mynychais y llysoedd sifil yng Nghasnewydd, ac mae'n rhaid imi ddweud fy mod wedi fy synnu at gyflwr y rheini hefyd. Er tegwch i'r Arglwydd Bellamy, mae wedi bod yn ymweld â'r llysoedd hynny ac mae'n ymwybodol iawn o hyn. Nid yn ei ddwylo ef y mae'r arian. Mae'r Arglwydd Ganghellor newydd wedi dweud bod yn rhaid inni fuddsoddi yn seilwaith ystad y llysoedd. Rwyf wedi ysgrifennu ato yn croesawu'r datganiad hwnnw ac yn gofyn iddo sicrhau ei fod yn ystyried sefyllfa'r ystad yng Nghymru.

Mewn perthynas â RAAC, rwyf wedi gwneud ymholiadau. Nid wyf yn ymwybodol fod RAAC yn broblem yn ystad y llysoedd yng Nghymru, yn sicr nid o ran y wybodaeth sydd gennyf hyd yma. Rwy'n credu bod saith llys wedi'u nodi ar draws ardal Cymru a Lloegr, ond nid wyf yn gwybod beth yw cyflwr na graddau hynny eto o'r holl ymchwiliadau i'r adeiladau hynny.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i berthynas hirsefydlog â phartneriaid yr UE, a hefyd i sicrhau'r manteision mwyaf posibl o'r cytundeb masnach a chydweithredu, a gefnogir trwy ein strategaeth ryngwladol, cynrychiolwyr penodedig ar Ewrop a chymryd rhan mewn ystod o rwydweithiau rhanbarthol yr UE. Rydym yn croesawu cysylltiad y DU yn hwyr yn y dydd â rhaglenni Horizon a Copernicus.

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am hynny. Wrth gwrs, rydym yn gweld cwymp Brexit, nid yn unig gydag ildiad y DU ac ailymuno â Horizon ddwy flynedd yn rhy hwyr, ond rydym hefyd yn gweld y DU yn methu cyflawni archwiliadau tollau sylfaenol, y DU yn methu cyflawni ei safonau ei hun a gorfod mabwysiadu safonau'r UE ar gyfer gwerthu nwyddau. Felly, rydym yn gweld polisi'r DU yn methu ar bob addewid a wnaed yn ôl yn 2016. Mae gennym adolygiad o'r cytundeb masnach a chydweithredu yn dechrau ym mis Mai 2026. Mae'n bwysig fod gan Gymru lais cryf a'i bod yn cael ei chynrychioli yn strwythurau'r cytundeb hwnnw a'r strwythurau sy'n creu atebolrwydd am y berthynas, nid yn unig dros y cytundeb hwnnw ond perthynas ehangach y DU a'r UE. Ar hyn o bryd, mae'r sefyllfa yn sicr ymhell o fod yn un a fyddai'n cael ei chroesawu gan y rhan fwyaf o'r Siambr hon. A yw'n bosibl i Lywodraeth Cymru ddechrau gweithio nawr ar ymateb polisi i'r adolygiad o'r cytundeb masnach a chydweithredu a sicrhau bod gan Gymru lais cryf yn y strwythurau hyn rhwng yr UE a'r DU, ond hefyd ein bod yn dechrau paratoi ar gyfer gweld y DU yn ailymuno â'r UE?

Diolch i chi am eich cwestiwn atodol a hefyd, unwaith eto, diolch i chi ac i eraill yn y Siambr sydd wedi parhau â'r gwaith ar y corff dirprwyol sydd wedi'i sefydlu i gynnal rhyw fath o berthynas ar ôl inni orfod gadael Pwyllgor y Rhanbarthau. Rwy'n credu bod y gwaith hwnnw a'r ymgysylltiad hwnnw—. Mae'n hanfodol bwysig nad ydym yn colli'r cysylltiadau hynny a'n bod yn eu cynnal cystal ag y gallwn mewn sefyllfa nad yw'n ddelfrydol. Unwaith eto, un o'r materion a oedd yn bwysig iawn ac a oedd yn rhan o'r rhaglen lywodraethu oedd ein bod yn cadw swyddfa Brwsel yn weithredol, ac rwy'n credu bod hynny'n arwydd pwysig iawn ac y daw'n fwyfwy pwysig eto nawr, yn enwedig mewn perthynas â rhaglen Horizon. Ac ar ryw adeg yn y dyfodol, gallwn obeithio gweld datblygiadau mewn perthynas ag Erasmus hefyd.

Rwy'n credu bod y cytundeb masnach a chydweithredu i fod i gael ei adolygu erbyn 2025, ac wrth gwrs, bydd i ba raddau y bydd yn arwain at newid pellach yn dibynnu'n sylweddol ar y Comisiwn Ewropeaidd a'r Senedd newydd a fydd ar waith rhwng canol a diwedd 2024, ac ar ganlyniad etholiad cyffredinol y DU, mae'n debyg, sydd i'w ddisgwyl erbyn mis Ionawr 2025 fan bellaf. Felly, yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod y strwythurau presennol hynny'n gweithio'n effeithiol a'n bod yn manteisio i'r eithaf ar fuddion y cytundeb masnach a chydweithredu presennol. Mae'r grŵp rhyngweinidogol ar gysylltiadau rhwng y DU a'r UE, sy'n cael ei gadeirio gan Swyddfa Dramor, Cymanwlad a Datblygu Llywodraeth y DU, yn gyfle defnyddiol i Lywodraeth Cymru godi materion. Gallaf gadarnhau bod Llywodraeth Cymru hefyd yn ymgysylltu â chymheiriaid yn Llywodraeth y DU i ddatblygu safbwyntiau'r DU ar ystod o bwyllgorau'r DU-UE a ddarperir gan y cytundeb masnach a chydweithredu i archwilio a datrys materion sy'n ymwneud â gweithrediadau'r cytundeb masnach a chydweithredu. Hanfod hyn, rwy'n credu, yw ein bod mewn sefyllfa lle mae nifer o ganlyniadau Brexit yn cael eu cydnabod fel rhai y mae'n rhaid eu datrys. Mae'r broses honno wedi dechrau. Mae momentwm yno. Rwy'n gobeithio y bydd yn parhau ac mae'n siŵr fod y prosesau hynny wedi newid. Rwy'n tybio y gallai arwain at lawer mwy o gydweithredu yn y dyfodol agos.

Fe wneuthum chwerthin a gwenu wrthyf fy hun pan welais y papur trefn a'r cwestiwn gan yr Aelod dros Flaenau Gwent, oherwydd roedd yn fy atgoffa o'r adeg y gwnaeth ef a minnau deithio i Frwsel fel rhan o Gynulliad Partneriaeth Seneddol y DU a'r UE, lle roeddwn yn teimlo fy hun yn troi'n gefnogwr Brexit pybyr er mwyn gwrthbwyso natur 'Ewrogarol' yr Aelod dros Flaenau Gwent. Ond roedd yn ddiddorol eich bod chi a'r Aelod dros Flaenau Gwent wedi sôn am Horizon, ac rwy'n credu ei bod yn iawn ein bod yn dathlu bod y DU bellach wedi ailymuno â Horizon o dan delerau gwell na phan oeddem yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. Felly, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi nad yw'r sgwrs ddeuol a phegynol sy'n datgan mai Brexit naill ai yw'r peth gorau yn y byd neu ddiwedd y byd fel y gwyddom amdano yn ddefnyddiol. Mae'n begynol ac mae'n gwneud cam â'r llwyddiannau y mae Llywodraeth y DU a Llywodraethau eraill yn eu cael wrth drafod gyda'r Undeb Ewropeaidd? Ac ar drafodaeth yr Aelod dros Flaenau Gwent am ailymuno â'r Undeb Ewropeaidd, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno ag asesiad yr UE fod yn rhaid i unrhyw wlad sy'n dymuno ailymuno â'r Undeb Ewropeaidd fabwysiadu'r Ewro ac arian sengl hefyd?

Wel, beth—[Torri ar draws.]

Dyna yw'r rheolau.

Gofynnaf i'r Aelod ganiatáu i'r Gweinidog ymateb.

Dyna yw'r rheolau.

Cyn belled ag y gwn, nid oes unrhyw drafodaethau ar unrhyw fater clir yn ymwneud ag ailymuno. Pa bynnag farn bersonol sydd gennyf fi neu eraill, nid yw hynny ar yr agenda ar hyn o bryd. Rwy'n credu mai'r hyn sydd ar yr agenda, mewn gwirionedd, yw ceisio lleihau'r niwed yn sgil canlyniadau Brexit. Roedd Horizon, a oedd bob amser yn faes a oedd yn cael ei adolygu'n barhaus gan y gwahanol Lywodraethau, yn hynod lwyddiannus, a chwaraeodd y DU ran sylweddol ynddo, ac mae'r blynyddoedd nad ydym wedi bod yn rhan ohono—bydd yn cymryd amser hir i atgyweirio'r niwed hwnnw a dychwelyd i'r sefyllfa roeddem ynddi. Rwy'n credu, ymhen sawl blwyddyn, y gallai fod yn faes y byddwn am adolygu pa mor llwyddiannus y bu. Mae bob amser yn well bod yn rhan o sefydliad fel Horizon 2020 a gweithio o'i fewn yn hytrach na dod o'r tu allan ar sail ategol. Ond craidd y mater oedd mai camgymeriad hollol drychinebus oedd peidio ag aros yn Horizon 2020 pan gawsom gyfle i wneud hynny, hyd yn oed gyda Brexit.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Deddf Cartrefi Symudol (Cymru) 2013 a Rheoliadau Cartrefi Symudol (Gwerthu a Rhoi yn Anrheg) (Cymru) 2014 yn rhagnodi uchafswm y comisiwn sy'n daladwy i berchennog y safle gan y meddiannydd newydd ar ôl gwerthu cartref symudol. Ar hyn o bryd, yr uchafswm hwn yw 10 y cant. 

Diolch. Wrth gwrs, mae nifer o fy etholwyr bellach wedi gwneud galwadau i weld a ellir lleihau'r gyfradd hon neu ei diddymu. Rwy'n cofio o fy amser yma pan gododd Peter Black hyn ac ar y pryd, roedd cyfradd uchel y comisiwn yn peri pryder i lawer o berchnogion a gwerthwyr cartrefi symudol. Nawr, deallais fod Llywodraeth Cymru wedi comisiynu dadansoddiad ariannol i lywio ei phenderfyniad ar 5 Mehefin 2018 i ostwng cyfradd y comisiwn un pwynt canran y flwyddyn dros gyfnod o bum mlynedd nes iddi gael ei gostwng i uchafswm o 5 y cant o'r pris prynu, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yn cytuno ei fod yn fwy—. Mae'n fwy teg a chytbwys. Fodd bynnag, ni wnaeth y newid hwn ddigwydd. Mewn gwirionedd, ym mis Ionawr 2019, ar gais Cymdeithas Parciau Gwyliau a Pharciau Cartrefi Prydain a pherchennog parc, rhoddodd llys gweinyddol Cymru ganiatâd i adolygiad barnwrol o benderfyniad Llywodraeth Cymru. Felly, yng ngoleuni'r adolygiad barnwrol blaenorol, a fyddech yn trefnu, Gwnsler Cyffredinol, i gyngor cyfreithiol gael ei roi i Lywodraeth Cymru a Senedd Cymru ar gyfreithlondeb codi uchafswm cyfradd y comisiwn? Diolch.

Wel, a gaf fi ddweud fy mod yn deall eich bod yn cynrychioli eich etholwyr, perchnogion safleoedd cartrefi symudol preswyl, ond rwy'n credu bod angen cyfeirio unrhyw gwestiwn ynglŷn â chynigion ar gyfer dyfodol cyfradd y comisiwn sy'n daladwy wrth werthu cartrefi symudol preswyl at y Gweinidog Newid Hinsawdd. Os oes gan breswylwyr cartrefi symudol unrhyw ymholiadau am delerau preswyl eu safle, gan gynnwys cyfraddau comisiwn, ceir y gwasanaeth cynghori ar lesddaliadau a all gynnig cyngor diduedd am ddim. Nid yw'n briodol imi siarad am gyngor cyfreithiol a allai fod rhyngof fi a Llywodraeth Cymru neu beidio. Mae'r mater polisi rydych yn ei godi'n benodol, serch hynny, yn rhywbeth y mae angen ei gyfeirio at y Gweinidog Newid Hinsawdd mewn gwirionedd.

Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn parhau i weithio ochr yn ochr â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar ddarparu data sydd wedi'i ddatgrynhoi. Rydym hefyd yn bwrw ymlaen â'n gwaith ein hunain—yn fwyaf arbennig, fe gyhoeddasom ddangosfwrdd ar gyfiawnder ieuenctid ar 31 Awst. Hwn fydd y cyntaf o gyfres o ddangosfyrddau cyfiawnder yng Nghymru.

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Mae dda iawn clywed hynny, oherwydd fel y gwyddom, trwy'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, a elwir hefyd yn gomisiwn Williams-McAllister, ac adroddiad Brown, rydym wedi clywed a darllen trafodaethau ac argymhellion hanfodol am ddyfodol cyfansoddiadol Cymru. Un o brif bwyntiau'r trafodaethau hyn wrth gwrs yw'r ffaith nad yw cyfiawnder wedi'i ddatganoli yng Nghymru ar hyn o bryd, er bod y rhan fwyaf ohono wedi ei ddatganoli yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Felly, un o'r camau cyntaf allweddol tuag at unioni'r anghydbwysedd hwn fyddai dechrau datganoli gwasanaeth cyfiawnder ieuenctid a gwasanaeth prawf, a fyddai hefyd yn helpu gyda pheth o'r hyn roeddem yn ei drafod yn gynharach am fenywod mewn carchardai hefyd.

Ond ar hyn o bryd, Gwnsler Cyffredinol, oherwydd natur y diffyg datganoli yng Nghymru, mae llawer o'r data ar gyfiawnder ond ar gael mewn ffordd sy'n grwpio Cymru a Lloegr, ac oherwydd hynny, ni allwn bennu darlun clir o'r system gyfiawnder yng Nghymru ar ei phen ei hun. Roeddwn eisiau dychwelyd at Mark Isherwood: ynglŷn ag un o'r ystadegau a ddefnyddiwyd gennych yn gynharach o'r adroddiad ar gydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol—mewn gwirionedd, dylai fod wedi dweud bod naw o bob 10 o fenywod o Gymru yn fwy tebygol o ailddechrau camddefnyddio sylweddau os nad ydynt yn cael cymorth yn syth o'r carchar, nid bod menywod o Gymru yn fwy tebygol o aildroseddu na menywod o Loegr. Hoffwn gywiro hynny; mae'n annheg ac yn anghywir i ddweud hynny. Y broblem sydd gennym ar hyn o bryd yw mai'r cyfan a wyddom yw bod 70.7 y cant o fenywod yn aildroseddu o fewn blwyddyn ar ôl iddynt gael dedfryd fer o garchar, ond menywod yng Nghymru a Lloegr yw hynny. Felly, Gwnsler Cyffredinol, a fyddech yn gallu cadarnhau pa gamau mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd hyd yma i ddatglymu'r data hwn o Loegr a sefydlu darlun clir o ddyfodol y system gyfiawnder yng Nghymru? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, a diolch am yr eglurhad ar y pwyntiau a wnaed yn gynharach. Un o'r meysydd sy'n peri pryder, wrth gwrs, yw mai dim ond nawr y gwelwn beth o'r gwaith gan Brifysgol Caerdydd, a chael dealltwriaeth o rai o'r materion sy'n gysylltiedig â chyfraddau carcharu, ac nid yn unig eu maint, ond hefyd, dros y flwyddyn ddiwethaf, y cynnydd sylweddol yng nghyfradd carcharu menywod o Gymru. Felly, mae'n fater difrifol iawn. Mae'n fater rwyf fi a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi bod yn ei drafod gyda gwahanol gyrff a chyda gwahanol asiantaethau. Rydym wedi mynd ati, cystal ag y gallwn, i ddatblygu ein system ein hunain o ddangosfyrddau rhyngweithiol i grynhoi'r data cyfiawnder sydd ar gael a'i wneud yn fwy hygyrch, rwy'n credu, er mwyn ei dynnu o'r gwahanol ffynonellau lle mae'n bodoli. Roedd y cyntaf o'r dangosfyrddau hyn yn canolbwyntio ar gyfiawnder ieuenctid; cyhoeddwyd hwnnw ar 31 Awst ac mae hwn yn ei gwneud hi'n haws dod o hyd i'r data sydd ar gael am gyfiawnder ieuenctid mewn un lle. Ar hyn o bryd, mae dadansoddwyr yn datblygu'r dangosfyrddau sy'n weddill a fydd yn ymdrin â meysydd fel llysoedd, carchardai, troseddu rheolaidd, cymorth cyfreithiol, ystadegau'r gweithlu, gyda'r bwriad, unwaith eto, o sicrhau bod y rhain ar gael i'r cyhoedd.

Ond mae'n symud oddi wrth y pwynt a godais ddoe gyda'r Is-Ysgrifennydd o'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy, yng nghyfarfod y grŵp rhyngweinidogol, sef: mae angen data llawer gwell arnom er mwyn datblygu polisi cyfiawnder, a bydd hyn yn dod yn fater llawer pwysicach wrth i rannau o'r system gyfiawnder gael eu datganoli fwyfwy i ni, fel rydym yn ei ddisgwyl, a chael y data sy'n eich galluogi i ddatblygu'r polisi cymdeithasol. Os nad ydych yn gwybod beth sy'n digwydd, os nad ydych yn gwybod beth yw'r cyfraddau carcharu, beth yw'r rhesymau, cefndiroedd y bobl sydd yno, y bobl sy'n mynd i mewn i system y llysoedd a pha mor hir mae systemau'r llysoedd yn ei gymryd, ac ati, mae'n anodd iawn datrys sut rydych yn cysylltu'r holl asiantaethau â'i gilydd, sut rydych yn datblygu polisi sydd â'r nod o gadw pobl allan o'r system gyfiawnder yn bennaf, ond wedyn, os ydynt yn y system gyfiawnder, polisi sy'n sicrhau ei bod yn gweithio'n effeithiol ac effeithlon ac mewn ffordd sy'n adsefydlu cymaint â phosibl.

Felly, mae'n frwydr barhaus. Rwy'n gobeithio y byddwch yn parhau i godi a monitro'r materion hyn, oherwydd credaf eu bod yn dod yn fwyfwy pwysig. Rydym yn eu codi ar bob achlysur y gallwn. Wrth gwrs, mae'n ddibynnol ar fynediad at systemau eraill ac at y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Nid oes anghytundeb arbennig ynghylch yr angen amdano, ond mae gwneud iddo ddigwydd ar hyn o bryd yn un o ganlyniadau cael system gyfiawnder ganolog iawn, yn anffodus.

Byddwn yn gorffen gyda chwestiwn 8. Alun Davies.

Wel, rwy'n gobeithio y byddai unrhyw Lywodraeth newydd yn y DU yn dilyn llwybr gwahanol ac y byddent yn cefnogi'r setliad datganoli a'r cydweithio rhynglywodraethol, yn hytrach na thanseilio'r cyfansoddiad ac undeb y Deyrnas Unedig. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ymateb hwnnw. Mae wedi dod yn amlwg yn ystod y misoedd diwethaf, dros yr haf, fod yna ragdybiaeth glir ym mhob cwr o'r Deyrnas Unedig ein bod yn anelu at newid yn Llywodraeth y DU yn yr etholiad cyffredinol nesaf. Rwy'n credu ei bod yn amlwg i bawb nad oes unrhyw ffordd y bydd y Llywodraeth Geidwadol yn cael ei hailethol. Nawr, er y bydd hyn yn cael ei groesawu yn y rhan fwyaf o'r Siambr hon yn sicr, mae hefyd yn gyfle inni baratoi ac adnewyddu ein polisi cyfansoddiadol ar gyfer Llywodraeth newydd y Deyrnas Unedig ac i Lywodraeth Cymru wneud datganiad clir iawn o beth fydd ei blaenoriaethau i Lywodraeth newydd y Deyrnas Unedig. Ac rwy'n credu y bydd angen datganiad clir iawn o bolisi cyfansoddiadol ar unrhyw Lywodraeth Lafur newydd yn y Deyrnas Unedig fel y gallwn eu cefnogi ar y cyd a sicrhau bod y lle hwn, fel y dywedwch, yn cael y parch y mae'n ei haeddu ar sail ei fandad.

Diolch am y sylw hwnnw. Rydych chi'n gwneud pwyntiau da, ac fe wnaethoch chi gyfeirio'n benodol, rwy'n credu, at yr adroddiad a gomisiynwyd gan Syr Keir Starmer. Ei adroddiad ef ydoedd, adroddiad Gordon Brown; roedd yn adroddiad yr oedd am ei gael. Mae'n un sydd wedi'i dderbyn ac mae ganddo effaith sylweddol. Mae gennym hefyd ein comisiwn annibynnol ein hunain a fydd yn adrodd ar ddiwedd y flwyddyn hon, ac a fydd hefyd yn sicr o ymdrin â nifer o'r pwyntiau penodol hynny. 

Yr hyn sy'n amlwg iawn yw bod yna wahanol ganfyddiadau ynglŷn â sut mae cysylltiadau rhynglywodraethol yn gweithio. Yn fy marn i, nid oes amheuaeth mai un o ganlyniadau pasio'r Bil Ynni yn y ffordd y cafodd ei basio, heb gydsyniad deddfwriaethol gan Gymru, yw ei fod unwaith eto yn y bôn yn tramgwyddo yn erbyn Sewel, a hynny'n sylweddol. Ond mae'n tramgwyddo ymhellach am ei fod yn mynd y tu hwnt i ddadlau bod y newidiadau'n ganlyniad i adael yr UE neu faterion cyfansoddiadol, mae'n enghraifft lle mae Llywodraeth y DU wedi dweud yn syml, 'Wel, nid ydym yn cytuno. Rydym yn mynd i'w wneud beth bynnag.'

Ac rydym yn sôn am Sewel, ond dylem hefyd fod yn siarad am y ffaith bod confensiwn Sewel yn statudol. Mae yno mewn deddfwriaeth, ac mae yna ganlyniadau sylweddol, rwy'n credu, i dramgwyddo'n barhaus yn erbyn y berthynas gyfansoddiadol. Nid oes sôn am hyn mewn gwirionedd yn adroddiad Llywodraeth y DU ar gysylltiadau rhynglywodraethol. Mae eu hadroddiad blynyddol ychydig fel llyfryn yn eich gwahodd i ymuno â lolfa breifat British Airways. Mewn gwirionedd, mae'n dweud ar y diwedd, ar fecanweithiau cydsyniad deddfwriaethol,

'ceir cyfanswm o 18 o gynigion cydsyniad deddfwriaethol...ar gyfer 13 darn o ddeddfwriaeth, wedi eu pasio gan y deddfwrfeydd datganoledig ar gyngor y gweinyddiaethau datganoledig.'

Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ei hadroddiad cysylltiadau rhyngsefydliadol ei hun ar y cytundeb rhwng Llywodraeth Cymru ac ar y cysylltiadau rhynglywodraethol. Fe ddarllenaf un rhan ohono, ac rwy'n credu, ei fod yn ei grynhoi:

'Mae meysydd lle mae cydweithio a deialog adeiladol wedi bod yn bosibl gyda Llywodraeth y DU, er enghraifft mewn perthynas ag agweddau ar ymateb i bandemig Covid-19, ac mewn perthynas ag Wcráin.'

'Fodd bynnag, mae ymdrechion Llywodraeth y DU i danseilio’r setliad datganoli a’i diffyg parch parhaus at Lywodraeth Cymru a’r Senedd yn ystod llawer o’r cyfnod hwn wedi amharu ar waith rhynglywodraethol ac wedi niweidio undeb y Deyrnas Unedig.'

Yr hyn y byddwn yn ei obeithio gyda Llywodraeth newydd yw y bydd cyfle i adnewyddu'r confensiwn cyfansoddiadol a rhoi sylfaen ddiogel iddo er mwyn rhoi rhywfaint o statws iddo yn gyfreithiol fel na ellir ei ddiystyru yn fympwyol, sef yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, ac y bydd datblygiadau pellach hefyd o ran y berthynas gyfansoddiadol ehangach rhyngom. Mae'n un y mae'n rhaid ei pharchu a'i hystyried yn bwysig i ddyfodol y DU. Ar hyn o bryd, rwy'n credu bod y ffaith nad yw'n cael ei pharchu'n llawn yn rhywbeth sydd, yn hirdymor, yn erydu'r undod sy'n bodoli rhwng pedair cenedl y DU.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Eitem 3 sydd nesaf, y cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Bydd pob cwestiwn yn cael ei ateb gan Joyce Watson. Cwestiwn 1, Mike Hedges.

Diolch am eich cwestiwn. Mae'r Comisiwn yn defnyddio ystod eang o fesurau technegol i warchod diogelwch system e-bost y Senedd. Mae'r mesurau hyn yn ychwanegu at yr amddiffyniadau diogelwch safonol a ddefnyddir gan gyflenwr y system. Camgymeriadau dynol yw'r bygythiad mwyaf i ddiogelwch ein system e-bost o hyd. Felly, mae amddiffyniadau technegol yn cael eu hategu gan hyfforddiant rheolaidd a phrofion gwe-rwydo mewnol i ddefnyddwyr y system er mwyn codi ymwybyddiaeth, adnabod gwendidau a chryfhau ein hamddiffynfeydd rhag bygythiadau gwirioneddol. Mae'r Comisiwn yn darparu sesiynau hyfforddi ac ymwybyddiaeth penodol i Aelodau, ond gallai presenoldeb fod yn well. Bydd y Comisiwn yn cyflwyno digwyddiad seiberddiogelwch deuddydd o hyd ym mis Tachwedd, gan gynnwys sesiynau gan nifer o arbenigwyr allanol uchel eu parch. Carwn annog yr holl Aelodau i fynychu'r sesiwn er mwyn deall mwy am y bygythiadau presennol a'r camau rydym yn eu cymryd i'w lliniaru.

A gaf fi ddiolch i Joyce Watson am yr ymateb hwnnw? Rwyf hefyd yn credu bod y system mor ddiogel ag unrhyw un arall yn y sector cyhoeddus. Mae gweision sifil yn yr adran addysg wedi dweud nad yw'n ddigon diogel i rannu agendâu ac adroddiadau llywodraethwyr ysgol. A yw'r Comisiwn yn gwybod pam nad ydynt yn ei ystyried yn ddiogel, ac a fyddant yn trafod gyda staff addysg Llywodraeth Cymru lle maent yn ystyried bod yna wendidau?

Rwy'n credu mai'r cyfan y gallaf ei ddweud yw ei bod yn sefyllfa od, oherwydd yr hyn rwy'n ei wybod yw bod lefel uchel o amddiffyniad technegol. Rydym yn defnyddio'r atebion diogelwch diweddaraf i fynd i'r afael â gwendidau; mesurau rheoli mynediad cryf gan gynnwys dilysu aml-ffactor wrth i ddefnyddwyr fewngofnodi, er mwyn atal mynediad heb awdurdod i gyfrifon e-bost; hidlo e-byst ac atebion gwrthfaleiswedd i atal cynnwys maleisus, gan gynnwys ymdrechion gwe-rwydo sbam a maleiswedd. Rydym wedi gorfodi amgryptio cyfathrebiadau dros e-bost, sy'n diogelu data rhag clustfeinio a mynediad heb awdurdod, gyda phrosesau cadw data wrth gefn ac adfer data cynhwysfawr er mwyn sicrhau y gellir adfer data a gollir. Felly, nid wyf yn deall yn iawn sut mae hyn wedi digwydd, ac rwy'n credu y buaswn yn cynghori Mike, yr Aelod o'r Senedd, i ysgrifennu at y Comisiwn fel y gallwn edrych ar hynny ac ymchwilio iddo, a rhoi ateb mwy cyflawn i chi ynglŷn â sut y digwyddodd hyn.

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae ymgysylltu â'r UE yn elfen allweddol o fframwaith rhyngwladol y Comisiwn. Mae staff y Comisiwn yn cefnogi ymgysylltiad Aelodau a phwyllgorau ag ystod o strwythurau newydd y DU a'r UE, sy'n cynnwys grŵp cyswllt Pwyllgor Rhanbarthau'r DU a Chynulliad Partneriaeth Seneddol y DU a'r UE. Ac mae'r Senedd hefyd wedi cynnal nifer o ymweliadau gan sefydliadau'r UE sy'n darparu cyfleoedd gwerthfawr i feithrin cysylltiadau pellach. Yn fwyaf diweddar, roedd y rhain yn cynnwys cynnal ymweliadau gan lysgennad yr UE i'r DU, cynhadledd Bwa'r Iwerydd Cynhadledd y Rhanbarthau Morol Ymylol, a Phwyllgor Economaidd a Chymdeithasol Ewrop.

Rwy'n ddiolchgar am yr ateb hwnnw. Mae'n ymddangos bod y bwrdd taliadau annibynnol yn gwneud ei orau i atal Aelodau rhag teithio i unrhyw le y tu hwnt i Fae Caerdydd, a dros y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld y sefydliad hwn yn canoli ei sylw fwyfwy ar Fae Caerdydd, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n gresynu ato'n fawr, ac rwy'n siŵr fod Aelodau eraill yn gresynu at hynny hefyd. Bydd Aelodau ar bob ochr i'r Siambr am weld mwy o graffu a mwy o atebolrwydd am yr holl strwythurau, cyrff a phrosesau gwahanol sy'n bodoli ar hyn o bryd i reoli'r berthynas rhwng y Deyrnas Unedig a'r UE. Bydd yr Aelodau hefyd am i Gymru gael ei chynrychioli yn ei rhinwedd ei hun yn llawer o'r sefydliadau a'r cyrff sy'n bodoli yn y berthynas honno ar hyn o bryd. Mae'n bwysig, felly, ac efallai'n bwysicach heddiw nag y bu yn y gorffennol, nad yw'r Comisiwn ond yn ymateb i geisiadau i gynnal ymweliadau yn unig, ond ei fod yn fwy rhagweithiol wrth alluogi pwyllgorau ac Aelodau i ymweld â sefydliadau'r Undeb Ewropeaidd, i gael y sgyrsiau hynny, ond hefyd i ddwyn yr holl bobl a Gweinidogion hynny i gyfrif yn strwythurol, p'un a ydynt yn eistedd yma neu yn rhywle arall, am reoli'r cysylltiadau hyn. Dyna rywbeth rwy'n gobeithio y bydd y Comisiwn yn ei ystyried yn flaenoriaeth yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd nesaf.

I ateb eich cwestiwn, ac roeddech chi'n nodi'r bwrdd taliadau yn benodol, fy nealltwriaeth i yw nad yw'r bwrdd taliadau wedi gwneud unrhyw benderfyniad mewn perthynas ag ymweliadau rhyngwladol. Efallai y bydd rhywfaint o ddryswch yn dilyn yr adolygiad o'r penderfyniad, a oedd yn dileu cyfeiriadau at Frwsel a Senedd Ewrop, ond cefais fy sicrhau mai newidiadau technegol i eiriad yn unig oeddent ac nad oes ganddynt unrhyw effaith ar adnoddau. Ar gyfer busnes pwyllgorau, mae'r adran berthnasol ym mhenderfyniad y bwrdd taliadau yn nodi mai mater i'r Comisiwn yw hwn, ac ni chafodd gwariant ei rewi trwy'r penderfyniad. Ond os yw'r Aelodau'n dymuno gwneud trefniadau ar gyfer ymweliadau tramor, gallant wneud cais ymlaen llaw i ariannu hynny drwy'r penderfyniad cyhyd â bod y daith o reidrwydd yn cael ei chynnal i alluogi cyflawni dyletswyddau'r Aelod ac yn bodloni gofynion hynny.

O ran cyllidebu, ac mae llawer o hyn yn ymwneud â chyllidebu, mae'r Comisiwn yn dal i fod wrthi'n asesu'n fanwl beth yw effaith gwneud taliad costau byw i staff, a rhan o hyn fydd archwilio beth sydd angen ei flaenoriaethu o fewn yr adnoddau sydd ar gael. Bydd rhai penderfyniadau anodd i'w gwneud, ond caiff sylwadau'r Aelod eu nodi a'u bwydo'n ôl i mewn i'r broses honno.  

Mae ein strategaeth gyfathrebu ac ymgysylltu yn rhoi rhagor o bwyslais ar grynhoi effaith ein gwaith. Rydym yn cynnal ymchwil cynulleidfa i gasglu mewnwelediad i wybodaeth y cyhoedd am y Senedd, a'u canfyddiad ohoni, gyda'r arolwg diweddaraf yn canfod bod 97 y cant yn ymwybodol o'r Senedd a 64 y cant yn cydnabod sut mae cyfreithiau Cymru yn effeithio ar faterion sy'n agos atynt. Ac rydym wedi cyflwyno ffyrdd newydd o gasglu adborth gan gynulleidfaoedd, fel arolygon cwsmeriaid ar gyfer ymwelwyr a mynychwyr ein digwyddiadau. Ac rydym hefyd wedi cyflwyno offer i fonitro cyrhaeddiad ein cyfryngau cymdeithasol a sylw yn y cyfryngau. Byddwn yn cynnal gwerthusiad o'n strategaeth gyfathrebu ac ymgysylltu ar ddiwedd y Senedd hon.

Rwy'n credu bod ennyn diddordeb pobl Cymru yn ein democratiaeth yn rhan hanfodol o waith pob Aelod o'r Senedd, yn ogystal â'r sefydliad ei hun, ac rwy'n siŵr fod holl Aelodau'r Senedd yn awyddus i annog pobl o'u hetholaeth i ymweld â'r Senedd ac i gymryd rhan yng ngwaith Senedd Cymru mewn gwahanol ffyrdd. Ond mae llawer o waith i'w wneud, ac mae'r nifer sy'n pleidleisio yn etholiadau'r Senedd, er enghraifft, fel gydag etholiadau eraill, yn siomedig ac yn rhywbeth y mae angen inni ei wella. Credaf fod y rhaglen addysg ac ymweliadau ysgolion yn gadarnhaol iawn yn hyn o beth, ac mae'n wych gweld y plant sy'n dod draw mor rheolaidd i'r Senedd. Ond wrth ddadansoddi ymgysylltiad y sefydliad â phobl Cymru, tybed a yw'n bosibl nodi grwpiau penodol, rhannau penodol o'r gymdeithas, nad ydynt yn ymgysylltu cymaint ag eraill, a yw'n bosibl edrych ar y ddemograffeg a hyrwyddo ymgysylltiad â'r bobl sydd efallai'n llai tebygol o gymryd rhan nag eraill. 

Rwy'n derbyn yr hyn a ddywedwch yn llwyr, ac rwy'n credu bod angen gwerthuso ac y byddai'n ddefnyddiol. Ym mis Hydref, rydym yn cynnal digwyddiad mawr gan Rwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, a bydd yn cael ei alw'n 'Lle i ni', a'i fwriad penodol yw ymgysylltu â phobl o bob cefndir, menywod yn yr achos hwn, i wneud yn siŵr eu bod yn deall yn iawn yr hyn a wnawn a'u hannog, gobeithio, i gymryd rhan yn hynny a dod yn fwy ymwybodol o hynny.

Mae gennym strwythur y Senedd Ieuenctid hefyd wrth gwrs, sy'n bwydo'n ôl i ysgolion, ac mae ystod eang o gefndiroedd gwahanol yn rhan o aelodaeth y Senedd Ieuenctid honno, ond rydym bob amser yn ymdrechu i sicrhau bod mynediad a gwybodaeth am waith y Senedd cystal ag y gall fod, ac fe fyddwn yn ystyried eich cais. Diolch.

Diolch i Joyce Watson.

Yr eitem nesaf yw cwestiynau amserol, a bydd y cwestiwn cyntaf gan Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr. Mae sicrhau bod ystâd yr NHS yng Nghymru yn saff yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio'n agos gyda byrddau iechyd a'r trusts yn ogystal â chynghorwyr arbenigol o gylch presenoldeb RAAC—reinforced autoclaved aerated concrete—ar draws y gwasanaeth iechyd i sicrhau bod cleifion, staff, ac ymwelwyr yn aros yn saff.

Diolch i'r Gweinidog am yr ateb. Mae'n ddiddorol, onid ydy, fod pawb yn siarad am RAAC rŵan, a diogelwch adeiladau, yn dilyn cyhoeddiad Gillian Keegan am ysgolion yn Lloegr ar ddechrau mis Medi, ond bod neb wedi meddwl ddwywaith am ddiogelwch cleifion Cymru pan dorrodd y newyddion fod ward am gau yn Ysbyty llwynhelyg oherwydd peryglon RAAC. Yn wir, oherwydd cyhoeddiad RAAC Keegan, roedd y Gweinidog addysg yma yng Nghymru yn teimlo'r angen i wneud cyhoeddiad am ddiogelwch ysgolion Cymru ddoe, ond eto dydyn ni ddim wedi cael cyhoeddiad am yr ystâd iechyd yng Nghymru, heb sôn am adeiladau cyhoeddus eraill Cymru. Ond rydym ni'n gwybod o gyfarfod Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr nôl ar ddechrau eleni mai dim ond 62 y cant o adeiladau'r bwrdd yno sydd yn operationally safe, ac mae swyddogion byrddau iechyd yn dweud wrthyf i mai cost cyfalaf atgyweirio'r ystâd ydy un o'r heriau mwyaf sydd yn eu hwynebu. Felly, ydy'r Gweinidog yn medru rhoi sicrwydd inni fod yna raglen o waith ar y gweill i atgyweirio'r ystâd, nid yn unig drwy edrych ar RAAC, ond yr amryfal broblemau eraill sydd yna? Beth ydy'r amserlen er mwyn sicrhau bod yr adeiladau yn yr ystâd iechyd yn ddiogel? A pha gyfalaf ychwanegol sydd ar gael er mwyn cario allan y gwaith atgyweirio angenrheidiol? Yn olaf, a fyddwn ni'n gweld rhagor o wardiau neu adeiladau eraill yn yr ystâd yn cau yn fyr rybudd oherwydd pryderon am ddiogelwch?

Wel, diolch yn fawr. Nawr, dwi'n deall bod hwn wedi efallai fod yn rhywfaint o sypreis i rai aelodau o'r cyhoedd, ond yn sicr roedden ni'n ymwybodol iawn o hwn fel problem fel Llywodraeth, ac rŷn ni wedi bod yn cadw golwg barcud ar y sefyllfa.

Roeddem wedi comisiynu adroddiadau gan beiriannydd strwythurol arbenigol ym mis Tachwedd. Ar 20 Chwefror eleni, ysgrifennodd y cydwasanaethau—sef y grŵp sy’n comisiynu gwaith, fel bod gennym waith ar draws y GIG cyfan sy’n cael ei gomisiynu a’i gaffael, fel bod gennym ddull gweithredu 'unwaith i Gymru'—at holl sefydliadau’r GIG i ofyn iddynt am fwy o sicrwydd ynglŷn â ble roedd RAAC wedi'i ganfod, gan sicrhau bod mesurau lliniaru a diogelwch wedi’u nodi a’u rhoi ar waith, a sicrhau bod mesurau monitro cadarn ar waith ar gyfer y dyfodol. Felly, mae hyn oll wedi bod yn weithredol ers mis Chwefror mewn perthynas â’r GIG.

Nawr, yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych mewn perthynas â'r hyn a welsom yw bod dau fan lle roedd pryderon sylweddol: ysbyty Llwynhelyg oedd un ohonynt; rydym yn gwybod am hynny ers tro. Ar 18 Awst, ymwelais ag ysbyty Llwynhelyg i gael golwg ar beth yn union oedd cyflwr y RAAC. Mae chwe ward wedi'u cau o ganlyniad i bresenoldeb RAAC yn ysbyty Llwynhelyg. Mae llawer o gleifion wedi’u symud i Ysbyty De Sir Benfro, ac eisoes, mae £12.8 miliwn wedi’i ddarparu i gefnogi mesurau lliniaru cychwynnol yn ysbyty Llwynhelyg ac i’w wneud yn ddiogel.

Y lleoliad arall rydym yn arbennig o bryderus yn ei gylch yw Ysbyty Nevill Hall yn y Fenni. Mesurau lliniaru a diogelwch, felly, mae gwaith i'w wneud ar hynny o hyd, ond nid yw mewn man clinigol, ac rydym ychydig yn fwy hyderus ynghylch y mannau hynny.

Mae RAAC wedi'i ganfod mewn rhan fach o Ysbyty Bronglais, mewn ystafell beiriannau anghysbell, ond dim ond personél awdurdodedig sy'n cael mynd i'r rhan honno. Ac yn Llanfairfechan, daethpwyd o hyd i RAAC mewn ffreutur yn Bryn y Neuadd, ond cafodd hwnnw ei ddadgomisiynu ym mis Ionawr. Felly, rydym yn gwbl hyderus hyd yn hyn o ran y pryderon mawr mai dyna'r mannau y mae'n rhaid inni ganolbwyntio arnynt, ac rwy'n credu ein bod yn mynd i'r afael â'r mater mewn perthynas â'r GIG.

Weinidog, fel y byddwch yn deall, byddaf yn canolbwyntio fy sylwadau ar ysbyty Llwynhelyg, ac yn gofyn cwestiynau am bresenoldeb RAAC ar y safle. Nawr, ddoe, gelwais am ddatganiad ar y mater, ac felly rwy'n falch fod gennym gyfle nawr i ddeall camau gweithredu Llywodraeth Cymru ar y mater hwn yn well. Mae gennyf bryderon fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, ac o bosibl Llywodraeth Cymru, wedi gwybod am hyn ers 2019, ac mai ychydig iawn o gamau a gymerwyd i fynd i’r afael â’r broblem tan i arolwg arbenigol ym mis Mai 2023 nodi bod angen rhoi mesurau diogelwch brys ar waith. Felly, efallai y gall y Gweinidog gadarnhau pryd yn union y dywedodd y bwrdd iechyd wrth Lywodraeth Cymru am y broblem yn ysbyty Llwynhelyg. Os yw Llywodraeth Cymru wedi gwybod ers 2019, beth yn union mae’r Llywodraeth a’r bwrdd iechyd wedi’i wneud ers hynny i fynd i’r afael â’r broblem yn y pedair blynedd ddiwethaf?

Yn ail, fel rydych wedi’i ddweud, Weinidog, mae chwe ward wedi’u cau, ac mae llawer o gleifion a staff, yn gwbl briodol, wedi’u symud dros dro i Ysbyty De Sir Benfro yn Noc Penfro. Nawr, mae'n hanfodol mai cam dros dro yw hwn ac nid cyfle i ganoli gwasanaethau mewn man gwahanol i ysbyty Llwynhelyg yn barhaol unwaith eto. Felly, Weinidog, a wnewch chi roi addewid cadarn heddiw y bydd unrhyw wasanaethau sydd wedi cael eu hadleoli dros dro yn dychwelyd i ysbyty Llwynhelyg pan fydd hi'n ddiogel i wneud hynny?

Ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn gofnodi fy niolch i'r staff yr effeithiwyd arnynt yn ysbyty Llwynhelyg ac sy'n parhau i gael eu heffeithio gan y mater hwn. Mae'n hanfodol cael rhywfaint o ddealltwriaeth o'r amserlenni ar gyfer datrys y broblem hon, fel y gall y staff gynllunio a chydgysylltu'r broses o ddarparu gwasanaethau. Felly, Weinidog, a allwch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y trafodaethau diweddaraf a gawsoch gyda’r bwrdd iechyd ynghylch yr amser y gallai gymryd i wasanaethau ddychwelyd i ysbyty Llwynhelyg? Mae rhai adroddiadau wedi amcangyfrif y gellid ailagor tair ward erbyn y Nadolig, a’r tair arall erbyn mis Ebrill. Ac felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallech gadarnhau bod hynny'n dal yn wir, neu a oes unrhyw ddatblygiadau pellach wedi bod yn hyn o beth?

Diolch yn fawr iawn. A byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn dilyn y ddadl hon heddiw. Gwn fod y Gweinidog wedi awgrymu ddoe y dylwn fod wedi gwneud datganiad. Roedd hynny oherwydd fy mod yn credu fy mod eisoes wedi gwneud hynny mewn gwirionedd, gan fy mod wedi bod yn ymateb i lawer o adroddiadau ar y cyfryngau mewn perthynas â RAAC. Felly, ymddiheuriadau am beidio â bod wedi gwneud datganiad ffurfiol, ond rwyf wedi bod yn ceisio rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r cyhoedd, yn enwedig mewn perthynas â’r sefyllfa yn ysbyty Llwynhelyg, lle gwn fod gan lawer o bobl bryderon mawr, a hoffwn gofnodi fy niolch hefyd am yr ymdrechion enfawr a wnaed gan staff yn ysbyty Llwynhelyg i wneud y sefyllfa honno’n ddiogel.

Nawr, rwy'n awyddus iawn i sicrhau y ceir dealltwriaeth o amserlen yr hyn sydd wedi bod yn digwydd. Fel y dywedaf, nid yw hyn wedi bod yn syndod i ni. Nid yw hyn yn rhywbeth a oedd yn syndod i ni ym mis Awst. Rydym wedi bod yn ymwybodol o hyn ers cael rhybudd ym mis Mai 2019, a ddywedodd wrthym fod risgiau posibl yn gysylltiedig â RAAC. Yr hyn a ddigwyddodd wedyn oedd bod sefydliadau’r GIG wedi cael y dasg o gynnal ymchwiliadau i geisio canfod presenoldeb RAAC ar draws holl ystad GIG Cymru. Ym mis Mehefin 2022, penododd Llywodraeth Cymru beiriannydd strwythurol arbenigol i adolygu’r adroddiadau hynny, er mwyn sicrhau eu bod yn gwbl gywir. Cwblhawyd y rheini ym mis Tachwedd 2022. Gwnaed cais pellach ym mis Chwefror eleni i sicrhau ein bod yn gwneud gwaith dilynol ar adroddiad y peiriannydd hwnnw, ac mae’r adroddiadau hynny’n mynd rhagddynt ar hyn o bryd, maent yn cael eu cwblhau, maent wedi’u casglu, maent yn cael eu hadolygu, felly mae hynny oll yn dal i ddigwydd, ond gwyddom ein bod eisoes wedi nodi lle mae'r problemau mwyaf. Ers mis Chwefror, fel y dywedaf, rydym wedi nodi lle mae'r problemau mwyaf, ac mae cryn dipyn o waith wedi'i wneud i sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â'r mater.

O ran yr hyn sy'n digwydd nesaf, fel y dywedaf, fe ymwelais ym mis Awst, ac roedd yn ddiddorol gweld pa mor gyflym roedd yr ysbyty wedi mynd ati i sicrhau bod llawer iawn o bolion wedi'u gosod i sicrhau nad oedd perygl y byddai'r nenfydau'n cwympo. Felly, y materion diogelwch cychwynnol—credaf y gallwn fod yn hyderus fod hynny yn y lle iawn. Wrth gwrs, roedd yn rhaid inni symud pobl o'r wardiau hynny. Mae ymdrech enfawr yn mynd rhagddi i sicrhau nawr ein bod yn mynd i'r afael â materion RAAC yn y wardiau hynny. Nid yw’n mynd i fod yn rhad ac nid yw’n mynd i fod yn gyflym, ond ydym, fel y dywedwch, rydym yn gobeithio y bydd tair o’r wardiau hynny’n cael eu hailagor, gobeithio, erbyn diwedd y flwyddyn. Ond yn amlwg, bydd yn rhaid inni weld beth y dônt o hyd iddo wrth chwilio, felly credaf ein bod yn hyderus yn hynny o beth. Felly, y bwriad yn bendant iawn yw ailagor y wardiau hynny, os yn bosibl, ond yn amlwg, mae'n rhaid inni sicrhau nad ydym yn rhoi pobl yn ôl mewn lleoliad ysbyty os oes unrhyw berygl o gwbl ei fod yn anniogel.

Diolch am eich datganiad, ac mae’n bwysig cofio’r £12.8 miliwn o arian lliniaru sydd wedi'i wario ar ysbyty Llwynhelyg. Ac mae hefyd yn briodol cydnabod y gwaith a wnaed ac ymdrech ac ymrwymiad yr holl staff i gamu i'r adwy a chadw gwasanaethau'n weithredol lle bynnag roedd hynny'n bosibl. Wrth gwrs, y cwestiwn yr hoffai pobl wybod yr ateb iddo yw: a yw’r gwasanaethau hynny na ellir eu darparu yn ysbyty Llwynhelyg ar hyn o bryd yn cael eu darparu mor agos i’w cartrefi â phosibl? A byddant yn ceisio cael atebion i hynny. Ond hoffwn ddiolch hefyd i’r prif weithredwr, a ddaeth â'r holl wleidyddion ynghyd i roi gwybod i ni beth oedd yn digwydd, ac sydd wedi rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni, fel rydych chi wedi'i wneud, Weinidog, fel y gallwn ddeall a throsglwyddo'r ddealltwriaeth honno yn ôl i'r gymuned. A dyna fy nghais yma, ein bod ninnau hefyd yn chwarae ein rhan—pob un ohonom—i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i bobl yn y fath fodd fel nad ydym yn eu gadael yn bryderus am eu sefyllfa.

Diolch yn fawr, Joyce, ac rydych yn llygad eich lle: rydym yn ystyried hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ymateb iddo yn gyflym iawn. Mae sicrhau bod ein hysbytai yn ddiogel yn hanfodol. Felly, rydym wedi gorfod ysbeilio ein cyllidebau cyfalaf i ddod o hyd i’r £12.8 miliwn hwnnw. Ni fydd y £12.8 miliwn ar gael i'w wario nawr ar rai o'r prosiectau eraill roeddem wedi gobeithio ei wario arnynt, ond mae cadw pobl yn ddiogel yn flaenoriaeth hollbwysig. Felly, oes, mae angen rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r cyhoedd hefyd, a dyna pam fy mod wedi bod yn ceisio rhoi sylwebaeth, yn sicr yn y wasg, dros yr haf, er mwyn sicrhau tawelwch meddwl i bobl ein bod yn mynd i'r afael â'r mater hwn—rydym o ddifrif yn ei gylch. Fel y dywedaf, nid yw wedi bod yn syndod i ni, ond ar ôl inni weld y manylion a'r perygl posibl, yna wrth gwrs fe wnaethom weithredu cyn gynted ag y daethom yn ymwybodol ohono.

Diolch, Weinidog. Bydd y cwestiwn amserol nesaf gan Peredur Owen Griffiths. 

Rydym wedi bod yn ystyried lle mae modd oedi, gohirio, ailflaenoriaethu a lleihau gwariant. Rydym yn gweithio i leihau effeithiau gwneud penderfyniadau anodd i sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn parhau i gael y cyllid sydd ei angen fel nad ydym yn torri ein cyllideb, a fyddai’n creu sefyllfa fwy anodd y flwyddyn nesaf.

Diolch am yr ateb yna.

Dros yr haf, dywedwyd wrthym fod y Cabinet yn gweithio drwy’r haf ar fesurau i liniaru’r cyfyngiadau ariannol sy’n effeithio ar y gyllideb bresennol ac sy’n debygol o ddylanwadu ar gynllun y gyllideb nesaf. Ac rydym yn llwyr ddeall yr amgylchiadau hynod heriol y mae Llywodraeth Cymru yn eu hwynebu ar hyn o bryd o safbwynt ariannol: mae'r llanast a wnaeth gweinyddiaeth Truss o economi'r DU a'r ffaith bod gweinyddiaeth Sunak wedi rhoi ton newydd o fesurau cyni ar waith wedi hynny wedi golygu bod cyllid cyhoeddus, a oedd eisoes mewn cyflwr ansefydlog, bellach mewn sefyllfa enbyd. Am reswm da felly, disgrifiwyd y gyllideb bresennol gan y Llywodraeth fel yr un anoddaf ers datganoli.

Rydym wedi clywed droeon fod cyllideb bresennol Llywodraeth Cymru £900 miliwn yn is mewn termau real o gymharu â’r adeg y’i gosodwyd yn wreiddiol yn ystod adolygiad o wariant Llywodraeth y DU yn 2021. Ac rwy'n ddiolchgar am eich esboniad y bore yma yn y Pwyllgor Cyllid ynglŷn â sut y cyfrifwyd y ffigur hwnnw, ac y bydd datganiad pellach yn dod maes o law.

O ystyried y digwyddiadau ers cyllideb y gwanwyn Llywodraeth y DU, gan gynnwys gostyngiad chwyddiant y mynegai prisiau defnyddwyr ers mis Mehefin, a allai’r Gweinidog egluro i’r Senedd sut mae’r diffyg hwn yn cael ei gynnwys ar hyn o bryd yng ngwaith y Cabinet a grybwyllwyd eisoes ar liniaru pwysau ariannol, ac i ba raddau rydych yn disgwyl iddo lywio cynllun y gyllideb ddilynol? Ac a allwch gadarnhau cyfanswm yr arbediad rydych yn gofyn i'ch cyd-Aelodau o'r Cabinet ddod o hyd iddo o fewn eu llinellau gwariant, ac yn ôl pa ffigur rydych yn gweithio? A ydych yn chwilio am gyfanswm o £900 miliwn o arbedion; ac yna, a allech chi rannu hynny yn ôl refeniw a chyfalaf? Ar adegau o galedi ariannol fel y rhain, lle mae pob ceiniog yn cyfrif, mae galluogi craffu tryloyw ac effeithiol ar benderfyniadau cyllidebol Llywodraeth Cymru yn dod yn bwysicach fyth. Diolch yn fawr.

Rwy’n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn, a hefyd am y cyfle yn y pwyllgor yn gynharach heddiw i allu nodi peth o’r gwaith mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i geisio llenwi’r bwlch sydd gennym bellach yn ein cyllid o ganlyniad, fel rydych wedi’i ddisgrifio, i'r cyfnod o gyni, camreoli'r economi, ac yn enwedig yr effaith y mae chwyddiant yn ei chael ar ein cyllidebau.

Dros yr haf, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn cyfarfod yn rheolaidd, ac rwyf wedi bod yn cyfarfod â fy nghyd-Aelodau'n unigol hefyd, i ddeall y pwysau o fewn yr adrannau hynny. A chredaf fod y ffaith ein bod wedi gwneud gwaith yn gymharol gynnar yn y flwyddyn ariannol yn bwysig iawn gan fod gennym broses fonitro fisol lle mae fy swyddogion yn cael gwybod gan ein grwpiau ar draws y Llywodraeth beth yw’r pwysau a beth yw’r gorwariant neu danwariant posibl ar bob un o'u cyllidebau, felly mewn gwirionedd, gallwn weld yn eithriadol o glir beth sy'n digwydd yn y cyllidebau ar draws y Llywodraeth, a daeth yn amlwg iawn yn gynnar iawn fod chwyddiant yn cael effaith fawr. Felly, roeddem o'r farn fod angen inni gymryd rhai camau unioni, a gwneud hynny cyn i benderfyniadau ddod mor derfynol fel bod gennym lai o le i symud.

Felly, mae wedi bod yn waith defnyddiol iawn. Carem pe gallwn ddweud mwy heddiw. Fy mwriad yw rhoi diweddariad llawn i’r Senedd ar y gwaith y buom yn ei wneud, ond nid ydym wedi cytuno eto ar y pecyn ar draws y Llywodraeth, ac rwy’n glir iawn fod yn rhaid iddo fod yn waith trawslywodraethol ac yn ateb trawslywodraethol i'r her.

O ran y £900 miliwn, hoffwn sicrhau fy nghyd-Aelodau nad wyf yn dymuno gweld £900 miliwn yn cael ei ailflaenoriaethu ar draws y Llywodraeth; rydym yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud. Mae’n rhaid inni ystyried rhagdybiaethau ynghylch, er enghraifft, cyllid canlyniadol mewn perthynas â chyflogau'r GIG. Rydym yn awyddus iawn i gael rhywfaint o eglurder o'r diwedd gan Lywodraeth y DU ar y pwynt penodol hwnnw pan fyddwn yn cyfarfod fel Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid yr wythnos nesaf. Siaradais â Dirprwy Brif Weinidog yr Alban eto heddiw, ac roedd hi'n awyddus iawn inni fanteisio ar y cyfle i bwyso ar Lywodraeth y DU am yr eglurder hwnnw. Pan gawn hynny, gallwn ei gynnwys yn ein penderfyniadau, a gallai olygu bod gennym ddewisiadau gwahanol i’w gwneud. Felly, mae angen rhywfaint o eglurder arnom eto cyn y gallwn gyflwyno'r pecyn a'i ddisgrifio'n fanylach i'n cyd-Aelodau.

Tan y bore yma, roeddwn dan yr argraff fod Llywodraeth Cymru yn cael yr incwm o gyfraddau treth incwm Cymru yn ystod y flwyddyn, yn hytrach na dim ond amcangyfrif y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol; diolch i’r Gweinidog am gywiro’r gamddealltwriaeth honno yn gynharach. Ond am bob £10 miliwn ychwanegol a delir i weision sifil yn Lloegr sy’n talu treth sylfaenol, mae’r Trysorlys yn cael £2 filiwn mewn treth, gan greu cost net o £8 miliwn i’r Trysorlys. Yng Nghymru, mae’r £10 miliwn yn aros yr un fath, tra bo'r Trysorlys yn dal i gael y £2 filiwn mewn treth. Nid yw Llywodraeth Cymru yn cael unrhyw beth tan y broses gysoni treth, a all gymryd hyd at dair blynedd. A yw’r Gweinidog yn fodlon gyda’r system hon? Os nad yw'n fodlon, a oes unrhyw sylwadau'n cael eu gwneud i unioni hyn?

Rwy’n wirioneddol ddiolchgar am y sylwadau hynny ac am y drafodaeth a gawsom yn y pwyllgor y bore yma, yn cydnabod pwysigrwydd ein trethi datganoledig yn ogystal â chyfraddau treth incwm Cymru i'n galluogi i osod ein cyllideb. Rwy'n credu bod y system sydd gennym—. Wyddoch chi, mae'n ddyddiau cynnar iawn; dim ond y taliadau cysoni cyntaf a oedd gennym ar gyfer y gyllideb hon, ac rydym yn edrych i weld nawr beth mae hynny'n ei olygu ar gyfer y gyllideb nesaf hefyd.

Credaf mai'r hyn y mae'r system fel y mae ar hyn o bryd yn ei wneud yw rhoi o leiaf lefel o sicrwydd inni gynllunio arni. Mae rhagolygon y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi bod yn weddol gadarn hyd yma. Maent wedi rhoi cryn dipyn o hyder inni gynllunio arno, a chredaf fod hynny wedi bod yn ddefnyddiol, yn hytrach efallai na chael adroddiadau misol, er enghraifft, gan Gyllid a Thollau Ei Fawrhydi sy’n rhoi cyfraddau treth incwm Cymru i ni ac na fyddai’n rhoi’r math o hyder sydd ei angen arnom i gynllunio arno. Felly, credaf fod y system sydd gennym ar hyn o bryd yn dda; rydym yn bendant yn dal i’w phrofi ar hyn o bryd o ran cadernid y rhagolygon, ond fel y dywedaf, maent wedi bod yn dda hyd yn hyn.

Eleni, rydym yn gobeithio am gysoniad cadarnhaol y flwyddyn nesaf, ac wrth gwrs, os oes gennym sefyllfaoedd lle mae gennym gysoniadau negyddol, fel y maent wedi’u cael yn yr Alban, er enghraifft, ceir rhai mesurau a all ein helpu i reoli hynny ar draws blynyddoedd ariannol—er enghraifft, o ran benthyca. Fel arfer, ar gyfer cyfalaf yn unig y gallwn fenthyca fel ein bod yn gallu buddsoddi mewn seilwaith, ond mae gennym rywfaint o hyblygrwydd i fenthyca'n benodol ar gyfer rheoli anwadalrwydd treth. Felly, credaf fod y system sydd gennym yn addas i'r diben ar hyn o bryd. Mae’n ddyddiau cynnar o hyd, felly os oes angen unrhyw addasiad iddi, gallwn yn sicr nodi hynny, a gwn y bydd y Pwyllgor Cyllid yn cadw llygad barcud ar sut mae’r system yn gweithio hefyd.

Diolch i'r Gweinidog. Bydd y cwestiwn amserol olaf heddiw gan Russell George.

Rwyf wedi uwchgyfeirio tri bwrdd iechyd arall at drefn monitro uwch o ran cynllunio a chyllid. Golyga hyn fod pob un o’r saith bwrdd iechyd mewn trefn uwchgyfeirio o ran cynllunio a chyllid, oherwydd y sefyllfa ariannol hynod heriol yn dilyn cyfnod o chwyddiant a chyni sylweddol.

Weinidog, ni ddylai fod yn rhaid imi ddod i’r Siambr hon heddiw a chyflwyno cwestiwn amserol; dylech fod wedi cyflwyno datganiad ddoe ar fater mor bwysig i'r Aelodau yn y Siambr. Efallai y gallwch egluro pam na chyhoeddwyd datganiad ddoe.

Yr hyn y mae’r cyhoedd am ei wybod, Weinidog, yn enwedig y 28,000 o bobl sy’n aros dros ddwy flynedd am driniaeth, amser aros sydd, wrth gwrs, wedi’i ddileu mewn rhannau eraill o’r DU, yw beth mae hyn yn ei olygu iddynt mewn gwirionedd. A allwch chi egluro a nodi beth mae eich datganiad yn ei olygu heddiw i’r miloedd o bobl yng Nghymru sy’n aros am driniaeth GIG yng Nghymru? Oherwydd nid yw eich datganiad yn nodi hynny. Dywedwch wrthym heddiw, Weinidog. Mae eich datganiad yn dweud nad yw'r byrddau iechyd wedi darparu cynlluniau yn unol â’ch cyfarwyddyd. A yw’n wir nad oedd y cyfeiriad a osodwyd gennych ar gyfer y byrddau iechyd yn rhesymol nac yn gyraeddadwy, neu ai methiant ymhlith uwch dimau byrddau iechyd ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru sydd ar fai yn eich barn chi? Achos mae'n rhaid iddo fod y naill neu'r llall.

Fe ddywedoch chi yn eich datganiad fod yna ddiffygion ariannol cynyddol, pwysau gweithredol, rhestrau aros hir, yn ogystal â sefyllfaoedd ariannol hynod heriol, ac nid yw hyn yn unigryw i Gymru. Rwy’n derbyn bod gwasanaethau iechyd yn cael eu heffeithio ledled y DU a ledled y byd—rwy’n derbyn hynny—ond y Llywodraeth Lafur hon yw’r unig Lywodraeth yn y DU sydd wedi torri’r gyllideb iechyd nid unwaith, ond ddwywaith. Dyna benderfyniad rydych chi wedi’i wneud yma yng Nghymru. Rydych yn gofyn i fyrddau iechyd wneud mwy am lai, Weinidog. Rydych yn ysgrifennu at fyrddau iechyd, rydych yn nodi eich blaenoriaethau, yn gywir ddigon, ond os yw popeth yn flaenoriaeth, yna nid oes unrhyw beth yn flaenoriaeth. Yr hyn yr hoffwn ei ofyn, Weinidog, yw a ydych chi hefyd wedi dweud wrth fyrddau iechyd beth na ddylai fod yn flaenoriaeth iddynt, gan na chredaf y gallwch ei chael hi'r ddwy ffordd ar hyn. Felly, os gwelwch yn dda, Weinidog, dywedwch wrthym beth na ddylai fod yn flaenoriaethau i fyrddau iechyd.

A allwch chi hefyd gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn diogelu’r gyllideb iechyd yn y flwyddyn ariannol hon? A allwch chi gadarnhau na fydd unrhyw doriadau pellach i’r gyllideb iechyd, ac a allwch chi hefyd nodi heddiw beth mae’r datganiad hwn yn ei olygu ar gyfer y gyllideb nesaf yn 2024-25? A fyddwch chi'n ceisio diogelu'r gyllideb iechyd mewn termau real y flwyddyn nesaf? Yn y pen draw, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i unioni’r sefyllfa hon? Oherwydd darllenais eich datganiad heddiw, pob tudalen ohono, ac nid yw'n nodi beth rydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth, beth rydych chi'n ei wneud fel Gweinidog i ddatrys y sefyllfa. Rwy'n credu bod pobl Cymru eisiau eglurder ynglŷn â beth mae hyn yn ei olygu iddynt hwy.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n deall y rhwystredigaeth. Rwy’n deall rhwystredigaeth y cyhoedd pan welant fod byrddau iechyd yn ei chael hi'n anodd mantoli’r cyfrifon. Mae rheswm pam eu bod yn ei chael hi'n anodd mantoli'r cyfrifon. Y rheswm yw bod y ffordd wael y mae Llywodraeth y DU wedi rheoli’r economi wedi arwain at chwyddiant sylweddol, sy’n cael effaith aruthrol nid yn unig ar bob un aelod o’r cyhoedd yng Nghymru sy’n ei chael hi’n anodd dod o hyd i’r arian i dalu am eu hynni—mae byrddau iechyd hefyd yn ei chael hi'n anodd talu, er enghraifft, am eu hynni.

Ar gostau COVID, fe wnaethom ddechrau brechu pobl yr wythnos hon—pigiad atgyfnerthu COVID arall—ond yn sydyn iawn, nid ydym yn cael unrhyw arian ychwanegol o'r canol ar gyfer hynny. Ond mae'n rhaid inni ddod o hyd i'r arian. Mae’n rhaid iddynt hwy ddod o hyd i’r arian, y byrddau iechyd, o’r gyllideb sydd ganddynt. Hyn ar adeg pan fo'r galw ar y GIG yn dal i gynyddu, gan fod gennym boblogaeth sy'n heneiddio, mae gennym ofal cymhleth, mae gennym 60 y cant o'r boblogaeth dros bwysau neu'n ordew. Mae gennym yr holl bethau hyn y mae byrddau iechyd yn ceisio ymgodymu â nhw. Felly, rydych yn llygad eich lle—mae'n rhaid inni gael sgwrs ddifrifol iawn ynglŷn ag a allwn wneud y cyfan, a allwn barhau fel hyn. Rwyf wedi nodi'n glir iawn ar ben-blwydd y GIG nad yw hynny'n bosibl—nad yw'r sefyllfa hon yn gynaliadwy mewn gwirionedd, ac rydym yn mynd i orfod gwneud rhai penderfyniadau anodd iawn.

Do, rwyf eisoes wedi dweud yn glir iawn wrth y byrddau iechyd fod yn rhaid iddynt ganolbwyntio ar chwe blaenoriaeth. Dyna’r tro cyntaf iddynt gael cymaint o eglurder ar, 'Rwy’n cydnabod na allwch wneud popeth yn y sefyllfa gyllidebol bresennol, felly dyma eich chwe blaenoriaeth i chi ganolbwyntio arnynt’. Felly, rwyf wedi bod yn glir iawn ar hynny. Y cwestiwn nesaf yw, 'Beth ydych chi'n mynd i'w ddad-flaenoriaethu?', gan fod hynny'n wir hefyd. Felly, rwyf eisoes wedi gofyn iddynt sicrhau nad ydynt yn gwneud ymyriadau lle gwyddom nad yw’r canlyniad iechyd ar y lefel y dylai fod, a lle mae esboniadau gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal a rhesymau clinigol dros ei wneud. Felly, rwyf eisoes, unwaith eto, wedi rhoi cyfarwyddyd fod yn rhaid iddynt roi'r gorau i wneud yr ymyriadau hynny.

Felly, rydym yn bod yn glir gyda nhw, ond gadewch imi nodi'n gwbl glir mai cyfrifoldeb y byrddau iechyd yw penderfynu ble caiff yr arian hwn ei wario o fewn y byrddau iechyd, gan eu bod yn nes at y cyhoedd. Ni allaf ddweud wrthych beth sy'n ddiogel i'w dorri gan nad wyf yn gwybod a oes gennych broblem fwy gyda chanser mewn un ardal, neu broblem fwy gydag orthopedeg. Dyna'r math o wybodaeth leol y mae'n rhaid i'r byrddau iechyd benderfynu arni eu hunain. Felly, gallwch fod yn gyfarwyddol hyd at bwynt, ond mewn gwirionedd, mae yna reswm pam ein bod yn penodi byrddau iechyd.

Wrth gwrs ein bod yn pryderu ynglŷn â sefyllfa'r diffyg. Bu yna adeg pan gafwyd toriad i’r gyllideb iechyd, a’r hyn a wnaethom flynyddoedd yn ôl oedd cynyddu’r gyllideb ofal. Mae pawb sy'n ymwneud ag iechyd a gofal yn deall bod cysylltiad annatod rhwng iechyd a gofal. Mae pawb yn deall hynny. Nid wyf yn gwybod pam nad yw'r Torïaid yn deall hynny. Ond mae pawb yn y gwasanaeth iechyd yn deall y cysylltiad hwnnw, felly credaf ei bod yn bwysig iawn eich bod chi'n deall hynny. Nid oes toriad wedi bod i'r gyllideb iechyd—gadewch imi ddweud hynny'n glir. Mae cynnydd wedi bod yn y swm o arian sy’n mynd i’r gyllideb iechyd, ond y broblem yw, os ydych chi'n meddwl am bethau fel y ffaith bod meddyginiaethau wedi cynyddu oddeutu 11 y cant o ran chwyddiant, nid oes mwy o arian ar gyfer hynny—mae'n rhaid ichi ddod o hyd i arbedion o rywle arall.

Felly, mae’n her enfawr. Nid her yng Nghymru'n unig yw hi. Bûm yn siarad â fy Ngweinidog cyfatebol yn yr Alban y bore yma. Mae pob un ohonom yn yr un cwch. Mae pob un ohonom yn ei chael hi'n anodd a chredaf ei bod yn bwysig iawn fod pobl yn deall bod newid ar y ffordd, fod hyn yn mynd i fod yn anodd, ac y bydd angen inni gael sgwrs ddifrifol iawn ynglŷn â'r hyn rydym yn ei wneud. Mae gan y cyhoedd gyfrifoldeb i ddod gyda ni ar y daith hon i'n helpu i gefnogi eu hiechyd eu hunain hefyd.

Mae'n ddechrau blwyddyn newydd yn y Senedd, ond rwy'n ofni mai'r un hen stori yw hi ar y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae’r ffaith bod y cyhoeddiad hwn wedi’i wneud yn hwyr y bore yma heb ddatganiad llafar wedi’i drefnu ymlaen llaw yn y Senedd yn awgrymu y byddai’n well gan y Llywodraeth osgoi craffu. Sylwais nad ymatebodd y Gweinidog i gwestiwn cyntaf Russell George, felly rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn egluro pam fod y Llywodraeth yn ystyried bod gwneud cyhoeddiad mor fawr yn y modd hwn, a heb fawr o gyfle i graffu, yn ddigonol.

Yn gwbl briodol, bydd pobl yn crafu eu pennau ar y pwynt hwn ynglŷn â gwir effeithiolrwydd y mesurau uwchgyfeirio hyn a gallu Llywodraeth Cymru i’w cyflawni. Rydym eisoes wedi gweld bwrdd Betsi Cadwaladr yn dod yn destun mesurau arbennig unwaith eto yn gynharach eleni, ychydig dros ddwy flynedd ar ôl i'r mesurau gael eu diddymu'n wreiddiol yn groes i gyngor yr archwilydd cyffredinol. Ond mae effeithiolrwydd cyfyngedig y protocolau uwchgyfeirio hefyd yn amlwg mewn byrddau iechyd eraill. Er enghraifft, mae bwrdd Caerdydd a’r Fro yn parhau i fod yn destun mesurau monitro uwch ar gyfer cynllunio a chyllid er eu bod wedi bod mewn diffyg ariannol am bedwar o’r pum cyfnod tair blynedd diwethaf. Mae bwrdd Hywel Dda wedi methu mantoli’r gyllideb ar unrhyw adeg ers 2016-17, ac eto, bydd yn cadw ei statws uwchgyfeirio presennol o ymyrraeth wedi’i thargedu. Ar y sail hon, pa mor effeithiol yw fframwaith y mesurau arbennig, ac a yw’n bryd cynnal ymchwiliad annibynnol i weld a yw’n sicrhau gwelliannau i fyrddau iechyd, ac yn bwysicaf oll, i ansawdd gofal ledled Cymru? Mae rhywbeth yn rhywle yn methu. Nid yw naill ai’r fframweithiau, neu’r Llywodraeth sy’n eu rhoi ar waith, yn addas i'r diben. Pa un? Beth fydd y mesurau monitro uwch hyn yn ei olygu i wasanaethau ar lawr gwlad? A fydd y Llywodraeth yn gwrthod talu am unrhyw orwariant eleni neu’r flwyddyn nesaf? A oes disgwyl i fyrddau iechyd roi’r gorau i ragor o ofal wedi’i gynllunio er mwyn arbed costau? Yn syml, nid yw pobl yn deall beth mae’r mesurau monitro uwch hyn yn ei olygu a’r hyn y maent yn bwriadu ei gyflawni, felly rwy'n gobeithio y gall y Gweinidog ymhelaethu ar hynny.

Er bod effaith COVID a chwyddiant yn ddi-os wedi cyfrannu at y sefyllfa hon—a chlywsom y Gweinidog yn beio COVID yn gynharach—dim ond rhan o’r darlun yw hyn. Mae adroddiad Archwilio Cymru a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dangos bod gwariant ar staff asiantaeth wedi cyrraedd y lefel uchaf erioed o £325 miliwn yn 2022-23, ac mai swyddi gwag staff parhaol oedd y prif reswm am hyn o bell ffordd. Efallai y cofiwch i ni, yma ym Mhlaid Cymru, gyflwyno cynllun yn gynharach eleni i fynd i’r afael â rhai o’r heriau brys sy’n wynebu ein gwasanaeth iechyd, a oedd yn cynnwys blaenoriaethu cadw staff a mynd i’r afael â'r symiau syfrdanol sy’n cael eu talu i’r asiantaethau preifat. Ar y pryd, ymatebodd y Gweinidog drwy ddweud bod gwaith eisoes ar y gweill i leihau gwariant Llywodraeth Cymru ar staff asiantaeth. Felly, naw mis yn ddiweddarach, faint o hyder sydd ganddi fod y gwaith hwn yn dwyn ffrwyth? A fyddwn yn gweld gostyngiad mewn gwariant ar asiantaethau dros y flwyddyn ariannol gyfredol? Yn olaf, a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod methiant y Ceidwadwyr yn San Steffan i ddarparu’r cyllid sydd ei angen arnom yng Nghymru i redeg gwasanaethau cyhoeddus yn effeithiol ac yn effeithlon yma yn bygwth iechyd a lles pobl Cymru?

Diolch yn fawr iawn. Credaf fod esboniad o'r fframwaith uwchgyfeirio ac ymyrryd yn bwysig. Yr hyn sydd gennym yw pedair lefel o uwchgyfeirio. Mae hyn yn rhywbeth sy'n digwydd yn aml. Nid yw’n rhywbeth lle rydym yn rhoi adroddiad i’r Senedd yn awtomatig. Os yw hynny'n rhywbeth yr hoffech ei weld yn y dyfodol, rwy'n fodlon cadw hynny mewn cof fel rhywbeth rydym yn ei ystyried, ond credaf mai dyna pam y cyhoeddwyd y datganiad yn gynharach heddiw.

Felly, gadewch imi sôn wrthych am y fframwaith uwchgyfeirio ac ymyrryd a pham ein bod wedi gwneud yr hyn a wnaethom heddiw. Mae gan fyrddau iechyd gyfrifoldeb i fantoli’r gyllideb dros gyfnod o dair blynedd. Os na allant wneud hynny, mae'n golygu bod lefel y monitro'n cynyddu i fonitro uwch, a dyna'r sefyllfa y mae pob un ohonynt ynddi bellach, felly dyna pam ein bod wedi gorfod rhoi pob un ohonynt yn y fframwaith uwchgyfeirio hwnnw. Nawr, beth mae hynny'n ei olygu? Wel, mae'n golygu y bydd pob un ohonynt yn cael llawer mwy o gyfarwyddyd gan Weithrediaeth y GIG, bydd llawer mwy o fonitro, ac wrth gwrs, rydym yn cael trafodaethau aml iawn gyda nhw ar hyn o bryd ynglŷn â sut maent am fynd i’r afael â mater y diffygion sylweddol y maent yn eu rhagweld yn y flwyddyn ariannol hon.

Nid yw'n deg dweud, 'Edrychwch, mewn gwirionedd, maent bob amser yn mynd i fyny un ffordd.' Y ffaith amdani yw, yn y datganiad hwn, fod bwrdd Cwm Taf Morgannwg—rydym wedi gweld rhai gwelliannau sylweddol ym mwrdd Cwm Taf Morgannwg, yn enwedig mewn perthynas â’u gofal mamolaeth a newyddenedigol. Felly, oherwydd yr ymdrechion y maent wedi'u gwneud, rydym wedi gallu lleihau lefel yr ymyrraeth ar hynny, felly mae'n dibynnu ble rydym arni.

Gadewch imi fynd i’r afael â rhai o’r materion eraill y gwnaethoch ofyn amdanynt. Arian i dalu am orwariant—nid oes gennym arian i dalu am orwariant eleni. Rydych wedi clywed ein bod i bob pwrpas yn cael £900 miliwn yn llai na'r hyn y dylem ei gael, a dyna pam, yn aml iawn, eu bod yn dweud eu bod yn mynd i gael diffyg, ond mewn gwirionedd, gallwn ddod o hyd i rywbeth yn ganolog i'w helpu fel arfer. Nid yw hynny'n mynd i ddigwydd eleni, felly rydym mewn sefyllfa wirioneddol anodd, sy'n wahanol i'r sefyllfa arferol, ac mae hynny oherwydd y ffordd y mae'r economi wedi'i rhedeg gan y Ceidwadwyr—y chwyddiant afreolus rydym yn ei weld ar hyn o bryd.

Nawr, o ran staff asiantaeth, edrychwch, eich blaenoriaethau chi, ac roedd yn dda eich bod wedi comisiynu'r adroddiad hwnnw ar sut y dylem atgyweirio'r GIG—y ffaith amdani yw ein bod yn gwneud pob un ohonynt eisoes. Ond y sefyllfa o ran staff asiantaeth—wrth gwrs, yr hyn rydym am ei weld yw staff parhaol yn cael eu recriwtio a gostyngiad yn nifer y staff asiantaeth. Gallaf roi sicrwydd i chi y byddwn yn gweld gostyngiad yn nifer y staff asiantaeth. Rydym wedi bod yn gweithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru a'r partneriaid priodol i ddweud, 'Sut rydym yn gwneud hyn?', heb niweidio'r gwasanaethau y byddwn yn eu gweld yn cael eu darparu, cyn belled ag y bo modd, oherwydd y gwir amdani yw fy mod yn cofio treulio’r noson fel nyrs yn ysbyty Llwynhelyg, ac roedd 50 y cant o’r nyrsys a oedd yn gweithio y noson honno yn nyrsys asiantaeth. Nawr, gallwch gael gwared ar hynny, ond byddai'n rhaid ichi gael gwared ar y rhan fwyaf o'r ysbyty ar yr un pryd.

Felly, mae'n rhaid ichi wneud hyn yn ofalus iawn a deall bod canlyniad i gael gwared ar staff asiantaeth, o ran nifer y gwelyau y gallwch eu darparu a'r hyn sydd ar gael yn y gymuned. Yn amlwg, mewn byd delfrydol, dyna rydym am ei weld—staff parhaol, lle na fydd yn rhaid inni dalu staff asiantaeth. Mae'n ymwneud â sut rydych chi'n gwneud hynny heb weld y gwasanaethau'n methu. Rydym yn mynd i'r afael â'r mater—mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo—ond gallaf roi sicrwydd pendant i chi y byddwn yn gweld gostyngiad yn nifer y staff asiantaeth a ddefnyddiwn.

Diolch i'r Gweinidog.

Fe symundwn ni ymlaen nawr at eitem 5, sef y datganiadau 90 eiliad, ac yn gyntaf heddiw, Heledd Fychan.

Diolch, Ddirprwy Lywydd dros dro. Mae’n hawdd anghofio bod cenhedlaeth arwrol Gareth Miles yn heneiddio—roedd o’n 85 yn marw yr wythnos diwethaf—ond fyddwn ni ddim, a ddylem ni ddim, anghofio ei fod o’n un o arloeswyr pennaf y chwyldro ddaru drawsnewid Cymru a statws y Gymraeg, fel un o sylfaenwyr Cymdeithas yr Iaith, ac, wrth gwrs, wrth arwain at Senedd i Gymru.

Wedi ei fagu yn y Waunfawr ger Caernarfon, rhoddodd y gorau i’w swydd fel athro Saesneg a Ffrangeg, symud i Bontypridd a dod yn drefnydd Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru, cyn cymryd y cam dewr o fynd yn sgwennwr llawn amser.

Gyda’i ymrwymiad i Farcsiaeth a’r mudiad gwrth-apartheid, tystiai ei fywyd i’w gred angerddol fod y frwydr dros Gymru a’r Gymraeg yn rhan o’r frwydr ryngwladol dros gyfiawnder.

Wrth anelu at filiwn o siaradwyr Cymraeg, fe ddylem ni i gyd fod wedi gwrando ar Gareth Miles dros 50 mlynedd yn ôl. Yn 1970 fe gyhoeddodd ei lyfr cyntaf, Pelydr-Ll—nid 'pelydr x' ond 'pelydr ll', peiriant a fyddai'n troi pawb yn siaradwyr Cymraeg. Dim ond pwyntio'r peiriant atyn nhw oedd ei angen, ac mi fuasem ni wedi chwalu'r targed o filiwn o siaradwyr erbyn hyn.

Wrth gydymdeimlo'n ddwys â'i wraig, Gina, a'i ferched Elen, Branwen ac Eiry, cofiwn am y digrifwch yn ogystal â'r difrifoldeb a nodweddai'r Cymro mawr, Gareth Miles. Mae ein dyled yn fawr iddo.

Drwy gydol mis Medi, mae Bus Users UK yn cynnal eu hymgyrch Mis Dal y Bws. Bob dydd, mae pobl mewn cymunedau ledled Cymru yn dal bws. Mae bysiau'n wasanaethau hanfodol y mae llawer o bobl yn dibynnu arnynt ac rydym i gyd yn elwa ohonynt. Mae bysiau'n dda i'n heconomi. Maent yn helpu pobl i gyrraedd sefydliadau addysg, cyflogaeth, siopau a gweithgareddau hamdden, gan gyfrannu biliynau i'r economi.

Canfu ymchwil gan Brifysgol Leeds fod gwelliannau i gysylltedd bysiau yn gysylltiedig â gostyngiadau mewn amddifadedd cymdeithasol. Mae bysiau'n dda i'n hiechyd. Ar wahân i sicrhau bod pawb yn cael mynediad at wasanaethau cyhoeddus allweddol fel lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol, mae bysiau'n hyrwyddo gweithgarwch corfforol a gallant hefyd helpu i leihau unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol. Mae bysiau'n dda i'n hamgylchedd. Gall bws deulawr llawn dynnu 75 o geir oddi ar y ffordd, gan leihau tagfeydd ac allyriadau. Mewn gwirionedd, pe bai pawb ar draws y DU yn newid un daith car y mis yn daith bws, byddai biliwn yn llai o deithiau car ac arbediad o 2 filiwn tunnell o garbon deuocsid y flwyddyn—dim ond un daith y mis. Ar yr adeg anodd hon i fysiau a'r rhai yr effeithir arnynt gan y toriadau i wasanaethau rydym yn eu gweld yng Nghymru, credaf y dylem i gyd fanteisio ar y cyfle hwn i gefnogi'r ymgyrch bwysig hon, wrth inni barhau i drafod lefelau cyllido bysiau a'r ffordd orau y gellir eu darparu. Gadewch i bawb ohonom gefnogi hyn a dal y bws.

Diolch am y datganiadau yna. 

Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 6, sef dadl ar ddeiseb P-06-1337, 'Prynu Sycharth, Cartref Owain Glyndŵr, er mwyn cadw'r safle yn saff i genedlaethau’r dyfodol'. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jack Sargeant.

Diolch yn fawr, Lywydd dros dro.

Ar ran ein Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl bwysig hon.

Yn yr wythnos pan fyddwn yn dathlu Diwrnod Owain Glyndŵr, mae'r ddadl hon yn ymwneud â deiseb a lofnodwyd gan 10,539 o bobl yn galw am gamau gweithredu i ddiogelu ei fan geni, castell Sycharth. Mae'r ddeiseb hon yn ymwneud â diogelu, mae'n ymwneud â dathlu ac mae'n ymwneud â dysgu o'n hanes. Nid o lyfrau neu wefannau ar-lein yn unig y gwnawn hynny, ond drwy ddathlu lleoliadau allweddol yn hanes Cymru. Mae castell Sycharth yn un lleoliad o'r fath.

Fel Cadeirydd Pwyllgor Deisebau'r Senedd, cefais y fraint o ymweld â'r safle yn gynharach eleni. Cefais gwmni fy nghyd-Aelod o'r pwyllgor, Joel James, y prif ddeisebydd Elfed Wyn ap Elwyn, sydd yma heddiw gyda'i blant hyfryd, aelodau o Gymdeithas Owain Glyndŵr a'r asiant dros berchnogion y tir. Rwyf hefyd yn ddiolchgar, Lywydd, i'r Dirprwy Weinidog am ganiatáu i uwch swyddogion o Cadw ymuno â ni yno hefyd. Yn ystod yr ymweliad, daeth yn amlwg fod yna heriau. Mae gan y tenant presennol les am oes, nid yw'r safle'n hawdd i'w gyrraedd, nac yn hawdd dod o hyd iddo—credwch fi, cefais drafferth fy hun—ac nid oes gennym gymaint o wybodaeth ag yr hoffem o ran sut olwg oedd ar y safle yn nyddiau Glyndŵr. Nawr, mae'r pwynt olaf, Lywydd, yn gwneud ailadeiladu'n anos. Fodd bynnag, nid yw'n golygu na ddylem weithredu. Rhaid i genedlaethau'r dyfodol, fel plant Elfed, allu nodi'r safle hanesyddol hwnnw. Fe wnaed hyn yn glir iawn i mi gan ddisgyblion ysgol leol, Ysgol yr Eglwys yng Nghymru Llangedwyn, ar y diwrnod yr ymwelais i a Joel â hi. Maent yn falch o'u hynafiad enwog ac maent eisiau i'w cymuned fod yn lle y gall pobl o bob rhan o Gymru ac ar draws y byd ymweld ag ef a dysgu am Owain Glyndŵr.

Nawr, Lywydd, mae dwy ffordd y gallai Llywodraeth Cymru ymateb yn gadarnhaol i'r ddeiseb boblogaidd hon. Yn gyntaf, gallent wella arwyddion ar y safle. Arwydd bach, cynnil ar y ffordd i ddangos eich bod yn y lle iawn. Ar hyn o bryd, fel y dywedais yn gynharach, mae'n llawer rhy hawdd i rywun fod yn chwilio am y safle a gyrru'n syth heibio iddo. Digwyddodd hyn i mi rai misoedd yn ôl. Yn ail, Lywydd, fe allai ac fe ddylai Llywodraeth Cymru roi ystyriaeth ddifrifol i gefnogi cynigion i greu canolfan ymwelwyr. Byddai hon nid yn unig yn ffordd i bobl leol gadw'r hanes yn fyw, byddai hefyd yn creu ffordd hygyrch i bawb allu dod i ymgysylltu â stori Owain Glyndŵr drwy'r cartref hynafol hwn.

Lywydd, mae Cymru yn genedl fwyfwy hyderus. Os ydym am adeiladu ar yr hyder hwnnw, mae angen inni ddeall a dathlu ein hanes—boed yn Siartwyr, Lywydd, neu'r hyn a ddigwyddodd yn yr 1980au pan ddistrywiodd y Torïaid gymunedau fel fy un i yn Alun a Glannau Dyfrdwy, neu Owain Glyndŵr yn wir. Rhaid i ni fel Cymry allu cael gwell dealltwriaeth o'r digwyddiadau a wnaeth ein ffurfio.

Fel y dywedais yn gynharach, Lywydd, mae lle yn rhan bwysig o hanes. Diolch i'r deisebydd am gyflwyno'r ddeiseb hon ac am ddod â hi at galon ein democratiaeth. Diolch i'r dros 10,000 o bobl a lofnododd y ddeiseb ac a fu'n ymwneud â hi ers hynny.

Rwy'n edrych ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau y prynhawn yma, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau a'r Dirprwy Weinidog yn cofio ein bod yn dathlu Diwrnod Owain Glyndŵr ddydd Sadwrn, diwrnod pan ddown at ein gilydd yng Nghymru i ddathlu bywyd ac etifeddiaeth Tywysog Cymru a oedd hefyd yn wrthryfelwr, a'n bod yn defnyddio'r ddadl hon heddiw yn y Senedd i gefnogi ateb sy'n cofio arwr Cymreig. Lywydd, fel y dywedodd y disgyblion yn ysgol Llangedwyn, gadewch inni wneud mwy i hyrwyddo castell Sycharth. Gadewch inni wneud mwy i hyrwyddo stori Owain Glyndŵr, ac fel y byddaf fi a Joel James yn cofio am amser hir i ddod, fel roeddent yn ei ddweud, ac rwy'n dyfynnu, 'Hir oes i gastell Sycharth'. Diolch.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r deisebydd am godi pwnc mor bwysig â hwn a hefyd diolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, Jack Sargeant, am agor y ddadl hon. Unwaith eto, mae'r ddeiseb hon yn tynnu sylw at y ffaith bod gennym broblem fawr yng Nghymru o ran diogelu a hyrwyddo ein treftadaeth hanesyddol a diwylliannol. Mae'r ffaith ein bod wedi cael y ddeiseb hon gyda dros 10,000 o lofnodion arni yn dangos yn glir fod pobl ar draws y wlad yn teimlo, unwaith eto, nad ydynt wedi eu grymuso ddigon i allu penderfynu drostynt eu hunain sut mae eu cymunedau'n cael ei siapio.

Dysgasom o'n hymweliad â Sycharth ac Ysgol Llangedwyn fod Cadw, mewn cydweithrediad â'r tirfeddiannwr, yn rhoi camau ar waith i wella a hyrwyddo mwy o ymwybyddiaeth a mynediad at y safle, ond bod angen gwneud llawer mwy i ymgysylltu â rhanddeiliaid eraill, megis yr awdurdod lleol. Yn wir, fel y soniwyd eisoes, nid oedd unrhyw arwyddion stryd o gwbl i fy nghyfeirio at yr heneb gofrestredig, a chredaf mai'r rheswm sylfaenol pam nad yw rhanddeiliaid eraill wedi ymgysylltu yw oherwydd nad ydynt yn ystyried y safle hwn yn ased. Daw hyn â mi at yr hyn rwy'n teimlo y mae'r ddeiseb hon yn tynnu sylw ato mewn gwirionedd. Fel y soniwyd, mae gan Cadw berthynas gadarnhaol gyda'r tirfeddiannwr ac mae ganddynt warcheidiaeth dros Sycharth, ond nid oedd hyn bob amser yn wir. Ceir llawer o enghreifftiau eraill ledled Cymru lle nad yw hyn yn wir. Mae angen gwneud mwy i fynd i'r afael â hyn a sicrhau nad yw ein hasedau treftadaeth a chymunedol yn cael eu gadael i ddirywio. Er bod Cadw yn cydnabod, yn hyrwyddo ac yn diogelu llawer o adeiladau a safleoedd hanesyddol arwyddocaol, y rhai sy'n methu bodloni meini prawf llym Cadw ond sydd â gwerth cymunedol uchel er hynny yw'r rhai sy'n cael eu gadael gan amlaf heb statws gwarchodedig digonol, a chânt eu gadael i ddadfeilio neu cânt eu dinistrio'n ddireswm. Mae hen ysgol y merched yn y Bont-faen a felodrom Caerdydd yn ddwy enghraifft yn fy rhanbarth i y gallaf dynnu sylw atynt. Nid wyf yn credu y dylai cyhoedd Cymru orfod llofnodi deisebau o'r math hwn mewn ymgais daer i gael Llywodraeth Cymru i gydnabod pwysigrwydd ac arwyddocâd yr hyn sydd gennym i'w gynnig yma yng Nghymru er mwyn sbarduno Cadw ac eraill i weithredu mwy. Dylai fod mecanwaith llawer gwell ar waith i sicrhau bod ymgynghori priodol yn digwydd gyda chymunedau a bod eu barn yn cael ystyriaeth ddilys wrth benderfynu beth sydd angen ei ddiogelu. Ar ben hynny, ceir angen clir am ystod ehangach o lefelau statws gwarchodedig sy'n cydnabod, hyd yn oed os nad yw safle neu adeilad yn deilwng o restriad gradd I neu II, y gall trigolion ddal i fod yn sicr na fydd rhywbeth y maent yn ei ystyried yn werthfawr yn cael ei ddinistrio'n ddireswm.

Yn olaf, Lywydd dros dro, credaf y dylem hefyd gael cosbau llawer llymach i berchnogion tir ac adeiladau sy'n amlwg yn diystyru'r rheolau ynghylch lleoedd o bwysigrwydd hanesyddol a chymunedol. Fel y soniwyd yn y Siambr ddoe, mae Cilgant Guildford yng Nghaerdydd, yr ymgyrchodd y gymuned yn galed i'w achub, bellach yn bentwr o rwbel. Yn amlwg, nid yw'r datblygwyr yn poeni am ganlyniadau dinistrio'r dreftadaeth hon.

Yn achos Sycharth, cred