Y Cyfarfod Llawn
Plenary
27/06/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf fydd cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Peredur Owen Griffiths.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item will be questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Peredur Owen Griffiths.
1. Sut mae'r Llywodraeth yn cefnogi perchnogion tai yn Nwyrain De Cymru sy'n wynebu taliadau morgais uwch? OQ59749
1. How is the Government supporting home owners in South Wales East who are facing increased mortgage payments? OQ59749
Llywydd, we're doing everything we can to support people through this cost-of-living crisis by providing targeted help to those who need it the most. Forty million pounds has been allocated to bring forward schemes to support people in mortgage difficulty at an early stage to enable them to stay in their own homes.
Llywydd, rydyn ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i gynorthwyo pobl drwy'r argyfwng costau byw hwn trwy ddarparu cymorth wedi'i dargedu i'r rhai sydd ei angen fwyaf. Dyrannwyd £40 miliwn i gyflwyno cynlluniau i gynorthwyo pobl sydd mewn trafferthion morgais yn gynnar i'w caniatáu i aros yn eu cartrefi eu hunain.
Diolch, Prif Weinidog. It's good to hear that those plans are progressing, because many, many households are in a desperate situation. One of my constituents showed me his mortgage statement, which shows that, on 30 November this year, their current payment, which is £617.81, will rise to £932.96. If there are more interest rate rises in the meantime, that monthly payment might well increase again. They do not know where they will find that extra money. Meanwhile, Rishi Sunak is asking people to 'hold their nerve'. That's easy to say when you've got an estimated family wealth of £529 million. The mortgage rescue scheme is something that Plaid Cymru's Jocelyn Davies developed to great effect during the One Wales Government. As part of the suite of plans to protect home owners, will you consider a rent freeze in the private housing market to protect tenants who will also suffer unless action is taken? The SNP Government has passed legislation that has protected tenants. Tenants in Wales deserve the same security, First Minister.
Diolch, Prif Weinidog. Mae'n dda clywed bod y cynlluniau hynny yn datblygu, oherwydd mae llawer iawn o aelwydydd mewn sefyllfa enbyd. Dangosodd un o fy etholwyr ei ddatganiad morgais i mi, sy'n dangos, ar 30 Tachwedd eleni, y bydd ei daliad presennol, sef £617.81, yn codi i £932.96. Os oes mwy o gynnydd i'r gyfradd llog yn y cyfamser, mae'n ddigon posibl y bydd y taliad misol hwnnw yn cynyddu eto. Nid ydyn nhw'n gwybod ble y byddan nhw'n dod o hyd i'r arian ychwanegol hwnnw. Yn y cyfamser, mae Rishi Sunak yn gofyn i bobl 'ddal eu tir'. Mae'n hawdd dweud hynny pan fo gennych chi gyfoeth teuluol amcangyfrifedig o £529 miliwn. Mae'r cynllun achub morgeisi yn rhywbeth a ddatblygodd Jocelyn Davies o Blaid Cymru yn effeithiol iawn yn ystod Llywodraeth Cymru'n Un. Yn rhan o'r gyfres o gynlluniau i amddiffyn perchnogion tai, a wnewch chi ystyried rhewi rhent yn y farchnad dai breifat i amddiffyn tenantiaid a fydd hefyd yn dioddef oni bai fod camau yn cael eu cymryd? Mae Llywodraeth yr SNP wedi pasio deddfwriaeth sydd wedi amddiffyn tenantiaid. Mae tenantiaid yng Nghymru yn haeddu'r un diogelwch, Prif Weinidog.
Well, Llywydd, thank you to Peredur Owen Griffiths for that set of questions. I agree with him, of course, that so many households in Wales are faced with rising mortgage bills, where they do not know how they will manage with the rises already announced, and do not know what further rises will come in future. The schemes that the Welsh Government is devising with that £40 million will travel under the broad banner of Help to Stay. So, they are aimed at early stage mortgage difficulties, where it's possible to take action that will allow people to remain in their own homes. The scheme to which the Member referred from the One Wales Government has never closed; it's been open over the whole of the period since. Of course, for a long period, with mortgage rates very low, the take-up of it was very modest. But it remains there, and it remains an option for local authorities particularly to help people much further down the mortgage difficulties path.
As to a rent freeze, it's a blunt instrument; it has many unintended consequences. We know in Scotland that it has led to a reduction in properties available for rent, because people who have bought properties on a buy-to-let basis themselves face mortgages that have now gone up significantly. The Bank of England estimates that it will take a 20 per cent rise in private sector rents simply to cover the additional costs that buy-to-let landlords now incur. Even the Scottish scheme is not a rent freeze for everybody; it is a rent freeze for some people, in some circumstances. In Wales, we believe there are other measures, and less blunt instruments, that allow us to respond to the people who are in exactly the difficulties that the Member described.
Wel, Llywydd, diolch i Peredur Owen Griffiths am y gyfres yna o gwestiynau. Rwy'n cytuno ag ef, wrth gwrs, bod cymaint o aelwydydd yng Nghymru yn wynebu biliau morgais sy'n cynyddu, lle nad ydyn nhw'n gwybod sut y byddan nhw'n ymdopi â'r codiadau a gyhoeddwyd eisoes, ac nad ydyn nhw'n gwybod pa godiadau pellach fydd yn dod yn y dyfodol. Bydd y cynlluniau y mae Llywodraeth Cymru yn eu llunio gyda'r £40 miliwn hwnnw yn teithio o dan faner eang Cymorth i Aros. Felly, maen nhw wedi eu hanelu at anawsterau morgais cam cynnar, lle mae'n bosibl cymryd camau a fydd yn caniatáu i bobl aros yn eu cartrefi eu hunain. Nid yw'r cynllun y cyfeiriodd yr Aelod ato gan Lywodraeth Cymru'n Un erioed wedi cau; mae wedi bod ar agor drwy'r holl gyfnod ers hynny. Wrth gwrs, am gyfnod hir, â chyfraddau morgais yn isel iawn, roedd y nifer a oedd yn manteisio arno yn fach iawn. Ond mae'n dal i fod yno, ac mae'n dal i fod yn opsiwn i awdurdodau lleol yn arbennig i helpu pobl llawer pellach i lawr y llwybr anawsterau morgais.
O ran rhewi rhent, mae'n erfyn di-awch; mae'n arwain at lawer o ganlyniadau anfwriadol. Rydyn ni'n gwybod yn yr Alban ei fod wedi arwain at ostyngiad yn nifer yr eiddo sydd ar gael i'w rhentu, gan fod pobl sydd wedi prynu eiddo ar sail prynu i osod eu hunain yn wynebu morgeisi sydd wedi codi'n sylweddol erbyn hyn. Mae Banc Lloegr yn amcangyfrif y bydd angen cynnydd o 20 y cant dim ond i renti sector preifat dalu'r costau ychwanegol y mae landlordiaid prynu i osod yn eu hwynebu bellach. Nid yw cynllun yr Alban yn rhewi rhent i bawb hyd yn oed; mae'n rhewi rhent i rai pobl, o dan rai amgylchiadau. Yng Nghymru, rydym ni'n credu bod mesurau eraill, ac arfau llai di-awch, sy'n caniatáu i ni ymateb i'r bobl sydd yn yr union anawsterau a ddisgrifiwyd gan yr Aelod.
First Minister, I'd like to begin with a quote:
'There is no answer to the mortgage crisis without building more homes'.
Those aren't my words, First Minister, but the words of Labour MP, Lisa Nandy, in an interview this weekend. These are incredibly uncertain and worrying times for home owners, and I was pleased to see the UK Government reveal a series of measures to help residents only last week. However, for many people in Wales, the thought of owning their own home is nothing more than a far-flung dream, and that's due to the Welsh Government here overseeing a major housing crisis, and, unfortunately, not doing very much to fix it. The Government is barely building 6,000 homes a year, First Minister, when, in fact, we need around 12,000. We have some 90,000 people here languishing on social housing waiting lists, and we've got more than 10,000 people living in temporary accommodation. Two councils in Wales had households on social housing waiting lists for more than 17 years. That's shocking, First Minister. Most people can see that the key to solving a lot of problems is to, in fact, build more homes. So, First Minister, do you agree with Lisa Nandy that there is no fix to this mortgage crisis without actually building new homes? And if so, given Labour is in power here, and has been for 25 years, when can we see the Government stop shirking responsibility and take action—[Interruption.]—into this?
Prif Weinidog, hoffwn ddechrau gyda dyfyniad:
'Does dim ateb i'r argyfwng morgeisi heb adeiladu mwy o gartrefi.'
Nid fy ngeiriau i yw'r rheini, Prif Weinidog, ond geiriau'r AS Llafur, Lisa Nandy, mewn cyfweliad y penwythnos hwn. Mae hwn yn gyfnod hynod ansicr a phryderus i berchnogion tai, ac roeddwn i'n falch o weld Llywodraeth y DU yn datgelu cyfres o fesurau i helpu preswylwyr dim ond yr wythnos diwethaf. Fodd bynnag, i lawer o bobl yng Nghymru, nid yw'r syniad o fod yn berchen ar eu cartref eu hunain yn ddim mwy na breuddwyd bell, ac mae hynny oherwydd bod Llywodraeth Cymru yma yn goruchwylio argyfwng tai mawr, ac, yn anffodus, ddim yn gwneud llawer iawn i'w drwsio. Prin fod y Llywodraeth yn adeiladu 6,000 o gartrefi y flwyddyn, Prif Weinidog, pan, mewn gwirionedd, fod angen tua 12,000 arnom ni. Mae gennym ni tua 90,000 o bobl yma yn dioddef ar restrau aros am dai cymdeithasol, ac mae gennym ni fwy na 10,000 o bobl yn byw mewn llety dros dro. Roedd gan ddau gyngor yng Nghymru aelwydydd ar restrau aros am dai cymdeithasol am fwy na 17 mlynedd. Mae hynny'n syfrdanol, Prif Weinidog. Gall y rhan fwyaf o bobl weld mai'r allwedd i ddatrys llawer o broblemau yw adeiladu mwy o gartrefi, mewn gwirionedd. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â Lisa Nandy nad oes ateb i'r argyfwng morgeisi hwn heb adeiladu cartrefi newydd? Ac os felly, o gofio bod Llafur mewn grym yma, ac wedi bod ers 25 mlynedd, pryd allwn ni weld y Llywodraeth yn rhoi'r gorau i osgoi cyfrifoldeb a gweithredu—[Torri ar draws.]—ar hyn?
We need to have some quiet so that the First Minister can hear the question. The noise was coming from your own back benches, by the way, just in case you need to know that, First Minister. [Laughter.]
Mae angen i ni gael rhywfaint o dawelwch fel y gall y Prif Weinidog glywed y cwestiwn. Roedd y sŵn yn dod o'ch meinciau cefn eich hun, gyda llaw, rhag ofn bod angen i chi wybod hynny, Prif Weinidog. [Chwerthin.]
I could hear. Llywydd, well, of course, Lisa Nandy was right that building more homes has to be part of the solution to people who don't have homes at the moment. She will have been replying to the retreat of the UK Government from the plans that the Conservative Party had announced earlier in this Parliament—the abandonment under the pressure of Conservative backbenchers that has meant that Michael Gove has had to throw away the plans that he had to build more homes in England. That is the point that Lisa Nandy was making.
Here in Wales, we remain committed to 20,000 new homes for social rent, built to the highest possible standards. While mortgage rates continue to go up under the stewardship of the UK Conservative Government, then of course house builders are not going to be encouraged to build more homes. That is what house builders are telling us. As the cost of borrowing rises, it rises for them, it rises for businesses. We've heard already this afternoon the effect on home owners and people who look to rent their homes. But it's not just that, is it? It's people who run businesses, including house building businesses as well, who now find their bills going up, and the ability of ordinary people to afford houses that are being built goes down. So, this is not simply a matter of building more homes, desirable as that is; it's a matter of the affordability of those homes as well. And that is why the rate rises that we have seen in recent months are having such a choking impact on household budgets and the ability of markets to supply basic needs.
Roeddwn i'n gallu clywed hynny. Llywydd, wel, wrth gwrs, roedd Lisa Nandy yn iawn fod rhaid i adeiladu mwy o gartrefi fod yn rhan o'r ateb i bobl sydd heb gartrefi ar hyn o bryd. Bydd hi wedi bod yn ymateb i benderfyniad Llywodraeth y DU i gefnu ar y cynlluniau yr oedd y Blaid Geidwadol wedi eu cyhoeddi yn gynharach yn y Senedd hon—y cefnu o dan bwysau aelodau Ceidwadol y meinciau cefn sydd wedi golygu y bu'n rhaid i Michael Gove gael gwared ar y cynlluniau a oedd ganddo i adeiladu mwy o dai yn Lloegr. Dyna'r pwynt yr oedd Lisa Nandy yn ei wneud.
Yma yng Nghymru, rydyn ni'n dal i fod wedi ymrwymo i 20,000 o gartrefi newydd ar gyfer rhent cymdeithasol, wedi'u hadeiladu i'r safonau uchaf posibl. Tra bod cyfraddau morgeisi yn parhau i godi o dan oruchwyliaeth Llywodraeth Geidwadol y DU, yna wrth gwrs ni fydd adeiladwyr tai yn cael eu hannog i adeiladu mwy o gartrefi. Dyna'r hyn y mae adeiladwyr tai yn ei ddweud wrthym ni. Wrth i gost benthyg godi, mae'n codi iddyn nhw, mae'n codi i fusnesau. Rydyn ni eisoes wedi clywed y prynhawn yma am yr effaith ar berchnogion tai a phobl sy'n ceisio rhentu eu cartrefi. Ond nid dyna'r unig broblem, nage? Mae'n cynnwys pobl sy'n rhedeg busnesau, gan gynnwys busnesau adeiladu tai hefyd, sydd bellach yn gweld eu biliau yn codi, ac mae gallu pobl gyffredin i fforddio tai sy'n cael eu hadeiladu yn lleihau. Felly, nid yw hwn yn fater syml o adeiladu mwy o gartrefi, ni waeth pa mor ddymunol yw hynny; mae'n fater o fforddiadwyedd y cartrefi hynny hefyd. A dyna pam mae'r cynnydd i gyfraddau yr ydym ni wedi ei weld yn y misoedd diwethaf yn cael effaith mor daglyd ar gyllidebau aelwydydd a gallu marchnadoedd i gyflenwi anghenion sylfaenol.
Of course, Lisa Nandy, you, First Minister, and I and everybody in this Chamber knows that this isn't an interest rate crisis; it's a Tory interest rate crisis, created as a consequence of a hard Brexit and economic mismanagement. We all saw—[Interruption.] You can shout as much as you like. We all saw the way that Liz Truss crashed the economy. It's not Liz Truss who is now suffering the consequences of it; it's people that we all represent here, home owners and renters alike. And the Member for London can cry as many crocodile tears as she likes about the situation facing home owners. First Minister, do you agree with me that the Tory economic mismanagement has failed home owners, has failed renters, has failed us all, and the best thing we need is a Labour Government able to rebuild this economy?
Wrth gwrs, mae Lisa Nandy, rydych chi, Prif Weinidog, rwyf innau ac mae pawb yn y Siambr hon yn gwybod nad argyfwng cyfradd llog yw hwn; mae'n argyfwng cyfraddau llog Torïaidd, a grëwyd o ganlyniad i Brexit caled a chamreoli economaidd. Fe wnaethom ni i gyd weld—[Torri ar draws.] Gallwch chi weiddi gymaint ag y dymunwch. Fe wnaethom ni i gyd weld y ffordd y gwnaeth Liz Truss chwalu'r economi. Nid Liz Truss sydd bellach yn dioddef canlyniadau hynny; y bobl yr ydym ni i gyd yn eu cynrychioli yma, perchnogion tai a rhentwyr hefyd. A gall yr Aelod dros Lundain grio cymaint o ddagrau crocodeil ag y mae'n dymuno am y sefyllfa sy'n wynebu perchnogion tai. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod camreoli economaidd y Torïaid wedi gwneud tro gwael â pherchnogion tai, wedi gwneud tro gwael â rhentwyr, wedi gwneud tro gwael â phob un ohonom ni, a'r peth gorau sydd ei angen arnom ni yw Llywodraeth Lafur sy'n gallu ailadeiladu'r economi hon?
Llywydd, of course Alun Davies articulates the most important solution to the difficulties that ordinary people in Wales face. This is a crisis made in Downing Street, by successive occupants of 10 Downing Street. I've listened in the last week to UK Conservative Ministers tell us that austerity was a very fine thing because it prepared us better for coronavirus. I've heard Tory Ministers say that we were lucky to have the crisis of Brexit because the crisis of Brexit meant that we were better prepared for the crisis of COVID. [Interruption.] That is what Oliver Dowden—[Interruption.] That is what Oliver Dowden said; he said it not just once, he said it time after time again. In fact, what he said was that the disaster of Brexit—the disaster of Brexit—meant that we were better placed for the disaster of coronavirus. And now they want to say the same thing again—that their disastrous record somehow entitles them to an opportunity to put that disaster right. It's writ large in the lives of people facing mortgage interest rate rises. Those people know where the responsibility lies. They know where the blame lies too, and that's why we'll have that next Labour Government.
Llywydd, wrth gwrs, mae Alun Davies yn mynegi'r ateb pwysicaf i'r anawsterau y mae pobl gyffredin yng Nghymru yn eu hwynebu. Mae hwn yn argyfwng a grëwyd yn Downing Street, gan breswylwyr olynol rhif 10 Downing Street. Rwyf i wedi gwrando yn ystod yr wythnos diwethaf ar Weinidogion Ceidwadol y DU yn dweud wrthym ni fod cyni wedi bod yn beth da iawn oherwydd ei fod wedi ein paratoi ni'n well ar gyfer coronafeirws. Rwyf i wedi clywed Gweinidogion Torïaidd yn dweud y buom yn ffodus o gael argyfwng Brexit gan fod argyfwng Brexit wedi golygu ein bod ni'n fwy parod ar gyfer argyfwng COVID. [Torri ar draws.] Dyna'r hyn a ddywedodd Oliver Dowden—[Torri ar draws.] Dyna'r hyn a ddywedodd Oliver Dowden; nid unwaith yn unig y gwnaeth ei ddweud, fe'i dywedodd dro ar ôl tro. A dweud y gwir, yr hyn a ddywedodd oedd bod trychineb Brexit—trychineb Brexit—wedi golygu ein bod ni mewn gwell sefyllfa ar gyfer trychineb coronafeirws. A nawr maen nhw eisiau dweud yr un peth eto—bod eu record drychinebus rywsut yn rhoi hawl iddyn nhw gael cyfle i unioni'r trychineb hwnnw. Mae'n gwbl amlwg ym mywydau pobl sy'n wynebu cynnydd i gyfraddau llog. Mae'r bobl hynny yn gwybod pwy sy'n gyfrifol. Maen nhw'n gwybod pwy sydd ar fai hefyd, a dyna pam y byddwn ni'n cael y Llywodraeth Lafur nesaf honno.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo datblygu economaidd yng nghanolbarth Cymru? OQ59767
2. What action is the Welsh Government taking to promote economic development in mid Wales? OQ59767
Llywydd, we're working actively with our partners to explore opportunities for the region through the delivery of the mid Wales growth deal. The collaboratively produced regional economic framework for mid Wales sets out our shared priorities for the region.
Llywydd, rydyn ni'n gweithio yn weithredol gyda'n partneriaid i archwilio cyfleoedd ar gyfer y rhanbarth trwy ddarparu bargen twf canolbarth Cymru. Mae'r fframwaith economaidd rhanbarthol a luniwyd ar y cyd ar gyfer y canolbarth yn cyflwyno ein blaenoriaethau cyffredin ar gyfer y rhanbarth.
Thank you for that answer, First Minister. The Welsh Government is, indeed, supporting and creating jobs in mid Wales, and that is key to keeping and attracting more young people to that region. But I read with deep unease media reports about alleged threats to remove investment from Wales if the Welsh Government continues to pursue activity in Gilestone Farm. I also note that the leader of the opposition has tabled no fewer than 60 written questions on this single investment. Can you shed light on the story? And do you agree with me that it's essential that the Welsh Government is consistent and fair in dealing with all potential investors?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae Llywodraeth Cymru, yn wir, yn cefnogi ac yn creu swyddi yn y canolbarth, ac mae hynny'n allweddol i gadw a denu mwy o bobl ifanc i'r rhanbarth hwnnw. Ond darllenais gydag anniddigrwydd dwys adroddiadau yn y cyfryngau am fygythiadau honedig i gymryd buddsoddiad oddi wrth Gymru os bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fynd ar drywydd gweithgarwch yn Fferm Gilestone. Rwyf i hefyd yn sylwi bod arweinydd yr wrthblaid wedi cyflwyno dim llai na 60 o gwestiynau ysgrifenedig ar y buddsoddiad unigol hwn. A allwch chi daflu goleuni ar y stori? Ac a ydych chi'n cytuno â mi ei bod hi'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gyson ac yn deg wrth ymdrin â phob darpar fuddsoddwyr?
Well, Llywydd, the Member makes a very important general point about the importance of growing the economy in mid and west Wales, and particularly jobs that retain young people in the communities in which they have grown up and where they wish to make a contribution to the future success of those economies. It's why we are working with the mid Wales growth deal; it's why we are pursuing those major opportunities that will come from renewable marine energy along the coastal strip of mid and west Wales.
In relation to the specific point that the Member made about Gilestone Farm, the vast majority of businesses and investors we work with approached the Government with professionalism, integrity and a passion for the contribution they make to our economy. Where it is, sadly, made necessary, the Welsh Government will be robust in making clear that ministerial decisions will not be changed as a result of undue pressure or, indeed, threats. And it is, of course, important that all Members consider and test the seriousness of the proposals brought to them to ensure that the cases they advance are genuine and not driven by ulterior motives.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn gwneud pwynt cyffredinol pwysig iawn am bwysigrwydd tyfu'r economi yn y canolbarth a'r gorllewin, ac yn enwedig swyddi sy'n cadw pobl ifanc yn y cymunedau lle maen nhw wedi cael eu magu a lle maen nhw'n dymuno gwneud cyfraniad at lwyddiant yr economïau hynny yn y dyfodol. Dyna pam rydyn ni'n gweithio gyda bargen twf y canolbarth; dyna pam rydyn ni'n mynd ar drywydd y cyfleoedd mawr hynny a fydd yn dod o ynni adnewyddadwy morol ar hyd llain arfordirol y canolbarth a'r gorllewin.
O ran y pwynt penodol a wnaeth yr Aelod am Fferm Gilestone, daeth mwyafrif llethol y busnesau a'r buddsoddwyr yr ydym ni'n gweithio â nhw at y Llywodraeth gyda phroffesiynoldeb, uniondeb ac angerdd ynghylch y cyfraniad y maen nhw'n ei wneud at ein heconomi. Lle bo angen, yn anffodus, bydd Llywodraeth Cymru yn gadarn o ran ei gwneud yn eglur na fydd penderfyniadau gweinidogol yn cael eu newid o ganlyniad i bwysau gormodol neu, yn wir, bygythiadau. Ac mae'n bwysig, wrth gwrs, bod yr holl Aelodau yn ystyried ac yn profi difrifoldeb y cynigion a gyflwynir iddyn nhw i sicrhau bod yr achosion y maen nhw'n eu harddel yn ddilys a heb eu hysgogi gan gymhellion cudd.
First Minister, it is often said that the backbone of the Welsh economy is small businesses, and that couldn't be more true, of course, in mid Wales. The vision for the Growing Mid Wales plan and the growth deal allude to 95 per cent of businesses in mid Wales being small businesses. An issue that's most raised with me by small businesses, as they feel it's an obstacle to growing their business, is around the planning process. Often, they feel obstacles are being put in their way, and there are often huge costs associated with a planning application that are often too much of a risk for a business then to develop or pursue the growth of their business. I wonder, First Minister, if you could outline what steps are being taken to ensure that the planning processes are more closely aligned to the economic growth priorities for the region.
Prif Weinidog, dywedir yn aml mai busnesau bach yw asgwrn cefn economi Cymru, ac ni allai hynny fod yn fwy gwir, wrth gwrs, yn y canolbarth. Mae'r weledigaeth ar gyfer cynllun Tyfu Canolbarth Cymru a'r fargen dwf yn cyfeirio at y ffaith fod 95 y cant o fusnesau yn y canolbarth yn fusnesau bach. Mae'r mater sy'n cael ei godi fwyaf gyda mi gan fusnesau bach, gan eu bod nhw'n teimlo ei fod yn rhwystr i dyfu eu busnes, yn ymwneud â'r broses gynllunio. Yn aml, maen nhw'n teimlo bod rhwystrau yn cael eu rhoi yn eu ffordd, ac yn aml mae costau enfawr yn gysylltiedig â chais cynllunio sy'n aml yn ormod o risg i fusnes ddatblygu neu geisio tyfu ei fusnes wedyn. Tybed, Prif Weinidog, a allech chi amlinellu pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod y prosesau cynllunio yn cyd-fynd yn agosach â'r blaenoriaethau twf economaidd ar gyfer y rhanbarth.
Well, Llywydd, the planning processes are there to balance out a whole series of different interests. Businesses have very legitimate and important interests when they're seeking to grow and they need to pursue those through the planning process, but so will people in the areas in which those businesses seek to expand. And the planning process is there to make sure that anybody who has an interest in a planning proposal has an opportunity to make sure that their voice is heard, and that the eventual decision is a rounded decision taking all those interests into account. Sometimes, that can seem cumbersome, but it's because of the need to ensure that everybody feels they have had a proper opportunity to make their contribution known and for it to count in the decision making. The Welsh Government encourages local authorities, where there are scarce planning resources, to combine those resources into wider, regional capacity so that planning applications can be pursued in a timely manner and people aren't held up in being able to make the advances they seek to make, whether that is in business or any other sphere of life. Because of the undoubted strains on local authority resources, pooling capacity, working on a wider footprint is one of the ways in which fragile services can be sustained and strengthened.
Wel, Llywydd, mae'r prosesau cynllunio yno i gydbwyso cyfres lawn o wahanol fuddiannau. Mae gan fusnesau fuddiannau dilys a phwysig iawn pan fyddan nhw'n ceisio tyfu ac mae angen iddyn nhw fynd ar drywydd y rheini drwy'r broses gynllunio, ond felly hefyd pobl yn yr ardaloedd lle mae'r busnesau hynny yn ceisio ehangu. Ac mae'r broses gynllunio yno i wneud yn siŵr bod unrhyw un sydd â diddordeb mewn cynnig cynllunio yn cael cyfle i wneud yn siŵr bod ei lais yn cael ei glywed, a bod y penderfyniad terfynol yn benderfyniad cytbwys sy'n cymryd yr holl fuddiannau hynny i ystyriaeth. Weithiau, gall hynny ymddangos yn feichus, ond mae oherwydd yr angen i sicrhau bod pawb yn teimlo eu bod nhw wedi cael cyfle priodol i wneud eu cyfraniad yn hysbys ac iddo gyfrif yn y broses o wneud penderfyniadau. Mae Llywodraeth Cymru yn annog awdurdodau lleol, lle mae adnoddau cynllunio yn brin, i gyfuno'r adnoddau hynny yn gapasiti rhanbarthol ehangach fel y gellir mynd ar drywydd ceisiadau cynllunio mewn modd amserol ac nad yw pobl yn cael eu hoedi o ran gallu gwneud y datblygiadau y maen nhw'n ceisio eu gwneud, pa un a yw hynny mewn busnes neu unrhyw faes arall o fywyd. Oherwydd y straen diamheuol ar adnoddau awdurdodau lleol, mae cyfuno capasiti, gweithio ar ôl troed ehangach yn un o'r ffyrdd y gellir cynnal a chryfhau gwasanaethau bregus.
Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau nawr. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions from the party leaders now. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. In your earlier answers, First Minister, to questions, you seemed to blame all of the ills of Wales on the UK Government. One of the figures that came out last Thursday was quite clearly an area that you have complete control of, and that is the increase in NHS waiting times. An extra 6,000 people were added on the pathway list; now, nearly 750,000 people in Wales are on a pathway. We also saw a miniscule drop in those waiting two years or more; in excess of 30,000 people are waiting two years or more. One in five people who are on an NHS pathway here in Wales are waiting one year or more—one year or more to see themselves progress on those waiting lists. What hope can you give to those individuals who are waiting two years or one year, and those who have been added to the waiting lists time and time again, as each month passes by, that these lists will decrease and that by the end of the year we will see the elimination of the two-year waits here in Wales?
Diolch, Llywydd. Yn eich atebion cynharach, Prif Weinidog, i gwestiynau, roedd yn ymddangos eich bod chi'n rhoi'r bai am holl ddiffygion Cymru ar Lywodraeth y DU. Roedd un o'r ffigurau a gyhoeddwyd ddydd Iau diwethaf yn amlwg yn faes y mae gennych chi reolaeth lwyr ohono, sef y cynnydd mewn amseroedd aros y GIG. Ychwanegwyd 6,000 o bobl ychwanegol at y rhestr lwybr; nawr, mae bron i 750,000 o bobl yng Nghymru ar lwybr. Gwelsom hefyd ostyngiad bach iawn yn nifer y rhai sy'n aros dwy flynedd neu fwy; mae dros 30,000 o bobl yn aros am ddwy flynedd neu fwy. Mae un o bob pump o bobl sydd ar lwybr GIG yma yng Nghymru yn aros blwyddyn neu fwy—blwyddyn neu fwy i weld eu hunain yn symud ymlaen ar y rhestrau aros hynny. Pa obaith allwch chi ei roi i'r unigolion hynny sy'n aros dwy flynedd neu flwyddyn, a'r rhai sydd wedi cael eu hychwanegu at y rhestrau aros dro ar ôl tro, wrth i bob mis fynd heibio, y bydd y rhestrau hyn yn lleihau ac y bydd yr arosiadau dwy flynedd yn cael eu dileu yma yng Nghymru erbyn diwedd y flwyddyn?
The hope that we offer people is to recognise the enormous efforts that the health service is making and the success that the health service is seeing in those efforts. Two-year waits did fall again last month for the thirteenth month in a row, 52-week waits for out-patients fell again last month, and department performance improved last month. In the figures, challenging as the situation is, there are signs that the investment that the Minister has made, and the plan that she has for the NHS in the post-COVID period, is succeeding. Just to think of it in this way, to help the Member, in the six months to March 2023, the last full year, waiting lists in Wales decreased by 2.6 per cent, while they increased in London by 2.7 per cent—a 5 percentage point gap in performance to the advantage of the Welsh NHS.
Y gobaith yr ydym ni'n ei gynnig i bobl yw cydnabod yr ymdrechion enfawr y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu gwneud a'r llwyddiant y mae'r gwasanaeth iechyd yn ei weld yn yr ymdrechion hynny. Fe wnaeth arosiadau dwy flynedd ostwng eto'r mis diwethaf am y trydydd mis ar ddeg yn olynol, gostyngodd arosiadau 52 wythnos i gleifion allanol eto'r mis diwethaf, ac fe wnaeth perfformiad adrannau wella'r mis diwethaf. Yn y ffigurau, mor anodd ag yw'r sefyllfa, ceir arwyddion bod y buddsoddiad y mae'r Gweinidog wedi ei wneud, a'r cynllun sydd ganddi ar gyfer y GIG yn y cyfnod ar ôl COVID, yn llwyddo. Dim ond i feddwl amdano fel hyn, i helpu'r Aelod, yn y chwe mis hyd at fis Mawrth 2023, y flwyddyn lawn ddiwethaf, gostyngodd rhestrau aros yng Nghymru 2.6 y cant, a gwnaethant gynyddu 2.7 y cant yn Llundain—bwlch o 5 pwynt canran mewn perfformiad o blaid GIG Cymru.
First Minister, I want to know what's going on here in Wales and what hope you're offering to people here in Wales. But if you want to use the English statistics, 5 per cent of people are waiting one year or more in England and 20 per cent of people on a waiting list are waiting one year or more in Wales. You talk about the decrease in two-year waits; 261 people came off that two-year wait. There are still over 30,000 people waiting two years or more here in Wales. In England, they have all but been eliminated, and in Scotland as well, so this is an outlier that's happening here in Wales on your watch. This isn't my comment; this is the Royal College of Surgeons' comment, when they say that these figures are a 'wake-up call' to see what the Welsh Government can do now that they might have a bit of space before we get into the winter pressures.
So, again, what actions are the Welsh Government taking to reduce these stubbornly high waiting lists, and will you stand by a commitment to say that two-year waits here in Wales will be eliminated by the end of this calendar year? It's not much to ask, because you used to have a target to eliminate those two-year waits. Have you given up on them?
Prif Weinidog, rwyf i eisiau gwybod beth sy'n digwydd yma yng Nghymru a pha obaith rydych chi'n ei gynnig i bobl yma yng Nghymru. Ond os ydych chi eisiau defnyddio ystadegau Lloegr, mae 5 y cant o bobl yn aros blwyddyn neu fwy yn Lloegr ac mae 20 y cant o bobl ar restr aros yn aros am flwyddyn neu fwy yng Nghymru. Rydych chi'n sôn am y gostyngiad i arosiadau dwy flynedd; daeth 261 o bobl oddi ar yr arhosiad dwy flynedd hwnnw. Mae dros 30,000 o bobl yn dal i aros dwy flynedd neu fwy yma yng Nghymru. Yn Lloegr, maen nhw fwy neu lai wedi cael eu dileu, ac yn yr Alban hefyd, felly mae hwn yn eithriad sy'n digwydd yma yng Nghymru o dan eich goruchwyliaeth chi. Nid fy sylw i yw hwn; dyma sylw Coleg Brenhinol y Llawfeddygon, pan fyddan nhw'n dweud bod y ffigurau hyn yn 'ysgytwad' i weld beth all Llywodraeth Cymru ei wneud nawr er mwyn sicrhau y bydd ychydig o le ganddynt cyn i ni gyrraedd pwysau'r gaeaf.
Felly, eto, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau'r rhestrau aros ystyfnig o uchel hyn, ac a wnewch chi sefyll wrth ymrwymiad i ddweud y bydd arosiadau dwy flynedd yma yng Nghymru yn cael eu dileu erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon? Nid yw'n llawer i'w ofyn, oherwydd roedd gennych chi yn y gorffennol darged i gael gwared ar yr arosiadau dwy flynedd hynny. A ydych chi wedi cefnu arnyn nhw?
I notice that when it suits the leader of the opposition to compare what happens in Wales and England, he does so at every opportunity, and the minute I point out something else to him, he tells me he's not interested in what happens elsewhere—he wants to focus on what happens in Wales. So, let's focus on what's happening in Wales for a moment. As I've said to him, those long waits are falling—they are falling in in-patients and they are falling in out-patients. Diagnostic waits and therapy waits continued to fall, particularly in therapy waits, last month. And the median time—the standard time—it takes to be treated in the Welsh NHS, from the minute your doctor refers you to the minute your treatment is concluded, is 20 weeks. That is the standard experience of a Welsh patient: from the minute they are referred to the minute their treatment is over, it takes 20 weeks.
That's why, when the Member always comes here to talk down the NHS, to tell us that there's nothing good he can find to say about it, it does not resonate in the experience of people who rely on the NHS, who know how hard people are working and who know how exhausted our staff are from the enormous demands that they have faced in recent times. The Welsh Government backs them; it backs them with investment, it backs them by resolving pay disputes without the strikes that we have seen in England and will continue to see in England, and it does so by having a commitment to that service that only a Labour Government will ever provide.
Rwy'n sylwi, pan fo'n siwtio arweinydd yr wrthblaid i gymharu'r hyn sy'n digwydd yng Nghymru a Lloegr, ei fod yn gwneud hynny ar bob cyfle, a'r munud yr wyf i'n tynnu ei sylw at rywbeth arall, mae'n dweud wrthyf i nad oes ganddo ddiddordeb yn yr hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill—mae eisiau canolbwyntio ar yr hyn sy'n digwydd yng Nghymru. Felly, gadewch i ni ganolbwyntio ar yr hyn sy'n digwydd yng Nghymru am eiliad. Fel yr wyf i wedi ei ddweud wrtho, mae'r arosiadau hir hynny yn gostwng—maen nhw'n gostwng ymhlith cleifion mewnol ac maen nhw'n gostwng ymhlith cleifion allanol. Parhaodd arosiadau diagnostig ac arosiadau therapi i ostwng, yn enwedig o ran arosiadau therapi, y mis diwethaf. Ac 20 wythnos yw'r amser canolrif—yr amser safonol—y mae'n ei gymryd i gael eich trin yn y GIG yng Nghymru, o'r funud y mae eich meddyg yn eich cyfeirio i'r funud y daw eich triniaeth i ben. Dyna'r profiad safonol i glaf o Gymru: o'r funud y mae'n cael ei gyfeirio i'r funud mae ei driniaeth drosodd, mae'n cymryd 20 wythnos.
Dyna pam, pan ddaw'r Aelod yma bob amser i ddifrïo'r GIG, i ddweud wrthym ni nad oes unrhyw beth da y gall ddod o hyd iddo i'w ddweud amdano, nid yw'n taro tant ym mhrofiad pobl sy'n dibynnu ar y GIG, sy'n gwybod pa mor galed mae pobl yn gweithio ac sy'n gwybod pa mor flinedig yw ein staff o'r gofynion enfawr y maen nhw wedi eu hwynebu yn y cyfnod diweddar. Mae Llywodraeth Cymru yn eu cefnogi nhw; mae'n eu cefnogi nhw gyda buddsoddiad, mae'n eu cefnogi nhw trwy ddatrys anghydfodau cyflog heb y streiciau yr ydym ni wedi eu gweld yn Lloegr ac y byddwn ni'n parhau i'w gweld yn Lloegr, ac mae'n gwneud hynny trwy fod ag ymrwymiad i'r gwasanaeth hwnnw dim ond Llywodraeth Lafur fydd fyth yn ei ddarparu.
We spend less in Wales per head of the population on health than any other part of the United Kingdom—England, Scotland or Northern Ireland. I used the figures about one-year waits and the elimination of two-year waits in England. You, on two questions, failed to answer whether you'd commit to wiping out those two-year waits here in Wales. Why won't you give some hope and some inspiration to patients that they will progress through, and that those 32,000 that are waiting two years or more, or indeed the 150,000-odd people who are waiting one year or more, can see some progress in their waiting times?
The comment I put to you about it being a wake-up call wasn't my comment, it was the Royal College of Surgeons' comment. Those are people at the coalface who are dealing with these patients day in, day out. I offer you the third and final time today, First Minister, to give that commitment to get rid of the two-year waits in the NHS. I hear some laughing coming from the Labour benches. For the 31,000 people who are on a two-year wait, that's no laughing matter. It isn't unfair to ask the First Minister, who's responsible for the NHS here in Wales, to commit to getting rid of those two-year waits, which has happened in Scotland and happened in England.
Rydym ni'n gwario llai yng Nghymru fesul pen o'r boblogaeth ar iechyd nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig—Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon. Defnyddiais y ffigurau am arosiadau o flwyddyn a dileu arosiadau o ddwy flynedd yn Lloegr. Fe wnaethoch chi, ar ddau gwestiwn, fethu ag ateb a fyddech chi'n ymrwymo i ddileu'r arosiadau dwy flynedd hynny yma yng Nghymru. Pam na wnewch chi roi rhywfaint o obaith ac ysbrydoliaeth i gleifion y byddan nhw'n symud ymlaen, ac y gall y 32,000 hynny sy'n aros am ddwy flynedd neu fwy, neu'n wir yr oddeutu 150,000 o bobl sy'n aros am flwyddyn neu fwy, weld rhywfaint o gynnydd o ran eu hamseroedd aros?
Nid fy sylw i oedd y sylw a roddais i chi ei fod yn ysgytwad, sylw Coleg Brenhinol y Llawfeddygon ydoedd. Pobl yw'r rheini sydd ar y rheng flaen, sy'n ymdrin â'r cleifion hyn ddydd ar ôl dydd. Fe wnaf i gynnig y trydydd tro a'r olaf i chi heddiw, Prif Weinidog, i roi'r ymrwymiad hwnnw i gael gwared ar yr amseroedd aros o ddwy flynedd yn y GIG. Gallaf glywed rhywfaint o chwerthin yn dod o'r meinciau Llafur. I'r 31,000 o bobl sy'n aros am ddwy flynedd, nid yw hynny'n fater i chwerthin yn ei gylch. Nid yw'n annheg gofyn i'r Prif Weinidog, sy'n gyfrifol am y GIG yma yng Nghymru, ymrwymo i gael gwared ar yr arosiadau hynny o ddwy flynedd, sydd wedi digwydd yn yr Alban ac wedi digwydd yn Lloegr.
First of all, let's make sure that the record accurately reflects spending, because what the leader of the opposition said is simply untrue. Spending per head of the population on the NHS in Wales, and on health and social care in Wales, is higher than in other parts of—[Interruption.] I said health as well. On health it is higher—health and social care. It is higher in Wales than elsewhere, not as the Member said in his opening remarks to me.
The health Minister has set out our ambitions to reduce long waits, including two-year waits and much more besides. Of course we stick to those commitments and we commend all those people who work so hard every day in our health service to try to make sure that those commitments are delivered.
Yn gyntaf oll, gadewch i ni wneud yn siŵr bod y cofnod yn adlewyrchu gwariant yn gywir, oherwydd, yn syml, mae'r hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid yn anghywir. Mae gwariant fesul pen o'r boblogaeth ar y GIG yng Nghymru, ac ar iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru, yn uwch nag mewn rhannau eraill o—[Torri ar draws.] Dywedais iechyd hefyd. Mae'n uwch ar iechyd—iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'n uwch yng Nghymru nag mewn mannau eraill, nid fel y dywedodd yr Aelod yn ei sylwadau agoriadol i mi.
Mae'r Gweinidog iechyd wedi cyflwyno ein huchelgeisiau i leihau arosiadau hir, gan gynnwys arosiadau o ddwy flynedd a llawer mwy hefyd. Wrth gwrs, rydyn ni'n cadw at yr ymrwymiadau hynny ac rydyn ni'n cymeradwyo'r holl bobl hynny sy'n gweithio mor galed bob dydd yn ein gwasanaeth iechyd i geisio gwneud yn siŵr bod yr ymrwymiadau hynny yn cael eu cyflawni.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Un o'r pethau sydd wedi bod yn braf ers dod yn arweinydd fy mhlaid ydy'r geiriau cynnes gan bobl sy'n falch o weld Aelod dros etholaeth yn y gogledd yn arweinydd yma yn y Senedd. Dwi'n credu’n gryf mewn uno Cymru, pob rhan o'r wlad, ond yn falch iawn o gynrychioli yr etholaeth fwyaf gogleddol. Mae o'n rhoi persbectif gwahanol i rywun mewn sawl ffordd, yn cynnwys o ran teithio rhwng y de a'r gogledd.
Thank you very much, Llywydd. One of the things that's been wonderful since becoming leader of my party are the warm words coming from people who are pleased to see a Member representing a north Wales constituency being a leader here in the Senedd. I strongly believe in uniting Wales, every part of the nation, but I'm very proud to represent the northernmost constituency. It gives one a different perspective in many ways, including in terms of north-south travel.
Last week, it was nearer breakfast time than teatime by the time I got home from Cardiff after a six-hour rail journey. I don't think I've ever seen Bangor station platform at 3 o'clock in the morning before. But I'm not here to complain about my own journey. It is striking, however, when I and others in this Senedd raise our frustrations about transport, the flood of people raising their own concerns about delays, about cancelled trains, like the couple in their eighties from my constituency recently who had to stand for two hours without access to the toilet on the train from the north to the south. Does the First Minister think that the current rail service offered by Transport for Wales is acceptable?
Yr wythnos diwethaf, roedd hi'n agosach at amser brecwast nag amser swper erbyn i mi gyrraedd adref o Gaerdydd ar ôl taith reilffordd chwe awr. Nid wyf i'n meddwl fy mod i erioed wedi gweld platfform gorsaf Bangor am 3 o'r gloch y bore o'r blaen. Ond nid wyf i yma i gwyno am fy nhaith fy hun. Mae'n drawiadol, fodd bynnag, pan fyddaf i ac eraill yn y Senedd hon yn codi ein rhwystredigaethau am drafnidiaeth, y llif o bobl sy'n codi eu pryderon eu hunain am oedi, am drenau wedi'u canslo, fel y pâr yn eu hwythdegau o fy etholaeth i yn ddiweddar y bu'n rhaid iddyn nhw sefyll am ddwy awr heb fynediad at y toiled ar y trên o'r gogledd i'r de. A yw'r Prif Weinidog yn credu bod y gwasanaeth rheilffordd presennol sy'n cael ei gynnig gan Trafnidiaeth Cymru yn dderbyniol?
No I don't, Llywydd, and nor does the Minister. The Minister said very recently that the challenges facing Transport for Wales mean that the service that has been provided in some parts of Wales has not been of a standard that passengers are entitled to expect. It's why the Deputy Minister has been meeting rail users, particularly in those places where those difficulties have been greatest, to hear directly from those passengers, and to work with them and others to improve the service that is available here in Wales. There are a series of reasons that lie behind the difficulties that have been experienced. Travel patterns have altered since the pandemic—that is certainly true on the railways, as it has been in bus services, as we have discussed here on the floor of the Senedd. The rail industry everywhere is having to cope with changes in passenger numbers on the one hand and reduced investment by the UK Government on the other. It's why passengers in his part of the world, on the north Wales coast, have recently had their mainline services cut by Avanti West Coast, which itself puts additional pressure on those local services provided by Transport for Wales.
Nac ydw, Llywydd, ac nid yw'r Gweinidog chwaith. Dywedodd y Gweinidog yn ddiweddar iawn bod yr heriau sy'n wynebu Trafnidiaeth Cymru yn golygu nad yw'r gwasanaeth sydd wedi cael ei ddarparu mewn rhai rhannau o Gymru wedi bod o safon y mae gan deithwyr hawl i'w disgwyl. Dyna pam mae'r Dirprwy Weinidog wedi bod yn cyfarfod â defnyddwyr y rheilffyrdd, yn enwedig yn y mannau hynny lle mae'r anawsterau hynny wedi bod fwyaf, i glywed yn uniongyrchol gan y teithwyr hynny, ac i weithio gyda nhw ac eraill i wella'r gwasanaeth sydd ar gael yma yng Nghymru. Ceir cyfres o resymau sy'n sail i'r anawsterau a gafwyd. Mae patrymau teithio wedi newid ers y pandemig—mae hynny'n sicr yn wir ar y rheilffyrdd, fel y mae wedi bod mewn gwasanaethau bysiau, fel yr ydym ni wedi ei drafod yma ar lawr y Senedd. Mae'r diwydiant rheilffyrdd ym mhobman yn gorfod ymdopi â newidiadau yn nifer y teithwyr ar y naill law a llai o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU ar y llaw arall. Dyna pam mae gwasanaethau prif reilffordd teithwyr yn ei ran ef o'r byd, ar arfordir y gogledd, wedi cael eu torri gan Avanti West Coast yn ddiweddar, sydd ynddo'i hun yn rhoi pwysau ychwanegol ar y gwasanaethau lleol hynny a ddarperir gan Trafnidiaeth Cymru.
I'm pleased that the First Minister admits that there is a problem—I think it's quite obvious that there is a problem—and it was good to hear that the Deputy Minister also admits that things aren't good enough. But the worry I have is that trajectory that we're on. These are serious issues: four in 10 trains in Wales delayed, and the latest 12-month figures showing a deteriorating picture. Surely we should be able to expect that things are getting better. In April, I think, the independent watchdog Transport Focus said the situation was untenable, calling on Transport for Wales to put a robust plan in place outlining how they'll restore services and get things back on track for passengers. When Transport for Wales, remember, took over from Arriva in 2018, they said that we would be promised a rail service transformed within five years. Now, five years is up; it has clearly not happened to that timescale. When can passengers expect to see genuine and sustained improvements in the service?
Rwy'n falch bod y Prif Weinidog yn cyfaddef bod problem—rwy'n credu ei bod hi'n gwbl amlwg bod problem—ac roedd yn dda clywed bod y Dirprwy Weinidog hefyd yn cyfaddef nad yw pethau'n ddigon da. Ond y pryder sydd gennyf i yw'r trywydd hwnnw yr ydym ni'n ei ddilyn. Mae'r rhain yn faterion difrifol: pedwar o bob 10 trên yng Nghymru wedi'u hoedi, a'r ffigurau 12 mis diweddaraf yn dangos darlun sy'n dirywio. Does bosib na ddylem ni allu disgwyl bod pethau'n gwella. Ym mis Ebrill, rwy'n credu, dywedodd y corff gwarchod annibynnol Ffocws ar Drafnidiaeth bod y sefyllfa'n anghynaladwy, gan alw ar Trafnidiaeth Cymru i roi cynllun cadarn ar waith yn amlinellu sut y byddan nhw'n adfer gwasanaethau ac yn cael pethau'n ôl ar y trywydd iawn i deithwyr. Pan gymerodd Trafnidiaeth Cymru, cofiwch, yr awenau oddi wrth Arriva yn 2018, fe wnaethon nhw ddweud y byddem ni'n cael addewid o wasanaeth rheilffordd wedi'i drawsnewid o fewn pum mlynedd. Nawr mae pum mlynedd wedi dod i ben; mae'n amlwg nad yw wedi digwydd yn unol â'r amserlen honno. Pryd all teithwyr ddisgwyl gweld gwelliannau gwirioneddol a pharhaus i'r gwasanaeth?
I don't want to say to the Member that there will be an easy pathway to those improvements. As we've rehearsed on the floor of the Senedd here recently, Network Rail have published an investment prospectus that puts Wales at the very foot of the investment league and that they themselves say will lead to greater cancellations and more delays in the future as a result of a plan that they have published. That is the essential context within which Transport for Wales also operates.
But, in sharp contrast to the lack of investment in Wales by the UK Government, we are investing over £1 billion in the transformation of the core Valleys lines in south Wales alone, with new trains on the Transport for Wales network in every part of Wales, more new trains in north Wales than in any other part of Wales, and more to come—trains built in Wales, trains being operated in Wales, and trains that will lead to a better service for passengers. But the context within which Transport for Wales operates is sharply different to the one envisaged five years ago, let alone the experience that has happened over those five years. I'm not going to stand here and say to any Member that the pathway from where we are to where we want to be will be one that can be travelled quickly.
Nid wyf i eisiau dweud wrth yr Aelod y bydd llwybr hawdd i'r gwelliannau hynny. Fel yr ydym ni wedi ei drafod ar lawr y Senedd yma yn ddiweddar, mae Network Rail wedi cyhoeddi prosbectws buddsoddi sy'n rhoi Cymru ar waelod un y gynghrair fuddsoddi y maen nhw eu hunain yn dweud y bydd yn arwain at fwy o achosion o ganslo a mwy o oedi yn y dyfodol o ganlyniad i gynllun y maen nhw wedi ei gyhoeddi. Dyna'r cyd-destun hanfodol y mae Trafnidiaeth Cymru hefyd yn gweithredu ynddo.
Ond, mewn cyferbyniad llwyr â'r diffyg buddsoddiad yng Nghymru gan Lywodraeth y DU, rydyn ni'n buddsoddi dros £1 biliwn i drawsnewid rheilffyrdd craidd y Cymoedd yn y de yn unig, gyda threnau newydd ar rwydwaith Trafnidiaeth Cymru ym mhob rhan o Gymru, mwy o drenau newydd yn y gogledd nag yn unrhyw ran arall o Gymru, a mwy i ddod—trenau wedi'u hadeiladu yng Nghymru, trenau sy'n cael eu gweithredu yng Nghymru, a threnau a fydd yn arwain at well gwasanaeth i deithwyr. Ond mae'r cyd-destun y mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithredu ynddo yn gwbl wahanol i'r un a ragwelwyd bum mlynedd yn ôl, heb sôn am y profiad sydd wedi digwydd dros y pum mlynedd hynny. Nid wyf i'n mynd i sefyll yma a dweud wrth unrhyw Aelod y bydd y llwybr o ble’r ydym ni i le'r ydym ni'n dymuno bod yn un y gellir teithio ar ei hyd yn gyflym.
The First Minister rightly points to the problems of infrastructure and the lack of investment over the years. The Member for Aberconwy says that it's about the rolling stock. Well, rolling stock will get better, but we absolutely need to get the track better, and I'm afraid successive Labour and Conservative Governments have failed over a period of decades to make sure that Wales has its fair share, or anywhere near its fair share, of investment in improving rail infrastructure in Wales. It's that lack of infrastructure that's led to the lack of electrified lines—none at all until recently—and the lack of basic links, like from Pwllheli to Bangor. There used to be a train there. There is still a train, but it takes eight hours. That's not the kind of rail service that we want in Wales.
Meanwhile, taxpayers are still expected to contribute towards the high speed 2 line. That is the very definition of economic injustice. This is a rail development completely outside of Wales, but Rishi Sunak and Keir Starmer seem content with that injustice. At the recent Welsh Labour conference, the Labour leader refused to commit to granting Wales its fair share of HS2 funding, should he enter No. 10. Will the First Minister use his direct line to Keir Starmer to ask why, when it comes to this basic economic fairness, he chooses to side with the Tory Government, and not the people of Wales?
Mae'r Prif Weinidog yn cyfeirio'n briodol at y problemau seilwaith a'r diffyg buddsoddiad dros y blynyddoedd. Mae'r Aelod dros Aberconwy yn dweud ei fod yn ymwneud â'r cerbydau. Wel, bydd cerbydau yn gwella, ond mae gwir angen i ni wella'r trac, ac mae gennyf i ofn bod Llywodraethau Llafur a Cheidwadol olynol wedi methu dros gyfnod o ddegawdau i wneud yn siŵr bod gan Gymru ei chyfran deg, neu unrhyw le yn agos at ei chyfran deg, o fuddsoddiad mewn gwella seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru. Y diffyg seilwaith hwnnw sydd wedi arwain at ddiffyg rheilffyrdd wedi'u trydaneiddio—dim o gwbl tan yn ddiweddar—a'r diffyg cysylltiadau sylfaenol, fel o Bwllheli i Fangor. Roedd trên yn arfer bod yno. Mae trên yno o hyd, ond mae'n cymryd wyth awr. Nid dyna'r math o wasanaeth rheilffyrdd yr ydym ni ei eisiau yng Nghymru.
Yn y cyfamser, mae disgwyl i drethdalwyr gyfrannu at y rheilffordd cyflymder uchel 2. Dyna'r union ddiffiniad o anghyfiawnder economaidd. Mae hwn yn ddatblygiad rheilffordd sydd yn gyfan gwbl y tu allan i Gymru, ond mae Rishi Sunak a Keir Starmer yn ymddangos yn fodlon â'r anghyfiawnder hwnnw. Yng nghynhadledd ddiweddar Llafur Cymru, gwrthododd yr arweinydd Llafur ymrwymo i roi ei chyfran deg o gyllid HS2 i Gymru, pe bai'n cyrraedd Rhif 10. A wnaiff y Prif Weinidog ddefnyddio ei linell uniongyrchol i Keir Starmer i ofyn pam, o ran y tegwch economaidd sylfaenol hwn, ei fod yn dewis ochri â'r Llywodraeth Dorïaidd, ac nid pobl Cymru?
I think it is a significant misrepresentation to conflate the positions of a Prime Minister in office, making decisions today to deny Wales the funding that Wales ought to have through the Barnett formula as a result of HS2 investment, and a government that hasn't even been elected yet. Sir Keir Starmer will be weighing up the options that an incoming Labour government will have in front of it when it inherits the economic catastrophe that has been the record of the Conservative Government. He's not going to be offering a long shopping list of all the things that he will or will not do on the day that he comes into office, and nobody should mistake that for a positive decision not to do something. All he is saying is that, at this point, with a year to go to an election, he will be having to, in a responsible way, make decisions in the context in which he will find himself. The view of the Welsh Labour Government and the view of the Senedd has been very plain, and it's not just our view, as we know, it's the view of many independent commentators far beyond this Chamber: HS2 is not a scheme that benefits Wales. There ought to have been a Barnett consequential, in the way there has been for Scotland. Keir Starmer is in no doubt at all about our position on that issue, and I will make sure that we continue to articulate it to him.
Rwy'n credu ei fod yn gamliwiad sylweddol i gymharu safbwyntiau Prif Weinidog y DU sydd yn y swydd, yn gwneud penderfyniadau heddiw i atal y cyllid i Gymru y dylai Cymru ei gael drwy fformiwla Barnett o ganlyniad i fuddsoddiad HS2, a llywodraeth nad yw hyd yn oed wedi cael ei hethol eto. Bydd Syr Keir Starmer yn pwyso a mesur yr opsiynau y bydd gan lywodraeth Lafur newydd o'i blaen pan fydd yn etifeddu trychineb economaidd record y Llywodraeth Geidwadol. Nid yw'n mynd i fod yn cynnig rhestr siopa hir o'r holl bethau y bydd neu na fydd yn eu gwneud ar y diwrnod y daw i mewn i'r swydd, ac ni ddylai neb gamgymryd hynny am benderfyniad cadarnhaol i beidio â gwneud rhywbeth. Y cwbl y mae'n ei ddweud, ar hyn o bryd, gyda blwyddyn i fynd tan etholiad, yw y bydd yn gorfod, mewn ffordd gyfrifol, gwneud penderfyniadau yn y cyd-destun y bydd yn cael ei hun ynddo. Mae safbwynt Llywodraeth Lafur Cymru a safbwynt y Senedd wedi bod yn eglur iawn, ac nid ein safbwynt ni yn unig ydyw, fel y gwyddom, dyma safbwynt llawer o sylwebyddion annibynnol ymhell y tu hwnt i'r Siambr hon: nid yw HS2 yn gynllun sydd o fudd i Gymru. Dylid bod cyllid canlyniadol Barnett i Gymru, yn y ffordd y bu i'r Alban. Nid oes amheuaeth o gwbl gan Keir Starmer ynghylch ein safbwynt ni ar y mater hwnnw, a byddaf yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i'w fynegi iddo.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ystâd y GIG yng Ngogledd Cymru? OQ59737
3. Will the First Minister make a statement on the NHS estate in North Wales? OQ59737
Llywydd, the capital programme in health and social care in Wales exceeds £375 million in the current financial year, and rises again next year. Local health boards must prioritise their own proposals for investment in the NHS estate and then submit business cases to the Welsh Government.
Llywydd, mae'r rhaglen gyfalaf ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru yn fwy na £375 miliwn yn y flwyddyn ariannol bresennol, ac yn codi eto y flwyddyn nesaf. Mae'n rhaid i fyrddau iechyd lleol flaenoriaethu eu cynigion eu hunain ar gyfer buddsoddi yn ystâd y GIG ac yna cyflwyno achosion busnes i Lywodraeth Cymru.
First Minister, it'll come as no surprise to you that I'm going to ask again: where is the investment for the north Denbighshire community hospital? We know that, down the road from the proposed location of the north Denbighshire community hospital in Rhyl, we have a hospital in Bodelwyddan that is really struggling. In fact, it has the worst A&E performance against the eight-hour target and the worst A&E performance against the 12-hour target in Wales, and that is unacceptable. We have one in five people waiting over 12 hours in A&E to be discharged. Now, clearly, there needs to be some action.
One of the solutions that has previously been supported by the Welsh Government has been the establishment of a new north Denbighshire community hospital, with a minor injuries unit, to take pressure off Glan Clwyd, but we're yet to see a spade in the ground, and it's been 10 years since the hospital was promised. When can the people of my constituency, and people elsewhere in north Wales, who could be served by this hospital, see that work under way?
Prif Weinidog, ni fydd yn unrhyw syndod i chi fy mod i'n mynd i ofyn eto: ble mae'r buddsoddiad ar gyfer ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych? Rydym ni'n gwybod, i lawr y ffordd o leoliad arfaethedig ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl, bod gennym ni ysbyty ym Modelwyddan sydd wir yn ei chael hi'n anodd. A dweud y gwir, mae ganddo'r perfformiad damweiniau ac achosion brys gwaethaf o'i gymharu â'r targed wyth awr a'r perfformiad damweiniau ac achosion brys gwaethaf o'i gymharu â'r targed 12 awr yng Nghymru, ac mae hynny'n annerbyniol. Mae gennym ni un o bob pump o bobl yn aros dros 12 awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys i gael eu rhyddhau. Nawr, yn amlwg, mae angen gweithredu.
Un o'r atebion a gefnogwyd yn y gorffennol gan Lywodraeth Cymru fu sefydlu ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych newydd, ag uned mân anafiadau, i dynnu pwysau oddi ar Glan Clwyd, ond nid ydym ni wedi gweld rhaw yn y ddaear eto, ac mae wedi bod yn 10 mlynedd ers i'r ysbyty gael ei addo. Pryd all pobl fy etholaeth i, a phobl mewn mannau eraill yn y gogledd, a allent gael eu gwasanaethu gan yr ysbyty hwn, weld y gwaith hwnnw ar y gweill?
I thank Darren Millar for the question. Of course, as he says, I'm not surprised to hear him raise the issue, because he has raised it persistently and powerfully on the floor of the Senedd. As I've said to him previously, however, a strategic outline case that came in at £22 million is now a full business case reported at £72 million, and that is such a material change in the proposal that the discussion between the Welsh Government and the board has to continue. Now, the health Minister met the board and said in terms to them that they, with their partners, have to prioritise the many schemes that the Betsi Cadwaladr University Health Board has in the making. And, when we receive that sense of prioritisation, which is yet to be delivered to the Welsh Government, then we will be able to make decisions in relation to the north Denbighshire community hospital. In the meantime, I fully understand why the local Member goes on making the case that he does.
Diolch i Darren Millar am y cwestiwn. Wrth gwrs, fel y mae'n dweud, nid wyf i'n synnu o'i glywed yn codi'r mater, gan ei fod wedi ei godi'n gyson ac yn rymus ar lawr y Senedd. Fel yr wyf i wedi dweud wrtho o'r blaen, fodd bynnag, mae achos amlinellol strategol a nododd ffigur o £22 miliwn bellach yn achos busnes llawn a adroddwyd fel £72 miliwn, ac mae hwnnw'n newid mor sylweddol yn y cynnig fel bod yn rhaid i'r drafodaeth rhwng Llywodraeth Cymru a'r bwrdd barhau. Nawr, cafodd y Gweinidog iechyd gyfarfod gyda'r bwrdd a dywedodd wrthyn nhw bod yn rhaid iddyn nhw, gyda'u partneriaid, flaenoriaethu'r cynlluniau lawer sydd gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar y gweill. A phan fyddwn ni'n derbyn y synnwyr hwnnw o flaenoriaethu, nad yw wedi'i ddarparu i Lywodraeth Cymru eto, yna byddwn ni'n gallu gwneud penderfyniadau ynghylch ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych. Yn y cyfamser, rwy'n deall yn iawn pam mae'r Aelod lleol yn parhau i wneud y ddadl y mae'n ei gwneud.
I agree that we desperately need to invest in our NHS estate in Wales—in north Wales in particular. But I also understand that building costs have increased by 40 to 50 per cent, due to inflationary pressures. A lot of it's caused by Liz Truss's mishandling of the economy, of Brexit, as was mentioned earlier, and that capital funding has decreased in real terms from the UK Government. Neither the Welsh Government's borrowing limit, nor the draw-down limit of its reserves, have been operated since 2016, something that the Institute for Fiscal Studies have argued should have happened. And by not doing this, the Welsh Government has been unable to access the necessary funds of this flexibility to address the serious challenges we face in Wales to the extent that it should be able to. Our budget has also decreased in real terms since it was set in 2021 as part of the UK's spending review, compounding the position further.
So, First Minister, do you agree with me that it's the UK Government that is denying Wales the funding that it should be able to call on to invest more in public services and the public estate, such as our hospitals?
Rwy'n cytuno bod angen taer i ni fuddsoddi yn ystâd ein GIG yng Nghymru—yn y gogledd yn arbennig. Ond rwy'n deall hefyd bod costau adeiladu wedi cynyddu 40 i 50 y cant, oherwydd pwysau chwyddiant. Mae llawer ohono wedi'i achosi gan gam-driniaeth Liz Truss o'r economi, Brexit, fel y soniwyd yn gynharach, a bod cyllid cyfalaf wedi gostwng mewn termau real gan Lywodraeth y DU. Nid yw terfyn benthyg Llywodraeth Cymru, na therfyn tynnu i lawr ei chronfeydd wrth gefn, wedi cael eu gweithredu ers 2016, rhywbeth y mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi dadlau y dylai fod wedi digwydd. A thrwy beidio â gwneud hyn, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gallu cael gafael ar y cyllid angenrheidiol o'r hyblygrwydd hwn i fynd i'r afael â'r heriau difrifol sy'n ein hwynebu yng Nghymru i'r graddau y dylai allu gwneud hynny. Mae ein cyllideb hefyd wedi lleihau mewn termau real ers iddi gael ei phennu yn 2021 yn rhan o adolygiad gwariant y DU, gan waethygu'r sefyllfa ymhellach.
Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi mai Llywodraeth y DU sy'n atal Cymru rhag cael y cyllid y dylai allu galw arno i fuddsoddi mwy mewn gwasanaethau cyhoeddus a'r ystâd gyhoeddus, fel ein hysbytai?
Well, Llywydd, a series of Members this afternoon are making the case for additional investment in infrastructure here in Wales. We heard it from the leader of Plaid Cymru in relation to transport, and Carolyn Thomas makes a powerful case for further investment in the infrastructure of our health service. But here are three key facts in all of that, Llywydd: first of all, inflation is eroding the real value of the budgets we currently have—the £375 million available to the NHS will not achieve the impact that we expected it to achieve at the point that that figure was initially set.
Secondly, not only is the value of the Welsh budget being eroded by inflation, but the cash available for capital investment is going down. In 2024-25, there will be a further 11 per cent reduction in the capital available to the Welsh Government for all the purposes that we have to discharge. Indeed, in the spring statement, Members here will remember that the total additional capital investment made available to the Welsh Government for that hospital in Denbigh, for transport in north Wales, for the housing that we need in every part of Wales, as we heard earlier, was £1 million—£1 million for all of those purposes that we have to discharge here in this Senedd. That is the root of the answer to so many of the questions that have been raised here this afternoon. You cannot invest in the way we would want to when we're denied the investment we need.
And my third point, Llywydd, is this, and it was echoed in what Carolyn Thomas said: the borrowing limits available to the Welsh Government were set in 2016. They have not risen by a single penny since then, despite the fact that every single year, the real value of that borrowing goes down. No sensible person that I know of, other than successive Chief Secretaries to the Treasury—I think my colleague the finance Minister is on her seventh or eighth Chief Secretary since she took office—nobody sensible argues that those figures should not be increased at least in line with inflation. And yet, while the case is made time after time to the UK Government, they refuse to take even that small and sensible step to restore our ability to borrow to the level that that Government agreed was necessary for Wales back in 2016.
Wel, Llywydd, mae cyfres o Aelodau y prynhawn yma yn gwneud y ddadl dros fuddsoddiad ychwanegol mewn seilwaith yma yng Nghymru. Fe wnaethom ni ei glywed gan arweinydd Plaid Cymru o ran trafnidiaeth, ac mae Carolyn Thomas yn gwneud dadl rymus dros fuddsoddiad pellach yn seilwaith ein gwasanaeth iechyd. Ond dyma dair ffaith allweddol yn hynny i gyd, Llywydd: yn gyntaf oll, mae chwyddiant yn erydu gwir werth y cyllidebau sydd gennym ni ar hyn o bryd—ni fydd y £375 miliwn a oedd ar gael i'r GIG yn sicrhau'r effaith yr oeddem ni'n disgwyl iddo ei chael ar yr adeg y pennwyd y ffigur hwnnw yn wreiddiol.
Yn ail, nid yn unig y mae gwerth cyllideb Cymru yn cael ei erydu gan chwyddiant, ond mae'r arian parod sydd ar gael ar gyfer buddsoddiad cyfalaf yn gostwng. Yn 2024-25, bydd gostyngiad pellach o 11 y cant i'r cyfalaf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru at yr holl ddibenion y mae'n rhaid i ni eu cyflawni. Yn wir, yn natganiad y gwanwyn, bydd yr Aelodau yma yn cofio mai £1 filiwn oedd cyfanswm y buddsoddiad cyfalaf ychwanegol a oedd ar gael i Lywodraeth Cymru ar gyfer yr ysbyty hwnnw yn Ninbych, ar gyfer trafnidiaeth yn y gogledd, ar gyfer y tai sydd eu hangen arnom ni ym mhob rhan o Gymru, fel y clywsom yn gynharach—£1 filiwn at yr holl ddibenion hynny y mae'n rhaid i ni eu cyflawni yma yn y Senedd hon. Dyna wraidd yr ateb i gynifer o'r cwestiynau a godwyd yma y prynhawn yma. Ni allwch fuddsoddi yn y ffordd y byddem ni'n dymuno ei wneud pan na fyddwn yn cael y buddsoddiad sydd ei angen arnom ni.
A fy nhrydydd pwynt, Llywydd, yw hyn, ac fe'i hadleisiwyd yn yr hyn a ddywedodd Carolyn Thomas: pennwyd y terfynau benthyg sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn 2016. Nid ydyn nhw wedi codi yr un geiniog ers hynny, er gwaethaf y ffaith bod gwir werth y benthyg hwnnw yn gostwng bob blwyddyn. Nid oes yr un person call y gwn i amdano, ac eithrio Prif Ysgrifenyddion olynol y Trysorlys—rwy'n credu bod fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog cyllid, ar ei seithfed neu wythfed Prif Ysgrifennydd ers iddi ddod i'r swydd—does neb call yn dadlau na ddylid cynyddu'r ffigurau hynny o leiaf yn unol â chwyddiant. Ac eto, er bod y ddadl yn cael ei gwneud dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU, maen nhw'n gwrthod cymryd hyd yn oed y cam bach a synhwyrol hwnnw i adfer ein gallu i fenthyg i'r lefel y cytunodd y Llywodraeth honno oedd yn angenrheidiol i Gymru yn ôl yn 2016.
4. Pa asesiad mae'r Prif Weinidog wedi ei wneud o'r manteision o gyflwyno dyletswydd sifig i bleidleisio mewn etholiadau Cymreig? OQ59747
4. What assessment has the First Minister made of the benefits of introducing a civic duty to vote in Welsh elections? OQ59747
Diolch i Adam Price am y cwestiwn, Llywydd. Rydym ni’n benderfynol o leihau’r diffyg democrataidd yng Nghymru drwy ddiwygio gweinyddiaeth etholiadol, gwella mynediad at etholiadau ac annog pobl i gymryd rhan yn ein democratiaeth. Yn fy marn i, cyn cyflwyno dyletswydd sifig ffurfiol, byddai angen i bobl Cymru gefnogi newid o’r fath drwy’r broses maniffesto.
I thank Adam Price for that question, Llywydd. We are committed to reducing the democratic deficit in Wales by reforming electoral administration, widening access to elections and encouraging participation in our democracy. In my opinion, before introducing a formal civic duty, the people of Wales would need to support that change through the manifesto process.
Mae 26 o wledydd wedi cyflwyno dyletswydd sifig i bleidleisio—Gwlad Belg ac Awstralia yn eu plith, lle mae'r ganran sydd yn pleidleisio yn gyson dros 90 y cant. Pe byddai Cymru yn medru efelychu'r lefel yna o gyfranogiad mewn etholiadau, byddai'n gweddnewid ein democratiaeth. A ydy'r Prif Weinidog yn cytuno gyda'r comisiwn cyfansoddiadol sydd ar y gweill, gyda Bil diwygio'r Senedd ar y gorwel, mai dyma'r amser delfrydol i ni gael y ddadl yna yng Nghymru? Ac a fyddai'r Llywodraeth yn fodlon cysidro comisiynu darn o waith ar y profiad rhyngwladol gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn edrych ar y dystiolaeth fel rhan o'r prosiect sydd wedi cychwyn gan y Cwnsler Cyffredinol yn edrych mewn i iechyd ein democratiaeth yng Nghymru?
Twenty-six nations have introduced a civic duty to vote—Belgium and Australia among them, where the percentage voting is consistently over 90 per cent. If Wales could emulate that level of participation on elections, it would transform our democracy. Does the First Minister agree with the constitutional committee and with the Senedd reform Bill in the pipeline that this is the ideal time for us to have this debate in Wales? And would the Government be willing to consider commissioning a piece of work on the international experience by the Wales Centre for Public Policy looking at the evidence as part of the project that's been commenced by the Counsel General looking into the health of our democracy here in Wales?
Diolch i Adam Price am godi'r cwestiwn pwysig yma. Fel mae e'n ei ddweud, mae'r dystiolaeth yn amlwg. Yn y gwledydd ble mae pobl yn pleidleisio o dan y system mae e wedi awgrymu, mae lot fwy o bobl yn pleidleisio, ac mae hwnna'n rhywbeth pwysig, dwi'n meddwl, o ran iechyd ein system ddemocrataidd. Ac nawr yw'r amser i ddechrau cael y ddadl, achos bydd Bil o flaen y Senedd yn yr hydref ac mae gwaith yn mynd ymlaen gyda phobl eraill hefyd. Gallaf drafod gyda'r Cwnsler Cyffredinol a oes achos dros gael mwy o ymchwil i'n helpu ni yma yng Nghymru i gael y ddadl, ond fel dywedais i yn yr ateb gwreiddiol, i mi—dwi ddim yn siarad am fy marn bersonol—os rŷn ni yn mynd i symud i'r ffordd ble rŷn ni'n mynd i roi dyletswydd sifig ffurfiol ar bobl, bydd angen i ni gael y ddadl nid jest yn fan hyn, ond gyda phobl yng Nghymru, trwy'r broses o greu maniffesto a mynd mas i bobl i weld beth maen nhw'n ei feddwl. Ond nawr yw'r amser i gael y ddadl mae Adam Price wedi'i chodi mewn ffordd bwysig brynhawn yma.
I thank Adam Price for asking this important question. As he said, evidence in countries where people do vote under the system that he suggested shows that many more people do vote, and that's an important thing in terms of the health of our democratic system. And now is the time to start having that debate, because a Bill will come before the Senedd in the autumn and work is ongoing with other people as well. I can discuss with the Counsel General the case for more research to help us here in Wales to have that debate, but as I said in the original answer, to me—I'm not talking about my personal view—if we are going to move towards a system where we're going to place a formal civic duty on people, we will need to have the debate not just here, but with people in Wales through the process of creating a manifesto and taking it out to people to see what they think. But now is the time to have that debate, and Adam Price has raised it in an important way this afternoon.
Can I first of all thank Adam Price for the important question that he tabled, and say that I agree with him entirely on the points that he raised in relation to the civic duty to vote? First Minister, I also welcome the great progress that Welsh Government is making in strengthening our democracy, particularly by giving 16 and 17-year-olds the right to vote. This is in stark contrast to what’s happening across the border, with the UK Tories making it more difficult for people to vote. Indeed, around 14,000 people were refused the right to vote at recent English local elections. That is surely wrong, and it’s down to new methods of proving your identity.
First Minister, would you agree that compulsory voting could lead to mass participation like we’ve never seen before in terms of the democratic participation of the population of Wales? And has the Welsh Government considered a pilot or trial scheme in Wales?
A gaf i ddiolch i Adam Price yn gyntaf am y cwestiwn pwysig a gyflwynwyd ganddo, a dweud fy mod i'n cytuno'n llwyr ag ef ar y pwyntiau a gododd ynghylch y ddyletswydd ddinesig i bleidleisio? Prif Weinidog, rwyf i hefyd yn croesawu'r cynnydd mawr y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran cryfhau ein democratiaeth, yn enwedig drwy roi'r hawl i bobl ifanc 16 ac 17 oed bleidleisio. Mae hyn yn hollol wahanol i'r hyn sy'n digwydd dros y ffin, wrth i Dorïaid y DU ei gwneud hi'n anoddach i bobl bleidleisio. Yn wir, gwrthodwyd yr hawl i tua 14,000 o bobl bleidleisio yn etholiadau lleol diweddar Lloegr. Mae hynny'n sicr yn anghywir, ac mae o ganlyniad i ddulliau newydd o brofi pwy ydych chi.
Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno y gallai pleidleisio gorfodol arwain at gyfranogiad torfol fel nad ydym ni erioed wedi ei weld o'r blaen o ran cyfranogiad democrataidd poblogaeth Cymru? Ac a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried cynllun treialu yng Nghymru?
Llywydd, I thank Ken Skates for those further points. He’s absolutely right that the policy of this Government, supported by others in this Chamber, is to encourage participation rather than to embark on a policy of voter suppression. We’ve seen the results from the English local elections, where thousands of people who wished to vote were denied the ability to vote because of measures that I think Jacob Rees-Mogg described as a simple attempt at gerrymandering. Well, it always was that, and that was firmly exposed by the Minister who was responsible for those measures while he was in office.
Compulsory participation—that was an important distinction that Ken Skates made, Llywydd. Nobody is arguing—I’ve not heard people arguing—for it being compulsory for people to vote. It’s compulsory participation. You can turn up and write ‘none of the above’ on the ballot paper. It’s the act of participation as a sign of your civic duty that we are debating here. There’ll be a further opportunity for Members to discuss it again at greater length tomorrow, and the idea of a trial or a pilot is something that I think is worth looking at. If you were to have a change of this scale, you would want some local as well as international evidence to draw on, and I hope that that idea will be further developed in tomorrow afternoon’s debate.
Llywydd, diolch i Ken Skates am y pwyntiau pellach hynny. Mae yn llygad ei le mai polisi'r Llywodraeth hon, gyda chefnogaeth eraill yn y Siambr hon, yw annog cyfranogiad yn hytrach na chychwyn ar bolisi o atal pleidleiswyr. Rydyn ni wedi gweld y canlyniadau o etholiadau lleol Lloegr, lle gwrthodwyd y gallu i filoedd o bobl a oedd yn dymuno pleidleisio bleidleisio oherwydd mesurau yr wyf i'n credu a ddisgrifiwyd gan Jacob Rees-Mogg fel ymgais syml i jerimandro. Wel, dyna oedd hi erioed, a datgelwyd hynny yn eglur gan y Gweinidog a oedd yn gyfrifol am y mesurau hynny tra oedd yn y swydd.
Cyfranogiad gorfodol—roedd hwnnw'n wahaniaeth pwysig a wnaeth Ken Skates, Llywydd. Does neb yn dadlau—nid wyf i wedi clywed pobl yn dadlau—iddi fod yn orfodol i bobl bleidleisio. Cyfranogiad gorfodol yw hyn. Gallwch droi i fyny ac ysgrifennu 'dim o'r uchod' ar y papur pleidleisio. Y weithred o gymryd rhan fel arwydd o'ch dyletswydd ddinesig yr ydym ni'n ei thrafod yma. Bydd cyfle pellach i'r Aelodau ei drafod yn fwy trylwyr eto yfory, ac mae'r syniad o gynllun treialu yn rhywbeth yr wyf i'n credu sy'n werth ei ystyried. Pe baech chi'n cael newid o'r maint hwn, byddech chi eisiau rhywfaint o dystiolaeth leol yn ogystal â rhyngwladol i gyfeirio ati, ac rwy'n gobeithio y bydd y syniad hwnnw'n cael ei ddatblygu ymhellach yn y ddadl brynhawn yfory.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am nifer y cleifion sydd wedi cael mynediad at apwyntiadau gyda deintyddion y GIG yn 2022-23? OQ59734
5. Will the First Minister make a statement on the number of patients accessing appointments with NHS dentists in 2022-23? OQ59734
I thank Jane Dodds for that question, Llywydd. One point 3 million courses of treatment were delivered to over 1 million patients through general dental services in 2022-23. Nearly 174,000 of these patients were new patients.
Diolch i Jane Dodds am y cwestiwn yna, Llywydd. Darparwyd 1.3 miliwn o gyrsiau o driniaeth i dros filiwn o gleifion trwy wasanaethau deintyddol cyffredinol yn 2022-23. Roedd bron i 174,000 o'r cleifion hyn yn gleifion newydd.
Diolch yn fawr am yr ateb.
Thank you very much for the answer.
I do welcome the change in perspective and the commitment that Welsh Government is making to increasing access to NHS dentists. We’ve seen a real shift in terms of some of the recommendations from the Health and Social Care Committee in their inquiry on dentistry being adopted, such as dental therapists and dental hygienists being able to open and close treatments, such as centralised waiting lists—a real improvement. Thank you for that, and thank you to the Chair of that committee as well in taking that forward.
But those perhaps are medium- to long-term solutions. We have a real problem right now. Many people are saying to me that they still can’t access an NHS dentist, or indeed they’re being turned away from an NHS dentist, and they actually don’t know when they’re next going to get treatment. So I just wonder if you could just let us know how you plan to allow people to know when they can get an NHS dentist, that we have more transparency and communications for people who come to us all the time saying they’ve been turned away from an NHS dentist and they don’t know when they’re going to be able to see one again. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n croesawu'r newid pwyslais a'r ymrwymiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu mynediad at ddeintyddion y GIG. Rydyn ni wedi gweld newid gwirioneddol o ran rhai o'r argymhellion gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn eu hymchwiliad i fabwysiadu deintyddiaeth, fel therapyddion deintyddol a hylenwyr deintyddol yn gallu agor a chau triniaethau, fel rhestrau aros canolog—gwelliant gwirioneddol. Diolch am hynny, a diolch i Gadeirydd y pwyllgor hwnnw hefyd am fwrw ymlaen â hynny.
Ond atebion tymor canolig i hirdymor yw'r rheini efallai. Mae gennym ni broblem wirioneddol nawr. Mae llawer o bobl yn dweud wrthyf i nad ydyn nhw'n gallu cael gafael ar ddeintydd GIG o hyd, neu yn wir maen nhw'n cael eu gwrthod gan ddeintydd GIG, a dydyn nhw ddim mewn gwirionedd yn gwybod pryd y byddan nhw'n cael triniaeth nesaf. Felly, tybed a allech chi roi gwybod i ni sut rydych chi'n bwriadu caniatáu i bobl wybod pryd y gallan nhw gael deintydd GIG, bod gennym ni fwy o dryloywder a chyfathrebu i bobl sy'n dod atom ni drwy'r amser yn dweud eu bod nhw wedi eu gwrthod gan ddeintydd GIG ac nad ydyn nhw'n gwybod pryd maen nhw'n mynd i allu gweld un eto. Diolch yn fawr iawn.
Wel, diolch i Jane Dodds, a diolch am beth ddywedodd hi am y newidiadau rŷn ni wedi'u gweld yn barod.
I thank Jane Dodds, and I thank her for what she said about the changes that we've already seen.
The points that Jane Dodds made about changes in the regulatory environment that allow not simply dentists but other members of the dental team to open and close treatments is a very important—. It sounds very technical; it's actually very important in us taking forward our plan to diversify the profession and to allow more activity to be delivered from the workforce we have there already.
Jane Dodds is also right that a central waiting list will provide answers to the questions that she's raised this afternoon, but not immediately. But the Minister accepted that recommendation of the committee, and officials are working hard now to try to find the most effective way of creating that central waiting list, with the advantages that it would bring. In the meantime, it is for local health boards to make sure that they have arrangements in place that allow people who are waiting to be allocated to an NHS dentist to know how that is happening, when that will happen for them and, where there are people with particular needs that cannot wait for that to happen, that the community dental service, the CDS, is also made to play its effective part in ensuring that people who are waiting in circumstances where waiting isn't an option—that a service is provided for them as well.
Mae'r pwyntiau a wnaeth Jane Dodds am newidiadau yn yr amgylchedd rheoleiddio sy'n caniatáu nid deintyddion yn unig ond aelodau eraill o'r tîm deintyddol i agor a chau triniaethau yn un bwysig iawn—. Mae'n swnio'n dechnegol iawn; mewn gwirionedd, mae'n bwysig iawn i ni fwrw ymlaen â'n cynllun i arallgyfeirio'r proffesiwn a chaniatáu i fwy o weithgaredd gael ei gyflawni gan y gweithlu sydd gennym ni yno eisoes.
Mae Jane Dodds hefyd yn iawn y bydd rhestr aros ganolog yn rhoi atebion i'r cwestiynau y mae hi wedi eu codi y prynhawn yma, ond nid ar unwaith. Ond derbyniodd y Gweinidog yr argymhelliad hwnnw gan y pwyllgor, ac mae swyddogion yn gweithio'n galed nawr i geisio dod o hyd i'r ffordd fwyaf effeithiol o greu'r rhestr aros ganolog honno, gyda'r manteision y byddai'n eu cynnig. Yn y cyfamser, mater i fyrddau iechyd lleol yw gwneud yn siŵr bod ganddyn nhw drefniadau ar waith sy'n caniatáu i bobl sy'n aros i gael eu neilltuo i ddeintydd GIG wybod sut mae hynny'n digwydd, pryd y bydd hynny'n digwydd iddyn nhw a phan geir pobl ag anghenion penodol na allan nhw aros i hynny ddigwydd, bod y gwasanaeth deintyddol cymunedol, y CDS, hefyd yn cael ei orfodi i chwarae ei ran effeithiol o ran sicrhau nad yw pobl sy'n aros o dan amgylchiadau pan nad yw aros yn opsiwn—bod gwasanaeth yn cael ei ddarparu iddyn nhw hefyd.
First Minister, you told the UK Parliament's Welsh affairs select committee that there are thousands more appointments in the NHS for dental patients, including in the Hywel Dda University Health Board area, where you said there are nearly 10,000 more appointments available as a result of the new contract. Well, that's certainly not the understanding that I and many others have of the current situation in the Hywel Dda University Health Board area, and I can assure you that access to NHS dentistry in my constituency continues to be a huge issue. Only yesterday, I received an irate message from a constituent who told me that he had a major filling fall out over the weekend, and, when he rang his usual NHS dentist, he was told that they no longer had an NHS dentist and that he would have to go private. Therefore, First Minister, do you still hold the view that nearly 10,000 more NHS dentist appointments have been made available in the Hywel Dda University Health Board area, and, if so, would you be willing to share that evidence so we can inform our constituents that that is the case?
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud wrth bwyllgor dethol ar faterion Cymreig Senedd y DU fod miloedd yn fwy o apwyntiadau yn y GIG ar gyfer cleifion deintyddol, gan gynnwys yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, lle gwnaethoch chi ddweud bod bron i 10,000 yn fwy o apwyntiadau ar gael o ganlyniad i'r contract newydd. Wel, nid dyna'r ddealltwriaeth sydd gennyf i a llawer o bobl eraill o ran y sefyllfa bresennol yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, a gallaf i eich sicrhau chi fod cael cyfle i fanteisio ar ddeintyddiaeth y GIG yn fy etholaeth i yn parhau i fod yn broblem sylweddol. Dim ond ddoe, cefais neges ddig gan etholwr a ddywedodd wrthyf ei fod wedi colli llenwad mawr dros y penwythnos, a phan ffoniodd ei ddeintydd GIG arferol, cafodd wybod nad oedd ganddyn nhw ddeintydd GIG mwyach ac y byddai'n rhaid iddo fynd yn breifat. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n dal i fod o'r farn bod bron i 10,000 yn fwy o apwyntiadau deintyddion y GIG wedi eu gwneud ar gael yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, ac, os felly, a fyddech chi'n fodlon rhannu'r dystiolaeth honno fel y gallwn ni roi gwybod i'n hetholwyr mai dyna yw'r sefyllfa?
Well, Llywydd, I was wrong to say 10,000 extra patients were being seen in the Hywel Dda area, because the actual figure was 17,305. Those figures are published already. You don't need me to publish them, they are already published by the NHS, and they are published for adults separately to children, and they are published for every health board in Wales. Here are the figures for the Hywel Dda University Health Board: 10,063 new adult patients were treated last year, and 7,242 new child patients were treated in the Hywel Dda University Health Board last year.
Now, that does not mean, I understand, that there are not significant challenges in that part of the world in providing dentistry. There are, and there are plans that we have, extra investment that the Minister has made available, new ways in which services can be provided, and, particularly, the impact of the new contract in meaning that dentists will not be spending their time on routine handle-turning work, work that the British Dental Association said they didn't value and didn't need to be done, releasing that time to treat new patients. It was effective in Hywel Dda, and, right across Wales next year, there's more to be got out of the new contract in discussions with the profession, and I think we will see even more advantages from it next year, alongside all the other measures that the Minister is taking.
Wel, Llywydd, roeddwn i'n anghywir i ddweud bod 10,000 o gleifion ychwanegol yn cael eu gweld yn ardal Hywel Dda, oherwydd 17,305 oedd y ffigwr gwirioneddol. Mae'r ffigurau hynny eisoes wedi'u cyhoeddi. Does dim angen i mi eu cyhoeddi, maen nhw eisoes yn cael eu cyhoeddi gan y GIG, ac maen nhw'n cael eu cyhoeddi ar gyfer oedolion ar wahân i blant, ac maen nhw'n cael eu cyhoeddi ar gyfer pob bwrdd iechyd yng Nghymru. Dyma'r ffigyrau ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda: cafodd 10,063 o gleifion newydd sy'n oedolion eu trin y llynedd, ac fe gafodd 7,242 o gleifion newydd sy'n blant eu trin ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda y llynedd.
Nawr, nid yw hynny'n golygu, rwy'n deall, nad oes heriau sylweddol yn y rhan honno o'r byd o ran darparu deintyddiaeth. Oes mae heriau, ac mae cynlluniau gennym ni, buddsoddiad newydd y mae'r Gweinidog wedi'i wneud ar gael, ffyrdd newydd o ddarparu gwasanaethau, ac, yn benodol, effaith y contract newydd sy'n golygu na fydd deintyddion yn treulio'u hamser ar waith di-fflach arferol, gwaith y dywedodd Cymdeithas Ddeintyddol Prydain nad oedden nhw'n ei werthfawrogi ac nad oedd angen ei wneud, gan ryddhau amser i drin cleifion newydd. Roedd yn weithredol yn Hywel Dda, ac, ar draws Cymru, y flwyddyn nesaf, mae mwy i'w gael o'r contract newydd mewn trafodaethau gyda'r proffesiwn, ac rwy'n credu y byddwn ni'n gweld hyd yn oed mwy o fanteision ohono y flwyddyn nesaf, ochr yn ochr â'r holl fesurau eraill y mae'r Gweinidog yn eu cymryd.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o lwyddiant treialu sesiynau cyfoethogi ychwanegol yn ysgolion Cymru? OQ59766
6. What assessment has the Welsh Government made of the success of the trial of additional enrichment sessions in Welsh schools? OQ59766
I thank Rhianon Passmore, Llywydd. An evaluation of the trials was published earlier this year. It found that children and young people, parents and school settings were positive about the opportunities provided. We're considering the findings in the context of the wider programme of educational policies and reforms.
Diolch i Rhianon Passmore, Llywydd. Cafodd gwerthusiad o'r treialon ei gyhoeddi yn gynharach eleni. Canfu fod plant a phobl ifanc, rhieni a lleoliadau ysgol yn gadarnhaol am y cyfleoedd sy'n cael eu darparu. Rydyn ni'n ystyried y canfyddiadau yng nghyd-destun y rhaglen ehangach o bolisïau a diwygiadau addysgol.
Diolch, First Minister. The £2 million Welsh Government pilot trial offering pupils extra art, music and sports activities as well as lessons has been hailed as a clear and resounding success. Ninety-one per cent of children and young people reported that they'd actually had fun, and this is so important, whilst 84 per cent said that the extra school hours helped them socialise with peers, all set within a context, post COVID, of identified needs here. The trial noted that parents and carers appreciated the wide range of free activities and, critically, it allowed children to try activities that they otherwise may not have done because of financial barriers. The report’s authors recorded that the extra hours of activity also helped well-being, behaviour, school attendance and engagement. So, First Minister, please may I firstly urge and request that the Welsh Government seek to include Islwyn schools in the Caerphilly County Borough Council region in the proposed next round of trials? And also how would you describe the impact of these enrichment sessions on the lives of Welsh children? And isn’t this potentially another huge opportunity for the advancement of Wales’s egalitarian and equitable education system?
Diolch, Prif Weinidog. Mae'r treial peilot gwerth £2 filiwn gan Lywodraeth Cymru sy'n cynnig gweithgareddau celf, cerddoriaeth a chwaraeon ychwanegol i ddisgyblion yn ogystal â gwersi wedi cael ei alw'n llwyddiant clir a chadarn. Dywedodd 91 y cant o blant a phobl ifanc eu bod wir wedi cael hwyl, ac mae hyn mor bwysig, a dywedodd 84 y cant fod yr oriau ysgol ychwanegol wedi'u helpu i gymdeithasu â chyfoedion, i gyd wedi'u gosod o fewn cyd-destun, ôl-COVID, o anghenion wedi'u nodi yma. Nododd y treial fod rhieni a gofalwyr yn gwerthfawrogi'r amrywiaeth eang o weithgareddau am ddim ac, yn hollbwysig, roedd yn caniatáu i blant roi cynnig ar weithgareddau na fydden nhw fel arall wedi'u gwneud oherwydd rhwystrau ariannol. Gwnaeth awduron yr adroddiad gofnodi bod yr oriau ychwanegol o weithgaredd hefyd yn helpu lles, ymddygiad, presenoldeb ysgol ac ymgysylltu. Felly, Prif Weinidog, a gaf i annog yn gyntaf a gofyn i Lywodraeth Cymru geisio cynnwys ysgolion Islwyn yn rhanbarth Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn y rownd nesaf arfaethedig o dreialon? A hefyd sut fyddech chi'n disgrifio effaith y sesiynau cyfoethogi hyn ar fywydau plant Cymru? Ac onid yw hwn yn gyfle enfawr arall o bosibl i hyrwyddo system addysg gydraddol a chyfiawn Cymru?
Well, Llywydd, I would describe the impact of the trials in just the same way as the Member has, and I’d do that because I was lucky enough to visit a school in my own constituency taking part in the trial where the headteacher described the way to me in which, on the days when the extended school day was being run, attendance figures went up rather than down. You might not have imagined that; the children who don’t attend school normally attended on the day when there was more school rather than less school. But they did it for all the reasons that Rhianon Passmore has outlined, because they knew that, as part of that extended school day, they would be having access to experiences that would not be available to them in the rest of their lives. And these were experiences that many, many children in many parts of Wales would simply take for granted. This was access to additional sporting activity, to drama, to reading, and children wanted to come to school that day because they knew what that extended school day would provide for them.
So, in the way that Rhianon Passmore has described, Llywydd, that egalitarian impact of making sure that those experiences are available to as many children as possible was very much part of that trial, which is only one part of the wider set of actions that the Minister is taking in pursuit of this Government’s commitment to reform the school day and the school year.
And in relation to the school day, alongside the specific pilot to which Rhianon Passmore has drawn attention, there was, of course, the wider Winter of Well-being pilot over last winter, £6.7 million pounds available for that, I’m very pleased to say; Islwyn schools taking part in that in good number.
Wel, Llywydd, byddwn i'n disgrifio effaith y treialon yn yr un ffordd ag y gwnaeth yr Aelod, a byddwn i'n gwneud hynny oherwydd roeddwn i'n ddigon ffodus i ymweld ag ysgol yn fy etholaeth fy hun a oedd yn cymryd rhan yn y treial lle disgrifiodd y pennaeth i mi y ffordd, ar y diwrnodau pan oedd y diwrnod ysgol estynedig yn cael ei gynnal, bod y ffigurau presenoldeb wedi mynd i fyny yn hytrach nag i lawr. Efallai na fyddech chi wedi disgwyl hynny; bod y plant nad ydyn nhw'n mynychu'r ysgol fel arfer yn bresennol ar y diwrnod pan oedd mwy o ysgol yn hytrach na llai o ysgol. Ond fe wnaethon nhw hynny am yr holl resymau y mae Rhianon Passmore wedi'u hamlinellu, oherwydd eu bod nhw'n gwybod, fel rhan o'r diwrnod ysgol estynedig hwnnw, y bydden nhw'n cael y cyfle i fanteisio ar brofiadau na fyddai ar gael iddyn nhw yng ngweddill eu bywydau. Ac roedd y rhain yn brofiadau y byddai llawer iawn o blant mewn sawl rhan o Gymru ond yn eu cymryd yn ganiataol. Cyfle i fanteisio ar weithgareddau chwaraeon ychwanegol, ar ddrama, ar ddarllen, oedd hyn, ac roedd plant eisiau dod i'r ysgol y diwrnod hwnnw oherwydd eu bod yn gwybod beth fyddai'r diwrnod ysgol estynedig hwnnw yn ei ddarparu ar eu cyfer.
Felly, yn y ffordd y mae Rhianon Passmore wedi'i ddisgrifio, Llywydd, bod effaith gydraddol sicrhau bod y profiadau hynny ar gael i gynifer o blant â phosibl yn rhan fawr iawn o'r treial hwnnw, sef dim ond un rhan o'r gyfres ehangach o gamau gweithredu y mae'r Gweinidog yn eu cymryd wrth fynd ar drywydd ymrwymiad y Llywodraeth hon i ddiwygio'r diwrnod ysgol a'r flwyddyn ysgol.
Ac o ran y diwrnod ysgol, ochr yn ochr â'r peilot penodol y mae Rhianon Passmore wedi tynnu sylw ato, wrth gwrs, roedd peilot ehangach y Gaeaf Llawn Lles dros y gaeaf diwethaf, £6.7 miliwn o bunnoedd ar gael ar gyfer hynny, rwy'n falch iawn o ddweud; gwnaeth ysgolion Islwyn gymryd rhan yn hynny mewn niferoedd da.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl â nam ar eu golwg? OQ59728
7. How is the Welsh Government supporting people with vision impairment? OQ59728
The Welsh Government is committed to developing accessible, high-quality and responsive services that meet the needs of all blind and partially sighted people in Wales. The disability rights taskforce provides essential support to this work.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu gwasanaethau hygyrch, ymatebol ac o ansawdd uchel sy'n diwallu anghenion yr holl bobl ddall a rhannol ddall yng Nghymru. Mae'r tasglu hawliau anabledd yn rhoi cymorth hanfodol i'r gwaith hwn.
Thank you. The social services national outcomes framework for people who need care and support and carers who need support describes the important well-being outcomes people should expect to lead fulfilled lives, and Welsh Ministers must report on the progress made towards the achievement of well-being in an annual report. For people with sight loss, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 places a statutory duty on local authorities to provide a preventative and reablement approach, including minimising the barriers faced by people with sight loss. This centres on increasing preventative services for individuals to minimise the escalation of critical need. Due to the lack of guidance, as referred to in Ann James's and Luke Clements’s submission to the Health and Social Care Committee, and in evidence from Professor Luke Clements and Professor Fiona Verity heard jointly by the Public Accounts and Public Administration Committee and the Health and Social Care Committee concerning the state of social care in Wales, and to the lack of understanding among commissioners of what should be provided, there is a failure of local authorities to report well-being outcomes on vision-impaired adults and children. So, what systems are in place to ensure that Welsh Government’s well-being outcomes are reported for people with sight loss? What lessons are being learned and what improvements are being made or planned?
Diolch. Mae'r fframwaith canlyniadau cenedlaethol gwasanaethau cymdeithasol ar gyfer pobl sydd angen gofal a chymorth a gofalwyr sydd angen cymorth yn disgrifio'r canlyniadau llesiant pwysig y dylai pobl eu disgwyl er mwyn byw bywydau sy'n rhoi boddhad iddyn nhw, a rhaid i Weinidogion Cymru adrodd ar y cynnydd sy'n cael ei wneud tuag at gyflawni llesiant mewn adroddiad blynyddol. I bobl sydd wedi colli eu golwg, mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn gosod dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i ddarparu dull ataliol ac ailalluogi, gan gynnwys lleihau'r rhwystrau sy'n wynebu pobl sydd wedi colli eu golwg. Mae hyn yn canolbwyntio ar gynyddu gwasanaethau ataliol i unigolion er mwyn lleihau cynnydd mewn angen critigol. Oherwydd y diffyg arweiniad, fel y cyfeiriwyd ato yng nghyflwyniad Ann James a Luke Clements i'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ac mewn tystiolaeth gan yr Athro Luke Clements a'r Athro Fiona Verity a gafodd ei glywed ar y cyd gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus a'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynghylch cyflwr gofal cymdeithasol yng Nghymru, a'r diffyg dealltwriaeth ymhlith comisiynwyr o'r hyn y dylai gael ei ddarparu, mae methiant ymhlith awdurdodau lleol i adrodd ar ganlyniadau llesiant oedolion a phlant â nam ar eu golwg. Felly, pa systemau sydd ar waith i sicrhau bod canlyniadau llesiant Llywodraeth Cymru yn cael eu hadrodd ar gyfer pobl sydd wedi colli eu golwg? Pa wersi sy'n cael eu dysgu a pha welliannau sy'n cael eu gwneud neu eu cynllunio?
Well, Llywydd, I’d have to familiarise myself with the particular evidence to which the Member has referred, but he is right, of course, to say that the Social Services and Well-being (Wales) Act places these duties on local authorities. And preparing for this afternoon, I read again the debate that was held here on 15 February on improvements to rehabilitation and habilitation services for people with sight loss in Wales, and there's no doubt at all in that debate that the Senedd agreed that local authorities have to do more to live up to the responsibilities that that Act places on their shoulders. I'm not sure, myself—. As I say, I'll read the evidence, but I'm not sure myself that it is lack of understanding or lack of guidance that lies at the root of the gaps in services that are undoubtedly there and that that debate rehearsed. The Welsh Government is playing our part. We sponsored and paid for the report from the Wales Council of the Blind on future workforce needs in this sector. That is being taken forward through regional partnership boards. There are the optometry reforms that the Minister has embarked upon—the most radical optometry reforms anywhere in the United Kingdom. That will undoubtedly improve services at that community level, while local authorities continue to be held to account for the discharge of responsibilities that lie not with the Welsh Government but with them.
Wel, Llywydd, byddai'n rhaid i mi ymgyfarwyddo fy hun â'r dystiolaeth benodol y mae'r Aelod wedi cyfeirio ati, ond mae'n iawn, wrth gwrs, i ddweud bod Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) yn gosod y dyletswyddau hyn ar awdurdodau lleol. Ac wrth baratoi ar gyfer y prynhawn yma, darllenais eto'r ddadl a gafodd ei chynnal yma ar 15 Chwefror ar welliannau i wasanaethau adsefydlu a sefydlu i bobl sydd wedi colli eu golwg yng Nghymru, ac nid oes amheuaeth o gwbl yn y ddadl honno fod y Senedd wedi cytuno bod yn rhaid i awdurdodau lleol wneud mwy i gyflawni'r cyfrifoldebau y mae'r Ddeddf honno'n eu gosod ar eu hysgwyddau. Dydw i ddim yn siŵr, fy hun—. Fel yr wyf i'n ei ddweud, fe wnaf i ddarllen y dystiolaeth, ond dydw i ddim yn siŵr fy hun mai diffyg dealltwriaeth neu ddiffyg arweiniad sydd wrth wraidd y bylchau mewn gwasanaethau sydd yn bendant yno a bod y ddadl honno wedi'u gwyntyllu. Mae Llywodraeth Cymru yn chwarae ein rhan ni. Gwnaethon ni noddi a thalu am yr adroddiad gan Cyngor Cymru i'r Deillion ar anghenion gweithlu'r dyfodol yn y sector hwn. Mae hynny'n cael ei weithredu drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol. Mae'r diwygiadau optometreg y mae'r Gweinidog wedi cychwyn arnyn nhw—y diwygiadau optometreg mwyaf radical unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Bydd hynny, yn sicr, yn gwella gwasanaethau ar y lefel gymunedol honno, wrth i awdurdodau lleol barhau i gael eu dwyn i gyfrif am gyflawni cyfrifoldebau nad ydyn nhw'n rai i Lywodraeth Cymru ond iddyn nhw.
Yn olaf, cwestiwn 8, Altaf Hussain.
Finally, question 8, Altaf Hussain.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau cydraddoldeb mynediad at ddarpariaeth gofal iechyd? OQ59741
8. What steps is the Welsh Government taking to ensure equality of access to healthcare provision? OQ59741
I thank the Member for that question, Llywydd. The Welsh Government works directly alongside those with lived experience of health inequalities to improve access to healthcare provision. That work is embedded, for example, in the 'Anti-racist Wales Action Plan' and in the advice of the disability rights taskforce.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n uniongyrchol ochr yn ochr â'r rhai sydd â phrofiad bywyd o anghydraddoldebau iechyd i wella mynediad at ddarpariaeth gofal iechyd. Mae'r gwaith hwnnw wedi'i wreiddio, er enghraifft, yn 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', ac yng nghyngor y tasglu hawliau anabledd.
Thank you for response, First Minister, but the truth is that we are failing in our equality duties when it comes to healthcare. In the past week, we have had a report from the cross-party group on cancer, backed up by evidence from Cancer Research UK and Tenovus, which highlights the experience of the black, Asian and minority ethnic community in accessing care. Ethnicity data is not included in cancer stats, leading to assumptions being made about how patients will respond, despite there being clear differences in how certain cancers affect different racial groups. We also had the report from Healthcare Inspectorate Wales, showing clear evidence of black, Asian and minority ethnic women being treated differently at the University Hospital of Wales. First Minister, it simply is not good enough. When can Wales's BAME community expect to get equality in healthcare?
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog, ond y gwir amdani yw ein bod ni'n methu yn ein dyletswyddau cydraddoldeb o ran gofal iechyd. Yn ystod yr wythnos ddiwethaf, rydyn ni wedi cael adroddiad gan y grŵp trawsbleidiol ar ganser, wedi'i ategu gan dystiolaeth gan Cancer Research UK a Tenovus, sy'n tynnu sylw at brofiad y gymuned ddu, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig wrth gael mynediad at ofal. Nid yw data ethnigrwydd wedi'i gynnwys mewn ystadegau canser, gan arwain at dybiaethau ynghylch sut y bydd cleifion yn ymateb, er bod gwahaniaethau clir o ran sut mae rhai mathau o ganser yn effeithio ar wahanol grwpiau hil. Cawsom hefyd yr adroddiad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, yn dangos tystiolaeth glir bod menywod du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn cael eu trin yn wahanol yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Prif Weinidog, nid yw'n ddigon da. Pryd all cymuned BAME Cymru ddisgwyl cael cydraddoldeb mewn gofal iechyd?
I thank Altaf Hussain for those very important points. I want to assure him that the Welsh Government takes those points very seriously indeed. I thought the report on maternity services in Cardiff was a genuinely distressing report, and I'm sure it will have been distressing for many of those people who work in that service, who don't come into work in the morning looking not to provide a service that is genuinely available to every woman who uses it.
The 'Anti-racist Wales Action Plan' has a whole section in it devoted to healthcare, and that is because, as I said, the plan was produced by people who reported their own experiences of using that service, and of working in it as well. There is a challenge for the health service undoubtedly in making sure both that the talents of people from BAME communities who work in the service are properly recognised, people are able to make the career progression that their abilities deserve, but also that the health service, in those thousands and thousands of contacts that it makes with the public every day, is attuned to the notion that treating everybody the same is not the same as tackling inequality. You have to be able to recognise the particular needs of different groups and respond to them in a way that shows that you recognise those particular needs, and that the service is geared up to dealing with them. That's not a journey that is over by any means, but I don't think for a minute that it is a journey to which the health service, and the people who work in it, are not committed. The reports of the health inspectorate, the actions set out in the 'Anti-racist Wales Action Plan', I think, help us down that journey, and it's very good to have those points raised on the Senedd floor this afternoon.
Diolch i Altaf Hussain am y pwyntiau pwysig iawn hynny. Rwyf i eisiau ei sicrhau ef bod Llywodraeth Cymru wir yn cymryd y pwyntiau hynny o ddifrif. Roeddwn i'n meddwl bod yr adroddiad ar wasanaethau mamolaeth yng Nghaerdydd yn adroddiad gwirioneddol ofidus, ac rwy'n siŵr y bydd wedi bod yn ofidus i lawer o'r bobl hynny sy'n gweithio yn y gwasanaeth hwnnw, nad ydyn nhw'n dod i mewn i'r gwaith yn y bore yn ceisio peidio â darparu gwasanaeth sydd wir ar gael i bob menyw sy'n ei ddefnyddio.
Mae gan 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' adran gyfan ynddo wedi'i neilltuo ar gyfer gofal iechyd, a hynny oherwydd, fel y dywedais i, y cafodd y cynllun ei gynhyrchu gan bobl a adroddodd eu profiadau eu hunain o ddefnyddio'r gwasanaeth hwnnw, ac o weithio ynddo hefyd. Yn sicr, mae hon yn her i'r gwasanaeth iechyd, o ran sicrhau bod talentau pobl o gymunedau BAME sy'n gweithio yn y gwasanaeth yn cael eu cydnabod yn gywir, mae pobl yn gallu gwneud y cynnydd yn eu gyrfaoedd y mae eu galluoedd yn ei haeddu, ond hefyd bod y gwasanaeth iechyd, yn y miloedd ar filoedd o gysylltiadau hynny y mae'n eu gwneud â'r cyhoedd bob dydd, yn cyd-fynd â'r syniad nad yw trin pawb yr un fath ag ymdrin ag anghydraddoldeb. Mae'n rhaid i chi allu cydnabod anghenion penodol grwpiau gwahanol ac ymateb iddyn nhw mewn ffordd sy'n dangos eich bod yn cydnabod yr anghenion penodol hynny, a bod y gwasanaeth yn barod i ymdrin â nhw. Nid yw honno'n daith sydd wedi dod i ben o bell ffordd, ac nid ydw i'n credu am eiliad ei bod hi'n daith nad yw'r gwasanaeth iechyd, na'r bobl sy'n gweithio ynddi, wedi ymrwymo iddi. Rwy'n credu bod adroddiadau'r arolygiaeth iechyd, y camau sydd wedi'u nodi yn 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', yn ein helpu ni ar y daith honno, ac mae'n dda iawn cael y pwyntiau hynny wedi'u codi ar lawr y Senedd y prynhawn yma.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad busnes gan y Trefnydd. Lesley Griffiths.
The next item will be the business statement from the Trefnydd. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business. The statement on the Government response to the 'Developing the UK Emissions Trading Scheme' consultation has been postponed, and immediately before the Stage 4 debate on the Agriculture (Wales) Bill, I will make a statement under Standing Order 26.67 relating to His Majesty's consent for the Bill. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r datganiad ar ymateb y Llywodraeth i'r ymgynghoriad 'Datblygu Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU' wedi'i ohirio, ac yn union cyn y ddadl Cyfnod 4 ar y Bil Amaethyddiaeth (Cymru), byddaf i'n gwneud datganiad o dan Reol Sefydlog 26.67 yn ymwneud â chaniatâd Ei Fawrhydi ar gyfer y Bil. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, today, there's been yet another dangerous accident on the A494 trunk road in my own constituency, on the Lôn Fawr and Corwen road junction. There was a scheme that was planned to improve the safety of that junction, but, regrettably, the Welsh Government scrapped the scheme as part of its roads review earlier this year. The person involved in the accident was taken in an air ambulance to hospital; I don't know what the situation is in terms of that individual's health, but I'm sure all of us would want them to recover very, very quickly.
Clearly, this is a junction that continues to be dangerous, that continues to require some investment from the Welsh Government, and I'd like an urgent statement from the Deputy Minister with responsibility for the trunk road network to make sure that this work is done as a matter of urgency, given that we've had yet another accident on this road.
Trefnydd, heddiw, mae damwain beryglus arall eto wedi bod ar gefnffordd yr A494 yn fy etholaeth i fy hun, ar gyffordd y Lôn Fawr a ffordd Corwen. Roedd cynllun a oedd wedi'i gynllunio i wella diogelwch y gyffordd honno, ond, yn anffodus, gwnaeth Llywodraeth Cymru ddileu'r cynllun fel rhan o'i hadolygiad ffyrdd yn gynharach eleni. Cafodd y person oedd yn rhan o'r ddamwain ei gludo mewn ambiwlans awyr i'r ysbyty; dydw i ddim yn gwybod beth yw'r sefyllfa o ran iechyd yr unigolyn hwnnw, ond rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom eisiau iddyn nhw wella'n gyflym, iawn, iawn.
Yn amlwg, mae hon yn gyffordd sy'n parhau i fod yn beryglus, ac mae angen rhywfaint o fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru arni o hyd, a hoffwn i gael datganiad brys gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y rhwydwaith cefnffyrdd i sicrhau bod y gwaith hwn yn cael ei wneud ar frys, o ystyried ein bod ni wedi cael damwain arall eto ar y ffordd hon.
Thank you, and, yes, we'd all certainly send our very best wishes to the individual concerned. The Deputy Minister for Climate Change is looking at safety measures on the road that you referred to, and I'm sure, at the most appropriate time, will come forward with a further announcement.
Diolch yn fawr, ac ie, rydyn ni i gyd yn anfon ein dymuniadau gorau at yr unigolyn dan sylw. Mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ystyried mesurau diogelwch ar y ffordd y gwnaethoch chi gyfeirio ati hi, ac rwy'n siŵr, ar yr adeg fwyaf priodol, y bydd ef yn cyflwyno cyhoeddiad arall.
Trefnydd, eisiau dilyn ydw i o gwestiwn Altaf Hussain i'r Prif Weinidog rŵan, ac, yn benodol, o ran adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Mae nifer o bobl wedi cysylltu â mi yn eithriadol o bryderus o weld yr adroddiad hwnnw, nifer ohonyn nhw yn ferched beichiog, neu yn bartneriaid iddyn nhw, sydd yn pryderu o weld yr adroddiadau hyn.
Felly, eisiau gofyn am ddatganiad oeddwn i gan y Gweinidog iechyd er mwyn rhoi sicrwydd o ran y gwasanaeth hwnnw, a sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cydweithio'n agos â'r bwrdd iechyd i sicrhau bod pawb, beth bynnag fo'u cefndir, yn derbyn y gofal maen nhw ei angen ar adeg pan mi ydych chi'n teimlo yn wan iawn ac angen y gefnogaeth fwyaf.
Trefnydd, I want to follow on from the question from Altaf Hussain to the First Minister there, and specifically about the report by Healthcare Inspectorate Wales that was published last week. A number of people have contacted me who are very concerned in seeing that report, a number of them pregnant women, or their partners, who are very concerned to see these reports.
So, I wanted to ask for a statement by the health Minister in order to give them assurance in terms of that service, and to ensure that the Welsh Government is collaborating closely with the health board to ensure that everyone, whatever their background, has the care that they need at a time when you feel very weak and you need the greatest support.
Absolutely. And you will have heard the First Minister's response to Altaf Hussain when he raised this in First Minister's questions. And, obviously, as a Government, we are very aware of the publication of the HIW report into maternity services at the University Hospital for Wales, and we're very aware of the concern that we know this will cause people who are currently accessing the service. The health board have responded appropriately to the recommendations. They are seeking to reassure people about the progress and the safety of the service, and we very much welcomed the health board's appointment of a director of midwifery, who will provide that strategic leadership, to build on the improvements that have been made since the inspections.
Yn hollol. A byddwch chi wedi clywed ymateb y Prif Weinidog i Altaf Hussain pan gododd ef hyn yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Ac, yn amlwg, fel Llywodraeth, rydyn ni'n ymwybodol iawn o gyhoeddiad adroddiad AGIC ar wasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Athrofaol Cymru, ac rydyn ni'n ymwybodol iawn o'r pryder yr ydyn ni'n gwybod y bydd hyn yn ei achosi i bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth ar hyn o bryd. Mae'r bwrdd iechyd wedi ymateb yn briodol i'r argymhellion. Maent yn ceisio tawelu meddyliau pobl am gynnydd a diogelwch y gwasanaeth, ac rydyn ni'n croesawu'n fawr benodiad cyfarwyddwr bydwreigiaeth gan y bwrdd iechyd, a fydd yn darparu'r arweinyddiaeth strategol honno, i ategu'r gwelliannau sydd wedi'u gwneud ers yr arolygiadau.
Could I ask for two statements, please? One would be good to have as an oral statement, the other as a written statement, possibly. The oral statement I'd like follows on from a visit I made last week to Maesteg fire station as part of national Public Service Day. I was delighted to spend time with the crew up there, but as we know, the crews across south Wales in particular, but also mid Wales as well—. South Wales Fire and Rescue Service attended, on one weekend, 70 deliberately-lit arson wildfires. They're a danger to, clearly, wildlife and the natural environment, but also to lives, as well as property. We are actually world leaders now in how we respond to those wildfires. We export our expertise elsewhere, and train other people in how to do it, but this shouldn't be happening. There's no shortage of good approaches with young people—the Reflect Project, the Phoenix Project, the Fire Cadets and more—which is really good, but this isn't only youngsters; we hear that adults are involved in the deliberate acts of arson as well. So, I'd welcome an opportunity to debate this here on the floor of the Senedd, with an oral statement or a debate.
The second item I'd like as a statement, particularly as we are in the middle here of Co-operative Fortnight, is a statement on employee ownership, as well as the wider work that Welsh Government is doing in the co-operative field. There was an excellent event the other day, led by Cwmpas, formerly known as the Wales Co-operative Centre, in which, indeed, we had opening remarks on video from the Minister, showing the progress that we've made. We had that ambition to double the number of organisations in the co-operative economy; we're well on target to do it. So, I guess we all say now, 'What more could we do, because look at this, Wales is setting the pace on this?' So, I'd welcome, in Co-operative Fortnight, a written update on what we are doing with the co-operative agenda, but particularly on the co-operative economy, and doubling the co-operative economy.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad os gwelwch yn dda? Byddai un yn dda i'w gael fel datganiad llafar, a'r llall fel datganiad ysgrifenedig, o bosibl. Mae'r datganiad llafar yr hoffwn i ei gael yn dilyn ymweliad y gwnes i’r wythnos diwethaf â gorsaf dân Maesteg fel rhan o Ddiwrnod y Gwasanaeth Cyhoeddus yn genedlaethol. Roeddwn i wrth fy modd yn treulio amser gyda'r criw i fyny yno, ond fel yr ydyn ni'n gwybod, mae'r criwiau ar draws y de yn arbennig, ond hefyd y canolbarth—. Ar un penwythnos, aeth Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru i 70 o danau gwyllt wedi'u cynnau'n fwriadol. Maen nhw'n berygl i fywyd gwyllt a'r amgylchedd naturiol, yn amlwg, ond hefyd i fywydau, yn ogystal ag eiddo. Rydyn ni nawr yn arwain y byd yn y ffordd yr ydyn ni'n ymateb i'r tanau gwyllt hynny. Rydyn ni'n allforio ein harbenigedd i fannau eraill, ac yn hyfforddi pobl eraill i wneud hynny, ond ni ddylai hyn fod yn digwydd. Nid oes prinder dulliau gweithredu da gyda phobl ifanc—y Prosiect Myfyrio, Prosiect Phoenix, y Cadetiaid Tân a mwy—sy'n dda iawn, ond nid pobl ifanc yn unig yw hyn; rydyn ni'n clywed bod oedolion yn cymryd rhan mewn achosion o gynnau tanau bwriadol hefyd. Felly, byddwn i'n croesawu cyfle i drafod hyn yma ar lawr y Senedd, gyda datganiad llafar neu ddadl.
Yr ail eitem yr hoffwn i ei gael fel datganiad, yn enwedig gan ein bod ni yng nghanol Pythefnos Cydweithredol, yw datganiad ar berchnogaeth gan weithwyr, yn ogystal â'r gwaith ehangach y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn y maes cydweithredol. Roedd digwyddiad ardderchog y diwrnod o'r blaen, dan arweiniad Cwmpas, Canolfan Cydweithredol Cymru gynt, lle, yn wir, cawsom ni sylwadau agoriadol ar fideo gan y Gweinidog, gan ddangos y cynnydd yr ydyn ni wedi'i wneud. Roedd gennym ni'r uchelgais honno i ddyblu nifer y sefydliadau yn yr economi gydweithredol; rydyn ni ar y trywydd iawn i wneud hynny. Felly, mae'n debyg ein bod ni i gyd yn dweud nawr, 'Beth arall y byddai modd i ni ei wneud, oherwydd edrychwch ar hyn, mae Cymru o flaen y gad ar hyn?' Felly, byddwn i'n croesawu, yn ystod y Pythefnos Cydweithredol, yr wybodaeth ddiweddaraf yn ysgrifenedig ar yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud gyda'r agenda gydweithredol, ond yn enwedig ar yr economi gydweithredol, a dyblu'r economi gydweithredol.
Thank you. I'm very happy to join you in paying tribute to the skill and bravery of our firefighters right across Wales, particularly in tackling the catastrophe of wildfires. As you say, we do lead the world, really, in relation to this, and we have worked with all our fire and rescue services to bring forward projects. You mentioned the Phoenix Project, which I've seen myself in action—it's very, very powerful. But also, we've invested heavily with South Wales Fire and Rescue Service in specialist skills and equipment for that specific task, and we've been very happy to support them in that way. We've provided extra funding to purchase off-road firefighting vehicles, for instance, and some lightweight personal protective equipment. But, unfortunately, whilst the incidents of wildfires across the piece have reduced significantly—back in 2010-11, it was over 7,000 fires, involving grassland, woodland and crops; the year before last, it was 2,500—as you say, over recent months, we have seen, unfortunately, an increase in the number of them. Some of them are started deliberately, some of them are as a result, probably, of climate change threat—the effect that weather patterns have on our vegetation growth, for instance.
In relation to your second point—and it's good to be reminded that we're in the middle of Co-operative Fortnight—I'm sure the Minister for Economy would be very happy to bring forward a written statement. As you said, we've got a lot to celebrate, I think, in this area; we now have 64 employee-owned businesses located across Wales, and this is something the Minister has been bringing forward. And we have a further three new employee-owned businesses at the legal stage of the transition process, which is coming forward in our programme for government commitment to double the number of employee-owned businesses in Wales by 2026.
Diolch. Rwy'n hapus iawn i ymuno â chi i dalu teyrnged i sgil a dewrder ein diffoddwyr tân ledled Cymru, yn enwedig wrth ymdrin â thrychinebau tanau gwyllt. Fel y dywedwch chi, rydyn ni'n arwain y byd, mewn gwirionedd, o ran hyn, ac rydyn ni wedi gweithio gyda'n holl wasanaethau tân ac achub i gyflwyno prosiectau. Roeddech chi'n sôn am Brosiect Phoenix, ac rwyf i wedi ei weld ar waith fy hun—mae'n hynod bwerus. Ond hefyd, rydyn ni wedi buddsoddi'n helaeth gyda Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru mewn sgiliau ac offer arbenigol ar gyfer y dasg benodol honno, ac rydyn ni wedi bod yn hapus iawn i'w cefnogi nhw yn y ffordd honno. Rydyn ni wedi darparu cyllid ychwanegol i brynu cerbydau diffodd tân oddi ar y ffordd, er enghraifft, a pheth offer amddiffynnol personol ysgafn. Ond, yn anffodus, er bod yr achosion o danau gwyllt drwyddi draw wedi lleihau'n sylweddol—nôl yn 2010-11, roedd dros 7,000 o danau, yn cynnwys glaswelltir, coetir a chnydau; y flwyddyn cyn y llynedd, roedd hi'n 2,500—fel y dywedwch chi, yn ystod y misoedd diwethaf, rydyn ni wedi gweld, yn anffodus, gynnydd yn nifer y rhain. Mae rhai ohonyn nhw'n cael eu dechrau'n fwriadol, ac mae rhai ohonyn nhw o ganlyniad, mae'n debyg, i fygythiad newid hinsawdd—yr effaith mae patrymau tywydd yn ei gael ar ein llystyfiant, er enghraifft.
O ran eich ail bwynt—ac mae'n dda cael ein hatgoffa ein bod ni yng nghanol y Pythefnos Cydweithredol—rwy'n siŵr y byddai Gweinidog yr Economi yn hapus iawn i gyflwyno datganiad ysgrifenedig. Fel y gwnaethoch chi ddweud, mae gennym ni lawer i'w ddathlu, rwy'n credu, yn y maes hwn; nawr mae gennym ni 64 o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr ledled Cymru, ac mae hyn yn rhywbeth y mae'r Gweinidog wedi bod yn ei gyflwyno. Ac mae gennym ni dri busnes newydd sy'n eiddo i weithwyr ar gam cyfreithiol y broses bontio, sy'n gwneud cynnydd yn ein hymrwymiad rhaglen lywodraethu i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i weithwyr yng Nghymru erbyn 2026.
I stand to request a statement from the Deputy Minister for Climate Change on Transport for Wales. Last Thursday, those who follow me on Twitter were treated to another episode of Janet's travel journal. Now, despite Harry Styles having graced the capital the night before, TfW thought it fit to have only two carriages on the lunch time train from Cardiff back to Holyhead. People were squashed in literally like sardines; it was unbearable. There were children crying, there were toilets you couldn't even access, and to say the temperature was—. Oh, it was just extremely high. I felt exhausted an hour into the journey, and you're on that train for about four hours. It simply isn't good enough.
Now, I understand that there was some comment made by the Deputy Minister—or it may even be TfW themselves—that the seven 175s that have been taken out of service because of fire safety issues were due to be put back yesterday. Could we have some confirmation as to whether that's happened? I have to say that my journey down yesterday was fine, but the last three weeks, it has been horrendous, and it is just unacceptable. I have got video that is really shocking, and I actually sent it to the Deputy Minister. You would not be allowed to allow cattle or livestock to travel in the kinds of temperatures that you're expecting the people of Wales, and indeed visitors to Wales—. There was a concert; everybody knows all the hotels were booked out on this particular evening. There should have been capacity on the trains, and I hold this Welsh Government responsible. The pull cord had to be activated, because someone was feeling really poorly. This is not a satisfactory rail service and, quite frankly, Deputy Minister, I think you, at some stage, ought to consider your position, because it is no better week after week, after week, after week. You can smile.
Rwy'n sefyll i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar Trafnidiaeth Cymru. Ddydd Iau diwethaf, cafodd y rhai sy'n fy nilyn i ar Twitter eu trin i bennod arall o dyddiadur teithio Janet. Nawr, er bod Harry Styles wedi bod yn y brifddinas y noson gynt, roedd Trafnidiaeth Cymru yn meddwl ei bod yn addas bod â dim ond dau gerbyd ar y trên amser cinio o Gaerdydd yn ôl i Gaergybi. Cafodd pobl eu gwasgu at ei gilydd yn llythrennol fel sardîns; roedd hi'n annioddefol. Roedd plant yn crio, roedd yna doiledau nad oeddech chi'n gallu'u cyrraedd hyd yn oed, ac i ddweud bod y tymheredd—. O, roedd hi yn eithriadol o boeth. Roeddwn i'n teimlo'n flinedig awr i mewn i'r daith, ac rydych chi ar y trên hwnnw am ryw bedair awr. Dydy hyn wir ddim digon da.
Nawr, rwy'n deall bod rhyw sylw wedi'i wneud gan y Dirprwy Weinidog—neu efallai Trafnidiaeth Cymru eu hunain hyd yn oed—fod y saith trên 175 sydd wedi'u tynnu o wasanaeth oherwydd materion diogelwch tân i fod i gael eu rhoi yn ôl ddoe. A gawn ni rywfaint o gadarnhad ynghylch a yw hyn wedi digwydd? Mae'n rhaid i mi ddweud bod fy nhaith i lawr ddoe wedi bod yn iawn, ond mae'r tair wythnos ddiwethaf wedi bod yn erchyll, ac mae hi wir yn annerbyniol. Mae gennyf i fideo sy'n frawychus iawn, ac a dweud y gwir, fe wnes i ei anfon at y Dirprwy Weinidog. Ni fyddech chi'n cael caniatáu i wartheg na da byw deithio yn y mathau o dymheredd yr ydych chi'n disgwyl i bobl Cymru deithio ynddyn nhw, ac yn wir ymwelwyr â Chymru—. Roedd yna gyngerdd; roedd pawb yn gwybod bod yr holl westai yn llawn ar y noson arbennig hon. Dylai fod lle wedi bod ar y trenau, ac rwy'n dal y Llywodraeth Cymru hon yn gyfrifol. Roedd rhaid defnyddio'r cordyn tynnu, oherwydd bod rhywun yn teimlo'n wael iawn. Nid yw hwn yn wasanaeth trên boddhaol ac, a dweud y gwir, Dirprwy Weinidog, rwy'n credu y dylech chi, ar ryw adeg, ystyried eich sefyllfa, oherwydd nid yw'n gwella wythnos ar ôl wythnos, ar ôl wythnos, ar ôl wythnos. Gallwch chi wenu.
No, no, I think that's enough now. I think I was extremely generous in allowing you to go on after you'd folded your piece of paper away. I'll ask the business Minister, the Trefnydd, to respond to you.
Na, na, rwy'n credu bod hynny'n ddigon nawr. Rwy'n credu y bûm yn hynod hael wrth ganiatáu i chi fynd ymlaen ar ôl i chi blygu'ch darn o bapur a'i roi heibio. Gofynnaf i'r Gweinidog busnes, y Trefnydd, ymateb i chi.
Thank you. Well, I don't think that's a matter for you. But what I can assure you—. In fact, yesterday, I only saw you from a distance, but you were clearly meeting the chief executive of Transport for Wales and other officials. The Deputy Minister has been very, very honest, I think, about the challenges facing the railway here in Wales, and he is working very closely with Transport for Wales. Like you, I travel every week on the train between north and south Wales, and of course we want to see improvements. And, again, I took the opportunity, actually, yesterday, to have a chat with the chief executive, because I don't hold back if there are issues; I tell him just exactly what it's like. But you know the challenges that we're facing with the lack of investment from the UK Government, but please be assured that the Deputy Minister is working very hard with Transport for Wales and he has vowed that things will improve on the public transport system.
Diolch. Nid wyf i'n credu bod hynny'n fater i chi. Ond yr hyn y gallaf i eich sicrhau—. Mewn gwirionedd, ddoe, dim ond o bellter y gwelais i chi, ond roeddech chi'n amlwg yn cwrdd â phrif weithredwr Trafnidiaeth Cymru a swyddogion eraill. Mae'r Dirprwy Weinidog wedi bod yn onest iawn, rwy'n credu, am yr heriau sy'n wynebu'r rheilffordd yma yng Nghymru, ac mae'n gweithio'n agos iawn gyda Trafnidiaeth Cymru. Fel chi, rwy'n teithio bob wythnos ar y trên rhwng y gogledd a'r de, ac wrth gwrs rydyn ni eisiau gweld gwelliannau. Ac, unwaith eto, cymerais i'r cyfle, ddoe, mewn gwirionedd, i gael sgwrs gyda'r prif weithredwr, oherwydd dydw i ddim yn dal nôl os oes problemau; rwy'n dweud wrtho yn union sut beth ydyw. Ond rydych chi'n gwybod yr heriau yr ydyn ni'n eu hwynebu o ran diffyg buddsoddiad gan Lywodraeth y DU, ond byddwch yn dawel eich meddwl bod y Dirprwy Weinidog yn gweithio'n galed iawn gyda Trafnidiaeth Cymru ac mae ef wedi addo y bydd pethau'n gwella ar y system drafnidiaeth gyhoeddus.
Trefnydd, can we have a statement on planning policy, please? Six thousand homes will be built in the north of Cardiff without proper consideration as to how to deal with sewage generated from the homes. Permission has now been granted for a sewage pumping station to be built on Hailey Park, a park gifted to the people of Cardiff, with the loss of parkland and also concerns regarding flooding. A local Scouts group recently has been testing phosphates in the Taff by Hailey Park and they've seen that levels have increased, demonstrating why we need improved sewerage infrastructure and to treat it, not simply to move it from one part of the city to the next.
This week, a community group called Llandaff North Residents Association, after raising over £40,000 of their own money, will bring a judicial review of Cardiff Council's planning decision regarding the sewage plant at Hailey Park. Whilst I appreciate that you cannot comment on this judicial review, how can communities, such as the Llandaff North community and communities across Wales, be more involved within the planning process without having to resort to costly and time-consuming legal battles? Diolch yn fawr.
Trefnydd, gawn ni ddatganiad ar bolisi cynllunio, os gwelwch yn dda? Bydd 6,000 o gartrefi yn cael eu hadeiladu yng ngogledd Caerdydd heb ystyried yn iawn sut i ymdrin â charthffosiaeth a fydd yn cael ei chynhyrchu o'r cartrefi. Mae caniatâd nawr wedi'i roi i adeiladu gorsaf bwmpio carthion ar Barc Hailey, parc a oedd yn rhodd i bobl Caerdydd, gan golli parcdir a phryderon hefyd ynghylch llifogydd. Mae grŵp lleol o'r Sgowtiaid wedi bod yn profi ffosffadau yn y Taf ger Parc Hailey yn ddiweddar ac maen nhw wedi gweld bod lefelau wedi cynyddu, gan ddangos pam mae angen gwell seilwaith carthffosiaeth arnom ni ac i'w drin, nid dim ond i'w symud o un rhan o'r ddinas i'r nesaf.
Yr wythnos hon, bydd grŵp cymunedol o'r enw Cymdeithas Trigolion Ystum Taf, ar ôl codi dros £40,000 o'u harian eu hunain, yn dod ag adolygiad barnwrol o benderfyniad cynllunio Cyngor Caerdydd ynghylch y safle trin carthion ym Mharc Hailey. Er fy mod i'n gwerthfawrogi na allwch chi wneud sylwadau ar yr adolygiad barnwrol hwn, sut y gall cymunedau, fel cymuned Ystum Taf a chymunedau ledled Cymru, gymryd mwy o ran yn y broses gynllunio heb orfod troi at frwydrau cyfreithiol costus sy'n cymryd llawer o amser? Diolch yn fawr.
Well, the last point you raise is very important, and certainly 'Planning Policy Wales', as it stands, I think, does certainly enable members of the public to engage in the way that I think we would all want to see. Planning policy is regularly updated. The Minister brings forward a written statement, certainly, every time that happens. The issue that you want a statement on really is a matter for Cardiff Council.
Wel, mae'r pwynt olaf yr ydych yn ei godi yn bwysig iawn, ac yn sicr mae 'Polisi Cynllunio Cymru', fel y mae, rwy'n credu, yn sicr yn galluogi aelodau'r cyhoedd i gymryd rhan yn y ffordd rwy'n credu y bydden ni i gyd eisiau'i gweld. Mae polisi cynllunio yn cael ei ddiwygio'n rheolaidd. Mae'r Gweinidog yn cyflwyno datganiad ysgrifenedig, yn sicr, bob tro y bydd hynny'n digwydd. Mater i Gyngor Caerdydd yw'r mater yr ydych chi eisiau gael datganiad arno mewn gwirionedd.
Finally, Natasha Asghar.
Yn olaf, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Minister, can I please request an update from the Deputy Minister for Climate Change about the reliability and current performances of buses? The reason why I'm asking is because there's been an influx of complaints from residents living in Ynysddu, Wattsville and surrounding villages, all of whom use the 56, 55 and R2 Stagecoach buses to be specific. The problem they're having is that buses are not turning up on time and, in many cases, simply aren't turning up at all. Passengers are being left stranded at bus stops and, in some instances, are having to walk substantial distances due to the buses dropping them off at the wrong location. This really isn't acceptable and is causing huge disruption for people living in those areas. The situation is so bad that one resident has to now book taxis when they need to go to an important appointment, because they cannot rely on this inadequate service. I'd like to know what conversations the Deputy Minister has had with Stagecoach about what is causing these issues and how they can be addressed going forward. It would be much appreciated if the Deputy Minister could update the Senedd as soon as possible. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gweinidog, a gaf i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd am ddibynadwyedd a pherfformiadau presennol bysiau? Fy rheswm dros ofyn yw oherwydd bod llu o gwynion wedi dod gan drigolion sy'n byw yn Ynysddu, Wattsville a'r pentrefi cyfagos, pob un ohonyn nhw'n defnyddio bysiau 56, 55 ac R2 Stagecoach i fod yn benodol. Y broblem maen nhw'n ei chael yw nad yw bysiau'n ymddangos ar amser ac, mewn llawer o achosion, nid ydyn nhw'n ymddangos o gwbl. Mae teithwyr yn cael eu gadael mewn safleoedd bysiau ac, mewn rhai achosion, maen nhw'n gorfod cerdded yn bell iawn oherwydd bod y bysiau'n eu gollwng yn y lleoliad anghywir. Nid yw hyn yn dderbyniol mewn gwirionedd ac mae'n achosi aflonyddwch enfawr i bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny. Mae'r sefyllfa mor wael fel bod rhaid i un preswylydd archebu tacsis nawr pan fydd angen iddo fynd i apwyntiad pwysig, oherwydd ni all ddibynnu ar y gwasanaeth annigonol hwn. Hoffwn i wybod pa sgyrsiau y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'u cael gyda Stagecoach ynghylch beth sy'n achosi'r materion hyn a sut y mae modd ymdrin â nhw yn y dyfodol. Byddai i'w groesawu'n fawr pe gallai'r Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd cyn gynted â phosibl. Diolch.
Thank you. Well, you clearly refer to a very local issue, and obviously the Deputy Minister does have discussions with bus operators, but, again, it's important that local authorities work with those bus operators, and I don't think an oral statement is required.
Diolch. Wel, rydych chi'n cyfeirio'n glir at fater lleol iawn, ac yn amlwg mae'r Dirprwy Weinidog yn cael trafodaethau gyda gweithredwyr bysiau, ond, unwaith eto, mae'n bwysig bod awdurdodau lleol yn gweithio gyda'r gweithredwyr bysiau hynny, ac nid wyf yn credu bod angen datganiad llafar.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen ddeddfwriaethol, ac felly, y Prif Weinidog.
The next item will be a statement by the First Minister on the legislative programme, and I call on the First Minister.
Llywydd, diolch yn fawr. Yn y datganiad blynyddol heddiw, byddaf yn trafod trydedd flwyddyn ein rhaglen ddeddfwriaethol uchelgeisiol. Erbyn yr adeg hon o’r tymor, rwy'n gwybod bod y Senedd wedi arfer delio â baich gwaith deddfwriaethol trwm iawn, a bod hynny’n wir ers blwyddyn bellach.
Cafodd y Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) Gydsyniad Brenhinol ar 24 Mai, ar ôl cael ei gyflwyno ym mlwyddyn gyntaf ein rhaglen ddeddfwriaethol.
Roedd cymryd camau ar y newid yn yr hinsawdd yn ganolog i ail flwyddyn ein rhaglen ddeddfwriaethol. Cafodd y Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) ei basio'n gyflym, diolch i ymdrechion yr Aelodau ar bob ochr o'r Siambr. Cafodd y Bil Gydsyniad Brenhinol ddechrau'r mis hwn. Rydyn ni wedi cyflwyno Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau), a bydd y Senedd yn ystyried ei egwyddorion cyffredinol yn yr hydref.
Bydd rhai materion deddfwriaethol cymhleth yn para am dymor cyfan y Senedd hon. Heddiw, byddwn ni'n pleidleisio ar gyfnod terfynol y Bil Amaethyddiaeth (Cymru). Dyma'r cam cyntaf yn ein rhaglen diwygio amaethyddiaeth.
Cafodd y Bil Seilwaith (Cymru) ei gyflwyno yn gynharach y mis hwn. Hwn yw'r Bil olaf yn ail flwyddyn ein rhaglen ddeddfwriaethol. Bydd yn gwneud y broses ar gyfer cydsynio i wahanol fathau o brosiectau seilwaith mawr yn symlach. Bydd hefyd yn rhoi rhagor o sicrwydd i gymunedau a datblygwyr.
Rwy'n diolch i'r Aelodau am gytuno i gyflymu Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru). Heb y Bil hwnnw, byddai'r syniad o chwarae teg rhwng Cymru a Lloegr o ran caffael ar gyfer gwasanaethau’r NHS yn dod i ben.
Yn ystod yr ail flwyddyn hon, roedd y Senedd hefyd wedi dod ynghyd i gefnogi'r Bil cydgrynhoi cyntaf i Gymru, sef Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), sy'n dod â deddfau sy'n ymwneud â'r amgylchedd hanesyddol at ei gilydd.
Mae rhaglen bwysig o is-ddeddfwriaeth yn cyd-fynd â'n rhaglen ddeddfwriaethol ac yn ei hategu. Mae’n cynnwys offerynnau statudol i weithredu Deddfau pwysig a gafodd eu pasio gan y Senedd, gan gynnwys y Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, y Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 a'r Ddeddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022. Mae'r rhaglen hefyd yn cynnwys is-ddeddfwriaeth i roi Deddfau Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar waith, gan gynnwys mwy nag 20 o gynigion ar gyfer Biliau'r Deyrnas Unedig yn Araith olaf y Frenhines. Roedd pob un ohonyn nhw yn cynnwys darpariaethau'n ymwneud â meysydd datganoledig, a rhaid craffu ar bob un ohonyn nhw’n iawn.
Llywydd, thank you very much. In this annual statement today, I will set out the third year of our ambitious legislative programme. By this point in the term, I know that the Senedd is used to dealing with a significant legislative workload, as has very much been the case in the last twelve months.
The Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill received Royal Assent on 24 May, after being introduced in the first year of our legislative programme.
Action on climate change was central to the second year of our legislative programme. The Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill was passed rapidly thanks to efforts of Members on all sides of the Chamber. The Bill received Royal Assent at the start of this month. We have introduced the Environment (Air Quality and Soundscapes) Bill, and the Senedd will consider its general principles in the autumn.
Some complex legislative matters will span the whole of this Senedd term. Today, we will be voting on the final stage of the Agriculture (Wales) Bill. This is the first phase of our programme of agricultural reform.
The Infrastructure (Wales) Bill was introduced earlier this month. This is the final Bill of the second year of our legislative programme. It will simplify the consenting process for specified types of major infrastructure projects. It will also provide more certainty for communities and developers alike.
I'm grateful to Members for agreeing to fast-track the Health Service Procurement (Wales) Bill. Without that Bill, the idea of a level playing field between England and Wales in terms of procurement for NHS services would have come to an end.
During this second year, the Senedd also unanimously supported the first ever Welsh consolidation Bill, namely the Historic Environment (Wales) Bill, which brings together legislation relating to the historic environment.
A significant programme of subordinate legislation sits alongside and underpins our legislative programme. This includes statutory instruments to implement major Acts passed by the Senedd, including legislation to implement the Renting Homes (Wales) Act 2016, Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 and Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022. The programme also includes subordinate legislation to implement UK Government Acts, including more than 20 proposals for UK Bills in the final Queen’s Speech. All of these contained provisions relating to devolved areas, and they must all be properly scrutinised.
Llywydd, I now turn to those Bills this Government will introduce in the third year of the legislative programme. There is a strong theme of reform running through the Bills we intend to bring forward as we use the law to make positive changes for people in Wales.
The scientific advice about climate change is as clear as it is stark. Climate change is no longer something for the future; it is happening now and it is happening here. If we are to pass on the Wales we love to our children and grandchildren, we must make changes to the way we live now. Transport accounts for nearly 15 per cent of our carbon emissions. We currently have a bus system that puts profit before people. We will bring forward a bus Bill to reform the failed system of deregulation to enable all levels of government to work together to design the network of bus services our communities need.
In this third year, we will also reform laws around coal tip safety and spoil tips more generally, giving communities living in the shadows of these disused tips greater security. Our disused tips safety Bill will draw on the Law Commission's landmark report and responses to our own White Paper to establish a new supervisory authority and management regime for tip safety in Wales. As anticipated by the Law Commission, the regime will apply both to coal and non-coal tips. Designing a proportionate regime that meets this broader lens is complex, and we're determined to get it right, because our proposals will establish a world-first regime for managing disused tips in the era of climate change.
Llywydd, rwy'n troi nawr at y Biliau hynny y bydd y Llywodraeth hon yn eu cyflwyno yn nhrydedd flwyddyn y rhaglen ddeddfwriaethol. Mae thema gref o ddiwygiad yn rhuddin i'r Biliau yr ydym ni'n bwriadu eu cyflwyno wrth i ni ddefnyddio'r gyfraith i ysgogi newidiadau cadarnhaol er mwyn pobl yng Nghymru.
Mae'r cyngor gwyddonol ynglŷn â newid hinsawdd mor eglur ag y mae'n gignoeth. Nid yw newid hinsawdd bellach yn rhywbeth ar gyfer y dyfodol; mae'n digwydd nawr ac mae'n digwydd yma. Os ydym ni'n dymuno trosglwyddo'r Gymru yr ydym ni'n ei charu i'n plant a'n hwyrion, mae'n rhaid i ni wneud newidiadau i'r ffordd yr ydym ni'n byw nawr. Mae trafnidiaeth yn cyfrif am bron i 15 y cant o'n hallyriadau carbon. Ar hyn o bryd mae gennym system fysiau sy'n rhoi elw o flaen pobl. Fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil bysiau i ddiwygio'r system aflwyddiannus o ddadreoleiddio i alluogi cydweithio ar bob lefel o lywodraeth i ddylunio'r rhwydwaith o wasanaethau bysiau sydd eu hangen ar ein cymunedau.
Yn y drydedd flwyddyn hon, fe fyddwn ni hefyd yn diwygio cyfreithiau ynghylch diogelwch tomenni glo a thomenni sborion yn fwy cyffredinol, gan roi mwy o ddiogelwch i gymunedau sy'n byw yng nghysgodion y tomenni hyn. Fe fydd ein Bil diogelwch tomenni nas defnyddir yn defnyddio adroddiad o bwys Comisiwn y Gyfraith ac ymatebion i'n Papur Gwyn ni i sefydlu awdurdod goruchwylio newydd a threfn reoli ar gyfer diogelwch tomenni yng Nghymru. Fel rhagwelwyd gan Gomisiwn y Gyfraith, fe fydd y drefn yn berthnasol i domenni glo a thomenni fel arall. Mae dylunio cyfundrefn gymesur sy'n bodloni'r olwg ehangach hon yn gymhleth, ac rydym ni'n benderfynol i wneud hyn yn iawn, oherwydd fe fydd ein cynigion ni'n sefydlu'r gyfundrefn gyntaf yn y byd ar gyfer rheoli tomenni nas defnyddir yn oes newid hinsawdd.
Llywydd, bringing forward primary legislation to support the implementation of the programme for government commitment to eliminate private profit from the care of looked-after children is a priority for this Government. We will also legislate at the same time to introduce direct payments for continuing healthcare, in support of our programme for government commitment, and we will, in the same Bill, make a number of amendments to help regulation and support for the social care workforce operate effectively.
We will act purposefully to increase the number of people who can speak Welsh and to protect our Welsh-speaking communities. Our 2050 ambition is that every pupil in Wales will become a confident Welsh speaker by the time they leave school, and there is a responsibility on the entire education system to work together towards that goal. This ambition will be reflected in our Welsh language education Bill, which we will bring forward in this third legislative year.
At the same time, Llywydd, we will bring forward a Bill to deliver the Government's commitment to reduce the democratic deficit in Wales, and to develop an electoral system fit for the twenty-first century. This Bill will also strengthen electoral administration by establishing an electoral management board, take steps to ensure every eligible voter in Wales is on the electoral register, and reform the processes for conducting community and electoral reviews.
A Bill to reform the Senedd itself will be introduced when we return from the summer recess. This Bill will create a modern Senedd, reflecting the breadth of devolved responsibilities and the Wales we live in today. It will create a Senedd that is better able to represent and serve the people of Wales, with increased capacity to scrutinise, to make laws and to hold the executive to account. The Special Purpose Committee on Senedd Reform considered how its proposals could support and encourage the election of a legislature that aims to deliver a more representative and thereby a more effective legislature for and on behalf of the people of Wales. Therefore, in a further measure to reform the Senedd, we will bring forward a Bill to introduce gender quotas for candidates elected to this Welsh Parliament.
And finally, in this extensive and ambitious programme of radical reform, we will introduce a local government finance Bill. It will contribute to reforms of our council tax and non-domestic rates systems. The reforms will pave the way for these systems becoming more closely aligned with changes in market conditions, more responsive to the evolving pressures faced by people and organisations, and more tailored to Welsh needs as a result of being maintained within devolved structures. Extensive research experience and our experience of operating these systems over many years make clear that targeted reforms are very much needed in this area.
And, of course, Llywydd, there will be more to come in the remaining legislative years of this term as we bring forward measures to deliver on further important commitments in our programme for government and our co-operation agreement with Plaid Cymru. In those future years, we will introduce legislation for a visitor levy and a statutory licensing scheme for all visitor accommodation, including short-term lets, before the end of 2024.
In line with our programme for government commitment, we will bring forward legislation during this Senedd term to establish an environmental governance body for Wales and to introduce a statutory duty and targets to protect and restore biodiversity. We will legislate to reform homelessness services and introduce a Bill to overhaul the system for building safety. We will also modernise the taxi and private hire vehicles sector, and bring forward legislation relating to the Welsh tribunal system.
Our programme to improve the accessibility of the law is another important facet of our legislative programme, and we intend to bring forward further consolidation Bills during this Senedd term, including Bills dealing with planning and a legislation repeals Bill. The Counsel General will set out more details about these plans as part of his annual progress report on the accessibility programme.
As a result of all of this, Llywydd, by the end of this third legislative year, spanning the halfway point of this Senedd term, we will have: put people before profit in the care of our children and in our public transport system; strengthened the path to 'Cymraeg 2050'; attended to the fears of our coal tip communities; reversed a 20-year hesitation to give people in Wales a Senedd fit for the future, a Senedd that reflects contemporary Wales and a democracy dedicated to widening participation, not its suppression; and we will have tackled deep-seated unfairnesses in the council tax system.
I commend this ambitious legislative programme to the Senedd, and I look forward to working with Members and those with an interest beyond this Chamber on these proposals, which will help to create that stronger, fairer and greener Wales that I believe people in Wales look to us to create. Diolch yn fawr.
Llywydd, mae cyflwyno deddfwriaeth sylfaenol i gefnogi gweithrediad yr ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i ddileu elw preifat drwy ofal plant sy'n derbyn gofal yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Fe fyddwn ni'n deddfu ar yr un pryd hefyd i gyflwyno taliadau uniongyrchol ar gyfer gofal iechyd parhaus, i gefnogi'r ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu, ac fe fyddwn ni, yn yr un Bil, yn gwneud nifer o welliannau i helpu wrth reoleiddio a chynorthwyo gweithrediad effeithiol y gweithlu gofal cymdeithasol.
Fe fyddwn ni'n gweithredu gyda phenderfyniad i gynyddu nifer y bobl sy'n gallu siarad Cymraeg a diogelu ein cymunedau Cymraeg. Ein huchelgais ar gyfer 2050 yw y bydd pob un o'n disgyblion yng Nghymru yn gallu siarad Cymraeg gyda hyder erbyn iddyn nhw adael yr ysgol, ac mae cyfrifoldeb ar y system addysg gyfan i gydweithio tuag at y nod hwnnw. Bydd yr uchelgais hwn yn cael ei adlewyrchu yn ein Bil addysg Gymraeg, y byddwn yn ei gyflwyno yn y drydedd flwyddyn ddeddfwriaethol hon.
Ar yr un pryd, Llywydd, rydym ni am gyflwyno Bil i wireddu ymrwymiad y Llywodraeth i leihau'r diffyg democrataidd yng Nghymru, a datblygu system etholiadol sy'n addas i'r unfed ganrif ar hugain. Bydd y Bil hwn yn cryfhau gweinyddiaeth etholiadol hefyd drwy sefydlu bwrdd rheoli etholiadol, a chymryd camau i sicrhau bod pob pleidleisiwr sy'n gymwys yng Nghymru ar y gofrestr etholiadol, ac yn diwygio'r prosesau ar gyfer cynnal adolygiadau cymunedol ac etholiadol.
Caiff Bil i ddiwygio'r Senedd ei hun ei gyflwyno pan fyddwn ni'n dychwelyd ar ôl toriad yr haf. Bydd y Bil hwn yn creu Senedd fodern, sy'n adlewyrchu ehangder y cyfrifoldebau datganoledig a'r Gymru yr ydym ni'n byw ynddi heddiw. Bydd yn creu Senedd sy'n gallu cynrychioli a gwasanaethu pobl Cymru yn well, gyda mwy o allu i graffu, llunio deddfau a galw'r weithrediaeth i gyfrif. Ystyriodd y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd sut y gallai ei gynigion gefnogi ac annog ethol deddfwrfa sy'n ceisio darparu deddfwrfa fwy cynrychioliadol a thrwy hynny ddeddfwrfa sy'n fwy effeithiol er mwyn ac ar ran pobl Cymru. Gan hynny, mewn mesur pellach i ddiwygio'r Senedd, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil i gyflwyno cwotâu rhywedd ar gyfer ymgeiswyr a etholwyd i'r Senedd hon yng Nghymru.
Ac yn olaf, yn y rhaglen eang ac uchelgeisiol hon o ddiwygiadau radical, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil cyllid llywodraeth leol a fydd yn cyfrannu at ddiwygio ein systemau ni o ran y dreth gyngor ac ardrethi annomestig. Bydd y diwygiadau yn braenaru'r tir i'r systemau hyn addasu yn fwy cymwys at newidiadau yn amodau'r farchnad, yn fwy ymatebol i'r pwysau esblygol sy'n wynebu pobl a sefydliadau, ac yn cael eu teilwra yn nes at anghenion Cymru oherwydd iddyn nhw gael eu cynnal o fewn strwythurau sy'n ddatganoledig. Mae profiad yr ymchwil helaeth sydd wedi bod a'n profiad ninnau o weithredu'r systemau hyn dros nifer o flynyddoedd yn ei gwneud hi'n amlwg fod angen diwygiadau a dargedwyd yn fawr iawn yn y maes hwn.
Ac, wrth gwrs, Llywydd, bydd rhagor yn dod eto yn y blynyddoedd deddfwriaethol sy'n weddill yn ystod y tymor hwn wrth i ni gyflwyno mesurau i gyflawni ymrwymiadau pwysig eraill yn ein rhaglen lywodraethu ni a'n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru. Yn y blynyddoedd hynny sydd i ddod, fe fyddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth ar gyfer ardoll ymwelwyr a chynllun trwyddedu statudol ar gyfer pob llety i ymwelwyr, gan gynnwys gosodiadau byrdymor, cyn diwedd 2024.
Yn unol â'n rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth, fe fyddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth yn ystod tymor y Senedd hon i sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol i Gymru a chyflwyno dyletswydd a nodau statudol i amddiffyn ac adfer bioamrywiaeth. Fe fyddwn ni'n deddfu i ddiwygio gwasanaethau digartrefedd ac yn cyflwyno Bil i ail-lunio'r system ar gyfer diogelwch adeiladau. Fe fyddwn ni'n moderneiddio'r sector tacsis a cherbydau hurio preifat hefyd, ac yn cyflwyno deddfwriaeth sy'n ymwneud â system tribiwnlysoedd Cymru.
Mae ein rhaglen i wella hygyrchedd y gyfraith yn agwedd bwysig arall ar ein rhaglen ddeddfwriaethol ni, ac rydym ni'n bwriadu cyflwyno Biliau pellach ar gyfer atgyfnerthu hynny yn ystod tymor y Senedd hon, gan gynnwys Biliau sy'n ymdrin â chynllunio a Bil i ddiddymu deddfwriaeth. Bydd y Cwnsler Cyffredinol yn nodi mwy o fanylion ynglŷn â'r cynlluniau hyn yn rhan o'i adroddiad blynyddol ar gynnydd yn y rhaglen hygyrchedd.
O ganlyniad i hyn i gyd, Llywydd, erbyn diwedd y drydedd flwyddyn ddeddfwriaethol hon, sy'n rhychwantu pwynt hanner ffordd tymor y Senedd hon, fe fyddwn ni wedi: rhoi pobl o flaen elw yng ngofal ein plant ac yn ein system drafnidiaeth gyhoeddus; unioni'r ffordd at 'Cymraeg 2050'; rhoi sylw i ofnau ein cymunedau o ran tomenni glo; gwrthdroi petruster 20 mlynedd o ran rhoi Senedd i bobl yng Nghymru sy'n addas i'r dyfodol, Senedd sy'n adlewyrchu Cymru gyfoes a democratiaeth sy'n ymroddedig i ehangu cyfranogiad, nid ei rwystro; ac fe fyddwn ni wedi mynd i'r afael ag annhegwch dybryd yn system y dreth gyngor.
Rwy'n cymeradwyo'r rhaglen ddeddfwriaethol uchelgeisiol hon i'r Senedd, ac yn edrych ymlaen at weithio ar y cynigion hyn gydag Aelodau a'r rhai sydd â buddiant y tu hwnt i'r Siambr hon, a fydd yn helpu i lunio'r Gymru gryfach, decach a gwyrddach honno yr wyf i o'r farn fod pobl yng Nghymru yn troi atom ni i'w llunio hi. Diolch yn fawr.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon. It's easy to forget how significant this statement is because it's become a part of the regular calendar of the Welsh Parliament, but, as someone who came in in 2007, I can well remember your predecessor saying some of the most exciting things that ever used to get debated and discussed in here were seed potato regulations from Cyprus and Egypt. That used to contain the excitement of the Senedd, or the Assembly as was, for many hours on a Tuesday afternoon. So, this ability to legislate, and legislate in a Welsh sense, is vitally important, and it's not to be forgotten that, whilst we might have disagreements across this Chamber in First Minister's questions, it is the UK Government in Westminster in 2011 that, obviously, brought forward the legislation that allowed that full law-making power referendum, the two Silk commission reviews that looked in and created the report that allowed for two Wales Acts to come forward, and obviously then those Acts being enacted to allow much of this legislation that the First Minister has talked about today to actually be brought forward by the Government here in Cardiff Bay.
If I could touch on a few pieces within the legislation that the First Minister has highlighted, and if I may be a little bit self-indulgent about the building safety legislation that you talk about, because that's something that's occupied a considerable amount of my time as a regional Member and, I know, other Members in this Chamber as well, could the First Minister highlight exactly what would be in that Bill? Will it convey the rights to the residents and home owners that are encapsulated in the legislation that Westminster has passed, which we've brought many a debate on to this Chamber before, but in particular sections 116 to 124, so that home owners can, if they so wish, seek redress of their own accord through the courts? At the moment, obviously, Welsh residents are unable to actually achieve that against the developers who have put them in such a precarious position.
Could I also seek clarification from the First Minister in relation to the public transport Bill that he'll be bringing forward around buses, and in particular the care of children? Many of these areas I think we will find some common ground on, but it's important that the policy initiatives that are running side by side of these initiatives that the Government are bringing forward via legislation can actually deliver for people, whether that be in the childcare system or, obviously, the bus operators system. Obviously, that's part of the reforms that were brought forward from the Silk recommendations—that we are able to talk about this legislation here this afternoon.
So, can the First Minister give an assurance that, with the legislation the Government is bringing forward, the policy initiatives and the money that will be needed to deliver these improvements will run in parallel with the legislation, rather than us seeing legislation sitting on the statute book that ultimately won't deliver those improvements that we would all wish to see in those key public services?
Could I also try and understand from the First Minister how he believes the 'Cymraeg 2050' goals will be enhanced by the legislation? I think all parties in this Chamber support the goal for 1 million speakers by 2050; I don't think anyone would expect the Government to bring forward legislation that would look to suppress the Welsh language. But, regrettably, time and time again, we've seen, most recently in the census report that came out, sadly, there are fewer Welsh speakers in Wales, despite many pieces of legislation that have come forward and many initiatives that have come forward, not just here, but before devolution in the Wales Acts that were passed in Parliament, and the Welsh language provisions that were passed in Parliament in Westminster. So, could I try and understand exactly what this piece of legislation will seek to achieve, and ultimately, what resource the Welsh Government will be putting behind this legislation to make sure we do achieve that goal of 1 million Welsh speakers by 2050?
Could I also try and ascertain from the First Minister, in relation to the coal tip legislation that he's bringing forward—again, an important consideration for my own electoral area, but I know for many other Members—? The First Minister talked of this being groundbreaking, world-beating legislation. It's important to try and understand what this legislation will convey in terms of rights to residents in those old coalfield areas, and, in particular, what remediation they would be able to seek, by using this legislation, in some of the blights that feature on the landscape within those communities. So, again, could the First Minister outline exactly how this piece of legislation will impact those communities in a meaningful and tangible way?
The First Minister talked about the Senedd reform Bill that the Welsh Government will be bringing forward. I'd be grateful to try and understand from the First Minister what the legal advice is to the Welsh Government in relation to the gender quotas that the First Minister talks of. We all want to see plurality in this Chamber—I'm pleased to lead a group that represents that plurality, although we can always do more and go further—but can the First Minister indicate why there's a need to bring a separate piece of legislation forward in this particular area, if the legal advice that he is working to doesn't give him confidence to incorporate it in the main body of the legislation that he'll be bringing forward about Senedd reform? We might well disagree about the numbers that will sit within this Chamber, but I think we all want to see a vibrant and wholeheartedly embraced democratic settlement here in Wales that people will buy into, so that we are able to increase turnout at Senedd elections and all elections across Wales, in particular when you look at the difference between a general election turnout and a Senedd election turnout.
Could I also seek from the First Minister the ability to understand, when he's talking about the council tax legislation that he'll be bringing forward—? Will that be specifically limited in scope to increasing the bands and a revaluation exercise here in Wales, or is it a broader piece of legislation that will look to capture a more wholesale reform of the council tax system here in Wales?
I appreciate I might be trying the Presiding Officer's patience, because the red clock has gone on. My final question to the First Minister: it is well known that the First Minister has indicated his wish to stand down from the role of First Minister halfway through the Senedd term. Is he going to give a commitment today that, at the end of this 12-month legislative statement, he will be in place to deliver the next legislative statement, so that, obviously, we can understand the direction and leadership of the Welsh Government?
Diolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad brynhawn heddiw. Mae hi'n hawdd anghofio pa mor arwyddocaol yw'r datganiad hwn oherwydd ei fod wedi dod yn rhan o galendr rheolaidd Senedd Cymru, ond, yn rhywun a ddaeth i mewn yn 2007, rwyf i'n gallu cofio eich rhagflaenydd chi'n dweud rhai o'r pethau mwyaf cyffrous a drafodwyd erioed ac fe drafodwyd rheoliadau tatws hadyd o Gyprus a'r Aifft yn y fan hon hefyd. Roedd hynny'n arfer bodloni brwdfrydedd y Senedd, neu'r Cynulliad fel ydoedd, am oriau lawer ar brynhawn Mawrth. Felly, mae'r gallu hwn i ddeddfu, a deddfu ar sail Cymru, yn hanfodol bwysig, ac ni ddylid anghofio hynny, er ein bod ni'n gallu anghytuno ar draws y Siambr hon yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, mai Llywodraeth y DU yn San Steffan yn 2011 a gyflwynodd y ddeddfwriaeth a ganiataodd y refferendwm hwnnw ar bŵer llawn i ddeddfu, y ddau adolygiad comisiwn Silk a edrychodd i mewn ac a greodd yr adroddiad a wnaeth ganiatáu i ddwy Ddeddf Cymru gael eu cyflwyno, ac yn amlwg y Deddfau hynny wedyn sy'n cael eu gweithredu i ganiatáu i lawer o'r ddeddfwriaeth hon y mae'r Prif Weinidog wedi sôn amdani heddiw gael ei chyflwyno gan y Llywodraeth yma ym Mae Caerdydd, mewn gwirionedd.
Os caf i grybwyll ychydig o ddarnau o fewn y ddeddfwriaeth y tynnodd y Prif Weinidog sylw atyn nhw, ac os caf i fod ychydig yn hunanol drwy godi'r ddeddfwriaeth diogelwch adeiladau rydych chi'n sôn amdani, oherwydd mae hynny'n fater sydd wedi hawlio cryn dipyn o fy amser yn Aelod rhanbarthol ac, rwy'n gwybod, amser Aelodau eraill yn y Siambr hon hefyd, a wnaiff y Prif Weinidog dynnu sylw at beth yn union a fyddai yn y Bil hwnnw? A fydd hwnnw'n datgan hawliau'r preswylwyr a pherchnogion tai a gwmpesir yn y ddeddfwriaeth a basiwyd yn San Steffan yr ydym wedi cael llawer i ddadl yn eu cylch yn y Siambr hon o'r blaen, ond adrannau 116 i 124 yn benodol, fel gall perchnogion tai, pe bydden nhw'n dymuno, geisio eu hunain am iawndal drwy'r llysoedd? Ar hyn o bryd, yn amlwg, nid yw trigolion Cymru yn gallu cyflawni hynny mewn gwirionedd drwy erlyn y datblygwyr sydd wedi eu rhoi nhw mewn sefyllfa mor ansicr.
A gaf i ofyn hefyd am eglurhad gan y Prif Weinidog o ran y Bil trafnidiaeth gyhoeddus y bydd ef yn ei gyflwyno ynglŷn â bysiau, a gofal plant yn arbennig? Rwy'n credu y bydd llawer o'r meysydd hyn yn canfod tir cyffredin rhyngom ni, ond mae hi'n bwysig bod y mentrau polisi sy'n rhedeg yn gyfochrog â'r mentrau hyn y bydd y Llywodraeth yn eu cyflwyno drwy ddeddfwriaeth yn gallu cyflawni er mwyn pobl mewn gwirionedd, boed hynny yn y system gofal plant neu, yn amlwg, y system gweithredwyr bysiau. Yn amlwg, mae hynny'n rhan o'r diwygiadau a gyflwynwyd yn sgil argymhellion Silk—ein bod ni'n gallu siarad am y ddeddfwriaeth hon yma'r prynhawn yma.
Felly, a wnaiff y Prif Weinidog roi sicrwydd, gyda'r ddeddfwriaeth y mae'r Llywodraeth am ei chyflwyno, y bydd y mentrau polisi a'r arian y bydd ei angen i gyflawni'r gwelliannau hyn yn cyd-fynd â'r ddeddfwriaeth, yn hytrach nag ein bod ni'n gweld deddfwriaeth yn gorwedd ar y llyfr statud na fyddai, yn y pen draw, yn cyflawni'r gwelliannau y dymunwn eu gweld yn y gwasanaethau cyhoeddus allweddol hynny?
A gaf i geisio deall oddi wrth y Prif Weinidog hefyd ym mha ffordd y mae'n credu y bydd y ddeddfwriaeth yn hyrwyddo amcanion 'Cymraeg 2050'? Rwy'n credu bod pob plaid yn y Siambr hon yn cefnogi'r nod ar gyfer miliwn o siaradwyr erbyn 2050; nid wyf yn credu y byddai unrhyw un yn disgwyl i'r Llywodraeth gyflwyno deddfwriaeth a fyddai'n ceisio atal y Gymraeg. Ond, yn anffodus, dro ar ôl tro, fe welsom ni, yn fwyaf diweddar yn adroddiad y cyfrifiad a ryddhawyd, yn anffodus, fod llai o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, er gwaethaf llawer o ddarnau o ddeddfwriaeth sydd wedi cael eu cyflwyno a llawer o fentrau sydd wedi dod ymlaen, nid yn unig yn y fan hon, ond cyn datganoli yn Neddfau Cymru a basiwyd yn Senedd San Steffan, a'r darpariaethau o ran y Gymraeg a basiwyd yn Senedd San Steffan. Felly, a gaf i geisio deall yn union beth fydd y darn hwn o ddeddfwriaeth yn ceisio ei gyflawni, ac yn y pen draw, pa adnodd a fydd Llywodraeth Cymru yn ei roi ar waith i gefnogi'r ddeddfwriaeth hon er mwyn sicrhau ein bod ni'n cyflawni'r nod hwn o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050?
A gaf i geisio cael gwybod hefyd oddi wrth y Prif Weinidog, o ran deddfwriaeth tomenni glo y mae ef yn ei chyflwyno—unwaith eto, ystyriaeth bwysig ar gyfer fy ardal etholiadol i, ond fe wn i am lawer o Aelodau eraill—? Roedd y Prif Weinidog yn sôn am honno fel deddfwriaeth sy'n arloesol sy'n rhagori yn fyd-eang. Mae hi'n bwysig ceisio deall beth fydd y ddeddfwriaeth hon yn ei ddatgan o ran yr hawliau a fydd gan breswylwyr yn hen ardaloedd y maes glo, ac, yn benodol, pa waith adfer y bydden nhw'n gallu ei geisio, trwy ddefnyddio'r ddeddfwriaeth hon, o ystyried rhai o'r anawsterau sydd i'w gweld o ran tirwedd y cymunedau hynny. Felly, unwaith eto, a wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut yn union y bydd y darn hwn o ddeddfwriaeth yn effeithio ar y cymunedau hynny mewn ffordd sy'n ystyrlon a gwirioneddol?
Roedd y Prif Weinidog yn sôn am Fil diwygio'r Senedd y bydd Llywodraeth Cymru yn ei gyflwyno. Fe fyddwn i'n falch o gael deall gan y Prif Weinidog beth yw'r cyngor cyfreithiol i Lywodraeth Cymru o ran y cwotâu rhywedd y mae'r Prif Weinidog yn eu crybwyll. Mae pawb ohonom ni'n dymuno gweld lluosogrwydd yn y Siambr hon—rwy'n falch o arwain grŵp sy'n cynrychioli'r lluosogrwydd hwnnw, er y gallem ni bob amser wneud mwy a mynd ymhellach—ond a wnaiff y Prif Weinidog nodi pam mae angen cyflwyno darn o ddeddfwriaeth ar wahân yn y maes arbennig hwn, os nad yw'r cyngor cyfreithiol y mae ef yn ei ddilyn yn rhoi sicrwydd iddo o ran ei ymgorffori ym mhrif gorff y ddeddfwriaeth y bydd ef yn ei chyflwyno ynglŷn â diwygio'r Senedd? Mae hi'n ddigon posibl y byddwn ni'n anghytuno ynghylch y niferoedd a fydd yn eistedd yn y Siambr hon, ond rwy'n credu ein bod ni i gyd yn awyddus i weld setliad democrataidd bywiog a chofleidiol yma yng Nghymru y bydd pobl yn gallu bod â hyder ynddo, er mwyn i ni allu cynyddu'r nifer sy'n pleidleisio yn etholiadau'r Senedd a phob etholiad ledled Cymru, yn enwedig wrth edrych ar y gwahaniaeth rhwng y bleidlais mewn etholiad cyffredinol a'r bleidlais mewn etholiad i'r Senedd.
A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog am wybodaeth hefyd ar gyfer deall, pan fydd ef yn sôn am ddeddfwriaeth y dreth gyngor y bydd yn ei chyflwyno—? A fydd hynny'n cael ei gyfyngu yn benodol i gynyddu cwmpas y bandiau ac ymarfer ailbrisiad yma yng Nghymru, neu a fydd hwnnw'n ddarn ehangach o ddeddfwriaeth a fydd yn ceisio cynnal diwygiad ar raddfa fwy eang i'r system dreth gyngor yma yng Nghymru?
Rwy'n gweld fy mod i'n rhoi prawf ar amynedd y Llywydd, oherwydd mae'r cloc wedi mynd yn goch. Fy nghwestiwn olaf i'r Prif Weinidog: mae hi'n hysbys iawn fod y Prif Weinidog wedi mynegi ei ddymuniad ef i ymddiswyddo o swydd y Prif Weinidog hanner ffordd drwy'r tymor Seneddol. A yw am roi ymrwymiad heddiw, ar ddiwedd y datganiad deddfwriaethol 12 mis hwn, y bydd ef yn ei swydd i gyflawni'r datganiad deddfwriaethol nesaf, er mwyn i ni, yn amlwg, gael deall cyfeiriad ac arweinyddiaeth Llywodraeth Cymru?
Nice try.
Ymgais lew.
I thank the leader of the opposition for those questions. He was quite right to remind us all of the journey that this institution has been on during its brief period. In less than 25 years, it has gone from debating the smaller Egyptian potato Order—I remember it well—to the sorts of pieces of legislation that will come before the Senedd in the next legislative year.
The building safety Bill will not be in the third legislative year. As I indicated, it will come in the final half of this Senedd term. It will do the things that the Minister, who's joined us, I see, on the screen, has said many times: it will establish a robust and coherent regulatory system, it will create clear lines of accountability, it will require an annual fire risk assessment of those buildings within the scope of the Bill, and it will place the voice of residents in those buildings where fire safety has been a concern at the heart of that new regime.
I give the leader of the opposition an assurance that, while we are legislating in relation to the future operation of bus services, and to eliminate the taking of private profit in the care of children, the policy initiatives that run alongside that will quite certainly continue. You've hard about the £44 million that the Welsh Government is making available in this financial year to support the transition of the bus industry from the current regime to the regime that will be set out in the Bill. And I'm very pleased to be able to report that there's been a significant acceleration in the programme of regional work by our local authorities to establish new premises for children who are currently looked after outside Wales or outside their local boundaries, and often in private facilities, to bring those children back closer to home and in facilities that will be run directly by public authorities.
Rwy'n diolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiynau yna. Roedd yn gwbl gywir i'n hatgoffa ni i gyd o'r daith y bu'r sefydliad hwn arni yn ystod ei oes fer. Mewn llai na 25 mlynedd, mae wedi mynd o drafod Gorchymyn tatws llai'r Aifft—rwy'n cofio hwnnw'n dda iawn—i'r mathau o ddarnau o ddeddfwriaeth a ddaw gerbron y Senedd yn y flwyddyn ddeddfwriaethol nesaf.
Ni fydd y Bil diogelwch adeiladu yn dod yn y drydedd flwyddyn ddeddfwriaethol. Fel nodais i, fe ddaw yn hanner olaf tymor y Senedd hon. Fe fydd yn gwneud y pethau y mae'r Gweinidog, sydd wedi ymuno â ni, rwy'n gweld, ar y sgrin, wedi dweud lawer gwaith: fe fydd yn sefydlu system reoleiddio gadarn a chydlynol, fe fydd yn creu llwybrau eglur o ran atebolrwydd, fe fydd angen asesiad risg tân blynyddol o'r adeiladau hynny yng nghwmpawd y Bil, ac fe fydd yn rhoi lle canolog i lais y trigolion yn yr adeiladau hynny lle mae diogelwch tân wedi bod yn bryder yn y drefn newydd honno.
Rwy'n rhoi sicrwydd i arweinydd yr wrthblaid, er ein bod ni'n deddfu o ran gweithredu gwasanaethau bysiau yn y dyfodol, ac yn dileu'r gallu i wneud elw preifat ar gefn gofal plant, y bydd y mentrau polisi sy'n rhedeg ochr yn ochr â hynny'n parhau, yn sicr iawn. Mae gennych chi tua £44 miliwn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu yn ystod y flwyddyn ariannol hon i gefnogi'r broses o drosglwyddo'r diwydiant bysiau oddi wrth y drefn gyfredol i'r drefn a gaiff ei nodi yn y Bil. Ac rwy'n falch iawn o allu adrodd bod ein hawdurdodau lleol ni wedi cyflymu yn sylweddol tuag at y nod yn y rhaglen gwaith rhanbarthol o sefydlu safleoedd newydd ar gyfer plant sy'n derbyn gofal y tu allan i Gymru neu y tu allan i'w ffiniau lleol ar hyn o bryd, ac yn aml mewn cyfleusterau preifat, i ddod â'r plant hynny yn ôl yn nes adref ac mewn cyfleusterau a fydd yn cael eu rhedeg yn uniongyrchol gan awdurdodau cyhoeddus.
The Welsh language Bill quite certainly will contribute to our ambition to create 1 million Welsh speakers by 2050. I think the evidence is more disputed than the leader of the opposition suggested on the number of Welsh speakers that there are in Wales today. What is certainly not in dispute is the astonishing rise in the numbers of young people receiving their education through the medium of Welsh. When I first chaired—many, many decades ago now—the Welsh language education committee of South Glamorgan County Council, there was one primary school in Cardiff and one secondary school that taught through the medium of Welsh. If you look around the city today, you cannot imagine a more—. I hate using the word 'transformed'—we use it too often—but in this case, I think transformation would be a fair reflection of what has happened in Welsh-medium education, and the Bill will support that into the next part of that journey.
As far as coal tip safety is concerned, I say again to Members that it's more than coal tip safety; there are spoil tips from other industries in other parts of Wales—slate quarrying in north Wales, metal mining in the Swansea valley, for example—that need to be brought within a regime that reflects safety concerns in an era of climate change. Only last week, I visited the work that is being carried out on the Tylorstown tip in the Rhondda, a tip, as the leader of the opposition will know, that moved during that intense period of rainfall in February 2020. We need a regime in Wales that recognises that safety standards that were adequate in their day and in those circumstances are not what are needed in an era of intense weather events, whether that is intense rainfall or, as we saw last summer, intense temperatures, which had their own effect on the stability of some tips in Wales. The Bill will bring forward that new regime. It will offer that sense to people who live in those communities that there is a body charged directly with ensuring that they remain safe for them into the future.
On Senedd reform, it was the subject of detailed discussions between the Government and Plaid Cymru, and the advice we had was that in order to ensure that the main Bill can be there and operating successfully for the 2026 election, we should find a way of dealing with any vulnerabilities to challenge that there may be on the gender quotas aspect. We are confident that we have the legal scope here in Wales to legislate in this area, and we will bring forward a Bill confident of the basis on which we do so. But it is an area in which other views may be possible, and where a challenge might be mounted. In order to make sure that the main reforms are not vulnerable to challenge, we've severed the two aspects. I'm not absolutely certain, Llywydd, that a disinterested observer looking at the Conservative benches in the Chamber would regard them as a model of gender plurality, and the gender quotas Bill will help us all to be—[Interruption.] I hear the Member; others outside the Chamber won't hear him. He's asking me about other aspects of diversity, and I agree with him. I agree with him absolutely that there is work for all political parties to do in an expanded Senedd to make sure that other aspects of diversity—people with disabilities, people from BAME communities—in a new and expanded Chamber reflect the nature of contemporary Wales.
The council tax Bill, Llywydd, will be broader than simply bands and revaluations. It will to allow us to take a more efficient approach to the many ways in which exemptions, discounts and disregards have accrued over the years without a proper look at the interaction between all those different elements. So, it will be broader than just the two issues that the Member mentioned.
And I can give him an assurance that there will be no Bill placed in front of Members during the third year that is a First Minister (end of term in office) (Wales) Bill.
Bydd Bil y Gymraeg yn sicr yn cyfrannu at ein huchelgais ni o fod â miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Rwy'n credu bod mwy o anghydfod ynglŷn â'r dystiolaeth na'r hyn a awgrymodd arweinydd yr wrthblaid o ran nifer y siaradwyr Cymraeg sydd yng Nghymru heddiw. Yr hyn nad yw'n achosi anghydfod yn sicr yw'r cynnydd rhyfeddol yn nifer y bobl ifanc sy'n derbyn eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Pan ddechreuais i gadeirio—llawer iawn o ddegawdau yn ôl erbyn hyn—pwyllgor addysg Gymraeg Cyngor Sir De Morgannwg, roedd un ysgol gynradd yng Nghaerdydd ac un ysgol uwchradd yn dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Os edrychwch chi o gwmpas y ddinas heddiw, ni allwch ddychmygu mwy—. Mae'n gas gennyf i ddefnyddio'r gair 'trawsnewidiad'—rydyn ni'n ei ddefnyddio'n rhy aml—ond yn yr achos hwn, rwy'n credu y byddai trawsnewidiad yn adlewyrchiad teg o'r hyn sydd wedi digwydd o ran addysg Gymraeg, ac fe fydd y Bil yn cefnogi hynny ar ran nesaf y daith honno.
O ran diogelwch tomenni glo, rwy'n dweud unwaith eto wrth yr Aelodau fod hyn yn golygu mwy na diogelwch tomenni glo; ceir tomenni sborion oherwydd diwydiannau eraill mewn rhannau eraill o Gymru—chwareli llechi yn y gogledd, mwyngloddio metel yng Nghwm Tawe, er enghraifft—mae angen dod â hynny o fewn i gyfundrefn sy'n adlewyrchu'r pryderon o ran diogelwch yn oes newid hinsawdd. Dim ond wythnos diwethaf, fe ymwelais i â'r gwaith sy'n cael ei wneud ar domen Tylorstown yng Nghwm Rhondda, tomen, fel gŵyr arweinydd yr wrthblaid, a symudodd yn ystod y cyfnod hwnnw o law trwm iawn ym mis Chwefror 2020. Mae angen cyfundrefn arnom ni yng Nghymru sy'n cydnabod nad yw'r safonau a oedd yn ddigonol o ran diogelwch flynyddoedd yn ôl yn ddigonol yn yr amgylchiadau hyn o ddigwyddiadau tywydd enbyd, boed hwnnw'n law trwm iawn neu, fel gwelsom ni yn haf y llynedd, gwres tanbaid, a effeithiodd mewn ffordd arall ar sefydlogrwydd rhai tomenni yng Nghymru. Bydd y Bil yn cyflwyno'r drefn newydd honno. Fe fydd yn rhoi'r ymdeimlad hwnnw i bobl sy'n byw yn y cymunedau hynny fod corff â chyfrifoldeb uniongyrchol am sicrhau eu bod nhw'n parhau i fod yn ddiogel i'r dyfodol.
O ran diwygio'r Senedd, roedd hynny'n destun trafodaethau manwl rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru, a'r cyngor a gawsom ni oedd y dylem ni ddod o hyd i ffordd o ymdrin ag unrhyw wendidau i sicrhau y gall y prif Fil fod yno a'i weithredu yn llwyddiannus ar gyfer etholiad 2026, ac y dylem ni ganfod ffordd o ymdrin ag unrhyw wendidau a allai fod a fyddai'n herio'r agwedd o ran cwotâu rhywedd. Rydym ni'n hyderus fod ganddom y cwmpas cyfreithiol yma yng Nghymru i ddeddfu yn y maes hwn, ac fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil gyda ffydd yn y sail yr ydym ni'n gwneud hynny arni. Ond mae hwn yn faes lle gallai safbwyntiau eraill fod yn bosibl, a lle gellid wynebu her. I sicrhau nad yw'r prif ddiwygiadau yn agored i her, rydym ni wedi rhannu'r ddwy agwedd. Nid wyf i'n gwbl sicr, Llywydd, y byddai arsylwr diduedd sy'n edrych ar feinciau'r Ceidwadwyr yn y Siambr yn eu hystyried nhw'n batrwm o luosogrwydd rhywedd, ac fe fydd y Bil cwotâu rhywedd yn ein helpu ni i gyd i fod—[Torri ar draws.] Rwyf i'n clywed yr Aelod; ni all rhai eraill y tu allan i'r Siambr ei glywed ef. Mae'n gofyn i mi am agweddau eraill ar amrywiaeth, ac rwyf i'n cytuno ag ef. Rwy'n cytuno yn llwyr ag ef fod gwaith gan bob plaid wleidyddol i'w wneud mewn Senedd estynedig i wneud yn siŵr bod agweddau eraill ar amrywiaeth—pobl ag anableddau, pobl o gymunedau Du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol—mewn Siambr newydd ac estynedig yn adlewyrchu natur y Gymru gyfoes.
Bydd Bil y dreth gyngor, Llywydd, yn cwmpasu mwy na dim ond bandiau ac ailbrisiadau yn unig. Fe fydd yn ein galluogi ni i ddefnyddio dull mwy effeithlon o ymdrin â'r nifer o ffyrdd y mae eithriadau, gostyngiadau a diystyru wedi cronni dros y blynyddoedd heb edrych yn iawn ar y rhyngweithio rhwng yr elfennau amrywiol hynny i gyd. Felly, fe fydd yn ehangach na dim ond y ddau fater y soniodd yr Aelod amdanyn nhw'n unig.
Ac fe allaf i roi sicrwydd iddo ef na fydd unrhyw Fil yn cael ei roi gerbron yr Aelodau yn ystod y drydedd flwyddyn a fydd yn Fil y Prif Weinidog (diwedd tymor yn y swydd) (Cymru).
Gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am y datganiad cynhwysfawr yma? Mae llawer iawn o elfennau i gyfeirio atyn nhw yn yr ychydig funudau nesaf.
Dwi am ddechrau drwy gyfeirio at un Bil sy’n cyrraedd pen ei daith heddiw. Rydyn ni ar y meinciau yma bob tro yn ceisio dod â llais cymunedau gwledig a’r sector amaethyddol i’r Siambr am resymau economaidd a diwylliannol. Dwi’n falch iawn ein bod ni wedi gallu defnyddio ein dylanwad o fewn y cytundeb cydweithio mewn ffordd adeiladol iawn i gryfhau’r Bil amaeth, a dwi’n gwybod bod amaethwyr yn gwerthfawrogi hynny.
Mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu yn hir am Fil awyr lân, a dwi’n edrych ymlaen at weld y cam yn cael ei gymryd i arbed miloedd o fywydau yng Nghymru. Mae’n amser gwneud hynny er mwyn arbed bywydau a gwarchod adnoddau’r NHS.
Mae yna gymaint o elfennau o’r rhaglen fyddwn ni’n delio â hi dros y blynyddoedd nesaf dwi'n arbennig o falch ohonyn nhw, a’r cyfraniad rydyn ni wedi’i wneud tuag atyn nhw, fel yr ymdrech i greu model twristiaeth mwy cynaliadwy, yn cefnogi’r sector dwristiaeth ac yn gwarchod y cymunedau yna mae twristiaeth yn digwydd o’u mewn nhw.
Dwi’n cyffroi yn meddwl am yr hyn y gallwn ni geisio ei gyflawni drwy Fil addysg Gymraeg, a dwi’n edrych ymlaen inni weithio ar draws y pleidiau yma yn y Senedd i wireddu hwnnw.
Dwi am droi at y cam sylweddol, pwysig a phositif rydyn ni ar fin cychwyn arno fo fel cenedl o ran datblygiad ein democratiaeth ni.
May I thank the First Minister for this comprehensive statement? There are many elements to refer to in the next few minutes.
I'd like to start by referring to one Bill that is reaching the end of its journey today. We on these benches always try to bring the voice of rural communities and the agricultural sector to the Chamber for economic and cultural reasons. I'm very pleased that we've been able to use our influence within the co-operation agreement in a very constructive way to strengthen the agriculture Bill, and I know that farmers appreciate that too.
Plaid Cymru has campaigned long and hard for a clean air Bill, and I look forward to seeing steps being taken to save thousands of lives here in Wales. It's time to do that in order to save lives and also to protect NHS resources.
There are so many elements of the programme that we'll be dealing with over the next few years that I'm particularly proud of, and the contribution that we've made to them, like the attempt to create a more sustainable tourism model, supporting the tourism sector and safeguarding the communities that tourists frequent.
I'm excited to think about what we can deliver through a Welsh language education Bill, and I look forward to us working across parties here in the Senedd to deliver that.
I want to turn to the significant, important and positive step that we are about to take as a nation in terms of the development of our democracy.
The introduction of this Senedd reform Bill will be a landmark moment in the political history of Wales, of that I have no doubt. Almost a quarter of a century after our nation took its first tentative steps into the age of devolution, Welsh democracy is set to get an upgrade, and we will build on the work that has already happened within the co-operation agreement to make that a reality. Welsh devolved competences have developed and changed beyond recognition since I started working here as a journalist many years ago, and there’s been a resultant increase, of course, in the responsibilities and duties of elected Members, but Welsh devolution and the electoral profile of devolution has remained resolutely fixed throughout. There is no doubt that a larger Senedd facilitates more effective accountability and scrutiny of Government, and that is something that all of us in Wales should want to aspire to.
We’re pleased that the Bill will address the glaring need for reforming the voting system, disregarding once and for all the archaic first-past-the-post system that has proved so debilitating, has impacted on voter engagement over so many years, and sapped enthusiasm in the Westminster model. A move towards a more proportional system will ensure that each and every vote cast in future Senedd elections will have a tangible impact on the distribution of seats. We don’t pretend that the Bill as it will be presented delivers everything that we set out to achieve. Our policy as a party remains in favour of the single transferrable vote as opposed to the closed list system. We’ll continue to push for further reform. But we also recognise that no one party has the two-thirds majority required to deliver such important reform, and as such we have worked pragmatically with the Government to develop a set of proposals that will pass that necessary threshold in the interests of everyone in Wales.
Finally, I'd like to remark on the legislative measures to introduce gender quotas in our electoral system—far overdue, again. Whereas great progress was made during the early years of devolution in terms of female representation in the Senedd, which became the first legislature in the world to achieve gender parity in 2003, we have witnessed a disappointing slippage in more recent times. Ensuring a prominent and diverse presence of women in politics is both a democratic and societal imperative, and as such, I welcome the measures contained in the Bills taken together.
Bydd cyflwyno'r Bil hwn i ddiwygio'r Senedd yn foment nodedig yn hanes gwleidyddol Cymru, nid oes unrhyw amheuaeth gennyf i am hynny. Bron i chwarter canrif ar ôl i'n cenedl ni gymryd ei chamau petrus cyntaf i oes datganoli, mae democratiaeth Cymru ar fin cael ei huwchraddio, ac fe fyddwn ni'n adeiladu ar y gwaith a wnaethpwyd eisoes yn y cytundeb cydweithio i wireddu hynny. Mae cymwyseddau datganoledig Cymru wedi datblygu a newid y tu hwnt i bob adnabyddiaeth ers i mi ddechrau gweithio fel newyddiadurwr yma flynyddoedd lawer yn ôl, ac mae cynnydd wedi bod o ganlyniad i hynny, wrth gwrs, yng nghyfrifoldebau a dyletswyddau Aelodau etholedig, ond mae datganoli yng Nghymru a phroffil etholiadol datganoli wedi dal yn gadarn drwy'r cyfan.
Nid oes amheuaeth fod Senedd fwy yn hwyluso atebolrwydd a chraffu mwy effeithiol ar y Llywodraeth, ac mae hynny'n rhywbeth y dylai pob un ohonom yng Nghymru fod eisiau anelu ato. Rydym ni'n falch y bydd y Bil yn mynd i'r afael â'r angen amlwg am ddiwygio'r system bleidleisio, gan anwybyddu unwaith ac am byth y system hynafol cyntaf i'r felin sydd wedi ein llyffetheirio cymaint, sydd wedi effeithio ar ymgysylltiad â phleidleiswyr dros gynifer o flynyddoedd, ac wedi sugno brwdfrydedd o ddull San Steffan. Fe fydd symud tuag at system fwy cyfrannol yn sicrhau y bydd pob pleidlais a gaiff ei bwrw yn etholiadau'r dyfodol i'r Senedd yn cael effaith bendant ar ddosbarthiad y seddi. Nid ydym ni'n haeru bod y Bil fel cyflwynir ef yn cyflawni popeth yr oeddem ni'n bwriadu ei gyflawni. Polisi ein plaid ni o hyd yw cefnogaeth i'r bleidlais sengl drosglwyddadwy yn hytrach na'r system o restrau caeedig. Fe fyddwn ni'n dal ati i bwyso am ddiwygiadau pellach. Ond rydym ni'n cydnabod hefyd nad oes gan unrhyw blaid fwyafrif o ddwy ran o dair fel sydd ei angen i gyflawni diwygiad mor bwysig, ac felly rydym ni wedi dewis gweithio mewn ffordd ymarferol gyda'r Llywodraeth i ddatblygu cyfres o gynigion a fydd yn mynd dros y trothwy angenrheidiol hwnnw er mwyn pawb yng Nghymru.
Yn olaf, fe hoffwn i wneud sylwadau ar y mesurau deddfwriaethol i gyflwyno cwotâu rhywedd yn ein system etholiadol ni—yn rhy hwyr, unwaith eto. Er bu cynnydd mawr yn ystod blynyddoedd cynnar datganoli o ran cynrychiolaeth menywod yn y Senedd, a ddaeth yn ddeddfwrfa gyntaf y byd i sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn 2003, rydym ni wedi gweld llithriad siomedig yn y cyfnod mwy diweddar. Mae sicrhau presenoldeb amlwg ac amrywiol menywod mewn gwleidyddiaeth yn hanfodol yn ddemocrataidd ac yn gymdeithasol, ac felly rwy'n croesawu'r mesurau a gynhwysir yn y Biliau wrth eu cymryd nhw gyda'i gilydd.
I gloi, bydd, mi fydd y Senedd yma yn adlewyrchu, fel dywedodd y Prif Weinidog, y Gymru gyfoes. Ar daith i annibyniaeth ydyn ni'n gobeithio arwain Cymru yn y blynyddoedd i ddod, ond, yn y cyfamser, mae angen sicrhau bod ein Senedd newydd ni yn mabwysiadau pwerau newydd er mwyn gwella bywydau pobl yng Nghymru. I gloi, dwi'n apelio ar ac yn gofyn i'r Prif Weinidog weithio efo ni er mwyn cael y grymoedd hynny, nid er mwyn eu hunain, ond er mwyn creu'r Gymru decach, werddach a mwy llewyrchus yr ydw i'n dyheu amdani hi.
To conclude, yes, this Senedd, as the First Minister said, will reflect contemporary Wales. We hope to lead Wales on a journey to independence in years to come, but, in the meantime, we need to ensure that our new Senedd adopts new powers in order to improve the lives of the people of Wales. To conclude, I appeal to and urge the First Minister to work with us to get those powers, not for their own sake, but in order to create the fairer, greener and more prosperous Wales that I aspire towards.
Diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth. Diolch am beth y dywedodd e i ddechrau am y ffordd adeiladol rŷn ni wedi cydweithio gyda'n gilydd, a dwi'n edrych ymlaen i gydweithio gyda'r Aelodau ym mhob cwr o'r Siambr, ble mae pethau rŷn ni'n gallu eu gwneud gyda'n gilydd. Ond mae'r rhaglen uchelgeisiol sydd o flaen y Senedd yn y drydedd flwyddyn ddeddfwriaethol yn adlewyrchu'r gwaith caled sydd wedi mynd ymlaen rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru yn enwedig, yn enwedig y gwaith mae Siân Gwenllian, Cefin Campbell ac Adam Price wedi bod yn rhan ohono, i baratoi'r rhaglen dwi wedi amlinellu'r prynhawn yma. Dwi'n edrych ymlaen i gario ymlaen yn yr ysbryd yna.
I thank Rhun ap Iorwerth, and I thank him for what he said at the outset about the constructive way that we have co-operated, and I am looking forward to co-operating with Members from all parts of the Chamber, where there are things we can do together. The ambitious programme before the Senedd for the third year of legislation does reflect the hard work that has happened between the Government and Plaid Cymru, particularly the work that Siân Gwenllian, Cefin Campbell and Adam Price have been part of, to prepare the programme that I have outlined this afternoon. I'm looking forward to continuing in that spirit.
I'll focus just on the Senedd reform issues that Rhun ap Iorwerth concentrated on in the second half of his contribution, Llywydd. Can I say to Members in every part of the Chamber that it's over 20 years since Lord Ivor Richard produced his report on the first Senedd term, a report that said that the Senedd did not have the number of Members it needed to discharge the responsibilities it had then? In the discussion that some of us were engaged with with some young people, somebody said to me, 'I wasn't born when Lord Richard produced that report, and, throughout the whole of my lifetime, successive Assemblies and Senedds have failed to grasp what is, undoubtedly, a challenging issue and one that requires a two-thirds majority on the floor of the Senedd, quite rightly, in order to change the system that we have'.
Now is the moment to do it. I say that to colleagues in every part of this Chamber. We have a responsibility, while that opportunity is in our hands, to do something that has not been possible for over 20 years, and when that Bill is laid in front of the Senedd in September, it will be a landmark moment. It will be a landmark moment when we take that responsibility for making sure that the democratic structures we have in Wales are sufficient to bear the weight of the responsibilities that lie in the Senedd and future responsibilities that many of us hope will come the way of this devolved institution and to do it in a way that makes sure that there are sufficient Members and the organisation that lies behind them to be able to do the hard business of scrutinising legislation. We're a unicameral system here, we don't have a second Chamber to put anything right that we may get wrong. That's why we must have the firepower on the floor of a future Senedd to be able to scrutinise that legislation, make sure that it is as good as it possibly can be, and to hold the Executive, whoever will be in it, to account for the actions carried out on behalf of people here in Wales.
Of course, Rhun ap Iorwerth is right that the gender make-up of the Senedd isn't today as balanced as it was in some earlier Senedds. I am very proud indeed to lead a Labour group where women outnumber men—and by some distance. I'm very proud indeed that there are more women in my Cabinet than there are men, that, in the Government at least, we have an approach that reflects the nature of Wales today, and we want to see a Senedd that does the same, and those of us who are jointly committed on that enterprise will have an opportunity to make that happen when that gender quotas Bill appears in front of the Senedd before the end of this calendar year.
Rwyf i am ganolbwyntio yn unig ar faterion ynglŷn â diwygio'r Senedd yr oedd Rhun ap Iorwerth yn canolbwyntio arnyn nhw yn ail hanner ei gyfraniad ef, Llywydd. A gaf i ddweud wrth Aelodau ym mhob rhan o'r Siambr ei bod dros 20 mlynedd ers i Arglwydd Ivor Richard lunio ei adroddiad ar dymor cyntaf y Senedd, adroddiad a oedd yn mynegi nad oedd gan y Senedd nifer ddigonol o Aelodau i gyflawni'r cyfrifoldebau a oedd ganddi hi bryd hynny? Yn y drafodaeth yr oedd rhai ohonom ni'n ymgysylltu â rhai pobl ifanc ynddi hi, fe ddywedodd rhywun wrthyf i, 'Nid oeddwn i wedi cael fy ngeni pan luniodd Arglwydd Richard yr adroddiad hwnnw, ac ar hyd fy oes gyfan, mae Cynulliadau a Seneddau olynol wedi methu â deall yr hyn sydd, heb os, yn fater heriol ac un sy'n gofyn am fwyafrif o ddwy ran o dair ar lawr y Senedd, yn gwbl briodol, i newid y system sydd gennym ni'.
Dyma'r amser i wneud hynny. Rwy'n dweud hynny wrth gydweithwyr ym mhob rhan o'r Siambr hon. Mae cyfrifoldeb gennym ni, tra bo'r cyfle hwn yn ein gafael ni, i wneud rhywbeth nad yw wedi bod yn bosibl ers dros 20 mlynedd, a phan roddir y Bil hwnnw gerbron y Senedd ym mis Medi, fe fydd honno'n foment nodedig. Fe fydd hi'n foment nodedig pan fyddwn ni'n cymryd y cyfrifoldeb hwnnw dros sicrhau bod y strwythurau democrataidd sydd gennym ni yng Nghymru yn ddigonol i ysgwyddo pwysau'r cyfrifoldebau sy'n gorwedd yn y Senedd a'r cyfrifoldebau yn y dyfodol y bydd llawer ohonom yn gobeithio y dônt i ran y sefydliad datganoledig hwn a gwneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau y bydd digon o Aelodau a'r sefydliad y tu ôl iddyn nhw i allu gwneud y gwaith caled o graffu ar y ddeddfwriaeth. System un siambr sydd gennym ni yma, nid oes gennym ni siambr arall i unioni unrhyw beth y gallem ni fod wedi ei wneud yn anghywir. Dyna pam mae'n rhaid i ni fod â'r grym ar lawr y Senedd yn y dyfodol i allu craffu ar y ddeddfwriaeth honno, a sicrhau ei bod cystal ag y gall fod, a dwyn y Weithrediaeth, pwy bynnag fydd yn honno, i gyfrif am y camau a gymerir er mwyn pobl yma yng Nghymru.
Wrth gwrs, mae Rhun ap Iorwerth yn iawn nad yw cyfansoddiad rhywedd y Senedd heddiw mor gytbwys ag a fu yn y Senedd ar adegau blaenorol. Rwy'n falch iawn wir o arwain grŵp Llafur lle mae menywod yn fwy niferus na'r dynion—a hynny o gryn dipyn. Rwy'n falch iawn wir fod mwy o fenywod yn fy Nghabinet i nag sydd yna o ddynion, fel, yn y Llywodraeth o leiaf, fod gennym ni ddull sy'n adlewyrchu natur Cymru heddiw, ac rydym ni'n awyddus i weld Senedd sy'n gwneud yr un peth, ac fe fydd y rhai ohonom ni sydd wedi ymrwymo gyda'n gilydd gyda'r fenter honno yn cael cyfle i wneud i hynny ddigwydd pan fydd y Bil cwotâu rhywedd hwnnw'n ymddangos gerbron y Senedd cyn diwedd y flwyddyn galendr hon.
Can I echo in my opening remarks the comments there on Senedd reform by the leader of Plaid Cymru and by the First Minister? It falls to us to make this the Parliament, the Senedd Cymru that is fit not only for now, but for the future and for serving the people of Wales. It falls to us; we need to get on with it and do it.
But can I ask a few questions on the legislative programme there? First of all, the bus Bill: very welcome. We've been waiting for this very much to come along there. How will this tie in with this idea of streamlined timetables, streamlined ticketing—one ticket, one timetable—does this take us a stage towards being able to do that, because that's our vision for transport in Wales?
Secondly, the environmental governance legislation you're bringing forward: will that be the one that actually enables us to move towards nature-positive restoration within Wales, replenishing biodiversity, our ecosystem services and nature itself, as well as strengthening that post-EU governance?
And just one final comment, Dirprwy Lywydd, one thing that we particularly welcome here—not just Welsh Labour, but co-operative Members as well—is the proposal around taking the profit out of care for looked-after children, delivering on that priority. And also, taking forward as well, linked to that, the proposals around continuing healthcare, where you can actually introduce direct payments, because that will enable different models of healthcare to be provided, including co-operative models. Thank you.
A gaf i adleisio yn fy sylwadau agoriadol y sylwadau nawr ynglŷn â diwygio'r Senedd gan arweinydd Plaid Cymru a gan y Prif Weinidog? Ein cyfrifoldeb ni yw gwneud y Senedd hon, Senedd Cymru yn addas nid yn unig am y tro, ond i'r dyfodol ac ar gyfer gwasanaethu pobl Cymru. Ein cyfrifoldeb ni yw hwn; mae angen i ni fwrw ymlaen â hyn a gwneud felly.
Ond a gaf i ofyn ambell gwestiwn ar y rhaglen ddeddfwriaethol nawr? Yn gyntaf i gyd, y Bil bysiau: croeso mawr i hwnnw. Rydym ni wedi bod yn aros yn eiddgar iawn am ddyfodiad hwnnw. Sut fydd hyn yn cyd-fynd â'r syniad hwn ynglŷn ag amserlenni symlach, tocynnau symlach—un tocyn, un amserlen—a yw hyn yn mynd â ni gam yn nes at allu gwneud hynny, oherwydd honno yw ein gweledigaeth ni ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru?
Yn ail, y ddeddfwriaeth llywodraethu amgylcheddol yr ydych chi'n ei chyflwyno: a fydd honno'n ein galluogi ni i symud tuag at waith adfer sy'n cefnogi byd natur yng Nghymru, gan ailgyflenwi bioamrywiaeth, ein gwasanaethau ecosystem ni a byd natur ei hun, yn ogystal â chryfhau llywodraethu yn y cyfnod ar ôl gadael yr UE?
A dim ond un sylw terfynol, Dirprwy Lywydd, un peth yr ydym ni'n ei groesawu yn arbennig yn y fan hon—nid dim ond yn Llafur Cymru, ond Aelodau sy'n cydweithio â ni hefyd—yw'r cynnig ynghylch atal gallu gwneud elw o ofal i blant sy'n derbyn gofal, a chyflawni yn unol â'r flaenoriaeth honno. Ac yn ogystal â hynny, gan symud ymlaen hefyd, yn gysylltiedig â hynny, y cynigion ynghylch gofal iechyd parhaus, lle gallwch chi gyflwyno taliadau uniongyrchol mewn gwirionedd, oherwydd fe fyddai hynny'n caniatáu darpariaeth o wahanol fodelau o ofal iechyd, gan gynnwys modelau cydweithredol. Diolch i chi.
I thank Huw Irranca-Davies. And of course, as Chair of the special purpose committee established by the Senedd, he speaks with particular authority on the issue of Senedd reform, and it is the report of that committee endorsed by this Welsh Parliament that has been the bedrock of the Bill and all the work that goes into preparing it that you will see, I hope, in September.
The bus Bill will make the public interest the key test in the way in which bus services are provided in Wales in the future. It will mean that local authorities, Transport for Wales, will have the powers that are needed to ensure that the very significant public investment that is made on behalf of the public in sustaining that public transport system is put properly to work on their behalf. That is the guiding principle of the Bill, and I think the Member will see that reflected in that wider agenda to which he drew attention.
I'm pleased to confirm that the environmental governance Bill, when it appears, not in the third legislative term year, but beyond, will have biodiversity targets and nature restoration included within it, as well as post-EU governance arrangements.
Direct payments for continuing healthcare is a topic that has become more significant in the lives of many health service users, as the direct payments system in social care itself has matured, and matured in many of the ways to which Huw Irranca-Davies drew attention. It is anomalous that an individual can be in control of their own budget on a Monday, when the service is being provided by social care, but on Tuesday, when their needs mean that they are now to be provided through the continuing healthcare system, they lose that control. The Bill will make sure that that control can be continuous.
And can I just finally echo what Huw Irranca-Davies said, Llywydd? The Bill will help us to eliminate profits in looked-after children's services. I don't think I will ever forget meeting a group of young people brought together by the then children's commissioner, when a young woman described to me her feelings when she saw herself on a website where her local authority, her corporate parent, invited tenders in from anybody prepared to look after her at the lowest possible cost. Just imagine that—to think that that is how your future is being shaped. This Bill will make sure that that way of providing for young people in Wales will not be part of their futures or ours either.
Rwy'n diolch i Huw Irranca-Davies. Ac wrth gwrs, fel Cadeirydd y pwyllgor pwrpas arbennig a sefydlwyd gan y Senedd, mae'n siarad ag awdurdod penodol ynglŷn â mater diwygio'r Senedd, ac adroddiad y pwyllgor hwnnw a gymeradwywyd gan y Senedd hon yng Nghymru a oedd yn sylfaen i'r Bil a'r holl waith sy'n mynd i'w baratoi ac fe fyddwch chi'n gweld hwnnw, rwy'n gobeithio, ym mis Medi.
Fe fydd y Bil bysiau yn gwneud budd y cyhoedd yn brawf allweddol o'r ffordd y darperir gwasanaethau bysiau yng Nghymru yn y dyfodol. Fe fydd yn golygu y bydd yr awdurdodau lleol, Trafnidiaeth Cymru, â'r pwerau angenrheidiol i sicrhau y bydd y buddsoddiad cyhoeddus sylweddol iawn hwn a gaiff ei wneud ar ran y cyhoedd i gynnal y system drafnidiaeth gyhoeddus yn cael ei roi ar waith mewn modd priodol i weithio ar ran y cyhoedd. Honno yw egwyddor arweiniol y Bil hwn, ac rwyf i o'r farn y bydd yr Aelod yn gweld hynny'n cael ei adlewyrchu yn yr agenda ehangach honno yr oedd ef yn tynnu sylw ati hi.
Rwy'n falch o gadarnhau y bydd y Bil llywodraethu amgylcheddol, pan fydd yn dod i'r golwg, nid yn y drydedd flwyddyn ddeddfwriaethol ond y tu hwnt i hynny, yn cynnwys nodau bioamrywiaeth ac adferiad byd natur ynddo, yn ogystal â threfniadau llywodraethu ar ôl gadael yr UE.
Mae taliadau uniongyrchol ar gyfer gofal iechyd parhaus yn bwnc sydd wedi mynd yn fwy dylanwadol ym mywydau llawer o ddefnyddwyr y gwasanaeth iechyd, gan fod y system taliadau uniongyrchol ym maes gofal cymdeithasol ei hun wedi aeddfedu, ac aeddfedu mewn llawer o'r ffyrdd y tynnodd Huw Irranca-Davies sylw atyn nhw. Mae anghysondeb yn y ffaith y gall unigolyn reoli ei gyllideb ei hun ar ddydd Llun, pan gaiff y gwasanaeth ei ddarparu gan ofal cymdeithasol, ond ar ddydd Mawrth, pan fydd anghenion yn golygu bod y gwasanaeth yn cael ei ddarparu wedyn drwy'r system gofal iechyd parhaus, mae'r unigolyn yn colli'r rheolaeth honno. Fe fydd y Bil yn sicrhau y gall y rheolaeth honno fod yn barhaus.
Ac a gaf i'n olaf adleisio'r hyn a ddywedodd Huw Irranca-Davies, Llywydd? Fe fydd y Bil yn ein helpu ni i ddiddymu'r gallu i wneud elw o wasanaethau plant sy'n derbyn gofal. Nid wyf i'n credu y gwnaf i fyth anghofio cwrdd â grŵp o bobl ifanc a ddygwyd at ei gilydd gan y comisiynydd plant ar y pryd, pan ddisgrifiodd menyw ifanc i mi ei theimladau hi pan welodd ei llun ar wefan lle'r oedd ei hawdurdod lleol hi, ei rhiant corfforaethol hi, yn gwahodd tendrau i mewn gan unrhyw un a oedd yn barod i ofalu amdani am y gost isaf posibl. Dychmygwch chi hynny—i feddwl mai fel yna y caiff eich dyfodol chi ei lunio. Fe fydd y Bil hwn yn sicrhau na fydd y ffordd honno o ddarparu ar gyfer pobl ifanc yng Nghymru yn rhan o'u dyfodol nhw na'n dyfodol ninnau chwaith.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
In the one minute I think I have in order to comment on a massive legislative programme, three very quick things. I do welcome Senedd reform, of course, but I do really want us to move the agenda forward from the least proportional representative system that is being proposed, to single transferable vote, and I do hope that's something that you would consider. I'd be interested in your comments on that. To Plaid Cymru, I say what I said last time: please don't stitch it up again. We want to make sure that we have STV and we want to make sure that we have an open agenda and an open discussion—[Interruption.] You stitched us up last time, I'm afraid, so please—. You went with the proposal for a closed-list system, and I'm really sorry you did, so I hope you'll be behind this.
The second thing is I really do welcome what you've said about taking the profit out of childcare. As a former child protection social worker, I'm really pleased to see that.
And the third thing is the issue around homelessness. I hope we're going to eradicate homelessness. I hope we're not going to reform it; I really hope we're going to eradicate it. So, I really do hope to hear more from you about how you're going to eradicate homelessness across Wales. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Yn yr un funud sydd gennyf i, rwy'n credu, ar gyfer sylwebu ar raglen ddeddfwriaethol enfawr, tri pheth yn gyflym iawn. Rwy'n croesawu diwygio'r Senedd, wrth gwrs, ond rwyf i'n awyddus iawn i ni symud yr agenda ymlaen oddi wrth y system gynrychioliadol leiaf cyfrannol sy'n cael ei chynnig, at bleidlais sengl drosglwyddadwy, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y byddech chi'n ei ystyried. Fe fyddai hi'n dda gennyf glywed eich sylwadau chi ar hynny. Wrth Blaid Cymru, fe ddywedaf i'r hyn a ddywedais i'r tro diwethaf: peidiwch â chafflo hyn unwaith eto. Rydym ni'n dymuno gwneud yn siŵr mai pleidlais sengl drosglwyddadwy sydd gennym ni ac am wneud yn siŵr bod agenda agored a thrafodaeth agored gennym ni—[Torri ar draws.] Fe wnaethoch chi ein cafflo ni'r tro diwethaf, mae arnaf i ofn, felly os gwelwch chi'n dda—. Fe aethoch chi gyda'r cynnig am system rhestr gaeedig, ac mae'n ddrwg iawn gennyf i eich bod chi wedi gwneud hynny, felly rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cefnogi hyn.
Yr ail beth yw fy mod i'n llwyr groesawu'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud ynglŷn ag atal gallu gwneud elw o ofal plant. Yn weithiwr cymdeithasol amddiffyn plant gynt, rwy'n falch iawn o weld hynny.
A'r trydydd peth yw'r broblem ynghylch digartrefedd. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n diddymu digartrefedd. Rwy'n gobeithio nad ei ddiwygio y byddwn ni; rwy'n gobeithio yn fawr mai ei ddiddymu a wnawn ni. Felly, rwy'n gobeithio yn fawr y byddwn ni'n clywed mwy oddi wrthych chi ynglŷn â sut yr ydych chi am ddiddymu digartrefedd ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. On the homelessness point, the policy of the Government is that, where homelessness is experienced it should be rare, brief and unrepeated, and that is what legislation—not in the third year—when it comes forward, it will reflect those principles.
Can I say to the Member on Senedd reform that you heard Rhun ap Iorwerth say that there are aspects of the Bill that his party would have preferred to see otherwise? There are aspects of the Bill that I would have rather seen otherwise, but we will not get Senedd reform through this Senedd if we all are determined to get everything we want out of that Bill. The Bill will only succeed if we are all prepared to celebrate getting half a loaf where, otherwise, no loaf at all would exist, and that means compromise, and the Bill is a compromise, and nobody, not a single Member of this Senedd, will regard it as the perfect package of measures. But if you hang out for perfection, you will end up with nothing, and my belief is that this is not the moment to allow the search for perfection to drive out the possible. It has been impossible to reform the Senedd for 20 years. It is possible to do it now. But that possibility rests on every single one of us being willing to recognise that some compromises are necessary in order to secure a two-thirds majority where not a single vote of those of us who believe in Senedd reform can be lost along that way.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ynglŷn â'r pwynt am ddigartrefedd, polisi'r Llywodraeth yw, lle profir digartrefedd, fe ddylai fod yn anghyffredin, am gyfnod byr a heb ailadrodd hynny, a dyna'r hyn y mae deddfwriaeth—nid yn y drydedd flwyddyn—pan gaiff ei chyflwyno, fe fydd hi'n adlewyrchu'r egwyddorion hynny.
A gaf i ddweud wrth yr Aelod ynglŷn â diwygio'r Senedd eich bod chi wedi clywed Rhun ap Iorwerth yn dweud bod agweddau ar y Bil y byddai hi'n well gan ei blaid ef eu gweld nhw'n wahanol? Mae agweddau ar y Bil y byddai hi'n well gennyf innau eu gweld nhw'n wahanol hefyd, ond ni fyddwn yn gallu cario diwygio Seneddol drwy'r Senedd hon pe byddem ni i gyd yn benderfynol o gael popeth yr ydym ni'n ei ddymuno o'r Bil hwnnw. Ni fydd y Bil yn llwyddo heblaw ein bod ni i gyd yn barod i ddathlu bod â hanner torth, ac fel arall ni fyddai unrhyw dorth o gwbl, ac mae hynny'n golygu cyfaddawdu, ac mae'r Bil yn golygu cyfaddawdu, ac ni fyddai unrhyw un o Aelodau'r Senedd hon yn ei ystyried yn becyn perffaith o fesurau. Ond pe byddech chi'n dal eich gafael er mwyn ceisio perffeithrwydd, yn y pen draw ni fyddai'r un dim gennych chi o gwbl, a'r hyn a gredaf i yw nad hon yw'r foment i ganiatáu i'r ymgais am berffeithrwydd ymlid yr hyn sy'n bosibl. Mae diwygio'r Senedd wedi bod yn amhosibl am 20 mlynedd. Mae hi'n bosibl gwneud hynny nawr. Ond mae'r posibilrwydd hwnnw yn dibynnu ar gydnabyddiaeth gan bob un ohonom ni fod rhywfaint o gyfaddawd yn angenrheidiol i ennill mwyafrif o ddwy ran o dair a pheidio â cholli pleidlais gan unrhyw un ohonom ni sydd o blaid diwygio'r Senedd ar y daith honno.
I also thank the First Minister for his statement this afternoon. I have to say that the Welsh Government's legislative programme is a disappointment—a disappointment to my party, but more so, a disappointment to the people of Wales. Why is the legislation to tackle the big problems facing the people of Wales not here? Apart from the bus Bill, a pledge to tackle the management of disused coal tips and reform of council tax, this is once again a legislative programme seeking to buy Plaid Cymru's vote.
First Minister, where is the legislation for a Welsh human rights Act? When my party repeatedly called for the inclusion of the United Nations principles of rights of older people and the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities into the Welsh law, we were told that, rather than adding rights piecemeal, your Government would introduce new human rights legislation. We are still waiting. Older people's rights are still being ignored, as clearly evidenced during the pandemic. So, First Minister, how much longer do older people need to wait, or is your message to the Welsh elderly population that 36 more politicians is more important than their human rights? Diolch yn fawr.
Rwyf innau hefyd yn diolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma. Mae'n rhaid i mi ddweud bod rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru yn siomedig—yn siomedig i'm plaid i, ond yn fwy felly, yn siomedig i bobl Cymru. Pam nad yw'r ddeddfwriaeth yn mynd i'r afael â'r problemau mawr sy'n wynebu pobl Cymru nid yma? Ar wahân i'r Bil bysiau, yr addewid i fynd i'r afael â rheoli tomenni glo nas defnyddir a diwygio'r dreth gyngor, rhaglen ddeddfwriaethol yw hon sy'n ceisio prynu pleidlais Plaid Cymru unwaith eto.
Prif Weinidog, lle mae'r ddeddfwriaeth ar gyfer Deddf hawliau dynol i Gymru? Pan alwodd fy mhlaid i am gynnwys egwyddorion hawliau pobl hŷn y Cenhedloedd Unedig a Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau yng nghyfraith Cymru dro ar ôl tro, fe ddywedwyd wrthym ni y byddai eich Llywodraeth chi, yn hytrach nag ychwanegu hawliau bob yn damaid, yn cyflwyno deddfwriaeth hawliau dynol newydd. Rydym ni'n dal i ddisgwyl. Mae hawliau pobl hŷn yn dal i gael eu hanwybyddu, fel gwelwyd yn eglur yn ystod y pandemig. Felly, Prif Weinidog, am faint yn hwy y bydd angen i bobl hŷn aros, neu ai eich neges i boblogaeth oedrannus Cymru yw bod 36 yn fwy o wleidyddion yn bwysicach na'u hawliau dynol nhw? Diolch yn fawr.
Well, Llywydd, I'm sorry the Member read out his script telling us that he was disappointed; I'm sure it was written well before he heard the statement. And I disagree with him, of course. And the fact that something isn't mentioned in the statement doesn't mean that it may not happen, because there are many, many things on which the Welsh Government is working that are not possible to include in a statement that was, by itself, of significant length and complexity this afternoon.
So, I don't agree with him, of course, that the statement is disappointing; I think it is the most demanding one-year programme that this Senedd will ever have been asked to navigate. It will put enormous obligations on the shoulders of every Senedd Member to find the time to do the job that will be necessary to make these proposals into the best law they can be, and, at the same time, and in the way that I indicated, the Welsh Government goes on preparing legislation for the second half of this Senedd term. 'How long can we wait?' the Member asked, and we're not even halfway through the Senedd term. There are two and a half and more years of this term to go, and there will be other pieces of legislation, beyond the ones that will preoccupy us in the coming 12 months, that will come before you before this term is over.
Wel, Llywydd, mae'n ddrwg gennyf fod yr Aelod wedi darllen ei sgript yn dweud wrthym ei fod wedi ei siomi; rwy'n siŵr ei bod wedi'i hysgrifennu ymhell cyn iddo glywed y datganiad. Ac rwy'n anghytuno ag ef, wrth gwrs. Ac nid yw'r ffaith nad yw rhywbeth yn cael ei grybwyll yn y datganiad yn golygu na fydd yn digwydd, oherwydd mae yna lawer o bethau y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio arnyn nhw nad yw'n bosibl eu cynnwys mewn datganiad a oedd, ynddo'i hun, yn hir a chymhleth iawn y prynhawn yma.
Felly, nid wyf yn cytuno ag ef, wrth gwrs, bod y datganiad yn siomedig; rwy'n credu mai dyma'r rhaglen flwyddyn o hyd fwyaf heriol y gofynnwyd i'r Senedd hon fynd i'r afael â hi erioed. Bydd yn rhoi rhwymedigaethau enfawr ar ysgwyddau pob Aelod o'r Senedd i ddod o hyd i'r amser i wneud y gwaith a fydd yn angenrheidiol i droi'r cynigion hyn i mewn i'r gyfraith orau y gallan nhw fod ac, ar yr un pryd, ac yn y ffordd a nodais, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i baratoi deddfwriaeth ar gyfer ail hanner tymor y Senedd hon. 'Pa mor hir allwn ni aros?' gofynnodd yr Aelod, ac nid ydym hyd yn oed hanner ffordd drwy dymor y Senedd. Mae dwy flynedd a hanner a mwy o'r tymor hwn i fynd, a bydd darnau eraill o ddeddfwriaeth, ar ben y rhai y byddwn ni'n canolbwyntio arnyn nhw dros y 12 mis nesaf, a fydd yn dod ger eich bron cyn i'r tymor hwn ddod i ben.
Diolch, Brif Weinidog, am y datganiad heddiw. Yn sicr, adlewyrchu'r Bil bysiau, y Bil diogelwch tomenni nas defnyddir, yn eithriadol o bwysig, yn arbennig i'r rhanbarth dwi'n ei gynrychioli, ond hefyd i ardaloedd eraill.
Thank you, First Minister, for this afternoon's statement. Certainly, reflecting on the bus Bill, the coal tip safety Bill, is very important, particularly for the region I represent, but also for other parts of Wales.
I would like to pick up on the point that Huw Irranca-Davies raised with you, just in terms of what's been called by organisations like Climate Cymru the 'nature positive Bill', and the delay once again here. People will be disappointed. As you'll be aware, over 300 organisations wrote to you in March asking for this to be brought forward. In your statement, you emphasised your commitment to the nature and climate emergency, and that we can't wait. Well, that's true in terms of biodiversity. We are losing biodiversity every day, every week that goes by without this legislation in place. We're already behind, post Brexit, in terms of that governance, that environmental governance framework here in Wales. We don't even have the interim properly in place. So, therefore, can I ask: why is this, once again, delayed, and how will it be progressed so that it will become legislation as quickly as possible, so that we do actually react to a climate and nature emergency?
Hoffwn gyfeirio at y pwynt a gododd Huw Irranca-Davies gyda chi, o ran yr hyn sydd wedi cael ei alw gan sefydliadau fel Climate Cymru yn 'Fesur positif o ran natur', a'r oedi unwaith eto yma. Bydd pobl yn siomedig. Fel y gwyddoch chi, ysgrifennodd dros 300 o sefydliadau atoch ym mis Mawrth yn gofyn i hyn gael ei gyflwyno. Yn eich datganiad, fe bwysleisioch chi eich ymrwymiad i'r argyfwng natur a'r hinsawdd, a'r ffaith na allwn ni aros. Wel, mae hynny'n wir o ran bioamrywiaeth. Rydym yn colli bioamrywiaeth bob dydd, bob wythnos sy'n mynd heibio heb fod y ddeddfwriaeth hon ar waith. Rydym eisoes ar ei hôl hi, ar ôl Brexit, o ran y llywodraethiant hwnnw, y fframwaith llywodraethu amgylcheddol hwnnw yma yng Nghymru. Nid oes gennym drefniadau dros dro hyd yn oed. Felly, a gaf i ofyn: pam mae hyn, unwaith eto, yn destun oedi, a sut y bydd yn cael ei ddatblygu er mwyn iddo ddod yn ddeddfwriaeth cyn gynted â phosibl, fel ein bod ni'n mynd ati go iawn i ymateb i argyfwng hinsawdd a natur?
Wel, diolch i Heledd Fychan am y sylwadau, Llywydd, a gallaf ddweud wrthi hi, bob tro pan fyddwn ni'n paratoi y rhaglen am y flwyddyn ddeddfwriaethol o'n blaenau, fod lot o sgyrsiau a dadleuon mewnol, ac mae pob aelod o'r Cabinet yn trio cael mwy o bosibiliadau i mewn i'r rhaglen.
I thank Heledd Fychan for those comments, and I can tell her that, every time we prepare the legislative programme for the year ahead, a lot of conversations and arguments take place internally, and all members of the Cabinet try to get more into the programme.
And that's how the system works. There are always more bids than there is room. There are always more ambitions amongst Cabinet colleagues than can be accommodated in a single year. And I can assure the Member that the case for the environmental governance Bill getting into the third year was powerfully made during those debates. In the end, we will bring forward a White Paper by January of next year. In the meantime, we will strengthen the interim arrangements, and I certainly pay tribute to the work of Dr Nerys Llewelyn Jones, who, I think, has carried out her duties as the Interim Environmental Protection Assessor for Wales in a way that has given people confidence that, while we are still developing the final arrangements for environmental governance, there is a system here in Wales that is actively available and powerfully led. We're going to recruit a deputy to Dr Llewelyn Jones in this interim period, to strengthen the resources she has during this period. And a full Bill, including nature restoration—a nature positive Bill—will be part of that Bill. It's more than just governance arrangements, in the way that I explained to Huw Irranca-Davies.
A dyna sut mae'r system yn gweithio. Mae yna wastad mwy o geisiadau nag y gellir eu cynnwys. Mae yna wastad mwy o uchelgeisiau ymhlith cydweithwyr yn y Cabinet nag y gellir eu cynnwys mewn un flwyddyn. A gallaf sicrhau'r Aelod bod yr achos dros gynnwys y Bil llywodraethu amgylcheddol yn y drydedd flwyddyn wedi cael ei gyflwyno'n rymus yn ystod y dadleuon hynny. Yn y pen draw, byddwn ni'n cyflwyno Papur Gwyn erbyn mis Ionawr y flwyddyn nesaf. Yn y cyfamser, byddwn ni'n cryfhau'r trefniadau dros dro, ac yn sicr hoffwn dalu teyrnged i waith Dr Nerys Llewelyn Jones, sydd, rwy'n credu, wedi cyflawni ei dyletswyddau fel Asesydd Diogelu'r Amgylchedd Dros Dro i Gymru mewn ffordd sydd wedi rhoi hyder i bobl, er ein bod ni'n dal i ddatblygu'r trefniadau terfynol ar gyfer llywodraethu amgylcheddol, fod system yma yng Nghymru sy'n weithredol ac sy'n cael ei harwain yn rymus. Rydym yn mynd i recriwtio dirprwy i Dr Llewelyn Jones yn y cyfnod interim hwn, i gryfhau'r adnoddau sydd ganddi yn ystod y cyfnod hwn. A bydd Bil llawn, gan gynnwys adfer natur—Bil positif o ran natur—yn rhan o'r Bil hwnnw. Mae'n fwy na threfniadau llywodraethu yn unig, yn y ffordd yr esboniais i wrth Huw Irranca-Davies.
Thank you, First Minister. It was, in many ways, an inspiring statement, an inspiring statement that speaks not simply of a legislative agenda, but of our values and our ambitions and our visions for Wales. I think taking the profit out of children's care is something that can unite people across the whole country—maybe not on the Conservative benches, but everywhere else in this country. Ensuring that we have bus services that are fit for purpose for everybody across this country is something, again, that people want and people want us to deliver. Ensuring that children across the whole of this country can access Welsh-language education delivers on the ambition of a million speakers by 2050. Ensuring that people can sleep safely in their homes because the tips that disfigure our Valleys are dealt with is a reason why people vote for our Government.
And I hope, First Minister, in delivering this legislative programme, you can also ensure that we can protect our environment, protect our employment rights, and that, when the Conservative Government in London take away EU law protections, this Parliament will ensure that our voices are heard and that protections that our people want, need and have voted for will remain in place, and this Government will legislate wherever needed to protect the employment, environmental and other rights that we have come to expect and anticipate in this country.
Diolch, Prif Weinidog. Mewn sawl ffordd, roedd yn ddatganiad ysbrydoledig, yn ddatganiad ysbrydoledig sy'n siarad nid yn unig am agenda ddeddfwriaethol, ond am ein gwerthoedd a'n huchelgeisiau a'n gweledigaethau ni ar gyfer Cymru. Rwy'n credu bod cymryd yr elw allan o ofal plant yn rhywbeth a all uno pobl ar hyd a lled y wlad—efallai nid ar feinciau'r Ceidwadwyr, ond ym mhob man arall yn y wlad hon. Mae sicrhau bod gennym wasanaethau bysiau sy'n addas i'r diben i bawb ledled y wlad hon yn rhywbeth, unwaith eto, y mae pobl ei eisiau ac mae pobl eisiau i ni eu darparu. Mae sicrhau bod plant ledled y wlad yma yn gallu cael mynediad i addysg Gymraeg yn gyson â'r uchelgais o sicrhau bod miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae sicrhau bod pobl yn gallu cysgu'n ddiogel yn eu cartrefi oherwydd bod gwaith yn cael ei wneud i ddelio â'r tomenni sy'n anharddu ein Cymoedd yn rheswm pam mae pobl yn pleidleisio dros ein Llywodraeth.
Ac rwy'n gobeithio, Prif Weinidog, wrth gyflwyno'r rhaglen ddeddfwriaethol hon, y gallwch chi hefyd sicrhau y gallwn ni ddiogelu ein hamgylchedd, diogelu ein hawliau cyflogaeth, a phan fydd y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain yn dileu amddiffyniadau cyfraith yr UE, y bydd y Senedd hon yn sicrhau bod ein lleisiau'n cael eu clywed ac y bydd amddiffyniadau y mae ein pobl eu heisiau, eu hangen ac y maen nhw wedi pleidleisio drostynt yn parhau i fod ar waith, ac y bydd y Llywodraeth hon yn deddfu lle bynnag y bo angen i ddiogelu'r hawliau cyflogaeth, yr hawliau amgylcheddol a'r hawliau eraill yr ydym wedi dod i'w disgwyl yn y wlad hon.
I thank Alun Davies very much for that, Llywydd. I hope that he can see, and others can see as well, that there is a series of themes that run right through the legislative programme. First of all, we are determined that the public interest will drive the way in which policies and legislation in Wales make a difference in people's lives, particularly when the public makes an enormous investment in those services in the first place. And I hope as well that he will see that the programme is both radical and ambitious. And I can tell you, Dirprwy Lywydd, that there will be vested interests out there who will mount considerable opposition to a series of the measures that the Senedd will have in front of it during the coming year, and the looked-after children measure is one of those. There is a very well-resourced sector out there that has made a huge amount of money out of the lives of vulnerable children. The Competition and Markets Authority has reported twice in the last 12 months on the excess profits that the sector has taken from that work. Every Member of the Senedd, I predict, will hear from that sector, protesting against the legislation that will be in front of us. And on that score, and on others, and Senedd reform is certainly one of them, we will have to hold our nerve. You cannot bring about radical change, you cannot disrupt the status quo, you cannot take on vested interests, without having the political courage that comes in order to bring about change. And I hope the Member can see, in the package of legislation that is in front of the Senedd in the next 12 months, that sense of the public interest on the one hand and the political courage to make those things happen run right through the programme that this Senedd will have in front of it over the next 12 months.
Diolch yn fawr iawn i Alun Davies am hynny, Llywydd. Rwy'n gobeithio y gall weld, ac y gall eraill weld hefyd, bod cyfres o themâu yn rhedeg drwy'r rhaglen ddeddfwriaethol. Yn gyntaf oll, rydym yn benderfynol mai'r budd i'r cyhoedd fydd yn llywio'r ffordd y mae polisïau a deddfwriaeth yng Nghymru yn gwneud gwahaniaeth ym mywydau pobl, yn enwedig pan fydd y cyhoedd yn gwneud buddsoddiad enfawr yn y gwasanaethau hynny yn y lle cyntaf. Ac rwy'n gobeithio hefyd y bydd yn gweld bod y rhaglen yn radical ac yn uchelgeisiol. A gallaf ddweud wrthych chi, Dirprwy Lywydd, y bydd rhai sydd â diddordebau personol allan yna a fydd yn dangos cryn wrthwynebiad i gyfres o'r mesurau y bydd gan y Senedd o'i blaen yn ystod y flwyddyn i ddod, ac mae'r mesur plant sy'n derbyn gofal yn un o'r rheini. Mae yna sector â digon o adnoddau allan yna sydd wedi gwneud llawer iawn o arian allan o fywydau plant sy'n agored i niwed. Mae'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd wedi adrodd ddwywaith yn ystod y 12 mis diwethaf ar yr elw ychwanegol y mae'r sector wedi'i gymryd o'r gwaith hwnnw. Bydd pob Aelod o'r Senedd, rwy'n rhagweld, yn clywed gan y sector hwnnw, yn protestio yn erbyn y ddeddfwriaeth a fydd o'n blaenau. Ac ar y pwynt hwnnw, a phwyntiau eraill, ac mae diwygio'r Senedd yn sicr yn un ohonyn nhw, rhaid i ni beidio â chynhyrfu. Gallwch chi ddim sicrhau newid radical, gallwch chi ddim newid y sefyllfa sydd ohoni, gallwch chi ddim herio'r rhai sydd â diddordebau personol, heb fod gennych chi'r dewrder gwleidyddol sydd ei angen i sicrhau newid. Ac rwy'n gobeithio y gall yr Aelod weld, yn y pecyn deddfwriaeth sydd o flaen y Senedd yn ystod y 12 mis nesaf, yr ymdeimlad hwnnw o fudd i'r cyhoedd ar y naill law a'r dewrder gwleidyddol i wneud i'r pethau hynny ddigwydd drwy'r rhaglen y bydd gan y Senedd hon o'i blaen dros y 12 mis nesaf.
First Minister, thank you for your statement. I was saddened that the word 'food' didn't feature once in the statement, because we know that obesity and other health-related issues are running rampant, and that is something that we need to grab hold of. I know that there is a statement later today looking at food environment legislation, but I would have hoped that the importance of the well-being of our children through our food system would have featured in this major statement of yours today, for the good of future generations. We make a big statement about the Welsh language, and young people learning the Welsh language, which is very, very important, but surely their diet, their food and their well-being is fundamentally important, going forward. I believe we lost the opportunity for a good bit of legislation here—I know I'm biased. But the Economy, Trade and Rural Affairs Committee I think agreed with me, and made several recommendations to this Chamber. First Minister, I won't go through those—I haven't got time—but I was disappointed that there was no reference to any of those in your statement. Can you give me some further reassurance—and I know there's already been some in this Chamber—that the recommendations that the food Bill could have brought forward, or the importance of educating our children around food, will feature in your thinking going forward, and this won't be an example of a bit of backbench legislation kicked into the long grass?
Prif Weinidog, diolch am eich datganiad. Roeddwn i'n drist nad oedd y gair 'bwyd' yn ymddangos unwaith yn y datganiad, oherwydd rydym yn gwybod bod gordewdra a materion eraill sy'n gysylltiedig ag iechyd yn rhemp, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni fynd i'r afael ag ef. Rwy'n gwybod bod datganiad yn ddiweddarach heddiw ynghylch deddfwriaeth yr amgylchedd bwyd, ond byddwn i wedi gobeithio y byddai pwysigrwydd lles ein plant drwy ein system fwyd wedi ymddangos yn y datganiad mawr hwn rydych chi wedi'i wneud heddiw, er lles cenedlaethau'r dyfodol. Rydym yn gwneud datganiad mawr am y Gymraeg, a phobl ifanc yn dysgu Cymraeg, sy'n bwysig iawn, iawn, ond siawns bod eu deiet, y bwyd y maen nhw'n ei fwyta a'u lles o bwys sylfaenol, wrth symud ymlaen. Rwy'n credu i ni golli'r cyfle i gael darn da o ddeddfwriaeth yma—rwy'n gwybod fy mod i'n rhagfarnllyd. Ond rwy'n credu bod Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn cytuno â mi, a gwnaeth sawl argymhelliad i'r Siambr hon. Prif Weinidog, ni fyddaf yn mynd drwy'r rheini—does gennyf i ddim amser—ond roeddwn i'n siomedig nad oedd unrhyw gyfeiriad at unrhyw un o'r rheini yn eich datganiad chi. Allwch chi roi rhywfaint rhagor o sicrwydd i mi—ac rwy'n gwybod bod rhywfaint wedi'i roi eisoes yn y Siambr hon—y bydd yr argymhellion y gallai'r Bil bwyd fod wedi eu cyflwyno, neu bwysigrwydd addysgu ein plant ynghylch bwyd, yn rhan o'r ffordd y byddwch chi'n meddwl wrth symud ymlaen, ac na fydd hyn yn enghraifft o ychydig o ddeddfwriaeth meinciau cefn sy'n cael ei rhoi o'r neilltu?
Well, first of all, I thank Peter Fox for what he said. I recognise his own personal commitment to that food agenda and the work that he put in to the promotion of his own Bill. But, in the way that he recognised, the Senedd this afternoon will hear from my colleague Lynne Neagle about the very significant package of measures that she has announced today, all of which help to contribute to the actions we need to see to protect the future of our children. I chaired a meeting myself, Dirprwy Lywydd, just outside the Chamber, with a series of ministerial colleagues, on the community food strategy. The purpose of the meeting was to energise the system, now that the food Bill itself was not to go ahead, to make sure that every part of Government and every ministerial colleague are contributing everything they can to make that community food strategy as powerful as it can be, and we will reconvene before the end of this term to make sure that those actions are being rapidly progressed.
Can I say, in a gentle way, if I can, I don't think it helps to try to counterpoise the actions we are taking on the Welsh language against the actions that we will be taking on food? We want, of course, our children to grow up in a healthy food environment and we want our children to grow up in a Wales where the Welsh language is a normal, ordinary, everyday part of their experience, and there really is no contradiction or competition between those two objectives.
Wel, yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Peter Fox am yr hyn a ddywedodd. Rwy'n cydnabod ei ymrwymiad personol ei hun i'r agenda fwyd honno a'r gwaith a wnaeth i hyrwyddo ei Fil ei hun. Ond, yn y ffordd y cydnabu, bydd y Senedd y prynhawn yma yn clywed gan fy nghyd-Aelod Lynne Neagle am y pecyn sylweddol iawn o fesurau y mae hi wedi'i gyhoeddi heddiw, y mae pob un ohonyn nhw'n helpu i gyfrannu at y camau y mae angen i ni eu gweld i ddiogelu dyfodol ein plant. Cadeiriais gyfarfod fy hun, Dirprwy Lywydd, nid nepell o'r Siambr, gyda chyfres o gyd-Weinidogion, ar y strategaeth bwyd cymunedol. Pwrpas y cyfarfod oedd ysgogi'r system, gan na fyddai'r Bil bwyd ei hun yn cael ei gyflwyno, i sicrhau bod pob rhan o'r Llywodraeth a phob cyd-Weinidog yn cyfrannu popeth o fewn eu gallu i sicrhau bod y strategaeth bwyd cymunedol honno mor bwerus ag y gall fod, a byddwn ni'n ailymgynnull cyn diwedd y tymor hwn i sicrhau bod y camau hynny'n cael eu datblygu'n gyflym.
A gaf i ddweud, mewn ffordd addfwyn, os caf i, nid wyf yn credu ei fod yn helpu i geisio gwrthbwyso'r camau yr ydym yn eu cymryd o ran y Gymraeg yn erbyn y camau y byddwn yn eu cymryd ar fwyd? Wrth gwrs, rydym eisiau i'n plant dyfu i fyny mewn amgylchedd bwyd iach ac rydym eisiau i'n plant dyfu i fyny mewn gwlad lle mae'r Gymraeg yn rhan arferol, gyffredin o'u profiad bob dydd, ac nid oes unrhyw wrthddweud na chystadleuaeth rhwng y ddau amcan hynny.
Diolch, Brif Weinidog. Mae'r gair 'tlodi' ar goll o'ch datganiad. Dylai ddileu tlodi bod yn sail i holl raglen y Llywodraeth, neu dŷ ar dywod fydd pob Deddf a Mesur. Mae'r lefelau annerbyniol presennol o dlodi yng Nghymru yn creithio ein plant, ac, yng ngeiriau prif weithredwr Faith in Families, elusen sy'n cefnogi plant yn Abertawe yn fy rhanbarth i, yn golygu ein bod yn storio problem enfawr i'r dyfodol—problem iechyd enfawr, enfawr, problem lles enfawr, problem dicter. Tra'n bod ni wedi ein clymu i undeb anghyfartal a Llywodraeth San Steffan sy'n blaenoriaethu rhai grwpiau o bobl a rhai ardaloedd dros eraill ar sail ideoleg a gwleidyddiaeth etholiadol yn hytrach nag angen, ni fyddwn ni yng Nghymru yn medru gweithredu mewn modd cyflawn i ddileu tlodi o'n tir. Ac, o weld y Blaid Lafur yn gwrthod ymrwymo i ddarparu prydau bwyd am ddim i blant ysgol, mae'n amlwg na allwn gael ffydd mewn llywodraeth o unrhyw liw i gymryd y camau cadarn sydd eu hangen.
Felly, Brif Weinidog, ydych chi'n cytuno bod angen inni gyflymu'r gwaith o gymryd y grymoedd sydd eu hangen i greu'r genedl a'r gymdeithas rŷn ni am eu gweld, a datganoli grymoedd dros les i greu rhwyd ddiogelwch sydd yn wirioneddol achub y rhai sydd angen eu dal rhag syrthio i ffos galedi a chors anobaith? Ac yn y cyfamser, a ydych chi'n cytuno bod yna fesurau y gallwn ni eu rhoi ar y llyfr statud yma i geisio sicrhau bod bob £1 o gymorth a chefnogaeth a ddaw i deuluoedd yn cyrraedd eu pocedi yn gyflym ac yn rhwydd drwy greu system fudd-daliadau Gymreig ar sail statudol? Diolch.
Thank you, First Minister. The word 'poverty' is missing from your statement. The eradication of poverty should be the basis of the Government's whole programme, or every Bill and piece of legislation will be built on sand. The unacceptable levels of poverty in Wales are scarring our children, and, in the words of the chief executive of Faith in Families, a charity that supports children in Swansea in my region, mean that we are storing up a huge problem for the future—a huge, huge health problem, a huge welfare problem and an anger problem. Whilst we are tied to an unequal union and a Westminster Government that prioritises some groups of people and some areas over others on an ideological basis and of electoral politics rather than need, we in Wales will not be able to act fully to eradicate poverty. And, in seeing the Labour Party refusing to commit to providing free school meals for schoolchildren, it's clear that we can't have faith in a government of any colour to take the robust steps that are needed.
So, First Minister, do you agree that we need to accelerate the process of taking the powers that we need to create the nation and society that we want to see, and to devolve powers for welfare to create a safety net that truly would save those people who need to be caught from falling into a slough of despond? And in the meantime, do you agree that there are measures that we can put on the statute book here to try and ensure that every £1 of support that comes to families reaches their pockets quickly and swiftly by creating a Welsh benefits system on a statutory basis? Thank you.
Wel, diolch, Sioned Wiliams, am y cwestiynau. Ac wrth gwrs, dwi'n cytuno â beth ddywedodd hi am bwysigrwydd tlodi; mae tlodi yn rhan o bob profiad pwysig ym mywydau teuluoedd, sy'n bwysig i ni. Yn y rhaglen ddeddfwriaethol, rŷn ni'n canolbwyntio ar ddau beth: pethau ble mae'n rhaid inni ddeddfu i wneud gwahaniaeth a ble mae'r pwerau i ddeddfu yn nwylo'r Senedd nawr. Ac mae lot o bethau rŷn ni'n gallu ei wneud ym maes tlodi sydd ddim yn dibynnu ar ddeddfu, fel dywedodd Sioned Williams. Mae popeth rŷn ni wedi'i wneud gyda'n gilydd am fwyd am ddim yn ein hysgolion—doedd dim rhaid inni ddeddfu i wneud hwnna. Ac yn y ddogfen y mae'r Gweinidog Jane Hutt wedi'i chyflwyno ar dlodi, beth sydd yn y ddogfen yw'r pethau rŷn ni'n gallu eu gwneud sydd ddim yn dibynnu ar ddeddfu ar lawr y Senedd, achos does dim lot o bwerau gyda ni ar hyn o bryd sy'n rhedeg at ddeddfu a'r ffordd orau i wneud hwnna. Yn y dyfodol, dwi eisiau gweld mwy o bwerau yn y Senedd hon i weinyddu'r system lles sydd gennym ni, achos dwi'n meddwl, os bydd y pwerau yna—ac mae adroddiad Gordon Brown yn dangos y ffordd i wneud hynny—gallwn ni wneud mwy i helpu bywydau plant a theuluoedd sy'n dioddef o dlodi ar hyn o bryd. Ond mae hynny'n rhywbeth at y dyfodol.
Well, I thank Sioned Williams for the questions. And of course, I do agree with what she said about the importance of poverty and that poverty is a part of all important experiences in the lives of families, which are so important to us. In the legislative programme, we do concentrate on two things: things where we have to legislate to make a difference and where the powers to legislate are within the competence of the Senedd currently. And there are lots of things that we can do in the area of poverty that don't depend on legislation, as Sioned Williams said. Everything that we've done on free food in our schools—we didn't have to legislate to do that. And in the document that the Minister Jane Hutt has presented on poverty, what's in the document are those things that we can do that don't depend on legislating on the floor of the Senedd, because we don't have many powers at present that run towards legislation and the best way to do that. In the future, I want to see more powers in the Senedd to administer the welfare system that we have, because I think if the powers are there—and Gordon Brown's report does show the way to do that—by doing that, we can do more to help the lives of children and families who are suffering from poverty at present. But that is something for the future.
Thank you for this very important statement, First Minister, to this place, on the legislative programme for Wales and for the people of Wales. And as the representative of the constituency of Islwyn, I know that climate change is a key overriding Welsh priority for young people, and the role of public transport is integral within that. I know my residents will welcome, and I will urge the Welsh Government to act with great vigour on the forthcoming proposed bus Bill. For far too many communities in Islwyn, public transport is also fragmented and unreliable.
I also wholeheartedly welcome the bringing back of Welsh looked-after children with a qualitative, invested offer, consistently across Wales and not for profit.
Additionally, the disused tips safety Bill will fulfil a direct need for Wales to safely manage our industrial heritage and will apply to coal and other sites. Tŷ Llwyd quarry in Islwyn closed in 1972, and it has shown, 50 years later, that more is directly needed to be done to monitor and manage the legacy of our industrial and mining past for the safety of all of our citizens.
First Minister, further to the transformative enrichment of a Welsh democracy with a Bill to reform the Senedd and create a gender balance, how then will you sum up the importance and, yes, urgency of the Welsh Labour Government's ambitious and radical legislative programme to the listening citizens of Islwyn and beyond?
Diolch am y datganiad pwysig iawn hwn, Prif Weinidog, i'r lle hwn, ar y rhaglen ddeddfwriaethol i Gymru ac i bobl Cymru. Ac fel cynrychiolydd etholaeth Islwyn, rwy'n gwybod bod newid hinsawdd yn un o'r prif flaenoriaethau allweddol i bobl ifanc yng Nghymru, ac mae rôl trafnidiaeth gyhoeddus yn rhan annatod o hynny. Rwy'n gwybod y bydd fy mhreswylwyr yn croesawu, a byddaf yn annog Llywodraeth Cymru i weithredu gyda brwdfrydedd mawr ar y Bil bysiau arfaethedig sydd ar ddod. I lawer gormod o gymunedau yn Islwyn, mae trafnidiaeth gyhoeddus yn dameidiog ac yn annibynadwy hefyd.
Rwyf hefyd yn croesawu'n llwyr gynnig ansoddol, nid er elw, y buddsoddir ynddo ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru, a gyflwynir yn gyson ledled Cymru.
Yn ogystal â hyn, bydd y Bil diogelwch tomenni segur yn diwallu angen uniongyrchol i Gymru reoli ein treftadaeth ddiwydiannol yn ddiogel a bydd yn berthnasol i safleoedd glo a safleoedd eraill. Caeodd chwarel Tŷ Llwyd yn Islwyn yn 1972, ac mae wedi dangos, 50 mlynedd yn ddiweddarach, bod angen gwneud mwy yn uniongyrchol i fonitro a rheoli etifeddiaeth ein gorffennol diwydiannol a mwyngloddio er diogelwch ein holl ddinasyddion.
Prif Weinidog, ymhellach i gyfoethogi democratiaeth Gymreig mewn ffordd drawsnewidiol gyda Bil i ddiwygio'r Senedd a chreu cydbwysedd rhwng y rhywiau, sut felly y byddwch chi'n crynhoi pa mor bwysig yw rhaglen ddeddfwriaethol uchelgeisiol a radical Llywodraeth Lafur Cymru a pha mor gyflym y mae angen ei rhoi ar waith i'r dinasyddion sy'n gwrando yn Islwyn a thu hwnt?
Well, I thank Rhianon Passmore, Dirprwy Lywydd. What I would want residents of Islwyn to know is that this Senedd is determined to protect the democracy on which their futures depend, and to make sure that they have a Senedd fit to discharge the responsibilities that lie in our hands on their behalf, and that that Senedd of the future, I hope, will go on grappling with those things that make the greatest difference in the lives of the citizens of Islwyn.
And just to take one example of the ones that the Member highlighted, in her part of Wales, many, many villages and families will live with the scars created by the mining industry of the nineteenth and the twentieth centuries. They live with that every single day. They will know, as a result of the Bill that will come before this Senedd, that there will be a future system in which the management, the monitoring and oversight of those disused spoil tips in Wales will be done in a way that is fit for the circumstances in which we live today.
An enormous amount of work has gone on, Dirprwy Lywydd, as a result of the taskforce that I jointly chair with the Secretary of State for Wales, to establish very basic things like: how many disused coal tips are there in Wales? We simply didn't know. There are 2,566 according to the most up-to-date and accurate information. Where were they? Who owned them? What state were they in? It turned out that we didn't know a whole series of absolutely fundamental things in order to have a regime that will keep people safe in the future. Over 1,000 inspections will have been carried out by the Coal Authority as a result of money provided by the Welsh Government to make sure that the highest risk tips have been inspected regularly, and we're now about to embark on the inspections of tips that are further down that risk hierarchy. All of that work will culminate in the legislation that you will see in front of you next year.
For a Labour Government, Llywydd, knowing the history of Wales, knowing the disasters that people in Wales have had to experience in previous years, the effort to make sure that we avoid any of that in the future could not be more fundamental to our political mission, nor could it be more fundamental to the people of Islwyn, whom the Member represents.
Wel, diolch i Rhianon Passmore, Dirprwy Lywydd. Yr hyn yr hoffwn i drigolion Islwyn wybod yw bod y Senedd hon yn benderfynol o amddiffyn y ddemocratiaeth y mae eu dyfodol yn dibynnu arni, ac i wneud yn siŵr bod ganddyn nhw Senedd sy'n gallu cyflawni'r cyfrifoldebau sydd gennym ar eu rhan, ac y bydd y Senedd honno, Senedd y dyfodol, gobeithio, yn parhau i fynd i'r afael â'r pethau hynny sy'n gwneud y gwahaniaeth mwyaf ym mywydau dinasyddion Islwyn.
Ac i gymryd un enghraifft o blith y rhai y soniodd yr Aelod amdanyn nhw, yn ei rhan hi o Gymru, bydd llawer iawn o bentrefi a theuluoedd yn byw gyda'r creithiau a grëwyd gan ddiwydiant mwyngloddio'r bedwaredd ganrif ar bymtheg a'r ugeinfed ganrif. Maen nhw'n byw gyda hynny bob dydd. Byddan nhw'n gwybod, yn sgil y Bil a ddaw gerbron y Senedd hon, y bydd system yn y dyfodol lle bydd y gwaith o reoli, monitro a goruchwylio'r tomenni segur hynny yng Nghymru yn cael ei wneud mewn ffordd sy'n addas ar gyfer yr amgylchiadau yr ydym yn byw ynddyn nhw heddiw.
Mae llawer iawn o waith wedi mynd rhagddo, Dirprwy Lywydd, o ganlyniad i'r tasglu yr wyf i'n ei gadeirio ar y cyd ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, i sefydlu pethau sylfaenol iawn fel: faint o domenni glo segur sydd yna yng Nghymru? Yn syml, doedden ni ddim yn gwybod. Mae 2,566 ohonyn nhw yn ôl y wybodaeth fwyaf diweddar a chywir. Lle oedden nhw? Pwy oedd yn berchen arnyn nhw? Pa gyflwr oedd arnyn nhw? Daeth i'r amlwg nad oeddem yn gwybod cyfres gyfan o bethau cwbl sylfaenol yr oedd angen i ni ei wybod er mwyn cael trefn a fydd yn cadw pobl yn ddiogel yn y dyfodol. Bydd dros 1,000 o archwiliadau wedi cael eu cynnal gan yr Awdurdod Glo o ganlyniad i arian a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y tomenni risg uchaf wedi cael eu harchwilio'n rheolaidd, ac rydym yn awr ar fin cychwyn ar y gwaith o archwilio tomenni sydd ymhellach i lawr yr hierarchaeth risg honno. Bydd yr holl waith hwnnw'n arwain at y ddeddfwriaeth y byddwch chi'n ei gweld o'ch blaen y flwyddyn nesaf.
I Lywodraeth Lafur, Llywydd, o wybod hanes Cymru, o wybod y trychinebau y mae pobl yng Nghymru wedi gorfod eu profi mewn blynyddoedd blaenorol, ni allai'r ymdrech i sicrhau ein bod yn osgoi hynny yn y dyfodol fod yn fwy sylfaenol i'n cenhadaeth wleidyddol, ac ni allai fod yn fwy sylfaenol i'r bobl yn Islwyn y mae'r Aelod yn eu cynrychioli.
First Minister, the Children, Young People and Education Committee brought forward the report on radical change for care-experienced children in Wales, and I know this is a key area of work that you've taken a personal interest in. A lot of those recommendations needed legislative change to actually get the radical reform that we need here in Wales. So, on top of what you announced today in the statement, can you outline any measures the Welsh Government is taking to implement some of the recommendations in the report, so that we can actually improve the lives of care-experienced children here in Wales?
Prif Weinidog, cyflwynodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yr adroddiad ar newid radical i blant â phrofiad o ofal yng Nghymru, ac rwy'n gwybod bod hwn yn faes gwaith allweddol yr ydych wedi cymryd diddordeb personol ynddo. Roedd llawer o'r argymhellion hynny yn nodi bod angen newid deddfwriaethol i sicrhau'r diwygio radical sydd ei angen arnom yma yng Nghymru. Felly, ar ben yr hyn y gwnaethoch chi ei gyhoeddi heddiw yn y datganiad, a wnewch chi amlinellu unrhyw fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i weithredu rhai o'r argymhellion yn yr adroddiad, er mwyn i ni allu gwella bywydau plant â phrofiad o ofal yma yng Nghymru?
Dirprwy Lywydd, I don't think I can do that this afternoon. I'll give the Member and the Chair of the committee particularly an assurance that that report is being taken very seriously inside the Welsh Government. As Members will know, we have six weeks always to make sure that we have an opportunity to at least absorb and take a first proper consideration of those recommendations, and the Minister responsible will come forward with a response to that report, including thoughts that the Welsh Government will have on any further and future legislation in this important field. I'm very grateful to the committee for the work that it's done. It will not be reflected—but I know the Member wouldn't expect—in the next 12 months' programme, but it will certainly have an influence over the thinking of the Government as we plan beyond the third legislative year.
Dirprwy Lywydd, nid wyf yn credu y gallaf i wneud hynny y prynhawn yma. Gallaf roi sicrwydd, i'r Aelod ac i Gadeirydd y pwyllgor yn arbennig, bod Llywodraeth Cymru yn cymryd yr adroddiad hwnnw o ddifrif. Fel y bydd yr Aelodau yn ei wybod, mae gennym chwe wythnos bob amser i sicrhau bod gennym gyfle o leiaf i ddeall yr argymhellion hynny'n llawn a'u hystyried yn briodol am y tro cyntaf, a bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol yn rhoi ymateb i'r adroddiad hwnnw, gan gynnwys barn Llywodraeth Cymru ar unrhyw ddeddfwriaeth bellach a deddfwriaeth yn y dyfodol yn y maes pwysig hwn. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r pwyllgor am y gwaith y mae wedi'i wneud. Ni fydd yn cael ei adlewyrchu—ond rwy'n gwybod na fyddai'r Aelod yn disgwyl—yn y rhaglen 12 mis nesaf, ond bydd yn sicr yn cael dylanwad dros y ffordd y bydd y Llywodraeth yn meddwl wrth i ni gynllunio y tu hwnt i'r drydedd flwyddyn ddeddfwriaethol.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
Finally, Carolyn Thomas.
Diolch. I welcome the bus Bill, especially with the current bus emergency, and I know that operators are also welcoming franchising now, which is good. I am a bit concerned about funding for it, and I am looking forward to discussing it at the cross-party group on public transport.
I was going to also ask for an update on the nature positive Bill, and I understand now that it is coming under the environmental governance Bill. I did hear your responses earlier, but we are in an emergency, and nature is declining so rapidly that I hope it can be addressed really quickly. Can you confirm that the Bill will actually be coming forward in this Senedd term? I think I heard you correctly that the White Paper will be coming forward next year. If you could just respond to those, please. Thank you.
Diolch. Rwy'n croesawu'r Bil bysiau, yn enwedig gyda'r argyfwng bysiau presennol, ac rwy'n gwybod bod gweithredwyr hefyd yn croesawu masnachfreinio nawr, sy'n dda. Rwy'n poeni ychydig am y cyllid fydd ar gael ar ei gyfer, ac rwy'n edrych ymlaen at drafod hynny yn y grŵp trawsbleidiol ar drafnidiaeth gyhoeddus.
Roeddwn i hefyd yn mynd i ofyn am ddiweddariad ar y Bil positif o ran natur, ac rwy'n deall nawr ei fod yn dod o dan y Bil llywodraethu amgylcheddol. Fe glywais i eich ymatebion yn gynharach, ond rydym mewn argyfwng, ac mae natur yn dirywio mor gyflym fel fy mod i'n gobeithio y gellir mynd i'r afael ag ef yn gyflym iawn. A allwch chi gadarnhau y bydd y Bil yn cael ei gyflwyno yn ystod tymor hwn y Senedd? Rwy'n credu imi eich clywed yn gywir y bydd y Papur Gwyn yn cael ei gyflwyno y flwyddyn nesaf. Os gallwch chi ymateb i'r rheini, os gwelwch yn dda. Diolch.
Well, I thank Carolyn Thomas. Yes, I confirm, Llywydd, that the intention of the Welsh Government is to bring forward a White Paper on environmental governance at the start of next year, and a Bill on environmental governance is absolutely still an integral part of the plan of the Welsh Government for the second half of this Senedd term.
Dirprwy Lywydd, the Member has been a powerful advocate for bus services, and a sustained advocate for bus services, on the floor of the Senedd. I'm glad to hear what she says about the franchising model being welcomed. I think the Deputy Minister has worked very hard with the industry to create a collaborative approach to shaping that future. Funding will always be an issue; we simply do not have the money to do all the things that we would like to do. But, the bus Bill will provide a new legislative basis to make sure that whatever funding is available is put into the system in a way that promotes the public interest, and that is a theme, as I've said, Dirprwy Lywydd, that runs throughout the programme that I've been able to outline this afternoon.
Wel, diolch i Carolyn Thomas. Gwnaf, rwy'n cadarnhau, Llywydd, mai bwriad Llywodraeth Cymru yw cyflwyno Papur Gwyn ar lywodraethu amgylcheddol ar ddechrau'r flwyddyn nesaf, ac mae Bil ar lywodraethu amgylcheddol yn sicr yn dal i fod yn rhan annatod o gynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer ail hanner tymor y Senedd.
Dirprwy Lywydd, mae'r Aelod wedi bod yn eiriolwr pwerus dros wasanaethau bysiau, ac yn eiriolwr parhaus dros wasanaethau bysiau, ar lawr y Senedd. Rwy'n falch o glywed yr hyn y mae'n ei ddweud am y croeso y mae'r model masnachfreinio wedi'i gael. Rwy'n credu bod y Dirprwy Weinidog wedi gweithio'n galed iawn gyda'r diwydiant i greu dull cydweithredol o lunio'r dyfodol hwnnw. Bydd cyllid bob amser yn broblem; yn syml, nid oes gennym yr arian i wneud yr holl bethau yr hoffem eu gwneud. Ond, bydd y Bil bysiau yn darparu sail ddeddfwriaethol newydd i sicrhau bod pa bynnag gyllid sydd ar gael yn cael ei roi i mewn i'r system mewn ffordd sy'n hyrwyddo budd y cyhoedd, ac mae honno'n thema, fel y dywedais i, Dirprwy Lywydd, sy'n rhedeg drwy'r rhaglen yr wyf wedi gallu ei hamlinellu y prynhawn yma.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Mae'r eitem nesaf ar yr agenda wedi'i gohirio tan 4 Gorffennaf.
The next item on the agenda has been postponed until 4 July.
Felly, nesaf yw'r datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar ddiwygio'r tribiwnlysoedd ac esblygiad y maes cyfiawnder yng Nghymru. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud y datganiad. Mick Antoniw.
So, we move to the statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on tribunal reform and Wales's evolving justice landscape. I call on the Counsel General to make the statement. Mick Antoniw.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. System gyfiawnder deg ac effeithiol a rheolaeth y gyfraith yw conglfeini ein democratiaeth ni. Aeth y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, sy'n cael ei gadeirio gan yr Arglwydd Thomas o Gwmgiedd, i wraidd y mater pan nododd:
'Cyfiawnder sydd wrth wraidd system llywodraeth ddemocrataidd unrhyw wlad: Nid yw'r system gyfiawnder yn bodoli ar ei phen ei hun. Mae'n rhan annatod o'r gwaith o sicrhau bod hawliau pobl Cymru yn cael eu diogelu, eu gwella a'u gorfodi ym mhob ffordd. Mae gorfodi'r gyfraith a dyfarnu ar
anghydfodau mewn ffordd gyfiawn yn hanfodol i gymdeithas deg a chyfiawn.'
Ym mis Mai y llynedd, fe wnaethom ni gyhoeddi'r ddogfen, 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru', sy'n nodi llawer o'r ffyrdd arloesol sy'n cael eu defnyddio i sicrhau cyfiawnder yng Nghymru. Roedd y cyhoeddiad hwn yn fan cychwyn pwysig o ran cyfathrebu'r weledigaeth bendant a phwerus ar gyfer dyfodol cyfiawnder yng Nghymru, nid drwy roi addewidion ar gyfer y dyfodol ond drwy roi tystiolaeth o'r ymarfer yn rhannau o'r system nawr.
Heddiw, dwi eisiau gwneud datganiad am rai o'r camau ymarferol pellach rŷn ni'n eu cymryd i ddatblygu'r weledigaeth honno.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. A fair and effective justice system and the rule of law are the cornerstones of our democracy. The Commission on Justice in Wales, chaired by Lord Thomas of Cwmgiedd, captured the crux of the matter when it stated:
'Justice is at the heart of any system of democratic government of a nation: The justice system is not an island. It is integral to ensuring that the rights of the people of Wales are in every respect protected, enhanced and enforced. The enforcement of law and the just determination of disputes are essential to a fair and just society.'
In May last year, we published 'Delivering Justice for Wales', which sets out many of the innovative ways in which justice is being delivered in Wales. This publication was an important starting point in terms of communicating a distinct and powerful future vision for justice in Wales, witnessed not by promises for the future but through the evidence of practice in parts of the system right now.
Today, I want to make a statement about some of the further practical actions that we are taking to advance that vision.
In particular, we are making important progress in the area of justice where we have the most control, namely the devolved tribunals. Most Members will be familiar with the fact that the operation of a number of tribunals is devolved to Wales in areas such as mental health, education, council tax valuation and the Welsh language, amongst others. Those devolved tribunals provide a commendable service to the people of Wales, but the Commission on Justice in Wales, in its review of justice in Wales, and the Law Commission, in its review of devolved tribunals, are unequivocal in their respective views that reform is needed to both futureproof the tribunal system and to make it better.
Last week, we published a White Paper entitled 'A New Tribunal System for Wales'. The main proposals include the creation of a first-tier tribunal for Wales, to take on the functions of all the existing devolved tribunals, and the creation of an appeal tribunal for Wales, to hear all appeals from that first tier. This will be the first-ever Wales-only appellate body. The new structure will allow a simplified and coherent approach to the appointment of tribunal members, to complaints and discipline, and the creation of procedural rules. It will be more accessible. Crucially, it will also give structural independence, through the creation of a statutory arm's-length body to administer the two new tribunals. The new tribunal system proposed by the White Paper will not only better meet the present needs of tribunal justice, but will also be able to meet the future needs of Wales, going forward.
To give one example: the decision to exclude a child from a school is pivotal to their future prospects. There must be no doubt that, where those decisions are appealed, they are heard independently, by experts, and with a consistent approach taken, wherever the exclusion takes place. Our reforms will pass the responsibility for these appeals from locally constituted ad hoc panels to the education chamber of the new first-tier tribunal. Tribunal reform is important in itself, but it also lays the foundation for a future where justice is devolved and Wales administers its own wider system, including the courts. I have long believed that the devolution of justice is inevitable.
We will, of course, await the findings of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, but in the meantime, in the wake of Gordon Brown's commission for the UK Labour Party, devolution is becoming a very real prospect, and we have a duty to prepare. It is essential that any plans are co-produced with experts and those with lived experience of contact with the justice system. That is why we have commissioned a range of work in the spheres of youth justice and probation, to understand how devolution of these areas could happen in practice and how we could maximise the positive impact of devolving these services to Wales. We also hope to undertake similar work on policing devolution in the near future.
On youth justice, we commissioned Dr Jonathan Evans to lead an informal review of the system in Wales, which will shortly be concluding. This has been taken forward through an advisory group with a wide range of members. So far, this group has produced key insights into how youth justice services in Wales could be strengthened and more aligned with Welsh social justice policy. It poses exciting questions about how public services can work together even more effectively in preventing youth crime, as well as how we treat those children who do commit crimes and, indeed, their victims. Part of that work, too, is to look at the operation of the youth court and whether that could be improved, including whether this is another area where the expertise of members of the current education tribunal could play a role.
I am also pleased to announce that the Wales Centre for Public Policy will be taking forward a similar piece of work on probation. This work will dovetail with that of the probation development group, a group of academics and people with experience of practice, who are already undertaking work considering some components of a vision for future probation services in Wales.
These projects will lay the groundwork for further reflection and activity. We hope to be able to use the outputs as the foundation for broader consultation in the coming months. Our independent expert advisor, Dame Vera Baird KC, will play a critical role in this, providing expert support and ensuring that our plans are put through the necessary scrutiny.
We will, of course, update the Senedd as this work progresses. We also expect to publish an annual review of 'Delivering Justice for Wales' in the autumn, setting out our progress in these areas that I have mentioned today, as well as the wider justice work programme. I hope Members will support our pragmatic approach to preparing for justice devolution, and our proposals for tribunal reform as part of this. These initial steps I have outlined will, in my view, set us up for building a better justice service for the people of Wales. Diolch yn fawr.
Yn benodol, rydym yn gwneud cynnydd pwysig ym maes cyfiawnder lle mae gennym y rheolaeth fwyaf, sef y tribiwnlysoedd datganoledig. Bydd y rhan fwyaf o Aelodau'n gyfarwydd â'r ffaith bod gweithredu nifer o dribiwnlysoedd wedi'i ddatganoli i Gymru mewn meysydd fel iechyd meddwl, addysg, prisio'r dreth gyngor a'r Gymraeg, ymhlith eraill. Mae'r tribiwnlysoedd datganoledig hynny yn darparu gwasanaeth clodwiw i bobl Cymru, ond barn ddiamwys y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, yn ei adolygiad o gyfiawnder yng Nghymru, a Chomisiwn y Gyfraith, yn ei adolygiad o dribiwnlysoedd datganoledig, yw bod angen diwygio i ddiogelu'r system dribiwnlysoedd yn y dyfodol a'i gwneud yn well.
Yr wythnos diwethaf, fe wnaethom gyhoeddi Papur Gwyn o'r enw 'System Dribiwnlysoedd Newydd i Gymru'. Mae'r prif gynigion yn cynnwys creu tribiwnlys haen gyntaf i Gymru, i ymgymryd â swyddogaethau'r holl dribiwnlysoedd datganoledig presennol, a chreu tribiwnlys apêl i Gymru, i wrando ar bob apêl o'r haen gyntaf honno. Hwn fydd y corff apeliadol cyntaf erioed i Gymru yn unig. Bydd y strwythur newydd yn caniatáu dull symlach a chydlynol o benodi aelodau'r tribiwnlys, ymdrin â chwynion a disgyblaeth, a chreu rheolau gweithdrefnol. Bydd yn fwy hygyrch. Yn hollbwysig, bydd hefyd yn rhoi annibyniaeth strwythurol, trwy greu corff hyd braich statudol i weinyddu'r ddau dribiwnlys newydd. Bydd y system dribiwnlysoedd newydd a gynigir gan y Papur Gwyn nid yn unig yn diwallu anghenion presennol cyfiawnder tribiwnlysoedd yn well, ond bydd hefyd yn gallu diwallu anghenion Cymru yn y dyfodol, o hyn allan.
I roi un enghraifft: mae'r penderfyniad i wahardd plentyn o ysgol yn ganolog i'w obeithion yn y dyfodol. Ni ddylai fod unrhyw amheuaeth, pan apelir yn erbyn y penderfyniadau hynny, dylent gael eu clywed yn annibynnol, gan arbenigwyr, a gyda dull gweithredu cyson, lle bynnag y mae'r gwaharddiad yn digwydd. Bydd ein diwygiadau yn trosglwyddo'r cyfrifoldeb am yr apeliadau hyn o baneli ad hoc a sefydlwyd yn lleol i siambr addysg y tribiwnlys haen gyntaf newydd. Mae diwygio'r tribiwnlysoedd yn bwysig ynddo'i hun, ond mae hefyd yn gosod y sylfaen ar gyfer dyfodol lle mae cyfiawnder wedi'i ddatganoli a Chymru yn gweinyddu ei system ehangach ei hun, gan gynnwys y llysoedd. Rwyf wedi credu ers tro bod datganoli cyfiawnder yn anochel.
Wrth gwrs, byddwn yn aros am ganfyddiadau'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, ond yn y cyfamser, yn sgil comisiwn Gordon Brown ar gyfer Plaid Lafur y DU, mae datganoli yn dod yn obaith gwirioneddol iawn, ac mae gennym ddyletswydd i baratoi. Mae'n hanfodol bod unrhyw gynlluniau'n cael eu cyd-gynhyrchu gydag arbenigwyr a'r rhai sydd â phrofiad bywyd o gysylltiad â'r system gyfiawnder. Dyna pam rydym wedi comisiynu amrywiaeth o waith ym meysydd cyfiawnder ieuenctid a phrawf i ddeall sut y gallai datganoli'r meysydd hyn ddigwydd yn ymarferol a sut y gallem sicrhau'r effaith gadarnhaol fwyaf posibl o ddatganoli'r gwasanaethau hyn i Gymru. Rydym hefyd yn gobeithio gwneud gwaith tebyg ar ddatganoli plismona yn y dyfodol agos.
O ran cyfiawnder ieuenctid, comisiynwyd Dr Jonathan Evans i arwain adolygiad anffurfiol o'r system yng Nghymru, a fydd yn dod i ben cyn bo hir. Mae hyn wedi cael ei ddatblygu drwy grŵp cynghori gydag ystod eang o aelodau. Hyd yn hyn, mae'r grŵp hwn wedi cynhyrchu mewnwelediadau allweddol i sut y gellid cryfhau gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru fel eu bod yn cyd-fynd yn well â pholisi cyfiawnder cymdeithasol Cymru. Mae'n gofyn cwestiynau cyffrous am sut y gall gwasanaethau cyhoeddus weithio gyda'i gilydd hyd yn oed yn fwy effeithiol wrth atal troseddau ieuenctid, yn ogystal â sut rydym yn trin y plant hynny sy'n cyflawni troseddau ac, yn wir, eu dioddefwyr. Rhan o'r gwaith hwnnw, hefyd, yw edrych ar weithrediad y llys ieuenctid ac a ellid gwella hwnnw, gan gynnwys a yw hwn yn faes arall lle gallai arbenigedd aelodau'r tribiwnlys addysg presennol chwarae rhan.
Rwyf hefyd yn falch o gyhoeddi y bydd Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn bwrw ymlaen â darn tebyg o waith ar brawf. Bydd y gwaith hwn yn plethu â gwaith y grŵp datblygu prawf, grŵp o academyddion a phobl sydd â phrofiad o ymarfer, sydd eisoes yn ymgymryd â gwaith sy'n ystyried rhai elfennau o weledigaeth ar gyfer gwasanaethau prawf yng Nghymru yn y dyfodol.
Bydd y prosiectau hyn yn gosod y sylfaen ar gyfer myfyrio a gweithgaredd pellach. Rydym yn gobeithio gallu defnyddio'r allbynnau fel sylfaen ar gyfer ymgynghori ehangach yn ystod y misoedd nesaf. Bydd ein cynghorydd arbenigol annibynnol, y Fonesig Vera Baird CB, yn chwarae rhan hanfodol yn hyn, gan ddarparu cefnogaeth arbenigol a sicrhau bod ein cynlluniau'n cael eu rhoi drwy'r broses graffu angenrheidiol.
Wrth gwrs, byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd wrth i'r gwaith hwn fynd rhagddo. Rydym hefyd yn disgwyl cyhoeddi adolygiad blynyddol o 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru' yn yr hydref, gan nodi ein cynnydd yn y meysydd hyn yr wyf wedi'u crybwyll heddiw, yn ogystal â'r rhaglen waith cyfiawnder ehangach. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi ein dull pragmatig o baratoi ar gyfer datganoli cyfiawnder, a'n cynigion ar gyfer diwygio tribiwnlysoedd fel rhan o hyn. Bydd y camau cychwynnol hyn yr wyf wedi'u hamlinellu, yn fy marn i, yn ein paratoi ar gyfer creu gwasanaeth cyfiawnder gwell i bobl Cymru. Diolch yn fawr.
The UK Wales Act 2017 established the role of president of Welsh Tribunals to oversee the seven devolved tribunals that are the responsibility of the Welsh Government and over which the president presides. In consequence, we recognise the logic in establishing a single coherent system in which these seven tribunals all operate within the same framework, as in England under the UK Tribunals, Courts and Enforcement Act 2007. However, we cannot support the separate issue of full devolution of the justice system for the evidence-based reasons I again summarised here last week and do not propose to rehearse once more.
Further, in terms of outcomes, the Welsh Government's record on the devolved services associated with youth justice and probation is, to put it politely, not good. However, when I questioned you previously about tribunal reform, I noted that the Law Commission's December 2021 final report on devolved tribunals in Wales included:
'we are persuaded that the non-ministerial department model is the one that should be adopted for the future administration of the system of devolved tribunals in Wales.'
It stated:
'The tribunals service should be operationally independent from the Welsh Government.'
Replying to me on this in March, you stated:
'the points that the Member raises are absolutely fundamental, and that is that that part of the justice system has to be independent of Government...it has to be a model that ensures the independent operation of the Welsh Tribunals unit'.
But you added that while the Welsh Government supports the Welsh Tribunals unit having a much greater degree of independence, it has not committed to creating a non-ministerial department to administer the Welsh tribunals.
The concept of separation of powers between legislature—i.e. Senedd—Executive—i.e. Welsh Government—and judiciary has long applied in and across the UK to prevent the concentration of power by providing checks and balances. How therefore will the proposal in the White Paper 'A New Tribunal System for Wales' for the creation of a new structurally independent arm's-length body to administer the first-tier tribunal for Wales and the appeals tribunal for Wales operate in this specific context?
Your White Paper also proposes the creation of a first-tier tribunal for Wales with a chamber structure, and the creation of an appeal tribunal for Wales. To what extent will this replicate the structure introduced by the UK Tribunals, Courts and Enforcement Act 2007, in which tribunals are split broadly into the first-tier tribunal to hear cases at first instance, and the upper tribunal to hear appeals from the first tribunal, with both the first-tier tribunal and the upper tribunal split into a number of specialist chambers? It seems eerily similar.
Under the UK Tribunals, Courts and Enforcement Act 2007, from the upper tribunal there's the possibility of appeal to the Court of Appeal and from there to the Supreme Court. Will this safeguard also apply to the new tribunal system you propose for Wales? You propose what you describe as simplified and coherent approaches to the appointment of tribunal members and complaints across the new tribunal system. How will these ensure merit, rigour and independence from the executive and legislature?
Finally, I’ve previously raised concerns with you that vulnerable children and their families in Wales are being let down because neither the Special Educational Needs Tribunal for Wales previously, nor its successor body now, has any enforcement powers and cannot take further enforcement action when the relevant public bodies fail to carry out their instructions. Quoting in September 2021 from the president of Welsh Tribunals' annual report then, I stated that the report refers to the Special Educational Needs Tribunal for Wales, referring to the
'clear need to ensure that the education of vulnerable children is not compromised'
and to the transition from the SEN Tribunal for Wales to the education tribunal. In your reply you stated:
'I think the issues around the tribunals, the organisation of the tribunals, and the decisions of the tribunals are going to be a matter for what I think will be a tribunals Bill, where all these issues are going to have to be looked at'.
How therefore do you propose to address this now, when this remains a recurrent theme in my casework? The tribunal has confirmed that the new legislation does not change how compliance with tribunal orders are dealt with. Although the orders are legally binding, the tribunal still has no enforcement powers, and although a judicial review could be brought against the local authority in the High Court, this is clearly beyond the means of the vast majority of affected families. Diolch.
Sefydlodd Deddf Cymru 2017 y DU swyddogaeth llywydd Tribiwnlysoedd Cymru i oruchwylio'r saith tribiwnlys datganoledig y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt ac y mae'r llywydd yn llywyddu drostynt. O ganlyniad, rydym yn cydnabod y rhesymeg wrth sefydlu un system gydlynol lle mae'r saith tribiwnlys hyn i gyd yn gweithredu o fewn yr un fframwaith, fel yn Lloegr o dan Ddeddf Tribiwnlysoedd, Llysoedd a Gorfodaeth 2007 y DU. Fodd bynnag, ni allwn gefnogi'r mater ar wahân o ddatganoli'r system gyfiawnder yn llawn am y rhesymau sy'n seiliedig ar dystiolaeth a grynhoais yma eto yr wythnos diwethaf ac nid wyf yn bwriadu eu hailadrodd unwaith eto.
Hefyd, o ran canlyniadau, nid yw hanes Llywodraeth Cymru o ran y gwasanaethau datganoledig sy'n gysylltiedig â chyfiawnder ieuenctid a phrawf, i'w roi yn gwrtais, yn dda iawn. Fodd bynnag, pan ofynnais i chi yn flaenorol am ddiwygio'r tribiwnlysoedd, nodais fod adroddiad terfynol Comisiwn y Gyfraith ym mis Rhagfyr 2021 ar dribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru yn cynnwys y canlynol:
'rydym wedi ein hargyhoeddi mai model yr adran anweinidogol yw’r un y dylid ei fabwysiadu ar gyfer gweinyddu’r system tribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru yn y dyfodol.'
Dywedodd:
'Dylai’r gwasanaeth tribiwnlysoedd fod yn annibynnol yn weithredol ar Lywodraeth Cymru.'
Wrth ymateb i mi ynghylch hyn ym mis Mawrth, dywedoch chi:
'mae'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu codi yn gwbl sylfaenol, sef bod yn rhaid i'r rhan honno o'r system gyfiawnder fod yn annibynnol ar y Llywodraeth...mae'n rhaid iddo fod yn fodel sy'n sicrhau gweithrediad annibynnol uned Tribiwnlysoedd Cymru'.
Ond ychwanegoch, er bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi rhoi llawer mwy o annibyniaeth i uned Tribiwnlysoedd Cymru, nid yw wedi ymrwymo i greu adran anweinidogol i weinyddu tribiwnlysoedd Cymru.
Mae'r cysyniad o wahanu pwerau rhwng deddfwrfa—h.y. y Senedd—Gweithrediaeth—h.y. Llywodraeth Cymru—a'r farnwriaeth wedi'i hen gymhwyso yn y DU ac ar draws y DU i atal crynodiad pŵer trwy ddarparu proses o wirio a chydbwyso. Sut felly y bydd y cynnig yn y Papur Gwyn 'System Dribiwnlysoedd Newydd i Gymru' i greu corff newydd hyd braich strwythurol annibynnol i weinyddu tribiwnlys yr haen gyntaf i Gymru a thribiwnlys apeliadau i Gymru yn gweithredu yn y cyd-destun penodol hwn?
Mae eich Papur Gwyn hefyd yn cynnig creu tribiwnlys yr haen gyntaf i Gymru gyda strwythur siambr, a chreu tribiwnlys apêl i Gymru. I ba raddau y bydd hyn yn ailadrodd y strwythur a gyflwynwyd gan Ddeddf Tribiwnlysoedd, Llysoedd a Gorfodaeth 2007 y DU, lle rhennir tribiwnlysoedd yn fras yn dribiwnlys yr haen gyntaf i wrando achosion yn y lle cyntaf, a'r uwch-dribiwnlys i wrando apeliadau gan y tribiwnlys cyntaf, gyda thribiwnlys yr haen gyntaf a'r uwch-dribiwnlys wedi'u rhannu'n nifer o siambrau arbenigol? Mae'n ymddangos yn annaearol o debyg.
O dan Ddeddf Tribiwnlysoedd, Llysoedd a Gorfodaeth 2007 y DU, o'r uwch-dribiwnlys mae posibilrwydd o apelio i'r Llys Apêl ac oddi yno i'r Goruchaf Lys. A fydd y diogelwch hwn hefyd yn berthnasol i'r system dribiwnlysoedd newydd rydych chi'n ei chynnig ar gyfer Cymru? Rydych chi'n cynnig yr hyn rydych chi'n ei ddisgrifio fel dulliau symlach a chydlynol o benodi aelodau'r tribiwnlys a chwynion ar draws y system dribiwnlys newydd. Sut bydd y rhain yn sicrhau rhinwedd, trylwyredd ac annibyniaeth oddi wrth y weithrediaeth a'r ddeddfwrfa?
Yn olaf, rwyf wedi mynegi pryderon gyda chi yn flaenorol bod plant agored i niwed a'u teuluoedd yng Nghymru yn cael eu siomi oherwydd nad oedd gan Dribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru yn flaenorol, na'r corff sydd wedi ei olynu nawr, unrhyw bwerau gorfodi ac ni all gymryd camau gorfodi pellach pan fydd y cyrff cyhoeddus perthnasol yn methu â chyflawni eu cyfarwyddiadau. Gan ddyfynnu ym mis Medi 2021 o adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru bryd hynny, dywedais fod yr adroddiad yn cyfeirio at Dribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru, gan gyfeirio at
'yr angen clir i sicrhau na chaiff addysg plant sy’n agored i niwed ei rhoi yn y fantol'
ac at y newid o Dribiwnlys AAA Cymru i'r tribiwnlys addysg. Yn eich ateb, dywedoch:
'Credaf y bydd y materion sy'n ymwneud â'r tribiwnlysoedd, trefniadaeth y tribiwnlysoedd, a phenderfyniadau'r tribiwnlysoedd yn fater i'r hyn y credaf y bydd yn Fil tribiwnlysoedd, lle bydd yn rhaid edrych ar yr holl faterion hyn'.
Sut felly ydych chi'n bwriadu mynd i'r afael â hyn nawr, pan fo hyn yn parhau i fod yn thema reolaidd yn fy ngwaith achos? Mae'r tribiwnlys wedi cadarnhau nad yw'r ddeddfwriaeth newydd yn newid sut yr ymdrinnir â chydymffurfio â gorchmynion tribiwnlysoedd. Er bod y gorchmynion wedi'u rhwymo mewn cyfraith, nid oes gan y tribiwnlys unrhyw bwerau gorfodi o hyd, ac er y gellid cynnal adolygiad barnwrol yn erbyn yr awdurdod lleol yn yr Uchel Lys, mae'n amlwg bod hynny y tu hwnt i'r hyn y gall y mwyafrif helaeth o deuluoedd yr effeithir arnynt ei fforddio. Diolch.
Thank you for the variety of questions, and thank you for the detail and the consideration you’ve given to the report. I think it recognises the importance of these proposals, so I’m very grateful for the fact that you support the logic in terms of the reforms, and you quite correctly do have a number of questions to ask.
If I could just take the question you asked about the 2007 Act and the reforms within England, you’re absolutely right, they are based on those similar proposals. It was the Leggatt report in 2007 that basically called for reforms across the UK. The devolved tribunals were not incorporated within that, but the report was very, very clear at that time. It said that:
'If it is to be capable of handling its workload effectively, and ensuring the consistent development of the law, the Tribunal system must have a coherent structure to enable the effective management of workload, encourage consistency, and further a common approach in decision-making and case handling and management.'
Since then there have been a variety of reports. Of course, the Commission on Justice in Wales covered this issue. Again, there was the Law Commission report, which was commissioned by the Welsh Government, and there was also a report back in 2014 on the review of tribunals operating in Wales.
The difference I think is that at that particular time, because of devolution, and because of the different way in which, on an ad hoc basis, tribunals have developed and come about within Wales, with all sorts of different structures in place, there was a need for quite serious consideration of what reform would be and how it would actually take place. So, it is based on those fundamental principles, and that is that you have a first-tier chamber, and that you create specialist chambers within that, and the specialist chambers are again referred to in the White Paper. They would allow for not only a coherent system, but the development of specialisms, and also the ability and the flexibility to take on other areas. One of the recommendations in the White Paper is of course a general chamber to take on board additional areas that might be devolved to it.
In terms of youth services and youth justice, well of course this has been a matter where the Welsh Government has worked closely with the Ministry of Justice, and it has been effective. It doesn’t deal with the long-term consistency that’s needed, and why there is such a strong case for the devolution of youth justice, which is what we’re working on.
Today’s statement is fundamentally about the reform of the tribunal system and the White Paper that was published last week. In terms of the appeals system, well, it will be the first appeals system that is in existence. It will be a Welsh appeals system that replicates the appeals system, and of course beyond that there will be the normal ability for appeals in respect of judicial review and so on.
In terms of the president of tribunals, special educational needs and the education chamber and so on, I think the transition to that should be relatively seamless. I don't see that it will create difficulties. I think it will also, though, create a much more specialist education chamber that will be able to take on other areas such as those mentioned, for example the exclusions.
What I'd say in conclusion to all the points you made is that, of course, this is a White Paper. It has gone out, it is there for consultation, and there will, no doubt, be a number of particular views, particularly on, for example, the financial system that you mentioned, what is the best system. What I can say very adamantly is that I want to see the maximisation of independence within that. As I said last time when this came up, there are, of course, different views around that, and I'm sure there will be a number of contributions as to precisely what structure that independence should actually take, whether it's an arm's-length body, et cetera, or what the precise format might be. So, that is a matter for, I think, for further debate, but I really do hope that you will not only put your own submission in, your own comments in to the White Paper consultation, but so will all the other bodies that are interested.
In general, the responses I've had to the White Paper have been very, very positive. People are very, very pleased to see that it is there. It is a substantial reform, and we would consider all the responses that come through that White Paper very, very carefully, because we want a system that is independent, that is effective and that properly represents the judiciable issues around the delivery of Welsh services.
Diolch am yr amrywiaeth o gwestiynau, a diolch am y manylion a'r ystyriaeth rydych chi wedi'u rhoi i'r adroddiad. Rwy'n credu ei fod yn cydnabod pwysigrwydd y cynigion hyn, felly rwy'n ddiolchgar iawn am y ffaith eich bod yn cefnogi'r rhesymeg o ran y diwygiadau, ac mae gennych, yn briodol, nifer o gwestiynau i'w gofyn.
Os caf droi at y cwestiwn a ofynnoch chi am Ddeddf 2007 a'r diwygiadau yn Lloegr, rydych chi'n hollol gywir, maen nhw'n seiliedig ar y cynigion tebyg hynny. Adroddiad Leggatt yn 2007 a alwodd am ddiwygiadau ar draws y DU yn y bôn. Ni chafodd y tribiwnlysoedd datganoledig eu hymgorffori o fewn hwnnw, ond roedd yr adroddiad yn glir iawn, iawn bryd hynny. Dywedodd:
'Os yw am allu delio â’i lwyth gwaith yn effeithiol, ac i sicrhau bod y gyfraith yn datblygu’n gyson, rhaid i’r system dribiwnlysoedd gael strwythur cydlynol i’w gwneud yn bosibl rheoli llwyth gwaith yn effeithiol, hybu cysondeb, a hybu dull cyffredin o wneud penderfyniadau, o ddelio ag achosion, ac o reoli.'
Ers hynny, cafwyd amrywiaeth o adroddiadau. Wrth gwrs, gwnaeth y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru ymdrin â'r mater hwn. Hefyd, roedd adroddiad Comisiwn y Gyfraith, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ac roedd adroddiad hefyd yn ôl yn 2014 ar yr adolygiad o dribiwnlysoedd a oedd yn gweithredu yng Nghymru.
Y gwahaniaeth rwy'n credu yw, ar yr adeg benodol honno, oherwydd datganoli, ac oherwydd y gwahanol ffordd y mae tribiwnlysoedd, ar sail ad hoc, wedi datblygu a dod i fodolaeth yng Nghymru, gyda phob math o strwythurau gwahanol ar waith, roedd angen ystyried yn eithaf difrifol sut beth fyddai diwygio a sut y byddai'n digwydd mewn gwirionedd. Felly, mae'n seiliedig ar yr egwyddorion sylfaenol hynny, sef eich bod â siambr yr haen gyntaf, a'ch bod yn creu siambrau arbenigol o fewn hynny, a chyfeirir eto at y siambrau arbenigol yn y Papur Gwyn. Byddent yn caniatáu nid yn unig system gydlynol, ond datblygu arbenigeddau, a hefyd y gallu a'r hyblygrwydd i ymgymryd â meysydd eraill. Un o'r argymhellion yn y Papur Gwyn wrth gwrs yw siambr gyffredinol i ystyried meysydd ychwanegol y gellid eu datganoli iddi.
O ran gwasanaethau ieuenctid a chyfiawnder ieuenctid, wel, wrth gwrs mae hwn wedi bod yn fater lle mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n agos gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, ac mae wedi bod yn effeithiol. Nid yw'n ymdrin â'r cysondeb hirdymor sydd ei angen, a pham mae achos mor gryf dros ddatganoli cyfiawnder ieuenctid, sef yr hyn yr ydym yn gweithio arno.
Mae'r datganiad heddiw yn ymwneud yn sylfaenol â diwygio'r system dribiwnlysoedd a'r Papur Gwyn a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. O ran y system apelio, wel, hon fydd y system apelio gyntaf mewn bodolaeth. System apelio i Gymru fydd hi sy'n efelychu'r system apelio, ac wrth gwrs y tu hwnt i hynny fe fydd y gallu arferol ar gyfer apeliadau o ran adolygiad barnwrol ac ati.
O ran llywydd y tribiwnlysoedd, anghenion addysgol arbennig a'r siambr addysg ac ati, rwy'n credu y dylai'r newid i hynny fod yn gymharol ddi-dor. Nid wyf yn gweld y bydd yn creu anawsterau. Rwy'n credu y bydd hefyd, serch hynny, yn creu siambr addysg lawer mwy arbenigol a fydd yn gallu ymgymryd â meysydd eraill fel y rhai a grybwyllwyd, er enghraifft y gwaharddiadau.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud wrth gloi'r holl bwyntiau a wnaethoch chi yw mai Papur Gwyn yw hwn wrth gwrs. Mae wedi mynd allan, mae yno ar gyfer ymgynghori, ac yn ddiau, bydd nifer o safbwyntiau penodol, yn enwedig ar, er enghraifft, y system ariannol y sonioch amdani, beth yw'r system orau. Yr hyn y gallaf ei ddweud yn bendant iawn yw fy mod eisiau gweld annibyniaeth gref iawn o fewn hynny. Fel y dywedais y tro diwethaf pan gododd hyn, mae yna farn wahanol, wrth gwrs, ynghylch hynny, ac rwy'n siŵr y bydd nifer o gyfraniadau ynghylch beth y dylai ffurf yr annibyniaeth fod mewn gwirionedd, p'un a yw'n gorff hyd braich, ac ati, neu beth allai'r union fformat fod. Felly, rwy'n credu bod hynny'n fater ar gyfer trafodaeth bellach, ond rwy'n mawr obeithio y byddwch nid yn unig yn rhoi eich cyflwyniad eich hun, eich sylwadau eich hun i mewn i ymgynghoriad y Papur Gwyn, ond hefyd yr holl gyrff eraill sydd â diddordeb.
Yn gyffredinol, mae'r ymatebion rydw i wedi'u cael i'r Papur Gwyn wedi bod yn gadarnhaol iawn, iawn. Mae pobl yn falch iawn o weld ei fod yno. Mae'n ddiwygiad sylweddol, a byddem yn ystyried yr holl ymatebion sy'n dod drwy'r Papur Gwyn hwnnw yn ofalus iawn, iawn, oherwydd rydym eisiau system sy'n annibynnol, sy'n effeithiol ac sy'n cynrychioli'n iawn y materion barnwrol o ran darparu gwasanaethau yng Nghymru.
We welcome the launch of the consultation on the White Paper on the new legislation to reform the Welsh tribunal system. As highlighted in the Law Commission's report of December 2021, the current system in Wales is complicated and inconsistent, and, in some instances, unfit for practice. We hope that the proposed legislation will result in a fairer and more accessible tribunal system for Wales that fully reflects the devolution landscape in which it now resides.
Of course, the Law Commission's characterisation of the current state of the Welsh tribunal system could equally be applied to the justice system in Wales as a whole. As we discussed in last week's debate, Wales's anomalous position as the only devolved nation without powers over justice and policing has been highly detrimental. This has led to poorer outcomes in terms of the criminal justice system and access to legal aid. The Minister's statement referred to the need to lay the foundations for a future where justice is devolved, and I'm heartened that the Welsh Government does envisage this legislation as part of a wider programme of much-needed reform. It's essential that the proactive approach to strengthening and enhancing Wales's devolved architecture is maintained across all policy areas.
As part of this process of laying the foundations for the future devolution of justice, it's incumbent on the Welsh Government to ensure that they get effective buy-in from the UK Labour leadership. Given the likelihood of the next Westminster Government being a Labour one, it is especially important. Unfortunately, the signs are not promising with regard to achieving that buy-in. We've mentioned before that the Gordon Brown report on the constitutional future of the UK actually rows back on the Welsh Government's long-held ambitions of justice reform. You've tended to respond to this by pointing to the fact that the Brown report references that there is no reason in principle why matters that are devolved in Scotland cannot be devolved in Wales. Whilst the sentiment is, of course, to be welcomed, it's important not to assign too much value to what is merely a non-committal statement of principle.
In terms of concrete proposals, all that is on the table for Wales from the UK Labour Party at present is the devolution of youth justice and probation services. This falls well short of what the comprehensive and compelling report from the Thomas commission recommended back in 2019. If we want to ensure that the foundations of a future Welsh justice system are robust, surely we should be pushing to get the commitment for full devolution now so that we can actually begin the process of preparing and planning in earnest. I'd like to ask the Minister, and bearing in mind the Minister's comments that the devolution of justice is inevitable, whether he agrees that the process of laying the foundation for full devolution of justice is best served by the UK Labour leadership actively committing to providing Wales with these powers as soon as possible, rather than kicking it into the long grass. Diolch yn fawr.
Rydym yn croesawu lansiad yr ymgynghoriad ar y Papur Gwyn ar y ddeddfwriaeth newydd i ddiwygio system tribiwnlysoedd Cymru. Fel yr amlygwyd yn adroddiad Comisiwn y Gyfraith ym mis Rhagfyr 2021, mae'r system bresennol yng Nghymru yn gymhleth ac yn anghyson, ac, mewn rhai achosion, yn anaddas ar gyfer ymarfer. Rydym yn gobeithio y bydd y ddeddfwriaeth arfaethedig yn arwain at system dribiwnlysoedd decach a mwy hygyrch i Gymru sy'n adlewyrchu'n llawn y dirwedd ddatganoli sydd ohoni.
Wrth gwrs, gallai'r ffordd y mae Comisiwn y Gyfraith yn nodweddu cyflwr presennol system tribiwnlysoedd Cymru fod yr un mor berthnasol i'r system gyfiawnder yng Nghymru gyfan. Fel y trafodwyd gennym yn y ddadl yr wythnos diwethaf, mae sefyllfa eithriadol Cymru fel yr unig genedl ddatganoledig heb bwerau dros gyfiawnder a phlismona wedi bod yn niweidiol iawn. Mae hyn wedi arwain at ganlyniadau gwaeth o ran y system cyfiawnder troseddol a mynediad at gymorth cyfreithiol. Cyfeiriodd datganiad y Gweinidog at yr angen i osod y sylfeini ar gyfer dyfodol pan fo cyfiawnder wedi'i ddatganoli, ac rwy'n galonogol bod Llywodraeth Cymru yn rhagweld y ddeddfwriaeth hon fel rhan o raglen ehangach o ddiwygio y mae mawr ei hangen. Mae'n hanfodol bod y dull rhagweithiol o gryfhau a gwella pensaernïaeth ddatganoledig Cymru yn cael ei gynnal ar draws pob maes polisi.
Fel rhan o'r broses hon o osod y sylfeini ar gyfer datganoli cyfiawnder yn y dyfodol, mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i sicrhau eu bod yn cael cefnogaeth effeithiol arweinyddiaeth Lafur y DU. O ystyried y tebygolrwydd y bydd Llywodraeth nesaf San Steffan yn un Llafur, mae'n arbennig o bwysig. Yn anffodus, nid yw'r arwyddion yn addawol o ran sicrhau'r gefnogaeth honno. Rydym wedi sôn o'r blaen bod adroddiad Gordon Brown ar ddyfodol cyfansoddiadol y DU wedi cefnu ar uchelgeisiau Llywodraeth Cymru o ddiwygio cyfiawnder ers amser maith. Rydych wedi tueddu i ymateb i hyn drwy dynnu sylw at y ffaith bod adroddiad Brown yn cyfeirio at y ffaith nad oes rheswm mewn egwyddor pam na ellir datganoli materion sydd wedi'u datganoli yn yr Alban yng Nghymru. Er bod y farn a fynegir i'w chroesawu wrth gwrs, mae'n bwysig peidio â rhoi gormod o bwys ar yr hyn sy'n ddatganiad o egwyddor anymrwymol yn unig.
O ran cynigion pendant, y cyfan sydd ar y bwrdd i Gymru gan Blaid Lafur y DU ar hyn o bryd yw datganoli gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid a gwasanaethau prawf. Mae hyn yn brin iawn o'r hyn a argymhellodd adroddiad cynhwysfawr a chymhellol Comisiwn Thomas yn ôl yn 2019. Os ydym eisiau sicrhau bod sylfeini system gyfiawnder yng Nghymru yn y dyfodol yn gadarn, siawns na ddylem fod yn pwyso i gael yr ymrwymiad ar gyfer datganoli llawn nawr fel y gallwn mewn gwirionedd ddechrau'r broses o baratoi a chynllunio o ddifrif. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog, a gan gofio sylwadau'r Gweinidog sef bod datganoli cyfiawnder yn anochel, a yw'n cytuno mai'r ffordd orau o osod y sylfaen ar gyfer datganoli cyfiawnder yn llawn yw i arweinyddiaeth Lafur y DU ymrwymo'n weithredol i roi'r pwerau hyn i Gymru cyn gynted â phosibl, yn hytrach na'i sgubo o'r neilltu. Diolch yn fawr.
Thank you for the various comments you’ve made, and I agree with the general comments you make about the linkage between the justice system as a whole, and that our tribunals are actually part and parcel of that. So, taking it steps at a time, I think reforming our own tribunals, creating our own framework and structure and appellate structure, and of course, as Mark Isherwood mentioned, the creation of the role of presidents of tribunals have been very, very significant developments.
I suppose the starting point really is this: leaving outside the justice devolution issue as a whole, we want to ensure that we have a proper and an effective and an independent tribunal system. Some of the changes that have been made, the enhancing of the role of the presidents of tribunals, which is recommended, I think is something that is very important. These are significant judicial positions—the people who will actually sit as presidents and members of the various chambers. They are significant judicial positions, and this is a significant development of this part of the justice system that is within our control and that is part of the devolution process at the moment.
In terms of the Brown report, I think what was important in the Brown report also was that he made specific reference to the fact that we have our own commission on the constitutional future of Wales, and there was deference to that, and that was, as I’ve said in this Chamber before, absolutely correct. It would have been totally wrong for that report to have basically said, 'This is what Wales needs and this is what Wales should actually have', rather than say, 'Well, you have your commission under way. Here are the principles, really, for the further constitutional reform of the UK, and it's really now a matter for you to consider, and to constructively engage'.
Let me also say, of course, nothing happens—there is no change in terms of the devolution of justice—if there is another Conservative Government. So, this is all totally dependent in terms of justice devolution, on the election of a Labour Government in a year or so's time. I am confident that that is something that will happen. But what I can also say is that making changes to the justice system, and incorporating it, is no mean task. It is a very complex system with many facets to it and whichever way we were to proceed with it, takes time to ensure continuity and stability of the justice system, but also to ensure that what we’re doing actually improves the existing justice system, which is why I think the approach we've taken so far is absolutely correct. We are no longer talking about the case for the devolution of youth justice, or the case for the devolution of probation; we are actually preparing for it to actually happen, how it can happen, in what format it should be, what the legislative requirements are to actually make it happen, and that is significant, and I think you can probably take that as a sign of confidence that these are things that we believe will actually happen. I hope I've answered all your points.
Diolch i chi am y gwahanol sylwadau rydych chi wedi'u gwneud, ac rwy'n cytuno â'r sylwadau cyffredinol rydych chi'n eu gwneud am y cysylltiad rhwng y system gyfiawnder yn ei chyfanrwydd, a bod ein tribiwnlysoedd mewn gwirionedd yn rhan annatod o hynny. Felly, gan gymryd un cam ar y tro, rwy'n credu bod diwygio ein tribiwnlysoedd ein hunain, creu ein fframwaith a'n strwythur a'n strwythur apeliadol ein hunain, ac wrth gwrs, fel y soniodd Mark Isherwood, creu swyddogaeth llywyddion tribiwnlysoedd wedi bod yn ddatblygiadau arwyddocaol iawn, iawn.
Mae'n debyg mai'r man cychwyn mewn gwirionedd yw hyn: gan adael y mater datganoli cyfiawnder yn ei gyfanrwydd am y tro, rydym eisiau sicrhau bod gennym system dribiwnlysoedd briodol ac effeithiol ac annibynnol. Mae rhai o'r newidiadau a wnaed, gwella swyddogaeth llywyddion tribiwnlysoedd, sy'n cael ei argymell, rwy'n credu yn rhywbeth sy'n bwysig iawn. Mae'r rhain yn swyddi barnwrol arwyddocaol—y bobl fydd mewn gwirionedd yn eistedd fel llywyddion ac aelodau o'r siambrau amrywiol. Maen nhw'n swyddi barnwrol arwyddocaol, ac mae hyn yn ddatblygiad arwyddocaol o'r rhan yma o'r system gyfiawnder sydd o fewn ein rheolaeth ni ac mae hynny'n rhan o'r broses ddatganoli ar hyn o bryd.
O ran adroddiad Brown, credaf mai'r hyn oedd yn bwysig yn adroddiad Brown hefyd oedd ei fod wedi cyfeirio'n benodol at y ffaith bod gennym ni ein comisiwn ein hunain ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru, ac roedd yna barch at hynny, ac roedd hynny, fel y dywedais yn y Siambr hon o'r blaen, yn gwbl gywir. Byddai wedi bod yn hollol anghywir i'r adroddiad hwnnw fod wedi dweud yn y bôn, 'Dyma sydd ei angen ar Gymru a dyma ddylai Cymru ei gael mewn gwirionedd,' yn hytrach na dweud, 'Wel, mae gennych chi eich comisiwn ar y gweill. Dyma'r egwyddorion, mewn gwirionedd, ar gyfer diwygio cyfansoddiadol pellach y DU, ac mae bellach yn fater i chi ei ystyried, ac ymgysylltu'n adeiladol ag ef.'
Gadewch i mi ddweud hefyd, wrth gwrs, ni fydd dim yn digwydd—ni fydd unrhyw newid o ran datganoli cyfiawnder—os bydd Llywodraeth Geidwadol arall. Felly, mae hyn i gyd yn gwbl ddibynnol o ran datganoli cyfiawnder, ar ethol Llywodraeth Lafur ymhen rhyw flwyddyn. Rwy'n ffyddiog y bydd hynny'n digwydd. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud hefyd yw nad yw gwneud newidiadau i'r system gyfiawnder, a'i hymgorffori, yn dasg hawdd. Mae'n system gymhleth iawn gyda llawer o agweddau arni a pha bynnag ffordd y byddem yn bwrw ymlaen â hyn, mae'n mynd i gymryd amser i sicrhau parhad a sefydlogrwydd y system gyfiawnder, ond hefyd i sicrhau bod yr hyn yr ydym yn ei wneud yn gwella'r system gyfiawnder bresennol, a dyna pam rwy'n credu bod y dull gweithredu rydym wedi'i fabwysiadu hyd yn hyn yn gwbl gywir. Nid ydym bellach yn siarad am yr achos dros ddatganoli cyfiawnder ieuenctid, na'r achos dros ddatganoli'r gwasanaeth prawf; rydym yn paratoi mewn gwirionedd ar ei gyfer, sut y gall ddigwydd, ym mha fformat y dylai fod, beth yw'r gofynion deddfwriaethol i wneud iddo ddigwydd mewn gwirionedd, ac mae hynny'n arwyddocaol, ac rwy'n credu y gallwch chi gymryd hynny fel arwydd o hyder bod y rhain yn bethau y credwn a fydd yn digwydd mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio fy mod wedi ateb eich holl bwyntiau.
Thank you very much for all the considerable work that you are putting into demonstrating how we could deliver a justice system closer to the people of Wales once we have those powers. I particularly welcome your decision to ensure that anybody excluded from school should be seen by a tribunal to examine whether or not this was an appropriate act, because it seems to me that exclusion from school is such a serious issue, it should be a rare and almost-never event. So, I think that's an excellent demonstration of how a tribunal can give properly independent scrutiny of such a decision.
I wonder if I could just ask you about the review of the youth justice system that Dr Jonathan Evans is undertaking. And I wonder if you could tell us a little bit more about who is on the advisory group that's working with him? Does it include people from education and also a speech and language therapist?
Diolch yn fawr iawn am yr holl waith sylweddol rydych chi'n ei wneud i ddangos sut y gallem ddarparu system gyfiawnder yn agosach at bobl Cymru unwaith y bydd gennym y pwerau hynny. Rwy'n croesawu'n arbennig eich penderfyniad i sicrhau y dylai tribiwnlys weld unrhyw un sy'n cael ei eithrio o'r ysgol er mwyn archwilio a oedd hyn yn weithred briodol ai peidio, oherwydd mae'n ymddangos i mi fod gwahardd o'r ysgol yn fater mor ddifrifol, dylai fod yn ddigwyddiad prin sydd bron byth yn digwydd. Felly, rwy'n credu bod hynny'n arddangosiad rhagorol o sut y gall tribiwnlys graffu'n annibynnol iawn ar benderfyniad o'r fath.
Tybed a gaf i ofyn i chi am yr adolygiad o'r system cyfiawnder ieuenctid y mae Dr Jonathan Evans yn ei gynnal. A thybed a allech chi ddweud ychydig mwy wrthym am bwy sydd ar y grŵp cynghori sy'n gweithio gydag ef? Ydy e'n cynnwys pobl o fyd addysg a hefyd therapydd lleferydd ac iaith?
Thank you for the question, and I welcome the comments you make in terms of exclusions, because that is very much recognised; an exclusion is something that has a very dramatic impact on a young person, and I think it is absolutely appropriate that there should be a coherent and consistent system in respect of exclusions.
Issues such as admissions, of course, are still going to be dealt with locally, so they won't be part of this tribunal system. In terms of the work that's going on on the youth justice system, basically, it's a group of academics and experts in the education field who are being led, and in due course, when that work is actually completed, it will probably take us significantly forward. But I'm satisfied that within that, the people who are being consulted, who are engaged, and the individuals who are particularly working on it, are ones who have expertise within this field. This won't be the only piece of work, of course. There is also the question of the legislative structure that will need to take place, and, of course, the work of Dame Vera Baird I think is going to be very important within this. The actual skill and practical operating expertise that she has—and I think there are others around who also have that who I think would want to contribute towards ultimately putting together a devolution package, which is not talking about how you do things but saying, 'This is what we want to happen and this is how it should happen', and so that we can hit the floor running the moment the opportunity arises.
Diolch am y cwestiwn, ac rwy'n croesawu'r sylwadau rydych chi'n eu gwneud o ran gwaharddiadau, oherwydd cydnabyddir hynny'n fawr; mae gwaharddiad yn rhywbeth sy'n cael effaith sylweddol iawn ar berson ifanc, a chredaf ei bod yn gwbl briodol y dylai fod system gydlynol a chyson o ran gwaharddiadau.
Ymdrinnir â materion fel derbyniadau, wrth gwrs, yn lleol fel arfer, felly ni fyddant yn rhan o'r system dribiwnlys hon. O ran y gwaith sy'n mynd rhagddo ar y system cyfiawnder ieuenctid, yn y bôn, grŵp o academyddion ac arbenigwyr yn y maes addysg sy'n cael eu harwain yw e', a maes o law, pan fydd y gwaith hwnnw wedi'i gwblhau mewn gwirionedd, mae'n debyg y bydd yn ein symud ni ymlaen yn sylweddol. Ond rwy'n fodlon bod y bobl yr ymgynghorir â nhw, sy'n ymgysylltu, a'r unigolion sy'n gweithio arno'n arbennig, yn rhai sydd ag arbenigedd yn y maes hwn. Nid hwn fydd yr unig waith, wrth gwrs. Mae angen i'r cwestiwn ynghylch y strwythur deddfwriaethol ddigwydd hefyd, ac, wrth gwrs, bydd gwaith y Fonesig Vera Baird rwy'n credu yn bwysig iawn yn hyn o beth. Y sgìl gwirioneddol a'r arbenigedd gweithredu ymarferol sydd ganddi—a chredaf fod eraill o gwmpas sydd hefyd â'r sgìl a'r arbenigedd yna y credaf y byddent eisiau cyfrannu tuag at lunio pecyn datganoli yn y pen draw, nad yw'n siarad am sut rydych chi'n gwneud pethau ond yn dweud, 'Dyma'r hyn yr ydym yn dymuno iddo digwydd a dyma sut y dylai ddigwydd,' ac er mwyn i ni allu gweithio'n gyflym o'r foment y mae'r cyfle'n codi.
Cwnsler Cyffredinol, the consultation ends on 2 October. Could you just tell us what the timetable is after that? I'm pleased, as Jenny Rathbone mentioned, that school exclusion panels are included within the tribunal, but I was disappointed to hear you again saying that school admissions panels are not included. They suffer from the same issues as exclusion panels. They are also ad hoc, with members of the panel being appointed by the decision maker, namely the local authority, and the legal adviser of the appeal panel is a local authority employee. Their inclusion within the tribunal system would increase the workload of the education chamber, which is very important, because as you said several times, the lack of cases within the Welsh tribunals are a real concern. Does the Counsel General have an initial view on why the admissions panels are not included? I can't see the local argument being a strong argument, because that could be still incorporated within the tribunal system through unpaid members like magistrates.
I'm also pleased to see the further work being undertaken by the Welsh Government in devolving probation and youth justice. However, I just wonder, by limiting it to those areas, as the policing work hasn't started yet, is that a concession by the Welsh Government, that, due to the Brown report, it's the only likely part of the justice system that will be devolved to Wales? And do you agree that piecemeal devolution would not address the jagged edge issue? Diolch yn fawr.
Cwnsler Cyffredinol, mae'r ymgynghoriad yn dod i ben ar 2 Hydref. A allwch ddweud wrthym beth yw'r amserlen ar ôl hynny? Rwy'n falch, fel y soniodd Jenny Rathbone, fod paneli gwahardd o ysgolion wedi'u cynnwys yn y tribiwnlys, ond roeddwn yn siomedig i'ch clywed eto yn dweud nad yw paneli derbyn i ysgolion wedi'u cynnwys. Maent yn dioddef o'r un problemau â phaneli gwahardd. Maent hefyd yn ad hoc, gydag aelodau'r panel yn cael eu penodi gan y penderfynwr, sef yr awdurdod lleol, ac mae cynghorydd cyfreithiol y panel apêl yn un o gyflogai'r awdurdod lleol. Byddai eu cynnwys o fewn y system tribiwnlysoedd yn cynyddu llwyth gwaith y siambr addysg, sy'n bwysig iawn, oherwydd fel y dywedoch sawl gwaith, mae'r diffyg achosion o fewn tribiwnlysoedd Cymru yn bryder gwirioneddol. A oes gan y Cwnsler Cyffredinol farn gychwynnol ynghylch pam nad yw'r paneli derbyn wedi'u cynnwys? Ni allaf weld y bydd y ddadl leol yn un gref, oherwydd gellid ymgorffori hynny o hyd o fewn y system dribiwnlysoedd trwy aelodau di-dâl fel ynadon.
Rwyf hefyd yn falch o weld y gwaith ychwanegol sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru wrth ddatganoli gwasanaeth prawf a chyfiawnder ieuenctid. Fodd bynnag, tybed, trwy ei gyfyngu i'r meysydd hynny, gan nad yw'r gwaith plismona wedi dechrau eto, a yw hyn yn gonsesiwn ar ran Llywodraeth Cymru, oherwydd adroddiad Brown, mai dyma'r unig ran debygol o'r system gyfiawnder a fydd yn cael ei datganoli i Gymru? Ac a ydych chi'n cytuno na fyddai datganoli tameidiog yn mynd i'r afael â'r mater bylchog hwn? Diolch yn fawr.
Thank you, Rhys, for those comments. In terms of the timetable, I think you heard the First Minister earlier today say that, not within the third year, but before the end, there will be a Bill that will be introduced. It's not for me to say precisely what year that might be taking place, but as you know with legislation, the ongoing development of policy work and the planning for legislation is stuff that goes on over a period of time ahead of the announcement and the actual decision to actually table specific legislation. What I am confident of is that, by the end of the term of this Senedd, we will have in place a reformed tribunal system and legislation will have been passed. And, of course, as you know, we have now a new president of tribunals, former appeal court judge, Sir Gary Hickinbottom, who I have met with and the First Minister has met with, and no doubt we will want to engage with in terms of proposals for the structural reform.
In terms of the issue of admission panels, well, you're right that it's an area where there have been differing views. During the consultations, there was certainly disagreement that admissions were something that were so local, that there were so many local features, that it was something that should stay where it is. And of course, this, again, is a White Paper, so there are opportunities for positions to be put in that actually say, 'No, the alternative should be the case and that these should be—'. I think it was felt with the White Paper that the exclusions were something that definitely had to come in. The significance of an exclusion from school had such a dramatic impact. Admissions in terms of choice into particular schools involves so many local features in terms of the school, the capacity, the geography, and so on that it was felt, certainly at least for the time being, that those were things that should remain where they are. But, as I say, within the system, we want a tribunal system that has flexibility. There may be other areas of legislation involving new Welsh law and new appeal structures which, again, we might want to look, in the future, to be incorporated within our tribunal system—a system that will actually grow and reflect, increasingly, Welsh law, and also the capacity to use Welsh and develop expertise amongst lawyers and those who participate within that tribunal structure itself. So, there are very important things there.
In terms of policing, there is work that is going on in terms of policing and in terms of policy development around that. That is still ongoing. But in terms of the Brown report, and any limitation, well, Gordon Brown made it absolutely clear—there are no limits. Subsidiarity is the key thing that as much should be devolved, apart from those things that are necessary in terms of the interdependency between countries. So, the principle is there, but he was absolutely right in also saying that, depending on what the independent commission on the constitutional future of Wales and the conclusions they come to, it is something where there should then be constructive engagement with the next Government. I suspect the only constructive engagement will be with the next Labour Government, and that's why it's so important that, as I know we all want to see, a UK Labour Government is in place as soon as possible.
Diolch yn fawr, Rhys, am y sylwadau yna. O ran yr amserlen, credaf eich bod wedi clywed y Prif Weinidog yn gynharach heddiw yn dweud, nid o fewn y drydedd flwyddyn, ond cyn y diwedd, y bydd Bil yn cael ei gyflwyno. Nid fy lle i yw dweud yn union ym mha flwyddyn y gallai hynny fod yn digwydd, ond fel y gwyddoch gyda deddfwriaeth, mae datblygiad parhaus gwaith polisi a'r cynllunio ar gyfer deddfwriaeth yn bethau sy'n digwydd dros gyfnod o amser cyn y cyhoeddiad a'r penderfyniad gwirioneddol i gyflwyno deddfwriaeth benodol mewn gwirionedd. Yr hyn yr wyf yn ffyddiog yn ei gylch yw, erbyn diwedd tymor y Senedd hon, y bydd gennym system dribiwnlysoedd ddiwygiedig a bydd deddfwriaeth wedi cael ei phasio. Ac, wrth gwrs, fel y gwyddoch, mae gennym bellach lywydd tribiwnlysoedd newydd, cyn-farnwr y llys apêl, Syr Gary Hickinbottom, yr wyf wedi cwrdd ag ef ac y mae'r Prif Weinidog wedi cwrdd ag ef, ac mae'n siŵr y byddwn eisiau ymgysylltu ag ef o ran cynigion ar gyfer y diwygio strwythurol.
O ran y mater paneli derbyn, wel, rydych chi'n iawn ei fod yn faes lle bu safbwyntiau gwahanol. Yn ystod yr ymgyngoriadau, yn sicr roedd anghytuno bod derbyniadau yn rhywbeth mor lleol, bod cymaint o nodweddion lleol, fel ei fod yn rhywbeth a ddylai aros lle mae ar hyn o bryd. Ac wrth gwrs, mae hwn, unwaith eto, yn Bapur Gwyn, felly mae cyfleoedd i safbwyntiau gael eu cyflwyno sy'n dweud mewn gwirionedd, 'Na, dylai'r dewis arall fod yn wir ac y dylai'r rhain fod—.' Rwy'n credu y teimlwyd o ran y Papur Gwyn fod y gwaharddiadau yn bethau a oedd yn bendant yn gorfod dod i mewn. Roedd arwyddocâd gwahardd o'r ysgol yn cael effaith mor sylweddol. Mae derbyniadau o ran dewis ysgolion penodol yn cynnwys cymaint o nodweddion lleol o ran yr ysgol, y capasiti, y ddaearyddiaeth, ac ati fel bod teimlad, yn sicr am y tro o leiaf, bod y rheini'n bethau a ddylai aros lle maen nhw. Ond, fel y dywedaf, o fewn y system, rydym eisiau system dribiwnlysoedd sydd â hyblygrwydd. Efallai y bydd meysydd eraill o ddeddfwriaeth yn ymwneud â chyfraith newydd Cymru a strwythurau apêl newydd y byddwn unwaith eto, efallai yn awyddus i'w hymgorffori o fewn ein system dribiwnlysoedd yn y dyfodol—system a fydd mewn gwirionedd yn tyfu ac yn adlewyrchu, yn gynyddol, cyfraith Cymru, a hefyd y gallu i ddefnyddio'r Gymraeg a datblygu arbenigedd ymhlith cyfreithwyr a'r rhai sy'n cymryd rhan o fewn strwythur y tribiwnlys hwnnw ei hun. Felly, mae pethau pwysig iawn yno.
O ran plismona, mae yna waith sy'n mynd ymlaen o ran plismona ac o ran datblygu polisi ynghylch hynny. Mae hynny'n parhau. Ond o ran adroddiad Brown, ac unrhyw gyfyngiad, wel, gwnaeth Gordon Brown hi'n gwbl glir—does dim terfynau. Sybsidiaredd yw'r peth allweddol, y dylid datganoli cymaint â phosibl ar wahân i'r pethau hynny sy'n angenrheidiol o ran y gyd-ddibyniaeth rhwng gwledydd. Felly, mae'r egwyddor yno, ond roedd yn llygad ei le wrth ddweud hefyd, yn dibynnu ar gasgliadau'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, ei fod yn rhywbeth lle dylai fod wedyn ymgysylltiad adeiladol â'r Llywodraeth nesaf. Rwy'n amau mai'r unig ymgysylltiad adeiladol fydd gyda'r Llywodraeth Lafur nesaf, a dyna pam mae mor bwysig y bydd, fel y gwn ein bod i gyd yn dymuno, Lywodraeth Lafur y DU ar waith cyn gynted â phosibl.
Ac yn olaf, Alun Davies.
And finally, Alun Davies.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. Can I say how much I welcome the statement that's been made this afternoon and welcome the approach that the Counsel General is taking in these matters? I think there's going to be broad agreement across the Chamber on the work that's been done to reform the tribunal system, and I think that is something that can unite all parts of the Chamber.
My concern this afternoon—. And what I welcome about the statement was the beginning to chart a course for the devolution of policing and justice. A victims Bill is, of course, in front of the Westminster Parliament at the moment, and I'd be grateful if the Minister could outline any conversations he's had with UK Government about how that Bill may be used in order to start the work of devolving or preparation for the devolving of particularly youth justice and probation—the areas that he has focused on this afternoon.
But also, in his answer to Rhys ab Owen, be began also, I felt, to chart a course for the future in terms of the wider devolution of policing and justice. And I share with him the agreement on the principle of any subject that is devolved in, for example, Scotland can be devolved to Wales as well. But what does that mean in practice? Where does he see the timescales in this, in terms of the constitutional convention reporting to, I presume, the Welsh Government, conversations then taking place with Gordon Brown, and then how does that reach the statute book in terms of legislation in Westminster? So, I think it's important that we can understand and begin to chart that process so that the work that he's begun, and the work I very much welcome on youth justice and probation—and I think he said policing as well—can then begin in earnest to prepare for the devolution of true criminal justice to this place to ensure that the people who are currently suffering a deficiency of that system—
Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud cymaint rwy'n croesawu'r datganiad a wnaed y prynhawn yma ac yn croesawu'r dull gweithredu y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn ei fabwysiadu yn y materion hyn? Rwy'n credu y bydd cytundeb eang ar draws y Siambr ar y gwaith sydd wedi'i wneud i ddiwygio'r system dribiwnlysoedd, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a all uno pob rhan o'r Siambr.
Fy mhryder y prynhawn yma—. A'r hyn rwy'n ei groesawu am y datganiad oedd dechrau'r gwaith o fapio llwybr ar gyfer datganoli plismona a chyfiawnder. Mae Bil dioddefwyr, wrth gwrs, ger bron Senedd San Steffan ar hyn o bryd, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog amlinellu unrhyw sgyrsiau y mae wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch sut y gellir defnyddio'r Bil hwnnw er mwyn dechrau'r gwaith o ddatganoli neu baratoi ar gyfer datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf yn arbennig—y meysydd y mae wedi canolbwyntio arnynt y prynhawn yma.
Ond hefyd, yn ei ateb i Rhys ab Owen, dechreuodd hefyd, fe deimlais i, fapio llwybr ar gyfer y dyfodol o ran datganoli ehangach, sef plismona a chyfiawnder. Ac rwy'n rhannu'r cytundeb ag ef ar yr egwyddor y gall unrhyw bwnc sydd wedi'i ddatganoli i'r Alban er enghraifft, gael ei ddatganoli i Gymru hefyd. Ond beth mae hynny'n ei olygu yn ymarferol? Ble mae'n gweld yr amserlenni yn hyn, o ran y confensiwn cyfansoddiadol yn adrodd, rwy'n tybio, i Lywodraeth Cymru, sgyrsiau wedyn yn digwydd gyda Gordon Brown, ac yna sut mae hynny'n cyrraedd y llyfr statud o ran deddfwriaeth yn San Steffan? Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gallu deall a dechrau mapio'r broses honno fel bod y gwaith y mae ef wedi'i ddechrau, a'r gwaith rwy'n ei groesawu'n fawr ar gyfiawnder ieuenctid a phrawf—a chredaf iddo ddweud plismona hefyd—yn dechrau o ddifrif i baratoi ar gyfer datganoli gwir gyfiawnder troseddol i'r lle hwn i sicrhau y caiff y bobl sy'n dioddef yn sgil diffygion y system honno ar hyn o bryd—
You need to conclude now.
Mae angen i chi ddod i ben nawr.
—will be addressed.
—sylw haeddiannol.
Thank you for that. The Member is right, of course, to, again, raise, as others have, the issue of policing. Policing is an integral part of the justice system. In many ways, much of the operation of policing is devolved in a hybrid way in terms of the fact that structures have been created for that engagement, and through the police and crime commissioners and so on. And there is an asymmetrical dysfunction, isn't there, within the UK, that certain parts of the UK already have the devolution of policing. Wales doesn't, and there is no logical reason why that should be the case. So, I think that that is also something that is an inevitability and something that will happen. And it's interesting that, when Gordon Brown talks about his report, he refers to the devolution of youth justice, probation and policing. But we're working on the basis that there are some very specific references to youth justice and to probation. Those are the ones we're focusing our work on. We're not ignoring the issue of policing. There is work and further research that is going on on that as to how it might work, how the powers might be exercised, the inter-relationships and so on. So, that is under way.
In terms of the constitutional commission with Rowan Williams and Laura McAllister, I understand that it will be reporting by the end of this year. I hope that is a report then that will be discussed sensibly, not only in this Chamber, but in all political parties and in civic society a little bit more generally as well. The key point in, I think, Gordon Brown's report relating to that is that there should then be constructive engagement with the next Labour Government.
We will, of course, if the general election hasn't taken place by then, seek to engage, of course, with the UK Government, but there is a reality in terms of the position that has been adopted by the UK Government, which is irrespective of the merits or otherwise; this is basically an ideological position that's been taken in terms of the centralisation of power, even though there would be merits in the devolution of areas of the justice system in any event. So, those are discussions that will take place then, and I think we'll have a real opportunity to discuss them in December, when that report comes out, which I very much look forward to.
Diolch am hynna. Mae'r Aelod yn iawn, wrth gwrs, i godi unwaith eto, fel y gwnaeth eraill, y mater o blismona. Mae plismona yn rhan annatod o'r system gyfiawnder. Mewn sawl ffordd, mae llawer o weithrediad plismona wedi'i ddatganoli mewn ffordd hybrid o ran y ffaith fod strwythurau wedi'u creu ar gyfer yr ymgysylltiad hwnnw, a thrwy'r comisiynwyr heddlu a throseddu ac ati. Ac mae camweithrediad anghymesur, onid oes, o fewn y DU, sef bod plismona wedi'i ddatganoli eisoes mewn rhai rhannau o'r DU. Nid yw hynny'n wir am Gymru, a does dim rheswm rhesymegol dros hynny. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n anochel ac yn rhywbeth a fydd yn digwydd. Ac mae'n ddiddorol, pan fydd Gordon Brown yn siarad am ei adroddiad, ei fod yn cyfeirio at ddatganoli cyfiawnder ieuenctid, prawf a phlismona. Ond rydym yn gweithio ar y sail bod rhai cyfeiriadau penodol iawn at gyfiawnder ieuenctid ac at y gwasanaeth prawf. Dyma'r rhai yr ydym yn canolbwyntio ein gwaith arnynt. Nid ydym yn anwybyddu'r mater o blismona. Mae yna waith ac ymchwil ychwanegol yn digwydd ar hynny o ran sut y gallai weithio, sut y gallai'r pwerau gael eu harfer, y cydberthnasau ac ati. Felly, mae hynny ar y gweill.
O ran y comisiwn cyfansoddiadol gyda Rowan Williams a Laura McAllister, rwy'n deall y bydd yn adrodd erbyn diwedd eleni. Rwy'n gobeithio mai adroddiad yw hwnnw wedyn a fydd yn cael ei drafod yn synhwyrol, nid yn unig yn y Siambr hon, ond ym mhob plaid wleidyddol ac yn y gymdeithas ddinesig ychydig yn fwy cyffredinol hefyd. Y pwynt allweddol, rwy'n credu, yn adroddiad Gordon Brown sy'n ymwneud â hynny yw y dylid cael ymgysylltiad adeiladol wedyn â'r Llywodraeth Lafur nesaf.
Byddwn ni, wrth gwrs, os na fydd yr etholiad cyffredinol wedi digwydd erbyn hynny, yn ceisio ymgysylltu â Llywodraeth y DU, ond mae yna realiti o ran y sefyllfa sydd wedi'i mabwysiadu gan Lywodraeth y DU, ni waeth beth fo'r rhinweddau neu fel arall; yn y bôn, mae hon yn safbwynt ideolegol sydd wedi'i fabwysiadu o ran canoli pŵer, er y byddai rhinweddau mewn datganoli meysydd o'r system gyfiawnder beth bynnag. Felly, mae'r rheini'n drafodaethau a fydd yn digwydd bryd hynny, ac rwy'n credu y cawn gyfle go iawn i'w trafod ym mis Rhagfyr, pan gyhoeddir yr adroddiad hwnnw, yr wyf yn edrych ymlaen yn fawr i'w weld.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 6 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, rhaglen imiwneiddio genedlaethol i Gymru. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan, i wneud y datganiad.
Item 6 this afternoon is a statement by the Minister for Health and Social Services, a national immunisation programme for Wales. I call on the Minister, Eluned Morgan, to make the statement.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm really pleased today to update Members on the development of the national immunisation framework and the incredible work that has been going on in recent months to create a vaccination system for Wales that is fit for the future. According to the World Health Organization, vaccination is one of the best health investments money can buy and it helps to prevent up to 3 million deaths a year worldwide.
We all remember the joy and the relief that came with the COVID-19 vaccine. It's impossible to overstate the impact that vaccination programme has had on all our lives. But it's not over. Today, I'm delighted to report that the COVID-19 spring booster programme will end this week. It has delivered well over 0.25 million vaccinations. The spring programme came hot on the heels of the winter respiratory vaccination programme, which ran from last September until 31 March. So, what that means is that for 10 consecutive months we've been offering the protection of COVID-19 vaccination to the most vulnerable in our communities, and this was the third consecutive year our NHS delivered a COVID programme as well as the flu programme, at pace and under pressure. Over 12 million doses of COVID-19 and flu vaccination have been administered to the people of Wales since 2020, in a population of just over 3 million people. This is something we could never have envisaged before the pandemic, and I’d like to express my sincere thanks to everyone involved.
Critical to the success of the programme has been the engagement of the public in coming forward for their vaccines. I’m so grateful to people for that, but we cannot and we must not take that engagement for granted.
It was the huge success of the COVID-19 vaccination programme that set us on the journey of reform that is described in the national immunisation framework. I want Wales to have a world-leading approach to vaccinations that ensures that, at every stage of life, our citizens are protected from diseases that could lead to serious illness or death. But I must be clear: a one-size-fits-all approach will never be suitable for vaccinations. That said, our ambition is to create a system where a national approach is adopted when and where appropriate. This will be a system that has a relentless focus on removing inequities to ensure that every citizen enjoys the health protection benefits provided by our vaccination programmes.
To develop the system I describe, I've provided the NHS Executive with funding to establish a team to oversee the operational delivery of all vaccination programmes. The new system has partnership working at its heart. The speed with which we established our mpox vaccination programme in response to last year’s outbreak is an example of how our transformed system can deliver quickly for the people of Wales.
A core aim of the national immunisation framework is to develop the digital infrastructure needed to deliver an effective and efficient vaccination system that works seamlessly for practitioners and for patients alike. This work will be crucial to the successful delivery of the framework, and, I must be frank with you, we have a long way to go. But I'm pleased to say that discovery work is well under way, and I expect to see plans for how this work can be progressed very soon.
Using the learning from the pandemic, and acknowledging the level of risk currently held by general practice for the current model of flu vaccine procurement, I have made a commitment to introduce a centralised procurement model. Again, this is going to be a complex piece of work, which will be developed and delivered in partnership, but I'm hopeful it will be possible to introduce the new model in time for the 2025 flu season.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn heddiw o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ddatblygiad y fframwaith imiwneiddio cenedlaethol a'r gwaith anhygoel sydd wedi bod yn digwydd yn ystod y misoedd diwethaf i greu system frechu i Gymru sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Yn ôl Sefydliad Iechyd y Byd, brechu yw un o'r buddsoddiadau iechyd gorau y gall arian ei brynu ac mae'n helpu i atal hyd at 3 miliwn o farwolaethau'r flwyddyn ledled y byd.
Rydyn ni i gyd yn cofio'r llawenydd a'r rhyddhad a ddaeth gyda brechlyn COVID-19. Mae'n amhosibl gorbwysleisio'r effaith y mae'r rhaglen frechu wedi'i chael ar ein bywydau i gyd. Ond nid dyna ddiwedd arni. Heddiw, rwy'n falch iawn o adrodd y bydd rhaglen atgyfnerthu gwanwyn COVID-19 yn dod i ben yr wythnos hon. Mae hi wedi darparu dros 0.25 miliwn o frechiadau. Daeth rhaglen y gwanwyn yn fuan iawn ar ôl rhaglen frechu anadlol y gaeaf, a oedd yn rhedeg o fis Medi diwethaf tan 31 Mawrth. Felly, yr hyn mae hynny'n ei olygu yw ein bod ni wedi bod yn cynnig amddiffyniad brechu COVID-19 i'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau am 10 mis yn olynol, a dyma'r drydedd flwyddyn yn olynol i'n GIG ni ddarparu rhaglen COVID yn ogystal â'r rhaglen ffliw, yn gyflym ac o dan bwysau. Mae dros 12 miliwn dos o frechiadau COVID-19 a'r ffliw wedi cael eu rhoi i bobl Cymru ers 2020, mewn poblogaeth o ychydig dros 3 miliwn o bobl. Mae hyn yn rhywbeth na allem ni fyth fod wedi'i ragweld cyn y pandemig, a hoffwn i ddiolch yn ddiffuant i bawb a gymerodd ran.
Mae ymgysylltu'r cyhoedd wrth ddod ymlaen am eu brechiadau wedi bod yn hanfodol i lwyddiant y rhaglen. Rwyf i mor ddiolchgar i bobl am hynny, ond ni allwn ni, ac ni ddylem ni gymryd yr ymgysylltu hwnnw yn ganiataol.
Llwyddiant ysgubol rhaglen frechu COVID-19 a wnaeth ein gosod ni ar y daith o ddiwygio sydd wedi'i disgrifio yn y fframwaith imiwneiddio cenedlaethol. Rwyf i eisiau i Gymru fod â dull gweithredu o ran brechiadau sy'n arwain y byd ac sy'n sicrhau bod ein dinasyddion, ar bob cam o'u bywydau, yn cael eu hamddiffyn rhag clefydau a allai arwain at salwch difrifol neu farwolaeth. Ond mae'n rhaid i mi fod yn glir: ni fydd un dull sy'n addas i bawb byth yn briodol ar gyfer brechiadau. Wedi dweud hynny, ein huchelgais ni yw creu system lle mae dull cenedlaethol yn cael ei fabwysiadu pryd a lle bo hynny'n briodol. Bydd hon yn system sy'n canolbwyntio'n ddygn ar ddileu annhegwch i sicrhau bod pob dinesydd yn mwynhau'r manteision diogelu iechyd sy'n cael eu darparu gan ein rhaglenni brechu.
Er mwyn datblygu'r system yr wyf i'n ei disgrifio, rwyf i wedi darparu cyllid i Weithrediaeth y GIG i sefydlu tîm i oruchwylio'r gwaith o gyflawni'r holl raglenni brechu. Mae gan y system newydd waith partneriaeth wrth ei chraidd. Mae'r cyflymder a welwyd wrth i ni sefydlu ein rhaglen frechu mpox mewn ymateb i'r achosion y llynedd yn enghraifft o sut y gall ein system sydd wedi'i thrawsnewid gyflawni'n gyflym i bobl Cymru.
Nod craidd y fframwaith imiwneiddio cenedlaethol yw datblygu'r seilwaith digidol sydd ei angen i ddarparu system frechu effeithiol ac effeithlon sy'n gweithio'n ddi-dor i ymarferwyr ac i gleifion fel ei gilydd. Bydd y gwaith hwn yn hanfodol i gyflawni'r fframwaith yn llwyddiannus, ac mae'n rhaid i mi fod yn onest gyda chi, mae gennym ni dipyn o ffordd i fynd. Ond rwy'n falch o ddweud bod y gwaith darganfod yn mynd rhagddo'n dda, ac rwy'n disgwyl gweld cynlluniau ar gyfer sut y mae modd datblygu'r gwaith hwn yn fuan iawn.
Gan ddefnyddio'r hyn a ddysgwyd o'r pandemig, a chydnabod lefel y risg y mae practis cyffredinol yn ei ysgwyddo ar gyfer caffael y brechlyn ffliw presennol, rwyf i wedi ymrwymo i gyflwyno model caffael canolog. Eto, bydd hwn yn ddarn cymhleth o waith, a fydd yn cael ei ddatblygu a'i gyflawni mewn partneriaeth, ond rwy'n gobeithio y bydd modd cyflwyno'r model newydd mewn pryd ar gyfer y tymor ffliw 2025.
Mae sicrhau mynediad teg at frechu yn flaenoriaeth sylfaenol ym mhob rhan o'r fframwaith imiwneiddio cenedlaethol. Mae'r byrddau iechyd yn datblygu cynlluniau i wireddu'r nod o leihau anghydraddoldeb a'i ddileu'n llwyr yn y pen draw—bydd hyn yn sicrhau bod pawb yn cael cyfle teg i gael eu brechu.
Fe wnaeth y pandemig amharu ar ein rhaglenni brechu, yn enwedig y rhai sy'n cael eu darparu mewn ysgolion. Dwi'n falch iawn o weld bod rhaglenni dal i fyny ar waith, a bod gwaith da iawn yn cael ei wneud i wneud yn siŵr bod plant a phobl ifanc a fethodd frechiadau hanfodol tra roedd y cyfyngiadau mewn grym yn gallu eu cael nhw nawr.
Dwi'n siŵr y bydd Aelodau'n cytuno bod yna lawer i'w ddathlu, ond dwi'n ymwybodol iawn bod camwybodaeth a thwyllwybodaeth am frechu wedi cynyddu lot yn ystod y pandemig. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda chyrff y gwasanaeth iechyd i sicrhau bod gwybodaeth glir, cywir a dibynadwy am ein rhaglenni brechu ar gael i bawb.
Ond hoffwn i gymryd y cyfle nawr i rannu newidiadau a fydd yn cael eu gwneud i rai o'n rhaglenni brechu yn nes ymlaen eleni. Yn ddiweddar, gwnes i dderbyn cyngor gan y Cydbwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu sy'n argymell newid o ddau ddos i un wrth frechu yn erbyn y feirws papiloma dynol, neu HPV. Mae'r cydbwyllgor wedi cyfeirio at dystiolaeth gadarn bod un dos o'r brechlyn HPV yn ddigon i amddiffyn unigolion yn effeithiol am gyfnod hir o amser, os caiff y brechlyn ei gynnig yn gynnar yn ystod y cyfnod glasoed. Mae brechlyn HPV yn helpu i ddiogelu pobl rhag canser y geg a'r gwddf yn ogystal â chanser ceg y groth. Mae astudiaethau wedi dangos gostyngiad o bron i 90 y cant mewn achosion o ganser ceg y groth ymysg grwpiau sydd wedi'u brechu. Bydd y newid i un dos yn cael ei roi ar waith yn y flwyddyn academaidd nesaf.
Rŷn ni hefyd yn paratoi at newid arwyddocaol i'r rhaglen frechu rhag yr eryr. Nawr, pwy sy'n gwybod beth yw 'eryr'? [Torri ar draws.] O, da iawn; mae e'n cael 10 mas o 10. Shingles—da iawn. Mae yna frechlyn newydd ar gael, a bydd yna fwy o oedrannau'n gymwys i gael y brechiad. Gall shingles, neu'r eryr, achosi salwch difrifol, yn enwedig mewn pobl hŷn. Gall un o bob 1,000 o achosion arwain at farwolaeth. Trwy frechu pobl i'w hatal rhag dal y feirws rŷn ni'n diogleu unigolion a'r gwasanaeth iechyd.
Am y tro cyntaf erioed, diolch i'r strwythurau gafodd eu creu gan y fframwaith imiwneiddio cenedlaethol, fydd modd cyflwyno'r newidiadau hyn yn ddi-dor: byddwn yn gwneud hyn wrth i raglenni rheolaidd eraill barhau ac wrth i raglen frechu'r gaeaf yn erbyn feirysau anadlol 2023 gael eu rhoi ar waith.
Unwaith eto, dwi eisiau diolch i bawb sy'n rhan o gynllunio a darparu ein rhaglenni brechu. Mae gwaith ein timau brechu yn anhygoel; mae'n sicrhau bod pobl Cymru yn gallu cael yr amddiffyniad gorau posibl rhag clefydau. Dwi'n ddiolchgar i wasanaeth iechyd Cymru am groesawu'r newidiadau gafodd eu cyflwyno gan y fframwaith imiwneiddio cenedlaethol ac am helpu i greu gwasanaeth brechu cynaliadwy, gan ddarparu buddion i unigolion a'n cymunedau, ac atgyfnerthu ein gwasanaeth iechyd. Diolch.
Ensuring equitable access to vaccination is a key priority that underpins every aspect of the national immunisation framework. All health boards are developing plans to deliver the ambition of reducing and eventually eliminating the inequalities that currently exist, ensuring that everyone has equal access and opportunity to receive their vaccinations.
The pandemic caused disruption to our vaccination programmes, particularly those delivered in schools. I'm really pleased to see catch-up programmes in place and significant progress being made to ensure that children and young people who missed crucial vaccinations while we were living with restrictions can get them now.
While I'm sure that Members will agree there is much to celebrate, I'm keenly aware that the pandemic also saw an exponential rise in vaccine misinformation and disinformation. We will continue to work with NHS organisations to ensure that clear, accurate and trustworthy information about our vaccination programmes is easily accessible to all.
But I'd like to take this opportunity now to share with you changes that will be introduced to some of our vaccination programmes later this year. Recently, I have accepted advice from the Joint Committee on Vaccination and Immunisation that recommends that the vaccination schedule for human papillomavirus changes from two doses to one; that's the HPV virus. The committee saw compelling evidence that showed that a single dose of HPV vaccine provides good and long-lasting protection when offered in early adolescence. The HPV vaccine protects against head and neck cancers as well as cervical cancer. Studies have shown an almost 90 per cent reduction in cervical cancer cases among vaccinated groups. The change to the schedule will be implemented in the coming academic year.
We are also gearing up for a significant change to the shingles vaccination programme. Who knows what 'yr eryr' is? [Interruption.] Oh, 10 out of 10. Yes, it's shingles. There is a new vaccine available, and there will be a wider age range eligible for the vaccine. Shingles, or yr eryr, can cause severe illness, particularly in older people. One in every 1,000 cases can be fatal. By vaccinating people to prevent them from contracting the virus we are protecting individuals and protecting the health service.
For the first time ever, the structures put in place by the national immunisation framework will enable these changes to be introduced seamlessly, while other routine programmes continue and the winter respiratory vaccination programme for 2023 is delivered.
Once again, I would like to thank everyone involved in planning and delivering our vaccination programmes. The work that our vaccination teams do is incredible and ensures that the people of Wales can access the best possible protection from disease. I'm grateful to the NHS for embracing the changes introduced by the national immunisation framework and for helping to create sustainable vaccination services, benefitting individuals and our communities and supporting the resilience of our NHS. Thank you.
Can I thank the Minister for her statement this afternoon? I don't think there's an awful lot to disagree with. I'm very supportive of much of what the Minister has said this afternoon. I remember—. The Minister talked about the joy when the vaccination was developed, and, of course, we were particularly good in the UK and Wales in rolling out the vaccination at pace as well, which had so much of an impact on getting us back to normality again.
Minister, you talked about the spring booster programme coming to a close this week and that you delivered 0.25 million vaccinations, but I suppose the question there is to assess how successful the programme was over the spring period. Can you tell us how many people were eligible for the vaccination or give us a percentage in terms of uptake?
Of course, I understand there was a step down of funding for vaccination centres. I understand why that was the case—that was the correct approach, to redirect funding elsewhere—but what that has meant is that people, often, in rural areas are travelling a lot further, those who are eligible, for their COVID vaccinations than previously— people perhaps travelling over an hour. So, can you help us to understand a little bit about—? GP surgeries, yes, they're offering what we refer to as the flu jab, but, yes, people are travelling over an hour away for their vaccination for COVID, so perhaps tell us a little bit about how you feel that you can incentivise or encourage GP practices to take up offering the COVID vaccination as well.
Minister, you talk about the centralised waiting list—sorry, centralised procurement model—so, I'm listening to that with interest as well. I think you talked about that last year, and at the time you were talking about it possibly being ready for 2023-24, but it now looks like 2025. You talk about a piece of work that's complex, so perhaps it would be worth just expanding on what is complex about that work. I can imagine it is, but perhaps you can outline that to us. And also what are the benefits of a centralised procurement model? I can accept that there will be benefits, but perhaps you can outline what they are over the current system, and are there any disbenefits that you foresee in terms of a centralised procurement model? I know that the British Medical Association in Wales have previously raised some concerns about a move to a centralised procurement system, because they're concerned that GP practices could be less well funded and that could have implications for reinvesting in other services. So, can you just confirm that you are having discussions with BMA Wales about this?
You also, Minister, talk about misinformation about the vaccine. Misinformation, I agree with you, is very dangerous, when we see a lot of this information that's posted, and perhaps you could just outline—. You talk about, in your statement, how you're going to work with NHS organisations to ensure that there is clear and accurate and trustworthy information about, but how are you going to do that, or how are the NHS organisations that you talked about going to achieve that?
You've also talked about the vaccination programmes that were under way before COVID in terms of the general vaccination programmes, delivered particularly in schools as well. So, you talked about the catch-up programmes. To what extent has Wales caught up, and to what extent are vaccinations, compared to pre COVID, now taking place? Have we seen an uptake? What's the analysis? Is there a feeling that there's more uptake in general vaccinations, or a decrease? Perhaps it would be good to get some sense around some of those issues as well. I think that covers my questions. Thank you, Minister.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma? Nid wyf i'n credu bod llawer iawn i anghytuno ag ef ynddo. Rwy'n gefnogol iawn i lawer o'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud y prynhawn yma. Rwy'n cofio—. Soniodd y Gweinidog am y llawenydd pan gafodd y brechiad ei ddatblygu, ac, wrth gwrs, roeddem ni'n arbennig o dda yn y DU a Chymru wrth gyflwyno'r brechiad yn gyflym hefyd, a gafodd gymaint o effaith ar y ffordd y daethom yn ôl i normalrwydd eto.
Gweinidog, gwnaethoch chi sôn am raglen atgyfnerthu'r gwanwyn yn dod i ben yr wythnos hon a'ch bod chi wedi darparu 0.25 miliwn o frechiadau, ond mae'n debyg mai'r cwestiwn sydd yna yw asesu pa mor llwyddiannus oedd y rhaglen dros gyfnod y gwanwyn. A allwch chi ddweud wrthym ni faint o bobl oedd yn gymwys i gael y brechiad neu roi canran i ni o ran y nifer sydd wedi manteisio arno?
Wrth gwrs, rwy'n deall bod yna gamu lawr o ran cyllid ar gyfer canolfannau brechu. Rwy'n deall pam mai dyna oedd y sefyllfa—dyna oedd y dull gweithredu cywir, i ailgyfeirio cyllid i rywle arall—ond yr hyn mae hynny wedi'i olygu yw bod pobl, yn aml, mewn ardaloedd gwledig yn teithio llawer pellach, y rhai sy'n gymwys, ar gyfer eu brechiadau COVID nag o'r blaen—pobl efallai yn teithio dros awr. Felly, allwch chi ein helpu ni i ddeall ychydig am—? Meddygfeydd, ie, maen nhw'n cynnig yr hyn yr ydym ni'n cyfeirio ato fel y brechiad ffliw, ond, ie, mae pobl yn teithio dros awr am eu brechiad ar gyfer COVID, felly dywedwch chi ychydig wrthym ni efallai o ran sut yr ydych chi'n teimlo y gallwch chi gymell neu annog meddygfeydd i gynnig y brechiad COVID hefyd.
Gweinidog, rydych chi'n sôn am y rhestr aros ganolog—sori, model caffael canolog—felly, rwy'n gwrando ar hynny gyda diddordeb hefyd. Rwy'n credu eich bod chi wedi siarad am hynny y llynedd, ac ar y pryd roeddech chi'n sôn y byddai o bosibl yn barod ar gyfer 2023-24, ond mae'n edrych fel 2025 erbyn hyn. Rydych chi'n sôn am ddarn o waith sy'n gymhleth, felly efallai y byddai'n werth ehangu ar yr hyn sy'n gymhleth am y gwaith hwnnw. Rwy'n gallu dychmygu ei fod, ond efallai y gallwch chi amlinellu hynny i ni. A hefyd beth yw manteision model caffael canolog? Rwy'n gallu derbyn y bydd manteision, ond efallai y gallwch chi amlinellu beth ydyn nhw dros y system bresennol, ac a oes unrhyw anfanteision yr ydych chi'n eu rhagweld o ran model caffael canolog? Gwn i fod Cymdeithas Feddygol Prydain yng Nghymru wedi mynegi rhai pryderon o'r blaen ynghylch symud i system gaffael ganolog, oherwydd eu bod yn pryderu y gallai meddygfeydd gael eu hariannu'n llai a gallai hynny arwain at oblygiadau ar gyfer ailfuddsoddi mewn gwasanaethau eraill. Felly, a wnewch chi gadarnhau eich bod chi'n cael trafodaethau gyda BMA Cymru ynglŷn â hyn?
Rydych chi hefyd, Gweinidog, yn sôn am gamwybodaeth ynghylch y brechlyn. Mae camwybodaeth, rwy'n cytuno â chi, yn beryglus iawn, pan yr ydym ni'n gweld llawer o'r wybodaeth hon sy'n cael ei bostio, ac efallai y gallech chi ond amlinellu —. Rydych chi'n sôn am sut yr ydych chi'n mynd i weithio gyda sefydliadau'r GIG yn eich datganiad i sicrhau bod gwybodaeth glir a chywir a dibynadwy ar gael, ond sut ydych chi'n mynd i wneud hynny, neu sut mae sefydliadau'r GIG y gwnaethoch sôn amdanyn nhw'n mynd i gyflawni hynny?
Rydych chi hefyd wedi sôn am y rhaglenni brechu a oedd ar y gweill cyn COVID o ran y rhaglenni brechu cyffredinol, wedi'u cyflwyno yn arbennig mewn ysgolion hefyd. Felly, roeddech chi'n sôn am y rhaglenni dal i fyny. I ba raddau y mae Cymru wedi dal i fyny, ac i ba raddau y mae brechiadau yn digwydd nawr o'u cymharu â chyn COVID? A ydym wedi gweld pobl yn eu derbyn? Beth yw'r dadansoddiad? A oes teimlad bod mwy o bobl yn derbyn brechiadau cyffredinol, neu lai? Efallai y byddai'n dda cael rhywfaint o syniad ynghylch rhai o'r materion hynny hefyd. Rwy'n credu mai dyna fy nghwestiynau i gyd. Diolch yn fawr, Gweinidog.
Thanks very much. So, I can give you some details on the situation in relation to the spring booster in terms of figures. So, what we've had is the delivery of 277,000 booster vaccinations—that was up til 22 June—and that includes about 76 per cent of care home residents, and 71 per cent of people over the age of 75. What’s really good is that we have achieved that offer of a vaccine to 100 per cent of those eligible people, so it was there for them if they wanted it. They’re not bad figures. What we have found is that, every time we offer this, it goes down slightly. That seems to be the case across the rest of the United Kingdom. So, we’ve got to get the balance right, and we can’t do this without the public. There’s a danger of vaccination fatigue, so we’ve still got to keep this going, because it is the best protection for the individual and the NHS, so that’s why I think this new approach is so critical.
You asked about the one size fits all. Well, what’s clear is what’s right, perhaps, in a built-up urban area may be very different from a rural area, and that’s why there’s a recognition that it’s not right to have a one size fits all. Local health boards may want to respond differently, local communities may want to respond differently, and what we have, for example, with GPs, is that it’s up to GPs to what extent they want to get involved, and certainly what we do in relation to flu vaccinations is there’s an incentive for GPs to administer the flu vaccination. As far as possible, I think there are real opportunities here to co-deliver flu and COVID, but some of this will depend on timing and how we maximise the timing of the administration of the vaccine, so that we protect people at the time when the protection is most needed. There’s quite a lot of detail to work out here, and the logistics are not easy. That’s why we’ve got a really crack team on this who've really understood—they learned such a lot during the pandemic, and they’re now driving that through the whole vaccination system. So, that’s good.
Then the centralised procurement model: I think, again, what we learned from the COVID pandemic was that, actually, procuring that centrally meant that we knew exactly what was going on, who had the vaccinations, who didn’t have them, and we could work the system around that. The issue with flu vaccinations is quite often they’re procured by the GPs themselves, and sometimes they under-procure, and they have to come and ask us centrally to make up for it. So, we know we can do it now centrally. We’ve got a lot of faith and confidence in that system, and the point is that all of this is being done in partnership. It’s not being done to people; it’s being done with people, at all levels of government.
On misinformation, a key part of this is the digital shift that is going to happen. We’ve now got the NHS app, there’ll be an opportunity for people to see what vaccinations they had on the app, and there are real opportunities around that. I think having the safety of an NHS app that can be relied on, which has taken—. People keep asking me, ‘Why has it taken so long, this app?’ and I’ve been asking that, I can tell you—I’ve been asking that question as well. And some of it is because people need to be absolutely sure that they can rely on this, and that whatever they see on that app is reliable. So, that is a source of information for the future where people can go where they won’t be misinformed.
And just in terms of catch-up programmes, well, we’re doing much better on the catch-up programmes there are. I think if you look at the routine immunisations, we’ve got the six-in-one vaccine that children have when they’re very young, protecting against diphtheria, tetanus, whooping cough, polio, flu type B, hepatitis B—there’s a whole list here. What I’ll do, if you don’t mind, is I’ll get some information sent to you, so you get a sense of where we’re at on that catch-up programme.
Diolch yn fawr. Felly, gallaf i roi rhai manylion i chi am y sefyllfa ynghylch brechiad atgyfnerthu'r gwanwyn o ran ffigurau. Felly, yr hyn sydd wedi digwydd yw ein bod wedi darparu 277,000 o frechiadau atgyfnerthu—roedd hynny hyd at 22 o fis Mehefin—ac mae hynny'n cynnwys tua 76 y cant o breswylwyr cartrefi gofal, a 71 y cant o bobl dros 75 oed. Yr hyn sy'n dda iawn yw ein bod ni wedi cyflawni cynnig brechlyn i 100 y cant o'r bobl gymwys hynny, felly roedd ar gael iddyn nhw os oedden nhw'n dymuno ei dderbyn. Nid ydyn nhw'n ffigurau gwael. Yr hyn yr ydym ni wedi'i ddarganfod yw, bob tro yr ydym ni'n cynnig hyn, mae'n gostwng ychydig. Mae'n ymddangos bod hynny'n wir ar draws gweddill y Deyrnas Unedig. Felly, mae'n rhaid i ni gael y cydbwysedd yn iawn, ac ni allwn ni wneud hyn heb y cyhoedd. Mae perygl o flinder brechu, felly mae'n rhaid i ni barhau i wneud hyn o hyd, oherwydd dyma'r amddiffyniad gorau i'r unigolyn a'r GIG, felly dyna pam yr wyf yn credu bod y dull newydd hwn mor hanfodol.
Gwnaethoch chi ofyn am ddull sy'n addas i bawb. Wel, yr hyn sy'n amlwg yw, gall yr hyn sy'n iawn, efallai, mewn ardal drefol adeiledig fod yn wahanol iawn mewn ardal wledig, a dyna pam mae cydnabyddiaeth nad yw'n iawn cael un ateb sy'n addas i bawb. Efallai y bydd byrddau iechyd lleol eisiau ymateb yn wahanol, efallai y bydd cymunedau lleol eisiau ymateb yn wahanol, a'r hyn sydd gennym ni, er enghraifft, gyda meddygon teulu, yw mai mater i feddygon teulu yw hi i ba raddau y maen nhw eisiau cymryd rhan, ac yn sicr yr hyn yr ydym ni'n ei wneud o ran brechiadau ffliw yw sicrhau bod yna gymhelliant i feddygon teulu roi'r brechiad ffliw. Cyn belled ag y bo modd, rwy'n credu bod cyfleoedd gwirioneddol yma i gyd-gyflwyno'r brechiadau ffliw a COVID, ond bydd rhywfaint o hyn yn dibynnu ar amseru a sut yr ydym ni'n gwneud y mwyaf o amseriad gweinyddu'r brechlyn, fel ein bod ni'n amddiffyn pobl ar yr adeg pan fo'r angen mwyaf am yr amddiffyniad. Mae cryn dipyn o fanylion i'w penderfynu yma, ac nid yw'r logisteg yn hawdd. Dyna pam mae gennym ni dîm ardderchog iawn sydd wir wedi deall—gwnaethon nhw gymaint yn ystod y pandemig, ac maen nhw nawr yn gwthio hynny drwy'r system frechu gyfan. Felly, mae hynny'n dda.
Yna'r model caffael canolog: rwy'n credu, unwaith eto, mai'r hyn y gwnaethom ni ei ddysgu o bandemig COVID oedd bod caffael hynny'n ganolog yn golygu ein bod ni'n gwybod yn union beth oedd yn digwydd, pwy gafodd y brechiadau, pwy oedd heb eu cael, ac y gallem ni weithio'r system o gwmpas hynny. Y broblem gyda brechiadau ffliw yn aml iawn yw eu bod yn cael eu caffael gan y meddygon teulu eu hunain, ac weithiau maen nhw'n tan-gaffael, ac mae'n rhaid iddyn nhw ddod i ofyn i ni yn ganolog i wneud yn iawn amdano. Felly, rydyn ni'n gwybod y gallwn ni ei wneud yn ganolog nawr. Mae gennym ni lawer o ffydd a hyder yn y system honno, a'r pwynt yw bod hyn i gyd yn cael ei wneud mewn partneriaeth. Nid yw'n cael ei wneud i bobl; mae'n cael ei wneud gyda phobl, ar bob lefel o lywodraeth.
O ran camwybodaeth, rhan allweddol o hyn yw'r newid digidol sy'n mynd i ddigwydd. Nawr mae gennym ni ap y GIG, bydd cyfle i bobl weld ar yr ap pa frechiadau y maen nhw wedi'u cael, ac mae cyfleoedd gwirioneddol yn sgil hynny. Rwy'n credu bod cael diogelwch ap GIG y mae modd dibynnu arno, sydd wedi cymryd—. Mae pobl yn dal i ofyn i mi, 'Pam mae wedi cymryd cyhyd, yr ap hwn?' ac rydw i wedi bod yn gofyn hynny, rwy'n gallu dweud wrthoch chi—rydw i wedi bod yn gofyn y cwestiwn yna hefyd. Ac mae rhywfaint ohono oherwydd bod angen i bobl fod yn hollol sicr y gallan nhw ddibynnu ar hyn, a bod beth bynnag y maen nhw'n ei weld ar yr ap hwnnw yn ddibynadwy. Felly, mae hynny'n ffynhonnell wybodaeth ar gyfer y dyfodol lle y gall pobl droi ati heb gael camwybodaeth.
A dim ond o ran rhaglenni dal i fyny, wel, rydyn ni'n gwneud llawer gwell ar y rhaglenni dal i fyny sydd ar gael. Rwy'n credu os ystyriwch chi'r imiwneiddiadau arferol, mae gennym ni'r brechlyn chwech mewn un y mae plant yn ei gael yn ifanc iawn, gan amddiffyn rhag difftheria, tetanws, y pas, polio, ffliw math B, hepatitis B—mae rhestr gyfan yma. Yr hyn y byddaf i'n ei wneud, os nad oes gwahaniaeth gennych chi, yw y byddaf i'n anfon peth gwybodaeth atoch chi, fel y bydd syniad gennych o ble yr ydym ni ar y rhaglen dal i fyny honno.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad, ac am gael cipolwg arno fo rhag blaen. Mae'r cyhoeddiad yma i'w groesawu, ac wrth gwrs mae'n bwysig sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn cael eu himiwneiddio yma yng Nghymru. Mae o'n ffaith ddiymwad fod brechu ac imiwneiddio wedi arbed ac yn arbed miliynau o fywydau ar hyd y degawdau.
Rŵan, mae'r datganiad yn cyfeirio at gamwybodaeth sydd yn cael ei rhannu ynghylch brechiadau COVID. Ar yr un pryd, rydyn ni'n gwybod am gamwybodaeth yn parhau ynghylch brechiadau MMR, ac mae'n syndod faint o bobl sy'n parhau i fod yn amheus o frechiadau ffliw, hyd yn oed. Roeddech chi'n sôn rŵan am un ffordd roeddech chi'n gobeithio rholio allan dealltwriaeth oedd trwy ddefnyddio ap. Wrth gwrs, efo Rhun ap Iorwerth a Mabon ap Gwynfor, hwyrach y medrech chi droi at Blaid Cymru am wybodaeth am aps. [Chwerthin.] Ond sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod pobl yn lawrlwytho yr ap? A sut ydych chi'n mynd i daclo pethau fath â'r papur The Light yma, sydd yn rhoi newyddion ffiaidd o anwir ar hyd a lled y wlad, a sicrhau bod y prif lif newyddion yn cael gwybod am y pethau da yma a phwysigrwydd brechlynnau, yn ogystal â chael pobl i ddefnyddio aps? Sut ydyn ni'n mynd i gael y wybodaeth yna i dreiddio drwyddo i'r cyhoedd, felly?
Mi fydd y Gweinidog yn ymwybodol o bryderon meddygon teulu ynghylch y cynlluniau i ganoli caffael. Ddaru Russ sôn ynghynt am bryderon y BMA hefyd ynghylch hyn. Eu pryderon nhw, wrth gwrs, ydy eu hanallu nhw i negodi eu prisiau eu hunain ar gyfer brechiadau. Pan gyflwynwyd cynlluniau tebyg yn yr Alban, fe roddodd y Llywodraeth yno £5 miliwn o'r neilltu er mwyn cefnogi practisys meddygon teulu er mwyn medru trosi i'r drefn ganolog. Felly, tra bod datganiad y Gweinidog yn sôn am ariannu'r NHS i sefydlu tîm i oruchwylio delifero rhaglenni brechu, does yna ddim sôn am faint o arian nag ychwaith pa fath o gymorth fydd yna a pha fath o gyllideb a fydd ar gyfer meddygon teulu er mwyn eu helpu nhw yn y broses o drosi i'r drefn yma. Felly, tybed a wnaiff y Gweinidog ymhelaethu ychydig ar sut fydd meddygon teulu yn cael eu cynorthwyo i ymdopi â throsi i'r drefn newydd ganolog yma o gaffael a dilyn esiampl yr Alban.
Flwyddyn ddiwethaf, pan ofynnodd Plaid Cymru i'r Gweinidog ynghylch cefnogaeth ariannol i feddygon teulu pe byddai'r Llywodraeth yma'n mabwysiadau system gaffael brechiadau ganolog, fe soniodd y Gweinidog bryd hynny fod yna enghreifftiau o feddygon teulu oedd ddim yn archebu digon o frechiadau, efo'r Llywodraeth yn gorfod camu i mewn. Ddaru'r Gweinidog sôn am hynny yn ei hateb i Russell George ynghynt. Ond dydy pwyllgor Cymreig y BMA ddim yn ymwybodol o unrhyw brinder sylweddol mewn caffael brechiadau gan feddygon teulu. Dwi'n nodi, serch hynny, gyngor diweddar y Gweinidog i feddygon teulu i beidio â chaffael brechiadau ffliw ar gyfer pobl 50 i 64 mlwydd oedd y gaeaf yma. Mae'n rhaid cadw mewn cof pe byddai yna newid ym meddwl y Gweinidog rŵan ar y mater yma, yna mi fyddai yna brinder o frechiadau ffliw y gaeaf yma o ganlyniad i'r cyngor. Felly, a fedrith y Gweinidog fanylu ychydig ar sawl meddyg teulu mae hi'n ymwybodol ohonynt sydd wedi tangaffael brechiadau yn y gorffennol, a chydnabod hefyd, os oes yna brinder mewn brechlynnau ffliw am fod y gaeaf yma, fod hynny'n mynd i fod o ganlyniad i'w chyngor hi yn hytrach nag unrhyw beth arall?
Yna fe gyfeiriodd y Gweinidog at isadeiledd ddigidol, ac mae'n dda gweld hyn yn ganolog i'r fframwaith sydd yn cael ei gyflwyno heddiw. Mae hyn am fod yn ddatblygiad pwysig, nid yn unig fod technoleg fodern yn galluogi gwell trefn, ond mae'n andros o bwysig wrth fedru sicrhau bod cleifion yn derbyn y brechiadau cywir. Dwi wedi sôn yn y Siambr yma o'r blaen am y systemau cyfrifiadurol wahanol sydd ar waith o fewn yr NHS yng Nghymru. Felly, a wnaiff y Gweinidog ymhelaethu ychydig ar y system ddigidol newydd yma a rhoi'r sicrwydd i ni fod y system newydd yma ddim am gael ei dal i fyny yng nghanol y cymhlethdod o wahanol systemau digidol sydd ar waith yn yr NHS, a'i bod hi'n mynd i weithio yn—beth ydy'r term—seamlessly efo'r systemau digidol eraill sydd ar waith? Diolch yn fawr iawn.
Thank you to the Minister for her statement, and for giving us sight of it beforehand. This announcement is to be welcomed, and of course it is important to ensure that as many people as possible are vaccinated here in Wales. It is an undeniable fact that vaccination and immunisation have saved and do save millions of lives across decades.
Now, the statement refers to misinformation that is being shared about COVID vaccinations, whilst we also know about misinformation about MMR vaccines too, and it's surprising how many people continue to be doubtful of flu jabs, even. You mentioned one way that you hoped to roll out a broader understanding, and that was by use of an app. Of course, with Rhun ap Iorwerth and Mabon ap Gwynfor, you could turn to Plaid Cymru for information on apps. [Laughter.] But I wonder how you will ensure that people download the app. And how will you tackle things like The Light paper that provides disgusting misinformation across the country, and how do you ensure that mainstream news learns of these important things and the importance of vaccination, as well as encouraging people to use the apps? How are we going to get that information to permeate through to the public?
The Minister will be aware of GPs' concerns about the proposal to centralise procurement. Russ mentioned the concerns of the BMA about this too. Their concerns, of course, are their inability to negotiate their own prices for vaccinations. When similar plans were introduced in Scotland, the Government there provided £5 million in order to support GP practices so that they could convert to the centralised system. So, whilst the Minister's statement mentions funding the NHS to establish a team to oversee the delivery of vaccination programmes, there's no talk about how much money or what kind of support and what kind of budget will be available for GPs to help them in the process of transitioning to the new system. So, I wonder if the Minister could expand on how GPs will be supported to cope with the transition to this new central procurement system and follow the example of Scotland.
Last year, when Plaid Cymru asked the Minister about financial support for GPs if this Government were to adopt a central vaccination procurement system, the Minister mentioned at that time that there were examples of GPs not ordering enough vaccines, and the Government having to step in. The Minister mentioned that in her response to Russell George a little while ago. But the BMA's Welsh council isn't aware of any significant shortages in the procurement of vaccinations by GPs. I do note, however, the recent advice of the Minister to GPs not to procure flu vaccinations for people aged between 50 and 64 this winter. We have to bear in mind that if there were to be a change in the Minister's thinking on this issue now, then there would be a shortage of flu jabs this year as a result of that advice. So, can the Minister provide some detail as to how many GPs she's aware of that have under-procured vaccinations in the past, and also acknowledge that if there is a shortage in flu vaccinations this winter, that that will be as a result of her own advice rather than anything else?
The Minister also referred to digital infrastructure, and it's good to see this at the heart of the framework that is being introduced today. This will be an important development, not only that modern technology can enable better order, but it's also extremely important in ensuring that patients get the right vaccinations. But I've mentioned in this Chamber previously about the different computer systems being used within the NHS in Wales. So, will the Minister expand on this new digital system and give us an assurance that this new system won't be held up amidst the complexity of all the different digital systems currently being used in the NHS, and that it will work seamlessly, as they say, with other digital systems in the NHS? Thank you.
Diolch yn fawr. Dwi eisiau diolch nid yn unig am y jôc, roedd hwnna'n eithaf good, chwarae teg, ond hefyd am eich bod chi'n gwybod beth yw shingles yn Gymraeg. Roedd hwnna'n eithaf impressive a dweud y gwir.
O ran camwybodaeth, dwi yn meddwl bod hwn yn bwnc difrifol. Mae yn effeithio ar bobl, mae rhai pobl yn gwrando ar y dwli yma maen nhw'n ei weld ar-lein yn arbennig. Dyna pam mae'n bwysig bod pobl yn gallu mynd at lefydd a mannau ac at wefannau lle maen nhw'n gallu cael hyder bod y wybodaeth maen nhw'n ei chael yn wybodaeth ffeithiol, gwyddonol maen nhw'n gallu dibynnu arni. Felly, dyna pam dwi'n meddwl bod yna rôl amlwg nid yn unig i'r ap, ond hefyd i'r NHS yn lleol i wneud yn siŵr bod gan bobl hyder. Mae dal pobl sydd â lot o hyder yn yr NHS ac yn y bobl sy'n arwain yr NHS.
Felly, jest o ran y canoli caffael yma, mae'n amlwg i fi os ydych chi'n mynd i negodi pris, rŷch chi'n mynd i gael pris gwell os ydych chi'n negodi dros 3.1 miliwn o bobl o'i gymharu â 30,000 o bobl. Felly, mae'n gwneud synnwyr am lot o resymau. Ond nid jest arian yw hwn. Beth rydym ni wedi'i ddysgu o'r pandemig oedd yr oedd rhywun gennym ni yn Llywodraeth Cymru oedd yn gwybod yn union faint o vials oedd ar gael ym mhob rhan o Gymru, ac roedd cael y trosolwg yna yn golygu ein bod ni'n gallu symud pethau o gwmpas y system pan oedd angen. Felly, dwi'n gweld bod hynny'n golygu eich bod chi'n cymryd rhywfaint o bŵer i ffwrdd o'r GPs lleol, ond dwi'n meddwl bod y ddarpariaeth ar y cyfan ar gyfer Cymru, dwi'n meddwl ei bod hi'n gwneud synnwyr inni ddilyn y llwybr yna.
Jest o ran y ffliw a beth sy’n digwydd y flwyddyn nesaf, beth rŷn ni'n gwybod yw bod pobl, er enghraifft, sydd dros 50 ac o dan 65, bod y risg o gael ffliw yn is, neu'r effaith o gael ffliw arnyn nhw yn is. Yn amlwg, mae arian yn dynn ar hyn o bryd, ac mae’n rhaid inni ystyried y pethau hyn, ac mae’n rhaid inni sicrhau ein bod ni'n cael gwerth am arian. Pe byddai yna fwy o arian, efallai byddem ni'n dod i ganlyniad gwahanol, ond beth rŷn ni yn gwybod yw bod yn rhaid inni ganolbwyntio’r help rŷn ni'n rhoi ar y rheini sydd fwyaf bregus.
Jest o ran yr isadeiledd digidol, rŷn ni'n gwneud lot i drawsnewid systemau digidol yn yr NHS. Byddwn i'n licio gwneud lot, lot yn fwy pe bai mwy o arian gen i. Dwi'n meddwl ei bod hi'n ardal lle byddem ni'n cael gwerth ein harian ni, ond mae yna broblemau, yn amlwg, yn ariannol gennym ni ar hyn o bryd, felly beth rŷn ni yn trio ei wneud yw gwneud yn siŵr bod y systemau cyfrifiadurol mewn lle, ac mae'n tîm digidol ni yn truelio lot o amser yn sicrhau bod hwn yn y lle iawn.
Thank you very much. I want to thank you not only for the joke, that was quite good, fair play to you, but also for the fact that you know what shingles is in Welsh. That was fairly impressive, I have to say.
In terms of misinformation, I do think that this is a serious subject. It does affect people, some people listen to the nonsense they see online in particular. That's why it's important that people can go to websites and other places where they can have confidence that the information that they are getting is factual, scientific information that they can rely on. That's why I think there is a prominent role, not only for the app, but also for the NHS locally in ensuring that people have that confidence. People still have a lot of confidence in the NHS and the people who lead the NHS.
So, in terms of the centralisation of procurement, it's clear to me that if you are going to negotiate a price, you're going to have a better price if you're negotiating for 3.1 million people compared with 30,000 people. So, it makes sense for many reasons. But this isn't just about money. What we've learned from the pandemic is that we had someone in the Welsh Government who knew exactly how many vials were available in every part of Wales, and having that overview meant that we could move things around the system when we needed to do that. So, I do see that that does mean that you take some power away from the local GPs, but I think that the provision on the whole for Wales, well, it does make sense for us to follow that path.
In terms of the flu and what's happening next year, what we know is that people, for example, who are over 50 years of age and under 65, that the risk of contracting flu is less, or that the impact of the flu on them will be lower. Evidently, money is tight at the present, and we have to consider these things, and we have to ensure that we do get value for money. If there was more funding, then we would come to a different decision, but what we do know is that we have to focus the support that we provide on those who are most vulnerable.
Regarding the digital infrastructure, we are doing a lot to transform our digital systems in the NHS. I'd like to do a lot more if I had more funding. I think it's an area where we would get great value for money, but there are problems, evidently, in financial terms at present, so what we're trying to do is ensure that the computer systems are in place, and our digital team is spending a lot of time ensuring that that is in the right place.
Ac, yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I want to thank you, Minister, for your statement today, and I'm going to focus my contribution, my whole minute, on the human papillomavirus, the HPV vaccine. We know that it protects against cancers caused by HPV, including nearly all cervical cancers. HPV is an extremely common viral infection, and it's been estimated that 80 per cent of people will be infected by this virus at some point in their lifetime. For most people, that won't have a major impact on their health, but for some, it can have devastating consequences, and results in HPV-related cancers, like cervical cancer, show us that this vaccine will prevent—and probably has prevented—many deaths, going forward. I'm pleased to see that you're going down to one dose, because it might help facilitate uptake, which you've mentioned has dropped since the COVID pandemic.
I want to focus also on the equality of access to this vaccine, because it's offered in all schools in all areas of Wales, and there is again evidence that demonstrates quite clearly that people from areas where there are significant levels of deprivation are also found to have higher levels of cervical cancer within those areas. So, that equality of access to the vaccine is absolutely critical.
And finally from me, I'm going to ask what you're doing as a Government to inform people, young people and their parents, about the advantage of the uptake in the offer of the vaccine, because again, there's been an awful lot of stigma surrounding this particular vaccine, and some parents perhaps aren't aware of the advantages and, therefore, are not passing that on to the young people.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf i eisiau diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw, ac rwy'n mynd i ganolbwyntio fy nghyfraniad i, fy munud gyfan i, ar y feirws papiloma dynol, y brechlyn HPV. Rydyn ni'n gwybod ei fod yn amddiffyn yn erbyn canserau sy'n cael eu hachosi gan HPV, gan gynnwys bron pob canser ceg y groth. Mae HPV yn haint feirws hynod gyffredin, a'r amcangyfrif yw y bydd 80 y cant o bobl yn cael eu heintio gan y feirws hwn ar ryw adeg yn ystod eu hoes. I'r rhan fwyaf o bobl, ni fydd hynny'n cael effaith fawr ar eu hiechyd, ond i rai, gall arwain at ganlyniadau dinistriol, ac at ganserau sy'n gysylltiedig â HPV, fel canser ceg y groth, sy'n dangos i ni y bydd y brechlyn hwn yn atal—ac mae'n debyg ei fod wedi atal—llawer o farwolaethau. Rwy'n falch o weld eich bod chi'n mynd i lawr i un dos, oherwydd gallai helpu i gynyddu'r nifer a fyddai'n manteisio arno, ac yr ydych chi wedi sôn bod y nifer wedi gostwng ers pandemig COVID.
Rwyf i eisiau canolbwyntio hefyd ar gydraddoldeb mynediad at y brechlyn hwn, gan ei fod yn cael ei gynnig ym mhob ysgol ym mhob ardal yng Nghymru, ac eto mae tystiolaeth yn dangos yn eithaf clir bod gan bobl o ardaloedd lle mae lefelau sylweddol o amddifadedd lefelau uwch o ganser ceg y groth yn yr ardaloedd hynny. Felly, mae cydraddoldeb mynediad at y brechlyn yn gwbl hanfodol.
Ac yn olaf gennyf i, rydw i'n mynd i ofyn beth yr ydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth i roi gwybod i bobl, pobl ifanc a'u rhieni, am fantais derbyn cynnig y brechlyn, oherwydd unwaith eto, mae llawer iawn o stigma wedi bod ynghylch y brechlyn penodol hwn, ac efallai nad yw rhai rhieni yn ymwybodol o'r manteision ac, felly, nid ydyn nhw'n trosglwyddo hynny i'r bobl ifanc.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. You're absolutely right—I think it makes sense also for us just to focus a little while on the situation in relation to HPV. As you've suggested, at the moment we give it in two doses, but expert advice from both the WHO and from the JCVI has suggested that you get the same level of protection if you give it to a young person as you do if you give two doses, so we're following that expert advice. That means all girls aged 12 to 13 are offered that, and boys, obviously. What we've found is that the uptake of the first offer is about 82 per cent, but the second one is around about 70 per cent. So, we'll hit the target, and we've just got to bear that in mind, but that still leaves—and I think this addresses your equality issue—quite a few people. It's almost 20 per cent who are not protected. What we've learnt during the pandemic is that you really have to chase these people down, really make sure that they feel like they've got access, that they get the information they need, and we've developed a degree of expertise around that, about how to reach out to those communities that are traditionally more difficult to get to. What we know is that if it is given to girls and boys who are 12 and 13, you are less likely—. There's 87 per cent less of a chance that you're going to get cervical cancer in your 20s compared to people who are unvaccinated. That's the thing to sell, that actually the evidence supports it; if you want to protect yourself, this is what you do. But, again, we've got to make sure we get that evidence out there and get that communication right.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Rydych chi'n hollol gywir—rwy'n credu ei fod yn gwneud synnwyr hefyd i ni ganolbwyntio ychydig ar y sefyllfa o ran HPV. Fel yr ydych chi wedi'i awgrymu, ar hyn o bryd rydyn ni'n ei roi mewn dau ddos, ond mae cyngor arbenigol gan Sefydliad Iechyd y Byd ac o'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu wedi awgrymu eich bod chi'n cael yr un lefel o amddiffyniad os ydych chi'n ei roi i berson ifanc ag y gwnewch chi os ydych chi'n rhoi dau ddos, felly rydyn ni'n dilyn y cyngor arbenigol hwnnw. Mae hynny'n golygu bod pob merch 12 i 13 oed yn cael cynnig hynny, a bechgyn, yn amlwg. Yr hyn yr ydyn ni wedi'i ddarganfod yw mai tua 82 y cant yw'r nifer sy'n derbyn y cynnig cyntaf, ond tua 70 y cant ar gyfer yr ail un. Felly, byddwn ni'n cyrraedd y targed, ac mae'n rhaid i ni gadw hynny mewn cof, ond mae hynny'n dal i adael—ac rwy'n credu bod hyn yn ymdrin â'ch mater cydraddoldeb—cryn dipyn o bobl. Mae bron i 20 y cant heb eu diogelu. Yr hyn yr ydym ni wedi'i ddysgu yn ystod y pandemig yw bod yn rhaid i chi fynd ar ôl y bobl hyn, gan sicrhau eu bod nhw'n teimlo bod ganddyn nhw fynediad, eu bod nhw'n cael yr wybodaeth sydd ei hangen arnyn nhw, ac rydyn ni wedi datblygu rhywfaint o arbenigedd o ran hynny, o ran sut i gyrraedd y cymunedau hynny sy'n draddodiadol anoddach eu cyrraedd. Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw, os yw'n cael ei roi i ferched a bechgyn sy'n 12 a 13, rydych chi'n llai tebygol—. Mae 87 y cant llai o siawns y byddwch chi'n cael canser ceg y groth yn eich 20au o'i gymharu â phobl sydd heb eu brechu. Dyna'r peth i'w werthu, bod y dystiolaeth yn ei gefnogi mewn gwirionedd; os ydych chi eisiau amddiffyn eich hun, dyma beth yr ydych chi'n ei wneud. Ond, unwaith eto, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n cyfleu'r dystiolaeth honno ac yn cyfathrebu'n gywir.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 7 heddiw yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar seilwaith ieithyddol y Gymraeg. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
Item 7 this afternoon is the statement by the Minister for Education and the Welsh Language on Welsh linguistic infrastructure. I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. 'Etifeddiaeth werthfawr ydyw gair da', meddai'r ddihareb, a heddiw dwi yma i gyflwyno polisi sy'n ymdrin â geiriau, a sut i gael gafael arnyn nhw yn Gymraeg, sef polisi seilwaith ieithyddol y Gymraeg.
Pan fyddwn ni'n sôn am seilwaith ieithyddol, rŷn ni'n sôn am adnoddau sy'n ein helpu ni i ddefnyddio'r Gymraeg o ddydd i ddydd—pethau fel geiriaduron, cronfeydd termau, corpora, a'r holl waith ymchwil a safoni sy'n digwydd er mwyn i'r adnoddau hyn dyfu a datblygu. Rŷn ni'n eu cymryd nhw'n ganiataol, ond mae'r pethau hyn yn bwysig ofnadwy i bobl sydd am ddefnyddio'r Gymraeg.
Fel nifer fawr ohonon ni, dwi weithiau'n defnyddio Microsoft Translator neu Google Translate i ddod o hyd i air neu derm Cymraeg yn gyflym. Maen nhw'n ddefnyddiol mewn rhai sefyllfaoedd, ond dwi hefyd yn gwybod bod perygl nad yw'r atebion dwi'n eu cael yn hollol gywir bob tro. A dyma'r broblem: mae gyda ni lawer o brosiectau ffantastig yng Nghymru, ond dydy pobl ddim wastad yn gwybod amdanyn nhw.
Dechreuodd y gwaith ar Geiriadur Prifysgol Cymru, er enghraifft, ym 1921, ac mae nawr yn sylfaen ar gyfer yr holl waith arall ar eiriau a thermau Cymraeg. Mae adnoddau eraill, fel Porth Termau Prifysgol Bangor, a BydTermCymru yn Llywodraeth Cymru, wedi codi'n fwy diweddar mewn ymateb i fylchau yn y galw am dermau cyfoes. Ond mae'r maes yn dal i fod yn ymatebol, gyda thermau ond yn cael eu comisiynu os bydd galw mawr.
Mae'r cwestiwn yn codi, felly: a yw hynny'n ddigon da? Os daw i'r amlwg bod gwaith yn cael ei gynllunio mewn maes polisi newydd, neu fod diwydiant penodol yn dod i Gymru a bod angen termau Cymraeg ar y gweithlu, pwy ddylai fod yn gyfrifol am sicrhau bod termau priodol ar gael mewn pryd? Dyma rai o'r pethau y gofynnon ni yn ein hymgynghoriad ar fersiwn ddrafft o'r polisi. Hoffwn i ddiolch i bawb am ymateb i'r ymgynghoriad hwnnw.
Y prif negeseuon o'r ymgynghoriad: bod llawer o adnoddau ar gael, ond bod yna adegau pan fod hynny'n broblem yn hytrach na'i gwneud hi'n hawdd; dyw hi ddim yn amlwg bob amser pa adnodd sydd fwyaf addas, a bod angen neidio o un wefan i'r llall i chwilio am air neu derm; neu fod ateb mewn un man yn wahanol i ateb mewn man arall.
Mae'r cynigion yn y polisi seilwaith ieithyddol yn mynd i’r afael â hyn, gan gydnabod bod angen i rywun fod yn gyfrifol am gadw llygad ar y maes, nawr ac yn y dyfodol. Rŷn ni’n barod wedi dechrau camu ymlaen gyda rhai o’r pethau sydd yn y polisi, fel sefydlu uned yn Llywodraeth Cymru i gydlynu ein seilwaith ieithyddol a gwneud i’r gwahanol elfennau weithio’n well gyda’i gilydd. Rŷn ni hefyd wedi sefydlu panel safoni’r Gymraeg i ddechrau datrys problemau ieithyddol, gan ganolbwyntio i ddechrau ar faterion orgraffyddol.
Ar y cyd gyda Phrifysgol Bangor, rŷn ni wedi cynnal proses i safoni termau cydraddoldeb o ran hil ac ethnigrwydd, gan ymgynghori â rhanddeiliaid ac unigolion allweddol yn y maes i greu rhestr gyfoes o dermau. Gallwch chi weld y rhain ar wefan Llywodraeth Cymru. Ac rŷn ni wedi dechrau cynllunio gwefan i bawb sydd am ddefnyddio’r Gymraeg, gyda’r nod o helpu pobl i ganfod yr adnoddau sydd fwyaf addas iddyn nhw.
Bydd y camau yn y ddogfen newydd hon yn hollbwysig wrth i faes polisi’r Gymraeg yn ehangach barhau i ddatblygu. Er enghraifft, rŷn ni newydd ymgynghori ar Bapur Gwyn sy’n cynnwys cynigion a fydd yn sail i raglen o waith sy’n cynnwys Bil addysg Gymraeg. Yr hyn sydd tu ôl i’r cynigion yn y Papur Gwyn yw gwella deilliannau ieithyddol dysgwyr tair i 16 oed. Ond mae hefyd yn cynnig ehangu rôl y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, fel ei fod yn sefydliad arbenigol sy’n cefnogi caffael a dysgu’r Gymraeg i ddysgwyr o bob oed yng Nghymru. Mae gwneud yn siŵr, felly, fod geiriaduron a chronfeydd termau hawdd i’w defnyddio ar gael i ddysgwyr o bob oed, yn ogystal ag i athrawon, disgyblion ysgol a rhieni, yn hollbwysig ar gyfer llwyddiant y cynigion hyn, a llwyddiant y Cwricwlwm i Gymru yn ei gyfanrwydd.
Rŷn ni hefyd wedi sefydlu cwmni newydd o’r enw Adnodd i gynnal trosolwg o’r ddarpariaeth adnoddau addysgu a dysgu, a bydd yn comisiynu adnoddau sy’n addas i’r Cwricwlwm i Gymru a’r cymwysterau newydd. Mae angen termau cyson ar gyfer yr adnoddau addysg hyn er mwyn gallu eu cyhoeddi nhw ar yr un pryd yn Gymraeg a Saesneg. Felly, bydd y berthynas rhwng yr uned, yr uned technolegau iaith ym Mhrifysgol Bangor sy’n gyfrifol am brosiect y Termiadur Addysg, ac Adnodd yn hollbwysig yn hyn o beth. Bydd gan yr uned hefyd un cyfrifoldeb sy’n ychwanegol i’r hyn a gynigiwyd yn y polisi drafft: bydd ei swyddogion, ar y cyd gyda swyddogion Cadw, yn arwain ar ein hymrwymiad i warchod enwau lleoedd Cymru, sy’n deillio o’n rhaglen lywodraethu a’r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru. Rŷn ni wedi nodi ein camau cychwynnol mewn perthynas ag enwau lleoedd Cymraeg yn ein cynllun tai cymunedau Cymraeg, a byddwn yn cyhoeddi camau manylach ar sail canlyniadau ymchwil a fydd yn dod i law tua diwedd y flwyddyn.
Does dim amheuaeth bod angen gwella’r ffordd y mae seilwaith ieithyddol y Gymraeg yn gweithio. Gyda’r polisi hwn, mae gyda ni nawr sylfaen gadarn i fwrw ati i gydlynu gwahanol elfennau, comisiynu gwaith terminoleg yn ôl y galw, a sicrhau bod yr holl adnoddau’n cael eu marchnata’n effeithiol, fel eu bod nhw ar gael yn rhwydd i bawb. Rŷn ni’n ffyddiog y bydd hyn yn ei gwneud hi’n haws i bawb ddefnyddio’r iaith yn hyderus, p’un a ydyn nhw’n siaradwyr newydd, yn rhieni i blant ysgol, yn bobl sy’n defnyddio’r Gymraeg yn broffesiynol yn y gwaith, neu hyd yn oed yn Aelodau o'r Senedd sy’n ceisio dod o hyd i derm sydyn ar lawr y Siambr hon. O wneud hynny’n iawn, Dirprwy Lywydd, fe lwyddwn ni i wella’r ddarpariaeth i bawb sydd am ddefnyddio’r Gymraeg.
Thank you, Dirprwy Lywydd. 'A good word is to be treasured as part of our heritage'. So goes the Welsh adage, and today I'm here to introduce a policy that deals with words, and how to find them in Welsh, namely our Welsh language linguistic infrastructure policy.
When we talk about linguistic infrastructure, we mean the resources that help us use Welsh from day to day—things like dictionaries, termbases, corpora, and all the research and standardisation work that enables these resources to grow and develop. We sometimes take them for granted, but they're incredibly important for people who want to use Welsh.
Like a great many of us, I sometimes use Microsoft Translator or Google Translate to quickly find a word or term in Welsh. These resources are useful in some situations, but I also know that there's a danger that the answers I get won't always be 100 per cent accurate every time. And that's the problem: we have several fantastic projects here in Wales, but people aren't always aware of them.
Work on Geiriadur Prifysgol Cymru, the standard historical Welsh dictionary, commenced in 1921, for example, and it is by now the basis for all other work on Welsh words and terms. Other resources, such as Bangor University's Porth Termau, and BydTermCymru in the Welsh Government, have arisen more recently, in response to gaps in the demand for up-to-date terms. But this area of work remains reactive, with terms only commissioned if there's a great demand for them.
The question arises, therefore: is this good enough? If it comes to light that work is being planned in a new policy area, or that a certain industry is coming to Wales and that Welsh terms will be needed for the workforce, who should be responsible for ensuring that appropriate terms are available in time? These are some of the questions we asked in our consultation on the draft version of this policy. I'd like to thank everyone who responded to that consultation.
The main messages from the consultation: that there are several resources, but there are times when this becomes a problem, rather than making it easy; that it's not always obvious which resource is the most appropriate one, and people need to jump from one website to another to search for a word or term; or that the answer in one place is different to an answer in another place.
The proposals in the linguistic infrastructure policy address these issues, and acknowledge that someone needs to be responsible for having an overview of this important area, now and in future. We’ve already started taking some of the things in the policy forward, such as setting up a unit in the Welsh Government to co-ordinate our linguistic infrastructure, and to make the different elements work together better. We’ve also set up a Welsh language standardisation panel to begin resolving linguistic problems, focusing initially on matters of orthography.
In conjunction with Bangor University, we’ve conducted a process to standardise equality terminology in the field of race and ethnicity, which included consulting with relevant stakeholders and individuals to create a contemporary list of terms. You can see these on the Welsh Government’s website. And we’ve started planning a website for everyone who wants to use Welsh, with the aim of helping people to find the most appropriate resources for them.
The steps outlined in this new document will be essential as wider Welsh language policy continues to develop. For example, we’ve just consulted on a White Paper that included proposals that will form the basis of a programme of work that will include a Welsh education Bill. The aim of the proposals in the White Paper is improving linguistic outcomes for learners between the ages of three and 16. But, it also suggests expanding the role of the National Centre for Learning Welsh to be a specialist organisation that supports the acquisition and learning of Welsh for learners of all ages in Wales. Ensuring that dictionaries and termbases that are easy to use are available to learners of all ages, as well as teachers, school pupils and parents, is essential for the success of these proposals, and for the success of the Curriculum for Wales in its entirety.
We’ve also set up a new company called Adnodd to maintain an overview of resources for learning and teaching. It will commission appropriate resources for the Curriculum for Wales and the new qualifications. Consistent terms are needed for these education resources so that they can be published simultaneously in Welsh and English. So, the relationship between the new unit, the language technologies unit at Bangor University, which is responsible for the Termiadur Addysg project, and Adnodd will be very important. The unit will also have one additional responsibility to what was proposed in the draft policy: its officials, along with Cadw officials, will lead on our commitment to safeguard Welsh place names, which stems from our programme for government and the co-operation agreement with Plaid Cymru. We’ve set out our initial steps in relation to Welsh place names in our Welsh language communities housing plan, and we will be announcing more detailed steps on the basis of research that will be completed by the end of the year.
There’s no doubt that we need to improve the way in which Welsh language infrastructure works. With this policy, we now have a solid foundation to begin co-ordinating the different elements, commissioning terminology work according to need, and ensuring that resources are marketed effectively, so that they’re easily available to all. We believe that this will make it easier for everyone to use the language confidently, whether they’re new speakers, parents of schoolchildren, people using Welsh professionally at work, or even Members of the Senedd trying to find an appropriate term at the last minute in this Chamber. If we do that properly, Dirprwy Lywydd, we’ll succeed in improving provision for everyone who wants to use Welsh.
Weinidog, rwy'n falch o weld y datganiad hwn heddiw, a diolch i chi am adael i mi ei weld e ymlaen llaw.
Wrth i ni barhau â thaith 'Cymraeg 2050', mae'n bwysig bod y seilwaith yn ei le i gynnal a mynd â phoblogaeth Cymru ar y daith tuag at filiwn o siaradwyr Cymraeg. Mae'n bwysig bod porth adnoddau ar gael i'n helpu ni gyrraedd targed 'Cymraeg 2050', ac mae'n bwysig bod y porth hwn yn gyfleus i bawb ledled Cymru, boed ar ddechrau eu taith iaith neu ymhell ar hyd y ffordd. Rwy'n falch o weld, o lansiad y polisi heddiw, fod angen dod â'r holl adnoddau gwahanol at ei gilydd mewn ffordd y gall pawb eu defnyddio yn rhwydd, lle bynnag y maent ar eu taith gyda'r Gymraeg, boed yn siaradwyr newydd, yn blant a'u rhieni, myfyrwyr, a phobl sy'n defnyddio'r Gymraeg yn y gweithle.
Mewn datganiad yn ôl ym mis Rhagfyr 2018, amlinellodd Gweinidog y Gymraeg ar y pryd sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi nifer o gyrff sy'n ffurfio rhannau sylweddol o seilwaith ieithyddol Cymru. Rwy'n cydnabod pwysigrwydd datganiad heddiw o ran dod â'r adnoddau hyn ynghyd mewn ffordd well a symlach. Roedd gennyf ddiddordeb mewn nodi ymatebion i ymgynghoriad 2021 ar y polisi cenedlaethol ar seilwaith ieithyddol Cymraeg. Roedd cefnogaeth i ddull Llywodraeth Cymru o ymdrin â'r mater hwn, ond pwysleisiodd ymatebwyr yr angen i sicrhau bod adnoddau ar gael i ddysgwyr, yn ogystal â darparu gwybodaeth am eiriau tafodieithol, i adlewyrchu'r gwahanol Gymraeg a ddefnyddir mewn gwahanol rannau o Gymru. Weinidog, mae eich datganiad yn sôn am safonau'r Gymraeg a phwysigrwydd gweld mwy o gysondeb rhwng y ffordd y mae geiriau'n cael eu sillafu. Tra fy mod yn cydnabod gwerth diffinio ffurf safonol ar yr iaith, mae'n hanfodol bod y tafodieithoedd sy'n bodoli, rhwng Cymraeg sir Benfro dwi'n siarad—'gwlad y wes, wes'—a'r Gymraeg a siaredir mewn rhannau eraill o'r wlad, yn parhau i fodoli. Maen nhw'n ychwanegu at liw ein hiaith a'n diwylliant. Hefyd, Weinidog, byddwn yn awyddus i ddeall sut y bydd gwerth y seilwaith newydd yn cael ei asesu a pha fesurau KPI y gellir eu rhoi ar waith i sicrhau ei fod yn cynnig gwerth am arian ac yn llwyddiannus.
Yn olaf, Weinidog, mae creu seilwaith o'r fath yn colli rhywfaint o effeithiolrwydd os nad oes digon o gymorth ar gael i athrawon sy'n bwriadu addysgu rhywfaint o'r cwricwlwm yn Gymraeg. Mae hon yn broblem nad yw'n benodol i'r datganiad heddiw, ond yn broblem sy'n fy mhoeni i. Sut mae'r datganiad heddiw yn helpu ein hathrawon yn benodol? Fel chi, Weinidog, byddaf yn aml yn defnyddio Google Translate i'm helpu i ddod o hyd i air Cymraeg nad oedd ar flaen fy nhafod neu sydd wedi llithro o fy meddwl. Cyn i fi wneud unrhyw gyfweliad ar Radio Cymru, dwi'n ysgrifennu crib sheet, gyda geiriau ac ymadroddion allweddol yn y Gymraeg a'r Saesneg, i fy helpu i ddod o hyd i air Cymraeg pan fyddaf dan bwysau. Bydd go-to adnodd canolog yn ddefnyddiol, ac rwy'n meddwl bod hwn yn gam pwysig gan y Llywodraeth, a dwi'n ei groesawu. Diolch.
Minister, I'm pleased to have heard this statement today, and thank you for giving us sight of it beforehand.
As we continue with our journey towards 'Cymraeg 2050', it's important that the infrastructure is in place to maintain and to take the people of Wales on that journey towards a million Welsh speakers. It's important that a portal of resources is available to help reach the targets of 'Cymraeg 2050', and it's important that this is accessible to everyone across Wales, be they at the beginning of their language journey or long into that journey. I'm pleased to see from the launch of the policy today that we need to bring all of the different resources together in a way that everyone can use easily, wherever they may be on their journey with the Welsh language, be they new speakers, children and their parents, students or people who use the Welsh language in the workplace.
In a statement back in December 2018, the Minister for the Welsh language at the time outlined how the Welsh Government is supporting a number of organisations that form a large part of the Welsh linguistic infrastructure. I acknowledge the importance of today's statement in bringing these resources together in a more co-ordinated and simpler way. I was very interested in noting the responses to the 2021 consultation on the national policy on Welsh linguistic infrastructure. There was support for the Welsh Government's approach in dealing with this, but respondents emphasised the need to ensure that resources are available to learners, as well as providing information about colloquial terms in order to reflect the different kinds of Welsh used in different parts of Wales. Minister, your statement mentions Welsh language standards and the importance of seeing more consistency in the way that words are spelt. Whilst I acknowledge the importance of standardising language, it's also crucial that the regional variations that exist, between the Welsh of Pembrokeshire—'gwlad y wes, wes', as it's called—and the Welsh spoken in other parts of the country, continue to exist. They add to the colour and vibrancy of our language and culture. Minister, I would also be eager to understand how the value of the new infrastructure will be assessed and what KPIs can be put in place in order to ensure that it provides value for money and is successful.
Finally, Minister, creating such an infrastructure loses some of its efficacy if there isn't adequate support available for teachers, who intend to teach some of the curriculum in Welsh. This is a problem that isn't specific to today's statement but is one that concerns me. How will today's statement help our teachers specifically? Like you, Minister, I will often use Google Translate to help me find a Welsh word that wasn't on the tip of my tongue or has slipped my mind. Before doing any interview on Radio Cymru, I write a crib sheet, with key terms in Welsh and English, to help me find that Welsh word when I'm under pressure. A go-to central resource will be very useful, and I think that this is an important step by the Government, and I welcome it. Thank you.
Diolch i Sam Kurtz am y sylwadau cefnogol hynny a'r cwestiynau mae e'n eu gofyn. Mae e wir yn bwysig, onid yw e, ein bod ni'n sicrhau ein bod ni'n cynnal yr amrywiaethau o ran tafodiaith rŷn ni'n eu defnyddio ledled Cymru. Roeddwn i lawr yn ei ran e o'r byd yn ddiweddar, yn clywed pobl yn sôn am agor yr 'iet' ac yn dweud 'wes', fel oedd e'n dweud. Mae yn braf clywed hynny mewn rhannau gwahanol o Gymru. Ond, ynghyd â'r gwaith hwnnw, mae cynnal safoni hefyd yn bwysig. Felly, dyna'r cyfraniad mae'r gwaith hwn yn gwneud, sef sicrhau bod argaeledd yn hygyrch i bawb, i weld beth yw'r term cywir neu'r term newydd, efallai, mewn rhai pethau. Pan fydd e'n dod i'w restr, ei checklist, neu beth bynnag oedd y gair ddefnyddiodd e—cheat sheet neu beth bynnag—
I thank Sam Kurtz for those supportive comments and the questions that he asked. It's very important, isn't it, that we do ensure that we maintain the variations in terms of dialects that we use across Wales. I was down his part of the world recently, hearing people say 'wes' and opening the 'iet', and it's very nice to hear those variations around Wales. But, along with that work, standardisation is very important as well. So, that's the contribution that this work is going to make, ensuring accessibility for all, to see what the right term is, or the new term, perhaps, for some things. When it comes to his checklist, or whatever the word he used—'cheat sheet' or whatever—
Crib sheet.
Crib sheet.
Crib sheet—diolch. Dwi ddim yn gwybod beth yw'r gair Cymraeg am 'crib sheet', gyda llaw, ond pan fydd e'n gwneud hynny'r tro nesaf, bydd ganddo fe ffynhonnell fwy cyfleus, efallai, i allu gwneud hynny.
O ran sut y byddwn ni'n gwybod a fydd hyn yn llwyddo, rwy'n credu ei bod hi'n glir o'r ymgynghoriad, ac roedd yr ymatebion—y mwyafrif llethol iawn ohonyn nhw—yn cyd-weld â ni, fod angen gwneud hyn a bod y galw yno'n sicr i sicrhau bod hyn yn digwydd. Felly, mae cymuned o bobl sydd yn ymwneud yn ddwfn iawn gyda'r maes hwn yn sicrhau ein bod ni'n cadw i arloesi, cadw i sicrhau bod yr iaith yn ateb datblygiadau newydd—yn gymdeithasol, yn economaidd ac ati. Felly, byddwn i eisiau sicrhau, dros y tymor hir, ein bod ni'n parhau â'r trafodaethau hynny, a hefyd yn darganfod ffyrdd i bobl allu ymateb i'r arlwy rŷn ni'n darparu. Felly, byddwn i eisiau gweld pa mor boblogaidd yw defnydd y wefan, er enghraifft. Mae hynny fel arfer yn arwydd eithaf da o ba mor addas yw'r ddarpariaeth. Felly, bydd y pethau yna ar waith.
A'r pwynt olaf gwnaeth yr Aelod ofyn amdano fe oedd beth yw gwerth hwn mewn ysgol. Wel, ynghyd â'r holl bethau rwyf newydd sôn amdanyn nhw—hynny yw, sicrhau bod geirfa ar gael ar gyfer pob mathau o ddefnyddiau yn yr ysgol—mae cyfraniad Adnodd, y cwmni newydd rŷn ni newydd ei sefydlu, yn mynd i fod yn rhan bwysig o'r arlwy ehangach. Un o'r elfennau pwysig yng ngwaith Adnodd yw sicrhau bod adnoddau ar gael ar gyfer addysgu'r cwricwlwm newydd, a'u bod nhw ar gael yn safonol, yn y ddwy iaith, ar yr un pryd. Mae'r elfen ddwyieithog yna, cyhoeddi yn y ddwy iaith, yn bwysig iawn. Rŷn ni wrth gwrs yn gwybod bod gaps yn y ddarpariaeth ar hyn o bryd, ac mae'r gwaith rŷn ni wedi bod yn ei wneud er mwyn sefydlu Adnodd yn dangos bod mwy y gallwn ni ei wneud i gydlynu’r gwaith sydd eisoes yn digwydd mewn amryw o gyrff, yn cynnwys Llywodraeth Cymru. Felly, mae'n ddyddiau cynnar yn hynny o beth—newydd gael ei sefydlu mae'r cwmni, ac maen nhw wrthi ar hyn o bryd yn recriwtio’r tîm gweithredol, ond, pan fydd y tîm hwnnw'n ei le, rwy'n ffyddiog y bydd cynnydd cyflym yn gallu digwydd.
Crib sheet—thank you. I don't know what the Welsh word for 'crib sheet' is, but when he's compiling that next time, he will have a more convenient resource for doing that.
In terms of how will we know whether this succeeds, I think it's clear from the consultation, and the vast majority of the responses agreed with us, that we needed to do this and that the demand was there to ensure that this happened. So, there is a community of people involved very deeply in this area, ensuring that we are continuing to innovate and continuing to ensure that the language reflects new development, be they social, economic and so on. So, certainly, we will want to ensure, over the long term, that we continue with those discussions, and also find ways in which people can respond to the content that we produce. We will want to see how popular the use of the website is, for example, as that provide a good indication of how appropriate the provision is. So, those things will be in place.
And the final point that the Member made was regarding what the value is in a school. Well, as well as all the other things that I've just mentioned—namely ensuring that the lexicon is available for all sorts of uses in schools—the contribution of Adnodd, the new company that we've just established, will be a very important part of the broader content. One important element of the work of Adnodd is to ensure that resources are available for teaching the new curriculum, and that they're available in a standardised way, in both languages, simultaneously. That bilingual element, publishing bilingually, is very important. And, of course, we know that there are gaps in the provision at present, and the work that we've been doing in order to establish Adnodd shows that there's more that we can do to co-ordinate the work that's already happening in various bodies, including the Welsh Government. So, it's early days in that regard—the company has just been established, and they're recruiting the operational team at present, but, when that team is in place, I'm confident that rapid progress will be able to take place.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw, a hefyd, hoffwn ategu fy niolch innau am gael gweld y datganiad ymlaen llaw. Os y gwnewch chi faddau i mi, dwi'n mynd i ddechrau drwy sôn am gysylltiad personol â'ch datganiad. Fe gyfeirioch at y ffaith bod y gwaith wedi dechrau ar Geiriadur Prifysgol Cymru yn 1921. Bu llu o bobl yn rhan o'r prosiect uchelgeisiol a phwysig hwn, ond y cyntaf i fod â rôl arweinyddol oedd y Parchedig John Bodfan Anwyl, brawd Syr Edward Anwyl. Cyn hyn, Bodfan fu'n gyfrifol am y chweched argraffiad o eiriadur Cymraeg-Saesneg Spurrell, a gyhoeddwyd yn 1914, a seithfed argraffiad yr un Saesneg-Cymraeg, a gyhoeddwyd yn 1916. Y rheswm pam bod hyn o ddiddordeb i mi ydy mai Anwyl ydy cyfenw fy mam, a fy mod i, yn ôl y goeden deuluol, yn perthyn i'r ddau. Beth doeddwn i ddim yn ei wybod tan yn ddiweddar iawn oedd bod y ddau wedi bod yn byw ym Mhontypridd, ac, yn wir, yn byw ym Mhontypridd tra'n gweithio ar y geiriaduron hyn, ychydig strydoedd yn unig o lle dwi'n byw rŵan. Byd bach yn wir. Ond oherwydd y cysylltiad teuluol, mae amryw o hen eiriaduron yn ein dwylo fel teulu, a difyr yng nghyd-destun datganiad heddiw yw adlewyrchu ar eiriau Syr Edward Anwyl yn rhagair un ohonynt, lle eglura pam bod rhai geiriau wedi eu cynnwys a rhai ddim:
Thank you, Minister, for today's statement, and I'd also like to echo my thanks for having early sight of the statement. If you will forgive me, I'm going to start by talking about a personal connection to your statement. You referred to the fact that work on the University of Wales dictionary had commenced in 1921. Many people were involved in this ambitious and important project, but the first to have a leadership role was the Reverend John Bodfan Anwyl, brother of Sir Edward Anwyl. Before that, Bodfan was responsible for the sixth edition of the Spurrell Welsh-English dictionary, published in 1914, and the seventh edition of the English-Welsh dictionary, published in 1916. The reason why this is of interest to me is that my mother's surname is Anwyl, and that I, according to my family tree, am related to both. What I didn't know until very recently was that they both had lived in Pontypridd, and indeed lived in Pontypridd while working on these dictionaries, just a few streets from where I live now. It’s a small world indeed. But because of the family connection, we have several old dictionaries in our possession as a family, and it is interesting in the context of today's statement to reflect on the words of Sir Edward Anwyl in the preface to one of them, where he explains why some words are included and some are not:
'On the one hand it was necessary to eliminate from the dictionary all those words whose existence is only lexicographical, while, on the other hand, it was found necessary to include many words, both ancient and modern, which have from their actual use a true place in the Welsh tongue.'
'Ar y naill law roedd angen dileu o'r geiriadur yr holl eiriau hynny y mae eu bodolaeth yn eiriadurol yn unig, ond ar y llaw arall gwelwyd bod angen cynnwys llawer o eiriau, hynafol a modern, sydd, oherwydd eu defnydd gwirioneddol, â gwir le yn y Gymraeg.'
 ymlaen i ddweud:
He goes on to say:
'it was regarded as most important that the Dictionary should remain a convenient and portable volume'.
'ystyrid hi o'r pwys mwyaf y dylai'r Geiriadur barhau i fod yn gyfrol gyfleus a chludadwy'.
Wel, beth fyddai Bodfan ac Edward yn ei wneud o’r ffaith ein bod ni’n sôn heddiw am ehangu’r hyn fydd ar gael drwy declynnau mor fach â hyn? Heb os, rydyn ni fel plaid yn cefnogi heddiw barhad buddsoddi mewn datblygu adnoddau sy’n helpu defnyddio’r Gymraeg o ddydd i ddydd, a hynny mewn ffordd sy’n hawdd i bawb eu defnyddio nhw.
Cyfeirioch at y ffaith eich bod am sefydlu uned i arwain ar hyn. Hoffwn ofyn sut byddwch yn sicrhau bod y gwaith hwn yn atgyfnerthu a chydweithio â gwaith sydd eisoes yn digwydd yn y maes hwn, megis drwy ein prifysgolion—fe gyfeirioch chi at Brifysgol Bangor; yn amlwg, mae Canolfan Bedwyr yn allweddol o ran y gwaith hwn—a hefyd, wrth gwrs, swyddfa Comisiynydd y Gymraeg, er mwyn i ni osgoi unrhyw ddyblygu o ran y gwaith.
Dwi’n siŵr na fydd hi'n sioc i chi, Weinidog, a hyn yn deillio o’r cytundeb cydweithio, ein bod hefyd yn croesawu’r ffaith bod gwaith manwl yn digwydd o ran enwau lleoedd Cymraeg. Ein gobaith yw mai penllanw y gwaith hwn fydd cyflwyno deddfwriaeth yn y maes yma, ac mae’n dda gweld bod ystyriaeth yn cael ei rhoi i hynny. Mae’n glir o’r ffaith bod nifer o bobl yn cysylltu’n gyson â ni fel Aelodau o’r Senedd bod angen deddfu yn y maes hwn os ydym am sicrhau parhad yr iaith fel un weledol yn ein cymunedau hefyd, yn ogystal ag iaith fyw, fel rydyn ni'n sôn yn 'Cymraeg 2050'.
Yn eich rhagair i’r polisi, rydych yn cyfeirio at y defnydd Cymraeg yn unig gan barciau cenedlaethol Eryri a Bannau Brycheiniog fel datganiad cadarnhaol. Fe ddylem ni fod yn cymryd pob cyfle i normaleiddio defnydd y Gymraeg, ac ymfalchïo mewn cadw’r enwau Cymraeg ar lefydd yn fyw. Mae wedi bod yn siomedig iawn gweld rhai yn ymateb mor ffyrnig i’r newidiadau hyn. Gaf i ofyn felly a fydd y gwaith hwn yn cefnogi ac yn annog cyrff cyhoeddus eraill i ddilyn yr esiamplau hyn, ac, os felly, sut?
Ac yn olaf, Weinidog, gaf i ofyn, o ran seilwaith, pa waith sy’n digwydd i sicrhau bod technoleg megis Siri ac Alexa hefyd ar gael yn Gymraeg? Mae hi’n chwe blynedd bellach ers i Llyr Gruffydd siarad efo Siri yn Gymraeg yn y Siambr hon a Siri yn methu ei ateb, neu'n rhoi atebion od iawn, yn ôl y cofnod, ac Alun Davies ar y pryd fel y Gweinidog yn ymateb i ddweud pa mor bwysig oedd o ein bod ni'n gweld datblygiadau fel hyn. [Torri ar draws.] Oedd, mi oedd o'n Weinidog, os nad oedd pobl yn gwybod hynna. A gaf i ofyn felly a oes gwaith yn mynd rhagddo yn y maes hwn? [Torri ar draws.] Sori, roeddwn i'n ymateb i'r heclo. A oes yna waith yn mynd ymlaen yn y maes hwn er mwyn i ni weld datblygiadau? Roedd Alun Davies a Llyr yn sôn pa mor bwysig oedd o ein bod ni'n cael y dyfeisiadau sydd yn ein cartref ni—ie, chwe blynedd yn ôl—yn siarad Cymraeg.
Well, what would Bodfan and Edward make of the fact that we are talking today about expanding what will be available through devices as small as this? Without doubt, we as a party will support today continued investment in the development of resources that help the use of the Welsh language on a day-to-day basis, in a way that is easy for everyone to use.
You referred to the fact that you want to establish a unit to lead on this. I'd like to ask how you'll ensure that this work reinforces and collaborates with work that is already in train in this area, such as through our universities—you mentioned Bangor University; obviously, Canolfan Bedwyr is crucial in terms of this work—and also, of course, the Welsh Language Commissioner's office, to avoid any duplication in terms of this work.
I'm sure it won't be a shock to you, Minister, as this emerges from the co-operation agreement, that we also welcome the fact that detailed work is taking place in terms of Welsh place names. Our hope is that the culmination of this work will be the introduction of legislation in this area, and it is good to see that consideration is being given to that. It is clear from the fact that many people regularly contact us as Senedd Members that there is a need to legislate in this area if we want to ensure the continuation of Welsh as a visible language in our communities too, as well as being a living language, as is mentioned in 'Cymraeg 2050'.
In your foreword to the policy, you refer to the use of Welsh-only place names by Eryri and Bannau Brycheiniog national parks as a positive statement. We should be taking every opportunity to normalise the use of the Welsh language, and take pride in keeping Welsh place names alive. It has been disappointing to see some reacting so angrily to these changes. Can I ask, therefore, will this work support and encourage other public bodies to follow these examples, and, if so, how?
And finally, Minister, may I ask, in terms of infrastructure, what work is being done to ensure that technology such as Siri and Alexa is also available in Welsh? It is now six years since Llyr Gruffydd spoke to Siri in Welsh in this Chamber and Siri was unable to answer him, or gave very strange responses, according to the record. Alun Davies at the time was Minister and he responded how important it was that we do see these developments. [Interruption.] Yes, he was a Minister, if people weren't aware of that. Can I ask, therefore, is there work in progress in this area? [Interruption.] I apologise—I was responding to the heckling. Is there work going on in this area so that we can see developments? Alun Davies and Llyr were saying back then that we should have these devices in our homes—yes, six years ago—that can communicate in Welsh.
Diolch i'r Aelod am y wers hanes i ddechrau, a'r cwestiynau. Mae'r ffaith bod testun y datganiad hwn yn gallu bod yn sbardun i'r math o tour de force hanesyddol hwnnw yn dangos pa mor ddiddorol mae polisi seilwaith y Gymraeg yn gallu bod mewn gwirionedd.
O ran y cwestiynau roedd yr Aelod yn eu gofyn, mae gofyn i'r uned arwain ar waith y Llywodraeth o ran enwau lleoedd yn bwysig o ran cydlynu'r holl waith sy'n digwydd yn y maes hwnnw. Ond fel bydd yr Aelod yn gwybod, mae ystod o bethau yn digwydd, yn cynnwys darn sylweddol o ymchwil o ran enwau daearyddol, ac mae hynny'n elfen bwysig o ddeall yr hyn sydd ei angen o ran deddfu a pa fath o approaches fyddai angen yn y cyd-destun ehangach hwnnw. Dwi ddim wedi manylu gormod ar y gwaith yn y datganiad hwn o ran enwau lleoedd, gan mai pwyslais y datganiad yw polisi seilwaith, ond bydd rhaid edrych ar yr ymchwil hwnnw cyn ein bod ni'n ystyried beth yw'r opsiynau o ran a oes angen deddfu. Yn y cyfamser, mae swyddogion y Llywodraeth yn gweithio ac yn cyfarfod yn rheolaidd gyda swyddogion, er enghraifft, ym Môn, Gwynedd, Ceredigion a sir Gâr i drafod arferion gorau a heriau cyffredin maen nhw'n dod ar eu traws nhw yn benodol, er mwyn bwydo i mewn i'r ddealltwriaeth ehangach honno.
O ran y berthynas rhwng gwaith yr uned a chyrff eraill, a gwaith yr amryw sefydliadau dwi wedi sôn amdanyn nhw yn y datganiad heddiw, dwi ddim yn credu bydd, er enghraifft, cynnwys enwau lleoedd o fewn cylch gwaith yr uned yn amharu ar waith y comisiynydd; fe wnaeth yr Aelod ofyn am hynny. Y comisiynydd, fel bydd yr Aelod yn deall, sydd â'r rôl arweiniol o ran safoni enwau lleoedd—trefi, pentrefi, dinasoedd—ac mae fy swyddogion i yn cynnal sgyrsiau parhaus gyda'r comisiynydd ynglŷn â hynny. Fe wnaeth y comisiynydd gael copi o'r polisi cyn inni ei gyhoeddi fe, ac mae wedi bod yn rhan o'r sgyrsiau am y polisi seilwaith yn ei gyfanrwydd. Felly, mae'r berthynas honno'n gweithio yn dda. Hefyd, mae'r un person yn cadeirio, er enghraifft, panel safoni'r Gymraeg a panel safoni enwau lleoedd y comisiynydd, felly bydd hi'n hawdd cyfathrebu rhwng y cyrff yma i sicrhau nad oes gwaith yn digwydd yn yr un maes, fel petai. Felly, mae hynny wedi ei weithio trwyddo fel rhan o'r gwaith cynllunio.
Rwy'n credu bod y datblygiadau yn Mannau Brycheiniog ac yn Eryri wedi bod yn ddatblygiadau calonogol iawn, ac mae'n grêt gweld hynny yn digwydd. Rŷm ni'n gwybod bod pobl wedi bod yn feirniadol, yn cynnwys rhai sydd wedi datgan eu balchder dros y Gymraeg yn y Siambr hon. Ar ddiwedd y dydd, mae'n rhaid gweithredu ar y pethau yma, nid jest gwneud datganiadau braf. Mae 'Bannau Brycheiniog', wrth gwrs, wedi bod yn enw Cymraeg ers cyfnod hir iawn, ac rwy'n credu bod y defnydd ohono yn gallu bod yn atyniadol i bobl. Mae pobl yn dod i Gymru nid jest am brydferthwch ein tirwedd ni, ond am brydferthwch ein hiaith ni a'n diwylliant ehangach ni hefyd, ac mae hynny'n ffordd dda o atgoffa pobl o'r ffaith bod hynny yn rhan o'r cynnig unigryw sydd gyda ni.
O ran y cwestiwn pwysig olaf y gwnaeth yr Aelod ei ofyn o ran technoleg, mae datblygiadau yn digwydd yn gyson yn y maes hwn. Wrth gwrs, rŷm ni wedi bod yn gweithio gyda Microsoft yng nghyd-destun Teams, a bues i ym Mangor yn ddiweddar yn edrych ar y datblygiadau sydd yn cael eu hariannu gennym ni fel Llywodraeth i fynd i'r afael gydag adnabod llais, a sut mae hynny yn cydweithio gyda ChatGPT, er enghraifft, i greu system sydd yn gallu ymateb ar-lein i gwestiynau llafar, ac yn darparu atebion mewn tecst. Felly, mae lot o waith arloesol iawn yn digwydd yn y maes hwn, a byddai'n grêt maes o law i weld hynny ar gael fel cynnig yn y farchnad ehangach, fel petai.
I thank the Member for the history lesson at the outset, and the questions. The fact that the subject of this statement can inspire that kind of historical tour de force shows how important Welsh language infrastructure policy can be.
In terms of the questions that the Member asked, asking the unit to lead on the work for the Government in terms of place names is important in terms of co-ordinating the work that's happening in that area. But as the Member knows, there's a range of things happening, including a significant piece of research in terms of geographical names, and that's an important element of understanding what we need in terms of legislating and which approaches would be needed in that broader context. I haven't provided too much detail on that work regarding place names in this statement, given that the emphasis of the statement is infrastructure policy, but we'll have to look at that research before we consider the options and whether we need to legislate. In the meantime, Welsh Government officials are meeting regularly with officials in Môn, Gwynedd, Ceredigion and Carmarthenshire to discuss best practice and common challenges that they come across specifically, in order to feed in to the broader understanding of that subject.
In terms of the relationship between the work of the unit and other bodies, and the work of the various organisations that I mentioned in the statement today, I don't think that, for example, including place names within the remit of the unit will affect the work of the commissioner; the Member asked about that. The commissioner, as the Member understands, has a leadership role in terms of standardisation of place names—towns, villages and cities—and my officials have ongoing discussions with the commissioner about that. The commissioner had a copy of the policy before we published it, and has been part of the discussions regarding the infrastructure policy in its entirety. So, that relationship is working well. And the same person chairs, for example, the Welsh language standardisation panel and the commissioner's standardisation panel for place names, so it will be easy to communicate between those bodies to ensure that there is no duplication in the same area. So, that has been worked through as part of the planning.
I think that the developments in Bannau Brycheiniog and Eryri have been very encouraging, and it's great to see that happening. I know that people have been critical, including some who have stated their pride in the Welsh language in this Chamber. At the end of the day, we have to act on these issues, rather than just make statements. 'Bannau Brycheiniog' has been a Welsh name for a very long time, and I think use of it can be an attraction for people. People come to Wales not just for the beauty of its landscape, but also the beauty of our language and culture, and that's a very good way of reminding people of the fact that that is part of the unique offer that we have.
Regarding the important final question that the Member asked about technology, developments are happening consistently in this area. We've been working with Microsoft in the context of Teams, and I went to Bangor recently to look at developments that are being funded by us as a Government to tackle voice recognition, and how that works with ChatGPT, for example, to create a system that can respond online to oral questions, and that can provide answers in text form. So, there are a lot of innovations happening in this area, and it wold be great in due course to see that being available as an offer in the broader market, as it were.
Ac yn olaf, Alun Davies.
And finally, Alun Davies.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi'n croesawu'r datganiad ac yn falch o glywed y Gweinidog yn gwneud datganiad clir. Mae'n rhaid i fi gyfaddef doeddwn i ddim cweit yn siŵr beth oeddwn i'n disgwyl pan welais i ddatganiad ar seilwaith ieithyddol y Gymraeg; doeddwn i ddim cweit yn siŵr beth fuasai hynny'n meddwl pan oedd y Gweinidog yn sefyll i fyny. Ond dwi’n croesawu beth rŷn ni wedi’i glywed.
Dwi’n falch iawn hefyd clywed beth mae’n dweud amboutu technoleg, a lle'r Gymraeg yn y byd technoleg rydyn ni’n ei ddefnyddio bob dydd. Dwi’n gweld aelod o’r pwyllgor diwylliant draw fanna, a dwi yn meddwl bod yn rhaid i ni fel pwyllgor ystyried beth mae’r Llywodraeth yn ei wneud, achos ar hyn o bryd mae’r Llywodraeth yn symud ymlaen gyda’r gwaith yma, a dwi ddim yn siŵr ein bod ni fel Senedd cweit yn deall y cyfeiriad mae’r Llywodraeth yn mynd ynddo fe, a dwi yn meddwl y buasai’n well i ni fel pwyllgor, fel Senedd, deall hynny’n well, hefyd.
Liciwn i ofyn i’r Gweinidog—. Mi welais i luniau ohono fe ar y cyfryngau cymdeithasol yn ystod ei ymweliad e i Fangor. Roedd e’n edrych fel ei fod e’n mwynhau ei ymweliad. Ond beth ydych chi wedi’i ddysgu, Weinidog, a beth ydy'r weledigaeth? Beth ydy’r amserlen? Beth yw’r strategaeth ar gyfer y gwaith yma? Beth ydyn ni’n mynd i weld mewn dwy flynedd, mewn pum mlynedd? Sut ydy hyn yn mynd i ychwanegu at waith cyrraedd y miliwn? A beth ydyn ni’n ei wneud, a beth ydych chi’n ei wneud fel Llywodraeth, i siarad gyda’r corfforaethau cyfryngol byd-eang, megis Google neu Microsoft neu Amazon neu eraill, i sicrhau bod yna ofod a lle i’r Gymraeg yn beth maen nhw’n ei gynhyrchu fel hardware ac fel meddalwedd? Achos dwi yn meddwl bod y gwaith yma yn waith hynod o bwysig, a dwi’n meddwl fel Senedd ac fel Llywodraeth dylem ni weld beth ydyn ni’n ei wneud gyda’n gilydd i sicrhau bod lle i’r Gymraeg ym mhob un o’r technolegau newydd. Ambell waith, mae’n rhaid i fi gyfaddef, dwi ddim yn deall.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I welcome the statement and I'm pleased to hear the Minister making a clear statement, although I do have to admit I wasn't quite sure what to expect when I saw that there was to be a statement on Welsh linguistic infrastructure; I didn't know what that meant when the Minister stood up. But I do welcome what we've heard.
I'm also very pleased to hear what he says about technology, and the place of the Welsh language in our day-to-day tech. I see a member of the culture committee just over there, and I do think that we as a committee have to consider what the Government is doing in this area, because at the moment the Government is moving forward with this work and I'm not sure that we as a Senedd quite understand the Government's direction of travel. I do think that we as a committee and as a Senedd should better understand that.
I'd like to ask the Minister—. I saw pictures of him on social media during his visit to Bangor. He seemed to be enjoying the visit, but what have you learnt, Minister, and what is the vision? What's the timetable? What's the strategy for this work? What will we see in two years' time, in five years' time? How is this going to encourage us to get to that million Welsh speakers? And what are you doing as a Government to talk to the global corporations like Google, Microsoft, Amazon and others in order to ensure that there is a space for the Welsh language in what they produce in terms of their hardware and software? Because I do think that this work is extremely important, and I think that as a Senedd, and as a Government, we should consider what we can do together to ensure that there is space for the Welsh language in all of these new technologies. On occasion, I have to admit, I don't understand.
Byddwn i'n gwerthfawrogi'r cyfle, petasai'r pwyllgor yn penderfynu edrych yn ddyfnach yn hyn. Byddai'n gyfle gwych i allu cael y drafodaeth ehangach mae'r Aelod a chyn-Weinidog yn gofyn amdani hi. [Torri ar draws.] Mae mwy nag un cyn-Weinidog y Gymraeg yma.
Beth bynnag, mae'r pwynt mae'r Aelod yn ei wneud yn bwysig iawn o ran sicrhau bod y Gymraeg yn rhan o fyd cyfoes o ran y cyfryngau cymdeithasol, ond hefyd o ran teclynnau a darpariaeth arall. Felly, dwi'n credu bod y gwaith rydyn ni wedi'i wneud gyda Microsoft yn dangos y math o uchelgais sydd gyda ni. Dyna'r tro cyntaf, er enghraifft, iddyn nhw fod yn agored i wneud darpariaeth ddwyieithog lle mae'n bosib darparu cyfieithu ar y pryd, er enghraifft. So, mae'r gwaith rydyn ni wedi'i wneud gyda nhw yn hynny o beth wedi sicrhau bod y cynnig yn Teams, er enghraifft, wedi cael ei drawsnewid yn rhyngwladol. Felly, dyna'r math o uchelgais sydd gyda ni, ac mae'r gwaith y gwnes i weld ym Mangor yn cynnig y math hwnnw o arloesi fel ei bod hi'n bosib defnyddio'r dechnoleg honno mewn pob math o ryngweithio gyda thechnoleg.
Ar ddiwedd y dydd, y cyfraniad sydd gan hwn i'w wneud i'r miliwn yw'r cwestiwn sylfaenol hwnnw o ddefnydd. Hynny yw, dyw creu siaradwyr newydd ar ei ben ei hun ddim yn ddigon. Mae angen sicrhau bod pobl ifanc yn ein hysgolion ni, ond hefyd oedolion, yn gweld bod y Gymraeg yn berthnasol ym mhob rhan o fywyd. Mae sicrhau cynnydd ym maes technoleg, wrth gwrs, yn gwbl greiddiol i hynny.
I would welcome that opportunity, if the committee did wish to look more deeply into this. It would be a great opportunity to have a broader discussion, as the Member and former Minister is asking for. [Interruption.] Yes, there’s more than one former Minister for the Welsh language here.
But the point that the Member makes is very important in terms of ensuring that the Welsh language is part of the contemporary world and social media, and also devices and other provision. So I think that the work that we’ve done with Microsoft shows the kind of ambition that we have. It’s the first time, for example, for them to be open to create bilingual provision where it’s possible to provide simultaneous interpretation. So, the work that we’ve done with them in that regard ensures that the offer on Teams has been transformed internationally. So that’s the kind of ambition that we have, and the work that I saw in Bangor does offer that kind of innovation so that it’s possible to use that technology in all kinds of interaction with technology.
At the end of the day, the contribution that this can make to the million Welsh speakers is the fundamental question of use. That is, creating Welsh speakers on its own isn’t enough. We need to ensure that young people in our schools, but also adults, see that the Welsh language is relevant in all parts of life. Ensuring progress in technology is vital to that.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 8 sydd nesaf, sef datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, diweddariad ar ddeddfwriaeth amgylchedd bwyd iach. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Lynne Neagle.
Item 8 is next, a statement by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, update on healthy food environment legislation. I call on the Deputy Minister, Lynne Neagle.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I am today announcing my intention to bring forward subordinate legislation in Wales to restrict the placement and price promotions of products high in fat, sugar and salt in retailers with over 50 staff members. This takes forward our commitment as part of our healthy food environment consultation, which closed on 1 September last year, to improve our diet and help prevent obesity.
The legislation, which will be brought forward next year, with at least a further 12-month implementation period for businesses up to 2025, will include location and volume price promotions. However, I am also minded to include temporary price promotions and meal deals within scope. It is not enough to only restrict volume price promotions such as multibuy offers, as we know that temporary price reductions make up the majority of food and drink promotions, and all types of promotion are skewed towards products that are high in fat, sugar and salt. In 2018, temporary price reductions accounted for 24 per cent of total food and drink spend, compared to 8 per cent on multibuys.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n cyhoeddi fy mwriad i gyflwyno is-ddeddfwriaeth yng Nghymru i gyfyngu ar leoli a hyrwyddo prisiau cynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen mewn manwerthwyr sydd â dros 50 aelod o staff. Wrth wneud hyn, rydym yn gweithredu ar ein hymrwymiad fel rhan o'n hymgynghoriad amgylchedd bwyd iach, a ddaeth i ben ar 1 Medi y llynedd, i wella ein deiet a helpu i atal gordewdra.
Bydd y ddeddfwriaeth, a gaiff ei chyflwyno y flwyddyn nesaf, gyda chyfnod gweithredu o 12 mis arall o leiaf i fusnesau hyd at 2025, yn cynnwys lleoli cynhyrchion a gweithgarwch hyrwyddo prisiau cyfaint. Fodd bynnag, rwyf hefyd yn ystyried cynnwys hyrwyddo prisiau dros dro a bargeinion prydau bwyd o fewn y cwmpas. Nid yw'n ddigon cyfyngu ar hyrwyddo prisiau cyfaint yn unig fel cynigion disgownt amleitem, gan ein bod ni'n gwybod bod gostyngiadau dros dro mewn prisiau yn cyfrif am y rhan fwyaf o weithgarwch hyrwyddo bwyd a diod, ac mae pob math o hyrwyddo yn cael ei wyro tuag at gynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen. Yn 2018, roedd gostyngiadau dros dro mewn prisiau yn cyfrif am 24 y cant o gyfanswm y gwariant ar fwyd a diod, o'i gymharu ag 8 y cant ar ddisgownts amleitem.
Our diet is shaped by the options and opportunities available to us. When our high streets are full of fast food takeaways and our supermarket shelves are stacked with foods laden in fat, sugar and salt, it is no wonder that many of us struggle to eat healthily. On a typical food shop, we push our trolleys through whole aisles devoted to crisps and savoury snacks, we walk by thousands of litres of fizzy soft drinks and peruse chest freezers stacked high with highly processed pizzas and battered products. We know that products high in fat, sugar and salt are far more likely to be given prominent positions within our stores and to be promoted heavily. Meal deals, whether for lunch or evening meal, can provide a quick and convenient option for time-poor shoppers. However, if we look at the choices on offer, there are too many high fat, sugar or salt items with little nutritional value, and shoppers are being incentivised to over-consume, into buying a king-sized chocolate bar with their sandwich or a tub of ice cream with their evening meal.
Most of us want to buy and eat a healthy diet. However, the sheer ubiquity of less healthy options combined with aggressive marketing make this difficult. Price promotions increase the amount of products that we buy and consume by about a fifth and these products are often higher in fat and sugar. This means that we are often spending money on items that we didn’t intend to buy and don’t really need. Because most of these products are high in fat and sugar, this equates to tens of thousands of additional calories consumed by the average person every year.
Let me be clear about how this average diet is affecting our health. Over 60 per cent of adults in Wales are above a healthy weight, and over a quarter of children are overweight or obese by the time they start school. More than 200,000 people in Wales have been diagnosed with diabetes, mostly type 2 diabetes—this is 8 per cent of the adult population, the highest prevalence in the UK. Analysis by the British Heart Foundation has estimated that there are over 1,500 heart and circulatory deaths each year in Wales attributed to being overweight and obesity. Aside from the increased risk of serious health conditions, living with obesity can also cause day-to-day difficulties, such as breathlessness, lack of energy and joint and back pain. NHS Wales currently spends around £300 million treating obesity and obesity-related illnesses, putting our NHS under significant pressure.
The legislation I am bringing forward does not apply to all high fat, sugar and salt products, but targets food and drink that contribute most to obesity due to their calorie content and the way they are promoted. We wish to consider consistency with definitions set out within England’s locations and volume-based price restrictions legislation to ensure operability across borders. However, we are also exploring the scientific evidence base, which will be crucial. These are all foods that are not needed at all as part of a healthy balanced diet and should only be eaten occasionally. Many of the purchases on these product types are unplanned impulse buys, which lead to additional expenditure that squeezes the budget of consumers. This is particularly the case for the lowest earning households that spend a greater percentage of disposable income on food.
The legislation is not designed to restrict people’s choice; people will still be able to buy these products. However, most of our food stores do not provide consumers with a choice that can be considered balanced, because there are too few healthy options available, and these healthy options are promoted far less. These changes are designed to rebalance our food environment so that it is easier for consumers to make healthier choices. I acknowledge that some food retailers and manufacturers have made voluntary changes towards a healthier food environment, for example, by not selling confectionery at checkouts, and reformulating some product lines to contain less fat or sugar. However, voluntary changes do not support a level playing field for businesses.
We will be working closely with the food industry and partners to develop comprehensive guidance for retailers to implement these measures. We will also support manufacturers to reformulate products to reduce levels of fat, sugar or salt. We will also be undertaking a consultation on enforcement measures, including how compliance should be investigated and penalties applied in instances of non-compliance. I will notify the Senedd when the consultation is published.
I'm encouraged by initial analysis showing that location restrictions in England have caused a shift in consumer spending away from high fat, sugar and salt products towards healthier alternatives. I look forward to further action by our colleagues in Whitehall with regard to price restrictions and on curbing tv and online advertising of high fat, sugar and salt products to children, which is another vital step to improve our food environment.
I am still considering the evidence and options for taking forward other proposals included within the healthy food environment consultation. This includes exploring further evidence on calorie labelling, and the opportunities to develop a broader out-of-home approach to maximise the impact of any changes. I am also considering further evidence on banning energy drink sales to children. I will make a further statement on these proposals to the Senedd in due course.
I know that the causes of overweight and obesity are complex, and I do not claim that legislation to restrict the promotion of foods high in fat, sugar or salt by itself is enough to turn the tide on our rising obesity rates. However, this is a vital piece of the jigsaw as part of our 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy to deliver world-leading policies, funding and legislation that help to prevent and reduce obesity. Our next generation deserves a different ‘normal’ where healthier foods are more available, affordable and appealing, and high fat, sugar and salt foods are not a core part of our diet. Our current and future generations deserve better. Diolch.
Mae ein deiet yn cael ei lywio gan y cyfleoedd a'r opsiynau sydd ar gael i ni. Pan fydd ein strydoedd mawr yn llawn siopau tecawê bwyd cyflym a silffoedd archfarchnadoedd yn llawn bwydydd sy'n llawn braster, siwgr a halen, nid yw'n syndod bod llawer ohonom yn ei chael hi'n anodd bwyta'n iach. Ar daith siopa bwyd nodweddiadol, rydym yn gwthio ein trolïau trwy eiliau cyfan sydd wedi'u neilltuo i greision a byrbrydau sawrus, rydym yn cerdded heibio miloedd o litrau o ddiodydd meddal pefriog ac yn syllu i mewn i rewgelloedd mawr sy'n llawn pizzas wedi'u prosesu a chynhyrchion mewn cytew. Rydym yn gwybod bod cynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen yn llawer mwy tebygol o gael lle amlwg yn ein siopau ac o gael eu hyrwyddo i raddau helaeth. Gall bargeinion bwyd, p'un ai ar gyfer cinio neu bryd gyda'r nos, gynnig opsiwn cyflym a chyfleus i siopwyr sy'n brin o amser. Fodd bynnag, os edrychwn ni ar y dewisiadau sydd ar gael, mae gormod o eitemau sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr neu halen ac sydd heb fawr o werth maethol, ac mae siopwyr yn cael eu cymell i fwyta gormod ohonynt, i brynu bar siocled maint brenin gyda'u brechdan neu dwb o hufen iâ gyda'u pryd gyda'r nos.
Mae'r rhan fwyaf ohonom eisiau prynu a bwyta deiet cytbwys. Fodd bynnag, mae hollbresenoldeb llwyr opsiynau llai iach ynghyd â marchnata ymosodol yn gwneud hyn yn anodd. Mae gweithgarwch hyrwyddo prisiau yn cynyddu faint o gynhyrchion rydym yn eu prynu ac yn eu bwyta tua un rhan o bump ac mae'r cynhyrchion hyn yn aml yn cynnwys mwy o fraster a siwgr. Mae hyn yn golygu ein bod ni'n aml yn gwario arian ar eitemau nad oeddem yn bwriadu eu prynu ac nad oes eu hangen arnom mewn gwirionedd. Gan fod y rhan fwyaf o'r cynhyrchion hyn yn cynnwys llawer o fraster a siwgr, mae hyn yn golygu bod person cyffredin yn bwyta degau o filoedd o galorïau ychwanegol bob blwyddyn.
Gadewch imi fod yn glir ynghylch sut mae'r deiet cyffredin hwn yn effeithio ar ein hiechyd. Mae dros 60 y cant o oedolion yng Nghymru dros bwysau, ac mae dros chwarter plant dros bwysau neu'n ordew erbyn iddyn nhw ddechrau yn yr ysgol. Mae mwy na 200,000 o bobl yng Nghymru wedi cael diagnosis o ddiabetes, diabetes math 2 yn bennaf—sef 8 y cant o'r boblogaeth oedolion, y nifer mwyaf o achosion yn y DU. Mae dadansoddiad gan y British Heart Foundation wedi amcangyfrif bod dros 1,500 o farwolaethau oherwydd clefyd y galon a chylchrediad y gwaed bob blwyddyn yng Nghymru y gellir eu priodoli i fod dros bwysau a gordewdra. Ar wahân i'r risg uwch o gyflyrau iechyd difrifol, gall byw gyda gordewdra hefyd achosi anawsterau o ddydd i ddydd, fel diffyg anadl, diffyg egni, poen yn y cymalau a phoen cefn. Ar hyn o bryd mae GIG Cymru yn gwario tua £300 miliwn yn trin gordewdra a salwch sy'n gysylltiedig â gordewdra ac mae hyn yn rhoi ein GIG dan bwysau sylweddol.
Nid yw'r ddeddfwriaeth yr wyf yn ei chyflwyno yn berthnasol i bob cynnyrch sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen, ond mae'n targedu bwyd a diod sy'n cyfrannu fwyaf at ordewdra oherwydd y calorïau sydd ynddyn nhw a'r ffordd y maen nhw'n cael eu hyrwyddo. Rydym am ystyried cysondeb â diffiniadau a nodir yn y deddfwriaeth yn Lloegr sy'n ymwneud â chyfyngu ar leoliad cynnyrch a phrisiau cyfaint, er mwyn sicrhau y gellir gweithredu ar draws ffiniau. Fodd bynnag, rydym hefyd yn ystyried y sylfaen dystiolaeth wyddonol, a fydd yn hanfodol. Mae'r rhain i gyd yn fwydydd nad oes eu hangen o gwbl fel rhan o ddeiet cytbwys iach a dim ond yn achlysurol y dylid eu bwyta. Mae llawer o'r cynnyrch hyn yn cael eu prynu ar fympwy yn anfwriadol, sy'n arwain at wariant ychwanegol sy'n gwasgu cyllideb defnyddwyr. Mae hyn yn arbennig o wir am yr aelwydydd sydd ar y cyflogau isaf sy'n gwario canran uwch o'u hincwm gwario ar fwyd.
Nid yw'r ddeddfwriaeth wedi'i chynllunio i gyfyngu ar ddewis pobl; bydd pobl yn dal i allu prynu'r cynhyrchion hyn. Fodd bynnag, nid yw'r rhan fwyaf o'n siopau bwyd yn rhoi dewis i ddefnyddwyr y gellir ei ystyried yn gytbwys, oherwydd nid oes digon o opsiynau iach ar gael, ac mae'r opsiynau iach hyn yn destun llawer llai o waith hyrwyddo. Mae'r newidiadau hyn wedi'u cynllunio i adfer cydbwysedd ein hamgylchedd bwyd fel ei bod hi'n haws i ddefnyddwyr wneud dewisiadau iachach. Rwy'n cydnabod bod rhai manwerthwyr a gweithgynhyrchwyr bwyd wedi gwneud newidiadau gwirfoddol tuag at amgylchedd bwyd iachach, er enghraifft, trwy beidio â gwerthu melysion wrth fannau talu, ac ail-lunio rhai llinellau cynnyrch i gynnwys llai o fraster neu siwgr. Fodd bynnag, nid yw newidiadau gwirfoddol yn deg i fusnesau.
Byddwn yn gweithio'n agos gyda'r diwydiant bwyd a phartneriaid i ddatblygu canllawiau cynhwysfawr i fanwerthwyr weithredu'r mesurau hyn. Byddwn hefyd yn helpu gweithgynhyrchwyr i ail-lunio cynhyrchion i leihau lefelau braster, siwgr neu halen. Byddwn hefyd yn cynnal ymgynghoriad ar fesurau gorfodi, gan gynnwys sut y dylid ymchwilio i gydymffurfiaeth a chosbau a gymhwysir mewn achosion o ddiffyg cydymffurfio. Byddaf yn hysbysu'r Senedd pan gaiff yr ymgynghoriad ei gyhoeddi.
Rwy'n cael fy nghalonogi gan ddadansoddiad cychwynnol sy'n dangos bod cyfyngiadau ar leoli cynnyrch yn Lloegr wedi arwain at newid yng ngwariant defnyddwyr i ffwrdd oddi wrth gynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen tuag at ddewisiadau iachach. Rwy'n edrych ymlaen at weld gweithredu pellach gan ein cydweithwyr yn Whitehall o ran cyfyngiadau ar brisiau ac o ran cwtogi ar hysbysebion teledu a hysbysebion ar-lein ar gyfer cynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen uchel i blant, sy'n gam hanfodol arall tuag at wella ein hamgylchedd bwyd.
Rwy'n dal i ystyried y dystiolaeth a'r opsiynau ar gyfer bwrw ymlaen â chynigion eraill a oedd yn rhan o'r ymgynghoriad ar amgylchedd bwyd iach. Mae hyn yn cynnwys ystyried tystiolaeth bellach ar labelu calorïau, a'r cyfleoedd i ddatblygu dull ehangach y tu allan i'r cartref i sicrhau bod unrhyw newidiadau yn cael yr effaith fwyaf bosibl. Rwyf hefyd yn ystyried tystiolaeth bellach ar wahardd gwerthu diodydd egni i blant. Byddaf yn gwneud datganiad pellach ar y cynigion hyn i'r Senedd maes o law.
Rwy'n gwybod bod achosion bod dros bwysau a gordewdra yn gymhleth, ac nid wyf yn honni y bydd deddfwriaeth i gyfyngu ar hyrwyddo bwydydd sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr neu halen ynddi'i hun yn ddigon i droi'r llanw ar y cynnydd mewn cyfraddau gordewdra. Fodd bynnag, mae hwn yn ddarn hanfodol o'r jig-so fel rhan o'n strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' i gyflawni polisïau, cyllid a deddfwriaeth o'r radd flaenaf sy'n helpu i atal a lleihau gordewdra. Mae ein cenhedlaeth nesaf yn haeddu 'normal' gwahanol lle mae bwydydd iachach ar gael yn haws, yn fwy fforddiadwy ac yn fwy deniadol a lle nad yw bwydydd sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen yn rhan greiddiol o'n deiet. Mae'r genhedlaeth bresennol a chenedlaethau'r dyfodol yn haeddu gwell. Diolch.
I'd like to thank the Deputy Minister for her statement today. I also want to thank you for an advance copy of the statement and the technical briefing that you offered to me and other Members. It's been really eye-opening, actually, the actual data behind this, and something I'm very passionate about is addressing obesity in Wales. Some of the stats from your statement were quite startling, Deputy Minister: 60 per cent of adults are overweight and a quarter of children are overweight or obese before the time they start school. Data that I've got myself is that potentially 70,000 people could have surgical intervention on the NHS for obesity. Type 2 diabetes is on the rise—a 40 per cent rise in type 2 diabetes—costing £82 million a year to treat. That's a huge cost to the taxpayer. And, as you've said, £300 million a year to tackle obesity. One of the most startling things is the unnecessary deaths that are caused by obesity. These mean that the time for doing nothing on this issue is over.
But, what we cannot forget in all of this is that this problem has happened under this Government's watch. You have been in power for 25 years here, and you could have acted sooner. The Welsh Government could have acted sooner on this problem. We've had report after report from the Senedd committees here, strategy after strategy, but things have got worse. The Welsh Government must take some responsibility for this issue getting to crisis point and acknowledge that the Government here should have done things sooner. Because we're now in a position where we must take those drastic steps to address the health of the nation, because if we do nothing, people will just needlessly die of obesity, and that's something I cannot stand by and see happen.
One element, Deputy Minister, of the consultation and the comms around this was around the meal deal restrictions, and this has caused confusion and upset in some quarters about what the Government is going to do. Deputy Minister, as a Conservative, I believe in personal responsibility, I also believe in people having a choice to choose what they want. So, what I'd like to hear from you today is: can you outline what steps you are going to take around meal deals? Will meal deals, as we know them, change, and if so, what are those changes going to be? And where will personal choice be in the new regulations, as they come forward? I agree with you on your statement that retailers need to do more to promote healthier options and making them more prominent on shop shelves, because currently, they’re encouraging people to choose unhealthy options. So, on that, can you just outline for me what discussions you’ve had with retailers about these proposals and what feedback you’ve had from them to the Welsh Government on how they’re going to implement this, going forward?
Deputy Minister, in your statement, you also said that the legislation does not apply to all high fat, sugar and salt products, but it targets the foods and drinks that contribute most to obesity, so can you provide more information on what sorts of foods will be exempt, and how this is also going to be regulated and how you’re going to communicate that to the public?
Another issue is on enforcement, because we know that our councils are well-stretched at the moment, so I’d be interested to know how you’re going to enforce these regulations. Is it something that the Food Standards Agency will be enforcing, or is it something that’s actually going to be done by local councils?
Also, on planning, we’ve seen far too many times that, where schools are built, or where we have schools, fast food retailers come right opposite them. That cannot be allowed to happen any more, so we need to see more planning restrictions about where those types of convenience elements can go, because we don’t need to see them outside our schools.
There’s also a question around the 50 employees or more. What I’d like to hear from you today is how you are going to address people underneath that, because what we do have are Spars and Londises and different sorts of consortiums around the country, and I want to know how you’re going to deal with those to make sure that companies don’t restructure to make sure that they can get around these rules.
Calorie labelling is also something you know that I’m very keen on, and also, I know that Sarah Murphy is online as well around the eating disorder side of this, and I’d like to know what conversations you’ve had with Beat around calorie labelling going forward, to make sure that we’re not actually having any unintended consequences of what we’re doing around it. And I’d also like to say about the energy drinks side of it as well that I do support you on that; I do not think we should be selling energy drinks to children in our country. They’re highly caffeinated and shouldn’t be given to our children.
It’s positive to see the steps that have been taken in England, which are actually having positive changes around moving people from those unhealthy options and actually encouraging people to make better food choices. But one issue that has been raised with me is whether these restrictions will affect our poorest people in society, people who cannot afford those better meal choices or healthier foods. And is this going to add an increased cost to the shopping baskets of many of those people across the country, as we’re in a cost-of-living crisis? We cannot pass all that cost on to other people.
So, Deputy Minister, to conclude, you are right that the next generation deserves a fitter nation and needs to be healthier, as doing nothing will only put more and more pressure on the NHS, and I cannot stand here as a Member of this Senedd and see our NHS put under more increased pressure due to a failure to act of on obesity. There does need to be a balance struck here between allowing personal choice, while directing people to live that healthier life, which we all want to see. And I look forward to seeing these regulations develop and how this is going to develop going forward into the future. Diolch, Llywydd.
Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad heddiw. Hoffwn ddiolch i chi hefyd am gopi o'r datganiad a'r briff technegol y gwnaethoch chi eu cynnig i mi ac Aelodau eraill ymlaen llaw. Mae'r data go iawn y tu ôl i hyn wir wedi bod yn agoriad llygad, ac mae mynd i'r afael â gordewdra yng Nghymru yn rhywbeth yr wyf yn teimlo'n angerddol iawn yn ei gylch. Roedd rhai o'r ystadegau yn eich datganiad yn eithaf brawychus, Dirprwy Weinidog: mae 60 y cant o oedolion dros bwysau ac mae chwarter plant dros bwysau neu'n ordew cyn iddyn nhw ddechrau yn yr ysgol. Y data sydd gennyf i fy hun yw y gallai 70,000 o bobl, o bosibl, gael ymyrraeth lawfeddygol ar y GIG ar gyfer gordewdra. Mae diabetes math 2 ar gynnydd—cynnydd o 40 y cant mewn diabetes math 2—sy'n costio £82 miliwn y flwyddyn i'w drin. Mae hynny'n gost enfawr i'r trethdalwr. Ac, fel y dywedsoch chi, £300 miliwn y flwyddyn i fynd i'r afael â gordewdra. Un o'r pethau mwyaf syfrdanol yw'r marwolaethau diangen sy'n cael eu hachosi gan ordewdra. Mae'r rhain yn golygu bod yr amser i wneud dim ynghylch y mater hwn wedi dod i ben.
Ond, yr hyn na allwn ni ei anghofio yn hyn i gyd yw bod y broblem hon wedi digwydd o dan oruchwyliaeth y Llywodraeth hon. Rydych chi wedi bod mewn grym ers 25 mlynedd yma, ac fe allech chi fod wedi gweithredu'n gynt. Gallai Llywodraeth Cymru fod wedi gweithredu'n gynt ar y broblem hon. Rydym wedi cael adroddiad ar ôl adroddiad gan bwyllgorau'r Senedd yma, strategaeth ar ôl strategaeth, ond mae pethau wedi gwaethygu. Rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am y ffaith bod y mater hwn wedi cyrraedd pwynt argyfwng a chydnabod y dylai'r Llywodraeth yma fod wedi gwneud pethau'n gynt. Oherwydd rydym nawr mewn sefyllfa lle mae'n rhaid i ni gymryd y camau llym hynny i fynd i'r afael ag iechyd y genedl, oherwydd os na wnawn ni ddim, bydd pobl yn marw o ordewdra yn ddiangen, ac mae hynny'n rhywbeth na allaf sefyll o'r neilltu a'i weld yn digwydd.
Un elfen, Dirprwy Weinidog, o'r ymgynghoriad a'r cyfathrebu ynghylch hyn oedd y cyfyngiadau ar fargeinion prydau bwyd, ac mae hyn wedi achosi dryswch a gofid mewn rhai mannau ynghylch yr hyn y mae'r Llywodraeth yn mynd i'w wneud. Dirprwy Weinidog, fel Ceidwadwr, rwy'n credu mewn cyfrifoldeb personol, rwyf hefyd yn credu bod gan bobl ddewis i ddewis yr hyn y maen nhw ei eisiau. Felly, yr hyn yr hoffwn i ei glywed gennych chi heddiw yw: a allwch chi amlinellu pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd o amgylch bargeinion prydau bwyd? A fydd bargeinion prydau bwyd, fel yr ydym yn eu hadnabod, yn newid, ac os felly, beth fydd y newidiadau hynny? A lle bydd dewis personol yn y rheoliadau newydd, wrth iddyn nhw gael eu cyflwyno? Rwy'n cytuno â chi ar eich datganiad bod angen i fanwerthwyr wneud mwy i hyrwyddo opsiynau iachach a sicrhau eu bod yn fwy amlwg ar silffoedd siopau, oherwydd ar hyn o bryd, maen nhw'n annog pobl i ddewis opsiynau afiach. Felly, ar hynny, a allwch chi amlinellu i mi pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda manwerthwyr am y cynigion hyn a pha adborth rydych chi wedi'i gael ganddyn nhw i Lywodraeth Cymru ar sut maen nhw'n mynd i weithredu hyn, wrth symud ymlaen?
Dirprwy Weinidog, yn eich datganiad, dywedoch chi hefyd nad yw'r ddeddfwriaeth yn berthnasol i bob cynnyrch sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen, ond yn hytrach ei bod yn targedu'r bwydydd a'r diodydd sy'n cyfrannu fwyaf at ordewdra, felly a allwch chi roi mwy o wybodaeth am y mathau o fwydydd fydd wedi'u heithrio, a sut y bydd hyn hefyd yn cael ei reoleiddio a sut rydych chi'n mynd i gyfleu hynny i'r cyhoedd?
Mater arall yw gorfodaeth, oherwydd rydym yn gwybod bod ein cynghorau o dan bwysau mawr ar hyn o bryd, felly byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod sut rydych chi'n mynd i orfodi'r rheoliadau hyn. A yw'n rhywbeth y bydd yr Asiantaeth Safonau Bwyd yn ei orfodi, neu a yw'n rhywbeth a fydd yn cael ei wneud gan gynghorau lleol mewn gwirionedd?
Hefyd, o ran cynllunio, rydym wedi gweld llawer gormod o weithiau, lle mae ysgolion yn cael eu hadeiladu, neu lle mae gennym ysgolion, bod manwerthwyr bwyd cyflym yn cael eu lleoli gyferbyn â nhw. Ni ellir caniatáu i hynny ddigwydd mwyach, felly mae angen i ni weld mwy o gyfyngiadau cynllunio ynghylch ble y gall y mathau hynny o elfennau cyfleustra fynd, oherwydd nid oes angen i ni eu gweld y tu allan i'n hysgolion.
Mae yna gwestiwn hefyd am y 50 aelod o staff neu fwy. Yr hyn yr hoffwn ei glywed gennych chi heddiw yw sut rydych chi'n mynd i fynd i'r afael â nifer llai o bobl na hynny, oherwydd yr hyn sydd gennym yw siopau Spar and Londis a gwahanol fathau o gonsortiwm ledled y wlad, ac rwyf am wybod sut rydych chi'n mynd i ddelio â'r rheini i sicrhau nad yw cwmnïau'n ailstrwythuro fel eu bod yn gallu mynd o amgylch y rheolau hyn.
Mae labelu calorïau hefyd yn rhywbeth rydych chi'n gwybod fy mod i'n frwd iawn amdano, a hefyd, rwy'n gwybod bod Sarah Murphy yn gefnogol o'r ochr anhwylderau bwyta o hyn, a hoffwn wybod pa sgyrsiau rydych chi wedi'u cael gyda Beat ynghylch labelu calorïau wrth symud ymlaen, i sicrhau nad yw'r hyn rydym yn ei wneud o'i gwmpas yn cael unrhyw ganlyniadau anfwriadol. A hoffwn hefyd ddweud am yr ochr diodydd egni fy mod yn eich cefnogi ar hynny; nid wyf yn credu y dylem fod yn gwerthu diodydd egni i blant yn ein gwlad. Maen nhw'n llawn caffein ac ni ddylid eu rhoi i'n plant.
Mae'n gadarnhaol gweld y camau sydd wedi'u cymryd yn Lloegr, sy'n cael newidiadau cadarnhaol o ran symud pobl o'r opsiynau afiach hynny ac annog pobl i wneud dewisiadau bwyd gwell. Ond un mater sydd wedi cael ei godi gyda mi yw a fydd y cyfyngiadau hyn yn effeithio ar y bobl dlotaf yn ein cymdeithas, pobl na allan nhw fforddio'r dewisiadau bwyd gwell hynny neu fwydydd iachach. Ac a fydd hyn yn ychwanegu mwy o gost at fasgedi siopa llawer o'r bobl hynny ledled y wlad, gan ein bod ni mewn argyfwng costau byw? Ni allwn drosglwyddo'r holl gostau hynny i bobl eraill.
Felly, Dirprwy Weinidog, i gloi, rydych chi'n iawn bod y genhedlaeth nesaf yn haeddu cenedl fwy heini a bod angen iddi fod yn iachach, gan na fydd gwneud dim ond yn rhoi mwy a mwy o bwysau ar y GIG, ac ni allaf sefyll yma fel Aelod o'r Senedd hon a gweld ein GIG yn cael ei roi o dan fwy o bwysau oherwydd methiant i weithredu ar ordewdra. Mae angen taro cydbwysedd rhwng caniatáu dewis personol a chyfeirio pobl i fyw'r bywyd iachach hwnnw, yr ydym i gyd am ei weld. Ac edrychaf ymlaen at weld y rheoliadau hyn yn datblygu ac at weld sut y bydd hyn yn datblygu wrth symud ymlaen i'r dyfodol. Diolch, Llywydd.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Can I thank James Evans for his comments, and thank him for his constructive engagement on this work? I know that, like me, James feels very strongly about the need to tackle the burgeoning obesity crisis, and I think it is really important that we work cross-party on issues like this, which are really challenging, so I very much welcome the constructive approach that he has taken.
And as he has highlighted, the figures are really stark and eye-opening, and these are preventable illnesses and preventable deaths, which, I think, means that we have a moral duty, really, to take action in this space to prevent this crisis becoming even worse. And we know that, if we carry on as we are, we’re likely to see 40 per cent of people in Wales classed as obese, huge numbers of people living with type 2 diabetes and even higher costs for our NHS.
You made some comments about whether we could have acted sooner; obviously, public health has always been a priority for this Government, but I think you’ll find that the commitments to an obesity strategy is something that arose out of the Public Health (Wales) Act 2017, which was only passed a few years ago. And we immediately developed a 10-year delivery plan and we are now in the second two-year plan of that. So, this is absolutely a commitment and a commitment right across Government.
A gaf i ddiolch i James Evans am ei sylwadau, a diolch iddo am ei ymgysylltiad adeiladol â'r gwaith hwn? Rwy'n gwybod, fel fi, bod James yn teimlo'n gryf iawn am yr angen i fynd i'r afael â'r argyfwng cynyddol o ran gordewdra, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n gweithio'n drawsbleidiol ar faterion fel hyn, sy'n heriol iawn, felly rwy'n croesawu'n fawr yr ymagwedd adeiladol y mae wedi'i chymryd.
Ac fel y soniodd, mae'r ffigurau'n glir iawn ac yn agoriad llygad, ac mae'r rhain yn afiechydon y gellir eu hatal ac yn farwolaethau y gellir eu hatal, sydd, rwy'n credu, yn golygu bod gennym ddyletswydd foesol, mewn gwirionedd, i weithredu yn y maes hwn i atal yr argyfwng hwn rhag mynd yn waeth byth. Ac rydym yn gwybod, os byddwn ni'n parhau fel yr ydym ni, ei bod hi'n debygol y byddwn ni'n gweld 40 y cant o bobl yng Nghymru yn cael eu hystyried yn ordew, niferoedd enfawr o bobl yn byw gyda diabetes math 2 a chostau hyd yn oed uwch i'n GIG.
Fe wnaethoch chi rai sylwadau ynghylch a allem fod wedi gweithredu ynghynt; yn amlwg, mae iechyd y cyhoedd wedi bod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon erioed, ond rwy'n credu y byddwch chi'n gweld bod yr ymrwymiadau i strategaeth gordewdra yn rhywbeth a ddeilliodd o Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, a gafodd ei phasio dim ond ychydig flynyddoedd yn ôl. Ac fe wnaethom ddatblygu cynllun cyflawni 10 mlynedd ar unwaith ac rydym bellach yn yr ail gynllun dwy flynedd o hynny. Felly, mae hwn yn sicr yn ymrwymiad ac yn ymrwymiad ar draws y Llywodraeth.
You asked about meal deals, and I just want to be really clear with the Chamber that we are not banning meal deals. People will still be able to go and buy meal deals. What we want to do is make sure they are healthier and more nutritionally balanced. Public Health Wales—and I do want to thank Public Health Wales for the work that they've done for us in this space—have profiled 2 million meal deals in Wales and the results of that profiling are incredibly stark. So, we know that the majority of lunchtime meal deals exceed the average energy requirements, and the best-case scenario is that they exceed it by 281 calories for lunch. In the highest cases, these are—oh, sorry, I'm looking at dinnertime meal deals now—a 1,000 calories over what somebody should have for their evening meal. And it's exactly the same pattern with the lunchtime meal deals. Three quarters of them exceed the recommended level of calories for lunch. The least healthy options would provide two thirds of daily calorie intake, over 122 per cent of daily fat intake, 149 per cent of sugar and 112 per cent of salt—just at lunchtime. So, I think you can see from those figures that we have to take action.
So, what we want to do is shift the focus with meal deals towards more healthy options. And James, you mentioned personal responsibility—all the evidence suggests that we are well past the stage now where we are going to tackle this crisis by just focusing on influencing individual behaviour. We need a multi-component plan, which is what we've got, and that includes making the food environment more healthy. Because, at the moment, people don't really have a choice, because they are beset on all sides by unhealthy food, which is being promoted and which we're incentivised to buy. So, we want to give people more choice, but of more healthy options.
We have worked closely with retailers, and I can assure you that that work will continue. In terms of how we will deal with what products are in scope, we will be publishing technical guidance and we're working with Public Health Wales around that. We're very keen to align closely with the work that they've done in England around their restrictions on high fat, sugar and salt products, but we're also looking at our own nutritional analysis as well, and completely agree that communications will be very important and will be a key part of our work.
As you've highlighted, the planning process has a role to play in this, and that was one of the areas that we consulted on as part of the food environment consultation. What we've decided is, at the moment, we think that we can deal with some of those planning issues through the existing system teams that we've got in place in each health board, and there are some good examples of good work going on in health boards to look at some of those planning issues and to try and prevent the kinds of situations that you've described. But we will be having then a public health and planning conference in October to decide on a Wales-wide approach.
Calorie labelling has been something that we also considered, and we are taking some time to look further at that. We want to look in particular at the benefits of introducing calorie labelling in the out-of-home sector, following the introduction of similar regulations in England last year. But we also recognise the concerns raised about the impact of calorie labelling on people with eating disorders. So, we're very keen to review the initial findings of the research commissioned by the National Institute for Health and Care Research on calorie labelling and its impact on people with lived experience of eating disorders, and that's due to be completed next year. Just to assure you that I have met with Beat, officials have engaged with Beat, and that listening to people with lived experience of eating disorders will continue to be very key to what we're doing, and I will keep the Senedd updated on that.
Just finally on the issue of people who are the poorest, at the moment the evidence suggests that our lowest income families aren't necessarily using price promotions anyway, because price promotions tend to be on branded products and our poorest families would be more likely to buy supermarket own brand or value brands. But what we also know is that these price promotions are encouraging us to buy things that we don't need. It's increasing our expenditure by a fifth, and those are items that are largely impulse buys that we don't need. So, there is a very strong argument that this will stop unnecessary expenditure, and, crucially, what we want to do is—. We're happy to see offers in the shops and price reductions on the healthy food. That's what we want to do, to make that more affordable for families who at the moment are filling up on calorie-dense, nutrient-poor ultra-processed foods. Thank you.
Fe wnaethoch chi ofyn am fargeinion prydau bwyd, ac rwyf eisiau bod yn glir iawn gyda'r Siambr nad ydym yn gwahardd bargeinion prydau bwyd. Bydd pobl yn dal i allu mynd i brynu bargeinion prydau bwyd. Yr hyn yr ydym am ei wneud yw sicrhau eu bod yn iachach ac yn fwy cytbwys o ran maeth. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru—ac rwyf am ddiolch i Iechyd Cyhoeddus Cymru am y gwaith maen nhw wedi'i wneud i ni yn y maes hwn—wedi llunio proffil o 2 filiwn o fargeinion prydau bwyd yng Nghymru ac mae canlyniadau'r gwaith proffilio hwnnw'n anhygoel o drawiadol. Felly, rydym yn gwybod bod y rhan fwyaf o fargeinion prydau amser cinio yn cynnwys mwy na'r gofynion ynni cyfartalog, a'r senario gorau yw eu bod yn cynnwys 281 yn fwy o galorïau i ginio. Yn yr achosion uchaf, mae'r rhain—o, sori, rwy'n edrych ar fargeinion prydau amser swper nawr—yn cynnwys 1,000 yn fwy o galorïau na'r hyn y dylai rhywun ei gael ar gyfer pryd gyda'r nos. Ac mae'n union yr un patrwm gyda'r bargeinion prydau bwyd amser cinio. Mae tri chwarter ohonyn nhw'n cynnwys mwy na'r lefel calorïau a argymhellir ar gyfer cinio. Byddai'r opsiynau lleiaf iach yn darparu dwy ran o dair o'r calorïau dyddiol, dros 122 y cant o fraster dyddiol, 149 y cant o siwgr a 112 y cant o halen—dim ond amser cinio. Felly, rwy'n credu y gallwch chi weld o'r ffigurau hynny bod yn rhaid i ni weithredu.
Felly, yr hyn yr ydym am ei wneud yw symud y ffocws o ran bargeinion prydau bwyd tuag at opsiynau mwy iach. A James, fe wnaethoch chi sôn am gyfrifoldeb personol—mae'r holl dystiolaeth yn awgrymu ein bod ni ymhell y tu hwnt i'r cam nawr lle rydym yn mynd i fynd i'r afael â'r argyfwng hwn drwy ddylanwadu ar ymddygiad unigol yn unig. Mae angen cynllun aml-gydran arnom, sef yr hyn sydd gennym, ac mae hynny'n cynnwys gwneud yr amgylchedd bwyd yn fwy iach. Oherwydd, ar hyn o bryd, nid oes gan bobl ddewis mewn gwirionedd, oherwydd maen nhw'n cael eu hamgylchynu gan fwyd afiach, sy'n cael ei hyrwyddo ac rydym yn cael ein cymell i'w brynu. Felly, rydym am roi mwy o ddewis i bobl, ond dewis o opsiynau mwy iach.
Rydym wedi gweithio'n agos gyda manwerthwyr, a gallaf eich sicrhau y bydd y gwaith hwnnw'n parhau. O ran sut y byddwn ni'n delio â pha gynhyrchion sydd o fewn y cwmpas, byddwn ni'n cyhoeddi canllawiau technegol ac rydym yn gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru ar hynny. Rydym yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn gyson iawn â'r gwaith y maen nhw wedi'i wneud yn Lloegr ynghylch eu cyfyngiadau ar gynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen, ond rydym hefyd yn edrych ar ein dadansoddiad maethol ein hunain, ac rydym yn cytuno'n llwyr y bydd cyfathrebu yn bwysig iawn ac y bydd yn rhan allweddol o'n gwaith.
Fel yr ydych wedi'i ddweud, mae gan y broses gynllunio rôl i'w chwarae yn hyn, a dyna un o'r meysydd y gwnaethom ymgynghori arno fel rhan o'r ymgynghoriad ar yr amgylchedd bwyd. Yr hyn rydym wedi penderfynu, ar hyn o bryd, yw rydym yn credu y gallwn ni ddelio â rhai o'r materion cynllunio hynny drwy'r timau system presennol sydd ar waith ym mhob bwrdd iechyd, ac mae rhai enghreifftiau da o waith da yn cael ei wneud mewn byrddau iechyd i edrych ar rai o'r materion cynllunio hynny a cheisio atal y mathau o sefyllfaoedd rydych chi wedi'u disgrifio. Ond yna byddwn ni'n cynnal cynhadledd cynllunio ac iechyd y cyhoedd ym mis Hydref i benderfynu ar ddull gweithredu Cymru gyfan.
Mae labelu calorïau wedi bod yn rhywbeth y gwnaethom ei ystyried hefyd, ac rydym yn cymryd peth amser i edrych ymhellach ar hynny. Rydym am edrych yn benodol ar fanteision cyflwyno labelu calorïau yn y sector y tu allan i'r cartref, ar ôl i reoliadau tebyg gael eu cyflwyno yn Lloegr y llynedd. Ond rydym hefyd yn cydnabod y pryderon a godwyd am effaith labelu calorïau ar bobl ag anhwylderau bwyta. Felly, rydym yn awyddus iawn i adolygu canfyddiadau cychwynnol yr ymchwil a gomisiynwyd gan y Sefydliad Cenedlaethol ar gyfer Ymchwil Iechyd a Gofal ar labelu calorïau a'i effaith ar bobl sydd â phrofiad bywyd o anhwylderau bwyta, ac mae disgwyl i'r ymchwil honno gael ei chwblhau y flwyddyn nesaf. Hoffwn eich sicrhau fy mod wedi cwrdd â Beat, mae swyddogion wedi ymgysylltu â Beat, a bydd gwrando ar bobl sydd â phrofiad bywyd o anhwylderau bwyta yn parhau i fod yn rhan allweddol iawn o'r hyn rydym yn ei wneud, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am hynny.
Yn olaf, o ran y bobl dlotaf, ar hyn o bryd mae'r dystiolaeth yn awgrymu nad yw teuluoedd incwm isaf o reidrwydd yn manteisio ar weithgarwch hyrwyddo prisiau beth bynnag, oherwydd maen nhw'n tueddu i fod ar gynhyrchion brand a byddai ein teuluoedd tlotaf yn fwy tebygol o brynu brand yr archfarchnad ei hun neu frand prisiau is. Ond yr hyn yr ydym hefyd yn ei wybod yw bod y gweithgarwch hyrwyddo prisiau hyn yn ein hannog i brynu pethau nad oes eu hangen arnom. Mae'n cynyddu ein gwariant o bumed, ac mae'r rheini'n eitemau nad oes eu hangen arnom sy'n cael eu prynu ar fympwy fel arfer. Felly, mae dadl gref iawn y bydd hyn yn atal gwariant diangen, ac, yn hollbwysig, yr hyn yr ydym am ei wneud yw—. Rydym yn hapus i weld cynigion yn y siopau a gostyngiadau mewn prisiau ar y bwyd iach. Dyna'r hyn yr ydym am ei wneud, i wneud hynny'n fwy fforddiadwy i deuluoedd sydd ar hyn o bryd yn bwyta bwydydd wedi'u prosesu sy'n llawn calorïau ac sy'n isel mewn maetholion. Diolch.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad. Cyn mynd ymlaen i graffu'r datganiad a chodi rhai cwestiynau sydd yn codi ohono, dwi am fynegi siom am y ddisgẃrs gyhoeddus sydd wedi arwain i fyny at y datganiad yma heddiw. Yn yr un modd â rydym ni wedi gweld camarwain ac, yn wir, celwyddau ynghylch addysg rhyw, ac, fel gwnaethom drafod ynghynt, ynghylch brechiadau, mae'r un patrwm i'w weld yma, yn bennaf o du'r wasg adain-dde Brydeinig. Mae'n rhaid i'r camwybodaeth yma ddirwyn i ben. Mae'n niweidio ein democratiaeth ac yn achosi pryderon cyhoeddus dianghenraid.
Rŵan, wrth edrych ar y datganiad o'n blaen heddiw, hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am gael golwg o'r datganiad rhagblaen. Mae'r uchelgais i fynd i'r afael â gordewdra a thaclo'r arferion sydd yn arwain at afiechydon sy'n gysylltiedig â deiet a diffyg maeth i'w groesawu, ond, tra bod y camau yma i'w croesawu, does yna ddim sôn am ba gamau neu gymorth sydd am cael eu cymryd i gynorthwyo teuluoedd ac unigolion o gefndir incwm isel er mwyn eu galluogi i wneud y dewisiadau iachach yma, fel y soniodd y Dirprwy Weinidog ynghynt o'r angen yn eu cylch. Gyda'r argyfwng costau byw presennol a'r camwybodaeth am y ddeddfwriaeth yma a soniais i amdano ynghynt, a wnaiff y Llywodraeth felly ymrwymo i ganfod strategaeth i hyrwyddo'r wybodaeth gywir ynghylch ei strategaeth bwyd a chynorthwyo pobl, yn benodol y rhai o'r cefndiroedd sosio-economaidd tlotaf, er mwyn gallu prynu bwyd iachach a gwneud dewisiadau iachach? Oherwydd y gwir ydy, tra fod yna ddadl gryf ynghylch fod bwyd yn rhad yma yn y Deyrnas Gyfunol, y gwir ydy fod bwyd anghynaladwy a bwydydd efo lefel uchel o halen ac ychwanegion eraill yn rhad, tra fo bwyd iach a chynaliadwy yn ddrud, yn enwedig i'r tlotaf yn ein plith. Byddai angen i'r 20 y cant tlotaf wario hanner ei hincwm gwario er mwyn prynu bwyd maethlon iach, heb sôn am y gost o ynni er mwyn paratoi'r bwydydd iach yn hytrach na, ddywedwn ni, microdon sydyn ar gyfer prydiau parod rhatach.
Roedd o'n ddifyr darllen yn ddiweddar fod plant a gafodd eu geni a'u magu o gefndir tlotaf ein cymdeithas yn ystod blynyddoedd llymder David Cameron a George Osborne dros 1 cm yn llai yn eu taldra na rhai a anwyd o gefndir mwy breintiedig. Mae tlodi felly yn cael effaith uniongyrchol a gweladwy ar iechyd ein plant. Dwi'n falch bod Plaid Cymru a'r Llywodraeth wedi dechrau rhaglen o gyflwyno prydiau ysgol am ddim i bob un plentyn cynradd Cymru, ond mae hyn yn dangos ei fod yn anodd i bobl llai breintiedig i wneud y dewisiadau mwyaf iach. Felly, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i sicrhau bod bwyd iach yn gystadleuol o ran pris ac yn opsiwn cyntaf i bobl o bob cefndir i'w brynu?
Yn olaf, dwi am holi ynghylch calorïau. Mae'r Llywodraeth wedi sôn yn flaenorol am roi calorïau ar fwydlenni, ac mae'r datganiad y prynhawn yma, fel rydym ni wedi'i glywed, yn sôn am gymryd camau tuag at labeli efo calorïau. Ond, hyd y gwelaf i, does yna ddim tystiolaeth bod labeli calorïau yn arwain at fwyta iachach, ac, yn wir, fel y soniodd James ynghynt, mae yna dystiolaeth yn dangos ei fod o bosib yn niweidiol i bobl ag anhwylderau bwyta. Mae rhoi manylion am faeth bwyd yn gam i'r cyfeiriad cywir, ond nid am galorïau. Yn wir, yn dilyn rhoi labeli calorïau gorfodol yn Lloegr, mae'r NIHCR wedi cyhoeddi grant er mwyn ariannu ymchwil i fewn i effaith hyn ar bobl efo anhwylderau bwyta. Dwi'n falch o glywed y Dirprwy Weinidog yn sôn rŵan y bydd y Llywodraeth yn ystyried canlyniadau adolygiad yr NIHCR; mae hynny'n mynd i fod yn bwysig. Ond oes yna ymchwiliadau eraill ar draws y byd yn edrych i mewn i hyn, ac a wnaiff y Llywodraeth ystyried unrhyw waith ymchwil arall er mwyn bwydo i mewn i'r adroddiad? Diolch yn fawr iawn.
Thank you to the Deputy Minister for the statement. Before moving on to scrutinise the statement and asking some questions that arise from it, I want to express disappointment about the public discourse that led up to this statement today. In the same way as we've seen misinformation and, indeed, lies on sex education, and, as we discussed earlier, on vaccinations, the same pattern is emerging here, mainly from the British right-wing press. This misinformation must stop. It's damaging to our democracy and causes public concern without need.
Now, in looking at the statement before us today, I'd like to thank the Deputy Minister for advance sight of it. The ambition to tackle obesity and the habits that lead to illnesses that are related to poor diet are to be welcomed, but, whilst these are to be welcomed, there is no talk about what support will be provided to assist families and individuals from low-income backgrounds to enable them to make these healthier choices, as the Deputy Minister mentioned earlier about the need for this. With the current cost-of-living crisis and the misinformation about this legislation that I mentioned earlier, will the Government commit to develop a strategy to promote accurate information on its food strategy and to support people, specifically those from the poorest socioeconomic backgrounds, so that they can buy healthier foods and make healthier choices? Because the truth is that, whilst there is a strong argument that food is cheap here in the UK, the truth is that unsustainable food and food with high levels of salt and other additives is cheap, whilst healthy and sustainable food is expensive, particularly for the poorest among us. The poorest 20 per cent would need to spend half their disposable income in order to buy nutritious, healthy food, never mind the cost of energy to prepare these foods rather than just using a microwave for a ready meal, say, which would be cheaper.
It was interesting to read recently that children from the poorest backgrounds born and brought up during the David Cameron and George Osborne years of austerity are 1 cm shorter than those born to more advantaged families. Poverty, therefore, has a direct and visible impact on the health of our children. I'm proud that Plaid Cymru and the Government have started a programme of introducing free school meals to every child in the primary sector in Wales, but this demonstrates that it's difficult for less advantaged people to make healthier choices. So, what plans does the Government have to ensure that healthy foods are competitive in terms of price and are the first option for people of all backgrounds to buy?
Finally, I want to ask about calories. The Government has previously talked about calorie labelling on menus, and the statement today talks about steps towards calorie labelling. But, as far as I can see, there is no evidence that calorie labelling leads to healthier eating, and, indeed, as James mentioned earlier, there is evidence demonstrating that it could be damaging for people with eating disorders. Providing detail about nutrition is a step in the right direction, but not calories. Indeed, following enforced calorie labelling in England, the NIHCR has published a grant in order to fund research into the impact of this on people with eating disorders. I'm pleased to hear the Deputy Minister now saying that the Government will consider the outcomes of the NIHCR study; that will be important. But is there other research across the world looking at this, and will the Government consider any other research to feed into the report? Thank you very much.
Thank you very much, Mabon ap Gwynfor, for your comments, and for your general welcome for the action that we're taking. And I'm also very grateful for the engagement that we had from Rhun ap Iorwerth ahead of this statement. I agree with you that the public discourse around meal deals has been very problematic, and it seems to be part of a trend, doesn't it, of misinformation that we are seeing so much these days, and which is promoted, then, by social media. And it is absolutely essential that we make sure that people have the accurate information, and that's what we're trying to do today, and will be trying to do with our communications.
You've rightly highlighted the challenges that people face in the poorer communities in terms of buying healthy food, and that is very much what we're trying to address through these initiatives. At the moment, it is the really unhealthy food that is available on promotion, so we want to shift the balance of the food environment in Wales towards making healthy foods more available, cheaper, and to make the healthy choice the easy choice for everyone. I saw the article that you referred to in The Guardian about people's height, and it does feel like we're going backwards, doesn't it, in many ways. And that's why the work that we're doing together on free school meals is really important, and I'm sure you're aware that we're also looking at the nutritional standards of those free school meals, because it's essential that children have a really good nutritional offer when they're having their free school meal.
As I said on calorie labelling, it is something that we want to look at further. There is some evidence that it can make a difference to population health, but we are also very concerned about the impact on people living with eating disorders. We've got the advantage, really, of being able to draw on what they've done in England, and learn from the work that they've done. We will be looking carefully at the outcome of the NIHCR research to inform our decision, and there's also research ongoing in Scotland, and we're very keen to look at any research that helps us in this area, and also very keen to continue to have that dialogue with people with lived experience of eating disorders.
Diolch yn fawr iawn, Mabon ap Gwynfor, am eich sylwadau, ac am y croeso y mae'r camau rydym yn eu cymryd wedi'i gael gennych yn gyffredinol. Ac rwy'n ddiolchgar iawn hefyd am yr ymgysylltiad a gawsom gan Rhun ap Iorwerth cyn y datganiad hwn. Rwy'n cytuno â chi bod y drafodaeth gyhoeddus ynghylch bargeinion prydau bwyd wedi bod yn broblemus iawn, ac mae'n ymddangos ei fod yn rhan o dueddiad, onid ydyw, o wybodaeth anghywir yr ydym yn ei gweld cymaint y dyddiau yma, sydd wedyn yn cael ei hyrwyddo gan y cyfryngau cymdeithasol. Ac mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n sicrhau bod pobl yn cael y wybodaeth gywir, a dyna beth rydym yn ceisio'i wneud heddiw, ac y byddwn ni'n ceisio ei wneud wrth gyfathrebu.
Rydych chi wedi tynnu sylw, a hynny'n briodol, at yr heriau sy'n wynebu pobl yn y cymunedau tlotach o ran prynu bwyd iach, a dyna rydym yn ceisio mynd i'r afael ag ef, i raddau helaeth, trwy'r mentrau hyn. Ar hyn o bryd, y bwyd afiach iawn sy'n cael ei hyrwyddo, felly rydym am newid cydbwysedd yr amgylchedd bwyd yng Nghymru tuag at sicrhau bod bwydydd iach ar gael yn haws, yn rhatach, ac i sicrhau bod y dewis iach yn ddewis hawdd i bawb. Fe welais i'r erthygl y gwnaethoch chi gyfeirio ati yn The Guardian am daldra pobl, ac mae yn teimlo fel ein bod ni'n mynd am yn ôl, on'd ydyw, mewn sawl ffordd. A dyna pam mae'r gwaith rydym yn ei wneud gyda'n gilydd ar brydau ysgol am ddim yn bwysig iawn, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol ein bod ni hefyd yn edrych ar safonau maethol y prydau ysgol am ddim hynny, oherwydd mae'n hanfodol bod plant yn cael cynnig maethol da iawn pan fyddan nhw'n cael eu pryd ysgol am ddim.
Fel y dywedais i ar labelu calorïau, mae'n rhywbeth yr ydym eisiau edrych arno ymhellach. Mae rhywfaint o dystiolaeth y gall wneud gwahaniaeth i iechyd y boblogaeth, ond rydym hefyd yn bryderus iawn am yr effaith ar bobl sy'n byw gydag anhwylderau bwyta. Mae gennym y fantais, mewn gwirionedd, o allu defnyddio'r hyn maen nhw wedi'i wneud yn Lloegr, a dysgu o'r gwaith maen nhw wedi'i wneud. Byddwn ni'n edrych yn ofalus ar ganlyniad ymchwil NIHCR i lywio ein penderfyniad, ac mae ymchwil yn mynd rhagddo yn yr Alban hefyd, ac rydym yn awyddus iawn i edrych ar unrhyw ymchwil sy'n ein helpu ni yn y maes hwn, a hefyd yn awyddus iawn i barhau i gael y ddeialog honno gyda phobl sydd â phrofiad bywyd o anhwylderau bwyta.
Thank you for this update, Deputy Minister, and also to James Evans for referring to Beat and those with eating disorders, and Mabon ap Gwynfor. I want to reiterate that, whilst I share the Welsh Government's ambition relating to food labelling to promote a healthier Wales, I am also concerned that the proposed legislation included plans to mandate the labelling of calories on menus. I am the chair of the cross-party group on eating disorders, for which Beat, the eating disorders charity, is the secretariat, and they have stated explicitly that calories on menus are dangerous for people with eating disorders. Beat recognises that nutritional information on menus may be beneficial for those with certain health conditions, and fully support increased public education on nutrition. However, they do not believe that adding mandatory calorie labelling to menus fits in with this aim. Rather, it takes a reductionist approach to nutrition, and risks causing harm to those living with eating disorders. They also found that 98 per cent of people who took their survey on this felt that calorie labelling on menus would have a negative or very negative effect on people with eating disorders.
As you mentioned, the Scottish Government are taking into consideration the concerns of people with eating disorders, and therefore have paused plans to introduce this part of the legislation in Scotland. So, Minister, can you clarify for me what you said to James Evans and Mabon ap Gwynfor? Will the introduction of calorie labelling on menus be paused until the research is published on the impact of such measures on those with eating disorders? Diolch.
Diolch am y diweddariad hwn, Dirprwy Weinidog, a hefyd i James Evans am gyfeirio at Beat a'r rhai sydd ag anhwylderau bwyta, a Mabon ap Gwynfor. Rwyf am bwysleisio, er fy mod i'n rhannu uchelgais Llywodraeth Cymru mewn perthynas â labelu bwyd i hyrwyddo Cymru iachach, fy mod hefyd yn pryderu bod y ddeddfwriaeth arfaethedig yn cynnwys cynlluniau i fandadu labelu calorïau ar fwydlenni. Fi yw cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anhwylderau bwyta, y mae Beat, yr elusen anhwylderau bwyta, yn ysgrifenyddiaeth ar ei gyfer, ac maen nhw wedi datgan yn glir bod calorïau ar fwydlenni yn beryglus i bobl ag anhwylderau bwyta. Mae Beat yn cydnabod y gallai gwybodaeth am faetholion fod o fudd i'r rhai sydd â chyflyrau iechyd penodol, ac maen nhw'n llwyr gefnogi mwy o addysg gyhoeddus ar faeth. Fodd bynnag, nid ydynt yn credu bod gofyniad i ychwanegu labelu calorïau i fwydlenni yn cyd-fynd â'r nod hwn. Yn hytrach, mae'n ddull lleihaol o ymdrin â maeth, ac mae risg y bydd yn achosi niwed i'r rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta. Canfuon nhw hefyd fod 98 y cant o'r bobl a gymerodd eu harolwg ar hyn yn teimlo y byddai labelu calorïau ar fwydlenni yn cael effaith negyddol neu negyddol iawn ar bobl ag anhwylderau bwyta.
Fel y sonioch chi, mae Llywodraeth yr Alban yn ystyried pryderon pobl ag anhwylderau bwyta, ac felly maen nhw wedi oedi cynlluniau i gyflwyno'r rhan hon o'r ddeddfwriaeth yn yr Alban. Felly, Gweinidog, a allwch chi egluro i mi beth ddywedoch chi wrth James Evans a Mabon ap Gwynfor? A fydd cyflwyno labelu calorïau ar fwydlenni yn cael ei oedi nes bod yr ymchwil ar effaith mesurau o'r fath ar y rhai ag anhwylderau bwyta yn cael ei chyhoeddi? Diolch.
Thank you very much, Sarah, and I know that support for people living with eating disorders is something that you feel really passionate about, and I'm grateful to you for articulating the concerns that you've heard through the cross-party group. I think I've been really clear that we do want to look at the evidence. We want to wait and see the outcome of the research by the National Institute for Health and Care Research, and we also want to look at what they're doing in Scotland before we take a decision on this. That's why I haven't made an announcement today about calorie labelling, because we want to see that additional work done. I have met Beat, officials have worked closely with Beat, and we're very keen to continue that dialogue and to make sure that when we do make a decision on this that it will be something that will not disadvantage people living with eating disorders. You'll be aware that, as part of our consultation, we consulted on different options to try and mitigate the impact on people with eating disorders. So, this has been central, really, to our approach throughout. So, I can give you the assurance that what we do will be evidence based and that we'll continue that dialogue with those living with eating disorders.
Diolch yn fawr iawn, Sarah, ac rwy'n gwybod bod cymorth i bobl sy'n byw gydag anhwylderau bwyta yn rhywbeth rydych chi'n teimlo'n angerddol iawn amdano, ac rwy'n ddiolchgar i chi am fynegi'r pryderon rydych chi wedi'u clywed trwy'r grŵp trawsbleidiol. Rwy'n credu fy mod i wedi bod yn glir iawn ein bod ni eisiau edrych ar y dystiolaeth. Rydym eisiau aros i weld canlyniad yr ymchwil gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd a Gofal, ac rydym hefyd eisiau edrych ar yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn yr Alban cyn i ni wneud penderfyniad ar hyn. Dyna pam nad wyf wedi gwneud cyhoeddiad heddiw am labelu calorïau, oherwydd rydym eisiau gweld y gwaith ychwanegol hwnnw'n cael ei wneud. Rwyf wedi cwrdd â Beat, mae swyddogion wedi gweithio'n agos gyda Beat, ac rydym yn awyddus iawn i barhau â'r ddeialog honno ac i wneud yn siŵr, pan fyddwn ni'n gwneud penderfyniad ar hyn, y bydd yn rhywbeth na fydd yn rhoi pobl sy'n byw gydag anhwylderau bwyta dan anfantais. Fe fyddwch chi'n ymwybodol, fel rhan o'n hymgynghoriad, ein bod ni wedi ymgynghori ar wahanol opsiynau i geisio lliniaru'r effaith ar bobl ag anhwylderau bwyta. Felly, mae hyn wedi bod yn ganolog, mewn gwirionedd, i'n hymagwedd drwyddi draw. Felly, gallaf roi'r sicrwydd i chi y bydd yr hyn a wnawn yn seiliedig ar dystiolaeth ac y byddwn yn parhau â'r ddeialog honno gyda'r rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta.
Actually I've been asked exactly the same point, because in your statement you say that you will explore further evidence on calorie labelling. Speaking here last December, I warned of the negative impact that the introduction of mandatory calorie labelling on menus could have on those living with eating disorders, quoting a survey conducted by Beat, the UK's eating disorder charity, that asked those in Wales, living with or affected by eating disorders, to give their thoughts on the proposal, where 98 per cent of respondents felt that this would have a negative impact on them. However, the Welsh Government's proposed legislation, as you've indicated, included plans to mandate the labelling of calories on menus. And Beat have advised me that while there's very limited evidence to suggest that calorie labelling improves health on a population level, there is good evidence to show that it causes significant harm to people with eating disorders. And we've heard reference to the Scottish Government having paused plans to introduce this legislation in Scotland, having taken into consideration the concerns of people with eating disorders. So, I will repeat the question, but be very specific: how will the Deputy Minister, therefore, respond to calls by Beat, the Royal College of Psychiatrists and the Royal College of Nursing for the Welsh Government to follow in the Scottish Government's footsteps and pause the introduction of calorie labelling on menus in its proposed subordinate legislation, at least until research is published on the impact of such measures on those living with eating disorders?
A dweud y gwir, gofynnwyd yr un pwynt yn union i mi, oherwydd yn eich datganiad rydych chi'n dweud y byddwch chi'n ystyried tystiolaeth bellach ar labelu calorïau. Wrth siarad yma fis Rhagfyr diwethaf, fe wnes i rybuddio am yr effaith negyddol y gallai cyflwyno labelu calorïau gorfodol ar fwydlenni ei chael ar y rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta, gan ddyfynnu arolwg a gynhaliwyd gan Beat, elusen anhwylderau bwyta'r DU, a ofynnodd i'r rhai yng Nghymru, sy'n byw gydag anhwylderau bwyta neu y mae anhwylderau bwyta yn effeithio arnynt, roi eu barn ar y cynnig, lle roedd 98 y cant o'r ymatebwyr yn teimlo y byddai hyn yn cael effaith negyddol arnynt. Fodd bynnag, roedd deddfwriaeth arfaethedig Llywodraeth Cymru, fel yr ydych chi wedi'i nodi, yn cynnwys cynlluniau i fandadu labelu calorïau ar fwydlenni. Ac mae Beat wedi dweud wrthyf, er mai ychydig iawn o dystiolaeth sy'n awgrymu bod labelu calorïau yn gwella iechyd ar lefel poblogaeth, fod tystiolaeth dda ei fod yn achosi niwed sylweddol i bobl ag anhwylderau bwyta. Ac rydym wedi clywed cyfeiriad at y ffaith bod Llywodraeth yr Alban wedi oedi cynlluniau i gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon yn yr Alban, ar ôl ystyried pryderon pobl ag anhwylderau bwyta. Felly, ailadroddaf y cwestiwn, ond rwy'n mynd i fod yn benodol iawn: sut y bydd y Dirprwy Weinidog, felly, yn ymateb i alwadau gan Beat, Coleg Brenhinol y Seiciatryddion a'r Coleg Nyrsio Brenhinol i Lywodraeth Cymru ddilyn yn ôl traed Llywodraeth yr Alban ac oedi cyflwyno labelu calorïau ar fwydlenni yn ei his-ddeddfwriaeth arfaethedig, o leiaf nes y bydd ymchwil ar effaith mesurau o'r fath ar y rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta yn cael ei chyhoeddi?
Thank you, Mark, for your comments, and I'm aware that this is an issue that you've raised previously in the Chamber. I don't think I can be any more clear, really, about what we're saying in relation to this. We haven't made an announcement as part of what we're announcing today that we are moving ahead on this, because we want to see the outcome of the research that's happening in England and in Scotland, and we want to give further consideration to this issue. The issue of whether calorie labelling should be mandatory at the point of choice for settings out of home was largely opposed by those who engaged with the consultation, with 52 per cent against, and I'm aware that Beat did their own survey, and that's why we want to think carefully about the next steps in regard to this. We also want to consider a broader and more strategic approach in the out-of-home sector, and my officials are considering the responses to the consultation and the current evidence in the field to consider the next steps.
Diolch, Mark, am eich sylwadau, ac rwy'n ymwybodol bod hwn yn fater rydych chi wedi'i godi o'r blaen yn y Siambr. Nid wyf yn credu y gallaf fod yn fwy clir, mewn gwirionedd, am yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud mewn perthynas â hyn. Nid ydym wedi gwneud cyhoeddiad fel rhan o'r hyn rydym yn ei gyhoeddi heddiw ein bod ni'n bwrw ymlaen â hyn, oherwydd rydym eisiau gweld canlyniad yr ymchwil sy'n digwydd yn Lloegr a'r Alban, ac rydym eisiau rhoi ystyriaeth bellach i'r mater hwn. Roedd y rhan fwyaf o'r rhai a gymerodd ran yn yr ymgynghoriad yn gwrthwynebu gwneud labelu calorïau yn orfodol ar y pwynt dewis ar gyfer lleoliadau y tu allan i'r cartref, gyda 52 y cant yn erbyn, ac rwy'n ymwybodol bod Beat wedi gwneud eu harolwg eu hunain, a dyna pam rydym eisiau meddwl yn ofalus am y camau nesaf o ran hyn. Rydym hefyd eisiau ystyried dull ehangach a mwy strategol yn y sector y tu allan i'r cartref, ac mae fy swyddogion yn ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad a'r dystiolaeth bresennol yn y maes er mwyn ystyried y camau nesaf.
Mae cyfradd uchel gordewdra, yn enwedig ymhlith plant, a’i effaith ar iechyd yn fater o bwys cenedlaethol ac yn achosi straen ar y gwasanaeth iechyd, fel rŷn ni wedi clywed, ond mae angen i'r Llywodraeth fynd i'r afael â gordewdra mewn ffordd holistig, gan ddefnyddio dull iechyd y cyhoedd. Rŷch chi wedi cyfeirio’n barod at Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, sy'n gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus i gynnal asesiadau o'r effaith ar iechyd o dan amgylchiadau penodol, ac rwy'n deall y bydd y rhain yn cael eu cynnwys mewn rheoliadau statudol, yn ôl cyfarwyddyd y Prif Weinidog. Dydyn ni ddim wedi'u cael nhw er bod sawl blwyddyn nawr ers cyhoeddi'r Ddeddf, ac rŷch chi wedi cyfeirio'r prynhawn yma at y ffaith bod hynny ddim yn mynd i ddigwydd eto fyth.
Byddai dyletswydd statudol i gynnal asesiad o'r effaith ar iechyd yn osgoi sefyllfa fel yr hyn sydd wedi codi'n ddiweddar yn fy rhanbarth i. Gwnes i godi pryderon gyda'r Llywodraeth nôl ym mis Mawrth ynghylch yr effaith andwyol ar iechyd y cyhoedd y byddai datblygiad McDonald's arfaethedig ym Mhontardawe, dafliad carreg o ysgol gyfun ac ysgol gynradd leol, yn ei gael. Yn ei hateb i'n llythyr, dywedodd y Gweinidog iechyd taw mater cynllunio i'r cyngor ydoedd. Dywedodd adran gynllunio'r cyngor nad oedd gofyn statudol iddyn nhw gynnal asesiad o'r effaith ar iechyd. Felly, rwy'n gobeithio eich bod chi'n cytuno bod hyn yn annerbyniol o ystyried nod polisi y Llywodraeth. Felly, pryd yn union y byddwch chi'n ystyried cyhoeddi rheoliadau i osod gofyniad statudol ar y rhai sy'n ymgeisio am ganiatâd cynllunio mewn achosion o'r fath i gyflwyno asesiad o'r effaith ar iechyd?
The high rates of obesity, especially among children, and its impact on health is a matter of national importance and causes stresses for the health service, as we've heard, but the Government needs to tackle obesity in a holistic manner, using a public health approach. You've already mentioned the Public Health (Wales) Act 2017, which places a duty on public bodies to hold assessments of the health impacts under specific circumstances, and I understand that these will be included in statutory regulations according to the First Minister. We haven't had them although many years have passed since the publication of the Act, and you've said today that that won't happen still.
A statutory duty to hold a health impact assessment would avoid a situation such as the one that's arisen recently in my region. I raised concern with the Government back in March about the detrimental impact on public health that a development of a proposed McDonald's in Pontardawe, a stone's throw from a primary and secondary school, would have. In her response, the health Minister said that it was a planning issue for the council. The council's planning department said that there was no statutory requirement for them to undertake a statutory health impact assessment. So, I hope you would agree with me that this is unacceptable given the Government's policy aim. So, when exactly will you consider publishing regulations to place a statutory requirement on those seeking planning permission in cases such as this to introduce a health impact assessment?
Thank you very much, Sioned, for your contribution, and can I just assure everybody that we are taking a holistic approach to this? Although today we're talking about legislation, our ‘Healthy Weight: Healthy Wales’ plan is a multicomponent plan that deals with early years, with education, with levels of physical activity, with the NHS. We've introduced an all-Wales weight management pathway, we've got the all-Wales diabetes prevention programme. This is like a jigsaw puzzle, and it needs all the parts to come together. We know that it has to be multicomponent to deliver the kind of change that we will need. So, I'd just like to assure you that that is happening. I could be stood here all day, if I was going to talk about everything we were doing in this space, and I'm sure nobody wants that. [Laughter.]
In relation to the health impact assessments, I'm not sure from where you've got the idea that they aren't happening. We are committed to bringing forward the legislation on health impact assessments, and they will be brought forward by consultation by the end of the year. So, that was a commitment made in that public health legislation. And, in relation to planning, as I say, we are still really committed to making improvements to planning that will impact where things like takeaways are located. We have funded ‘Healthy Weight: Healthy Wales’ system teams in every health board area, so that brings together the health board, local government and others, who are working to improve and tackle obesity in their particular areas, and there are already examples. So, Betsi Cadwaladr are taking forward work to develop access to affordable and healthy food, and that includes embedding assessments into proposals put forward for new planning applications. Cardiff and the Vale University Health Board are also tackling healthier advertising and marketing, and then we've got a conference planned between planning and public health in the autumn, where we're going to consider the findings of the consultation further, and that will give us an all-Wales position on planning. But, just to give you that concrete assurance: the health impact assessments will be happening, and that will be brought forward.
Diolch yn fawr iawn, Sioned, am eich cyfraniad, ac a gaf i sicrhau pawb ein bod yn ymdrin â hyn yn gynhwysfawr? Er ein bod yn siarad am ddeddfwriaeth heddiw, mae ein cynllun 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn gynllun aml-gydran sy'n ymdrin â'r blynyddoedd cynnar, ag addysg, â lefelau gweithgarwch corfforol, â'r GIG. Rydym ni wedi cyflwyno dull o reoli pwysau ar gyfer Cymru gyfan, mae gennym ni raglen atal diabetes ar gyfer Cymru gyfan. Mae hyn fel jig-so, ac mae angen i'r holl rannau ddod at ei gilydd. Rydym ni'n gwybod bod yn rhaid iddo fod yn aml-gydran i gyflawni'r math o newid y bydd ei angen arnom. Felly, hoffwn eich sicrhau bod hynny'n digwydd. Fe allwn i sefyll yma drwy'r dydd, pe bawn i'r siarad am bopeth rydym ni'n ei wneud yn y maes hwn, ac rwy'n siŵr nad oes ar neb eisiau hynny. [Chwerthin.]
O ran yr asesiadau effaith ar iechyd, nid wyf yn siŵr o ble gawsoch chi'r syniad nad ydyn nhw'n digwydd. Rydym ni wedi ymrwymo i gyflwyno'r ddeddfwriaeth ar asesu'r effaith ar iechyd, a byddant yn cael eu cyflwyno drwy ymgynghoriad erbyn diwedd y flwyddyn. Felly, roedd hynny'n ymrwymiad a wnaed yn y ddeddfwriaeth honno ynghylch iechyd y cyhoedd. Ac, mewn perthynas â chynllunio, fel y dywedais i, rydym yn dal i fod yn ymrwymedig iawn i wneud gwelliannau i gynllunio a fydd yn effeithio ar ble mae pethau fel siopau cludfwyd wedi'u lleoli. Rydym ni wedi ariannu timau system 'Pwysau Iach: Cymru Iach' ym mhob ardal bwrdd iechyd, fel bod hynny'n dwyn ynghyd y bwrdd iechyd, llywodraeth leol ac eraill, sy'n gweithio i wella a mynd i'r afael â gordewdra yn eu meysydd penodol, ac mae enghreifftiau eisoes ar gael. Felly, mae Betsi Cadwaladr yn bwrw ymlaen â gwaith i wneud bwyd fforddiadwy ac iach yn haws ei gael, ac mae hynny'n cynnwys ymgorffori asesiadau mewn cynigion a gyflwynwyd ar gyfer ceisiadau cynllunio newydd. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro hefyd yn mynd i'r afael â hysbysebu a marchnata iachach, ac yna mae gennym ni gynhadledd wedi'i chynllunio rhwng cynllunio ac iechyd y cyhoedd yn yr hydref, lle byddwn yn ystyried canfyddiadau'r ymgynghoriad ymhellach, a bydd hynny'n rhoi safbwynt Cymru gyfan i ni ar gynllunio. Ond, dim ond i roi'r sicrwydd pendant hwnnw i chi: bydd yr asesiadau o'r effaith ar iechyd yn digwydd, a bydd hynny'n cael ei gyflwyno.
I know you're a resilient Minister, and you will need to be, because you're up against it here. We spent the twentieth century trying to persuade the tobacco industry to stop selling lung cancer to people, through cigarettes, and it's only through regulation that they've left our shores, and they are now selling cigarettes all over the world in less-developed countries, and we now have 2 million people dying of lung cancer every year, and rising.
So, the big food industry, we do not want to spend the whole of the twenty-first century persuading them to change their ways and stop adulterating food into things that are actually harmful to people. So, that is going to be really, really difficult, because they routinely adulterate their food with emulsifiers and other chemicals to increase their shelf life and their profitability, and these too, the research now is showing, are also linked to cancer, heart disease, strokes, as well as dementia and mental illness. So, this is a real wake-up call. I respect the pause on whether or not you're going to do calorie labelling, but the problem is way bigger, way bigger than that.
So, in your discussions with the industry to reformulate products to reduce fat, sugar and salt, will you also consider asking them to remove emulsifiers, stabilisers and gums? When did you ever see locust bean gum or guar gum on the shelves? You won't have done, because I'm sure they're completely abhorrent to taste and have no nutritional value whatsoever. So, we have a huge problem here, and this is not about personal responsibility, because those are the arguments that people used with the tobacco industry. We have a way bigger problem than that. If we don't want people to be dying early, and have the stunted growth that's already been remarked upon, we have to take action now.
So, I want to know—. Six in 10 people never cook a meal from scratch, and these ready meals, the reason they're so pernicious is because they contain all these disgusting ingredients, and people don't realise that. Who reads labels that are in eight point? Nobody. So, if at least six out of 10 people never cook a meal from scratch, and have lost the habit of cooking a simple vegetable soup, or in this weather, preparing a mixed salad, where in your plans do cookery lessons sit, both in schools and in community centres, so that we give people back the power to demand that they don't live in food deserts, and that they will get access to fresh food, so that they can make a proper meal, rather than having to serve up stuff that is actually killing them?
Rwy'n gwybod eich bod yn Weinidog cadarn, a bydd angen i chi fod, oherwydd mae hyn yn dalcen caled. Rydym ni wedi treulio'r ugeinfed ganrif yn ceisio perswadio'r diwydiant tybaco i roi'r gorau i werthu canser yr ysgyfaint i bobl, trwy sigaréts, a dim ond trwy reoleiddio y maen nhw wedi gadael ein glannau, ac maen nhw bellach yn gwerthu sigaréts ledled y byd mewn gwledydd llai datblygedig, ac erbyn hyn mae gennym ni 2 filiwn o bobl yn marw o ganser yr ysgyfaint bob blwyddyn, a'r niferoedd yn codi.
Felly, y diwydiant bwyd mawr, does arnom ni ddim eisiau treulio'r holl unfed ganrif ar hugain yn eu perswadio i newid eu ffyrdd a rhoi'r gorau i droi bwyd yn rhywbeth sy'n niweidiol i bobl mewn gwirionedd. Felly, bydd hynny'n anodd iawn, iawn, oherwydd maen nhw'n difwyno eu bwyd yn rheolaidd gydag emylsyddion a chemegau eraill i gynyddu eu hoes silff a'u proffidioldeb, ac mae'r rhain hefyd, mae'r ymchwil nawr yn dangos, hefyd yn gysylltiedig â chanser, clefyd y galon, strôc, yn ogystal â dementia ac afiechyd meddwl. Felly, mae hon yn ysgytwad go iawn. Rwy'n parchu'r saib ynghylch p'un a ydych chi'n mynd i labelu calorïau ai peidio, ond mae'r broblem yn llawer mwy, yn llawer mwy na hynny.
Felly, yn eich trafodaethau gyda'r diwydiant i ail-lunio cynhyrchion i leihau braster, siwgr a halen, a wnewch chi hefyd ystyried gofyn iddyn nhw gael gwared ar emylsyddion, sefydlogwyr a gymiau? Pryd wnaethoch chi erioed weld gwm ffa locust neu gwm gwar ar y silffoedd? Ni fyddwch wedi gwneud hynny, oherwydd rwy'n siŵr eu bod yn blasu'n ofnadwy ac nid oes ganddyn nhw unrhyw werth maethol o gwbl. Felly, mae gennym ni broblem enfawr yma, ac nid yw hyn yn ymwneud â chyfrifoldeb personol, oherwydd dyna'r dadleuon a ddefnyddiodd pobl gyda'r diwydiant tybaco. Mae gennym ni broblem fwy na hynny. Os nad oes arnom ni eisiau i bobl farw'n gynnar, a dioddef o'r diffyg twf a grybwyllwyd eisoes, mae'n rhaid i ni weithredu nawr.
Felly, fe hoffwn i wybod—. Nid yw chwech o bob deg o bobl byth yn coginio pryd o'r dechrau, a'r prydau parod hyn, y rheswm pam eu bod nhw mor niweidiol yw oherwydd eu bod yn cynnwys yr holl gynhwysion ffiaidd hyn, ac nid yw pobl yn sylweddoli hynny. Pwy sy'n darllen labeli sydd â sgrifen maint wyth? Neb. Felly, os nad yw o leiaf chwech o bob deg o bobl byth yn coginio pryd o'r dechrau, ac wedi colli'r arfer o goginio cawl llysiau syml, neu yn y tywydd hwn, paratoi salad cymysg, lle mae gwersi coginio yn eich cynlluniau, mewn ysgolion ac mewn canolfannau cymunedol, fel ein bod yn rhoi'r grym yn ôl i bobl fynnu nad ydyn nhw'n byw mewn anialwch bwyd, ac y gallan nhw gael bwyd ffres, fel y gallan nhw wneud pryd o fwyd priodol, yn hytrach na gorfod gweini pethau sy'n eu lladd mewn gwirionedd?
Thank you very much, Jenny. I think the comparison with tobacco is a really important one, because we know that, when we've taken bold action on public health, it has made a difference in the space of things like smoking. And we also know that things like the sugar tax has worked. That has taken tens and tens of thousands of tonnes' worth of sugar out of the diets of people living in the UK and has also brought down obesity. So, we know that taking bold public health action can work.
You mentioned ultra-processed foods. I know that there is growing concern about ultra-processed foods, and we know that a lot of the goods that you can now buy on these price promotions are high in fat, sugar and salt, and are ultra-processed, so they are calorifically dense but nutritionally very poor. The Scientific Advisory Committee on Nutrition considered ultra-processed foods in June last year, and now they're carrying out a scoping review of the evidence on ultra-processed foods and health, with a view to publishing a position paper this summer on that. So, what we will do, as we always do, is we will listen to the latest scientific consensus of established evidence, to inform our consideration of ultra-processed foods, and we'll consider the findings of the review once those are available. We know too that some companies are reformulating, but there's not a level playing field, and we want more companies to reformulate, to make their foods healthier. Yesterday, I visited Food Innovation Wales—we've got three of their centres in Wales—and they're working with companies to reformulate foods, among other things, to make them healthier. And Welsh Government supports that activity with funding.
You're right to highlight things like the basic skills around cookery. We fund things like Nutrition Skills for Life. Education is clearly absolutely key, and we've got our new curriculum, with the area of learning and experience on health and well-being, and that also has a focus on a healthy, balanced diet. We're also funding three children and families pilots in Wales—one in Merthyr, one in Anglesey, and one in Cardiff—where we're looking at some of those issues around why families are struggling to eat healthily. We've funded those, and we'll be looking at the learning arising from those. I think they're all doing slightly different things, and you would be very welcome to visit the one in Cardiff with me, which I'm going to be doing in the not-too-distant future. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Jenny. Rwy'n credu bod y gymhariaeth â thybaco yn un pwysig iawn, oherwydd rydym ni'n gwybod, pan ydym ni wedi cymryd camau beiddgar o ran iechyd y cyhoedd, ei fod wedi gwneud gwahaniaeth o ran pethau fel ysmygu. Ac rydym ni hefyd yn gwybod bod pethau fel y dreth siwgr wedi gweithio. Mae hynny wedi tynnu gwerth degau a degau o filoedd o dunelli o siwgr allan o ddeietau pobl sy'n byw yn y DU ac mae hefyd wedi gostwng gordewdra. Felly, rydym ni'n gwybod y gall cymryd camau beiddgar o ran iechyd y cyhoedd weithio.
Fe wnaethoch chi sôn am fwydydd wedi eu prosesu'n helaeth. Rwy'n gwybod bod pryder cynyddol am fwydydd wedi'u prosesu'n helaeth, ac rydym yn gwybod bod llawer o'r nwyddau y gallwch chi eu prynu nawr ar y prisiau hyrwyddol hyn yn uchel mewn braster, siwgr a halen, ac maen nhw'n yn cael eu prosesu'n helaeth, felly maen nhw'n cynnwys llawer o galorïau ond cynnwys fawr ddim maeth. Bu'r Pwyllgor Cynghori Gwyddonol ar Faeth yn ystyried bwydydd wedi eu prosesu'n helaeth ym mis Mehefin y llynedd, a nawr maen nhw'n cynnal adolygiad cwmpasu o'r dystiolaeth ynghylch iechyd a bwydydd wedi eu prosesu'n helaeth, gyda'r bwriad o gyhoeddi papur safbwynt yr haf hwn ynghylch hynny. Felly, yr hyn y byddwn yn ei wneud, fel y gwnawn ni bob amser, yw y byddwn ni'n gwrando ar y consensws gwyddonol diweddaraf o dystiolaeth sefydledig, er mwyn llywio ein hystyriaeth o fwydydd wedi'u prosesu'n helaeth, a byddwn yn ystyried canfyddiadau'r adolygiad unwaith y bydd y rheini ar gael. Rydym ni hefyd yn gwybod bod rhai cwmnïau'n ail-lunio, ond nid oes chwarae teg, ac fe hoffem ni i fwy o gwmnïau ail-lunio, i wneud eu bwydydd yn iachach. Ddoe, ymwelais ag Arloesi Bwyd Cymru—mae gennym ni dair o'u canolfannau yng Nghymru—ac maen nhw'n gweithio gyda chwmnïau i ail-lunio bwydydd, ymhlith pethau eraill, i'w gwneud yn iachach. Ac mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gweithgaredd hwnnw gyda chyllid.
Rydych chi'n iawn i dynnu sylw at bethau fel y sgiliau sylfaenol sy'n ymwneud â choginio. Rydym ni'n ariannu pethau fel Sgiliau Maeth am Oes. Mae'n amlwg bod addysg yn gwbl allweddol, ac mae gennym ni ein cwricwlwm newydd, gyda'r maes dysgu a phrofiad ar iechyd a lles, ac mae hynny hefyd yn canolbwyntio ar ddeiet iach a chytbwys. Rydym ni hefyd yn ariannu tri chynllun arbrofol gyda phlant a theuluoedd yng Nghymru—un ym Merthyr, un yn Ynys Môn, ac un yng Nghaerdydd—lle rydym ni'n edrych ar rai o'r materion hynny ynghylch pam mae teuluoedd yn ei chael hi'n anodd bwyta'n iach. Rydym ni wedi ariannu'r rheini, a byddwn yn edrych ar y dysgu sy'n deillio o'r rheini. Rwy'n credu eu bod i gyd yn gwneud pethau ychydig yn wahanol, a byddai croeso mawr i chi ymweld â'r un yng Nghaerdydd gyda mi, lle byddaf yn mynd yn y dyfodol agos. Diolch.
And finally, Jayne Bryant.
Ac yn olaf, Jayne Bryant.
Diolch, Llywydd. I'd like to welcome this statement by the Deputy Minister today. This is another important milestone showing the Government's commitment to do what it can to tackle some of the significant health issues that we're facing now, and that will exponentially grow in the future without action. This is a preventative policy in action against some of the frightening figures that the Deputy Minister has said today.
Over the last few years, ultra-processed foods have infiltrated our diets at an alarming pace. Those foods usually contain added sugars, salt, fat, artificial colours or preservatives, and aren't made of food so much as substances extracted from food, as Jenny Rathbone has said. Many of those foods have been optimised to get the perfect level of sweetness or saltiness to keep consumers eating.
While not just restricted to meal deals, ultra-processed foods are the basis of meal deals. A look at the tiny print crammed on the back of any packet will show you that, but how many of us do actually look at those packets and understand what is in that? Last year, a study by Action on Salt found that seven in 10 snacks sold as part of lunch time meal deals in UK high-street shops and supermarkets contained dangerously large amounts of salt, sugar and saturated fat. Another piece of research showed that they do not save money; they're just encouraging people to spend more. The 'buy one, get one free' offers are always around high-fat, high-salt, high-sugar stuff, never around healthy options.
Not all the levers to change are in the Welsh Government's control. We need the UK Government to act urgently on issues such as advertising and on ultra-processed foods. This is too big an issue not to. So, will the Deputy Minister make recommendations to the UK Government and representations that we need to find a better way to communicate the nutritional value of food? We need to think radically about food, how it's produced and how we access it. Change isn't impossible. There is much work going on here already and internationally, but it's all on a small scale. Most of us want to eat healthily, but there's no doubt the industry knows how to prompt and how to promote consumption of their product, and this does go beyond personal responsibility. So, I think this is a step in the right direction in the face of a public health emergency.
Diolch, Llywydd. Hoffwn groesawu'r datganiad hwn gan y Dirprwy Weinidog heddiw. Mae hon yn garreg filltir bwysig arall sy'n dangos ymrwymiad y Llywodraeth i wneud yr hyn a all i fynd i'r afael â rhai o'r materion iechyd sylweddol yr ydym ni'n eu hwynebu nawr, ac a fydd yn cynyddu'n eithriadol yn y dyfodol heb weithredu. Mae hwn yn bolisi ataliol ar waith yn erbyn rhai o'r ffigurau brawychus y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'u crybwyll heddiw.
Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae bwydydd wedi eu prosesu'n helaeth wedi ymdreiddio i'n diet ar gyflymder brawychus. Mae'r bwydydd hynny fel arfer yn cynnwys siwgrau, halen, braster, lliwiau neu gadwolion artiffisial ychwanegol, ac nid ydyn nhw wedi'u gwneud o fwyd cymaint â sylweddau sy'n cael eu tynnu o fwyd, fel y dywedodd Jenny Rathbone. Mae llawer o'r bwydydd hynny wedi'u haddasu i gael y lefel berffaith o felyster neu halltrwydd i gadw defnyddwyr yn bwyta.
Er nad ydyn nhw wedi eu gyfyngu i fargeinion bwyd yn unig, bwydydd wedi'u prosesu'n helaeth yw sail bargeinion bwyd. Bydd edrych ar y print bach sydd wedi ei wasgu ar gefn unrhyw becyn yn dangos hynny i chi, ond faint ohonom ni sy'n edrych ar y pecynnau hynny mewn gwirionedd ac yn deall beth sydd yn hynny? Y llynedd, canfu astudiaeth gan Action on Salt fod saith o bob 10 byrbryd a werthwyd yn rhan o fargeinion prydau amser cinio mewn siopau ac archfarchnadoedd ar y stryd fawr yn y DU yn cynnwys symiau peryglus o fawr o halen, siwgr a braster dirlawn. Dangosodd darn arall o ymchwil nad ydyn nhw'n arbed arian; maen nhw'n annog pobl i wario mwy. Mae'r cynigion 'prynu un, cael un am ddim' bob amser yn ymwneud â phethau braster uchel, halen uchel, siwgr uchel, byth ynghylch dewisiadau iach.
Nid yw pob un o'r grymoedd sydd eu hangen i newid pethau yn nwylo Llywodraeth Cymru. Mae angen i Lywodraeth y DU weithredu ar frys ar faterion fel hysbysebu ac ar fwydydd wedi eu prosesu'n helaeth. Mae hyn yn fater rhy fawr i beidio â gweithredu yn ei gylch. Felly, a wnaiff y Dirprwy Weinidog argymell i Lywodraeth y DU a dweud bod angen i ni ddod o hyd i ffordd well o gyfleu gwerth maethol bwyd? Mae angen i ni feddwl yn radical am fwyd, sut mae'n cael ei gynhyrchu a sut rydym ni'n ei gyrchu. Nid yw newid yn amhosibl. Mae llawer o waith yn digwydd yma yn barod ac yn rhyngwladol, ond mae'r cyfan ar raddfa fach. Mae ar y rhan fwyaf ohonom ni eisiau bwyta'n iach, ond nid oes amheuaeth bod y diwydiant yn gwybod sut i annog a sut i hyrwyddo defnydd o'u cynnyrch, ac mae hyn yn mynd y tu hwnt i gyfrifoldeb personol. Felly, rwy'n credu bod hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir yn wyneb argyfwng iechyd y cyhoedd.
Thank you very much, Jayne, for your welcome for the plans. As you say, this is prevention in action. This is about putting public health above profit. And you're absolutely right that the whole environment we live in is designed to make us eat unhealthy food. I don't think I'd realised before coming into this post just how obesogenic the environment we are living in is, and that's what we're trying to change with the work that we're doing. We want to shift that environment to healthier choices, more affordable choices, and to make the healthy choice the easy choice.
As you've highlighted, some of the levers don't remain with us, and we were really disappointed that the UK Government rowed back on things like the advertising of unhealthy foods. We have communicated that to the UK Government. We always try and work constructively both with the UK Government and other UK Governments on these issues, and that will continue. And it is really disappointing that they have stalled in some of the work that they were doing in this. Obviously, they've gone ahead with the placement limitations, but they have rowed back on the price promotions and on the advertising. But we will certainly continue that dialogue with them. It's far better if these initiatives are taken on a UK basis, and it's easier for businesses to understand. So, I'm very happy to give you that assurance, and thank you very much for your welcome. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Jayne, am eich croeso i'r cynlluniau. Fel y dywedwch chi, atal ar waith yw hyn. Mae hyn yn ymwneud â rhoi iechyd y cyhoedd yn uwch nag elw. Ac rydych chi'n hollol iawn bod yr holl amgylchedd rydym ni'n byw ynddo wedi'i gynllunio i wneud i ni fwyta bwyd afiach. Nid wyf yn credu fy mod i wedi sylweddoli cyn ymgymryd â'r swydd hon pa mor dueddol yw'r amgylchedd rydym ni'n byw ynddo o'n gwneud yn ordew, a dyna rydym ni'n ceisio ei newid gyda'r gwaith rydym ni'n ei wneud. Mae arnom ni eisiau newid yr amgylchedd hwnnw fel bod modd gwneud dewisiadau iachach, dewisiadau mwy fforddiadwy, a gwneud y dewis iach yn ddewis hawdd.
Fel yr ydych chi wedi tynnu sylw ato, nid oes gennym ni rai o'r grymoedd, ac roeddem yn siomedig iawn bod Llywodraeth y DU wedi cymryd cam yn ôl o ran pethau fel hysbysebu bwydydd afiach. Rydym ni wedi cyfleu hynny i Lywodraeth y DU. Rydym ni wastad yn ceisio gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau eraill y DU ar y materion hyn, a bydd hynny'n parhau. Ac mae'n siomedig iawn eu bod wedi arafu rhywfaint o'r gwaith yr oedden nhw'n ei wneud yn hyn o beth. Yn amlwg, maen nhw wedi bwrw ymlaen â chyfyngiadau lleoliadau, ond maen nhw wedi cymryd cam yn ôl ar yr hyrwyddiadau prisiau ac ar yr hysbysebu. Ond byddwn yn sicr yn parhau â'r drafodaeth honno gyda nhw. Mae'n llawer gwell os yw'r mentrau hyn yn rhai ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd, ac mae'n haws i fusnesau eu deall. Felly, rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd hwnnw i chi, a diolch yn fawr iawn am eich croeso. Diolch.
Diolch yn fawr iawn i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you to the Deputy Minister.
Yr eitem nesaf yw eitem 9, sef y Rheoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Awdurdodau Cymreig Perthnasol) (Diwygio) 2023. Dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig yma—Jeremy Miles.
The next item is item 9, the Equality Act 2010 (Relevant Welsh Authorities) (Amendment) Regulations 2023. I call on the Minister for Education and the Welsh Language to move the motion—Jeremy Miles.
Cynnig NDM8301 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Awdurdodau Cymreig Perthnasol) (Diwygio) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 6 Mehefin 2023.
Motion NDM8301 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Equality Act 2010 (Relevant Welsh Authorities) (Amendment) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 6 June 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion and welcome the opportunity to bring forward the Equality Act 2010 (Relevant Welsh Authorities) (Amendment) Regulations 2023 today. As Members will recall from my statement last week, the Commission for Tertiary Education and Research will be established this September. These regulations amend the list of relevant Welsh authorities in Part 2 of Schedule 19 to the Equality Act 2010, adding the commission and thereby subjecting it to the public sector equality duty. This will require the commission to have regard to ensuring that the advancement of equality of opportunity, the elimination of discrimination, and the need to foster good relations between persons who share a relevant protected characteristic and persons who do not share it are key considerations where it is carrying out its functions. Subjecting the commission to the public sector equality duty from its first establishment will ensure these considerations underpin the commission’s functions from the outset. The regulations include transitional provision, providing that the reference to the commission is to be read as including reference to HEFCW, until HEFCW is dissolved by section 23 of the Tertiary Education and Research (Wales) Act next year. The Government is committed to doing all we can to ensure that educational inequalities narrow. The commission will have a key role in this respect, with improving equality of opportunity in tertiary education being one of the commission’s strategic duties.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig ac yn croesawu'r cyfle i gyflwyno Rheoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Awdurdodau Cymreig Perthnasol) (Diwygio) 2023 heddiw. Fel y bydd yr Aelodau yn cofio o'm datganiad yr wythnos diwethaf, bydd y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil yn cael ei sefydlu ym mis Medi. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio'r rhestr o awdurdodau perthnasol yng Nghymru yn Rhan 2 o Atodlen 19 Deddf Cydraddoldeb 2010, gan ychwanegu'r comisiwn a thrwy hynny ei rwymo i ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Bydd hyn yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r Comisiwn roi sylw i sicrhau bod hyrwyddo cyfle cyfartal, dileu gwahaniaethu, a'r angen i feithrin cysylltiadau da rhwng pobl sy'n rhannu nodwedd warchodedig berthnasol a phobl nad ydynt yn ei rhannu yn ystyriaethau allweddol wrth iddo gyflawni ei swyddogaethau. Bydd rhwymo'r comisiwn i ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus o'r adeg y'i sefydlir yn sicrhau bod yr ystyriaethau hyn yn sail i swyddogaethau'r comisiwn o'r cychwyn cyntaf. Mae'r rheoliadau'n cynnwys darpariaeth drosiannol, ar yr amod bod y cyfeiriad at y comisiwn i'w ddarllen fel un sy'n cynnwys cyfeiriad at Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, hyd nes y diddymir y cyngor hwnnw gan adran 23 o Ddeddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) y flwyddyn nesaf. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod anghydraddoldebau addysgol yn lleihau. Bydd gan y comisiwn ran allweddol yn hyn o beth, gyda gwella cyfleoedd cyfartal mewn addysg drydyddol yn un o ddyletswyddau strategol y comisiwn.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn ar 19 Mehefin. Mae ein hadroddiad, ac ymateb dilynol Llywodraeth Cymru, ar gael o'r agenda heddiw er mwyn hysbysu'r Aelodau yn y ddadl y prynhawn hwn.
Thank you, Llywydd. We considered these regulations on 19 June, and our report and the Welsh Government’s subsequent response is available from today’s agenda to inform Members in this afternoon’s debate.
Our report on the regulations contains three technical reporting points and two merits points. I’m very grateful to the Minister for his response to each of those points, which we were able to consider at our meeting yesterday afternoon.
Our first technical point noted the inconsistencies between the headnotes of the English and the Welsh texts of the regulations. The Minister—we're grateful—has acknowledged the issues, and we welcome his commitment to ensure this does not happen, or we try to minimise this happening in the future.
Our second and third technical points note our concerns that the drafting within the regulations appears to be defective. We highlighted that regulation 2(b) of the instrument fails to identify with certainty where the new entry that is added by that provision should be included in Part 2 of Schedule 19 to the Equality Act 2010. The Minister has agreed with us that, ideally, the provision would have set out more detail as to the placement of the insertion. However, the Minister does not consider that there is an effect on the legal meaning, and, on that basis, the Welsh Government does not propose amending this provision. So, on that particular point, Minister, it's just a gentle reminder of, where we can, precision within legislative drafting, particularly when amending primary legislation.
We also highlight that it is not clear that regulation 3 of the instrument amends Part 2 of Schedule 19 to the 2010 Act. The reference to the 2010 Act is missing and we are therefore concerned that it is possible a person reading regulation 3 in isolation would be confused as to its meaning. Again, the Minister—and we welcome this—agrees with the point we have made and that an explicit reference to the Equality Act 2010 would improve the clarity of the provision, and so he is proposing to make that amendment prior to the making.
The first of our merits reporting points notes that these regulations come into force on 4 September 2023, yet the new Commission for Tertiary Education and Research was established on 15 December 2022. So, we asked the Welsh Government to explain why these regulations are being made to take effect in September 2023 rather than December 2022, or indeed in April 2024, which is when the explanatory memorandum states that section 23 of the Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022 will come into force. The Minister explained to us that, while the commission was established as a legal entity in December 2022, this was to enable the appointment of the chair and deputy chair, but it was not at that point able to exercise any functions. The commission will be fully established on 4 September this year when the CEO and some ordinary members take up their posts, and it is at this point that the commission will, subject to the making of a second commencement Order over the summer, be able to exercise certain functions. So, these regulations are being brought into force in September to ensure the commission is subject to the public sector equality duty from the point at which it is able to exercise any of its functions.
Our second merits reporting point relates to paragraph 2 of the explanatory memorandum, which references the public sector equality duty. The description in the explanatory memorandum omits the third strand of the public sector equality duty, namely to have due regard to the need to foster good relations between persons who share a relevant protected characteristic and persons who do not share it. If a provision of an Act is to be described in an explanatory memorandum, it is important that this is done accurately to avoid any misunderstanding. The Minister—and again we welcome this—has told us that he was grateful that this has been brought to the Welsh Government’s attention, and we note that the explanatory memorandum has been relaid, indeed with the necessary amendments. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau yn cynnwys tri phwynt adrodd technegol a dau bwynt rhinwedd. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ei ymateb i bob un o'r pwyntiau hynny, y bu inni allu eu hystyried yn ein cyfarfod brynhawn ddoe.
Roedd ein pwynt technegol cyntaf yn nodi'r anghysondebau rhwng prif nodynnau testunau Saesneg a Chymraeg y rheoliadau. Mae'r Gweinidog—rydym ni'n ddiolchgar—wedi cydnabod y materion, ac rydym ni'n croesawu ei ymrwymiad i sicrhau nad yw hyn yn digwydd, neu ein bod yn ceisio atal hyn rhag digwydd yn y dyfodol.
Mae ein hail a'n trydydd pwynt technegol yn nodi ein pryderon bod y drafftio o fewn y rheoliadau yn ymddangos yn ddiffygiol. Fe wnaethom ni dynnu sylw nad yw rheoliad 2(b) yr offeryn yn nodi'n sicr lle dylid cynnwys y cofnod newydd a ychwanegir gan y ddarpariaeth honno yn Rhan 2 o Atodlen 19 Deddf Cydraddoldeb 2010. Mae'r Gweinidog wedi cytuno â ni, yn ddelfrydol, y byddai'r ddarpariaeth wedi nodi mwy o fanylion ynghylch lleoliad y mewnosodiad. Fodd bynnag, nid yw'r Gweinidog o'r farn bod effaith ar yr ystyr gyfreithiol, ac, ar y sail honno, nid yw Llywodraeth Cymru yn cynnig diwygio'r ddarpariaeth hon. Felly, ar y pwynt penodol hwnnw, Gweinidog, mae'n broc ysgafn, lle gallwn ni, i gael manwl gywirdeb mewn drafftio deddfwriaethol, yn enwedig wrth ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol.
Rydym ni hefyd yn tynnu sylw at y ffaith nad yw'n glir bod rheoliad 3 o'r offeryn yn diwygio Rhan 2 o Atodlen 19 Deddf 2010. Mae'r cyfeiriad at Ddeddf 2010 ar goll ac felly rydym yn pryderu ei bod hi'n bosibl y byddai rhywun sy'n darllen rheoliad 3 ar wahân yn cael ei ddrysu ynghylch ei ystyr. Unwaith eto, mae'r Gweinidog—ac rydym ni'n croesawu hyn—yn cytuno â'r sylw yr ydym ni wedi'i wneud ac y byddai cyfeiriad penodol at Ddeddf Cydraddoldeb 2010 yn gwella eglurder y ddarpariaeth, ac felly mae'n cynnig gwneud y gwelliant hwnnw cyn llunio'r rheoliad.
Mae'r cyntaf o'n pwyntiau adrodd ar rinweddau yn nodi bod y rheoliadau hyn yn dod i rym ar 4 Medi 2023, ac eto sefydlwyd y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd ar 15 Rhagfyr 2022. Felly, fe wnaethom ni ofyn i Lywodraeth Cymru esbonio pam y llunnir y rheoliadau hyn i ddod i rym ym mis Medi 2023 yn hytrach na mis Rhagfyr 2022, neu yn wir ym mis Ebrill 2024, sef pan fydd y memorandwm esboniadol yn nodi y bydd adran 23 o Ddeddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022 yn dod i rym. Eglurodd y Gweinidog wrthym ni, er i'r comisiwn gael ei sefydlu fel endid cyfreithiol ym mis Rhagfyr 2022, roedd hyn er mwyn galluogi penodi'r cadeirydd a'r dirprwy gadeirydd, ond nid oedd yn gallu arfer unrhyw swyddogaethau bryd hynny. Bydd y comisiwn wedi'i sefydlu'n llawn ar 4 Medi eleni pan fydd y prif swyddog gweithredol a rhai aelodau cyffredin yn ymgymryd â'u swyddi, ac yn hynny o beth bydd y comisiwn, yn amodol ar wneud ail Orchymyn cychwyn dros yr haf, yn gallu arfer swyddogaethau penodol. Felly, daw'r rheoliadau hyn i rym ym mis Medi i sicrhau bod y comisiwn yn rhwym wrth ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus o'r adeg y gall arfer unrhyw un o'i swyddogaethau.
Mae ein hail bwynt adrodd ar rinweddau yn ymwneud â pharagraff 2 o'r memorandwm esboniadol, sy'n cyfeirio at ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Mae'r disgrifiad yn y memorandwm esboniadol yn hepgor trydedd elfen dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, sef rhoi sylw dyledus i'r angen i feithrin perthynas dda rhwng pobl sy'n rhannu nodwedd warchodedig berthnasol a phobl nad ydynt yn ei rannu. Os yw darpariaeth o Ddeddf i'w disgrifio mewn memorandwm esboniadol, mae'n bwysig y gwneir hyn yn gywir er mwyn osgoi unrhyw gamddealltwriaeth. Mae'r Gweinidog—ac unwaith eto rydym ni'n croesawu hyn—wedi dweud wrthym ni ei fod yn ddiolchgar bod hyn wedi dod i sylw Llywodraeth Cymru, a nodwn fod y memorandwm esboniadol wedi ei ailgyflwyno, yn wir gyda'r gwelliannau angenrheidiol. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Y Gweinidog i ymateb i'r Cadeirydd.
The Minister to respond to the Chair.
Diolch i'r Cadeirydd am ei gyfraniadau yn y ddadl ac i'r pwyllgor am eu craffu ar y rheoliadau. Rwy'n cydnabod y pwyntiau mae'r Cadeirydd wedi eu codi yn ei gyfraniad heddiw, ac yn ddiolchgar iddo fe am esbonio ymateb y Llywodraeth a'i fod e'n hapus gyda'r ymatebion hynny. Felly, diolch yn fawr.
I thank the Chair for his contribution to the debate and to the committee for their scrutiny of the regulations, I acknowledge the points that the Chair raised in his contribution today, and I am grateful to him for explaining the Government's response and that he's content with those responses. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does dim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, there are no objections. That motion is, therefore, agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The motion was agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 10 sydd nesaf. Y cynnig i amrywio'r drefn ystyried ar gyfer gwelliannau Cyfnod 3 Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) yw hwn, a dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i wneud y cynnig.
Item 10 is next, which is the motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Health Service Procurement (Wales) Bill. I call on the Minister for health to move the motion.
Cynnig NDM8303 Lesley Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r atodlenni i Fil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn a ganlyn:
a) Adrannau 2-5;
b) Adran 1;
c) Teitl hir.
Motion NDM8303 Lesley Griffiths
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and schedules to the Health Service Procurement (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
a) Sections 2-5;
b) Section 1;
c) Long title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Does gyda fi ddim siaradwyr ar y cynnig yma, ac felly y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, dim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
I have no speakers to this motion. Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, there is no objection. The motion is, therefore, agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The motion was agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 11 sydd nesaf: y datganiad gan y Gweinidog materion gwledig ar y Bil Amaethyddiaeth (Cymru) a'r hysbysiad ffurfiol o gydsyniad Ei Fawrhydi. Felly, y Gweinidog, Lesley Griffiths.
We move to item 11: a statement by the Minister for rural affairs on the Agriculture (Wales) Bill and the signification of His Majesty's consent. I call on the Minister, Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I have it in command from His Majesty the King to acquaint the Senedd that His Majesty, having been informed of the purpose of the Agriculture (Wales) Bill, has given his consent to this Bill.
Diolch, Llywydd. Mae gen i orchymyn gan Ei Fawrhydi y Brenin i ddweud wrth y Senedd bod Ei Fawrhydi, ar ôl cael gwybod am ddiben y Bil Amaeth (Cymru), wedi rhoi ei gydsyniad i'r Bil hwn.
Does gyda fi ddim siaradwyr ar y datganiad yna. Felly, diolch i'r Gweinidog am y datganiad.
I have no speakers on that statement. So, thank you to the Minister.
Mae hynny'n ein harwain at eitem 12, sef Cyfnod 4 y Bil Amaethyddiaeth (Cymru), a'r Gweinidog, felly, i wneud y cynnig yma—Lesley Griffiths.
This brings us on to item 12, which is Stage 4 of the Agriculture (Wales) Bill, and I call on the Minister to move the motion—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8308 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo'r Bil Amaethyddiaeth (Cymru).
Motion NDM8308 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Agriculture (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Today, I'm pleased to open the Stage 4 debate on the Agriculture (Wales) Bill. I am immensely proud of the agriculture sector in Wales and the collaboration we've achieved to create this first agriculture Bill for Wales, a Bill that truly works for Welsh farmers, the agriculture sector, our land and Wales as a whole. The result is an ambitious and transformational piece of legislation that reforms decades of European Union agricultural support. It heralds a significant change in our approach to support the agriculture sector here in Wales, recognising the substantial economic, cultural, social and environmental benefits that result from farming.
Our priorities are to keep farmers on their land, to ensure support is targeted towards those farmers who are actively managing Welsh land, and to do so sustainably. This creates resilient farm businesses, which contribute to thriving rural communities and culture, including improved access to our countryside and sustaining our Welsh language. The Bill establishes sustainable land management as the framework for future agricultural support and regulation. It provides a clear and ambitious policy direction for Welsh Ministers to take action—for example, to support Welsh farmers to produce food in a sustainable manner and to contribute against the climate and nature emergencies, and, in doing so, meeting the needs of the present and future generations and contributing to the well-being goals of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Through this legislation, Wales will also be the first of the UK nations to ban the use of snares and glue traps. I believe it is important to note the significance of this programme for government commitment being achieved, truly reflecting the high animal welfare standards we strive for here in Wales.
The Bill is the result of years of policy work, co-design, consultation and stakeholder engagement. I have many people to thank who've helped shape this important piece of legislation: firstly, all Senedd Members and stakeholders who've provided significant and vital scrutiny and debate in producing this made-in-Wales Bill, and also to Plaid Cymru, particularly Cefin Campbell, for their engagement and collaboration with the Bill through the co-operation agreement, and I look forward to continuing to work with you all on the longer term arrangements for Welsh agriculture. I believe the amendments made to the Bill as a result of the Senedd's scrutiny have enhanced it. I would also like to thank the thousands of farmers and foresters who responded to our consultations, those who worked with us through co-design and those who've kindly shown me and my officials around their farms and discussed their views and, importantly, shared their expertise with me.
Thank you to the Senedd lawyers, committee clerks and other Commission staff for their work and support throughout the Bill process, and, of course, to the many Welsh Government officials who've worked on this piece of legislation over the past few years. My final 'thank you' is to my Bill team, along with my special adviser, who are all in the public gallery. You have shown incredible commitment and should be very proud to have played a part in this landmark legislation, one which will make a real difference to our Welsh agricultural sector and present and future generations of farmer. I owe you a personal 'thank you' for all of your support to me, for your hard work and for always helping me and each other find a way through the inevitable barriers, challenges and hurdles that always appear during the long passage of a Bill. Diolch yn fawr iawn. Llywydd, I urge all Members to support the Agriculture (Wales) Bill.
Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n falch o agor y ddadl Cyfnod 4 ar y Bil Amaethyddiaeth (Cymru). Rwy'n hynod falch o'r sector amaeth yng Nghymru a'r cydweithio a fu i greu'r Bil amaethyddiaeth cyntaf hwn i Gymru, Bil sydd wir yn gweithio i ffermwyr Cymru, y sector amaeth, ein tir a Chymru gyfan. Y canlyniad yw darn uchelgeisiol a thrawsnewidiol o ddeddfwriaeth sy'n diwygio degawdau o gefnogaeth amaethyddol yr Undeb Ewropeaidd. Mae'n arwydd o newid sylweddol yn ein dull o gefnogi'r sector amaeth yma yng Nghymru, gan gydnabod y buddion economaidd, diwylliannol, cymdeithasol ac amgylcheddol sylweddol sy'n deillio o ffermio.
Ein blaenoriaethau yw cadw ffermwyr ar eu tir, sicrhau bod cefnogaeth yn cael ei thargedu tuag at y ffermwyr hynny sy'n rheoli tir Cymru, ac i wneud hynny'n gynaliadwy. Mae hyn yn creu busnesau fferm cydnerth, sy'n cyfrannu at gymunedau a diwylliant gwledig ffyniannus, gan gynnwys gwell mynediad i'n cefn gwlad a chynnal y Gymraeg. Mae'r Bil yn sefydlu rheolaeth tir cynaliadwy fel y fframwaith ar gyfer cymorth a rheoleiddio amaethyddol yn y dyfodol. Mae'n darparu cyfeiriad polisi clir ac uchelgeisiol i Weinidogion Cymru weithredu—er enghraifft, cefnogi ffermwyr Cymru i gynhyrchu bwyd mewn modd cynaliadwy a chyfrannu yn erbyn yr argyfyngau hinsawdd a natur, ac, wrth wneud hynny, diwallu anghenion cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol a chyfrannu at nodau llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Drwy'r ddeddfwriaeth hon, Cymru hefyd fydd y cyntaf o wledydd y DU i wahardd defnyddio maglau a thrapiau glud. Credaf ei bod hi'n bwysig nodi arwyddocâd ymrwymiad y rhaglen lywodraethu hon sy'n cael ei chyflawni, gan adlewyrchu'n wirioneddol y safonau lles anifeiliaid uchel yr ydym ni'n ymdrechu i'w cyrraedd yma yng Nghymru.
Mae'r Bil yn ganlyniad blynyddoedd o waith polisi, cyd-ddylunio, ymgynghori ac ymgysylltu â rhanddeiliaid. Mae gennyf lawer o bobl i ddiolch iddyn nhw sydd wedi helpu i lunio'r darn pwysig hwn o ddeddfwriaeth: yn gyntaf, holl Aelodau'r Senedd a rhanddeiliaid sydd wedi craffu a thrafod mewn modd sylweddol a hanfodol wrth lunio'r Bil hwn yng Nghymru, a hefyd i Blaid Cymru, yn enwedig Cefin Campbell, am eu hymgysylltiad a'u cydweithrediad â'r Bil drwy'r cytundeb cydweithio, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gyda chi i gyd ar y trefniadau tymor hwy ar gyfer amaethyddiaeth Cymru. Credaf fod y gwelliannau a wnaed i'r Bil o ganlyniad i waith craffu'r Senedd wedi ei wella. Hoffwn ddiolch hefyd i'r miloedd o ffermwyr a choedwigwyr a ymatebodd i'n hymgynghoriadau, y rhai a weithiodd gyda ni drwy gyd-ddylunio a'r rhai sydd yn garedig wedi fy nhywys i a'u swyddogion o amgylch eu ffermydd ac wedi trafod eu barn ac, yn bwysig, wedi rhannu eu harbenigedd gyda mi.
Diolch i gyfreithwyr y Senedd, clercod pwyllgorau a staff eraill y Comisiwn am eu gwaith a'u cefnogaeth drwy gydol proses y Bil, ac, wrth gwrs, i'r llu o swyddogion Llywodraeth Cymru sydd wedi gweithio ar y darn hwn o ddeddfwriaeth dros y blynyddoedd diwethaf. Mae fy 'niolch' olaf i dîm y Bil, ynghyd â fy nghynghorydd arbennig, sydd i gyd yn yr oriel gyhoeddus. Rydych chi wedi dangos ymrwymiad anhygoel ac fe ddylech chi fod yn falch iawn o fod wedi chwarae rhan yn y ddeddfwriaeth nodedig hon, un a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'n sector amaethyddol yng Nghymru a chenedlaethau o ffermwyr heddiw a rhai'r dyfodol. Mae arnaf i 'ddiolch' personol i chi am eich holl gefnogaeth i mi, am eich gwaith caled ac am fy helpu i a'n gilydd bob amser i ganfod ffordd drwy'r rhwystrau, yr heriau a'r maglau anochel sydd bob amser yn ymddangos yn ystod taith hir Bil. Diolch yn fawr iawn. Llywydd, rwy'n annog pob Aelod i gefnogi'r Bil Amaethyddiaeth (Cymru).
Can I start by thanking the Minister firstly for her engagement with me in my role as shadow Minister for rural affairs throughout the process of this Bill? This is, indeed, the first Bill that I've worked on as a Member of the Senedd, and I remember vividly the time when Andrew R.T. Davies sat me down and presented me with my portfolio of rural affairs and the Welsh language. Instantly, I was filled with excitement and a little bit of trepidation, as a farmer's son, to stand up and represent an industry that I'm incredibly passionate about. But I've really found the relationship working with the Minister incredibly worthwhile in bringing forward what I think is an incredibly important and timely Bill for agricultural here in Wales. It is a Welsh-born, Welsh-bred piece of legislation, which is incredibly important, and has come a long way from the initial consultation 'Brexit and our land' to where we are here today.
I also pay tribute to Cefin Campbell, and to Mabon hefyd, for the work that they've done in bringing forward some of my amendments that I brought forward at Stage 2, which have made their way onto the Bill via the co-operation agreement at Stage 3, namely the multi-annual financial plans, productivity reporting, renewables on farm, which I know Jane Dodds, the Liberal Democrat Member, brought forward as well, and the superaffirmative action to change the definition of 'agriculture'. These were key calls from the industry and stakeholders with regard to the agricultural Bill, and I'm pleased, whichever way they came forward, that they are now going to be the on the statute book as part of this Bill.
I think what's been a big takeaway for me from this as well is this is no longer a binary choice between agriculture and the environment. I noticed at the Royal Welsh Show last year, from listening to the environmental non-governmental organisations and the farming unions, that there is a collective responsibility here of wanting to do better for the environment and wanting to support our agricultural industry too in continuing to provide high-quality food, in continuing to protect our environment, do so better and, indeed, to protect our rural communities. The phrase I used at the National Farmers Union food and farming event last week was, 'Agriculture is the silver thread that runs through the cultural fabric of Wales.' I think that's incredibly important.
But now, there is still some concern that the Bill didn't go far enough in understanding and acknowledging the economic viability of family farms in black and white on there, but I know, through the co-operation agreement and an amendment that I put forward myself, that that has been noted and strengthened in one of the SLM objectives.
I'd like to just take the opportunity as well to congratulate Llyr on his appointment as the Plaid Cymru spokesperson on rural affairs. I look forward to working with you, Llyr, in keeping the Government honest in agricultural policy going forward.
But focus now does turn to the sustainable farming scheme, ensuring that it does support Wales's farmers to be productive, to be environmentally sustainable, and I think that's incredibly important. But it must be accessible to all of Wales's farmers, be they commoners, lowland farmers, highland farmers or, indeed, tenant farmers. I'm incredibly pleased that we've passed this Stage, and I look forward to continuing to work with the Minister on the sustainable farming scheme, knowing that a statement is coming forward in the next few weeks. I think this is a momentous day for the agricultural industry here in Wales. Diolch, Llywydd.
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog yn gyntaf am ei thrafodaethau â mi yn fy swyddogaeth yn Weinidog yr wrthblaid dros faterion gwledig drwy gydol proses y Bil hwn? Dyma, yn wir, y Bil cyntaf i mi weithio arno yn Aelod o'r Senedd, ac rwy'n cofio'n glir yr amser pan roddodd Andrew R.T. Davies fi i eistedd a chyflwyno fy mhortffolio o faterion gwledig a'r iaith Gymraeg imi. Ar unwaith, roeddwn i'n llawn cyffro ac ychydig yn anesmwyth, fel mab fferm, i sefyll ar fy nhraed a chynrychioli diwydiant rwy'n hynod angerddol amdano. Ond rwyf yn wir wedi gweld y berthynas yn gweithio gyda'r Gweinidog yn hynod werth chweil wrth gyflwyno'r hyn rwy'n credu sy'n Fil hynod bwysig ac amserol ar gyfer amaethyddiaeth yma yng Nghymru. Mae'n ddarn o ddeddfwriaeth a luniwyd yng Nghymru, sy'n hynod o bwysig, ac mae wedi dod yn bell o'r ymgynghoriad cychwynnol 'Brexit a'n tir' i'r fan lle rydym ni yma heddiw.
Rwyf hefyd yn talu teyrnged i Cefin Campbell, ac i Mabon hefyd, am y gwaith y maen nhw wedi'i wneud wrth gyflwyno rhai o'm gwelliannau a gyflwynais yng Nghyfnod 2, sydd wedi gwneud eu ffordd i'r Bil drwy'r cytundeb cydweithio yng Nghyfnod 3, sef y cynlluniau ariannol aml-flynyddol, adrodd cynhyrchiant, ynni adnewyddadwy ar ffermydd, yr wyf yn gwybod bod Jane Dodds, Aelod y Democratiaid Rhyddfrydol, wedi cyflwyno hefyd, a'r camau uwchgadarnhaol i newid y diffiniad o 'amaethyddiaeth'. Roedd y rhain yn alwadau allweddol gan y diwydiant a rhanddeiliaid o ran y Bil amaethyddol, ac rwy'n falch, pa bynnag ffordd y daethant, y byddant yn awr yn y llyfr statud yn rhan o'r Bil hwn.
Rwy'n credu mai'r hyn yr ydw i wedi ei ddysgu hefyd yw nad yw hwn bellach yn ddewis deuaidd rhwng amaethyddiaeth a'r amgylchedd. Sylwais yn Sioe Frenhinol Cymru y llynedd, o wrando ar y sefydliadau anllywodraethol amgylcheddol a'r undebau ffermio, bod cyfrifoldeb ar y cyd yma o fod eisiau gwneud yn well i'r amgylchedd ac eisiau cefnogi ein diwydiant amaethyddol hefyd wrth barhau i ddarparu bwyd o ansawdd uchel, wrth barhau i ddiogelu ein hamgylchedd, gwneud hynny'n well ac, yn wir, i ddiogelu ein cymunedau gwledig. Yr ymadrodd a ddefnyddiais yn nigwyddiad bwyd a ffermio Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yr wythnos diwethaf oedd, 'Amaethyddiaeth yw'r edau arian sy'n rhedeg trwy wead diwylliannol Cymru.' Rwy'n credu bod hynny'n hynod o bwysig.
Ond nawr, mae peth pryder o hyd na aeth y Bil yn ddigon pell o ran deall a chydnabod hyfywedd economaidd ffermydd teuluol mewn du a gwyn, ond rwy'n gwybod, trwy'r cytundeb cydweithio a'r gwelliant a gyflwynais fy hun, bod hynny wedi'i nodi a'i gryfhau yn un o'r amcanion rheoli tir cynaliadwy.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hefyd i longyfarch Llyr ar ei benodiad yn llefarydd Plaid Cymru ar faterion gwledig. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi, Llyr, i sicrhau fod y Llywodraeth yn onest o ran polisi amaethyddol yn y dyfodol.
Ond mae pwyslais nawr yn troi at y cynllun ffermio cynaliadwy, gan sicrhau ei fod yn cefnogi ffermwyr Cymru i fod yn gynhyrchiol, i fod yn amgylcheddol gynaliadwy, ac rwy'n credu bod hynny'n hynod o bwysig. Ond rhaid iddo fod yn hygyrch i holl ffermwyr Cymru, boed yn ffermwyr comin, ffermwyr iseldir, ffermwyr yr ucheldir neu, yn wir, ffermwyr tenantiaid. Rwy'n hynod falch ein bod wedi heibio'r Cyfnod hwn, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gyda'r Gweinidog ar y cynllun ffermio cynaliadwy, gan wybod bod datganiad yn cael ei gyflwyno yn ystod yr wythnosau nesaf. Rwy'n credu bod hwn yn ddiwrnod pwysig i'r diwydiant amaethyddol yma yng Nghymru. Diolch, Llywydd.
Mae yn fraint cael cyfrannu am y tro cyntaf fel llefarydd newydd Plaid Cymru ar faterion gwledig. Dwi'n edrych ymlaen at gydweithio gyda rhanddeiliaid, gydag Aelodau ar draws y Siambr, ac, wrth gwrs, craffu ar a chydweithio gyda'r Gweinidog hefyd.
Dwi'n meddwl ei bod hi yn addas ein bod ni yn dechrau drwy gydnabod y cyfraniad mae pawb wedi ei wneud tuag at y Bil yma, wrth iddo fe fynd ar ei daith—ac mae e wedi bod yn dipyn o daith, onid yw e, os ŷch chi'n cofion nôl i gyhoeddiad 'Brexit a'n tir' nôl yn 2018, a'r teitl yna'n ein hatgoffa ni, efallai, pam fod y Bil yn digwydd o gwbl. Ond mae'r Bil sy'n ein cyrraedd ni heddiw yng Nghyfnod 4 yn eithaf gwahanol i'r cynnig gwreiddiol hwnnw a amlinellwyd yn y man cyntaf bum mlynedd yn ôl. Mae bellach yn rhoi cydnabyddiaeth llawer mwy uniongyrchol, cryf a chyhyrog i'r angen i amddiffyn a chryfhau amaeth a'r cymunedau gwledig sydd mor ddibynnol ar y diwydiant. Roedd hi'n anodd credu, a bod yn onest, ar y dechrau fod cynhyrchu bwyd ddim yn cael ei gydnabod fel nwydd cyhoeddus neu public good. I fi, y public good pwysicaf oll yw bwydo'r genedl, ond o leiaf nawr mae'r Bil yn cydnabod pwysigrwydd cynhyrchu bwyd fel un o rolau creiddiol y diwydiant yma yng Nghymru.
Mae'r Bil o'n blaenau ni heddiw hefyd, wrth gwrs, yn rhoi cydnabyddiaeth i gyfraniad pwysig y gymuned amaethyddol i’r economi wledig ac i'r angen i gryfhau cyfraniad y sector i hyfywedd yr economi wledig mewn ffordd efallai oedd ddim yn y Bil gwreiddiol. Yn yr un modd, wrth gwrs, mae cydnabod a chefnogi pwysigrwydd y sector amaeth i ddyfodol yr iaith Gymraeg a diwylliant Cymru hefyd yn nodwedd explicit yn y Bil mewn ffordd oedd ddim yno, efallai, ar y cychwyn. Mae’n bwysig, fel ŷn ni wedi clywed hefyd, cydnabod bod sicrhau cynllun cefnogi amlflwyddyn nawr yn nodwedd, mynd o dair blynedd i bum mlynedd. Mi fyddwn i yn atgoffa pawb ei bod hi'n saith mlynedd cyn inni adael yr Undeb Ewropeaidd, ond dwi yn croesawu'r ffaith ein bod yn symud i'r cyfeiriad iawn.
Mae wedi bod yn daith, a dyw hi ddim ond yn deg i fi, fel eraill, gydnabod gwaith rhai o’m cyd-Aelodau yng ngrŵp Plaid Cymru: Mabon ap Gwynfor, wrth gwrs, yn lefarydd y blaid wrth i’r Bil yma fynd ar ei daith drwy’r Senedd; i Luke Fletcher, aelod o’r pwyllgor fuodd yn craffu ar y Bil; ac fel ŷn ni wedi clywed hefyd, i Cefin Campbell fel yr Aelod dynodedig, sydd wedi llwyddo i gael dylanwad ar y Bil yma drwy ei waith fel rhan o’r cytundeb cydweithio. Diolch iddyn nhw. Diolch hefyd, wrth gwrs, i’r lleisiau cryf o gyfeiriad y sectorau perthnasol sydd wedi llwyddo eto i gael dylanwad helaeth ar y Bil yma.
Mi fydd Plaid Cymru yn cefnogi’r Bil yma heddiw. Efallai ei fod e'n Fil amherffaith, fydd yn rhywbeth y byddwn ni yn dal i weithio arno fe wrth inni symud ymlaen nawr i’r phase nesaf, ond fyddai dim modd darparu unrhyw gefnogaeth i’r sector oni bai bod y Bil yma yn cael ei basio, a dwi'n siŵr bod neb am weld hynny'n digwydd. Ond nid dyma ddiwedd y daith, wrth gwrs, achos yn natganiad rhaglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth gan y Prif Weinidog yn gynharach heddiw, mi ddywedodd e mai dyma’r cam cyntaf yn rhaglen y Llywodraeth i ddiwygio amaethyddiaeth. Felly, megis cychwyn mae’r daith mewn gwirionedd, ond megis cychwyn hefyd mae’r frwydr i sicrhau’r canlyniad gorau i amaethyddiaeth, i'r amgylchedd ac i gymunedau gwledig, ac fel ŷn ni wedi clywed, maen nhw yn mynd law yn llaw. Maen nhw yn mynd law yn llaw, ac mae llwyddiant i'r tri yn gorfod bod yn ffocws i’n gwaith ni ar bob tro ar hyd y daith. Creu fframwaith mae’r Bil, ac felly, wrth gwrs, mae'r ffocws yn troi yn awr at y cynllun ffermio cynaliadwy. Yn fanna fydd y glo mân, a dwi a Phlaid Cymru yn edrych ymlaen yn fawr iawn i chwarae'n rhan wrth ddylanwadu ar ffurf a chynnwys y cynllun hwnnw yn y cyfnod nesaf sydd i ddod.
It's a privilege to contribute for the first time as Plaid Cymru's new spokesperson on rural affairs. I look forward to working with stakeholders, with Members across the Chamber, and, of course, to scrutinise and to work with the Minister too.
I think it is appropriate that we start by acknowledging the contribution that everyone made towards this Bill on its journey—and it has been quite a journey, if you think back to the publication of 'Brexit and our land' back in 2018, and that title reminds us why the Bill is happening at all. But the Bill, of course, that we have today at Stage 4 is quite different to the original proposal that was outlined initially five years ago. It now gives far more direct recognition and far more robust recognition of the need to protect and strengthen agriculture and the rural communities that are so reliant on the industry. It's difficult to believe, at the outset, that food production wasn't acknowledged as a public good. For me, it's the most important public good in that it feeds the nation, but at least now the Bill does acknowledge the importance of food production as a core role of the industry here in Wales.
The Bill before us today also gives recognition to the important contribution of the agricultural community to the rural economy and the need to strengthen the sector's contribution to the vibrancy of those communities that wasn't included in the original Bill, perhaps. Likewise, supporting the contribution of the agriculture sector to Welsh culture and the Welsh language is also now an explicit feature of the Bill in a way that wasn't there at the outset. It's important, as we’ve heard, to recognise that ensuring a multi-annual plan is now a feature, going from three years to five years. I would remind everyone that it was seven years before we left the EU, but I do welcome the fact that we're moving in the right direction there.
It has been a journey, and it's only fair for me, like others, to acknowledge the work of some of my colleagues in the Plaid Cymru group: Mabon ap Gwynfor, as party spokesperson as this Bill took its journey through the Senedd; Luke Fletcher, a member of the committee that scrutinised the Bill; and also, as we’ve heard, to Cefin Campbell as the designated Member, who’s had an influence on this Bill through his work as part of the co-operation agreement. Thank you to them. Thank you also to the strong voices from the relevant sectors who have again had a great influence on this Bill.
Plaid Cymru will be supporting the Bill today. Perhaps it's imperfect, and it will be something that we will continue to work on as we now move on to the next phase, but it wouldn't be possible to provide any support for the sector unless this Bill were to be passed, and I don't think anyone wants to see that happening. But this isn't the end of the journey, of course, because in the Government's legislative statement made by the First Minister earlier, he said that this was the first step in the Government's programme to reform agriculture. So, the journey is just beginning but the battle is also beginning to secure the best outcomes for agriculture, the environment and rural communities, and as we’ve heard, they do go hand in hand. They do go hand in hand, and the success of all three has to be a focus of our work on every turn in the journey. The Bill creates a framework, so we now turn our focus to the sustainable farming scheme. That's what we need to focus on, and I and Plaid Cymru look forward to playing a full part in influencing the form and content of that plan as we move forward.
As any Bill progresses through, Ministers should be pulled every which way but when. They should be under demands from one side and another to try and modify the Bill. I just want to give you credit, Minister, that faced with quite divergent views on what the agriculture Bill should be, you’ve talked to a lot of groups, a lot of organisations, a lot of backbenchers as well, as well as frontbench spokesmen, and you have made adjustments, and this Bill is better for it. We’ve heard of some of those that reflect the rural community, the agricultural community, working farmers, and so on.
I also want to give you credit, even though amendments to this extent weren’t brought forward, for reflecting debate at earlier stages, where we asked for commitments that are being delivered, to update the explanatory memorandum to give reference explicitly to the COP 15 Kunming-Montréal global biodiversity framework, to make sure that any future scheme that comes from this agri Bill will have regard to future nature restoration and biodiversity strategies produced by the Welsh Government, including those that follow on from the COP 15 that Julie James attended, and so on. It's a string of commitments you did. When we get to the end of this passage, everybody in a sense should be a little bit dissatisfied, because everybody has not got exactly what they want, but this Bill is singularly better for the engagement that you and your team of officials have had all the way through this, and I commend you for this.
Can I also thank the ETRA committee? The climate change committee was not the primary committee on this, but you invited us along to one of your sessions we took part in. We not only enjoyed that, but I think hopefully we added something to the mix of some aspects as well of your deliberations, and we kept our continued involvement with this as it went through.
Minister, this really is a good job, but the agri Bill is not the end of everything. There's the sustainable farming scheme coming forward, the regulations that flow from this, what we’ve heard today in the future legislative programme on environmental governance and what we do on nature restoration and targets. This is not the end of it, but I think what we can agree on is the point that Sam just made: this is not a zero-sum game where one side wins out, another loses; this is all of us in together to provide good livelihoods in good communities, in rural communities with agriculture thriving and at the same time, delivering nature restoration.
The one thing I will say—I'll come back, Minister, but it probably won't be for you directly or there might be something we can do in the sustainable farming scheme and so on—is that the bit that we didn't quite bolt down on this was the issue around access. I know we'll have other Bills coming forward, but there are some things that could be tightened up in the final stages, as your team of officials sit up there looking down, thinking, 'We're done'. Hell, no, this person is going to be coming back at you going, 'There are some tweaks we can just make here to make sure that access is also reflected in the way we take forward the SFS and other aspects'. But there'll be other Bills as well.
Minister, very well done indeed, and thank you, from my heart, for your engagement on this.
Wrth i unrhyw Fil fynd ar ei hynt, dylid tynnu Gweinidogion bob ffordd. Dylai fod gofynion arnyn nhw o un ochr a'r llall i geisio addasu'r Bil. Hoffwn eich canmol, Gweinidog, oherwydd yn wynebu safbwyntiau eithaf gwahanol o ran yr hyn y dylai'r Bil amaethyddiaeth fod, rydych chi wedi siarad â llawer o grwpiau, llawer o sefydliadau, llawer o aelodau meinciau cefn hefyd, yn ogystal â llefarwyr ar y meinciau blaen, ac rydych chi wedi gwneud addasiadau, ac mae'r Bil hwn yn well o'r herwydd. Rydym ni wedi clywed am rai o'r agweddau sy'n adlewyrchu'r gymuned wledig, y gymuned amaethyddol, ffermwyr sy'n gweithio, ac yn y blaen.
Hoffwn hefyd eich canmol, er na chyflwynwyd gwelliannau i'r graddau hyn, am annog dadl yn gynharach, lle gwnaethom ni ofyn am yr ymrwymiadau sy'n cael eu cyflawni, i ddiweddaru'r memorandwm esboniadol i gyfeirio'n benodol at fframwaith bioamrywiaeth fyd-eang COP 15 Kunming-Montréal, i sicrhau y bydd unrhyw gynllun yn y dyfodol a ddaw o'r Bil amaeth hwn yn ystyried strategaethau adfer natur a bioamrywiaeth a gynhyrchir gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys y rhai sy'n deillio o'r cyfarfod COP 15 y bu Julie James ynddo, ac yn y blaen. Fe wnaethoch chi gyfres o ymrwymiadau. Pan gyrhaeddwn ni ddiwedd y darn hwn, dylai pawb ar un ystyr fod ychydig yn anfodlon, oherwydd nid yw pawb wedi cael yr union beth maen arnyn nhw ei eisiau, ond mae'r Bil hwn yn unigol well oherwydd yr ymgysylltiad rydych chi a'ch tîm o swyddogion wedi'i gael ar bob cam, ac rwy'n eich canmol am hyn.
A gaf i hefyd ddiolch i bwyllgor ETRA? Nid y pwyllgor newid hinsawdd oedd y prif bwyllgor yn ymdrin â hyn, ond fe wnaethoch chi ein gwahodd i un o'ch sesiynau y gwnaethom ni gymryd rhan ynddi. Bu i ni nid yn unig fwynhau hynny, ond rwy'n gobeithio ein bod ni wedi ychwanegu rhywbeth at y cyfuniad o rai agweddau yn ogystal â'ch trafodaethau, ac fe wnaethom ni barhau i ymwneud â hyn wrth iddo fynd ar ei hynt.
Gweinidog, mae hyn yn dda iawn mewn gwirionedd, ond nid yw'r Bil amaethyddiaeth yn ddiwedd popeth. Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy ar y gweill, y rheoliadau sy'n deillio o hyn, yr hyn yr ydym ni wedi'i glywed heddiw yn y rhaglen ddeddfwriaethol ar lywodraethu amgylcheddol yn y dyfodol a'r hyn a wnawn ni o ran adfer a thargedau natur. Nid dyma ddiwedd y daith, ond rwy'n credu mai'r hyn y gallwn ni gytuno arno yw'r sylw a wnaeth Sam gynnau: nid gêm o lwyddo neu fethu yw hon lle mae un ochr yn ennill, un arall yn colli; mae a wnelo hyn â phob un ohonom ni gyda'n gilydd yn darparu bywoliaeth dda mewn cymunedau da, mewn cymunedau gwledig gydag amaethyddiaeth yn ffynnu ac ar yr un pryd, yn adfer natur.
Yr un peth y byddaf yn ei ddweud—fe ddof yn ôl, Gweinidog, ond mae'n debyg na fydd a wnelo â chi'n uniongyrchol neu efallai fod rhywbeth y gallwn ni ei wneud yn y cynllun ffermio cynaliadwy ac yn y blaen—yw mai'r darn na wnaethom ni gau pen y mwdwl yn iawn arno oedd y mater ynglŷn â mynediad. Rwy'n gwybod y caiff Biliau eraill eu cyflwyno, ond mae rhai pethau y gellid eu tynhau yn y camau olaf, wrth i'ch tîm o swyddogion eistedd yn y fan yna gan edrych i lawr, gan feddwl, 'Rydym ni wedi darfod'. Dim peryg, bydd y person yma'n dod yn ôl atoch chi'n dweud, 'Mae rhai newidiadau bach y gallwn ni eu gwneud yn y fan yma i sicrhau bod mynediad hefyd yn cael ei adlewyrchu yn y ffordd yr ydym ni'n bwrw ymlaen â'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy ac agweddau eraill'. Ond bydd biliau eraill hefyd.
Gweinidog, da iawn yn wir, a diolch, o galon, am eich ymgysylltiad â hyn.
Y Gweinidog i ymateb? Na.
The Minister to reply? No.
I think everything's been said.
Rwy'n credu bod popeth wedi ei ddweud.
Felly, fe fydd yna bleidlais ar Gyfnod 4 y Bil yma o dan Reol Sefydlog 26.50C a bydd hynna'n digwydd ar ddiwedd y prynhawn yma. Rŷn ni'n prysur cyrraedd diwedd y prynhawn, ond ddim cweit eto.
So, there will be a recorded vote on Stage 4 of this Bill in accordance with Standing Order 26.50C and that will happen at the end of today's proceedings. We are making our way to the end of proceedings, but we're not quite there.
Eitem 13 sydd nesaf, cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Diogelwch Ar-lein. Y Dirprwy Weinidog Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth i wneud y cynnig yma, Dawn Bowden.
Item 13 is next, the legislative consent motion on the Online Safety Bill. The Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism to move the motion, Dawn Bowden.
Cynnig NDM8302 Dawn Bowden
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Diogelwch Ar-Lein i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8302 Dawn Bowden
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Online Safety Bill so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion and recommend that the Senedd consents to the relevant provisions of the Online Safety Bill, as outlined in the five legislative consent memoranda laid to date. Through this Bill, the UK Government is seeking to establish a regulatory regime to protect individuals from online harm, conferring powers on Ofcom as the new online safety regulator.
While safety and well-being are a shared responsibility, a UK-wide Bill is the most effective and proportionate legislative vehicle to deliver consistent regulation to protect people in Wales. Protecting children from harm forms part of inspection and regulation under Estyn and Care Inspectorate Wales. Therefore, we have ensured that education and childcare providers in Wales are exempted from the Bill.
I support the creation of the new offences of assisting or encouraging self-harm online and the sending or showing of flashing images to those with epilepsy. Such legislation supports our preventative work in relation to suicide and self-harm. There will be instances where these offences involve offline communication and will therefore be within the Senedd’s competence. Consequently, legislative consent is required.
So, whilst I welcome the Bill overall, I am disappointed that the UK Government did not table the self-harm amendment until recently, given that it was originally announced last December. And whilst swift engagement with the UK Government did enable us to lay the required legislative consent memorandum very quickly, enabling my officials to properly scrutinise it, the Senedd’s ability to properly scrutinise the Bill’s provisions has been impacted upon yet again.
I’m aware that many feel that the Bill does not go far enough, particularly in protecting young and vulnerable adults. The removal of legal but harmful provisions for adults instead requires individuals to take steps to protect themselves, and that has been widely criticised. I know that many people and groups do not believe this will tackle the issues associated with online abuse, hate, racism and misogyny. It’s vital, therefore, that alongside this Bill, the Welsh Government continues its efforts to protect the vulnerable in our society.
The Minister for economy recently published a cyber action plan for Wales, which includes actions to help keep people as safe and secure as possible when online. Furthermore, our digital resilience in education action plan enhances online safety provision policy and practice across Wales. So, we must build on the work such as this to help ensure that the people of Wales are safe online.
Whilst not directly related to the LCMs laid on the Bill, I am also disappointed that our request to include the Children’s Commissioner for Wales as a statutory consultee of Ofcom has not been granted. I’m concerned that children’s rights in Wales could be undermined if our children’s commissioner is not explicitly named in this Bill. But we will continue to press for this amendment.
Llywydd, to conclude, I recommend that Members support the motion. I would like to thank the committees for considering these memoranda and I am pleased that they agree that consent should be given. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig ac yn argymell bod y Senedd yn cydsynio i ddarpariaethau perthnasol y Bil Diogelwch Ar-lein, fel yr amlinellir yn y pum caniatâd deddfwriaethol a gyflwynwyd hyd yma. Drwy'r Bil hwn, mae Llywodraeth y DU yn ceisio sefydlu cyfundrefn reoleiddio i ddiogelu unigolion rhag niwed ar-lein, gan roi pwerau i Ofcom fel y rheoleiddiwr diogelwch ar-lein newydd.
Er bod diogelwch a lles yn gyfrifoldeb ar y cyd, Bil ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd yw'r cyfrwng deddfwriaethol mwyaf effeithiol a chymesur i ddarparu rheoleiddio cyson i amddiffyn pobl yng Nghymru. Mae amddiffyn plant rhag niwed yn rhan o arolygu a rheoleiddio o dan Estyn ac Arolygiaeth Gofal Cymru. Felly, rydym ni wedi sicrhau bod darparwyr addysg a gofal plant yng Nghymru wedi'u heithrio o'r Bil.
Rwy'n cefnogi creu'r troseddau newydd o gynorthwyo neu annog hunan-niweidio ar-lein ac anfon neu ddangos delweddau sy'n fflachio i'r rhai ag epilepsi. Mae deddfwriaeth o'r fath yn cefnogi ein gwaith ataliol mewn perthynas â hunanladdiad a hunan-niweidio. Bydd achosion lle mae'r troseddau hyn yn cynnwys cyfathrebu all-lein ac felly byddant o fewn cymhwysedd y Senedd. O ganlyniad, mae angen cydsyniad deddfwriaethol.
Felly, er fy mod yn croesawu'r Bil yn gyffredinol, rwy'n siomedig na wnaeth Llywodraeth y DU gyflwyno'r gwelliant ynghylch hunan-niweidio tan yn ddiweddar, o ystyried iddo gael ei gyhoeddi'n wreiddiol fis Rhagfyr diwethaf. Ac er bod ymgysylltu'n gyflym â Llywodraeth y DU wedi ein galluogi i gyflwyno'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol gofynnol yn gyflym iawn, gan alluogi fy swyddogion i graffu arno'n briodol, effeithiwyd ar allu'r Senedd i graffu ar ddarpariaethau'r Bil yn briodol unwaith eto.
Rwy'n ymwybodol bod llawer yn teimlo nad yw'r Bil yn mynd yn ddigon pell, yn enwedig wrth amddiffyn oedolion ifanc a bregus. Mae cael gwared ar ddarpariaethau cyfreithiol ond niweidiol i oedolion yn hytrach yn ei gwneud hi'n ofynnol i unigolion gymryd camau i'w diogelu eu hunain, ac mae hynny wedi cael ei feirniadu'n eang. Rwy'n gwybod nad yw llawer o bobl a grwpiau'n credu y bydd hyn yn mynd i'r afael â'r materion sy'n gysylltiedig â cham-drin ar-lein, casineb, hiliaeth a chasineb at fenywod. Mae'n hanfodol, felly, ochr yn ochr â'r Bil hwn, fod Llywodraeth Cymru yn parhau â'i hymdrechion i amddiffyn y rhai sy'n agored i niwed yn ein cymdeithas.
Yn ddiweddar, cyhoeddodd Gweinidog yr economi gynllun gweithredu seiber ar gyfer Cymru, sy'n cynnwys camau i helpu i gadw pobl mor ddiogel a diogel â phosibl ar-lein. At hynny, mae ein cynllun gweithredu cadernid digidol mewn addysg yn gwella polisi ac ymarfer darpariaeth diogelwch ar-lein ledled Cymru. Felly, mae'n rhaid i ni adeiladu ar y gwaith fel hyn i helpu sicrhau bod pobl Cymru yn ddiogel ar-lein.
Er nad yw'n ymwneud yn uniongyrchol â'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol a gyflwynwyd ar y Bil, rwyf hefyd yn siomedig nad yw ein cais i gynnwys Comisiynydd Plant Cymru fel ymgynghorai statudol Ofcom wedi'i ganiatáu. Rwy'n pryderu y gallai hawliau plant yng Nghymru gael eu tanseilio os na chaiff ein comisiynydd plant ei enwi'n benodol yn y Bil hwn. Ond byddwn yn parhau i bwyso am y gwelliant hwn.
Llywydd, i gloi, rwy'n argymell bod yr Aelodau'n cefnogi'r cynnig. Hoffwn ddiolch i'r pwyllgorau am ystyried y memoranda hyn ac rwy'n falch eu bod yn cytuno y dylid cydsynio. Diolch.
I've said it before and I'll say it again: Plaid Cymru opposes the use of legislative consent motions as a matter of principle. All decisions affecting the devolved areas of responsibility should be made by the Senedd.
Turning to the matter in hand, in an age where social media is a pervasive influence in our society, our need for more effective and robust regulation of online spaces has never been greater. This has been underlined by the recent study by the NSPCC, which found a 66 per cent increase in child abuse image offences recorded by UK police over the last five years. However, given the frankly lamentable record of the current UK Government in regulating multinational corporations, we remain sceptical that they are best placed to deliver these measures.
It is also apparent that the Bill falls short in a number of key areas. As the NSPCC noted, the Bill makes no provision for the creation of an expert child safety advocate with access to children's voices and experiences. This would provide children with similar statutory user advocacy arrangements as those that are already in place across the regulated sector. The role of Citizens Advice in relation to energy and postal consumers is one example. Furthermore, while the Bill does contain a commitment to hold senior managers liable if their products contribute to serious harm to children, the measures do not go far enough to extend this criminal liability to the tech bosses themselves. On this basis, the best and most effective way of securing the safety of Welsh children online will be through Senedd legislation. Diolch yn fawr.
Rwyf wedi dweud hyn o'r blaen ac fe ddywedaf eto: mae Plaid Cymru yn gwrthwynebu defnyddio cynigion cydsyniad deddfwriaethol fel mater o egwyddor. Dylai'r Senedd wneud pob penderfyniad sy'n effeithio ar y meysydd cyfrifoldeb datganoledig.
Gan droi at y mater dan sylw, mewn oes lle mae'r cyfryngau cymdeithasol yn ddylanwad treiddiol yn ein cymdeithas, ni fu ein hangen am reoleiddio gofodau ar-lein yn fwy effeithiol a chadarn erioed mor fawr. Tanlinellwyd hyn gan yr astudiaeth ddiweddar gan yr NSPCC, a ganfu gynnydd o 66 y cant mewn troseddau yn ymwneud â delweddau o gam-drin plant a gofnodwyd gan heddlu'r DU dros y pum mlynedd diwethaf. Fodd bynnag, o ystyried record alaethus, i fod yn blaen, Llywodraeth bresennol y DU wrth reoleiddio corfforaethau rhyngwladol, rydym yn parhau i fod yn amheus mai nhw sydd yn y sefyllfa orau i gyflawni'r mesurau hyn.
Mae hefyd yn amlwg bod y Bil yn ddiffygiol mewn nifer o feysydd allweddol. Fel y nododd yr NSPCC, nid yw'r Bil yn gwneud unrhyw ddarpariaeth ar gyfer creu eiriolwr diogelwch plant arbenigol sy'n gwrando ar leisiau a phrofiadau plant. Byddai hyn yn rhoi i blant drefniadau defnyddwyr eiriolaeth statudol tebyg i'r rhai sydd eisoes ar waith ar draws y sector a reoleiddir. Mae swyddogaeth Cyngor ar Bopeth mewn perthynas â defnyddwyr ynni a phost yn un enghraifft. Ar ben hynny, er bod y Bil yn cynnwys ymrwymiad i ddwyn uwch reolwyr i gyfrif os yw eu cynnyrch yn cyfrannu at niwed difrifol i blant, nid yw'r mesurau'n mynd yn ddigon pell i ymestyn yr atebolrwydd troseddol hwn i'r penaethiaid technoleg eu hunain. Ar y sail hon, y ffordd orau a mwyaf effeithiol o sicrhau diogelwch plant Cymru ar-lein fydd drwy ddeddfwriaeth y Senedd. Diolch yn fawr.
If you wanted a case study in how not to do legislation, then look no further than the UK Government and this Online Safety Bill. What started as a genuine attempt to protect children has become convoluted, complex, and at this stage, has everything but the kitchen sink thrown in there. There are of course still good parts to this Bill, and this particular amendment is one of them, so I will be voting in favour of this LCM for the reasons that have already been set out by the Deputy Minister, but I’ll take this opportunity to set out some other issues with the Bill.
Whilst it fails to address critical issues like the problematic business model of social media platforms. It also aims to suppress free speech and threatens the use of user-to-user encryption that is vital for personal privacy. End-to-end encryption is the bedrock of our current internet. It allows not only you or I to have a discussion safely, without our e-mails being intercepted by an authoritarian state, and allows us to make that quick bank transaction without a criminal scooping up our details. These things are at risk if this Bill is not challenged, according to the Electronic Frontier Foundation. Many experts in this field signed an open letter to the UK Government, addressing their concerns about these restrictions to end-to-end encryption. They said:
'As currently drafted, the bill could break end-to-end encryption, opening the door to routine, general and indiscriminate surveillance'.
In fact, only 14 per cent of tech professionals believed the legislation was fit for purpose. According to Liberty International, it could also potentially impact our freedom of speech and breach article 10 of the European Convention on Human Rights, as protected by the Human Rights Act 1998, because it aims to restrict legal but harmful content with no clarity about what that would include, who would decide, and how it would be implemented now and in the future. Most importantly, this legislation would also, under sub-clause 6, allow users to filter out non-verified accounts. Minister, this is a flawed approach that treats online anonymity as inherently unsafe. There is little evidence to back up the claim that anonymity itself makes online discourse more febrile, and on the contrary, much of the abuse myself and other Members of this Chamber receive has no discernible difference in either nature or tone, based on the anonymity or non-anonymity of an account. The New Statesman conducted research on this topic, which states that, whilst 32 per cent of tweets from anonymous accounts were classed as 'angry', according to their metrics, a similar 30 per cent of tweets from accounts with full names attached were also deemed angry or abusive. It is therefore clear that this legislation would not have as big of an impact as is being claimed. Fundamentally, the whole Bill will not achieve what it sets out to, and not including our Children's Commissioner for Wales proves this to me.
So, yes, I'll support this one amendment and the exemptions that the Welsh Government has called for, but I think it is ridiculous that the Welsh Government has had such little time to consider this, that we as parliamentarians have had almost none, and crucially, the public is having no meaningful opportunity to have a say whatsoever. Diolch.
Os oedd arnoch chi eisiau astudiaeth achos o ran sut i beidio â gwneud deddfwriaeth, yna edrychwch ddim pellach na Llywodraeth y DU a'r Bil Diogelwch Ar-lein hwn. Mae'r hyn a ddechreuodd fel ymgais wirioneddol i amddiffyn plant wedi dod yn ddryslyd, cymhleth, ac ar hyn o bryd, mae'n cynnwys popeth dan haul. Wrth gwrs, mae rhannau da i'r Bil hwn o hyd, ac mae'r gwelliant penodol hwn yn un ohonyn nhw, felly byddaf yn pleidleisio o blaid y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn am y rhesymau a nodwyd eisoes gan y Dirprwy Weinidog, ond byddaf yn manteisio ar y cyfle hwn i nodi rhai materion eraill gyda'r Bil.
Er ei fod yn methu â mynd i'r afael â materion allweddol fel model busnes problemus llwyfannau cyfryngau cymdeithasol. Mae hefyd yn ceisio atal rhyddid i lefaru ac yn bygwth y defnydd o amgryptio defnyddiwr-i-ddefnyddiwr sy'n hanfodol ar gyfer preifatrwydd personol. Amgryptio o'r dechrau i'r diwedd yw sylfaen ein rhyngrwyd presennol. Mae'n caniatáu nid yn unig i chi neu fi gael trafodaeth yn ddiogel, heb i wladwriaeth awdurdodol ysbïo ar ein negeseuon e-bost ac mae'n caniatáu inni wneud y trafodiad banc cyflym hwnnw heb i droseddwr gipio ein manylion. Mae'r pethau hyn mewn perygl os na fydd y Bil hwn yn cael ei herio, yn ôl yr Electronic Frontier Foundation. Llofnododd llawer o arbenigwyr yn y maes hwn lythyr agored at Lywodraeth y DU, yn amlygu eu pryderon am y cyfyngiadau hyn o ran amgryptio o'r dechrau i'r diwedd. Fe ddywedon nhw:
'Fel y mae wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd, gallai'r bil dorri amgryptio o'r dechrau i'r diwedd, gan agor y drws i wyliadwriaeth rheolaidd, cyffredinol a diwahân.'
Mewn gwirionedd, dim ond 14 y cant o weithwyr technoleg proffesiynol oedd yn credu bod y ddeddfwriaeth yn addas i'r diben. Yn ôl Liberty International, gallai hefyd effeithio ar ein rhyddid i lefaru a thorri erthygl 10 o'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol, fel y'i diogelir gan Ddeddf Hawliau Dynol 1998, oherwydd ei nod yw cyfyngu cynnwys cyfreithiol ond niweidiol heb unrhyw eglurder ynghylch yr hyn y byddai hynny'n ei gynnwys, pwy fyddai'n penderfynu, a sut y byddai'n cael ei weithredu nawr ac yn y dyfodol. Yn bwysicaf oll, byddai'r ddeddfwriaeth hon hefyd, o dan is-baragraff 6, yn caniatáu i ddefnyddwyr hidlo cyfrifon heb eu gwirio. Gweinidog, mae hwn yn ddull diffygiol sy'n trin anhysbysrwydd ar-lein fel rhywbeth anniogel yn ei hanfod. Nid oes llawer o dystiolaeth i gefnogi'r honiad bod anhysbysrwydd ei hun yn gwneud disgwrs ar-lein yn fwy ffyrnig, ac i'r gwrthwyneb, nid oes gan lawer o'r cam-drin yr wyf i ac Aelodau eraill o'r Siambr hon yn ei dderbyn unrhyw wahaniaeth amlwg naill ai o ran natur na thôn, yn seiliedig ar anhysbysrwydd neu hysbysrwydd cyfrif. Cynhaliodd y New Statesman ymchwil ar y pwnc hwn, sy'n nodi, er bod 32 y cant o drydariadau o gyfrifon anhysbys yn cael eu hystyried yn 'ddig', yn ôl eu metrigau, ystyriwyd hefyd bod 30 y cant o drydariadau tebyg o gyfrifon ag enwau llawn ynghlwm yn ddig neu'n ymosodol. Mae'n amlwg felly na fyddai'r ddeddfwriaeth hon yn cael cymaint o effaith ag yr honnir. Yn sylfaenol, ni fydd y Bil cyfan yn cyflawni'r hyn y mae'n bwriadu ei wneud, ac mae peidio â chynnwys Comisiynydd Plant Cymru yn profi hyn i mi.
Felly, byddaf, byddaf yn cefnogi'r un gwelliant hwn a'r eithriadau y mae Llywodraeth Cymru wedi galw amdanyn nhw, ond rwy'n credu ei bod hi'n chwerthinllyd bod Llywodraeth Cymru wedi cael cyn lleied o amser i ystyried hyn, ein bod ni fel seneddwyr wedi cael bron ddim, ac yn hollbwysig, nid yw'r cyhoedd yn cael unrhyw gyfle ystyrlon i ddweud eu dweud o gwbl. Diolch.
Y Dirprwy Weinidog i ymateb.
The Deputy Minister to reply.
Diolch, Llywydd. In closing the debate, first of all, can I thank those Members for their comments and observations this afternoon? In response to the points made, particularly from Peredur Owen Griffiths, and I acknowledge Plaid's principled opposition to LCMs, but frankly, that principled opposition is not going to help us in terms of protecting children online in an area that is reserved. And this is an area where it is sensible for us to work together on a UK basis, as it is a significant move in the right direction, and we can work alongside the work that we're doing that is devolved, and that we are developing ourselves in Wales, to sit alongside this UK legislation.
To deal with Sarah Murphy's point, I think she is absolutely right to point out the way in which this Bill has seen its passage through Westminster. It is complex. There have been many, many amendments, and we think that there may be other amendments to come as we move forward. But I think it is just to remind us that this is not Welsh legislation, so we are just responding to those areas that impact on the devolved competence of that legislation, and I'm making no specific comment on the legislation itself.
So, to conclude, Llywydd, the Welsh Government supports the principle of the Online Safety Bill, and the protections that we believe it will provide people from the harms of the internet, and I therefore ask Members of the Senedd to consent to this Bill. Thank you.
Diolch, Llywydd. Wrth gloi'r ddadl, yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i'r Aelodau hynny am eu sylwadau a'u barn y prynhawn yma? Mewn ymateb i'r pwyntiau a wnaed, yn enwedig gan Peredur Owen Griffiths, ac rwy'n cydnabod gwrthwynebiad egwyddorol Plaid Cymru i gynigion cydsyniad deddfwriaethol, ond a dweud y gwir, nid yw'r gwrthwynebiad egwyddorol hwnnw yn mynd i'n helpu ni o ran amddiffyn plant ar-lein mewn maes sydd wedi'i gadw'n ôl. Ac mae hwn yn faes lle mae'n synhwyrol i ni weithio gyda'n gilydd ar sail y DU, gan ei fod yn gam sylweddol i'r cyfeiriad cywir, a gallwn weithio ochr yn ochr â'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud sydd wedi'i ddatganoli, yr ydym ni'n ei ddatblygu ein hunain yng Nghymru, i eistedd ochr yn ochr â'r ddeddfwriaeth hon yn y DU.
I ymdrin â phwynt Sarah Murphy, rwy'n credu ei bod hi yn llygad ei lle i dynnu sylw at y ffordd y mae'r Bil hwn wedi mynd ar ei hynt drwy San Steffan. Mae'n gymhleth. Bu llawer o welliannau, ac rydym yn credu y gallai fod gwelliannau eraill yn y dyfodol. Ond rwy'n credu mai dim ond i'n hatgoffa nad deddfwriaeth Gymreig yw hon, felly rydym yn ymateb i'r meysydd hynny sy'n effeithio ar gymhwysedd datganoledig y ddeddfwriaeth honno, ac nid wyf yn gwneud unrhyw sylw penodol ar y ddeddfwriaeth ei hun.
Felly, i gloi, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi egwyddor y Bil Diogelwch Ar-lein, a'r amddiffyniadau y credwn y bydd yn eu darparu i bobl rhag niwed y rhyngrwyd, ac felly gofynnaf i Aelodau'r Senedd gydsynio i'r Bil hwn. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, ac oni bai bod tri Aelod eisiau i fi ganu'r gloch, byddwn ni yn symud yn syth i'r bleidlais. Felly, fe fydd y bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar Gyfnod 4 y Bil Amaethyddiaeth (Cymru), a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 55, neb yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly, mae'r Bil Amaethyddiaeth (Cymru) wedi ei gymeradwyo. [Cymeradwyaeth.]
That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, we will proceed directly to voting time. So, the first vote this afternoon will be on Stage 4 of the Agriculture (Wales) Bill, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 55, no abstentions, none against, and therefore, the Agriculture (Wales) Bill is agreed. [Applause.]
Eitem 12. Cyfnod 4 y Bil Amaethyddiaeth (Cymru): O blaid: 55, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 12. Stage 4 of The Agriculture (Wales) Bill: For: 55, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf, felly, fydd y bleidlais ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Diogelwch Ar-lein. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yma a gyflwynwyd yn enw Dawn Bowden. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 45, neb yn ymatal, 10 yn erbyn, ac felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi ei dderbyn.
The next vote will be on the legislative consent motion on the Online Safety Bill, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Dawn Bowden. Open the vote. Close the vote. In favour 45, no abstentions, 10 against, and therefore, the motion is agreed.
Eitem 13. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Diogelwch Ar-lein: O blaid: 45, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 13. LCM on the Online Safety Bill: For: 45, Against: 10, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ni, dyna ddiwedd ar y pleidleisiau. Diolch i bawb am eich gwaith y prynhawn yma.
That concludes voting. Thank you, all, for your work this afternoon.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:53.
The meeting ended at 18:53.