Y Cyfarfod Llawn

Plenary

21/06/2023

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 12:45 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 12:45 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Eitem ar y cyd â Senedd Ieuenctid Cymru
1. Joint item with the Welsh Youth Parliament

Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn o'r Senedd a'r Senedd Ieuenctid ar y cyd.

Good afternoon, all, and welcome to this joint Plenary meeting of the Senedd and the Welsh Youth Parliament.

I think we've just lowered the average age of the Chamber by about 30 years. Thank you to all the young people who are joining us today to enable us to do that. This, of course, is the first sitting of the Youth Parliament, the newly elected, second Youth Parliament of the Senedd, with the Senedd. [Applause.]

Credaf ein bod newydd ostwng oedran cyfartalog y Siambr oddeutu 30 mlynedd. Diolch i’r holl bobl ifanc sy’n ymuno â ni heddiw i’n galluogi i wneud hynny. Hwn, wrth gwrs, yw'r tro cyntaf i'r Senedd Ieuenctid, sef yr ail Senedd Ieuenctid, sydd newydd ei hethol, eistedd gyda’r Senedd. [Cymeradwyaeth.]

Felly, mae ein Senedd Ieuenctid ni yn ei hail dymor, a braf yw bod yn dyst i'r berthynas sydd yn datblygu rhwng y Senedd Ieuenctid a'r Senedd, wrth i'r gwaith pwysig o gynrychioli buddiannau pobl ifanc Cymru fynd rhagddo.

Felly, heb oedi ymhellach, dwi'n mynd i ofyn i Ffion Williams agor y sesiwn. Ffion Williams yw Aelod etholaeth Gorllewin Caerdydd. Ffion Williams.

So, our Youth Parliament is in its second term, and it's wonderful to witness the relationship develop between the Youth Parliament and the Senedd, as the important work of representing the interests of the young people of Wales proceeds.

So, without further ado, I am going to call Ffion Williams to open the session. Ffion Williams is the constituency Member for Cardiff West. Ffion Williams.

Diolch, Llywydd. It is a pleasure to be at the Senedd today with our first joint session between Members of the Senedd and the second cohort of Welsh Youth Parliament Members.

I know that I and fellow Members are grateful for the opportunity to be here today, and hope the session will be valuable to both Senedd Members and the Welsh Youth Parliament in furthering our work. As a Welsh Youth Parliament Member, it has been incredibly rewarding to see the progress we have made in our sub-committees on mental health, the environment, and education. Our November session in the Senedd really proved our success in listening to young people across Wales and vocalising their views to ensure every voice is represented. Furthermore, I and other members have also benefited from previous sessions and experiences shared between the Welsh Youth Parliament and Members of the Senedd to inform and influence our politics here in Wales.

Of course, our work has built on the foundations laid by the inaugural Welsh Youth Parliament, with the continuation of these sub-committees and certain themes within these topics being a testimony to how these issues remain prevalent for young people. We hope that today's session will inspire Members to further engage with the work we are doing and support our efforts as a Welsh Youth Parliament. In turn, we also hope that, as Welsh Youth Parliament Members, we gain insight into how the Senedd is responding to the issues facing young people, and ensure we are recognising this in our work. Thank you. [Applause.]

Diolch, Lywydd. Mae’n bleser bod yn y Senedd heddiw gyda’n sesiwn gyntaf ar y cyd rhwng Aelodau o’r Senedd a’r ail garfan o Aelodau o Senedd Ieuenctid Cymru.

Gwn fy mod i a’m cyd-Aelodau’n ddiolchgar am y cyfle i fod yma heddiw, ac rwy'n gobeithio y bydd y sesiwn yn werthfawr i Aelodau o’r Senedd ac i Senedd Ieuenctid Cymru wrth ddatblygu ein gwaith. Fel Aelod o Senedd Ieuenctid Cymru, mae wedi bod yn hynod galonogol gweld y cynnydd rydym wedi’i wneud yn ein his-bwyllgorau iechyd meddwl, yr amgylchedd, ac addysg. Dangosodd ein sesiwn yn y Senedd ym mis Tachwedd ein llwyddiant yn gwrando ar bobl ifanc ledled Cymru, gan roi sylw i'w barn i sicrhau bod pob llais yn cael ei gynrychioli. Yn ogystal â hynny, rwyf fi ac Aelodau eraill hefyd wedi elwa o sesiynau a phrofiadau blaenorol a rannwyd rhwng Senedd Ieuenctid Cymru ac Aelodau o’r Senedd i lywio a dylanwadu ar ein gwleidyddiaeth yma yng Nghymru.

Wrth gwrs, mae ein gwaith wedi adeiladu ar y sylfeini a osodwyd gan Senedd Ieuenctid gyntaf Cymru, gyda pharhad yr is-bwyllgorau hyn a rhai themâu o fewn y pynciau hyn yn dyst i sut mae’r materion hyn yn dal i fod yn bwysig i bobl ifanc. Gobeithiwn y bydd sesiwn heddiw yn ysbrydoli'r Aelodau i ymgysylltu ymhellach â’r gwaith a wnawn ac i gefnogi ein hymdrechion fel Senedd Ieuenctid Cymru. Yn ein tro, rydym hefyd yn gobeithio, fel Aelodau o Senedd Ieuenctid Cymru, y byddwn yn dysgu sut mae’r Senedd yn ymateb i’r materion sy’n wynebu pobl ifanc, ac yn sicrhau ein bod yn cydnabod hyn yn ein gwaith. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

Diolch yn fawr i Ffion Williams.

Thank you very much to Ffion Williams.

Now we have representatives speaking on behalf of the three committees of the Senedd Ieuenctid that have been set up, and to speak, first of all, on behalf of the committee for education and school curriculum, it's Leaola Roberts-Biggs from the constituency of Alyn and Deeside.

Nawr, mae gennym gynrychiolwyr yn siarad ar ran tri phwyllgor y Senedd Ieuenctid a sefydlwyd, ac i siarad, yn gyntaf oll, ar ran y pwyllgor addysg a'r cwricwlwm ysgol, Leaola Roberts-Biggs o etholaeth Alun a Glannau Dyfrdwy.

Diolch, Llywydd, and thank you for the opportunity to share the update on the work of the education and curriculum committee with you all. As a committee, we found that common topics we wished to explore consisted of life skills, extra-curricular opportunities, equality and inclusion, in addition to the current support systems in place for young people from disadvantaged backgrounds.

Committee members have had the opportunity to meet with Welsh Government representatives to learn more about the new Curriculum for Wales, in addition to many of us being part of insightful discussions with Qualifications Wales in regard to new subject qualifications and the changes to the way some of the subjects will now be assessed. As a collective, we hold many different experiences within the Welsh education system, and thus we hope we've been able to provide substantial value to these discussions.

We have recently launched our consultation on the school day, with our main focus being for the Welsh Youth Parliament Members to understand if making changes to the length of our school day would have any positive correlation or impacts to improved student well-being, their confidence, greater support for those from disadvantaged backgrounds to achieve in their place of study, as well as potential increased social and personal skills, especially following the effects of the COVID-19 pandemic.

As part of our consultation, we would like to hear not only from students, but also teachers, parents and guardians in order for us to gain a better perspective on how this could affect a greater proportion of our population. The consultation will build on previous Welsh Government trials where activities such as digital arts, storytelling and outdoor adventure activities have been delivered in addition to the current school hours in place. The consultation at present is being promoted on social media platforms, through school workshops and youth groups, as well as public events such as the Royal Welsh Show and the National Eisteddfod, in addition to others.

We look forward to presenting a subsequent report in the Chamber in November, and we would like to emphasise the importance and encourage as many young people to get involved as possible, to ensure that they have their say. [Applause.]

Diolch, Lywydd, a diolch am y cyfle i rannu’r wybodaeth ddiweddaraf am waith y pwyllgor addysg a'r cwricwlwm gyda phob un ohonoch. Fel pwyllgor, canfuom fod y pynciau cyffredin roeddem am eu harchwilio yn cynnwys sgiliau bywyd, cyfleoedd allgyrsiol, cydraddoldeb a chynhwysiant, yn ogystal â’r systemau cymorth presennol sydd ar waith ar gyfer pobl ifanc o gefndiroedd difreintiedig.

Mae aelodau’r pwyllgor wedi cael cyfle i gyfarfod â chynrychiolwyr Llywodraeth Cymru i ddysgu mwy am y Cwricwlwm newydd i Gymru, yn ogystal â'r ffaith bod llawer ohonom yn rhan o drafodaethau craff â Cymwysterau Cymru ynghylch cymwysterau pynciau newydd a’r newidiadau i’r ffordd y bydd rhai o’r pynciau'n cael eu hasesu bellach. Fel grŵp, mae gennym lawer o brofiadau gwahanol o system addysg Cymru, ac felly gobeithiwn ein bod wedi gallu ychwanegu gwerth sylweddol i’r trafodaethau hyn.

Yn ddiweddar, rydym wedi lansio ein hymgynghoriad ar y diwrnod ysgol, gyda’n prif ffocws ar sicrhau bod yr Aelodau o Senedd Ieuenctid Cymru yn deall a fyddai gwneud newidiadau i hyd ein diwrnod ysgol yn cael unrhyw effeithiau neu gydberthynas gadarnhaol ar wella llesiant myfyrwyr, eu hyder, mwy o gymorth i rai o gefndiroedd difreintiedig lwyddo yn eu man astudio, yn ogystal â mwy o sgiliau cymdeithasol a phersonol posibl, yn enwedig yn dilyn effeithiau pandemig COVID-19.

Yn rhan o’n hymgynghoriad, hoffem glywed nid yn unig gan fyfyrwyr, ond hefyd gan athrawon, rhieni a gwarcheidwaid er mwyn inni gael gwell syniad o sut y gallai hyn effeithio ar gyfran fwy o’n poblogaeth. Bydd yr ymgynghoriad yn adeiladu ar dreialon blaenorol Llywodraeth Cymru, lle mae gweithgareddau fel celfyddydau digidol, adrodd straeon a gweithgareddau antur awyr agored wedi cael eu cynnig yn ychwanegol at yr oriau ysgol presennol. Ar hyn o bryd, mae’r ymgynghoriad yn cael ei hyrwyddo ar blatfformau cyfryngau cymdeithasol, drwy weithdai mewn ysgolion a grwpiau ieuenctid, yn ogystal â digwyddiadau cyhoeddus megis Sioe Frenhinol Cymru a’r Eisteddfod Genedlaethol, ac eraill.

Edrychwn ymlaen at gyflwyno adroddiad dilynol yn y Siambr ym mis Tachwedd, a hoffem bwysleisio pwysigrwydd cymryd rhan ac annog cymaint o bobl ifanc â phosibl i wneud hynny, er mwyn sicrhau eu bod yn cael dweud eu dweud. [Cymeradwyaeth.]

Ac ar ran y pwyllgor iechyd meddwl a llesiant—.

And on behalf of the mental health and well-being committee—.

I'm being very generous in allowing applause in the Chamber this afternoon. I hope the Senedd doesn't continue it after the Senedd Ieuenctid has finished our session.

Rwy’n bod yn hael iawn wrth ganiatáu cymeradwyaeth yn y Siambr y prynhawn yma. Gobeithio na fydd y Senedd yn parhau â hynny ar ôl i'r Senedd Ieuenctid gwblhau ein sesiwn.

Ocê, ar ran y pwyllgor iechyd meddwl a llesiant—

On behalf of the mental health and well-being committee—

—the committee on mental health and well-being, Harriet Wright-Nicholas from the Caerphilly constituency.

—y pwyllgor iechyd meddwl a llesiant, Harriet Wright-Nicholas o etholaeth Caerffili.

12:50

Diolch, Llywydd. Ers lansio ein hymgyrch, mae'r pwyllgor iechyd meddwl a lles wedi bod yn gweithio’n galed i godi ymwybyddiaeth o nifer o broblemau allweddol o fewn y gwasanaethau iechyd meddwl sydd ar gael i blant a phobl ifanc ledled Cymru.

Thank you, Llywydd. Since launching our campaign, the mental health and well-being committee has been working hard to raise awareness of a number of key issues within the current mental health services available to children and young people across Wales.

We began our research by sending out a survey, asking children, young people and adults, about their opinion of the current mental health and well-being services and provisions available to them. We received over 3,500 responses, and discovered that, despite the first Welsh Youth Parliament’s impressive work to try and improve provisions, mental health services are still not hitting the mark. In fact, we found little to no difference in how often young people are struggling with their mental health when compared with the first Welsh Youth’s Parliament survey, carried out in 2020. Despite the increase in spending in an attempt to improve services, there hasn’t been enough change. Obviously, mental health provisions need an urgent overhaul. Based on our survey’s results and discussion with children and young people in a number of settings, we formed our report, which included our findings and our recommendations for improvement to the Welsh Government.

Last November, we had the opportunity to meet with decision makers at the Senedd at our residential meeting. We discussed the report and the recommendations we made. Our key suggestions included: one recognised, central one-stop shop for information, resources, and support; greater emphasis on ensuring that families and friends are equipped to support young people, including the provision of training, information and materials to better enable those who young people trust and confide in to help; training programmes for professionals who work with and support young people. The aim would be to improve awareness and understanding of the mental health challenges faced by young people from different backgrounds, including neurodiverse people, those with a disability, members of the LGBTQ+ community, those in poverty, those living in rural areas, and young people of different ethnicities. Finally, we called for better support for young people at an earlier stage to lower the demand on child and adolescent mental health services.

Since the report launch, members of the committee have been involved in opportunities to speak up on the issue, including at events such as Wonderfest with Platfform at Glamorgan cricket ground.

Fe ddechreuasom ein hymchwil drwy gynnal arolwg o farn plant, pobl ifanc ac oedolion ynglŷn â'r gwasanaethau iechyd meddwl a lles presennol a’r darpariaethau sydd ar gael iddynt. Cawsom dros 3,500 o ymatebion, a chanfod, er gwaethaf gwaith caled Senedd Ieuenctid gyntaf Cymru i geisio gwella darpariaethau, nad yw gwasanaethau iechyd meddwl yn ddigonol o hyd. Mewn gwirionedd, ychydig iawn o wahaniaeth, os o gwbl, a welsom o ran pa mor aml y mae pobl ifanc yn cael trafferthion gyda’u hiechyd meddwl o gymharu ag arolwg Senedd Ieuenctid gyntaf Cymru, a gynhaliwyd yn 2020. Er gwaethaf y cynnydd mewn gwariant mewn ymgais i wella gwasanaethau, nid oes digon o newid wedi bod. Yn amlwg, mae angen ailwampio darpariaethau iechyd meddwl ar frys. Ar sail canlyniadau ein harolwg a thrafodaethau â phlant a phobl ifanc mewn nifer o leoliadau, fe wnaethom lunio ein hadroddiad, a oedd yn cynnwys ein canfyddiadau a’n hargymhellion ar gyfer gwelliannau i Lywodraeth Cymru.

Fis Tachwedd diwethaf, cawsom gyfle i gyfarfod â’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau yn y Senedd yn ein cyfarfod preswyl. Buom yn trafod yr adroddiad a'r argymhellion a wnaed gennym. Roedd ein hawgrymiadau allweddol yn cynnwys: un 'siop un stop' ganolog a chydnabyddedig ar gyfer gwybodaeth, adnoddau a chymorth; mwy o bwyslais ar sicrhau bod teuluoedd a ffrindiau'n cael cymorth i gefnogi pobl ifanc, gan gynnwys darparu hyfforddiant, gwybodaeth a deunyddiau i alluogi’r rhai y mae pobl ifanc yn ymddiried ynddynt i helpu’n well; rhaglenni hyfforddi ar gyfer gweithwyr proffesiynol sy'n cefnogi ac yn gweithio gyda phobl ifanc. Y nod fyddai gwella ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o'r heriau iechyd meddwl y mae pobl ifanc o wahanol gefndiroedd yn eu hwynebu, gan gynnwys pobl niwroamrywiol, pobl ag anableddau, aelodau o'r gymuned LHDTC+, pobl sy'n byw mewn tlodi, pobl sy'n byw mewn ardaloedd gwledig, a phobl ifanc o wahanol gefndiroedd ethnig. Yn olaf, fe wnaethom alw am well cymorth i bobl ifanc yn gynharach er mwyn lleihau’r pwysau ar wasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed.

Ers lansio’r adroddiad, mae aelodau’r pwyllgor wedi cymryd rhan mewn cyfleoedd i godi llais ar y mater, gan gynnwys mewn digwyddiadau fel Wonderfest gyda Platfform ar faes criced Morgannwg.

Hoffwn orffen drwy ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei hymateb ysgrifenedig i'r adroddiad, a’i chynnig i weithio gyda Senedd Ieuenctid Cymru dros y misoedd nesaf. Rydym wrthi ar hyn o bryd yn trefnu cyfarfod gyda'r Dirprwy Weinidog. Yn dilyn y cyfarfod, edrychwn ymlaen at weld rhai os nad pob un o’n hargymhellion yn cael eu gweithredu gan Lywodraeth Cymru. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

I would like to finish by thanking the Deputy Minister for her written response to the report and her offer to work with the Welsh Youth Parliament over the coming months. We are currently in the process of arranging a meeting with the Deputy Minister. Following this meeting, we look forward to seeing some if not all of our recommendations put into effect by Welsh Government. Thank you very much. [Applause.]

Diolch yn fawr i Harriet. Felly, ar ran y pwyllgor amgylchedd a newid hinsawdd, nesaf, Harrison Williams.

Thank you to Harriet. Now, on behalf of the climate and environment committee, Harrison Williams.

Harrison Williams, representing the Boys and Girls Clubs of Wales. Harrison.

Harrison Williams, yn cynrychioli Clybiau Bechgyn a Merched Cymru. Harrison.

Good afternoon. My name is Harrison Williams and I represent the Boys and Girls Clubs of Wales. Today I’ll be providing an update on the work of the climate and environment committee. During our meeting here in November, as a committee, we met to help decide whether we wanted to focus on biodiversity, public transport or school and education campaigns. After some very informative presentations and discussions with experts on these issues, we ultimately decided to direct our focus on the area of public transport and sustainable travel. As a committee, we came to this decision due to the issues presented to us, such as the use, reliability and cost of public transport in Wales, as well as our desire to encourage more people to travel sustainably.

Our consultation looks at the barriers to public transport and active travel presented to young people, and looks at what more can be done to travel sustainably. The consultation is being undertaken through our Sustainable Ways survey, which has gathered over 1,000 responses through promotion in schools, youth groups and events such as the Urdd Eisteddfod. The survey will be live until the end of July. Early findings suggest that the cost of public transport is a major factor for young people when deciding to use public transport, with those in rural areas highlighting issues in the reliability and frequency of it. The committee’s been particularly keen in understanding these experiences in more rural and poorer areas, which is why we have held focus group events and spoken to young people in our local areas to understand the challenges they face. Furthermore, the survey has shown that there has been an increase in car and walking trips since the pandemic.

As well as the survey, public engagement events have played an excellent role in raising awareness of the benefits of sustainable travel and letting young people express their opinion on the topic through interactive activity stalls and engaging guest speakers. We recently held events in Blaenau Ffestiniog and, more locally for me, in Pontypridd, which were well attended. We will be at the Royal Welsh Show next month, and we invite anyone interested to come and have their say.

The environment committee report will be published in the autumn term, where we will be able to relay our full findings. This will enable us to work together to tackle the current issues of public transport and to continue to raise awareness of sustainable travel.

To finish, having green travel systems is an essential part of a sustainable future. By reducing our carbon footprint, promoting healthier living, saving money and reducing traffic congestion, we can build a better future not just for ourselves, but for future generations, and, together, we must work to make green travel options more accessible and convenient for everyone. Diolch. [Applause.]

Prynhawn da. Fy enw i yw Harrison Williams, ac rwy'n cynrychioli Clybiau Bechgyn a Merched Cymru. Heddiw, byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am waith pwyllgor yr hinsawdd a’r amgylchedd. Yn ystod ein cyfarfod yma ym mis Tachwedd, fel pwyllgor, cyfarfuom i helpu i benderfynu a oeddem am ganolbwyntio ar fioamrywiaeth, trafnidiaeth gyhoeddus neu ymgyrchoedd ysgol ac addysg. Ar ôl cyflwyniadau addysgiadol iawn a thrafodaethau ag arbenigwyr ar y materion hyn, yn y pen draw, fe benderfynasom ganolbwyntio ar drafnidiaeth gyhoeddus a theithio cynaliadwy. Fel pwyllgor, fe wnaethom y penderfyniad hwn oherwydd y materion a gyflwynwyd i ni, megis defnydd, dibynadwyedd, a chost trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, yn ogystal â’n dymuniad i annog mwy o bobl i deithio’n gynaliadwy.

Mae ein hymgynghoriad yn edrych ar y rhwystrau i drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol sy'n wynebu pobl ifanc, ac yn edrych ar beth arall y gellir ei wneud i deithio’n gynaliadwy. Mae’r ymgynghoriad yn cael ei gynnal drwy ein harolwg Ffyrdd Gwyrdd, sydd wedi casglu dros 1,000 o ymatebion drwy ei hyrwyddo mewn ysgolion, grwpiau ieuenctid a digwyddiadau fel Eisteddfod yr Urdd. Bydd yr arolwg yn weithredol tan ddiwedd mis Gorffennaf. Mae canfyddiadau cynnar yn awgrymu bod cost trafnidiaeth gyhoeddus yn ffactor pwysig i bobl ifanc wrth benderfynu defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, gyda’r rheini mewn ardaloedd gwledig yn tynnu sylw at faterion i ymwneud â dibynadwyedd ac amlder. Mae’r pwyllgor wedi bod yn arbennig o awyddus i ddeall y profiadau hyn mewn ardaloedd mwy gwledig a thlotach, a dyna pam ein bod wedi cynnal digwyddiadau grwpiau ffocws ac wedi siarad â phobl ifanc yn ein hardaloedd lleol i ddeall yr heriau y maent yn eu hwynebu. Yn ogystal â hynny, mae’r arolwg wedi dangos y bu cynnydd mewn teithiau car a cherdded ers y pandemig.

Yn ogystal â’r arolwg, mae digwyddiadau ymgysylltu â’r cyhoedd wedi chwarae rhan wych yn codi ymwybyddiaeth o fanteision teithio cynaliadwy a gadael i bobl ifanc fynegi eu barn ar y pwnc drwy stondinau gweithgareddau rhyngweithiol a defnyddio siaradwyr gwadd. Yn ddiweddar, rydym wedi cynnal digwyddiadau ym Mlaenau Ffestiniog, ac yn fwy lleol i mi, ym Mhontypridd, a fynychwyd gan lawer. Byddwn yn Sioe Frenhinol Cymru fis nesaf, ac rydym yn gwahodd unrhyw un a chanddynt diddordeb i ddod i ddweud eu dweud.

Bydd adroddiad pwyllgor yr amgylchedd yn cael ei gyhoeddi yn nhymor yr hydref, lle byddwn yn gallu nodi ein canfyddiadau llawn. Bydd hyn yn ein galluogi i weithio gyda'n gilydd i fynd i'r afael â phroblemau presennol trafnidiaeth gyhoeddus ac i barhau i godi ymwybyddiaeth o deithio cynaliadwy.

I gloi, mae cael systemau teithio gwyrdd yn rhan hanfodol o ddyfodol cynaliadwy. Drwy leihau ein hôl troed carbon, hybu byw’n iachach, arbed arian a lleihau tagfeydd traffig, gallwn adeiladu dyfodol gwell nid yn unig i ni ein hunain, ond i genedlaethau’r dyfodol, a chyda’n gilydd, mae'n rhaid inni weithio i wneud opsiynau teithio gwyrdd yn fwy hygyrch a chyfleus i bawb. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

12:55

Diolch yn fawr i chi i gyd, felly, am y cyfraniadau ar ran gwahanol bwyllgorau'r Senedd Ieuenctid. Awn ni ymlaen nawr i gael ymatebion byr oddi wrth y Prif Weinidog, arweinwyr y pleidiau, a hefyd Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Felly, yn gyntaf, y Prif Weinidog, Mark Drakeford.

Thank you, all, for those updates on behalf of the various Youth Parliament committees. We will now hear brief responses from the First Minister, the party leaders, and also the Chair of the Children, Young People and Education Committee. So, first of all, the First Minister, Mark Drakeford.

Wel, Llywydd, prynhawn da a diolch yn fawr. Hoffwn i ddechrau drwy longyfarch holl Aelodau'r Senedd Ieuenctid ar eu hetholiad. Wythnos diwethaf, fe wnes i gwrdd gyda rhywun oedd wedi bod yn Aelod o'r Senedd gyntaf o bobl ifanc yma yng Nghymru. Dywedodd e wrthyf i fod y profiad wedi newid ei fywyd. Dwi'n gobeithio y bydd yr amser rydych chi'n rhoi a'r ymrwymiad rydych chi wedi'i ddangos yn cael ei wobrwyo mewn ffordd debyg. Mae'r gwaith rydych chi eisoes wedi'i gwblhau'n adlewyrchu'n gryf prif ofidion pobl ifanc yng Nghymru heddiw. Diolch am yr adroddiadau ar addysg a'r cwricwlwm. Bydd yr argymhellion yn eich gwaith ar iechyd meddwl a llesiant yn ddylanwadol ar draws Llywodraeth Cymru. Bydd yr arolwg presennol, sy'n archwilio'r hinsawdd a'r amgylchedd, yn sicrhau bod llais heriol pobl ifanc ar bynciau mwyaf dwys y dydd yn cael ei glywed yn glir ac effeithiol yng ngwaith y Senedd.

Llywydd, good afternoon and thank you very much. I'd like to start by congratulating all Members of the Youth Parliament on being elected. Last week, I met with somebody who had been a Member of the first Youth Parliament here in Wales. He told me that the experience had changed his life, and I hope that the time that you give and the commitment that you've shown will be rewarded in a similar fashion. The work that you've already done reflects the main concerns of young people in Wales today. Thank you for the reports on education and the curriculum. The recommendations in your work on mental health and well-being will be very influential across the Welsh Government. The current survey, which investigates the climate and the environment, will ensure that the challenging voice of young people on the most serious subjects of the day will be heard clearly and effectively in the work of the Senedd.

Thank you, all, for joining us today. You can be sure that you have the whole support of the Senedd in the important work that you will carry out not simply on behalf of young people in Wales, but on behalf of Wales as a whole. Diolch yn fawr.

Diolch, bawb, am ymuno â ni heddiw. Gallwch fod yn sicr fod gennych holl gefnogaeth y Senedd yn y gwaith pwysig a wnewch nid yn unig ar ran pobl ifanc Cymru, ond ar ran Cymru gyfan. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. No, you don't need to clap the First Minister or the leaders of your respective parties, if you don't mind. Nice try, Hefin David, but no thank you. [Laughter.]

Diolch yn fawr. Na, nid oes angen ichi gymeradwyo'r Prif Weinidog nac arweinwyr eich pleidiau, os nad oes ots gennych. Ymgais lew, Hefin David, ond dim diolch. [Chwerthin.]

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. There must be a reshuffle in the air or something, with the backbenchers clapping. [Laughter.]

It's a real pleasure to be here for the second occasion that this current Youth Parliament has come together in the Oriel, in the Senedd Chamber, to obviously meet with MSs. I've had the pleasure of meeting various youth parliamentarians—I look at Ruben across the desk there who, whilst not of my political party, by the logos he puts on social media, has really genuinely engaged with politicians across this Chamber, whether they be Labour politicians, Plaid Cymru, or ourselves, bringing us into the schools to meet students at Llanishen High School, and I'm sure that's gone on right across the Youth Parliament, and obviously opened the doors to many people to see what actually the Welsh Parliament does and the responsibilities that we have, and that hopefully you will obviously be able to inform with the reports that you've done.

It's so heartening to hear the work that you've done in particular around the school day, and around mental health in particular. Today, in The Daily Telegraph, for example, there's a report, as we come out of the COVID pandemic, around eating disorders and how that's affecting young people and the help and support that's required to be put in place there. What better people to inform the measures that need to be put in place than young people themselves? And then, also, reflecting on the school day and the changes that I know the Government are talking about bringing forward, it's heartening to see that dialogue between the Government bench and the youth parliamentarians in the work that you've done.

So, I wish you well and continued success in your work. I understand that you have another six months of work until this term comes to an end—I think I'm right in saying that, Presiding Officer, 2023—and, from your initial presentations, you've indicated, obviously, that there'll be reports coming forward in the autumn. I, certainly, and, I know, my colleagues on the Conservative benches have enjoyed working with fellow youth parliamentarians, and we look forward to continuing that work and the support. Hopefully, it'll open the door to many of you coming forward and putting yourself forward at election time, to be considered by the electorate more generally, irrespective of whatever party that is, because democracy flourishes when people do stand for election and offer that choice, that broad choice to the electorate, so that their voices can be heard. So, I wish you all well in your continued work, and thank you for taking the time to be with us here today.

Diolch, Lywydd. Mae'n rhaid bod ad-drefnu ar y gweill neu rywbeth, gyda'r Aelodau ar y meinciau cefn yn cymeradwyo. [Chwerthin.]

Mae’n bleser pur cael bod yma am yr eildro i’r Senedd Ieuenctid bresennol hon ddod at ei gilydd yn yr Oriel, yn Siambr y Senedd, i gyfarfod, yn amlwg, ag Aelodau o'r Senedd. Rwyf wedi cael y pleser o gyfarfod â gwahanol seneddwyr ieuenctid—rwy'n edrych ar Ruben ar ochr arall y ddesg, ac er nad yw'n cefnogi fy mhlaid wleidyddol, yn ôl y logos y mae’n eu rhoi ar y cyfryngau cymdeithasol, mae wedi ymgysylltu’n agos â gwleidyddion ar draws y Siambr hon, boed yn wleidyddion Llafur, Plaid Cymru, neu ni ein hunain, a dod â ni i mewn i'r ysgolion i gyfarfod â myfyrwyr yn Ysgol Uwchradd Llanisien, ac rwy'n siŵr fod hynny wedi digwydd ar draws y Senedd Ieuenctid, ac yn amlwg, wedi agor y drysau i lawer o bobl weld beth mae Senedd Cymru yn ei wneud mewn gwirionedd, a'r cyfrifoldebau sydd gennym, a gobeithio y byddwch yn gallu llywio ein gwaith gyda'r adroddiadau rydych wedi'u gwneud.

Mae mor galonogol clywed y gwaith rydych wedi'i wneud ar y diwrnod ysgol yn arbennig, ac ar iechyd meddwl yn benodol. Heddiw, yn y Daily Telegraph, er enghraifft, mae adroddiad, wrth inni ddod allan o pandemig COVID, ar anhwylderau bwyta a sut mae hynny’n effeithio ar bobl ifanc a’r cymorth a’r gefnogaeth sydd angen eu darparu yn hynny o beth. Pa bobl well i lywio’r mesurau sydd angen eu rhoi ar waith na phobl ifanc eu hunain? A hefyd, wrth fyfyrio ar y diwrnod ysgol a'r newidiadau y gwn fod y Llywodraeth yn sôn am eu cyflwyno, mae'n galonogol gweld y ddeialog rhwng mainc y Llywodraeth a'r seneddwyr ieuenctid yn y gwaith rydych wedi'i wneud.

Felly, rwy'n dymuno'n dda i chi, a phob llwyddiant yn eich gwaith. Rwy’n deall bod gennych chwe mis arall o waith tan y daw’r tymor hwn i ben—rwy’n credu fy mod yn iawn yn dweud hynny, Lywydd, 2023—ac o’ch cyflwyniadau cychwynnol, rydych wedi nodi, yn amlwg, y bydd adroddiadau'n cael eu cyflwyno yn yr hydref, ac rwyf fi, yn sicr, a'm cyd-Aelodau ar feinciau’r Ceidwadwyr, rwy'n gwybod, wedi mwynhau gweithio gyda'n cyd-seneddwyr ieuenctid, ac edrychwn ymlaen at barhau â’r gwaith a’r gefnogaeth honno. Bydd hynny'n agor y drws, gobeithio, i lawer ohonoch sefyll mewn etholiadau, i gael eich ystyried gan yr etholwyr yn fwy cyffredinol, ni waeth ym mha blaid, gan fod democratiaeth yn ffynnu pan fydd pobl yn sefyll etholiadau ac yn cynnig y dewis, y dewis eang hwnnw i’r etholwyr, er mwyn i’w lleisiau gael eu clywed. Felly, rwy'n dymuno’n dda i bob un ohonoch yn eich gwaith parhaus, a diolch am roi eich amser i fod gyda ni yma heddiw.

13:00

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorweth.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac mae hi yn fraint wirioneddol i mi gael bod yma yn gwrando arnoch chi ac yn dysgu gennych chi heddiw yma.

Thank you very much, Llywydd, and it is a real privilege for me to be here listening to you and learning from you today.

I should say that we adults tend to think that we're younger than we actually are, so to be literally surrounded by actual young people, and such terrifically bright young people, is a bit frightening, so go easy on us, is my request.

Dylwn ddweud ein bod ni fel oedolion yn tueddu i feddwl ein bod yn iau nag ydym, felly mae cael ein hamgylchynu, yn llythrennol, gan bobl ifanc, a phobl ifanc mor eithriadol o ddeallus, ychydig yn frawychus, felly peidiwch â bod yn rhy galed arnom, yw fy nghais.

Rŵan, er fy mod i ychydig bach yn hŷn na chi, mae gennym ni un peth sy'n gyffredin iawn, sef chwilfrydedd. Dwi newydd ddod yn arweinydd ar fy mhlaid i ac wedi fy nghyffroi am y posibiliadau sy'n dod o hynny, wrth greu Cymru well. Ac yn yr un modd, dwi'n gwybod y bydd eich llygaid chithau yn lled y pen ar agor, ie, i'r heriau, ond hefyd i'r cyfleoedd cyffrous sy'n dod o'n blaenau ni fel cenedl.

Now, although I am a little older than you, we do have one thing in common, and that is curiosity. I've just become leader of my party and am excited by the possibilities that that will bring in creating a better Wales. And likewise, I know that your eyes will be wide-open, yes, to the challenges, but also the exciting opportunities facing us as a nation.

I want to thank you for the important work that you do and assure you that your priorities are, in so many ways, my priorities and our priorities too. And today, having you here, really is a timely reminder that I and my fellow Senedd Members aren't here for ourselves; we're here for you. In everything we say and do, we should ask ourselves the simple question, 'Will we be leaving our nation in a better place as a consequence of our actions?' I know that young people face so many challenges—the pandemic turned schooling upside down. Who would have thought that the dining room, the kitchen, would become the classroom? But you showed resilience, an ability to adapt and an eagerness to learn, and your ability as a generation to weather the storm is something that we can learn from.

Hoffwn ddiolch i chi am y gwaith pwysig a wnewch a rhoi sicrwydd i chi fod eich blaenoriaethau, mewn cymaint o ffyrdd, yr un fath â'm blaenoriaethau i a'n blaenoriaethau ninnau hefyd. Ac mae eich cael chi yma heddiw yn fy atgoffa nad wyf fi a'm cyd-Aelodau o'r Senedd yma er ein mwyn ein hunain; rydym yma ar eich cyfer chi. Ym mhopeth a ddywedwn ac a wnawn, dylem ofyn y cwestiwn syml i ni'n hunain, 'A fyddwn yn gadael ein cenedl mewn lle gwell o ganlyniad i'n gweithredoedd?' Gwn fod pobl ifanc yn wynebu cymaint o heriau—trodd y pandemig addysg wyneb i waered. Pwy fyddai wedi meddwl y byddai'r ystafell fwyta, y gegin, yn dod yn ystafell ddosbarth? Ond fe ddangosoch chi wytnwch, gallu i ymaddasu ac awydd i ddysgu, ac mae eich gallu chi fel cenhedlaeth i oroesi'r storm yn rhywbeth y gallwn ddysgu ohono.

Dwi'n gwybod bod COVID wedi creu cymaint o heriau i chi, wrth inni drio cadw'n gilydd yn ddiogel—yr unigrwydd ddaeth o hynny. Mae peidio â chael ein ffrindiau agos o'n cwmpas ni yn rhywbeth sy'n anodd ac yn gallu bod yn heriol o ran iechyd meddwl. Ond mae'n glod mawr i chi eich bod chi wedi gwneud iechyd meddwl yn rhywbeth normal i siarad amdano fo—rhywbeth oedd yn rhy anodd i'n cenhedlaeth ni i siarad amdano fo yn y gorffennol.

Un o'r pryderon mwyaf sydd gennym ni fel byd, wrth gwrs, ydy newid hinsawdd. Fel dywedodd Greta Thunberg:

I know that COVID created so many challenges for you, as we tried to keep each other safe—the loneliness that came from that. Not having our close friends around us can be difficult and challenging in terms of mental health. And it's a cause of great praise for you that you made mental health something that could be talked about—something that was too difficult for our generation to talk about in the past.

One of the greatest concerns we have as a world, of course, is climate change. As Greta Thunberg said:

'Once we start to act, hope is everywhere.'

'Unwaith y byddwn yn dechrau gweithredu, mae gobaith ym mhob man.'

Ac efo gweithredu cyflym, yn sgil pwysau gan eich cenhedlaeth chi, mi allwn ni wneud y byd yma yn lle gwell. Yr her i ni yn fan hyn, wrth gwrs, ydy dangos ein bod ni yn clywed, yn gwrando ac yn barod i weithredu ar yr hyn rydym ni'n ei glywed gennych chi. Diolch am fod yma heddiw yma.

And with swift action as a result of pressure from your generation, we can make this world a better place. The challenge for us here, of course, is to show that we are hearing, that we are listening and willing to take action on what we hear from you. Thank you for being with us today.

Arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol, Jane Dodds.

Leader of the Liberal Democrat, Jane Dodds.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a gwych eich gweld chi i gyd yma heddiw.

Thank you very much, Llywydd, and it's great to see you all here today.

I really just want to say one thing: I am the only woman party leader in Wales, and I am the only woman party leader who doesn't share a role across the whole of the UK, so it's brilliant seeing all these young women here today. May you continue into politics, because we need you more than ever.

Un peth yr hoffwn ei ddweud, yn y bôn: fi yw'r unig fenyw sy'n arweinydd plaid yng Nghymru, a fi yw'r unig fenyw sy'n arweinydd plaid ac nad yw'n rhannu rôl yn y DU gyfan, felly mae'n wych gweld yr holl fenywod ifanc hyn yma heddiw. Boed ichi barhau i mewn i fyd gwleidyddiaeth, gan fod arnom eich angen yn fwy nag erioed.

Diolch yn fawr iawn am ddod yma. Mae'ch gwaith chi ar iechyd meddwl wedi bod yn ardderchog, yn enwedig yn canolbwyntio ar lefydd gwledig, llefydd dwi'n eu cynrychioli, a phobl eraill hefyd. Dwi'n gobeithio mai hwn ydy dechrau eich rôl chi yn siapio Cymru a'r dyfodol. Mae angen syniadau newydd, wynebau newydd, a wynebau â phob amryw, i greu democratiaeth a bywyd dinesig bywiog a pherthnasol, a dwi'n gobeithio y byddwch chi yn rhan o wireddu hynny yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn am ddod.

Thank you very much for coming here. Your work on mental health has been excellent, particularly in focusing on rural areas, which I represent, and others as well. I hope that this is the start of your role in terms of shaping Wales and the future. We need new ideas, new faces, and all kinds of new faces, to create an active and relevant democracy and civic life, and I hope that you will be part of realising that here in Wales. Thank you very much for coming.

Diolch yn fawr i arweinwyr y pleidiau. Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg sydd nesaf, Jayne Bryant.

Thank you very much to the party leaders. Now, the Chair of the Children, Young People and Education Committee, Jayne Bryant

Diolch, Llywydd, and it really is wonderful that both Parliaments are here today, sitting. It's a real privilege to be here, and I'd like to thank the Welsh Youth Parliament Members who've spoken this afternoon and the Welsh Youth Parliament Members for their continuing hard work. You are making sure that the voices of children and young people are really listened to at the highest level of policy and decision making in Wales.

As Chair of the Children, Young People and Education Committee, I am very happy to say that the work that has already been done by this Youth Parliament has helped inform our thinking and our recommendations. We reflected on the findings of 'Young Minds Matter' in our recent report on mental health in higher education, and we will continue to think about these findings in any future work we do on children and young people’s emotional and mental well-being. I look forward to reading the reports of both the education and the school curriculum committee, and the climate and environment committee, and I’m sure that we will find both of these reports as helpful as the mental health and well-being committee’s report.

We’ve been incredibly lucky to hear directly from some of our Youth Parliament Members in our committee. Most recently, Georgia Miggins gave evidence to us and talked about her experiences in school, for our inquiry asking whether disabled children and young people have equal access to education. Rosie Squires played a huge part in our inquiry into care-experienced children; she came to the committee, played a big role in our stakeholder event, and has been a wonderful advocate for care-experienced children across Wales. We were really impressed with the passion and confidence of both Georgia and Rosie and their ideas for positive change, ideas that we will not lose sight of.

So, diolch yn fawr. Thank you, once again, to all those Welsh Youth Parliament Members for their hard work making sure that children and young people’s voices are heard loudly and clearly across Wales.

Diolch, Lywydd, ac mae'n wirioneddol wych fod y ddwy Senedd yn eistedd yma heddiw. Mae'n fraint wirioneddol cael bod yma, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau o Senedd Ieuenctid Cymru sydd wedi siarad y prynhawn yma ac i'r Aelodau o Senedd Ieuenctid Cymru am eu gwaith caled parhaus. Rydych yn sicrhau bod lleisiau plant a phobl ifanc yn cael eu clywed ar lefel uchaf y gwaith o lunio polisïau a gwneud penderfyniadau yng Nghymru.

Fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, rwy'n falch iawn o ddweud bod y gwaith sydd eisoes wedi'i wneud gan y Senedd Ieuenctid hon wedi helpu i lywio ein syniadau a'n hargymhellion. Fe wnaethom fyfyrio ar ganfyddiadau 'Meddyliau Iau o Bwys' yn ein hadroddiad diweddar ar iechyd meddwl mewn addysg uwch, a byddwn yn parhau i feddwl am y canfyddiadau hyn mewn unrhyw waith a wnawn yn y dyfodol ar les emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc. Edrychaf ymlaen at ddarllen adroddiadau'r pwyllgor addysg a'r cwricwlwm ysgol, a phwyllgor yr hinsawdd a'r amgylchedd, ac rwy'n siŵr y bydd y ddau adroddiad yr un mor ddefnyddiol ag adroddiad y pwyllgor iechyd meddwl a llesiant.

Rydym wedi bod yn hynod lwcus i glywed yn uniongyrchol gan rai o Aelodau ein Senedd Ieuenctid ar ein pwyllgor. Yn fwyaf diweddar, rhoddodd Georgia Miggins dystiolaeth i ni a soniodd am ei phrofiadau yn yr ysgol ar gyfer ein hymchwiliad yn gofyn a yw plant a phobl ifanc anabl yn cael mynediad cyfartal at addysg. Chwaraeodd Rosie Squires ran enfawr yn ein hymchwiliad i blant â phrofiad o fod mewn gofal; daeth i'r pwyllgor, chwaraeodd ran fawr yn ein digwyddiad rhanddeiliaid, ac mae wedi bod yn eiriolwr gwych dros blant â phrofiad o fod mewn gofal ledled Cymru. Roeddem yn edmygu angerdd a hyder Georgia a Rosie a'u syniadau am newid cadarnhaol, syniadau na fyddwn yn colli golwg arnynt.

Felly, diolch yn fawr. Diolch unwaith eto, i'r holl Aelodau o Senedd Ieuenctid Cymru am eu gwaith caled i sicrhau bod lleisiau plant a phobl ifanc yn cael eu clywed yn uchel ac yn glir ledled Cymru.

13:05

Diolch yn fawr iawn i Gadeirydd y pwyllgor. Felly, y rhan nesaf nawr fydd cyfres o gwestiynau gan yr Aelodau Senedd Ieuenctid i amrywiol Weinidogion Llywodraeth Cymru. Ac felly, mae'r set gyntaf o gwestiynau i gael ei hateb gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, a thri chwestiwn felly gan Jake Dillon, Ruben Kelman a Keira Bailey-Hughes. Y cwestiwn cyntaf, Jake Dillon.

Thank you very much to the committee Chair. So, the next part of the session will be a series of questions from Members of the Welsh Youth Parliament to various Ministers within Welsh Government. So, the first set of questions is to be answered by the Minister for Education and the Welsh Language. We have three questions from Jake Dillon, Ruben Kelman and Keira Bailey-Hughes. The first question, Jake Dillon.

Thank you. How will this Government make sure that the new curriculum is adapted for children across the country struggling with learning difficulties?

Diolch. Sut fydd y Llywodraeth hon yn sicrhau bod y cwricwlwm newydd yn cael ei addasu ar gyfer plant ag anawsterau dysgu ledled y wlad?

And I should have introduced you, Jake, as the Member for Maldwyn, Montgomeryshire, and I was prompted to do so by the cheers from another Member representing the constituency of Montgomeryshire. So, thank you for that question.

A dylwn fod wedi eich cyflwyno, Jake, fel yr Aelod dros Faldwyn, sir Drefaldwyn, ac fe'm hysgogwyd i wneud hynny gan fonllef Aelod arall sy'n cynrychioli etholaeth sir Drefaldwyn. Felly, diolch am eich cwestiwn.

Ruben Kelman nesaf, cwestiwn eto i'r Gweinidog.

Ruben Kelman, again with a question for the Minister for education. 

Diolch, Llywydd. Communication regarding the new curriculum, there is very little. In the words of a teacher I know, it is the biggest failure in education since devolution. 

Diolch, Lywydd. Ychydig iawn o gyfathrebu a gafwyd ynglŷn â'r cwricwlwm newydd. Yng ngeiriau athro rwy'n ei adnabod, dyma'r methiant mwyaf ym myd addysg ers datganoli.

Felly, Gweinidog, sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod y newidiadau cyffrous yma ddim yn fethiant llwyr?

So, Minister, how are you going to ensure that the exciting changes aren't a complete failure? 

A Reuben yn Aelod o'r Senedd Ieuenctid yn cynrychioli Gogledd Caerdydd. A Keira Bailey-Hughes, y cwestiwn nesaf i'r Gweinidog addysg. Keira Bailey-Hughes yn cynrychioli sefydliad partner Gisda, felly Keira.

And Reuben is a Member of the Youth Parliament representing Cardiff North. Keira Bailey-Hughes with the next question to the Minister for education. Keira Bailey-Hughes representing partner organisation Gisda. Keira.

Gorffennais ysgol flwyddyn yn ôl, ac nid oedd yn brofiad da i mi na llawer o fy ffrindiau LHDT+, yn enwedig i fy ffrindiau transgender. Roedd ysgol yn lle peryglus iddyn nhw. Roedd camwybodaeth ac anwybodaeth am bobl draws yn sicrhau hyn. Fy nghwestiwn i ydy: a allwn ddisgwyl gweld mwy o addysg i gefnogi agweddau iach tuag at lleiafrifoedd yn y cwricwlwm newydd, a sut olwg fydd ar hynny?

I finished school a year ago, and it wasn't a good experience for me or many of my friends who are LGBT+, and particularly my transgender friends. School was a dangerous place for them. There was misinformation and disinformation about trans people that ensured that. My question is: can we expect to see more education to support healthy attitudes towards minorities in the new curriculum, and what will that look like?

Diolch am y tri chwestiwn. Y Gweinidog nawr, felly, i ateb y tri ohonyn nhw. 

Thank you for all three questions. The Minister now to respond. 

Diolch, Llywydd, a diolch i'r tri am y cwestiynau ar feysydd pwysig iawn. I ateb cwestiwn Jake—

Thank you, Llywydd, and thank you to all three for the questions on very important issues. To respond to Jake's question—

—it's a really important question, Jake, that you ask. The Curriculum for Wales framework is designed to be inclusive for all learners and designed to reflect the needs of each individual learner in the classroom. So, it's imperative, obviously, that it meets the needs of learners with additional learning needs as with all their peers in school. The framework guidance has been designed by teachers and specialists who have particular knowledge of ALN, so that it captures the range of needs that young people may have. The progression code, which is a fundamental part of the framework for the new curriculum, sets out expectations about progression for each learner, and then there are specific interventions and support available if particular learners aren't perhaps making the progress that they themselves would wish to see. So, there's a lot of resources being made available to schools as well at the moment to make sure that teachers are able to support the needs of each individual learner, including obviously those with additional learning needs. But it’s really important that we continue to focus on that as a Government, so that we can meet the needs of each individual learner.

Ruben, your question—I mean, you’re absolutely right that we need to make sure that teachers have the tools that they need to make the curriculum a success. Just to give you a little bit of reassurance, I hope, on Hwb there is an extensive range of resources available to support teachers in rolling out the curriculum. I know that Llanishen has been doing that since September of last year for Year 7. Obviously, that will then continue over the coming years. We’ll be working with schools to find out where they may need additional support and they’ve told us some areas, for example, around assessment and progression, so we’re providing particular support in relation to that, and we have a very, very significant professional learning programme that we fund as a Government, providing money for schools so that teachers can spend that money to develop their skills in particular areas in the curriculum. There’s a national framework. It’s a Curriculum for Wales, so there are statements of what matters, which tell teachers what they need to cover in the curriculum. But the whole point of the curriculum, alongside a strong national framework and expectations, is that we’re trusting teachers to design and deliver curricula that work for their learners, in their communities, in their schools, and so we use the national network across the school system to listen to teachers, to hear what more support they need to get the assistance they need to develop and design the curriculum for their school.

Keira, your point is really, really important. I’m absolutely committed to making sure that our school system and our curriculum are fully inclusive. The point you make about the experience of trans students is very, very important. We are working on guidance at the moment, which we’ll be putting out for consultation in the coming months, addressing a number of the points that you’ve made there. I hear from young people all the time that they need the extra guidance that we will be providing to schools. I’m really proud that we have a curriculum and a relationships and sexuality education curriculum that is fully LGBTQ+ inclusive. That’s very important to me personally. But we also want to make sure that every young person’s experience is reflected back at them, so, as you will also know, we’re the first part of the UK to make the teaching of the experiences and histories of black, Asian and minority ethnic people part of the curriculum, so I’m really proud of the work that we’re doing in that area. We’re all committed to making sure that schools are fully inclusive.

—mae'n gwestiwn pwysig iawn rydych yn ei ofyn, Jake. Mae fframwaith y Cwricwlwm i Gymru wedi'i gynllunio i fod yn gynhwysol i bob dysgwr ac wedi'i gynllunio i adlewyrchu anghenion pob dysgwr unigol yn yr ystafell ddosbarth. Felly, mae'n hanfodol, yn amlwg, ei fod yn diwallu anghenion dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol i'r un graddau â'u holl gyfoedion yn yr ysgol. Mae canllawiau'r fframwaith wedi'u dylunio gan athrawon ac arbenigwyr a chanddynt wybodaeth benodol am anghenion dysgu ychwanegol, fel eu bod yn cyfleu'r ystod o anghenion sydd gan bobl ifanc. Mae'r cod cynnydd, sy'n rhan sylfaenol o'r fframwaith ar gyfer y cwricwlwm newydd, yn nodi'r disgwyliadau ynghylch cynnydd i bob dysgwr, ac yna, mae ymyriadau a chymorth penodol ar gael os nad yw dysgwyr penodol yn gwneud y cynnydd y byddent hwy eu hunain yn dymuno ei wneud o bosibl. Felly, mae llawer o adnoddau ar gael i ysgolion hefyd ar hyn o bryd i sicrhau bod athrawon yn gallu cefnogi anghenion pob dysgwr unigol, gan gynnwys y rheini ag anghenion dysgu ychwanegol, yn amlwg. Ond mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau i ganolbwyntio ar hynny fel Llywodraeth, fel y gallwn ddiwallu anghenion pob dysgwr unigol.

Ruben, eich cwestiwn—rydych yn llygad eich lle fod angen inni sicrhau bod gan athrawon y dulliau gweithredu sydd eu hangen arnynt i wneud y cwricwlwm yn llwyddiant. I roi rhywfaint o sicrwydd i chi, gobeithio, ar Hwb, mae ystod eang o adnoddau ar gael i gefnogi athrawon i gyflwyno'r cwricwlwm. Gwn fod Llanisien wedi bod yn gwneud hynny ers mis Medi y llynedd ar gyfer Blwyddyn 7. Yn amlwg, bydd hynny'n parhau dros y blynyddoedd nesaf. Byddwn yn gweithio gydag ysgolion i ddarganfod lle gallai fod angen cymorth ychwanegol arnynt, ac maent wedi sôn wrthym am rai meysydd, er enghraifft, ynghylch asesu a chynnydd, felly rydym yn darparu cymorth penodol mewn perthynas â hynny, ac mae gennym raglen dysgu proffesiynol sylweddol iawn rydym yn ei hariannu fel Llywodraeth, yn darparu arian i ysgolion fel y gall athrawon wario'r arian hwnnw i ddatblygu eu sgiliau mewn meysydd penodol yn y cwricwlwm. Mae yna fframwaith cenedlaethol. Mae'n Gwricwlwm i Gymru, felly mae'n cynnwys datganiadau o'r hyn sy'n bwysig, sy'n dweud wrth athrawon beth sydd angen iddynt ei gynnwys yn y cwricwlwm. Ond holl bwynt y cwricwlwm, ochr yn ochr â fframwaith a disgwyliadau cenedlaethol cryf, yw ein bod yn ymddiried mewn athrawon i gynllunio a chyflwyno cwricwla sy'n gweithio i'w dysgwyr, yn eu cymunedau, yn eu hysgolion, ac felly rydym yn defnyddio'r rhwydwaith cenedlaethol ar draws y system ysgolion i wrando ar athrawon, i glywed pa gymorth arall sydd ei angen arnynt i gael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i ddatblygu a chynllunio'r cwricwlwm ar gyfer eu hysgol.

Keira, mae eich pwynt yn wirioneddol bwysig. Rwyf wedi llwyr ymrwymo i sicrhau bod ein system ysgolion a'n cwricwlwm yn gwbl gynhwysol. Mae'r pwynt a wnewch am brofiad myfyrwyr traws yn bwysig iawn. Rydym yn gweithio ar ganllawiau ar hyn o bryd, y byddwn yn cynnal ymgynghoriad arnynt yn ystod y misoedd nesaf, i fynd i'r afael â nifer o'r pwyntiau a godwyd gennych. Rwy'n clywed gan bobl ifanc drwy'r amser fod arnynt angen y canllawiau ychwanegol y byddwn yn eu darparu i ysgolion. Rwy'n falch iawn fod gennym gwricwlwm a chwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb sy'n gwbl LHDTC+-gynhwysol. Mae hynny'n bwysig iawn i mi yn bersonol. Ond rydym hefyd am sicrhau bod profiadau pob unigolyn ifanc yn cael eu hadlewyrchu'n ôl arnynt, felly, fel y gwyddoch hefyd, ni yw'r rhan gyntaf o'r DU i wneud addysgu am brofiadau a hanesion pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn rhan o'r cwricwlwm, felly rwy'n falch iawn o'r gwaith rydym yn ei wneud yn y maes hwnnw. Mae pob un ohonom wedi ymrwymo i sicrhau bod ysgolion yn gwbl gynhwysol.

13:10

Diolch yn fawr i'r Gweinidog am yr ymateb. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Ella Kenny o Ddwyrain Abertawe—

Thank you very much to the Minister for those responses. The next question is to be answered by the Deputy Minister for Climate Change, and is to be asked by Ella Kenny from Swansea East. 

—Swansea East, to ask this question.

—Dwyrain Abertawe, i ofyn y cwestiwn hwn.

With the passing of the draconian Public Order Bill prohibiting groups like Extinction Rebellion from effective protest and greenhouse gases at a 4.5 million year high, what are the Welsh Government's plans to ensure radical transition to net zero, and how do they intend to hold Westminster accountable in stopping new oil and gas?

Gyda chyflwyno'r Bil Trefn Gyhoeddus draconaidd, sy'n gwahardd grwpiau fel Gwrthryfel Difodiant rhag protestio'n effeithiol, a nwyon tŷ gwydr ar eu lefel uchaf ers 4.5 miliwn flynyddoedd, beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru i sicrhau pontio radical i sero net, a sut maent yn bwriadu dwyn San Steffan i gyfrif wrth atal olew a nwy newydd?

Well, I thank Ella for the question, and for the advocacy she has shown on this vital issue. I think it's important to say that 60 per cent of the emissions that we need to cut by 2050 are in the hands of the UK Government and 40 per cent are in the hands of the Welsh Government. We need to make sure that we achieve our 40 per cent cut. We know that, over the next 10 years, we have to make deeper cuts than we've managed over the course of the whole of the last three decades put together. That gives you a sense of the stretch that we're going to have to face to meet these vital targets. And there's a great deal that we're doing. In fact, Julie James is today—my colleague—in Brussels at a meeting of the Under2 Coalition, a network of cities and regions from across the world who are working at a sub-state level to look at what we can do. So, I think that's absolutely what we should be focusing on, the optimism of the will, if you like, of what we must do.

The UK Government, of course, has a major part to play, too, and it's fair to say that they're better on talk than they are on action. The fact that they're on the brink of authorising a brand new oilfield in Rosebank, with 500 million barrels of oil set to be approved, shows how out of step they are with both the science and with public opinion. I think that is a retrograde step. It's not too late for Grant Shapps to stop, and I hope that he will. Keir Starmer has said that if there's a Labour Government he would block all North sea oil drilling, and that is the right thing to do. We both have responsibilities, not just to talk, but to act. 

Wel, diolch i Ella am ei chwestiwn, ac am ei heiriolaeth dros y mater hollbwysig hwn. Credaf ei bod yn bwysig dweud bod 60 y cant o'r allyriadau y mae angen inni eu torri erbyn 2050 yn nwylo Llywodraeth y DU a 40 y cant yn nwylo Llywodraeth Cymru. Mae angen inni sicrhau ein bod yn cyflawni ein toriad o 40 y cant. Gwyddom fod yn rhaid i ni, dros y 10 mlynedd nesaf, wneud toriadau mwy nag rydym wedi llwyddo eu gwneud dros y tri degawd diwethaf gyda'i gilydd. Mae hynny'n rhoi ymdeimlad i chi o'r ymdrech y bydd yn rhaid i ni ei gwneud i gyflawni'r targedau hanfodol hyn. Ac rydym yn gwneud llawer iawn. Mewn gwirionedd, mae Julie James—fy nghyd-Aelod—ym Mrwsel heddiw yn un o gyfarfodydd Cynghrair Dan2, rhwydwaith o ddinasoedd a rhanbarthau o bob cwr o'r byd sy'n gweithio ar lefel is-wladwriaethol i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud. Felly, credaf mai dyna'n union y dylem fod yn canolbwyntio arno, gyda'r ewyllys yn llawn gobaith, os mynnwch, o ran yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud.

Mae gan Lywodraeth y DU, wrth gwrs, ran bwysig i'w chwarae hefyd, ac mae'n deg dweud eu bod yn well am siarad nag am weithredu. Mae'r ffaith eu bod ar fin awdurdodi maes olew newydd sbon yn Rosebank, gyda 500 miliwn o gasgenni o olew i'w cymeradwyo, yn dangos diffyg cysylltiad â'r wyddoniaeth a barn y cyhoedd. Credaf fod hynny'n gam yn ôl. Nid yw'n rhy hwyr i Grant Shapps atal hyn, a gobeithio y bydd yn gwneud hynny. Mae Keir Starmer wedi dweud, os daw Llywodraeth Lafur, y byddai'n atal unrhyw ddrilio am olew ym môr y Gogledd, a dyna'r peth iawn i'w wneud. Mae gan y ddau ohonom gyfrifoldebau, nid yn unig i siarad, ond i weithredu.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. 

I thank the Deputy Minister. 

Tegan Skyrme is next to ask her question to the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, and Tegan represents Learning Disability Wales. Tegan.

Tegan Skyrme sydd nesaf, i ofyn ei chwestiwn i'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, ac mae Tegan yn cynrychioli Anabledd Dysgu Cymru. Tegan.

13:15

Everyone needs access to good mental health support. I know first-hand that people with disabilities often struggle with their mental health more than others because of the challenges they have to face, but mental health services aren't always accessible to them. How do you plan on ensuring that mental health services are accessible?

Mae pawb angen mynediad at gymorth iechyd meddwl da. O fy mhrofiad fy hun, gwn fod pobl ag anableddau yn aml yn cael mwy o drafferth gyda'u hiechyd meddwl nag eraill oherwydd yr heriau y mae'n rhaid iddynt eu hwynebu, ond nid yw gwasanaethau iechyd meddwl bob amser yn hygyrch iddynt. Sut ydych chi'n bwriadu sicrhau bod gwasanaethau iechyd meddwl yn hygyrch?

Thank you very much for that question, Tegan. It's really important to me that everyone can access the support they need from our mental health services and that there are no barriers to getting support. All health boards are responsible for planning care to meet everyone's needs, and that includes making sure services are accessible. In fact, the NHS has a legal responsibility to do this under the Equality Act 2010, so that means that services have to make adjustments to ensure all access and communication needs are met. We as a Welsh Government are working with the Royal National Institute of Blind People, the Royal National Institute for Deaf People, the British Deaf Association and NHS organisations to help us understand what we need to do better so that people with sensory loss can access our services easily. I've also asked for a review of our community mental health teams to help tell us what needs to change to make these services more accessible for disabled people. Together, these will help us understand what improvements we need to make. But my aim is to make sure there are more ways of accessing support so that people can choose the way that works best for them. Some people might find it easier to talk face to face or on the phone, some people might like to use their computer or text.

Yesterday, I launched the new '111 press 2' for urgent mental health support in Wales, which means that people, including children and young people, can use this service at any time of the day or night, including the weekend. We'll make sure that people can use text-to-speech and speech-to-text to access the service, and we'll also have video support for British Sign Language and training for staff in neurodivergence. Our 111 helpline has been linked with our CALL helpline, which has just expanded their offer to include a neurodivergent listening line so that families, parents, young people can discuss concerns and find the right services to support them. What we want is for services to work together to make sure people get the help they need, and we call that the 'no wrong door' approach. We're trying really hard to design services so that everyone can access mental health support when and where they need it, and we've developed our NEST/NYTH framework to help services plan that.

Our ambition is to make mental health support available in schools, in care, in foster homes, in workplaces and even in your own homes, and we want to do that by giving teachers, social workers, parents and carers the training and support they need to support young people. We've made a really good start, we're already rolling this out in schools through our whole-school approach, and well-being is now part of everyday learning in Wales. We're linking every school in Wales with their local mental health service, who can come to the school and help support young people and teachers. We also have our workforce plan for mental health, so that we can train specialist staff and anyone who needs it, and that includes developing training to help everyone in Wales spot the signs of trauma so that they can help when someone has had really bad experiences in their lives that can lead to mental health problems. We also have training for our mental health staff and other workers on helping people with neurological differences so that they can treat that person in a way that works for them.

I do understand, though, that things are not perfect and that we need to do more to improve access for everyone. We're currently working on our new strategy for mental health in Wales, and that gives us a chance to say what we'll do next to make things better. Making sure services are accessible for everyone is a really important part of this, and last week we launched a survey so that people get their chance to help us think about how we improve support going forward. I would really encourage everyone to take part in this survey, so that you can help us think about how we can improve mental health services for everyone. I'm especially keen to hear from children and young people. Diolch.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Tegan. Mae'n bwysig iawn i mi fod pawb yn gallu cael mynediad at y cymorth sydd ei angen arnynt gan ein gwasanaethau iechyd meddwl ac nad oes rhwystrau i gael cymorth. Mae pob bwrdd iechyd yn gyfrifol am gynllunio gofal i ddiwallu anghenion pawb, ac mae hynny'n cynnwys sicrhau bod gwasanaethau'n hygyrch. Mewn gwirionedd, mae gan y GIG gyfrifoldeb cyfreithiol i wneud hyn o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, felly golyga hynny fod yn rhaid i wasanaethau wneud addasiadau i sicrhau bod yr holl anghenion mynediad a chyfathrebu yn cael eu diwallu. Rydym ni fel Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall, Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Fyddar, Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain a sefydliadau'r GIG i'n helpu i ddeall beth sydd angen i ni ei wneud yn well fel y gall pobl â nam ar y synhwyrau gael mynediad hawdd at ein gwasanaethau. Rwyf hefyd wedi gofyn am adolygiad o'n timau iechyd meddwl cymunedol i helpu i ddweud wrthym beth sydd angen ei newid i wneud y gwasanaethau hyn yn fwy hygyrch i bobl anabl. Gyda'n gilydd, bydd y rhain yn ein helpu i ddeall pa welliannau y mae angen i ni eu gwneud. Ond fy nod yw sicrhau bod mwy o ffyrdd o gael mynediad at gymorth fel y gall pobl ddewis y ffordd sy'n gweithio orau iddynt hwy. Efallai y bydd rhai pobl yn ei chael hi'n haws siarad wyneb yn wyneb neu ar y ffôn, efallai y bydd rhai pobl yn hoffi defnyddio eu cyfrifiadur neu neges destun.

Ddoe, lansiais y gwasanaeth '111 pwyso 2' newydd ar gyfer cymorth iechyd meddwl brys yng Nghymru, sy'n golygu y gall pobl, gan gynnwys plant a phobl ifanc, ddefnyddio'r gwasanaeth hwn ar unrhyw adeg o'r dydd neu'r nos, gan gynnwys y penwythnos. Byddwn yn sicrhau y gall pobl ddefnyddio technoleg testun-i-lais a llais-i-destun i gael mynediad at y gwasanaeth, a bydd gennym gymorth fideo ar gyfer Iaith Arwyddion Prydain hefyd a hyfforddiant i staff mewn niwrowahaniaethau. Mae ein llinell gymorth 111 wedi'i chysylltu â'n llinell gymorth CALL, sydd newydd ehangu eu cynnig i gynnwys llinell wrando niwrowahanol fel y gall teuluoedd, rhieni a phobl ifanc drafod pryderon a dod o hyd i'r gwasanaethau cywir i'w cefnogi. Yr hyn yr hoffem ei weld yw gwasanaethau'n gweithio gyda'i gilydd i sicrhau bod pobl yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt, a'r term am hynny yw'r dull 'dim drws anghywir'. Rydym yn ymdrechu'n galed iawn i gynllunio gwasanaethau fel y gall pawb gael gafael ar gymorth iechyd meddwl pan a ble mae arnynt ei angen, ac rydym wedi datblygu ein fframwaith NYTH i helpu gwasanaethau i gynllunio hynny.

Ein huchelgais yw sicrhau bod cymorth iechyd meddwl ar gael mewn ysgolion, mewn gofal, mewn cartrefi maeth, mewn gweithleoedd a hyd yn oed yn eich cartrefi eich hun, ac rydym am wneud hynny drwy roi'r hyfforddiant a'r cymorth sydd ei angen ar athrawon, gweithwyr cymdeithasol, rhieni a gofalwyr i gefnogi pobl ifanc. Rydym wedi gwneud dechrau da iawn, rydym eisoes yn cyflwyno hyn mewn ysgolion drwy ein dull ysgol gyfan, ac mae llesiant bellach yn rhan o ddysgu bob dydd yng Nghymru. Rydym yn cysylltu pob ysgol yng Nghymru â'u gwasanaeth iechyd meddwl lleol, a all ddod i'r ysgol a helpu i gefnogi pobl ifanc ac athrawon. Mae gennym hefyd gynllun y gweithlu ar gyfer iechyd meddwl, fel y gallwn hyfforddi staff arbenigol ac unrhyw un sydd ei angen, ac mae hynny'n cynnwys datblygu hyfforddiant i helpu pawb yng Nghymru i nodi arwyddion trawma fel y gallant helpu pan fydd rhywun wedi cael profiadau gwael iawn yn eu bywydau a all arwain at broblemau iechyd meddwl. Hefyd, mae gennym hyfforddiant i'n staff iechyd meddwl a gweithwyr eraill ar helpu pobl â gwahaniaethau niwrolegol fel y gallant drin yr unigolyn hwnnw mewn ffordd sy'n gweithio iddynt hwy.

Rwy'n deall, serch hynny, nad yw pethau'n berffaith a bod angen inni wneud mwy i wella mynediad i bawb. Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio ar ein strategaeth newydd ar gyfer iechyd meddwl yng Nghymru, ac mae hynny'n rhoi cyfle inni ddweud beth fyddwn yn ei wneud nesaf i wella pethau. Mae sicrhau bod gwasanaethau'n hygyrch i bawb yn rhan bwysig iawn o hyn, a'r wythnos diwethaf, lansiwyd arolwg gennym fel bod pobl yn cael eu cyfle i'n helpu i feddwl sut i wella cymorth wrth symud ymlaen. Hoffwn annog pawb i gymryd rhan yn yr arolwg hwn, fel y gallwch ein helpu i feddwl sut y gallwn wella gwasanaethau iechyd meddwl i bawb. Rwy'n arbennig o awyddus i glywed gan blant a phobl ifanc. Diolch.

Diolch to the Deputy Minister. The last word in this session does go and should go to a Member of the Youth Parliament, Ollie Mallin, who represents the Carers Trust in Wales.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Bydd y gair olaf yn y sesiwn hon yn dod, ac fe ddylai ddod, gan Aelod o'r Senedd Ieuenctid, Ollie Mallin, sy'n cynrychioli Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru.

13:20

First of all, I'd like to say what an honour it is to be standing here today at the second joint session between our Parliaments. I've been so lucky to stand twice in this Chamber with you and your predecessors.

Between the last session and today, Wales has changed dramatically. We've faced a global pandemic, multiple Prime Ministers, and now a cost-of-living crisis. But Wales and its people have never been stronger or as united as a nation. I speak for the whole Welsh Youth Parliament and myself when I say that I hope the Welsh Government and the rest of the Senedd take on our recommendations with the full intent of acting on them. I believe that the Youth Parliament is one of the best—if not the best—sources that the Welsh Government have when it comes to finding out what the young people of Wales want, what the next generation of Wales want.

I wanted to talk about my experience as a Welsh Youth Parliament Member, to show you how important the role of the Youth Parliament really is, and how much of an impact it has, not just in Wales, but on my personal life. When I first applied for my first-ever seat on the first Welsh Youth Parliament, I was only 11. I had no voice, no platform, but I had ideas, and I wanted to make a change. I knew the struggles I faced getting support for being a young carer, and I knew that that was wrong. I knew that the system needed challenging, so at 12 years old, the Welsh Youth Parliament gave me a pathway to do that. And now, here, I'm 17, and Wales has its very own national ID card for young carers to help them through their roles.

My little sister, who is a carer, is nine. She has access to services that I never had or could have dreamt of at her age, and for me, that's my job done. I've helped one person, made a difference to one person's life. What else really matters? So, when I reflect on my time in the Senedd, I think if just me as a single Member can do what I've done and help the people I've helped, imagine what 60 of us can do. Imagine what the next 60, the next 60, and so on, will achieve. Bit by bit, we're making Wales the best version of itself possible.

However, there is only so much we can do before we need your help. So, we ask you, please, to take our recommendations and consider them all, act on them all. These recommendations come straight from the young people of Wales, so I urge you here today, where the heart of Wales lies, to bring these recommendations to life.

I'm lucky enough to have seen the development of the Youth Parliament and to experience first-hand the impact our voices can have. The fact that as a nation we have a joint Parliament in the first place shows that Wales are ahead of the game. We have votes at 16, which is incredible, and I think it's so important that we keep moving forward and striving to be better.

Lastly, thank you to the Llywydd and the Members for welcoming us into the Chamber to speak to you today. The work that we can achieve if we work together is immense.

Yn gyntaf oll, hoffwn ddweud ei bod yn anrhydedd sefyll yma heddiw yn yr ail sesiwn ar y cyd rhwng ein Seneddau. Rwyf wedi bod mor ffodus i sefyll ddwywaith yn y Siambr hon gyda'ch chi a'ch rhagflaenwyr.

Rhwng y sesiwn ddiwethaf a heddiw, mae Cymru wedi newid yn sylweddol. Rydym wedi wynebu pandemig byd-eang, sawl Prif Weinidog y DU, a bellach, argyfwng costau byw. Ond ni fu Cymru a'i phobl erioed yn gryfach nac mor unedig fel cenedl. Rwy'n siarad ar ran y Senedd Ieuenctid gyfan a minnau pan ddywedaf fy mod yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru a gweddill y Senedd yn derbyn ein hargymhellion gan lawn fwriadu eu rhoi ar waith. Credaf fod y Senedd Ieuenctid yn un o'r ffynonellau gorau—os nad y gorau—sydd gan Lywodraeth Cymru i ddarganfod beth mae pobl ifanc Cymru ei eisiau, beth mae cenhedlaeth nesaf Cymru ei eisiau.

Hoffwn siarad am fy mhrofiad fel Aelod o Senedd Ieuenctid Cymru, i ddangos i chi pa mor bwysig yw rôl y Senedd Ieuenctid, a faint o effaith y mae'n ei chael, nid yn unig yng Nghymru, ond ar fy mywyd personol. Pan ymgeisiais am fy sedd gyntaf erioed ar Senedd Ieuenctid gyntaf Cymru, dim ond 11 oed oeddwn i. Nid oedd gennyf lais, nid oedd gennyf blatfform, ond roedd gennyf syniadau, ac roeddwn yn awyddus i greu newid. Roeddwn yn gwybod am y trafferthion a wynebais i gael cymorth i fod yn ofalwr ifanc, ac roeddwn yn gwybod nad oedd hynny'n iawn. Roeddwn yn gwybod bod angen herio'r system, felly pan oeddwn yn 12 oed, rhoddodd Senedd Ieuenctid Cymru lwybr imi wneud hynny. A bellach, rwy'n 17 oed, ac mae gan Gymru ei cherdyn adnabod cenedlaethol ei hun i ofalwyr ifanc i'w helpu yn eu rolau.

Mae fy chwaer fach, sy'n ofalwr, yn naw oed. Mae ganddi fynediad at wasanaethau na chefais i ac na allwn wneud dim ond breuddwydio amdanynt pan oeddwn yr un oed â hi, ac i mi, dyna fy nhasg i wedi'i chyflawni. Rwyf wedi helpu un unigolyn, wedi gwneud gwahaniaeth i fywyd un unigolyn. Beth arall sy'n bwysig mewn gwirionedd? Felly, pan fyddaf yn myfyrio ar fy nghyfnod yn y Senedd, os gallaf i fel un Aelod wneud yr hyn rwyf wedi'i wneud a helpu'r bobl rwyf wedi'u helpu, dychmygwch beth y gall 60 ohonom ei wneud. Dychmygwch beth fydd y 60 nesaf, y 60 nesaf, ac yn y blaen, yn ei gyflawni. Fesul tipyn, rydym yn creu'r fersiwn orau bosibl o Gymru.

Fodd bynnag, dim ond hyn a hyn y gallwn ei wneud cyn bod angen eich help chi arnom. Felly, gofynnwn i chi dderbyn ein hargymhellion ac ystyried pob un ohonynt, cymryd camau ar bob un ohonynt. Daw'r argymhellion hyn yn syth gan bobl ifanc Cymru, felly rwy'n eich annog yma heddiw, lle mae calon Cymru'n curo, i wireddu'r argymhellion hyn.

Rwy'n ddigon ffodus o fod wedi gweld datblygiad y Senedd Ieuenctid ac i gael profiad uniongyrchol o'r effaith y gall ein lleisiau ei chael. Mae'r ffaith bod gennym ni fel cenedl Senedd ar y cyd yn y lle cyntaf yn dangos bod Cymru ar flaen y gad. Mae gennym bleidlais i bobl 16 oed, sy'n anhygoel, a chredaf ei bod mor bwysig ein bod yn parhau i symud ymlaen ac yn ymdrechu i fod yn well.

Yn olaf, diolch i'r Llywydd a'r Aelodau am ein croesawu i'r Siambr i siarad â chi heddiw. Mae'r gwaith y gallwn ei gyflawni os ydym yn gweithio gyda'n gilydd yn aruthrol.

Diolch am wrando. [Cymeradwyaeth.]

 Thank you for listening. [Applause.]

I don't think we could have had finer words to end our session than the words we've just heard from you, Ollie. So, thank you for that, and thank you for being an inspiration to your fellow Members as youth parliamentarians, as well as an inspiration and a challenge to us as Members of the Senedd. And by the way, we haven't had a bow tie in this Chamber since we had a Member called David Melding, who you remind us of today, I think, in the words that you've uttered.

Thank you to all of you as young people who've joined with us today—those of you who have spoken, and those of you who have been here present with us. It's great that so many of you have made the effort to be with us today, and some of you as well on Zoom. Thank you for all the work that you do within the Senedd and the committees, and the work that you will continue to do with your time remaining. You've all been really succinct and clear in everything that you've said to us, and I'm hoping that that will translate to your partner Senedd in what's left for the remainder of this day.

I'm going to suspend proceedings now, so that we can make some changes to our environment here in the Chamber, and we will reconvene in around 10 minutes.

Ni chredaf y gallem fod wedi cael geiriau gwell i gloi ein sesiwn na'r geiriau rydym newydd glywed gennych chi, Ollie. Felly, diolch am hynny, a diolch am fod yn ysbrydoliaeth i'ch cyd-Aelodau fel seneddwyr ieuenctid, yn ogystal ag ysbrydoliaeth a her i ni fel Aelodau o'r Senedd. Gyda llaw, nid ydym wedi cael dici-bô yn y Siambr hon er pan oedd gennym Aelod o'r enw David Melding, ac rwy'n credu eich bod yn ein hatgoffa ohono heddiw gyda'ch geiriau hefyd.

Diolch i bob un ohonoch fel pobl ifanc sydd wedi ymuno â ni heddiw—y rhai ohonoch sydd wedi siarad, a'r rhai ohonoch sydd wedi bod yn bresennol yma gyda ni. Mae'n wych fod cymaint ohonoch wedi gwneud ymdrech i fod gyda ni heddiw, a rhai ohonoch chi hefyd ar Zoom. Diolch am yr holl waith a wnewch yn y Senedd a'r pwyllgorau, a'r gwaith y byddwch yn parhau i'w wneud gyda'r amser sy'n weddill gennych. Mae pob un ohonoch wedi bod yn gryno ac yn glir iawn gyda phopeth rydych wedi'i ddweud wrthym, a gobeithio y gall hynny barhau gyda'ch Senedd bartner yn yr hyn sy'n weddill heddiw.

Fe fyddwn ni nawr yn cymryd toriad byr, fel y gallwn wneud rhai newidiadau i'n hamgylchedd yma yn y Siambr, a byddwn yn ailymgynnull mewn tua 10 munud.

Diolch i chi i gyd am y blaenoriaethau ŷch chi fel pobl ifanc, Aelodau o'r Senedd Ieuenctid, wedi'u cyflwyno i ni y prynhawn yma. Mae eich blaenoriaethau chi nawr yn flaenoriaethau i ni hefyd, ac rŷn ni'n edrych ymlaen i gydweithio gyda chi i'r dyfodol hefyd. Diolch yn fawr i bawb. [Cymeradwyaeth.]

Thank you, all, for setting out your priorities as young people and Members of the Welsh Youth Parliament. Your priorities are now our priorities too, and we look forward to working with you in the future too. Thank you all very much. [Applause.]

13:25

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:25.

Plenary was suspended at 13:25.

13:35

Ailymgynullodd y Senedd am 13:35, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 13:35, with the Llywydd in the Chair.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip
2. Questions to the Minister for Social Justice and Chief Whip

Gwnawn ni ailddechrau nawr. Yr eitem gyntaf nesaf ar ein agenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen. 

We will reconvene. The next item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Rhys ab Owen. 

Noeth-chwilio Plant
Strip Searches on Children

1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r heddlu ac asiantaethau cyfiawnder troseddol ac ieuenctid eraill ynghylch dod â noeth-chwilio plant i ben, yn dilyn yr argymhelliad yn adroddiad Comisiynwyr Plant Gogledd Iwerddon, yr Alban a Chymru i Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn? OQ59680

1. What discussions has the Minister had with the police and other criminal and youth justice agencies about ending strip searches on children, following the recommendation in the report of the Children’s Commissioners of Northern Ireland, Scotland and Wales to the United Nations Committee on the Rights of the Child? OQ59680

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. 

Thank you very much for your question. 

I was extremely concerned to hear about the report into strip searches of children, published by the Children's Commissioner for England on 27 March. I have discussed this issue with the lead police and crime commissioner this week to clarify the position in Wales.

Roeddwn yn bryderus iawn o glywed am yr adroddiad i noeth-chwilio plant, a gyhoeddwyd gan Gomisiynydd Plant Lloegr ar 27 Mawrth. Rwyf wedi trafod y mater hwn gyda'r comisiynydd heddlu a throseddu arweiniol yr wythnos hon i gael eglurhad ynghylch y sefyllfa yng Nghymru.

Diolch, Gweinidog. The issue of stop and search was raised this week with the Home Secretary, Suella Braverman, by Plaid Cymru's Westminster leader, Liz Saville Roberts, and again highlighted the lack of Wales-specific data—which we hear very often in this Chamber—on stop and search rates by population. Minister, do you support the recommendation of the children's commissioner to abolish child strip searches in Wales?

Diolch, Weinidog. Yr wythnos hon, codwyd mater stopio a chwilio gyda'r Ysgrifennydd Cartref, Suella Braverman, gan arweinydd Plaid Cymru yn San Steffan, Liz Saville Roberts, ac unwaith eto roedd yn tynnu sylw at ddiffyg data penodol i Gymru—rhywbeth y clywn amdano'n aml iawn yn y Siambr hon—ar gyfraddau stopio a chwilio yn ôl poblogaeth. Weinidog, a ydych chi'n cefnogi argymhelliad y comisiynydd plant i gael gwared ar noeth-chwilio plant yng Nghymru?

What is important now is that we look at the extent and use of strip searches. I've raised this with the police and crime commissioner, as I've said, and we recognise that strip searches are potentially extremely traumatic for young people, and it's crucial that we understand from the police what the data is. And, as you say, this is something that we are concerned about.

I have met with the children's commissioner on this issue, and I have been assured that policing in Wales leads are bringing together data from each force in Wales, to ensure that we have a full picture of how such searches are used, where the issues are, and where we need to take action. So, that will give us a more complete picture than the one that we currently have, and also, a picture of any disproportionality. I have stressed the urgency of this task, and asked for a projected timescale, and I have written to the Children's Commissioner for Wales to confirm how seriously we take this issue, and I'm happy to report back when we get that data picture on what appropriate action should be taken in terms of this practice. 

Yr hyn sy'n bwysig nawr yw ein bod yn edrych ar raddfa a defnydd o noeth-chwilio. Rwyf wedi codi hyn gyda chomisiynydd yr heddlu a throseddu, fel y dywedais, ac rydym yn cydnabod y gallai noeth-chwilio fod yn hynod drawmatig i bobl ifanc, ac mae'n hanfodol ein bod yn cael gwybod gan yr heddlu beth yw'r data. Ac fel y dywedwch, mae hyn yn rhywbeth rydym yn poeni amdano.

Rwyf wedi cyfarfod â'r comisiynydd plant i drafod y mater, ac rwyf wedi cael sicrwydd bod arweinwyr plismona yng Nghymru yn dod â data o bob heddlu yng Nghymru ynghyd, er mwyn sicrhau bod gennym ddarlun llawn o sut y defnyddir chwiliadau o'r fath, lle mae'r problemau, a lle mae angen i ni weithredu. Felly, bydd hynny'n rhoi darlun mwy cyflawn i ni na'r un sydd gennym ar hyn o bryd, a darlun o unrhyw anghymesuredd hefyd. Rwyf wedi pwysleisio bod angen cyflawni'r dasg hon ar frys, ac wedi gofyn am amserlen ragamcanol, ac rwyf wedi ysgrifennu at Gomisiynydd Plant Cymru i gadarnhau pa mor bwysig yw'r mater i ni, ac rwy'n hapus i adrodd yn ôl pan gawn y darlun data ar ba gamau priodol y dylid eu cymryd ynghylch yr arfer hwn. 

Y Sector Gwirfoddol yn Sir Drefaldwyn
The Voluntary Sector in Montgomeryshire

2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector gwirfoddol yn sir Drefaldwyn? OQ59693

2. How is the Welsh Government supporting the voluntary sector in Montgomeryshire? OQ59693

Diolch yn fawr, Russell George. I am funding Third Sector Support Wales just over £7 million per year until March 2025; £346,463 of this funding goes to Powys Association of Voluntary Organisations every year, to help local voluntary organisations with fundraising, good governance, safeguarding and volunteering.

Diolch yn fawr, Russell George. Rwy'n neilltuo ychydig dros £7 miliwn y flwyddyn, tan fis Mawrth 2025, i Cefnogi Trydydd Sector Cymru; mae £346,463 o'r cyllid hwn yn mynd i Gymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Powys bob blwyddyn i helpu mudiadau gwirfoddol lleol gyda chodi arian, diogelu, gwirfoddoli a llywodraethu da.

Thank you for your answer, Minister. The National Cyber Security centre issued a report last year that outlined the cyber threat that charities of all sizes face, and I'm particularly concerned about the charities in Montgomeryshire—smaller charities that do not have the resources to strengthen their cyber security without support. And, of course, a lot of smaller charities are more likely to rely on staff using personal IT, where it's less easy to secure and manage than centrally used IT. 

So, can you outline, Minister, what the Welsh Government is doing to help charities become more secure? And the money that you outlined in your first response to me—how can that be used in relation to combating cyber security threats to the third sector?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Cyhoeddodd y Ganolfan Seiberddiogelwch Genedlaethol adroddiad y llynedd a oedd yn amlinellu'r bygythiad seiber y mae elusennau o bob maint yn ei wynebu, ac rwy'n arbennig o bryderus am yr elusennau yn sir Drefaldwyn—elusennau llai nad oes ganddynt adnoddau i gryfhau eu seiberddiogelwch heb gymorth. Ac wrth gwrs, mae llawer o elusennau llai yn fwy tebygol o ddibynnu ar staff sy'n defnyddio TG personol, sy'n anos i'w ddiogelu a'i reoli na TG a ddefnyddir yn ganolog. 

Felly, Weinidog, a wnewch chi amlinellu yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu elusennau i fod yn fwy diogel? A'r arian a amlinellwyd gennych yn eich ymateb cyntaf—sut y gellir defnyddio hwnnw mewn perthynas â brwydro yn erbyn bygythiadau seiberddiogelwch i'r trydydd sector?

Well, I'd like to thank the Member for raising a very important issue for the third sector, not just in your constituency in Powys and Montgomeryshire, but also, for the whole of Wales. And it is often the smaller charities that are caught by this, not understanding safeguarding responsibilities and threats in terms of cyber security. 

I think it's important that we have put additional support into Third Sector Support Wales, and that is to address these very issues. It's going to enable the Newid partnership, which is led by the Wales Council for Voluntary Action, the Wales Co-operative Centre, and ProMo-Cymru, to continue supporting digital skills in the voluntary sector, which will help to start to address this. It's £1.2 million over this and the next three financial years. But it will benefit those voluntary organisations and the vulnerable people they work with as well, which they will encounter on these issues, and certainly, this is something I will raise at the next third sector partnership council meeting.  

Wel, hoffwn ddiolch i'r Aelod am godi mater pwysig iawn i'r trydydd sector, nid yn unig yn eich etholaeth ym Mhowys a sir Drefaldwyn, ond hefyd dros Gymru gyfan. Ac yn aml yr elusennau llai sy'n cael eu dal gan hyn, am nad ydynt yn deall cyfrifoldebau diogelu a bygythiadau seiberddiogelwch. 

Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod wedi rhoi cymorth ychwanegol i Cefnogi Trydydd Sector Cymru, er mwyn mynd i'r afael â'r union faterion hyn. Bydd yn galluogi partneriaeth Newid, a arweinir gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, Canolfan Cydweithredol Cymru, a ProMo-Cymru, i barhau i gefnogi sgiliau digidol yn y sector gwirfoddol, a fydd yn helpu i ddechrau mynd i'r afael â hyn. Mae'n £1.2 miliwn dros y flwyddyn ariannol hon a'r tair blynedd ariannol nesaf. Ond bydd o fudd i'r sefydliadau gwirfoddol hynny a'r bobl agored i niwed y maent yn gweithio gyda nhw hefyd, y byddant yn dod ar eu traws mewn perthynas â'r materion hyn, ac yn sicr, mae hwn yn rhywbeth y byddaf yn ei godi yng nghyfarfod nesaf cyngor partneriaeth y trydydd sector.  

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Llefarwyr y pleidiau nesaf. Llefarydd y Ceidwadwyr, Altaf Hussain. 

We will now move to the party spokespeople. The Conservatives spokesperson, Altaf Hussain.  

Diolch, Presiding Officer. Minister, at the weekend, the capital once again hosted a very successful Pride Cymru—yet another sign of how far we have come in terms of LGBT rights. At the event, the First Minister reiterated the Welsh Government's intentions for Wales to become the most LGBT-friendly nation in Europe by the end of this decade—an aim my party fully supports. However, it appears that reality is not keeping pace with the rhetoric. Lesbian couples in Wales are being told they must prove infertility with 12 unsuccessful cycles of intrauterine insemination—double the original six—before accessing NHS-funded IVF. Not all health boards fund IUI, therefore, access to NHS fertility healthcare is inconsistent and dependent on where individuals seeking healthcare live in Wales. Minister, why are we treating same-sex couples differently from heterosexual couples? Surely, if Wales is to become the most LGBT-friendly nation in Europe, we could start with ensuring equal access to healthcare. Thank you. 

Diolch, Lywydd. Weinidog, dros y penwythnos, fe wnaeth y brifddinas gynnal Pride Cymru llwyddiannus iawn unwaith eto—arwydd arall eto o ba mor bell rydym wedi dod gyda hawliau LHDT. Yn y digwyddiad, ailadroddodd y Prif Weinidog fwriad Llywodraeth Cymru i sicrhau mai Cymru fydd y genedl fwyaf cyfeillgar i LHDT yn Ewrop erbyn diwedd y degawd hwn—nod y mae fy mhlaid yn ei gefnogi'n llawn. Fodd bynnag, mae'n ymddangos nad yw realiti yn dal i fyny â'r rhethreg. Mae cyplau lesbiaidd yng Nghymru yn cael gwybod bod yn rhaid iddynt brofi anffrwythlondeb gyda 12 cylch aflwyddiannus o ffrwythloni mewngroth—dwbl y chwech gwreiddiol—cyn cael mynediad at ffrwythloni in vitro a ariennir gan y GIG. Nid yw pob bwrdd iechyd yn ariannu ffrwythloni mewngroth, felly, mae mynediad at ofal iechyd ffrwythlondeb y GIG yn anghyson ac yn ddibynnol ar ble mae unigolion sy'n ceisio gofal iechyd yn byw yng Nghymru. Weinidog, pam rydym yn trin cyplau o'r un rhyw yn wahanol i gyplau heterorywiol? Yn sicr, os ydym am sicrhau mai Cymru yw'r genedl fwyaf cyfeillgar i LHDT yn Ewrop, gallem ddechrau drwy sicrhau mynediad cyfartal at ofal iechyd. Diolch. 

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. 

Thank you very much for your question. 

And it is an important question. I just wanted to say thank you for acknowledging the fantastic support that was received, and led not just by the First Minister, but my colleagues, the Deputy Minister for Social Services, Julie Morgan and Jeremy Miles. There was great support from Welsh Government, as well as from across this Senedd, at the event on Saturday, and all of the support in terms of the LGBTQ+ action plan, which, of course, is led by my colleague. But our support for Plaid Cymru, particularly extending—. I'm going to a procession in my constituency in Cowbridge on Saturday. 

You raise a very important point, which is the responsibility, particularly in terms of healthcare, of my colleague, the Minister for Health and Social Services, and you are referring to a consultation proposal in terms of changes. So, I think, it is very important that you do look at the Welsh Health Specialised Services Committee consultation on this issue. 

Ac mae'n gwestiwn pwysig. Roeddwn eisiau dweud diolch am gydnabod y gefnogaeth wych a gafwyd, ac a gafodd ei arwain nid yn unig gan y Prif Weinidog, ond fy nghyd-Aelodau, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan a Jeremy Miles. Cafwyd cefnogaeth wych gan Lywodraeth Cymru, yn ogystal ag o bob rhan o'r Senedd hon, yn y digwyddiad ddydd Sadwrn, a'r holl gefnogaeth i'r cynllun gweithredu LHDTC+, sydd, wrth gwrs, yn cael ei arwain gan fy nghyd-Aelod. Ond mae ein cefnogaeth i Blaid Cymru, yn ymestyn yn arbennig—. Rwy'n mynd i orymdaith yn fy etholaeth yn y Bont-faen ddydd Sadwrn. 

Rydych yn codi pwynt pwysig iawn, yn arbennig mewn perthynas â gofal iechyd, sef cyfrifoldeb fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac rydych yn cyfeirio at gynnig ymgynghoriad ar gyfer newidiadau. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn eich bod yn edrych ar ymgynghoriad Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru ar y mater hwn. 

Thank you for that answer, Minister. We certainly still have a long way to go if we are to create a more equal Wales. It is certainly not helped by extremists on the left and the right seeking to sow division between various groups. We have seen this play out in the past week, when Westminster held a debate about the definition of ‘sex’ in the Equality Act 2010. Attacks on the trans community and on women who are concerned about single-sex spaces help no-one and do nothing to address either side's concerns. Minister, your LGBTQ+ action plan aims to address the issue of gender recognition here in Wales. What steps are you taking to ensure that we can have a measured approach here in Wales, an approach without the name calling or death threats, without the vitriol and spite? How can we guarantee that everyone’s rights are respected?

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Yn sicr, mae gennym ffordd bell i fynd os ydym am greu Cymru fwy cyfartal. Yn sicr, nid yw'r sefyllfa'n cael ei helpu gan eithafwyr ar y chwith a'r dde sy'n ceisio hau rhaniad rhwng gwahanol grwpiau. Gwelsom hyn yn digwydd dros yr wythnos ddiwethaf, pan gynhaliodd San Steffan ddadl am ddiffiniad o 'ryw' yn Neddf Cydraddoldeb 2010. Nid yw ymosodiadau ar y gymuned draws ac ar fenywod sy'n poeni am fannau un rhyw yn helpu neb nac yn gwneud dim i fynd i'r afael â phryderon y naill ochr na'r llall. Weinidog, nod eich cynllun gweithredu LHDTC+ yw mynd i'r afael â mater cydnabod rhywedd yma yng Nghymru. Pa gamau rydych chi'n eu cymryd i sicrhau y gallwn ni fabwysiadu dull pwyllog yma yng Nghymru, dull sy'n codi uwchlaw'r galw enwau a'r negeseuon sy'n bygwth lladd, dull heb y malais a'r gwenwyn? Sut y gallwn ni sicrhau bod hawliau pawb yn cael eu parchu?

Diolch yn fawr for your question. But, I have to say that LGBTQ+ rights, including trans rights, are human rights, and the LGBTQ+ action plan—. I think the thousands of people who attended on Saturday, particularly in our capital city, acknowledge what we're doing. It is important, and you acknowledged it earlier on, that we're committed to making Wales the most LGBTQ+-friendly nation in Europe, and that's why we've developed such a robust and cross-cutting action plan, and why it strengthens protections for LGBTQ+ people and promotes equality for all. But can I just say also that I think it is very important that we look at the impact of our education and the important ways in which—? Today, even in our Youth Parliament, the Minister was able to respond to this point. Actually, the inclusive education curriculum for Wales, relationships and sexuality education, I think today we saw how important it is, how important that that commenced last September and that it has such a positive and protective role in learners' education. It's our children and young people who will, as we've seen today, show the way forward in our learning curriculum.

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod hawliau LHDTC+, gan gynnwys hawliau traws, yn hawliau dynol, ac mae'r cynllun gweithredu LHDTC+—. Rwy'n credu bod y miloedd o bobl a fynychodd ddydd Sadwrn, yn enwedig yn ein prifddinas, yn cydnabod yr hyn rydym yn ei wneud. Mae'n bwysig, ac fe wnaethoch chi ei gydnabod yn gynharach, ein bod wedi ymrwymo i sicrhau mai Cymru yw'r genedl fwyaf cyfeillgar i bobl LHDTC+ yn Ewrop, a dyna pam rydym wedi datblygu cynllun gweithredu mor gadarn a thrawsbynciol, a pham ei fod yn cryfhau amddiffyniadau i bobl LHDTC+ ac yn hyrwyddo cydraddoldeb i bawb. Ond a gaf fi ddweud hefyd fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych ar effaith ein haddysg a'r ffyrdd pwysig y mae—? Heddiw, hyd yn oed yn ein Senedd Ieuenctid, llwyddodd y Gweinidog i ymateb i'r pwynt hwn. A dweud y gwir, mewn perthynas â'r cwricwlwm addysg cynhwysol i Gymru, addysg cydberthynas a rhywioldeb, rwy'n credu ein bod wedi gweld pa mor bwysig ydyw heddiw, pa mor bwysig oedd hi fod hwnnw wedi dechrau fis Medi diwethaf a bod ganddo rôl mor gadarnhaol ac amddiffynnol yn addysg dysgwyr. Fel y gwelsom heddiw, ein plant a'n pobl ifanc fydd yn dangos y ffordd ymlaen yn ein cwricwlwm dysgu.

13:45

Thank you, Minister. All of us have a role to play in removing the heat from and bringing light to such discussions. All of us have a role to play in combating hate, which is why I was delighted to learn yesterday that the organisers of the Glastonbury Festival have decided to cancel a screening of the documentary, Oh, Jeremy Corbyn: The Big Lie. The film claims to tell the story of what caused the Corbyn project to fail. Seventeen minutes in, after presenting evidence of an orchestrated campaign against Corbyn, the narrator, Alexei Sayle, asks: 'But if it was an orchestrated campaign, who was in the orchestra?' There follows a silent montage showing the Board of Deputies of British Jews, the Jewish Labour Movement, Labour Friends of Israel, and the Israel Advocacy Movement, using captions and pictures to state that which, if spoken aloud, would be blatant antisemitism, which is why the Board of Deputies of British Jews called upon Glastonbury organisers to cancel the showing—

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn taflu goleuni ar drafodaethau o'r fath a sicrhau nad ydynt yn mynd yn rhy danbaid. Mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae wrth fynd i'r afael â chasineb, a dyna pam roeddwn wrth fy modd yn dysgu ddoe bod trefnwyr Gŵyl Glastonbury wedi penderfynu canslo dangosiad o'r rhaglen ddogfen, Oh, Jeremy Corbyn: The Big Lie. Mae'r ffilm yn honni ei bod yn adrodd hanes yr hyn a achosodd i brosiect Corbyn fethu. Dwy funud ar bymtheg i mewn, ar ôl cyflwyno tystiolaeth o ymgyrch a gyd-drefnwyd yn erbyn Corbyn, mae'r adroddwr, Alexei Sayle, yn gofyn: 'Ond os oedd hi'n ymgyrch a gyd-drefnwyd, pwy oedd y trefnwyr?' Yna, ceir cyfosodiad tawel yn dangos Bwrdd Dirprwyon Iddewig Prydain, y Mudiad Llafur Iddewig, Cyfeillion Llafur Israel, a'r Mudiad Eirioli dros Israel, gan ddefnyddio capsiynau a lluniau a fyddai'n wrthsemitiaeth amlwg pe baent yn cael eu siarad, a dyna pam y galwodd Bwrdd Dirprwyon Iddewig Prydain ar drefnwyr Glastonbury i ganslo'r dangosiad—

I think the Minister has many responsibilities, but the responsibility for what's shown in Glastonbury probably is not hers. So, we'll need to come to your question.

Rwy'n credu bod gan y Gweinidog lawer o gyfrifoldebau, ond mae'n debyg nad hi sy'n gyfrifol am yr hyn a ddangosir yn Glastonbury. Felly, bydd angen i chi ddod at eich cwestiwn.

Minister, do you agree that this attempt to rewrite history and its shameful antisemitic tropes have no place in Wales, and will you join me in calling upon all venues in Wales not to screen this hateful film?

Weinidog, a ydych chi'n cytuno nad oes lle yng Nghymru i'r ymgais hon i ailysgrifennu hanes a'i drosiadau gwrthsemitig cywilyddus, ac a wnewch chi ymuno â mi i alw ar bob lleoliad yng Nghymru i beidio â sgrinio'r ffilm atgas hon?

Llywydd, can I just say, and also it's an opportunity to remind the Member and Members in the Chamber, that, in 2017, the Welsh Government adopted the International Holocaust Remembrance Alliance's working definition of antisemitism in full and without qualification? 

Lywydd, a gaf fi ddweud, a hefyd mae'n gyfle i atgoffa'r Aelod a'r Aelodau yn y Siambr, fod Llywodraeth Cymru, yn 2017, wedi mabwysiadu diffiniad gweithredol Cynghrair Rhyngwladol Cofio'r Holocost o wrthsemitiaeth yn llawn ac yn ddiamod?

Llefarydd Plaid Cymru nawr, Sioned Williams.

Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.

Diolch, Llywydd. Prynhawn da, Weinidog. 

Thank you, Llywydd. Good afternoon, Minister.

Plaid Cymru welcomes the fact that the Welsh Government has launched a refreshed child poverty strategy this week, something that we've been calling for for some time, and it's eight years, of course, since the last strategy was published. Data published this month by Loughborough University shows there's been very little progress made over that time. We welcome the fact that it reaffirms the commitment on measures such as the delivery of the free school meals programme, which reflects the positive and constructive legacy of our co-operation agreement.

I’m also glad, Minister, to see commitment to accelerate work on establishing a Welsh benefits system. You know that I have consistently advocated for this and received the Senedd’s support for my call for a Bill to ensure that every £1 of Welsh support goes to the right pocket at the right time as easily and quickly as possible and in a consistent way throughout Wales. So, will there be a statutory element to local authority delivery of these support payments through this Welsh benefits system to ensure this?

And turning to the fifth priority of the plan, on enabling co-operation, Minister, how do you envisage the commitment to establish and support a communities of practice approach working on a practical basis? Will there be additional frameworks for relevant stakeholders to ensure that the different elements of the plan are co-ordinated effectively?

Mae Plaid Cymru yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi lansio strategaeth tlodi plant ddiwygiedig yr wythnos hon, rhywbeth rydym wedi bod yn galw amdano ers peth amser, ac mae'n wyth mlynedd ers cyhoeddi'r strategaeth ddiwethaf wrth gwrs. Mae data a gyhoeddwyd y mis hwn gan Brifysgol Loughborough yn dangos mai ychydig iawn o gynnydd a wnaed dros y cyfnod hwnnw. Rydym yn croesawu'r ffaith ei fod yn ailddatgan yr ymrwymiad mewn perthynas â mesurau fel cyflwyno'r rhaglen prydau ysgol am ddim, sy'n adlewyrchu gwaddol cadarnhaol ac adeiladol ein cytundeb cydweithio.

Rwyf hefyd yn falch o weld ymrwymiad i gyflymu'r gwaith o sefydlu system fudd-daliadau yng Nghymru. Fe wyddoch fy mod wedi dadlau'n gyson dros hyn ac wedi derbyn cefnogaeth y Senedd i'm galwad am Fil i sicrhau bod pob £1 o gymorth Cymreig yn mynd i'r boced cywir ar yr adeg gywir mor hawdd a chyflym â phosibl ac mewn ffordd gyson ledled Cymru. Felly, a fydd elfen statudol i ddarpariaeth awdurdodau lleol o'r taliadau cymorth hyn drwy'r system fudd-daliadau yng Nghymru i sicrhau hyn?

Gan droi at bumed blaenoriaeth y cynllun, ar alluogi cydweithredu, Weinidog, sut rydych yn rhagweld yr ymrwymiad i sefydlu a chefnogi dull cymunedau maes sy'n gweithio'n ymarferol? A fydd fframweithiau ychwanegol ar gyfer rhanddeiliaid perthnasol i sicrhau bod gwahanol elfennau'r cynllun yn cael eu cydlynu'n effeithiol?

Diolch yn fawr, Sioned Williams. I am very pleased that we were able to launch the revised child poverty strategy for Wales. It is now open for consultation, so I look forward to having the in-depth response, of course, from yourselves and from Wales, and particularly from children and young people, on all of the aspects that you raised. 

It is a 12-week consultation, launched on Monday, and it has been based, in terms of the way in which we've developed it, in terms of the involvement of 3,000 children and young people and families and organisations already, to develop this draft revised child poverty strategy. So, I think you're right in focusing on the issues where we can make the most difference. It's the policies where we can make the most difference, identify priority areas, and I'm particularly interested in those points that you raise. On the policy in practice, I'm meeting with the Bevan Foundation very shortly and, in fact, I'm being joined by Siân Gwenllian, because it's part of looking at our commitments in the co-operation agreement, and looking at what this could mean in terms of our development of our Welsh benefits system, which, of course, is crucial in terms of tackling child poverty.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu lansio'r strategaeth tlodi plant ddiwygiedig ar gyfer Cymru. Mae bellach yn destun ymgynghoriad, felly edrychaf ymlaen at gael ymatebion manwl gennych chi eich hunain a Chymru wrth gwrs, ac yn enwedig gan blant a phobl ifanc, ar yr holl agweddau a godwyd gennych. 

Mae'n ymgynghoriad 12 wythnos a lansiwyd ddydd Llun, ac mae wedi'i seilio, o ran y ffordd rydym wedi'i ddatblygu, gyda chyfranogiad 3,000 o blant a phobl ifanc a theuluoedd a sefydliadau eisoes, i ddatblygu'r drafft o'r strategaeth ddiwygiedig ar gyfer tlodi plant. Felly, rwy'n credu eich bod yn iawn i ganolbwyntio ar y materion lle gallwn ni wneud y gwahaniaeth mwyaf. Dyma'r polisïau lle gallwn wneud y gwahaniaeth mwyaf, gan nodi meysydd blaenoriaeth, ac mae gennyf ddiddordeb arbennig yn y pwyntiau rydych yn eu codi. O ran y polisi'n ymarferol, byddaf yn cyfarfod â Sefydliad Bevan yn fuan iawn, ac mewn gwirionedd, bydd Siân Gwenllian yn ymuno â mi, oherwydd mae'n ymwneud ag edrych ar ein hymrwymiadau yn y cytundeb cydweithio, ac edrych ar yr hyn y gallai hyn ei olygu mewn perthynas â'r gwaith o ddatblygu system fudd-daliadau yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, yn hanfodol o ran mynd i'r afael â thlodi plant.

13:50

Diolch, Weinidog. A more general point about the plan that has actually been made by Dr Steffan Evans of the Bevan Foundation—he points to the lack of detail in the plan generally, and cites the example of the commitment, for example, on childcare and transport costs, which merely says,

'focus work across government to find affordable solutions to childcare and transport costs to remove barriers to work and make work pay'.

He asks what does this mean in practice and if there is a target as to how many children should have access to free or affordable childcare in the next five years. What barriers will the Welsh Government be seeking to remove to enable more access to affordable transport for children? Why aren't there specific targets in this plan, Minister?  

Diolch, Weinidog. Mae Dr Steffan Evans o Sefydliad Bevan wedi gwneud pwynt mwy cyffredinol am y cynllun—mae'n tynnu sylw at ddiffyg manylder yn y cynllun yn gyffredinol, ac yn cyfeirio at esiampl yr ymrwymiad, er enghraifft, ar gostau gofal plant a thrafnidiaeth, sydd ond yn dweud,

'canolbwyntio ar waith ar draws y llywodraeth i ddod o hyd i atebion fforddiadwy i gostau gofal plant a thrafnidiaeth i gael gwared ar rwystrau i waith a gwneud i waith dalu'.

Mae'n gofyn beth mae hyn yn ei olygu yn ymarferol ac a oes targed o ran faint o blant a ddylai gael mynediad at ofal plant am ddim neu ofal plant fforddiadwy yn y pum mlynedd nesaf. Pa rwystrau fydd Llywodraeth Cymru yn ceisio eu dileu er mwyn galluogi mwy o fynediad at drafnidiaeth fforddiadwy i blant? Pam nad oes targedau penodol yn y cynllun hwn, Weinidog?  

Well, thank you very much for that question, and I'm, obviously, very keen to hear and learn from what the Bevan Foundation—. I've already responded to that point, but also the Wales Centre for Public Policy have helped us in terms of moving us forward and the key issues that came forward that we need to address. So, yes, in terms of childcare, where we have got the best offer in Wales, particularly enhanced by our expanding Flying Start offer for free childcare, which, of course, reaches out to the most disadvantaged—. But also, looking at transport, it's important that, actually, we acknowledge that the 20 mph speed limit is an important factor in terms of just protecting children in terms of tackling child poverty, but also looking at transport in terms of access to work and opportunities.

I think it is important to acknowledge the issues around the fact that we need to recognise that we have to have outcomes from this child poverty strategy. We don't hold all the levers necessary to bring about a real change in levels of child poverty in Wales, and I hope you will join us, as you know, in calling on UK Ministers to do what they need to do to tackle child poverty—abolish the benefit cap and two-child limit and to increase local housing allowance. But what we are doing is looking at ways in which can develop a monitoring framework—it says that in the draft strategy—so we can have real, transparent accountability for those things that we don't have the powers over.

Wel, diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, ac yn amlwg, rwy'n awyddus iawn i glywed a dysgu o'r hyn y mae Sefydliad Bevan—. Rwyf eisoes wedi ymateb i'r pwynt hwnnw, ond hefyd mae Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru wedi ein helpu i symud ymlaen a'r materion allweddol a gyflwynwyd y mae angen inni fynd i'r afael â hwy. Felly, ie, ar ofal plant, lle mae gennym y cynnig gorau yng Nghymru, sydd wedi'i gyfoethogi gan gynnig estynedig Dechrau'n Deg ar gyfer gofal plant am ddim, sydd, wrth gwrs, yn estyn allan at y rhai mwyaf difreintiedig—. Ond hefyd, o edrych ar drafnidiaeth, mae'n bwysig, mewn gwirionedd, ein bod yn cydnabod bod y terfyn cyflymder o 20 mya yn ffactor pwysig mewn perthynas ag amddiffyn plant o ran mynd i'r afael â thlodi plant, ond hefyd edrych ar drafnidiaeth o ran mynediad at waith a chyfleoedd.

Credaf ei bod yn bwysig cydnabod y materion sy'n codi ynghylch y ffaith bod angen inni gydnabod bod yn rhaid inni gael canlyniadau o'r strategaeth tlodi plant hon. Nid oes gennym yr holl ysgogiadau angenrheidiol i sicrhau newid gwirioneddol yn lefelau tlodi plant yng Nghymru, a gobeithio y byddwch yn ymuno â ni, fel y gwyddoch, wrth inni alw ar Weinidogion y DU i wneud yr hyn sydd angen iddynt ei wneud i fynd i'r afael â thlodi plant—dileu'r cap budd-daliadau a'r terfyn dau blentyn a chynyddu'r lwfans tai lleol. Ond yr hyn rydym yn ei wneud yw edrych ar ffyrdd o ddatblygu fframwaith monitro—mae'n dweud hynny yn y strategaeth ddrafft—fel y gallwn gael atebolrwydd gwirioneddol, tryloyw am y pethau hynny nad oes gennym ni bwerau drostynt.

Trais ar Sail Rhywedd
Gender-based Violence

3. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd o ran datblygu canllawiau i fynd i'r afael â phryderon am y berthynas rhwng rhannu data a pharodrwydd goroeswyr trais ar sail rhywedd i geisio cymorth? OQ59702

3. Will the Welsh Government provide an update on progress in relation to developing guidance to address concerns about the relationship between data sharing and the willingness of survivors of gender-based violence to seek support? OQ59702

Diolch yn fawr, Sarah Murphy. While the issue of police data sharing is not devolved, the Welsh Government is working closely with criminal justice partners through our blueprint approach to delivering the violence against women, domestic abuse and sexual violence national strategy. This includes a focus on empowering survivors to seek safety and support with confidence that patient information is safeguarded.

Diolch yn fawr, Sarah Murphy. Er nad yw mater rhannu data'r heddlu wedi'i ddatganoli, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda phartneriaid cyfiawnder troseddol drwy ein dull glasbrint o gyflawni'r strategaeth genedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae hyn yn cynnwys ffocws ar rymuso goroeswyr i geisio diogelwch a chefnogaeth gyda'r hyder bod gwybodaeth am gleifion yn cael ei diogelu.

Diolch, Minister. Imagine coming to this country and being unable to receive the support you desperately need. Imagine coming to this country and being scared to reach out to not only the police, but also agencies that are meant to protect you from gender-based violence. Imagine coming to this country and being beaten, battered and bruised. And imagine, if you report this violence to the authorities, that you are deported, without your children, just like the perpetrator told you would be if you spoke out. Sadly, Minister, this is far too common, as the Equality and Social Justice Committee report, 'Gender based violence: The needs of migrant women', highlighted last year. I was proud to take part in the investigation conducted by the committee, and I thank the chair, Jenny Rathbone, for leading the charge on this issue.

Minister, I was pleased that the Welsh Government accepted in principle recommendation 13 of the report, which stated that a firewall should be established that restricts the data sharing between agencies of those who seek support for sexual and gender-based violence. Elizabeth Jiménez-Yáñez of the Step Up Migrant Women coalition suggested that a firewall would not only have the positive result of allowing victims to report safely, it would also take the burden from statutory services, including the police, to have to do immigration-related actions. So, Minister, can you provide a specific update in relation to recommendation 13 and how the Welsh Government should establish a firewall that restricts the sharing of data between agencies on those who seek support for sexual and gender-based violence? Diolch.

Diolch, Weinidog. Dychmygwch ddod i'r wlad hon a methu cael y gefnogaeth rydych ei hangen yn daer. Dychmygwch ddod i'r wlad hon a bod ofn estyn allan nid yn unig at yr heddlu, ond hefyd at asiantaethau sydd i fod i'ch amddiffyn rhag trais ar sail rhywedd. Dychmygwch ddod i'r wlad hon a chael eich curo, eich dyrnu a'ch cleisio. A phe byddech yn dweud wrth yr awdurdodau am y trais hwn, dychmygwch gael eich allgludo, heb eich plant, yn union fel y dywedodd y cyflawnwr fyddai'n digwydd pe baech yn rhoi gwybod am y trais. Yn anffodus, Weinidog, mae hyn yn llawer rhy gyffredin, fel yr amlygwyd yn adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, 'Trais ar sail rhywedd: Anghenion menywod mudol' y llynedd. Roeddwn yn falch o gymryd rhan yn yr ymchwiliad a gynhaliwyd gan y pwyllgor, a diolch i'r cadeirydd, Jenny Rathbone, am arwain ar y mater hwn.

Weinidog, roeddwn yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad 13 o'r adroddiad mewn egwyddor, a oedd yn nodi y dylid sefydlu wal dân sy'n cyfyngu ar rannu data rhwng asiantaethau'r rhai sy'n ceisio cefnogaeth ar gyfer trais rhywiol a thrais ar sail rhywedd. Awgrymodd Elizabeth Jiménez-Yáñez o gynghrair Menywod Mudol Step Up y byddai wal dân nid yn unig yn arwain at y canlyniad cadarnhaol o ganiatáu i ddioddefwyr roi gwybod yn ddiogel, byddai hefyd yn tynnu'r baich oddi ar wasanaethau statudol, gan gynnwys yr heddlu, i orfod cymryd camau gweithredu sy'n gysylltiedig â mewnfudo. Felly, Weinidog, a allwch chi roi diweddariad penodol mewn perthynas ag argymhelliad 13 a sut y dylai Llywodraeth Cymru sefydlu wal dân sy'n cyfyngu ar rannu data rhwng asiantaethau ar y rhai sy'n ceisio cymorth ar gyfer trais rhywiol a thrais ar sail rhywedd? Diolch.

Diolch yn fawr, Sarah Murphy, and can I thank you for not just this powerful question today, but also for the leading role that you're playing, I have to say, in this Senedd, in developing understanding and expertise in data justice? I think we recognise that, and we turn to you, and we are learning from you on these issues in terms of your contributions, particularly on the Equality and Social Justice Committee, and this particular inquiry that you undertook in the committee and the recommendation.

Now, it is important that we recognise, as I said, that safety ought to come before status, absolutely, in terms of immigration and support. We've got to protect and support victims and survivors of abuse; it's got to be the first priority for all services, including the police. This is something I'm now raising in the national implementation board of our strategy, the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy. We did accept the recommendation in principle. We can't direct the police or other reserved authorities, but we're considering with them how barriers can be removed to accessing services and how we can actually make this a delivery mechanism for our national strategy.

Diolch yn fawr, Sarah Murphy, ac a gaf fi ddiolch i chi, nid yn unig am y cwestiwn pwerus hwn heddiw, ond hefyd am y rôl arweiniol rydych chi'n ei chwarae yn y Senedd hon, mae'n rhaid i mi ddweud, yn datblygu dealltwriaeth ac arbenigedd mewn cyfiawnder data? Rwy'n credu ein bod yn cydnabod hynny, ac rydym yn troi atoch chi, ac rydym yn dysgu gennych chi am y materion hyn gyda'ch cyfraniadau, yn enwedig ar y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, a'r ymchwiliad penodol hwn a gynhaliwyd gennych yn y pwyllgor a'r argymhelliad.

Nawr, mae'n bwysig ein bod yn cydnabod, fel y dywedais, y dylai diogelwch fod yn bwysicach na statws, yn bendant, o ran mewnfudo a chymorth. Mae'n rhaid inni amddiffyn a chefnogi dioddefwyr a goroeswyr camdriniaeth; mae'n hollbwysig mai dyna yw'r flaenoriaeth gyntaf i bob gwasanaeth, gan gynnwys yr heddlu. Mae hyn yn rhywbeth rwy'n ei godi nawr ar fwrdd gweithredu cenedlaethol ein strategaeth, y strategaeth ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rydym wedi derbyn yr argymhelliad mewn egwyddor. Ni allwn gyfarwyddo'r heddlu nac awdurdodau eraill a gedwir yn ôl, ond rydym yn ystyried gyda nhw sut y gellir dileu rhwystrau i gael mynediad at wasanaethau a sut y gallwn ei wneud yn fecanwaith cyflawni ar gyfer ein strategaeth genedlaethol mewn gwirionedd.

13:55

Cwestiwn 4 sydd nesaf, ac mae cwestiwn 4 gan Carolyn Thomas.

Question 4 is next, and is to be asked by Carolyn Thomas.

Pobl sy'n ceisio Lloches
People Seeking Asylum

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i sicrhau bod tosturi yn cael ei gynnwys mewn systemau cymorth i bobl sy'n ceisio lloches yng Nghymru? OQ59708

4. How is the Welsh Government working to ensure compassion is built into support systems for people seeking asylum in Wales? OQ59708

Diolch yn fawr, Carolyn Thomas. Our vision for Wales is to be a nation of sanctuary, embedding compassion as a key principle. Our nation of sanctuary plan aims to ensure people seeking sanctuary are welcomed from day one of arrival in Wales, and our support includes advice services, information about rights, entitlements, and integration services.

Diolch yn fawr, Carolyn Thomas. Ein gweledigaeth ar gyfer Cymru yw bod yn genedl noddfa, gan ymgorffori tosturi fel egwyddor allweddol. Nod ein cynllun cenedl noddfa yw sicrhau bod pobl sy'n ceisio noddfa yn cael eu croesawu o'r diwrnod cyntaf y byddant yn cyrraedd Cymru, ac mae ein cefnogaeth yn cynnwys gwasanaethau cynghori, gwybodaeth am hawliau, a gwasanaethau integreiddio.

Thank you for that answer, Minister. I recently visited Holywell world dance festival, which was, in part, to help refugees now resettled in north-east Wales feel more included and to give them the chance to share their culture with others. I enjoyed chatting to refugees from Afghanistan and Ukraine along with fair-minded, kind, Welsh, English and Chinese people from around the area who believe in hope rather than hate. The mayor of Mold, Councillor Teresa Carberry, is having an event on Friday, and she's called for a widening of compassion and empathy to celebrate diversity, and this is the message that I believe political leaders should be sharing. It saddens my heart when I hear UK Government Ministers who consistently encourage hatred and fear towards asylum seekers, in an attempt to appeal to the far right. They're all people, after all. There are good and bad people everywhere, so I just don't understand it. Minister, do you agree with me that this makes it all the more important that here in Wales we continue to highlight that we are proud to be a nation of sanctuary, and are dedicated to supporting those that are seeking asylum? Thank you.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais â gŵyl ddawns y byd yn Nhreffynnon, a oedd, yn rhannol, yn helpu ffoaduriaid sydd bellach wedi ymgartrefu yng ngogledd-ddwyrain Cymru i deimlo'u bod wedi'u cynnwys yn well ac i roi cyfle iddynt rannu eu diwylliant ag eraill. Mwynheais sgwrsio â ffoaduriaid o Affganistan ac Wcráin ynghyd â phobl garedig a theg o Gymru, Lloegr a Tsieina o gwmpas yr ardal sy'n credu mewn gobaith yn hytrach na chasineb. Mae maer yr Wyddgrug, y Cynghorydd Teresa Carberry, yn cynnal digwyddiad ddydd Gwener, ac mae hi wedi galw am fwy o dosturi ac empathi i ddathlu amrywiaeth, a dyma'r neges y credaf y dylai arweinwyr gwleidyddol fod yn ei rhannu. Mae'n fy nhristáu pan fyddaf yn clywed Gweinidogion Llywodraeth y DU yn annog ofn a chasineb tuag at geiswyr lloches yn gyson, mewn ymgais i apelio at y dde eithafol. Maent i gyd yn bobl wedi'r cyfan. Mae yna bobl dda a phobl ddrwg ym mhobman, felly nid wyf yn deall. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi fod hyn yn ei gwneud yn bwysicach fyth ein bod ni yma yng Nghymru yn parhau i dynnu sylw at y ffaith ein bod ni'n falch o fod yn genedl noddfa, ac yn ymroddedig i gefnogi'r rhai sy'n ceisio lloches? Diolch.

Well, diolch yn fawr, Carolyn Thomas. How important it is to recognise that compassion that was shown in the Holywell world dance festival, with such integration and such compassion, and, of course, such benefit that the whole community was feeling from that integration. We are in Refugee Week, and the theme is compassion, and earlier this week I attended a school—and I'm meeting other schools, and, in fact, there are events going on in schools across Wales—who are working on embedding this in the curriculum, but it's also something where towns, communities, councils and universities are embracing the nation of sanctuary and actually also engaging with City of Sanctuary, who were with us yesterday when we met with the Welsh Refugee Council. This is about Wales being a compassionate and welcoming place for those seeking sanctuary, and it is important that you highlight today, from that community in your constituency, in your region of North Wales, the support that's coming, with the mayor of Mold actually also playing her part. It's leadership, and it does mean that we should all play our part in terms of that warm welcome, and recognise that we're enriched by the skills and experiences of those sanctuary seekers who come here, who we can care for in Wales.

Wel, diolch yn fawr, Carolyn Thomas. Mae'n hollbwysig cydnabod y tosturi a ddangoswyd yng ngŵyl ddawns y byd yn Nhreffynnon, gyda'r fath integreiddio a'r fath dosturi, ac wrth gwrs, y fath fudd a deimlai'r gymuned gyfan o'r integreiddio hwnnw. Mae'n Wythnos y Ffoaduriaid, a'r thema yw tosturi, ac yn gynharach yr wythnos hon mynychais ysgol—ac rwy'n cyfarfod ag ysgolion eraill, ac mewn gwirionedd, mae digwyddiadau'n digwydd mewn ysgolion ledled Cymru—sy'n gweithio ar wreiddio hyn yn y cwricwlwm, ond mae trefi, cymunedau, cynghorau a phrifysgolion yn cofleidio'r genedl noddfa hefyd ac yn ymgysylltu â Dinas Noddfa, a oedd gyda ni ddoe pan wnaethom gyfarfod â Chyngor Ffoaduriaid Cymru. Mae'n ymwneud â bod Cymru'n lle tosturiol a chroesawgar i'r rhai sy'n ceisio noddfa, ac mae'n bwysig eich bod yn tynnu sylw heddiw, o'r gymuned honno yn eich etholaeth chi, yn eich rhanbarth, sef Gogledd Cymru, at y gefnogaeth sydd ar gael, gyda maer yr Wyddgrug hefyd yn chwarae ei rhan. Mae'n arweinyddiaeth, ac mae'n golygu y dylem i gyd chwarae ein rhan i ddarparu'r croeso cynnes hwnnw, a chydnabod ein bod yn cael ein cyfoethogi gan sgiliau a phrofiadau'r ceiswyr lloches sy'n dod yma, ac y gallwn ofalu amdanynt yng Nghymru.

Cwestiwn 5. Joel James. O, mae'n ddrwg gen i, sori—

Question 5. Joel James. I do apologise—

—I mixed up my Sams there. I was looking for Sam Kurtz when, in fact, it's Sam Rowlands I have down. So, I mixed up my Sams. Apologies for that. A supplementary—Sam Rowlands.

—Drysais rhwng fy Sams yno. Roeddwn i'n chwilio am Sam Kurtz ond Sam Rowlands sydd gennyf i lawr yma mewn gwirionedd. Felly, fe ddrysais rhwng fy Sams. Ymddiheuriadau am hynny. Cwestiwn atodol—Sam Rowlands.

14:00

Not at all, Llywydd, and thank you for the opportunity. It's wonderful to hear of the Holywell world dance festival. Sadly, I wasn't able to make it there; I'm not sure whether Holywell would have been ready for my dance moves on that occasion—[Laughter.]—but I thank Carolyn Thomas for raising the important point today.

Of course, Minister, you'll know that the United Kingdom has a history of accepting and welcoming those seeking asylum and refuge from around the world for centuries. In Britain, of course, we always maintain that welcome and heart of compassion. If you look back, in the sixteenth century, from the French Huguenots, right through to the present day with Ukrainians, Syrians and people from Hong Kong seeking that refuge, in Wales, and in the UK as a whole, we maintain those open arms and that haven for those who need it.

Focusing on my region, Minister, you'll be aware, I'm sure, of proposals for a hotel to be used, in Northop Hall, as a site for 400 single male refugees. I'd like to know what the Welsh Government's view is on this, please. 

Ddim o gwbl, Lywydd, a diolch am y cyfle. Mae'n hyfryd clywed am ŵyl ddawns y byd Treffynnon. Yn anffodus, ni lwyddais i gyrraedd yno; nid wyf yn siŵr a fyddai Treffynnon wedi bod yn barod ar gyfer fy symudiadau dawns—[Chwerthin.]—ond diolch i Carolyn Thomas am godi'r pwynt pwysig heddiw.

Wrth gwrs, Weinidog, fe wyddoch fod gan y Deyrnas Unedig hanes o dderbyn a chroesawu'r rhai sy'n ceisio lloches o bob cwr o'r byd ers canrifoedd. Ym Mhrydain, wrth gwrs, rydym bob amser yn dangos croeso a thosturi. Os edrychwch yn ôl, yn yr unfed ganrif ar bymtheg, o'r Huguenotiaid Ffrengig, hyd heddiw gydag Wcreiniaid, Syriaid a phobl o Hong Kong yn ceisio lloches yng Nghymru, ac yn y DU gyfan, mae gennym freichiau agored a hafan i'r rhai sydd ei hangen.

Os caf ganolbwyntio ar fy rhanbarth i, Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol, rwy'n siŵr, o gynigion i westy gael ei ddefnyddio, yn Neuadd Llaneurgain, fel safle ar gyfer 400 o ffoaduriaid gwrywaidd sengl. Hoffwn wybod beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar hyn, os gwelwch yn dda. 

Diolch yn fawr, Sam Rowlands, and thank you for your recognition of the nation of sanctuary and the recognition of the support and welcome in north Wales, in your region, and the ways in which local authorities are also playing such a crucial role in terms of support. Now, obviously, this is an area where it is not—migration policy—devolved to Wales, but we work very closely on the point of integration with all of the local services that we provide. I think it is important that this is where the team Wales approach has been so successful, not just in terms of our response to the Ukrainian humanitarian response, which continues, as we discuss here in the Senedd, but, before that, the response to the Afghan evacuation, where we have, as has already been said, Afghan refugees living all over Wales whom we support, and the Syrians who are also with us and who are so much part of our communities.

It is important that we recognise that this is a Home Office responsibility. We are concerned about the ways in which the Home Office is not engaging sufficiently with our local authorities, particularly in terms of support and the response—the multi-agency response. I think you know that the particular site that you mentioned is subject to planning now. But, indeed, we now have a nation of sanctuary ministerial board, which met this morning with Ministers, and including representatives from the Welsh Local Government Association and the Wales Council for Voluntary Action. So, we are working on a team Wales approach to ensure that we can offer the support we can, but also raise with the Home Office our particular concerns about the way in which they are using, inappropriately, these locations.

Now, I would say, and I think we said this yesterday in terms of the Illegal Migration Bill, I do ask again whether you and your colleagues can raise these issues with the UK Government. I'm not talking about the Illegal Migration Bill at this point; I'm actually saying, 'Can you join us in saying that what the UK Government needs to do is improve the processing facility for asylum applications for those in need?' The House of Commons Home Affairs Select Committee has got a range—and that's cross-party—of recommendations in this area. If they could improve the asylum applications, then there would be less need for people to have to come to stay in unsuitable venues and locations. We need to ensure that they can swiftly, as they used to be, be accommodated and settled, or, indeed, there can be effective return agreements for those with invalid claims and an exceptional process to ensure asylum for those in particular need.

I am making this point, Llywydd, today, because it is something that we could unite on—call for those safe and legal routes, and ensure that we can get some of those safe and legal routes like, as I said yesterday, the Dubs scheme, named after Lord Alf Dubs. I think, if you can join with us on that—. I'll be meeting with the immigration Minister, as local government has very recently, for clarity, better engagement and raising concerns about the impact of large sites on integration and cohesion.

Diolch yn fawr, Sam Rowlands, a diolch am gydnabod y genedl noddfa a'r gefnogaeth a'r croeso yng ngogledd Cymru, yn eich rhanbarth, a'r ffyrdd y mae awdurdodau lleol hefyd yn chwarae rhan mor hanfodol gyda'u cefnogaeth. Nawr, yn amlwg, dyma faes lle nad ydyw—polisi mudo—wedi'i ddatganoli i Gymru, ond rydym yn gweithio'n agos iawn ar y pwynt integreiddio â'r holl wasanaethau lleol rydym yn eu darparu. Rwy'n credu ei bod yn bwysig mai dyma lle mae dull tîm Cymru wedi bod mor llwyddiannus, nid yn unig o ran ein hymateb i ymateb dyngarol Wcráin, sy'n parhau wrth inni drafod yma yn y Senedd, ond cyn hynny, yr ymateb i adael Affganistan, lle rydym wedi cefnogi ffoaduriaid o Affganistan sy'n byw ledled Cymru, fel sydd wedi'i ddweud eisoes, a'r Syriaid sydd gyda ni ac sy'n gymaint o ran o'n cymunedau.

Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod mai cyfrifoldeb y Swyddfa Gartref yw hyn. Rydym yn pryderu am y ffyrdd nad yw'r Swyddfa Gartref yn ymgysylltu'n ddigonol â'n hawdurdodau lleol, yn enwedig mewn perthynas â chymorth a'r ymateb—yr ymateb amlasiantaethol. Rwy'n credu eich bod yn gwybod bod y safle penodol y sonioch chi amdano yn amodol ar ganiatâd cynllunio nawr. Ond yn wir, mae gennym fwrdd gweinidogol cenedl noddfa nawr, ac fe gyfarfu â Gweinidogion y bore yma, ac mae'n cynnwys cynrychiolwyr o Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru. Felly, rydym yn gweithio ar ddull tîm Cymru i sicrhau y gallwn gynnig y gefnogaeth y gallwn ei rhoi, ond hefyd yn codi ein pryderon penodol gyda'r Swyddfa Gartref am y ffordd y maent yn defnyddio'r lleoliadau hyn yn amhriodol.

Nawr, byddwn i'n dweud, ac rwy'n credu ein bod wedi dweud hyn ddoe mewn perthynas â'r Bil Mudo Anghyfreithlon, rwy'n gofyn eto a allwch chi a'ch cyd-Aelodau godi'r materion hyn gyda Llywodraeth y DU. Nid wyf yn siarad am y Bil Mudo Anghyfreithlon ar y pwynt hwn; rwy'n dweud, 'A wnewch chi ymuno â ni i ddweud mai'r hyn y mae angen i Lywodraeth y DU ei wneud yw gwella'r cyfleuster prosesu ar gyfer ceisiadau lloches i'r rhai mewn angen?' Mae gan Bwyllgor Dethol Materion Cartref Tŷ'r Cyffredin ystod o argymhellion—a hynny'n drawsbleidiol—yn y maes hwn. Pe gallent wella'r ceisiadau lloches, byddai llai o angen i bobl orfod dod i aros mewn lleoliadau anaddas. Mae angen inni sicrhau y gellir eu cartrefu'n gyflym, fel oedd yn arfer digwydd, neu'n wir, y gall fod cytundebau dychwelyd effeithiol i'r rhai â cheisiadau annilys a phroses eithriadol i sicrhau lloches i'r rhai mewn angen arbennig.

Rwy'n gwneud y pwynt hwn heddiw, Lywydd, oherwydd mae'n rhywbeth y gallem uno yn ei gylch—galw am lwybrau diogel a chyfreithiol, a sicrhau y gallwn gael rhai o'r llwybrau diogel a chyfreithiol hynny, fel y dywedais ddoe, fel cynllun Dubs, a enwyd ar ôl yr Arglwydd Alf Dubs. Os gallwch ymuno â ni ar hynny—. Byddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog mewnfudo, fel y gwnaeth llywodraeth leol yn ddiweddar, er mwyn sicrhau eglurder, ymgysylltu gwell a chodi pryderon am effaith safleoedd mawr ar integreiddio a chydlyniant.

14:05
Undebau Credyd
Credit Unions

5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut mae undebau credyd yn cefnogi teuluoedd yng Nghymru? OQ59701

5. Will the Minister provide an update on how credit unions are supporting families in Wales? OQ59701

Diolch yn fawr, Joel James. We're working closely with credit unions to provide ethical loans and savings, delivered through 13 projects. In addition, we are providing £1.2 million for a loan expansion scheme. I also engage regularly with responsible lenders, to ensure they're doing all they can to support people through the cost-of-living crisis.

Diolch yn fawr, Joel James. Rydym yn gweithio'n agos gydag undebau credyd i ddarparu benthyciadau a chynilion moesegol, a ddarperir drwy 13 prosiect. Yn ogystal, rydym yn darparu £1.2 miliwn ar gyfer cynllun ehangu benthyciadau. Rwyf hefyd yn ymgysylltu'n rheolaidd â benthycwyr cyfrifol, er mwyn sicrhau eu bod yn gwneud popeth yn eu gallu i gefnogi pobl drwy'r argyfwng costau byw.

Thank you, Minister, for your response. According to their website, Cardiff and Vale Credit Union, while selling themselves as an organisation that, and I quote,

'offer flexible loans on fair terms, with low rates, no fees'

seem to be offering quite staggering interest rates for loans that are massively above market rates. In fact, Minister, a standard family loan for £1,000 would incur an interest rate of 41.2 per cent, and a loyalty loan for £1,000 would see someone paying 40.2 per cent in interest. Indeed, most of the rates they offered on loans of different amounts were considerably higher than someone would get from a bank or building society. And, though they do offer competitive loan rates, these are restricted-access only and won't be available to many people who will be applying for them. I'm most concerned that, for family loans, listed for school uniforms, trips, holidays, Christmas and family holidays, Cardiff and Vale Credit Union will now accept child benefit as a method of payment. So, the benefit paid to families to make sure children are properly fed and clothed can now be used to pay the 41.2 per cent interest on loans to the credit union. However you look at this, Minister, it's wrong for a family that is struggling and needs money for school uniforms to pay 41.2 per cent interest, which is an interest rate within the region of the infamous pay-day loan companies. With this in mind, do you believe that this rate is punishing people for being poor and that it's not within the ethos of the credit union's stated aims of fair terms and low rates? Thank you.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Yn ôl eu gwefan, mae Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro, er yn gwerthu eu hunain fel sefydliad sydd, ac rwy'n dyfynnu,

'yn cynnig benthyciadau hyblyg ar delerau teg, gyda chyfraddau isel, dim ffioedd'

yn ymddangos fel pe baent yn cynnig cyfraddau llog eithaf syfrdanol ar fenthyciadau sy'n uwch na chyfraddau'r farchnad. Mewn gwirionedd, Weinidog, byddai benthyciad teuluol safonol o £1,000 yn arwain at gyfradd llog o 41.2 y cant, a byddai benthyciad teyrngarwch o £1,000 yn golygu bod rhywun yn talu 40.2 y cant mewn llog. Yn wir, roedd y rhan fwyaf o'r cyfraddau a gynigiwyd ganddynt ar fenthyciadau o symiau gwahanol gryn dipyn yn uwch nag y byddai rhywun yn ei gael gan fanc neu gymdeithas adeiladu. Ac er eu bod yn cynnig cyfraddau benthyg cystadleuol, mynediad cyfyngedig a geir at y rhain ac ni fyddant ar gael i lawer o bobl a fydd yn gwneud cais amdanynt. Rwy'n poeni'n fwy na dim y bydd Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro nawr yn derbyn budd-dal plant fel dull o dalu am fenthyciadau teuluol, a restrir ar gyfer gwisgoedd ysgol, tripiau, y Nadolig a gwyliau teulu. Felly, gellir defnyddio'r budd-dal sy'n cael ei dalu i deuluoedd i sicrhau bod plant yn cael eu bwydo a'u gwisgo'n briodol i dalu'r llog o 41.2 y cant ar fenthyciadau i'r undeb credyd. Sut bynnag yr edrychwch chi ar hyn, Weinidog, mae'n anghywir i deulu sy'n ei chael hi'n anodd ac sydd angen arian ar gyfer gwisgoedd ysgol dalu llog o 41.2 y cant, sy'n gyfradd llog nad yw'n annhebyg i gyfraddau llog y cwmnïau benthyciadau diwrnod cyflog gwarthus. Gyda hyn mewn golwg, a ydych chi'n credu bod y gyfradd hon yn cosbi pobl am fod yn dlawd ac nad yw o fewn ethos nodau datganedig yr undeb credyd o delerau teg a chyfraddau isel? Diolch.

Well, thank you for that question. I'm a very proud member—I should declare that interest—of Cardiff and Vale Credit Union, as are so many others, and I would urge you to visit Cardiff and Vale Credit Union. We visited credit unions after Christmas to congratulate them on the work that they're doing and, indeed, to support them as ethical lenders, providing access to affordable credit, setting up community hubs, working with families through the school-saving scheme.

But I think it is important to say we have supported them with this loan expansion scheme. So, £1.2 million's been provided to 10 credit unions for this loan expansion scheme, and it does allow people with poor credit history to access affordable credit. Up until March of this year, almost 1,700 loans were issued through this scheme, and that's continuing to increase. There are financial challenges being faced by households across Wales, but the credit unions across Wales—and I've visited many, and I do encourage Members to do so, across the Chamber—have welcomed this particular loan expansion scheme. And, let's face it, in terms of supporting the cost of living, £1.2 million was given to credit unions in the last financial year to expand their lending. That's been recycled into this financial year, and it's the ethically driven credit union sector that's attracting and serving those very financially vulnerable new members.

But can I also take the opportunity to say that more than 35 per cent of credit union borrowers are lone parents with dependent children? They provide family loans, where repayments are deducted automatically from benefit payments. It's very popular—it opens up access to affordable credit and, with the savings element, it helps parents to save more regularly. They're very engaged with their members, credit unions. They're affordable, not for profit and ethical.

And finally, can I say we're also joining with Fair4All Finance? And we're joining with Scotland—all devolved nations, as well as England—we're joining with them, and responsible lenders, to test a no-interest loan scheme, which I'm sure the Member will be interested in. So, credit unions in Wales will be referral partners for it. It's being delivered by Social Investment Cymru, Fair4All and Salad Money, and I shall be glad to report on how that pilot is going.

Wel, diolch am y cwestiwn. Rwy'n aelod balch iawn—dylwn ddatgan y buddiant hwnnw—o Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro, fel y mae cymaint o bobl eraill, a byddwn yn eich annog i ymweld ag Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro. Fe wnaethom ymweld ag undebau credyd ar ôl y Nadolig i'w llongyfarch ar y gwaith y maent yn ei wneud ac yn wir, i'w cefnogi fel benthycwyr moesegol, sy'n darparu mynediad at gredyd fforddiadwy, yn sefydlu hybiau cymunedol, ac yn gweithio gyda theuluoedd drwy gynllun cynilo'r ysgolion.

Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud ein bod wedi eu cefnogi gyda'r cynllun ehangu benthyciadau hwn. Felly, mae £1.2 miliwn wedi'i ddarparu i 10 undeb credyd ar gyfer y cynllun ehangu benthyciadau, ac mae'n caniatáu i bobl sydd â hanes credyd gwael gael mynediad at gredyd fforddiadwy. Hyd at fis Mawrth eleni, rhoddwyd bron i 1,700 o fenthyciadau drwy'r cynllun hwn, ac mae hynny'n parhau i gynyddu. Mae yna heriau ariannol yn wynebu aelwydydd ledled Cymru, ond mae'r undebau credyd ledled Cymru—ac rwyf wedi ymweld â llawer ohonynt, ac rwy'n annog yr Aelodau i wneud hynny, ar draws y Siambr—wedi croesawu'r cynllun penodol hwn i ehangu benthyciadau. A gadewch inni wynebu'r peth, ar gyfer cefnogi costau byw, rhoddwyd £1.2 miliwn i undebau credyd yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf i ehangu eu benthyca. Mae hwnnw wedi'i ailgylchu i mewn i'r flwyddyn ariannol hon, a'r sector undebau credyd moesegol sy'n denu ac yn gwasanaethu'r aelodau newydd hynod fregus yn ariannol hynny.

Ond a gaf fi hefyd achub ar y cyfle i ddweud bod mwy na 35 y cant o fenthycwyr undebau credyd yn rhieni sengl â phlant dibynnol? Maent yn darparu benthyciadau teuluol, lle caiff ad-daliadau eu didynnu'n awtomatig o daliadau budd-dal. Mae'n boblogaidd iawn—mae'n agor mynediad at gredyd fforddiadwy a chyda'r elfen gynilo, mae'n helpu rhieni i gynilo'n fwy rheolaidd. Maent yn ymwneud yn agos â'u haelodau, undebau credyd. Maent yn fforddiadwy, yn ddi-elw ac yn foesegol.

Ac yn olaf, a gaf fi ddweud ein bod hefyd yn ymuno â Fair4All Finance? Ac rydym yn ymuno â'r Alban—yr holl genhedloedd datganoledig, yn ogystal â Lloegr—rydym yn ymuno â nhw, a benthycwyr cyfrifol, i brofi cynllun benthyciad dim llog, ac rwy'n siŵr y bydd gan yr Aelod ddiddordeb ynddo. Felly, bydd undebau credyd yng Nghymru yn bartneriaid cyfeirio ar ei gyfer. Mae'n cael ei ddarparu gan Buddsoddiad Cymdeithasol Cymru, Fair4All a Salad Money, a byddaf yn falch o adrodd ar sut mae'r peilot hwnnw'n mynd.

Y cwestiwn nesaf gan Darren Millar—cwestiwn 6.

The next question is from Darren Millar—question 6.

Allgáu Digidol
Digital Exclusion

6. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i fynd i'r afael ag allgáu digidol? OQ59689

6. What action is the Minister taking to address digital exclusion? OQ59689

Our national digital inclusion and health programme, Digital Communities Wales, supports organisations across all communities and sectors to help people engage with digital. The digital strategy for Wales makes clear that for people who cannot, or decide not to, participate digitally, alternative ways to access public services in Wales must remain available.

Mae ein rhaglen cynhwysiant digidol ac iechyd genedlaethol, Cymunedau Digidol Cymru, yn cefnogi sefydliadau ar draws pob cymuned a sector i helpu pobl i ymgysylltu â'r byd digidol. Mae strategaeth ddigidol Cymru yn ei gwneud yn glir fod yn rhaid parhau i ddarparu ffyrdd amgen i bobl na allant, neu sy'n dewis peidio â chael mynediad at wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru drwy ddulliau digidol, allu gwneud hynny.

14:10

Thank you for that response, and I'm very pleased to hear you say that access to services in a non-digital way should be available. We know that only 41 per cent of the over-75s have digital skills, and 32 per cent of people aged 75 plus feel that they are digitally excluded. And, unfortunately, this is leading to problems in those individuals being able to access vital services, such as access to blue badges. Research by Age Cymru has shown that, very often, older people are being told by their local authorities that the only way to apply is online. When they ask for help because they're not able to apply online, they're told, 'We can't offer any help', and clearly that isn't good enough. What action are you going to take, as the Deputy Minister with the responsibility for this issue, to ensure that local authorities do live up to the aspirations that you've set them as a Welsh Government to make sure that applications for blue badges—and, indeed, any other public service—are available for people who are not able to do things like online applications? 

Diolch am yr ymateb hwnnw, ac rwy'n falch iawn o'ch clywed yn dweud y dylai mynediad at wasanaethau mewn ffordd nad yw'n ddigidol fod ar gael. Gwyddom mai dim ond 41 y cant o'r rhai dros 75 oed sydd â sgiliau digidol, ac mae 32 y cant o bobl 75 oed a hŷn yn teimlo eu bod wedi'u hallgáu'n ddigidol. Ac yn anffodus, mae hyn yn arwain at broblemau i'r unigolion hynny allu cael mynediad at wasanaethau hanfodol, megis mynediad at fathodynnau glas. Mae ymchwil gan Age Cymru wedi dangos bod pobl hŷn, yn aml iawn, yn cael gwybod gan eu hawdurdodau lleol mai'r unig ffordd o wneud cais yw ar-lein. Pan fyddant yn gofyn am help am nad ydynt yn gallu gwneud cais ar-lein, dywedir wrthynt, 'Ni allwn gynnig unrhyw help', ac yn amlwg nid yw hynny'n ddigon da. Pa gamau y bwriadwch eu cymryd, fel y Dirprwy Weinidog â chyfrifoldeb am y mater hwn, i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni'r dyheadau rydych chi wedi'u gosod fel Llywodraeth Cymru i wneud yn siŵr fod ceisiadau am fathodynnau glas—ac unrhyw wasanaeth cyhoeddus arall, yn wir—ar gael i bobl nad ydynt yn gallu gwneud pethau fel ceisiadau ar-lein? 

Can I thank Darren Millar for the question? I know this is something that you've raised in this Senedd Chamber before, and it's definitely something I think all of us collectively share concerns about, that people cannot always still access services, because you pointed to the 32 per cent figure of people 75 and over in Wales who do not personally use the internet, or people that don't know how to or don't feel confident using it as well. So, I'll certainly pick up the points you made specifically on blue badges, but if there are any other concerns, any specific cases you want to write to me or Jane Hutt to raise, we can make sure that's followed up in our conversations and implementing this with colleagues in local government and beyond as well.

We're also doing some work—we've commissioned the University of Liverpool to do some research for us on a minimum digital living standard for Wales. So, basically, building a consensus for citizen organisations to consider what they might need to do more of and the way that they need to do things to have minimum digital inclusion, but that they would always have that alternative in place as well.  

A gaf fi ddiolch i Darren Millar am y cwestiwn? Rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth rydych wedi'i godi yn Siambr y Senedd hon o'r blaen, ac mae'n bendant yn rhywbeth rwy'n credu bod pob un ohonom yn rhannu pryderon yn ei gylch, na all pobl ddal i gael mynediad at wasanaethau bob amser, oherwydd fe wnaethoch chi dynnu sylw at ffigur o 32 y cant o bobl 75 oed a hŷn yng Nghymru nad ydynt yn defnyddio'r rhyngrwyd yn bersonol, neu bobl nad ydynt yn gwybod sut i'w ddefnyddio, neu rai nad ydynt yn teimlo'n hyderus yn ei ddefnyddio yn ogystal. Felly, byddaf yn sicr yn codi'r pwyntiau a wnaethoch yn benodol am fathodynnau glas, ond os oes unrhyw bryderon eraill, unrhyw achosion penodol yr hoffech ysgrifennu ataf fi neu Jane Hutt i'w codi, gallwn sicrhau ein bod yn mynd ar drywydd hynny yn ein sgyrsiau ac yn gweithredu hyn gyda chydweithwyr mewn llywodraeth leol a thu hwnt hefyd.

Rydym hefyd yn gwneud gwaith—rydym wedi comisiynu Prifysgol Lerpwl i wneud ymchwil ar ein rhan ar safon byw digidol gofynnol i Gymru. Felly, yn y bôn, adeiladu consensws i sefydliadau dinasyddion ystyried yr hyn y gallai fod angen iddynt wneud mwy ohono a'r ffordd y mae angen iddynt wneud pethau i gael y cynhwysiant digidol gofynnol, ond y byddai ganddynt y dewis arall hwnnw ar waith bob amser hefyd.  

Heddlu Cymunedol yn Sir Ddinbych
Community Policing in Denbighshire

7. A wnaiff y Gweinidog amlinellu uchelgais Llywodraeth Cymru ar gyfer cynyddu darpariaeth heddlu cymunedol yn Sir Ddinbych? OQ59715

7. Will the Minister outline the Welsh Government's ambition for increasing community police provision in Denbighshire? OQ59715

Thank you for the question. The Welsh Government is committed to community safety in Wales. One of our programme for government commitments is to maintain funding for 500 police community support officers and increase their number by 100 over the period of this Senedd term. And there are currently 34 PCSOs based in Denbighshire.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddiogelwch cymunedol yng Nghymru. Un o ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu yw cynnal cyllid ar gyfer 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a chynnydd o 100 yn eu nifer dros dymor y Senedd hon. Ac ar hyn o bryd mae 34 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu wedi'u lleoli yn sir Ddinbych.

Thank you very much for your response, Minister, and the reason I want to raise this question this afternoon is that recently I spent three shifts on the beat with north Wales local policing teams. I did two shifts in Rhyl and one in Denbigh, and one of the common themes that has been recognised is the need for the enhancement of a local policing presence on the streets to increase the visibility and be a natural deterrent to crimes in our towns and villages in Denbighshire. As you mentioned in your initial response, Minister, it was in the Welsh Labour Party's 2021 Senedd election manifesto that you were committed to increasing PCSOs in their hundreds, and, two years on, we're still waiting to see evidence of this pledge on the streets. Can you give us an update on this matter and a bit of a timeline as to when these PCSOs are going to be delivered, or is it just more warm words from the Labour Party in Wales? 

Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, Weinidog, a'r rheswm pam rwyf am godi'r cwestiwn hwn y prynhawn yma yw fy mod wedi treulio tair shifft yn ddiweddar gyda thimau plismona lleol gogledd Cymru. Fe wneuthum ddwy shifft yn y Rhyl ac un yn Ninbych, ac un o'r themâu cyffredin sydd wedi cael eu cydnabod yw'r angen i wella presenoldeb plismona lleol ar y strydoedd i gynyddu gwelededd ac i fod yn rhwystr naturiol i droseddau yn ein trefi a'n pentrefi yn sir Ddinbych. Fel y sonioch chi yn eich ymateb cychwynnol, Weinidog, ym maniffesto etholiad Senedd Cymru 2021 y Blaid Lafur fe wnaethoch ymrwymo i gynyddu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn eu cannoedd, a ddwy flynedd yn ddiweddarach, rydym yn dal i aros i weld tystiolaeth o'r addewid hwn ar y strydoedd. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y mater ac amserlen ar gyfer pryd y bydd y caiff y swyddogion hyn eu cyflwyno, neu ai dim ond rhagor o eiriau gwag gan y Blaid Lafur yng Nghymru oedd hyn? 

I'm very glad you have actually welcomed the fact that it is a Welsh Labour Government that is not only funding 500 PCSOs, but also increasing their number by 100 over the period of this Senedd term, and that is important in terms of the timeline—I will come on to the timeline. But also, can I take from that an indication that you might also perhaps be warming to the fact that we feel that devolution of policing to Wales would be the most appropriate way forward, so that we can actually meet the neighbourhood policing needs of our communities? And I congratulate you on joining three shifts on the beat. I myself joined a shift on the beat—a ride-around, as they call it—recently, and learnt a lot from that experience, as many Senedd Members have also mentioned over a period of time. 

So, we're providing over £22 million of funding for PCSOs in this financial year, despite the fact that, as I say, at present policing is reserved. We want to devolve it. We've got a very challenging fiscal position, and that's because of your Government and cuts and austerity for 13 years. But you have got 34 police community support officers in Denbighshire—23 PCSOs are based in Denbigh and Abergele coastal, a further 11 are based in Denbigh and Conwy rural—and this is a mixture of Welsh Government and force-funded PCSOs. We're funding more than half of the total funding for PCSOs in north Wales in 2023-24, and that's an agreement with the force.

Just finally, Llywydd, I want to give one example of a very important neighbourhood policing team project in north Wales, and you will be aware of it, I’m sure, north Wales Members. The neighbourhood policing team have been supporting the Blossom and Bloom project. It’s a charity supporting young mums in the area, and actually it was the local neighbourhood policing team that helped with the funding application for this charity to continue their work. This just shows how the PCSOs play such a crucial role in the community, working with young people, offering fitness sessions to mums at a local boxing gym. One of you can claim this project, I’m sure, at some point. But also, the local boxing gym won an award at the police and crime commissioners community awards ceremony, so Wales is on the map in terms of the support we’re giving to those important PCSOs.

Rwy'n falch iawn eich bod wedi croesawu'r ffaith mai Llywodraeth Lafur Cymru sydd nid yn unig yn ariannu 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ond sydd hefyd yn sicrhau cynnydd o 100 yn eu nifer dros dymor y Senedd hon, ac mae hynny'n bwysig o ran yr amserlen—fe ddof at yr amserlen. Ond hefyd, a gaf fi gymryd o hynny y gallech chithau hefyd fod yn cynhesu at y ffaith ein bod yn teimlo mai datganoli plismona i Gymru fyddai'r ffordd fwyaf priodol ymlaen, fel y gallwn ddiwallu anghenion plismona yn y gymdogaeth ein cymunedau mewn gwirionedd? Ac rwy'n eich llongyfarch ar ymuno â thair shifft ar y strydoedd. Fe ymunais innau â shifft ar y strydoedd—reid o gwmpas, fel y maent yn ei galw—yn ddiweddar, a dysgu llawer o'r profiad hwnnw, fel y mae llawer o Aelodau'r Senedd wedi sôn dros gyfnod o amser. 

Felly, rydym yn darparu dros £22 miliwn o gyllid ar gyfer swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn y flwyddyn ariannol hon, er bod plismona wedi'i gadw'n ôl ar hyn o bryd, fel y dywedaf. Rydym eisiau ei ddatganoli. Mae gennym sefyllfa ariannol heriol iawn, a hynny oherwydd eich Llywodraeth chi a thoriadau a chyni ers 13 mlynedd. Ond mae gennych 34 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn sir Ddinbych—mae 23 swyddog cymorth cymunedol yr heddlu wedi'u lleoli yn Ninbych arfordirol ac Abergele, mae 11 arall wedi'u lleoli Ninbych wledig a Chonwy—ac mae'n cynnwys cymysgedd o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a ariennir gan Lywodraeth Cymru a chan yr heddlu. Rydym yn ariannu mwy na hanner cyfanswm y cyllid ar gyfer swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng ngogledd Cymru yn 2023-24, a hynny drwy gytundeb â'r heddlu.

Yn olaf, Lywydd, rwyf am roi un enghraifft o brosiect pwysig iawn gan y tîm plismona yn y gymdogaeth yng ngogledd Cymru, ac fe fyddwch yn ymwybodol ohono, rwy'n siŵr, Aelodau gogledd Cymru. Mae'r tîm plismona yn y gymdogaeth wedi bod yn cefnogi prosiect Blossom and Bloom. Elusen yw hi sy'n cefnogi mamau ifanc yn yr ardal, ac mewn gwirionedd y tîm plismona yn y gymdogaeth lleol a helpodd gyda'r cais am gyllid i'r elusen hon barhau â'u gwaith. Mae hyn yn dangos sut mae swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn chwarae rhan mor hanfodol yn y gymuned, gan weithio gyda phobl ifanc, a chynnig sesiynau ffitrwydd i famau mewn campfa focsio leol. Gall un ohonoch hawlio'r prosiect hwn ar ryw bwynt, rwy'n siŵr. Ond hefyd, enillodd y gampfa focsio leol wobr yn seremoni gwobrau cymunedol comisiynwyr yr heddlu a throseddu, felly mae Cymru ar y map o ran y gefnogaeth a rown i'r swyddogion cymorth cymunedol pwysig hynny.

14:15
Masnachu Pobl
People Trafficking

8. Pa drafodaethau diweddar y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu ynghylch mynd i'r afael â masnachu pobl yn ne Cymru? OQ59688

8. What recent discussions has the Minister had with police and crime commissioners about tackling people trafficking in south Wales? OQ59688

Whilst crime and justice are reserved matters, we continue to work collaboratively with the police and other relevant partners across Wales. Our policing partnership board for Wales provides opportunities to discuss a range of issues, including people trafficking. 

Er bod trosedd a chyfiawnder yn faterion a gadwyd yn ôl, rydym yn parhau i weithio ar y cyd â'r heddlu a phartneriaid perthnasol eraill ledled Cymru. Mae ein bwrdd partneriaeth plismona ar gyfer Cymru yn darparu cyfleoedd i drafod amrywiaeth o faterion, gan gynnwys masnachu pobl.

Yes, this is firmly one of those issues that falls within that either jagged or fuzzy edge of devolved and retained competences, but my time out on the beat regularly with our local police has highlighted this issue of the trafficking of people, vulnerable people, into drugs farming in residential or empty properties in the south Wales valleys. It affects those communities, it takes police resource, and it impacts directly on vulnerable individuals who are often trafficked into these situations, exploited, and then they are the ones who are prosecuted, and the big criminals running the operations escape to run their operations from another property, on another day, with another exploited individual, but still impacting these often most disadvantaged communities, where the properties are cheapest and most viable for criminal operations like this. 

So, what discussions can the Minister have with the PCCs and the chief constables on this? And, until policing is devolved, as it is to the Mayor of London, in effect, what discussions with the Home Secretary too, to end this exploitation of trafficked individuals and the exploitation of disadvantaged communities?

Ie, dyma un o'r pethau sy'n dod o fewn y rhwyg neu'r ymylon aneglur rhwng cymwyseddau datganoledig a chymwyseddau a gadwyd yn ôl, ond mae fy amser allan ar y stryd yn rheolaidd gyda'n heddlu lleol wedi tynnu sylw at broblem masnachu pobl, pobl fregus, i mewn i ffermio cyffuriau mewn eiddo preswyl neu wag yng nghymoedd de Cymru. Mae'n effeithio ar y cymunedau hynny, mae'n llyncu adnoddau'r heddlu, ac mae'n effeithio'n uniongyrchol ar unigolion bregus sy'n aml yn cael eu masnachu i'r sefyllfaoedd hyn, a'u hecsbloetio, a nhw yw'r rhai sy'n cael eu herlyn, ac mae'r troseddwyr mawr sy'n rhedeg y gweithredoedd yn dianc i weithredu o eiddo arall, ar ddiwrnod arall, gydag unigolyn arall sy'n cael ei ecsbloetio, ond yn dal i effeithio ar y cymunedau mwyaf difreintiedig lle ceir yr eiddo rhataf a'r mwyaf addas ar gyfer gweithredoedd troseddol fel hyn. 

Felly, pa drafodaethau y gall y Gweinidog eu cael gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu a'r prif gwnstabliaid ar hyn? A hyd nes y caiff plismona ei ddatganoli, fel y mae i Faer Llundain i bob pwrpas, pa drafodaethau y gellir eu cael gyda'r Ysgrifennydd Cartref hefyd, i ddod ag ecsbloetio unigolion a fasnachir a chymunedau difreintiedig i ben?

I thank the Member for his question. You're right to raise the impact that this sort of abhorrent behaviour, this human trafficking, has not just on the vulnerable individuals that become victims of it, but the impact on communities as a whole, and also the knock-on effect, as I said, in terms of resourcing for our colleagues in the police services as well.

Like I said before, we do work very closely in partnership, even though it falls within that area that isn't devolved, but we do have a modern slavery division within Welsh Government to address these issues too. We'll certainly do that through our lead PCC—it's currently Jeff Cuthbert—around modern slavery, about how we can make sure we are working as closely together as we can and also raising those concerns with our colleagues in the UK Government. Clearly, we heard in this place yesterday, and I'm sure we will hear again, concerns around the Illegal Migration Bill, and actually that makes things more difficult for people who are victims of being trafficked, rather than actually seeking to support them and crack down on those people who seek to exploit those vulnerable people in instances of human trafficking.

So, we're committed to continuing to work in collaboration and to approach this from a position of empathy and compassion, and actually working with our colleagues and the police community support officers in supporting local communities and on the need for community cohesion too, at the same time.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Rydych yn iawn i godi'r effaith y mae'r math hwn o ymddygiad ffiaidd, masnachu pobl, yn ei chael nid yn unig ar yr unigolion bregus sy'n dioddef o'i herwydd, ond hefyd yr effaith ar gymunedau yn gyffredinol, a'r sgil-effaith, fel y dywedais, ar adnoddau i'n cydweithwyr yng ngwasanaethau'r heddlu hefyd.

Fel y dywedais o'r blaen, rydym yn gweithio mewn partneriaeth agos iawn, er ei fod yn dod o fewn maes nad yw wedi'i ddatganoli, ond mae gennym adran gaethwasiaeth fodern o fewn Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r materion hyn hefyd. Byddwn yn sicr yn gwneud hynny drwy ein comisiynydd heddlu a throseddu arweiniol—Jeff Cuthbert ar hyn o bryd—ar gaethwasiaeth fodern, ynglŷn â sut y gallwn sicrhau ein bod yn gweithio mor agos ag y gallwn a chodi'r pryderon hynny gyda'n cymheiriaid yn Llywodraeth y DU. Yn amlwg, clywsom yn y lle hwn ddoe, ac rwy'n siŵr y byddwn yn clywed eto, y pryderon ynghylch y Bil Mudo Anghyfreithlon, ac mewn gwirionedd mae hwnnw'n gwneud pethau'n anos i bobl sy'n ddioddefwyr masnachu pobl, yn hytrach na cheisio eu cefnogi a mynd i'r afael â'r bobl sy'n ceisio ecsbloetio pobl fregus sy'n cael eu masnachu.

Felly, rydym wedi ymrwymo i barhau i weithio ar y cyd ac i fynd i'r afael â hyn gydag empathi a thosturi, a gweithio gyda'n cydweithwyr a swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i gefnogi cymunedau lleol ac ar yr angen am gydlyniant cymunedol hefyd, ar yr un pryd.

Yn olaf, cwestiwn 9, Luke Fletcher.

Finally, question 9, Luke Fletcher.

Strategaeth Tlodi Plant
Child Poverty Strategy

9. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Economi ynghylch mesurau trawsbynciol i'w cynnwys yn y strategaeth tlodi plant wedi'i diweddaru? OQ59710

9. What discussions has the Minister had with the Minister for Economy regarding cross-cutting measures for inclusion in the refreshed child poverty strategy? OQ59710

Diolch yn fawr, Luke Fletcher. I met with the Minister for Economy recently as part of a series of bilateral meetings on cross-cutting measures for inclusion in the draft child poverty strategy. The draft strategy, of course, went out to consultation on Monday this week.

Diolch yn fawr, Luke Fletcher. Cyfarfûm â Gweinidog yr Economi yn ddiweddar fel rhan o gyfres o gyfarfodydd dwyochrog ar fesurau trawsbynciol i'w cynnwys yn y strategaeth ddrafft ar dlodi plant. Agorwyd cyfnod o ymgynghori ar strategaeth ddrafft ddydd Llun yr wythnos hon wrth gwrs.

Diolch am yr ateb, Gweinidog.

Thank you for the answer, Minister.

Following the publication of the June ONS statistics showing a pattern of declining Welsh employment rates and economic activity, I asked the Minister for Economy last week whether we need a far more candid and brutally honest assessment of the state of the Welsh economy. Now, the 2022 progress report on the child poverty strategy alludes to the fact that children are at increased risk of poverty in households that are struggling to get into work. But, of course, we have had a scenario for quite some time where the prospect of in-work poverty has been dramatically extended to an ever greater number of households in Wales. The refreshed child poverty strategy is, I think, a real chance to implement some ambitious measures to change this. So, in light of the recent ONS figures, is any additional resource being allocated to this and what fresh thinking is being generated between your officials and the economy Minister's to tackle what is a long-standing issue here in Wales?

Yn dilyn cyhoeddi ystadegau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer mis Mehefin yn dangos patrwm o ostyngiad yng nghyfraddau cyflogaeth a gweithgarwch economaidd Cymru, gofynnais i Weinidog yr Economi yr wythnos diwethaf p'un a oes angen asesiad llawer mwy gonest o gyflwr economi Cymru. Nawr, mae adroddiad cynnydd 2022 ar y strategaeth tlodi plant yn cyfeirio at y ffaith bod plant mewn mwy o berygl o fod yn byw mewn tlodi mewn aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd cael gwaith. Ond wrth gwrs, rydym wedi cael senario ers cryn dipyn o amser lle mae'r posibilrwydd o dlodi mewn gwaith wedi cael ei ymestyn yn ddramatig i nifer cynyddol o aelwydydd yng Nghymru. Credaf fod y strategaeth tlodi plant newydd yn gyfle gwirioneddol i weithredu mesurau uchelgeisiol i newid hyn. Felly, yng ngoleuni ffigurau diweddar y Swyddfa Ystadegau Gwladol, a oes unrhyw adnoddau ychwanegol yn cael eu dyrannu i hyn a pha syniadau ffres sy'n cael eu cynhyrchu rhwng eich swyddogion chi a swyddogion Gweinidog yr Economi i fynd i'r afael â'r broblem hirsefydlog hon yma yng Nghymru?

14:20

Thank you very much for those really important comments and, in your question, reflections on the opportunities we have now with this draft child poverty strategy, which I encourage Members to consult in their constituencies about, and consult on the opportunities that the strategy provides us, despite the fact that we are very constrained in terms of our powers in relation to tax and benefits. But I think the key point about the strategy is it is cross-Government and all members of Cabinet, of course, endorsed the draft strategy for the 12-week consultation.

It is about supporting pathways out of poverty. You focused on the employment figures on economic inactivity, although the First Minister made clear that there is a picture of opportunity here as well, in terms of the Welsh economy. But it is about pathways out of poverty through those early years, education, employment, employment and skills, and the employability and skills plan is crucial to that, and that was a key point of my discussions with the Minister for Economy.

But it is about how we can strengthen the Welsh Government approach to integration of policy and funding to enable longer term collaboration. It's regional, local anti-poverty work and working with our partners to create a Wales where every child, young person and family can prosper.

Diolch yn fawr am y sylwadau pwysig iawn hynny ac yn eich cwestiwn, am y myfyrdodau ar y cyfleoedd sydd gennym nawr gyda'r strategaeth tlodi plant ddrafft hon, yr anogaf yr Aelodau i ymgynghori yn eu hetholaethau yn ei chylch, ac ymgynghori ynghylch y cyfleoedd y mae'r strategaeth yn eu cynnig inni, er mai cyfyngedig yw ein pwerau mewn perthynas â threthiant a budd-daliadau. Ond rwy'n credu mai'r pwynt allweddol am y strategaeth yw ei bod yn drawslywodraethol ac wrth gwrs, cymeradwyodd holl aelodau'r Cabinet y strategaeth ddrafft ar gyfer yr ymgynghoriad 12 wythnos.

Mae'n ymwneud â chefnogi llwybrau allan o dlodi. Roeddech yn canolbwyntio yn y ffigurau cyflogaeth ar anweithgarwch economaidd, er i'r Prif Weinidog egluro bod darlun o gyfle yma hefyd, o ran economi Cymru. Ond mae'n ymwneud â llwybrau allan o dlodi drwy'r blynyddoedd cynnar, addysg, cyflogaeth, cyflogaeth a sgiliau, ac mae'r cynllun cyflogadwyedd a sgiliau yn hanfodol i hynny, ac roedd hwnnw'n bwynt allweddol yn fy nhrafodaethau gyda Gweinidog yr Economi.

Ond mae'n ymwneud â sut y gallwn gryfhau dull Llywodraeth Cymru o integreiddio polisi a chyllid er mwyn galluogi cydweithredu mwy hirdymor. Mae'n waith gwrthdlodi rhanbarthol, lleol a gweithio gyda'n partneriaid i greu Cymru lle gall pob plentyn, person ifanc a theulu ffynnu.

3. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad
3. Questions to the Counsel General and Minister for the Constitution

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone.

The next item will be questions to the Counsel General and Minister for the Constitution. The first question is from Jenny Rathbone.

Profiad Pobl Ifanc o'r System Lysoedd
Youth Experience of the Courts System

1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Chymdeithas yr Ynadon ynghylch profiad pobl ifanc o'r system lysoedd? OQ59712

1. What discussions has the Counsel General had with the Magistrates Association regarding youth experience of the courts system? OQ59712

Thank you for your question. I have not yet had discussions with the Magistrates Association on this issue. However, a Wales youth justice academic advisory group is currently reviewing the opportunities that arise from youth justice devolution, at our behest. The operation of the youth courts is part of that review, and magistrates are being consulted.

Diolch am eich cwestiwn. Nid wyf wedi cael trafodaethau gyda Chymdeithas yr Ynadon ar y mater hyd yma. Fodd bynnag, ar ein cais ni, mae grŵp cynghori academaidd Cymru ar gyfiawnder ieuenctid wrthi'n adolygu'r cyfleoedd sy'n codi o ddatganoli cyfiawnder ieuenctid. Mae gweithrediad y llysoedd ieuenctid yn rhan o'r adolygiad hwnnw, ac mae ymgynghori'n digwydd gydag ynadon.

Thank you, Minister, for that. The Counsel General may be aware that the Equality and Social Justice Committee report, called '60%—Giving them a Voice', is due to be published and is due to be debated in the Senedd next week, and that it highlights that at least 60 per cent of young people who become involved with the youth justice system have speech, language and other communication difficulties.

During our inquiry, we heard about the best practice established by Neath Port Talbot and Swansea bay youth justice areas and what a difference that has made, to have people who are communication experts supporting young people so that their voices are properly heard and, more importantly, so that they understand the process that they have got themselves involved with. I wonder whether this important issue is due to come up in the conversations that you have with magistrates, and what influence magistrates have on ensuring the quality of support required to ensure there are no miscarriages of justice involving young people who simply do not understand what is going on.

Diolch am hynny, Weinidog. Efallai y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol fod adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, o'r enw '60%—Rhoi llais iddyn nhw', i fod i gael ei gyhoeddi a'i drafod yn y Senedd yr wythnos nesaf, a'i fod yn tynnu sylw at y ffaith bod gan o leiaf 60 y cant o bobl ifanc sy'n dod i gysylltiad â'r system cyfiawnder ieuenctid anawsterau lleferydd ac iaith a mathau eraill o anawsterau cyfathrebu.

Yn ystod ein hymchwiliad, clywsom am yr arferion gorau a sefydlwyd gan ardaloedd cyfiawnder ieuenctid Castell-nedd Port Talbot a bae Abertawe a'r gwahaniaeth y mae hynny wedi'i wneud, i gael pobl sy'n arbenigwyr cyfathrebu i gefnogi pobl ifanc fel bod eu lleisiau'n cael eu clywed yn iawn ac yn bwysicach, fel eu bod nhw'n deall y broses y maent wedi dod yn rhan ohoni. Tybed a fydd y mater pwysig hwn yn codi yn y sgyrsiau a gewch gydag ynadon, a pha ddylanwad sydd gan ynadon ar sicrhau ansawdd y cymorth sydd ei angen i sicrhau nad oes camweinyddu cyfiawnder yn digwydd mewn perthynas â phobl ifanc nad ydynt yn deall beth sy'n digwydd.

Thank you for your supplementary question, and I very much do welcome the report. It's not appropriate for me to respond to that report, because it'll obviously be going for debate in the Siambr and also before the Minister for Social Justice, I understand. But what it does highlight is that a number of young people who get involved and come into contact with the justice system come from, often, very difficult backgrounds, and often have a high proportion of additional learning needs, and those have been identified in that particular report.

What I would say is that we have a multi-agency approach that I think diverts many young people from the justice system in Wales, and that has had a very significant impact in reducing the number of cases that go before the youth courts. But what it is is a recognition that the appropriate way of dealing with many of those issues that arise is to actually keep young people out of the criminal justice system, and also to engage all the agencies, the overwhelming majority of which are devolved, more in the form of a problem-solving response. And I really do wonder that whilst we give further consideration to the recommendations of the Law Commission in terms of tribunal reform, whether there's a role within a reformed tribunal system where, for example, you already have the issue of mental health, where you have the expertise in respect of learning needs, and no doubt at some stage in terms of exclusions, that this will be an appropriate area where that expertise would benefit within a reformed tribunal system.

Diolch am eich cwestiwn atodol ac rwy'n croesawu'r adroddiad yn fawr. Nid yw'n briodol i mi ymateb i'r adroddiad hwnnw, oherwydd yn amlwg fe fydd yn destun dadl yn y Siambr a hefyd yn mynd ger bron y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, rwy'n deall. Ond yr hyn y mae'n ei amlygu yw bod nifer o bobl ifanc sy'n dod i gysylltiad â'r system gyfiawnder yn aml yn dod o gefndiroedd anodd iawn, ac yn aml mae ganddynt gyfran uchel o anghenion dysgu ychwanegol, ac mae'r rheini wedi'u nodi yn yr adroddiad penodol hwnnw.

Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod gennym ddull amlasiantaethol sydd, yn fy marn i, yn dargyfeirio llawer o bobl ifanc o'r system gyfiawnder yng Nghymru, ac mae hynny wedi cael effaith sylweddol iawn ar leihau nifer yr achosion sy'n mynd ger bron y llysoedd ieuenctid. Ond yr hyn ydyw yw cydnabyddiaeth mai'r ffordd briodol o ymdrin â llawer o'r materion hynny sy'n codi yw cadw pobl ifanc allan o'r system cyfiawnder troseddol, ac ymgysylltu â'r holl asiantaethau, y mae'r mwyafrif llethol ohonynt wedi'u datganoli, mewn ffordd sy'n fwy o ymateb datrys problemau. Ac er ein bod yn rhoi ystyriaeth bellach i argymhellion Comisiwn y Gyfraith o ran diwygio tribiwnlysoedd, rwy'n sicr yn meddwl tybed a oes rôl o fewn system dribiwnlysoedd ddiwygiedig lle, er enghraifft, mae gennych broblem iechyd meddwl eisoes, lle mae gennych yr arbenigedd mewn perthynas ag anghenion dysgu, ac yn ddiamau ar ryw adeg o ran gwaharddiadau, y bydd hwn yn faes priodol lle byddai'r arbenigedd hwnnw'n elwa o fewn system dribiwnlysoedd ddiwygiedig.

14:25
Deddf Trefn Gyhoeddus 2023
The Public Order Act 2023

2. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion eraill y gyfraith ynghylch yr effaith a gaiff y gwelliannau a wnaed i Ddeddf Trefn Gyhoeddus 2023 ar Gymru? OQ59717

2. What discussions has the Counsel General had with other law officers regarding the impact on Wales of amendments made to the Public Order Act 2023? OQ59717

Thank you for your question. The amendments to the Public Order Act 1986 concern reserved matters, and the UK Government did not inform us of their intention to give the police yet further powers in relation to protests. It is vital that people have the right to express concerns freely, and in a safe and peaceful way.

Diolch am eich cwestiwn. Mae'r diwygiadau i Ddeddf Trefn Gyhoeddus 1986 yn ymwneud â materion a gadwyd yn ôl, ac ni wnaeth Llywodraeth y DU ein hysbysu o'u bwriad i roi rhagor o bwerau eto i'r heddlu mewn perthynas â phrotestiadau. Mae'n hanfodol fod gan bobl hawl i fynegi pryderon yn rhydd, ac mewn ffordd ddiogel a heddychlon.

I thank the Counsel General for his answer, and can I agree entirely with the comments he made there? It is the case that, in the last Senedd elections, the people of Cymru backed Welsh Labour in record numbers. They backed a bold First Minister in Mark Drakeford and they backed a bold manifesto that included pursuing the case for the devolution of policing.

Counsel General, as the Public Order Act gives more powers to the police, what further discussions have you had with law officers in Westminster, ensuring that the justice system as a whole in Wales really does reflect the priorities of the people of Wales?

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb, ac a gaf fi gytuno'n llwyr â'r sylwadau a wnaeth? Yn etholiadau diwethaf y Senedd, mae'n wir fod niferoedd mwy nag erioed o bobl Cymru wedi cefnogi Llafur Cymru. Fe wnaethant gefnogi'r Prif Weinidog beiddgar Mark Drakeford ac fe wnaethant gefnogi maniffesto beiddgar a oedd yn cynnwys mynd ar drywydd yr achos dros ddatganoli plismona.

Gwnsler Cyffredinol, gan fod y Ddeddf Trefn Gyhoeddus yn rhoi mwy o bwerau i'r heddlu, pa drafodaethau pellach a gawsoch gyda swyddogion y gyfraith yn San Steffan, i sicrhau bod y system gyfiawnder gyfan yng Nghymru yn adlewyrchu blaenoriaethau pobl Cymru mewn gwirionedd?

Our concerns about the changes that have been made have been well made, both in discussions and in correspondence. As we are aware, policing is a reserved matter, and as I've already said, we were not engaged. The Public Order Act 2023 includes powers that we think are far too widely drawn, and the rush to commence the legislation before the King's coronation, I think, has resulted in excessive onus being put on the police to try and make sense of what is badly drafted legislation.

It's also important to note as well, within that, that one of the reasons underlying our concerns is because these proposals were discussed previously in the House of Lords, who actually voted down similar amendments during the passage of the Public Order Act 2023. So, this is now using secondary legislation to actually bypass Parliament.

There have been a number of commentaries, and it hasn't all been from the Labour side. David Davis, former Cabinet Member, said that:

'There’s an issue about what’s legal and I think we’ve lost sight of it.'

He said,

'The truth is, you have a piece of law, that goes into law, and seven days later the Commissioner of the Met has to apologise to people he’s wrongfully arrested under that law.'

He asked,

'It says there’s something wrong, doesn’t it?'

Sir Charles Walker, another Conservative MP, said,

'I think the Public Order Bill, we saw the policing of protests over the Coronation weekend—I entirely disagree with my party on that...More importantly, I warned when we were criminalising protest during the Covid lockdowns where it would all end up.'

Our opposition is clear. Our ability to influence that because it's a reserved matter is limited, but we, of course, do engage with policing and with other bodies within our communities, and we do hope that there is a responsible approach to the application of what is badly drafted and very unfortunate legislation, which has been imposed without the wish and without the merit, really, of proper consideration.

Mae ein pryderon am y newidiadau a wnaed wedi'u gwneud yn dda, mewn trafodaethau ac mewn gohebiaeth. Fel y gwyddom, mae plismona'n fater a gadwyd yn ôl, ac fel rwyf eisoes wedi'i ddweud, ni chawsom ein cynnwys. Mae Deddf Trefn Gyhoeddus 2023 yn cynnwys pwerau y credwn eu bod yn rhy eang, ac rwy'n credu bod y rhuthr i gychwyn y ddeddfwriaeth cyn coroni'r Brenin wedi arwain at ormod o gyfrifoldeb ar yr heddlu i geisio gwneud synnwyr o ddeddfwriaeth sydd wedi'i drafftio'n wael.

Mae hefyd yn bwysig nodi yn rhan o hynny mai un o'r rhesymau sy'n sail i'n pryderon yw oherwydd bod y cynigion hyn wedi cael eu trafod yn Nhŷ'r Arglwyddi yn flaenorol, ac fe wnaethant hwy bleidleisio yn erbyn diwygiadau tebyg yn ystod taith Deddf Trefn Gyhoeddus 2023 mewn gwirionedd. Felly, defnyddio is-ddeddfwriaeth i osgoi'r Senedd yw hyn bellach mewn gwirionedd.

Mae nifer o sylwebaethau wedi bod, ac nid yw'r cyfan wedi dod o ochr Llafur. Dywedodd David Davis, cyn-Aelod o'r Cabinet:

'Mae yna broblem ynglŷn â beth sy'n gyfreithlon ac rwy'n credu ein bod wedi colli golwg ar hynny.'

Dywedodd,

'Y gwir amdani yw bod gennych ddarn o gyfraith, sy'n dod yn gyfraith, a saith diwrnod yn ddiweddarach mae'n rhaid i Gomisiynydd y Met ymddiheuro i bobl y mae wedi'u harestio'n anghywir o dan y gyfraith honno.'

Gofynnodd,

'Mae'n dweud bod rhywbeth o'i le, onid yw?'

Dywedodd Syr Charles Walker, AS Ceidwadol arall:

'Rwy'n meddwl bod y Bil Trefn Gyhoeddus, y gwelsom blismona protestiadau dros benwythnos y Coroni—rwy'n anghytuno'n llwyr â fy mhlaid ar hynny... Yn bwysicach fyth, pan oeddem yn troseddoli protestiadau yn ystod y cyfyngiadau symud Covid, fe wneuthum rybuddio i lle byddai'r cyfan yn arwain.'

Mae ein gwrthwynebiad yn glir. Mae ein gallu i ddylanwadu ar hynny oherwydd ei fod yn fater a gadwyd yn ôl yn gyfyngedig, ond wrth gwrs, rydym yn ymgysylltu â chyrff plismona a chyrff eraill yn ein cymunedau, ac rydym yn gobeithio bod yna ddull cyfrifol o weithredu deddfwriaeth anffodus sydd wedi'i drafftio'n wael a orfodwyd arnom heb unrhyw awydd i'w hystyried yn briodol, a heb y manteision o wneud hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Llefarydd y Ceidwadwyr nawr i ofyn cwestiwn, Mark Isherwood.

The Welsh Conservatives' spokesperson to ask a question, Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. In The Law Society Gazette article of 27 January on the future direction of Welsh Government's justice policy, you state that the Welsh Government's agenda for the law and legal sector includes a tender to assess the need for solicitor apprenticeships in Wales. The Solicitors Regulation Authority, the largest regulator of legal services in England and Wales, covering around 90 per cent of the regulated market and overseeing more than 4,000 solicitors and 400 law firms in Wales, is championing solicitor apprenticeships as an alternative to the traditional qualification route through university for candidates who want to earn as they learn. They also point out that aspiring solicitors can already qualify through a solicitor apprenticeship in England, which typically takes five to six years to complete. Why, therefore, are you only assessing the need for this in Wales, when it already operates in England, opening up opportunities for people who might not otherwise enter the profession to do so, and helping the profession's need for new entrants?

Diolch, Lywydd. Mewn erthygl yn The Law Society Gazette ar 27 Ionawr ar gyfeiriad polisi cyfiawnder Llywodraeth Cymru yn y dyfodol, rydych chi'n dweud bod agenda Llywodraeth Cymru ar gyfer sector y gyfraith a chyfreithiol yn cynnwys tendr i asesu'r angen am brentisiaethau cyfreithwyr yng Nghymru. Mae'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr, y rheoleiddiwr gwasanaethau cyfreithiol mwyaf yng Nghymru a Lloegr, sy'n cwmpasu tua 90 y cant o'r farchnad a reoleiddir ac yn goruchwylio mwy na 4,000 o gyfreithwyr a 400 o gwmnïau cyfreithiol yng Nghymru, yn hyrwyddo prentisiaethau cyfreithwyr fel dewis arall yn lle'r llwybr cymwysterau traddodiadol drwy'r brifysgol i ymgeiswyr sydd am ennill cyflog wrth iddynt ddysgu. Maent hefyd yn nodi bod modd i ddarpar gyfreithwyr gymhwyso yn Lloegr drwy brentisiaeth cyfreithiwr eisoes, proses sydd fel arfer yn cymryd pump i chwe blynedd i'w chwblhau. Pam, felly, eich bod chi ond yn asesu'r angen am hyn yng Nghymru, pan fo eisoes yn weithredol yn Lloegr, gan agor cyfleoedd i bobl na fyddent fel arall yn ymuno â'r proffesiwn i wneud hynny, a helpu angen y proffesiwn am newydd-ddyfodiaid?

14:30

Thank you. It is a good question. The answer to it, really, is because what has been implemented in England I don't think has been thought through very well. We want to support access into the legal profession, we want to support increased social mobility and diversity, but what we don't want to do is to fund legal apprenticeships that basically merely replace the funding that law firms are already spending on that. That actually advances nothing—it just gives a bonus and a boost to law firms in what they're already doing. So, the approach we've adopted is this: we've adopted support at the legal executive level in terms of assisting those coming into that. What we want to understand is how we can actually support apprenticeships in the legal profession that go into the areas where we actually want more lawyers, where we need more lawyers, particularly into the advice deserts, and how we also do that in a way that we are sure that the people who we're supporting are the ones who would not normally get that support from existing law firms in Wales. It's not an easy task in order to achieve those objectives, but it is something we have been addressing our minds to. We do want that research to be carried out, to give us a further understanding of how we might best use public money, firstly to support the legal profession in Wales, but also to support it in those particular areas of our communities that most need that legal expertise and advice.

Diolch. Mae’n gwestiwn da. Yr ateb iddo, mewn gwirionedd, yw oherwydd nad wyf yn credu bod yr hyn a roddwyd ar waith yn Lloegr wedi cael ei ystyried yn dda iawn. Rydym am gefnogi mynediad at y proffesiwn cyfreithiol, rydym am gefnogi mwy o symudedd cymdeithasol ac amrywiaeth, ond yr hyn nad ydym am ei wneud yw ariannu prentisiaethau cyfreithiol sydd, yn y bôn, yn disodli’r cyllid y mae cwmnïau cyfreithiol eisoes yn ei wario ar hynny. Nid yw hynny'n symud unrhyw beth yn ei flaen, mewn gwirionedd—mae'n rhoi bonws a hwb i gwmnïau cyfreithiol yn yr hyn y maent eisoes yn ei wneud. Felly, y dull gweithredu rydym wedi'i fabwysiadu yw hyn: rydym wedi mabwysiadu cymorth ar lefel y gweithredwr cyfreithiol o ran cynorthwyo'r rhai sy'n dod i mewn i hynny. Yr hyn rydym am ei ddeall yw sut y gallwn gefnogi prentisiaethau yn y proffesiwn cyfreithiol sy'n mynd i'r meysydd lle rydym am gael mwy o gyfreithwyr, lle mae angen mwy o gyfreithwyr arnom, yn enwedig i'r anialdiroedd cyngor, a sut rydym hefyd yn gwneud hynny mewn ffordd lle rydym yn sicr mai’r bobl rydym yn eu cefnogi yw’r rhai na fyddent fel arfer yn cael y cymorth hwnnw gan gwmnïau cyfreithiol presennol yng Nghymru. Nid yw cyflawni'r amcanion hynny'n dasg hawdd, ond mae'n rhywbeth rydym wedi bod yn meddwl amdano. Rydym am i’r ymchwil hwnnw gael ei gwblhau, er mwyn rhoi dealltwriaeth bellach i ni o’r ffordd orau o ddefnyddio arian cyhoeddus, yn gyntaf er mwyn cefnogi’r proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru, ond hefyd i’w gefnogi yn y mannau penodol hynny yn ein cymunedau sydd angen yr arbenigedd a'r cyngor cyfreithiol hwnnw fwyaf.

I hope you're consulting the Solicitors Regulation Authority regarding the practicalities they've already addressed elsewhere regarding this.

How do you respond to concern raised with me by a barrister and King's Counsel who copied me on the article of 27 January in The Law Society Gazette? His concern was that the present discussion may set in train incremental development where reform of criminal law and justice in Wales leads ultimately to a situation where the civil law of Wales becomes separated from the civil law of England. He added that, although the Thomas commission of 2019 did not recommend this—and the Counsel General would doubtless say there was no intention to do it—the logic of criminal law and justice change, combined with the pace of legislative output from the Welsh Government on devolved matters, would mean that two legal systems would emerge. This would bring about an end to the existing law of England and Wales, which has existed for nearly 500 years, which 'would be disastrous for the Welsh economy and prosperity, and for most people in Wales'.

Gobeithio eich bod yn ymgynghori â'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr ynghylch yr agweddau ymarferol y maent eisoes wedi sôn amdanynt mewn perthynas â hyn.

Sut rydych chi'n ymateb i bryder a godwyd gyda mi gan fargyfreithiwr a Chwnsler y Brenin a dynnodd fy sylw at erthygl yn y The Law Society Gazette ar 27 Ionawr? Ei bryder oedd y gallai’r drafodaeth bresennol sbarduno datblygiad cynyddrannol lle mae diwygio cyfraith trosedd a chyfiawnder yng Nghymru yn arwain, yn y pen draw, at sefyllfa lle mae cyfraith sifil Cymru yn cael ei gwahanu oddi wrth gyfraith sifil Lloegr. Ychwanegodd, er nad oedd comisiwn Thomas yn 2019 yn argymell hyn—ac yn ddi-os, byddai’r Cwnsler Cyffredinol yn dweud nad oedd unrhyw fwriad i'w wneud—byddai rhesymeg newid cyfiawnder a chyfraith trosedd, ynghyd â chyflymder allbwn deddfwriaethol gan Lywodraeth Cymru ar faterion datganoledig, yn arwain at ddwy system gyfreithiol. Byddai hyn yn dod â chyfraith bresennol Cymru a Lloegr, sydd wedi bodoli ers bron i 500 mlynedd, i ben, a fyddai 'yn drychinebus i economi a ffyniant Cymru, ac i'r rhan fwyaf o bobl Cymru'.

Thank you. I think the question is one that we've addressed on quite a number of occasions, and continue to address. My engagement with the legal profession and legal institutions is to make it absolutely clear that we're not talking about reforms that lead to any barriers being created. But there are clear anomalies, even if we just take the jurisdictional one as one example. You'll remember that we had a Bill in 2016, I think, and of course it is an area that the Law Society themselves are now addressing. So, if, for example, you have a law on education passed by the UK Parliament, it becomes the law on education for England and Wales, even though it only applies to England. If we have a law on education in Wales, it becomes the education law (Wales). There clearly is an anomaly, isn't there? Any legislation coming from the UK Parliament that only applies to England should actually clearly specify that it is from England, so people know where that law applies and what the jurisdiction is.

There is no difficulty whatsoever in the concept that, when a court sits within Wales, it is part of the Welsh jurisdiction, but when it sits in England, it's part of the English jurisdiction. The laws of England and Wales and the laws specifically just of Wales that apply within Wales clearly form part of the Welsh jurisdiction, and the same applies in respect of England. I don't believe those are difficult concepts. I think the fundamental interest we have is that there are no barriers in terms of the judiciary, there are no barriers in respect of the lawyers. What is important though, of course, is that, in the training of lawyers, in the training of judges, and training of those who work within the legal profession, there is an understanding that there are distinctions. That divergence comes not just from what we do in Wales; that divergence also comes from what the UK Parliament does in England. It doesn't cause major problems and difficulties in terms of a jurisdiction in Northern Ireland or in terms of a jurisdiction in Scotland, and neither should it in Wales.

Diolch. Credaf fod y cwestiwn yn un rydym wedi'i drafod ar sawl achlysur, ac yn parhau i'w drafod. Fy ymgysylltiad â’r proffesiwn cyfreithiol a sefydliadau cyfreithiol yw ei gwneud yn gwbl glir nad ydym yn sôn am ddiwygiadau sy’n arwain at greu unrhyw rwystrau. Ond ceir anomaleddau amlwg, hyd yn oed os cymerwn yr un awdurdodaethol fel un enghraifft yn unig. Byddwch yn cofio inni gael Bil yn 2016, rwy’n credu, ac wrth gwrs, mae’n faes y mae Cymdeithas y Cyfreithwyr eu hunain yn ymdrin ag ef ar hyn o bryd. Felly, er enghraifft, os oes gennych gyfraith ar addysg a gyflwynir gan Senedd y DU, daw’n gyfraith ar addysg i Gymru a Lloegr, er mai dim ond i Loegr y mae’n berthnasol. Os oes gennym gyfraith ar addysg yng Nghymru, daw’n gyfraith addysg (Cymru). Mae'n amlwg fod anomaledd yn hynny, onid oes? Dylai unrhyw ddeddfwriaeth sy’n dod o Senedd y DU ac sydd ond yn berthnasol i Loegr nodi’n glir ei bod yn dod o Loegr, fel bod pobl yn gwybod lle mae’r gyfraith honno’n berthnasol a beth yw’r awdurdodaeth.

Nid oes unrhyw anhawster o gwbl yn y cysyniad, pan fydd llys yn eistedd yng Nghymru, ei fod yn rhan o awdurdodaeth Cymru, ond pan fydd yn eistedd yn Lloegr, mae'n rhan o awdurdodaeth Lloegr. Mae cyfreithiau Cymru a Lloegr a chyfreithiau sy'n benodol i Gymru yn unig ac sy’n berthnasol yng Nghymru yn amlwg yn ffurfio rhan o awdurdodaeth Cymru, ac mae’r un peth yn berthnasol i Loegr. Ni chredaf fod y rheini'n gysyniadau anodd. Credaf mai'r diddordeb sylfaenol sydd gennym yw nad oes unrhyw rwystrau o ran y farnwriaeth, nad oes unrhyw rwystrau o ran y cyfreithwyr. Yr hyn sy'n bwysig, serch hynny, wrth gwrs, wrth hyfforddi cyfreithwyr, wrth hyfforddi barnwyr, ac wrth hyfforddi'r rheini sy'n gweithio yn y proffesiwn cyfreithiol, yw y ceir dealltwriaeth fod gwahaniaethau'n bodoli. Daw’r gwahaniaeth hwnnw nid yn unig o’r hyn a wnawn yng Nghymru; daw'r gwahaniaeth hwnnw hefyd o’r hyn y mae Senedd y DU yn ei wneud yn Lloegr. Nid yw’n achosi problemau ac anawsterau mawr o ran awdurdodaeth yng Ngogledd Iwerddon nac o ran awdurdodaeth yn yr Alban, ac ni ddylai achosi problemau yng Nghymru ychwaith.

14:35

The senior barrister and KC I referred to, whose representations were very recent, further stated that the end of the existing law of England and Wales would be 'disastrous in two respects. First, the current law of England and Wales has been, and remains, the gold standard across the world for commercial contracts and business relationships, but the existence, or even the mere prospect of, a different jurisdiction in Wales would have a hugely damaging effect on investment in Wales from business in England or overseas, adding significantly to the cost of doing day-to-day business. It becomes seriously problematic in the event of disputes, not just because of cost, but also because of uncertainty of outcome—which law applies to which part of the transaction, what happens when there is conflict. This would create mountains of work for lawyers and the losers would be everyone else. The second big problem, briefly, is for people who live on either side of the Anglo-Welsh border, and who may live in England and work in Wales, or vice versa. They would find their daily lives subject to two sets of laws.' How, therefore, do you respond to such concerns being raised by senior lawyers who are stating that, and I quote again, 'this is a big issue because two jurisdictions would be a huge problem'?

Dywedodd yr uwch fargyfreithiwr a Chwnsler y Brenin y cyfeiriais ato, a wnaeth ei sylwadau'n ddiweddar iawn, y byddai diwedd cyfraith bresennol Cymru a Lloegr yn 'drychinebus mewn dwy ffordd. Yn gyntaf, mae cyfraith bresennol Cymru a Lloegr wedi bod, ac yn parhau i fod, yn safon aur ledled y byd ar gyfer contractau masnachol a chysylltiadau busnes, ond byddai bodolaeth, neu hyd yn oed y syniad o awdurdodaeth wahanol yng Nghymru yn cael effaith hynod niweidiol ar fuddsoddiad yng Nghymru gan fusnesau yn Lloegr neu dramor, gan ychwanegu’n sylweddol at y gost o wneud busnes o ddydd i ddydd. Mae’n dod yn broblem ddifrifol mewn anghydfodau, nid yn unig oherwydd y gost, ond hefyd oherwydd ansicrwydd y canlyniadau—pa gyfraith sy’n berthnasol i ba ran o’r trafodiad, beth sy’n digwydd lle ceir gwrthdaro. Byddai hyn yn creu mynyddoedd o waith i gyfreithwyr, a byddai pawb arall ar eu colled. Yr ail broblem fawr, yn gryno, yw'r un i bobl sy’n byw ar y naill ochr neu'r llall i’r ffin rhwng Cymru a Lloegr, ac sydd efallai’n byw yn Lloegr ac yn gweithio yng Nghymru, neu fel arall. Byddai eu bywydau bob dydd yn ddarostyngedig i ddwy set o ddeddfau.' Sut, felly, rydych chi'n ymateb i bryderon o’r fath sy’n cael eu codi gan uwch gyfreithwyr sy’n datgan, ac rwy’n dyfynnu eto, fod 'hwn yn fater pwysig gan y byddai dwy awdurdodaeth yn broblem enfawr’?

Can I firstly say that, in respect of the overwhelming majority of lawyers that I've dealt with, many of whom practice just in England, though some have practiced both in England and Wales, and some just practice in Wales as well, none of those actually see it as a problem? Many of them are absolutely very positive about some of the reforms and changes that are taking place. They also recognise the absolute logic that, where you have more than one parliament passing legislation, then, clearly, you have a jurisdiction for that legislation to take place. 

I do sense a certain paranoia about the concept of England and Wales. It was reflected by the previous Secretaries of State for Wales in the UK Government, but I think it was without foundation; I think it was without any evidence. It seems to me a very straightforward matter that, where you have laws that apply within Wales, that are passed by this Parliament, well, clearly, not only should they be heard in Wales, but they become part of a Welsh jurisdiction. And the same thing, every time England passes legislation that only applies to England—and there's quite a lot of it being passed on that side—where is the problem? Lawyers adapt to what the law is. They need to understand what the law is. The judges need to do so. The England and Wales jurisdiction is just a sort of historic mirage. It represented a situation where there was just one parliament. I think maybe your colleague needs to keep up with the fact that we actually have four parliaments in the UK passing legislation, and that legislation creates its own legal jurisdiction. 

A gaf fi ddweud, yn gyntaf, mewn perthynas â mwyafrif helaeth y cyfreithwyr yr ymdriniais â hwy, y mae llawer ohonynt yn ymarfer yn Lloegr yn unig, er bod rhai wedi ymarfer yng Nghymru a Lloegr, a rhai'n ymarfer yng Nghymru yn unig hefyd, nad oes yr un ohonynt yn ystyried hyn yn broblem? Mae llawer ohonynt yn gadarnhaol iawn am rai o’r diwygiadau a’r newidiadau sy’n digwydd. Maent hefyd yn cydnabod y rhesymeg absoliwt, lle mae gennych fwy nag un senedd yn pasio deddf, yna, yn amlwg, mae gennych awdurdodaeth i’r ddeddfwriaeth honno ddigwydd.

Rwy'n synhwyro rhyw fath o baranoia am y cysyniad o Gymru a Lloegr. Cafodd ei adlewyrchu gan Ysgrifenyddion Gwladol blaenorol Cymru yn Llywodraeth y DU, ond credaf ei fod yn ddi-sail; ni chredaf fod unrhyw dystiolaeth dros hynny. Mae'n ymddangos yn fater syml iawn i mi, lle mae gennych ddeddfau sy'n berthnasol yng Nghymru, sy'n cael eu pasio gan y Senedd hon, wel, yn amlwg, nid yn unig y dylent gael eu clywed yng Nghymru, ond maent yn dod yn rhan o awdurdodaeth Gymreig. A'r un peth, bob tro y bydd Lloegr yn pasio deddfwriaeth sydd ond yn berthnasol i Loegr—ac mae cryn dipyn o hynny'n digwydd ar yr ochr honno—ble mae'r broblem? Mae cyfreithwyr yn addasu i'r hyn sy'n gyfraith. Mae angen iddynt ddeall beth yw'r gyfraith. Mae angen i'r barnwyr wneud hynny. Bron nad rhyw fath o rithlun hanesyddol yw awdurdodaeth Cymru a Lloegr. Roedd yn cynrychioli sefyllfa lle nad oedd ond un senedd. Credaf efallai fod angen i’ch cyfaill dderbyn y ffaith bod gennym bedair senedd yn pasio deddfwriaeth yn y DU, a bod deddfwriaeth yn creu ei hawdurdodaeth gyfreithiol ei hun.

Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths. 

Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Cwnsler Cyffredinol, last week, the Scottish Government published a paper on devolution since the Brexit referendum, providing a neat summary of the way in which devolution has been rolled back since 2016. It makes for extremely worrying reading. I think there would be value in the Welsh Government undertaking to produce a similar paper. I'm certain that it would arrive at a similar conclusion, namely that there cannot be true self-government under a devolution settlement that retains Westminster supremacy. Westminster supremacy was given brute expression in the UK Government's use of section 35 of the Scotland Act 1998 to block Scotland's gender recognition Bill.

It was also reflected in the recent controversy surrounding Scotland's proposed deposit-return scheme. As the Minister will be aware, the scheme has effectively been blocked by UK Ministers exercising power under the United Kingdom Internal Market Act 2020. Specifically, the Scottish Government has been prohibited from including glass products in the scheme, a decision that should, by right, be its and not Westminster's to make. Can I ask the Minister if he believes that the UK is a union of co-equal territories, and if so, is this belief not undermined by this kind of Westminster overreach? The Welsh Government has insisted that plans to develop its own DRS, including glass, remain ongoing. Can the Minister provide an update on these plans and, in particular, on discussions with the UK Government about them in light of the decision on the Scottish scheme? Diolch. 

Diolch, Lywydd. Gwnsler Cyffredinol, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban bapur ar ddatganoli ers refferendwm Brexit, yn rhoi crynodeb taclus o’r ffordd y mae datganoli wedi’i ddadwneud yn raddol ers 2016. Mae’r papur yn peri cryn bryder. Credaf y byddai'n werth i Lywodraeth Cymru ymrwymo i gynhyrchu papur tebyg. Rwy’n sicr y byddai’n dod i gasgliad tebyg, sef na all fod gwir hunanlywodraeth o dan setliad datganoli sy’n cadw goruchafiaeth San Steffan. Amlygwyd goruchafiaeth San Steffan yn gadarn yn nefnydd Llywodraeth y DU o adran 35 o Ddeddf yr Alban 1998 i rwystro Bil cydnabod rhywedd yr Alban.

Cafodd ei adlewyrchu hefyd yn y dadleuon diweddar ynghylch cynllun dychwelyd ernes arfaethedig yr Alban. Fel y gŵyr y Gweinidog, mae’r cynllun wedi’i rwystro i bob pwrpas wrth i Weinidogion y DU arfer eu pŵer o dan Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020. Yn benodol, mae Llywodraeth yr Alban wedi’i gwahardd rhag cynnwys cynhyrchion gwydr yn y cynllun, penderfyniad a ddylai fod yn benderfyniad iddynt hwy ac nid i San Steffan. A gaf fi ofyn i’r Gweinidog a yw’n credu bod y DU yn undeb o diriogaethau cydradd, ac os felly, onid yw’r gred hon yn cael ei thanseilio gan y math hwn o orgyrraedd yn San Steffan? Mae Llywodraeth Cymru wedi mynnu bod cynlluniau i ddatblygu ei chynllun dychwelyd ernes ei hun, yn cynnwys gwydr, yn parhau i fod ar y gweill. A all y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y cynlluniau hyn, ac yn fwyaf arbennig, am drafodaethau yn eu cylch gyda Llywodraeth y DU yng ngoleuni’r penderfyniad ar gynllun yr Alban? Diolch.

14:40

Firstly, thank you for your question. Yes, I am aware of the Scottish paper. I have read it. It's 38 pages. I don't think it adds anything further to what we know in terms of the Scottish Government's position. The Scottish Government have their own mandate and they obviously pursue that. We have produced our own papers in terms of the way in which we think the future of the UK should look, 'Reforming our Union'. The position that we've adopted consistently is that we see the UK as a voluntary union of four nations, but within that it has a significant number of constitutional dysfunctions. Rather than us producing papers—. I think that would be most inappropriate when we actually have our own independent commission that is doing a considerable amount of work. I gave evidence to it recently, other Ministers have and many other bodies and Ministers from across the UK and elsewhere have done so as well. I think it's due to produce its report towards the end of this year, and I very much look forward to reading that report. That seems to me to be the body that will, I think, influence the debate that takes place in this Chamber on constitutional reforms. 

The point you raise, though, in terms of the deposit-return scheme is a very valid one. It was agreed within the common frameworks that there was an agreement between Wales, Scotland and the UK Government in terms of the need for such a scheme. Work has been under way at different paces, quite advanced within Scotland. The request for an exclusion under the internal market Act has only been partially given, and it seems to me that what has happened is that English Ministers, using UK legislation, have actually disrupted what was a co-operative agreement on an important area of environmental policy. What you actually have are UK Ministers who are now, basically, undermining those collaborative efforts—that common work that formed the basis of the common frameworks, which was established in order to ensure that there was a cohesive discussion amongst the nations and within the various devolved responsibilities of the internal market once we left.

I think the internal market Act is an abuse. The pulling out and the attempts to use the internal market in this way, I think, is extremely unfortunate. Our position is that we do not think the internal market Act overrides our own devolved competence. We will be continuing to develop our own policy and work in that particular direction. But clearly there are common interests across the whole of the UK, there is some form of policy in this that everyone can buy into, and I think it is really most unfortunate that effectively the UK Government for England has become an outlier in this process. 

Yn gyntaf, diolch am eich cwestiwn. Ydw, rwy’n ymwybodol o bapur yr Alban. Rwyf wedi ei ddarllen. Mae'n 38 tudalen. Ni chredaf ei fod yn ychwanegu unrhyw beth pellach at yr hyn a wyddom am safbwynt Llywodraeth yr Alban. Mae gan Lywodraeth yr Alban eu mandad eu hunain, ac maent yn amlwg yn mynd ar drywydd hynny. Rydym wedi cynhyrchu ein papurau ein hunain ar y ffordd y credwn y dylai dyfodol y DU edrych, 'Diwygio ein Hundeb’. Y safbwynt rydym wedi’i fabwysiadu’n gyson yw ein bod yn ystyried y DU yn undeb gwirfoddol o bedair gwlad, ond o fewn hynny, fod ganddi nifer sylweddol o gamweithrediadau cyfansoddiadol. Yn hytrach na'n bod ni'n cynhyrchu papurau—. Credaf y byddai hynny’n amhriodol iawn pan fo gennym ein comisiwn annibynnol ein hunain sy’n gwneud cryn dipyn o waith. Rhoddais dystiolaeth iddo yn ddiweddar, ac mae Gweinidogion eraill a llawer o gyrff a Gweinidogion eraill o bob rhan o’r DU a mannau eraill wedi gwneud hynny hefyd. Credaf y bydd yn cynhyrchu ei adroddiad oddeutu diwedd y flwyddyn, ac edrychaf ymlaen yn fawr at ddarllen yr adroddiad hwnnw. Ymddengys i mi mai dyna’r corff a fydd yn dylanwadu ar y ddadl a geir yn y Siambr hon ar ddiwygiadau cyfansoddiadol.

Serch hynny, mae’r pwynt a godwch am y cynllun dychwelyd ernes yn un dilys iawn. Cytunwyd o fewn y fframweithiau cyffredin fod cytundeb rhwng Cymru, yr Alban a Llywodraeth y DU ynghylch yr angen am gynllun o’r fath. Mae gwaith wedi bod yn mynd rhagddo ar gyflymder gwahanol, ac mae wedi mynd yn eithaf pell yn yr Alban. Dim ond yn rhannol y mae’r cais am eithriad o dan Ddeddf y farchnad fewnol wedi’i roi, ac ymddengys i mi mai’r hyn sydd wedi digwydd yw bod Gweinidogion Lloegr, gan ddefnyddio deddfwriaeth y DU, wedi tarfu ar yr hyn a oedd yn gytundeb cydweithredol ar faes polisi amgylcheddol pwysig. Yr hyn sydd gennych mewn gwirionedd yw Gweinidogion y DU sydd bellach, yn y bôn, yn tanseilio’r ymdrechion cydweithredol hynny—y gwaith ar y cyd a oedd yn sail i’r fframweithiau cyffredin, a sefydlwyd er mwyn sicrhau trafodaeth gydlynol rhwng y cenhedloedd ac o fewn gwahanol gyfrifoldebau datganoledig y farchnad fewnol ar ôl inni adael.

Credaf fod Deddf y farchnad fewnol yn gyfeiliornus. Mae tynnu allan a’r ymdrechion i ddefnyddio’r farchnad fewnol yn y ffordd hon yn hynod anffodus yn fy marn i. Ein safbwynt ni yw nad ydym yn credu bod Deddf y farchnad fewnol yn drech na'n cymhwysedd datganoledig ein hunain. Byddwn yn parhau i ddatblygu ein polisi ein hunain ac yn gweithio i'r cyfeiriad penodol hwnnw. Ond yn amlwg, ceir buddiannau cyffredin ar draws y DU gyfan, mae rhyw fath o bolisi yn hyn y gall pawb ei gefnogi, a chredaf ei bod yn anffodus iawn fod Llywodraeth y DU ar ran Lloegr i bob pwrpas, wedi dod yn allanolyn yn y broses hon.

I thank you for that response, although I have to say I still remain deeply concerned about what the UK Government's decision on Scotland's DRS may mean for developing an equivalent scheme here in Wales. Further, I am concerned by the process by which the decision was taken and what this tells us about the ambiguities of the internal market Act, and you've expressed some of those concerns there in your answer. Correspondence between the Scottish and UK Governments revealed that UK Ministers were confused, and even contradicted themselves, around the process for applying for exclusions from the internal market Act, a process the UK Government itself outlined in a ministerial statement in December 2021. It seems that the Scottish Government was required to jump through a series of additional unexpected hoops to get a decision on the DRS. This added to the delay around UK Government Ministers making and publishing such a decision. The Welsh Government has raised concerns that this represented the ad hoc addition of further steps to the process of seeking an exclusion from the UK internal market Act. Can I ask what assurances the Minister has secured that the UK Government will not be making any further changes to the mutually agreed common frameworks process? Does he ultimately agree with me that the episode reveals the deep dysfunction of inter-governmental relations in the UK? And finally, does he also agree with me that the reports this week that the UK Labour leadership has repeatedly chastised the Welsh Government for its characterisation of the UK as a union of four nations revealed that this dysfunction is not liable to improve with a change of Westminster Government? Diolch.

Diolch am eich ymateb, er bod yn rhaid imi ddweud fy mod yn dal i fod yn bryderus iawn ynghylch yr hyn y gallai penderfyniad Llywodraeth y DU ar gynllun dychwelyd ernes yr Alban ei olygu ar gyfer datblygu cynllun cyfatebol yma yng Nghymru. Yn ogystal, rwy'n bryderus ynghylch y broses a ddefnyddiwyd i wneud y penderfyniad a’r hyn y mae hynny'n ei ddweud wrthym am amwysedd Deddf y farchnad fewnol, ac rydych wedi mynegi rhai o’r pryderon hynny yn eich ateb. Datgelodd gohebiaeth rhwng Llywodraethau’r Alban a’r DU fod Gweinidogion y DU yn ddryslyd, a hyd yn oed yn gwrth-ddweud eu hunain, ynghylch y broses ar gyfer gwneud cais am eithriadau o Ddeddf y farchnad fewnol, proses a amlinellwyd gan Lywodraeth y DU ei hun mewn datganiad gweinidogol ym mis Rhagfyr 2021. Mae'n ymddangos ei bod wedi bod yn ofynnol i Lywodraeth yr Alban gymryd llawer o gamau ychwanegol annisgwyl i gael penderfyniad ar y cynllun dychwelyd ernes. Ychwanegodd hyn at yr oedi cyn i Weinidogion Llywodraeth y DU wneud a chyhoeddi penderfyniad o’r fath. Mae Llywodraeth Cymru wedi codi pryderon fod hyn yn golygu ychwanegiad ad hoc o gamau pellach at y broses o geisio eithriad o Ddeddf marchnad fewnol y DU. A gaf fi ofyn pa sicrwydd y mae’r Gweinidog wedi’i gael na fydd Llywodraeth y DU yn gwneud unrhyw newidiadau pellach i’r broses fframweithiau cyffredin y mae pob ochr wedi cytuno arni? A yw'n cytuno â mi fod y bennod hon, yn y pen draw, yn datgelu camweithrediad difrifol o ran cysylltiadau rhynglywodraethol yn y DU? Ac yn olaf, a yw hefyd yn cytuno â mi fod yr adroddiadau yr wythnos hon fod arweinyddiaeth Llafur y DU wedi ceryddu Llywodraeth Cymru dro ar ôl tro am gyfeirio at y DU fel undeb o bedair gwlad wedi datgelu nad yw'r camweithrediad hwn yn debygol o wella gyda Llywodraeth wahanol yn San Steffan? Diolch.

14:45

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Perhaps if I just take the last googly that you gave me right at the end there, I can tell you I've not been chastised by anyone. I have stated it at every opportunity I get, whether at UK level, England level or whatever, and I will be doing it in front of an important legal conference next week. I will also be making the point again in terms of the position that the UK is a union of nations, and it must be the case, because you have four Parliaments passing legislation and constitutionally, maybe we have dysfunctions and it hasn't caught up to date, but that is the position that I make. I've not had it actually challenged at any particular level. I've not seen any valid argument that actually challenges that either.

In terms of the point you raised with regard to Scotland and the deposit scheme that you referred to, yes, it does undermine inter-relations within the UK, and yes, it does drive a coach and horses through common frameworks, because within the common frameworks it was agreed that there would be a voluntary agreement that, where there was a need for an exclusion, evidence would be placed and that would be worked out by agreement between all those participating within the common frameworks, and it is the UK Government acting on behalf of England who helped, actually, to change that. They have basically just changed their position. Why they have changed their position, no doubt, maybe at some stage we will find out what it is that has put pressure on the UK Government to change that particular position, but we are left with that, and yes, it causes those dysfunctions, and yes, at every opportunity we are raising those. We are raising it in correspondence, and at the inter-ministerial standing committee meeting that I attended only a few weeks ago, this very issue was raised and concerns about the failure of the UK Government to support the exclusion was raised, or to actually take a decision on the exclusion. We now have a decision and it's an unsatisfactory one.

I ateb y gwgli olaf a roesoch i mi ar ddiwedd eich cyfraniad, gallaf ddweud wrthych nad wyf wedi cael fy ngheryddu gan unrhyw un. Rwyf wedi datgan hynny ar bob cyfle a gaf, boed ar lefel y DU, lefel Lloegr neu beth bynnag, a byddaf yn ei ddatgan ger bron cynhadledd gyfreithiol bwysig yr wythnos nesaf. Byddaf hefyd yn gwneud y pwynt eto ar y safbwynt fod y DU yn undeb o genhedloedd, ac mae'n rhaid bod hynny'n wir, gan fod gennych bedair Senedd yn pasio deddfwriaeth, ac yn gyfansoddiadol, efallai fod gennym gamweithrediadau ac nad yw pethau wedi dal i fyny eto, ond dyna fy safbwynt. Nid yw wedi cael ei herio ar unrhyw lefel arbennig mewn gwirionedd. Nid wyf wedi gweld unrhyw ddadl ddilys sy'n yn herio hynny ychwaith.

Ar y pwynt a godwyd gennych ynglŷn â’r Alban a’r cynllun ernes y cyfeirioch chi ato, ydy, mae’n tanseilio rhyng-gysylltiadau o fewn y DU, ac ydy, mae’n gyrru ceffyl a throl drwy fframweithiau cyffredin, oherwydd o fewn y fframweithiau cyffredin, cytunwyd y ceid cytundeb gwirfoddol y byddai tystiolaeth yn cael ei gosod lle roedd angen eithriad ac y byddai hynny’n cael ei bennu drwy gytundeb rhwng pawb a oedd yn cymryd rhan o fewn y fframweithiau cyffredin, a Llywodraeth y DU, yn gweithredu ar ran Lloegr, a helpodd i newid hynny mewn gwirionedd. Yn y bôn, maent wedi newid eu safbwynt. Pam eu bod wedi newid eu safbwynt, mae'n siŵr y cawn wybod ar ryw gam beth sydd wedi rhoi pwysau ar Lywodraeth y DU i newid y safbwynt penodol hwnnw, ond cawn ein gadael gyda hynny, ac ydy, mae'n achosi camweithrediad, ac ydym, rydym yn codi hynny ar bob cyfle. Rydym yn codi hynny mewn gohebiaeth, ac yng nghyfarfod y pwyllgor sefydlog rhyngweinidogol a fynychais ychydig wythnosau’n ôl, codwyd yr union fater hwn a phryderon ynghylch methiant Llywodraeth y DU i gefnogi’r eithriad, neu i wneud penderfyniad ar yr eithriad. Rydym wedi cael penderfyniad bellach, ac mae'n un anfoddhaol.

Polisi Cyfansoddiadol Llywodraeth Cymru
The Welsh Government's Constitutional Policy

3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael am fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd a ddarperir gan Brexit ar gyfer polisi cyfansoddiadol Llywodraeth Cymru? OQ59716

3. What discussions has the Counsel General had about maximising the opportunities provided by Brexit for the Welsh Government's constitutional policy? OQ59716

It could be a short answer. The United Kingdom's departure from the European Union should have resulted in enhanced devolved competence. Instead, the UK Government's unacceptable imposition of legislative constraints on the devolved institutions and its repeated breaches of the Sewel convention are threatening the Welsh constitutional settlement, and placing a strain on the United Kingdom.

Gallai fod yn ateb byr. Dylai ymadawiad y Deyrnas Unedig â’r Undeb Ewropeaidd fod wedi arwain at fwy o gymhwysedd datganoledig. Yn hytrach, mae cyfyngiadau deddfwriaethol annerbyniol Llywodraeth y DU ar y sefydliadau datganoledig wrth iddi fynd yn groes i gonfensiwn Sewel dro ar ôl tro yn bygwth setliad cyfansoddiadol Cymru, ac yn rhoi straen ar y Deyrnas Unedig.

Thank you for your response, Counsel General, and the reason I want to ask this question today is that, on Friday, we celebrate the seventh anniversary of the people of Rhyl, Prestatyn, Vale of Clwyd, Denbighshire, north Wales, Wales and the UK voting to leave the European Union and setting us on an independent course away from the bureaucratic constitutional chaos that held us back since the 1970s.

Now, what the Welsh people have seen is an ideological denial from people on those benches whose constituents voted to leave the EU, including in Alyn and Deeside and Blaenau Gwent. Despite their own constituents voting to the contrary in 2016 in voting for Brexit, they tried every method in the ensuing years to deny their own constituents the benefits of leaving the EU and maximising the potential to the Welsh economy. It was only yesterday that Andrew R.T. Davies quizzed the First Minister on the fact that Wales has the worst employment figures, and the fact of the matter is that the Welsh Government is failing to deliver the benefits of Brexit to the people who indeed voted for it. So, can you outline, on the seventh anniversary of Brexit, Counsel General, the discussions you and your Government have had with UK and European Ministers and officials to alleviate unemployment figures and make sure that the Welsh economy benefits from Brexit?

Diolch am eich ymateb, Gwnsler Cyffredinol, a’r rheswm pam rwyf am ofyn y cwestiwn hwn heddiw yw am ein bod ni, ddydd Gwener, yn dathlu saith mlynedd ers i bobl y Rhyl, Prestatyn, Dyffryn Clwyd, sir Ddinbych, gogledd Cymru, Cymru a’r DU bleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd a’n rhoi ar lwybr annibynnol oddi wrth yr anhrefn cyfansoddiadol biwrocrataidd a oedd wedi bod yn ein dal yn ôl ers y 1970au.

Nawr, yr hyn y mae pobl Cymru wedi’i weld yw ymwrthodiad ideolegol gan bobl ar y meinciau hynny y pleidleisiodd eu hetholwyr dros adael yr UE, gan gynnwys yn Alun a Glannau Dyfrdwy a Blaenau Gwent. Er i’w hetholwyr eu hunain bleidleisio i’r gwrthwyneb yn 2016 wrth bleidleisio dros Brexit, rhoesant gynnig ar bob dull yn y blynyddoedd canlynol i atal eu hetholwyr eu hunain rhag elwa ar fanteision gadael yr UE a gwneud y mwyaf o’r potensial i economi Cymru. Ddoe ddiwethaf, roedd Andrew R.T. Davies yn holi’r Prif Weinidog am y ffaith mai Cymru sydd â’r ffigurau cyflogaeth gwaethaf, a’r gwir amdani yw bod Llywodraeth Cymru yn methu sicrhau manteision Brexit i’r bobl a bleidleisiodd drosto. Felly, Gwnsler Cyffredinol, saith mlynedd ers Brexit, a wnewch chi amlinellu'r trafodaethau rydych chi a'ch Llywodraeth wedi'u cael gyda Gweinidogion a swyddogion y DU ac Ewrop ar liniaru ffigurau diweithdra a sicrhau bod economi Cymru yn elwa o Brexit?

Well, can I refer you to the response to those particular issues that the First Minister gave yesterday, and on the advances and progress that have been made in terms of the employment situation within Wales? Can I also say that, yes, as we come across that anniversary in another week's time, I can probably do no better than to refer the Member to the Office for Budget Responsibility, who tell me that we will be celebrating—this is in their report—a reduction of 4 per cent in productivity as a result of Brexit and a reduction of 15 per cent exports as a result of Brexit, but that we can celebrate many new trade deals with non-EU countries, but that these will not have a material economic impact because they mainly duplicate pre-existing EU deals? But I can also refer to the one positive, and, of course, the one positive comes from veteran Conservative Brexiteer, Peter Bone, who really sums up the benefits of Brexit. He says, 'We have got to start talking about the benefits of Brexit’, as the Member is now doing. He said that there had been a lot, even small ones—the £50 off motor insurance—but we're not talking enough about them. The fact that that £50 off motor insurance is actually nothing to do with Brexit, but, nevertheless, it is certainly something that he feels is important to highlight, even if it is not true. But then that probably represents most of what the Brexit arguments were.

What we do recognise is that, of course, having left the European Union, there are many changes and strains on our economy. We recognise the need for commonality in some policy areas and even consistency and minimum standards—and one of the positions is—[Inaudible.]—to maintain standards—to do all we can, actually, to protect employment from the impact of Brexit and what we already see, which is the transfer of jobs to the European Union from the UK, and also the reduction in trade through Wales as a result of Brexit as well.

Wel, a gaf fi eich cyfeirio at yr ymateb i’r materion penodol hynny a roddodd y Prif Weinidog ddoe, ac ar y datblygiadau a’r cynnydd a wnaed o ran y sefyllfa gyflogaeth yng Nghymru? A gaf fi ddweud hefyd, wrth inni agosáu at y garreg filltir honno ymhen wythnos arall, mae'n debyg na allaf wneud yn well na chyfeirio'r Aelod at y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, sy'n dweud wrthyf y byddwn yn dathlu—mae hyn yn eu hadroddiad—gostyngiad o 4 y cant mewn cynhyrchiant o ganlyniad i Brexit, a gostyngiad o 15 y cant mewn allforion o ganlyniad i Brexit, ond y gallwn ddathlu llawer o gytundebau masnach newydd â gwledydd y tu allan i’r UE, ond na fydd y rhain yn cael effaith economaidd berthnasol gan eu bod, ar y cyfan, yn dyblygu cytundebau'r UE a oedd yn bodoli eisoes? Ond gallaf hefyd gyfeirio at yr un budd, ac wrth gwrs, daw'r un budd gan y cefnogwr Brexit Ceidwadol, Peter Bone, sy'n crynhoi manteision Brexit. Meddai, 'Mae'n rhaid inni ddechrau sôn am fanteision Brexit’, fel y mae’r Aelod yn ei wneud nawr. Dywedodd fod llawer wedi bod, hyd yn oed rhai bach—y £50 oddi ar yswiriant moduro—ond nad ydym yn sôn digon amdanynt. Y ffaith amdani yw nad yw’r £50 hwnnw oddi ar yswiriant moduron yn ddim i’w wneud â Brexit mewn gwirionedd, ond serch hynny, mae’n sicr yn rhywbeth y mae’n teimlo ei bod yn bwysig tynnu sylw ato, hyd yn oed os nad yw’n wir. Ond mae'n debyg fod hynny'n wir am y rhan fwyaf o'r dadleuon o blaid Brexit.

Yr hyn rydym yn ei gydnabod, wrth gwrs, ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, yw bod llawer o newidiadau a phwysau ar ein heconomi. Rydym yn cydnabod yr angen am gyffredinedd mewn rhai meysydd polisi a hyd yn oed cysondeb a safonau gofynnol—ac un o’r safbwyntiau yw—[Anghlywadwy.]—cynnal safonau—i wneud popeth yn ein gallu, mewn gwirionedd, i amddiffyn cyflogaeth rhag effaith Brexit a’r hyn rydym yn ei weld eisoes, sef trosglwyddo swyddi i’r Undeb Ewropeaidd o’r DU, a hefyd y gostyngiad mewn masnach drwy Gymru o ganlyniad i Brexit hefyd.

14:50
Y Nifer sy'n Pleidleisio
Electoral Turnout

4. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r nifer sy'n pleidleisio yng Nghymru? OQ59707

4. What assessment has the Counsel General made of electoral turnout in Wales? OQ59707

Thank you for your question. Turnout is lower than we would want it to be. Having enfranchised more people than ever to take part in devolved elections, we are now working to encourage participation, as outlined in our electoral administration and reform White Paper and targeted projects to drive engagement.

Diolch am eich cwestiwn. Mae'r nifer sy'n pleidleisio yn is nag y byddem am iddo fod. Ar ôl etholfreinio mwy o bobl nag erioed i gymryd rhan mewn etholiadau datganoledig, rydym bellach yn gweithio i annog cyfranogiad, fel yr amlinellwyd yn ein Papur Gwyn ar weinyddu a diwygio etholiadol a phrosiectau wedi'u targedu i ysgogi ymgysylltiad.

Thank you for the answer, Counsel General. I believe that 15 per cent of those eligible to be on the electoral register have not registered to vote, and I know you agree with me, Counsel General, that this is 15 per cent too many. But it's not the only challenge we face to improving democratic participation. For the first time last month, voters in England were required to bring photo identification to polling stations, and this has had a significant impact. For instance, in Hull, just one in five eligible voters exercised their democratic right. I'm grateful that the Welsh Government has ensured that ID will not be required for Senedd and local elections in Wales, but this will still impact Welsh voters during the next general election. So, may I ask what Welsh Government is doing to encourage people in Wales to register to vote and, following the local elections in England, what representations you have made to the UK Government calling for a u-turn on voter ID? And I believe that Rees-Mogg actually said that the gerrymandering of the Tory Government actually shot themselves in the foot.

Diolch am eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Credaf nad yw 15 y cant o’r bobl sy’n gymwys i fod ar y gofrestr etholiadol wedi cofrestru i bleidleisio, a gwn eich bod yn cytuno â mi, Gwnsler Cyffredinol, ei fod 15 y cant yn ormod. Ond nid dyma'r unig her sy'n ein hwynebu i wella cyfranogiad democrataidd. Am y tro cyntaf, fis diwethaf, roedd yn ofynnol i bleidleiswyr yn Lloegr ddod â dull adnabod ffotograffig i orsafoedd pleidleisio, ac mae hyn wedi cael effaith sylweddol. Er enghraifft, yn Hull, dim ond un o bob pum pleidleisiwr cymwys a arferodd eu hawl ddemocrataidd. Rwy'n ddiolchgar fod Llywodraeth Cymru wedi sicrhau na fydd angen dull adnabod ar gyfer etholiadau'r Senedd ac etholiadau lleol yng Nghymru, ond bydd hyn yn dal i effeithio ar bleidleiswyr Cymru yn ystod yr etholiad cyffredinol nesaf. Felly, a gaf fi ofyn beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog pobl yng Nghymru i gofrestru i bleidleisio, ac yn dilyn yr etholiadau lleol yn Lloegr, pa sylwadau rydych wedi'u gwneud i Lywodraeth y DU yn galw am dro pedol ar ddull adnabod i bleidleiswyr? A chredaf fod Rees-Mogg wedi dweud bod ad-drefnu tueddol y Llywodraeth Dorïaidd wedi cael effaith negyddol arnynt eu hunain mewn gwirionedd.

Thank you for your question. Just to make one point, of course, voter turnout in the 2021 Senedd elections was the highest ever with the wider franchise of eligible voters. However, it is still not high enough and there's still important work that needs to be done, I think, across all elections that take place across Wales and across the UK, because participation is really the key to the stability and strength of our democracy. We have a democratic engagement grant of £300,000 per annum, £260,000 of which has been allocated for 2023-24 to 12 to separate projects that aim at engaging and supporting communities to become active citizens.

I've made the point very clearly in the past in terms of the Welsh Government's opposition to voter ID and the reasons for it. They are well known, they are well understood. The estimate we see is that somewhere in the region of 9,000 were turned away during the English local government elections. But there is work that is under way. I attended recently an inter-ministerial group on elections. One of the purposes of that group is to actually look at the common interest we all have in actually management of elections, even though there is divergence taking place. So, it was a very positive meeting for that purpose, and we recognise the difference of opinion that we actually have. The UK Government is carrying out its own assessment of the impact of voter ID, so we await that. We also await the work of the Electoral Commission, which will be publishing their initial findings later this month, and we will then assess further the impact of that.

Diolch am eich cwestiwn. Os caf wneud un pwynt, wrth gwrs, pleidleisiodd y nifer uchaf erioed yn etholiadau’r Senedd yn 2021, gyda’r etholfraint ehangach o bleidleiswyr cymwys. Fodd bynnag, nid yw'n ddigon uchel o hyd, ac mae gwaith pwysig i'w wneud o hyd yn fy marn i, ar draws yr holl etholiadau a gynhelir ledled Cymru a ledled y DU, gan fod cyfranogiad yn allweddol i sefydlogrwydd a chryfder ein democratiaeth. Mae gennym grant ymgysylltu â democratiaeth o £300,000 y flwyddyn, y mae £260,000 ohono wedi’i ddyrannu ar gyfer 2023-24 i 12 i brosiectau gwahanol gyda'r nod o ymgysylltu â chymunedau a’u cefnogi i ddod yn ddinasyddion gweithredol.

Rwyf wedi gwneud y pwynt yn glir iawn yn y gorffennol ynghylch gwrthwynebiad Llywodraeth Cymru i ddulliau adnabod pleidleiswyr a'r rhesymau dros hynny. Maent yn hysbys, mae pobl yn eu deall. Yr amcangyfrif a welwn yw bod oddeutu 9,000 o bobl wedi eu gwrthod yn ystod etholiadau llywodraeth leol Lloegr. Ond mae yna waith ar y gweill. Mynychais grŵp rhyngweinidogol ar etholiadau yn ddiweddar. Un o ddibenion y grŵp hwnnw yw edrych ar y buddiant cyffredin sydd gan bob un ohonom mewn rheoli etholiadau, er bod gwahanol safbwyntiau'n bodoli. Felly, roedd yn gyfarfod cadarnhaol iawn i'r diben hwnnw, ac rydym yn cydnabod y gwahaniaeth barn sydd gennym. Mae Llywodraeth y DU yn cynnal ei hasesiad ei hun o effaith dulliau adnabod pleidleiswyr, felly rydym yn aros am hynny. Rydym hefyd yn aros am waith y Comisiwn Etholiadol, a fydd yn cyhoeddi eu canfyddiadau cychwynnol yn ddiweddarach y mis hwn, a byddwn yn asesu effaith hynny ymhellach wedyn.

I thank the Counsel General for his acknowledgment of some of the concerns around the turnout for elections for Senedd elections. Indeed, as the Counsel General will know, in the last UK general election, the turnout in Wales was 66.6 per cent, and in the last Senedd election, the turnout was 46.6 per cent—a full 20 percentage points lower in elections for this place than for the UK Parliament. I must say, it was a brave suggestion, I felt, from Carolyn Thomas, that representations made from this place or from the Welsh Government to UK Government around advice, perhaps, around elections, when, indeed, elections for that place are showing a 20 per cent higher turnout than elections for this place. I agree with the Counsel General that it's absolutely imperative that we see a higher turnout for elections for this place, because that's what provides its legitimacy, not just in terms of the Government here, but as parliamentarians of the Welsh Parliament.

So, Counsel General, you commented on some of the actions being taken by Welsh Government to see that increased engagement in Senedd elections. Could you point to which single action you think could make the biggest difference to that turnout?

Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol am ei gydnabyddiaeth o rai o’r pryderon ynghylch y nifer sy’n pleidleisio yn etholiadau’r Senedd. Yn wir, fel y gŵyr y Cwnsler Cyffredinol, yn etholiad cyffredinol diwethaf y DU, y ganran a bleidleisiodd yng Nghymru oedd 66.6 y cant, ac yn etholiad diwethaf y Senedd, y ganran a bleidleisiodd oedd 46.6 y cant—20 pwynt canran yn is mewn etholiadau ar gyfer y lle hwn nag ar gyfer Senedd y DU. Mae'n rhaid imi ddweud, teimlwn fod awgrym Carolyn Thomas yn un dewr, fod sylwadau a wnaed o'r lle hwn neu gan Lywodraeth Cymru i Lywodraeth y DU ynghylch cyngor ar etholiadau, efallai, pan fo'r nifer sy'n pleidleisio 20 y cant yn uwch yn yr etholiadau ar gyfer y lle hwnnw nag yn yr etholiadau ar gyfer y lle hwn. Rwy'n cytuno â’r Cwnsler Cyffredinol ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn gweld nifer uwch yn pleidleisio mewn etholiadau ar gyfer y lle hwn, gan mai dyna sy’n rhoi cyfiawnhad, nid yn unig i'r Llywodraeth yma, ond i ni fel seneddwyr yn Senedd Cymru.

Felly, Gwnsler Cyffredinol, fe wnaethoch sylwadau ar rai o’r camau sy’n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau'r ymgysylltiad cynyddol hwnnw yn etholiadau’r Senedd. A wnewch chi nodi pa weithred unigol, yn eich barn chi, a allai wneud y gwahaniaeth mwyaf i'r nifer sy'n pleidleisio?

14:55

I think the biggest difference was actually in the increase in the registration that took place. Those who took up the offer of support for electoral registration support officers almost unanimously suffered significant increases in the number of registrations. I think that was important; those who didn't get the benefit of that. I think that was significant.

I think what is probably more significant is that, of course, we are looking at the issue of electoral reform and the issues such as automatic registration, and, of course, you'll be aware of the sorts of consultations around those particular reforms. I think there are a number of things that are important. I think automatic registration, whilst making sure that people are on there doesn't force people to vote, but it does mean that there's an obligation then, I think, on the political parties and the democratic institutions around Wales to actually provide the incentive to vote. I have to say, my own personal view is that the voting system we have, the first-past-the-post voting system, I don't think actually creates that climate where people can feel that every vote is helpful. So, there is a lot of work to be done, but I think a lot of that work is dependent on us as politicians and our political parties to actually show that voting makes a difference in the way in which we actually engage with people, particularly those who are disconnected from that.

Credaf fod y gwahaniaeth mwyaf yn y cynnydd a gofrestrodd. Gwelodd y rhai a fanteisiodd ar y cynnig o gefnogaeth i swyddogion cymorth cofrestru etholiadol gynnydd sylweddol, bron yn ddiwahân, yn nifer y cofrestriadau. Credaf fod hynny’n bwysig; ni chafodd y rhai na wnaeth hynny y budd a ddaeth yn sgil hynny. Credaf fod hynny’n arwyddocaol.

Credaf mai'r hyn sy'n bwysicach, yn ôl pob tebyg, yw ein bod, wrth gwrs, yn edrych ar fater diwygio etholiadol a materion fel cofrestru awtomatig, ac wrth gwrs, fe fyddwch yn ymwybodol o'r mathau o ymgynghoriadau ynghylch y diwygiadau penodol hynny. Credaf fod nifer o bethau’n bwysig. Er bod cofrestru awtomatig yn sicrhau nad yw hynny'n gorfodi pobl i bleidleisio, mae'n golygu bod rhwymedigaeth felly ar y pleidiau gwleidyddol a’r sefydliadau democrataidd ledled Cymru i roi cymhelliad i bobl bleidleisio. Mae'n rhaid imi ddweud, fy marn bersonol i yw nad wyf yn credu bod y system bleidleisio sydd gennym, system bleidleisio'r cyntaf i'r felin, yn creu hinsawdd lle gall pobl deimlo bod pob pleidlais yn ddefnyddiol. Felly, mae llawer o waith i'w wneud, ond credaf fod llawer o'r gwaith hwnnw'n dibynnu arnom ni fel gwleidyddion a'n pleidiau gwleidyddol i ddangos bod pleidleisio'n gwneud gwahaniaeth yn y ffordd rydym yn ymgysylltu â phobl, yn enwedig y rhai sy'n teimlo eu bod wedi eu datgysylltu oddi wrth hynny.

Diwygio'r Senedd
Senedd Reform

5. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynigion ac amserlen Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio'r Senedd? OQ59679

5. Will the Counsel General provide an update on the Welsh Government's proposals and timetable for Senedd reform? OQ59679

Thank you for your question. We continue to make good progress on translating the recommendations of the special purpose committee on Senedd reform into legislative provisions. As part of the co-operation agreement with Plaid Cymru, I look forward to introducing legislation with a view to changes coming into effect for the 2026 Senedd elections.

Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn parhau i wneud cynnydd da ar drosi argymhellion y pwyllgor diben arbennig ar ddiwygio’r Senedd yn ddarpariaethau deddfwriaethol. Fel rhan o’r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, edrychaf ymlaen at gyflwyno deddfwriaeth gyda'r bwriad o weld newidiadau'n dod i rym ar gyfer etholiadau’r Senedd yn 2026.

Thank you, Counsel General. Accountability is very important, and in February 2023, the First Minister misled the Senedd when he claimed that he and others were advised by the auditor general to take Betsi Cadwaladr out of special measures ahead of the 2021 Senedd elections. It transpires that this wasn't the case; he misled the Senedd.

Just last week, the health Minister told the Senedd that forensic accountants from Ernst & Young Consultancy were asked to look at the body's accounts on advice from the Welsh Government. However, two senior officials from an NHS body told the BBC that the Welsh Government was not involved, with the health Minister later admitting that there was no direct conversation on the matter: she misled the Senedd. When Ministers mislead politicians in other parliaments, the Labour benches here call it a disgrace, corruption, and that those people should be sacked. So, in Senedd reform, it's important that we look back at making sure that we improve transparency and accountability. So, Counsel General, will the Welsh Labour Government support a move to establish a privileges committee in the Senedd so that those who mislead, hinder, or prevent the work of the Senedd are held accountable for their actions, and receive a measurable punishment?

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Mae atebolrwydd yn bwysig iawn, ac ym mis Chwefror 2023, fe wnaeth y Prif Weinidog gamarwain y Senedd pan honnodd ei fod ef ac eraill wedi cael eu cynghori gan yr archwilydd cyffredinol i dynnu bwrdd Betsi Cadwaladr allan o fesurau arbennig cyn etholiadau’r Senedd yn 2021. Ymddengys nad oedd hyn yn wir; fe gamarweiniodd y Senedd.

Yr wythnos diwethaf, dywedodd y Gweinidog iechyd wrth y Senedd fod cyfrifwyr fforensig o ymgynghoriaeth Ernst & Young wedi cael cais i edrych ar gyfrifon y corff ar gyngor Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, dywedodd dau uwch swyddog o un o gyrff y GIG wrth y BBC nad oedd gan Lywodraeth Cymru ran yn y mater, gyda’r Gweinidog iechyd yn cyfaddef yn ddiweddarach na chafwyd sgwrs uniongyrchol ar y mater: fe wnaeth hi gamarwain y Senedd. Pan fydd Gweinidogion yn camarwain gwleidyddion mewn seneddau eraill, mae’r meinciau Llafur yma yn ei alw’n warth, yn llygredigaeth, ac y dylai’r bobl hynny gael eu diswyddo. Felly, wrth ddiwygio’r Senedd, mae’n bwysig inni edrych yn ôl ar sicrhau ein bod yn gwella tryloywder ac atebolrwydd. Felly, Gwnsler Cyffredinol, a wnaiff Llywodraeth Lafur Cymru gefnogi ymdrech i sefydlu pwyllgor breintiau yn y Senedd fel bod y rhai sy’n camarwain, yn llesteirio, neu'n atal gwaith y Senedd yn cael eu dwyn i gyfrif am eu gweithredoedd, ac yn cael cosb fesuradwy?

I will take the point of order afterwards.

Fe gymeraf y pwynt o drefn wedyn.

Well, can I firstly say that the supplementary question, it doesn't seem to me, actually particularly relates to the issue of Senedd reform? Can I say that, in respect of the point you raised in terms of a privileges committee, that is a matter for the Senedd? It's not a matter for Government; it's not a matter for me in terms of my responsibilities. And can I say how disappointing it was that when we witnessed within Westminster an important privileges committee report being there, how many—[Interruption.]—how many of the—[Interruption.]—how many of the Conservative Members of Parliament actually declined to actually participate within that? But this is not a matter for me, it's not a matter for Welsh Government; it's a matter to raise as a matter of Senedd policy. It's not right for Government to be establishing these; it's a matter for Parliament itself to do so.

Wel, a gaf fi ddweud yn gyntaf nad yw'n ymddangos i mi fod y cwestiwn atodol yn ymwneud â mater diwygio'r Senedd mewn gwirionedd? A gaf fi ddweud, ar y pwynt a godwyd gennych ynglŷn â phwyllgor breintiau, mai mater i’r Senedd yw hwnnw? Nid yw’n fater i’r Llywodraeth; nid yw’n fater i mi o ran fy nghyfrifoldebau i. Ac a gaf fi ddweud pa mor siomedig oedd gweld, yn San Steffan, adroddiad pwysig gan y pwyllgor breintiau yno, faint—[Torri ar draws.]—faint o'r—[Torri ar draws.]—faint o'r Aelodau Seneddol Ceidwadol a wrthododd gymryd rhan yn hynny? Ond nid mater i mi yw hwn, nid yw'n fater i Lywodraeth Cymru; mae’n fater i’w godi fel mater o bolisi’r Senedd. Nid yw'n iawn i'r Llywodraeth fod yn sefydlu'r rhain; mater i'r Senedd ei hun yw gwneud hynny.

15:00

I will take the point of order at the end of the Counsel General's questions. 

Fe gymeraf y pwynt o drefn ar ddiwedd cwestiynau'r Cwnsler Cyffredinol. 

Cwestiwn 6. John Griffiths.

Question 6. John Griffiths.

Trefniadau Gweithio
Working Arrangements

6. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effeithiolrwydd y trefniadau gweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU? OQ59718

6. What assessment has the Minister made of the effectiveness of the working arrangements between the Welsh Government and the UK Government? OQ59718

Thank you for your question. The inter-governmental relations review provides a sound basis to support inter-governmental working, but its impact continues to be undermined by the UK Government’s lack of respect for the principles and approach set out in the review and for devolution more widely.

Diolch am eich cwestiwn. Mae'r adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol yn darparu sylfaen gadarn i gefnogi gweithio rhynglywodraethol, ond mae ei effaith yn parhau i gael ei thanseilio gan ddiffyg parch Llywodraeth y DU tuag at yr egwyddorion a'r dull gweithredu a nodir yn yr adolygiad ac at ddatganoli yn ehangach.

Counsel General, at the end of last year, the First Minister stated that for nearly 20 years the Sewel convention was observed by UK Governments so that UK Government legislative proposals that might intrude into devolved areas in Wales were only taken forward with the Senedd's consent, but that recent Tory UK Governments have not respected the convention and this is bringing the devolution settlement to a 'very difficult place'. Counsel General, in light of those remarks from the First Minister and the importance of these matters to the constitutional future of Wales and the UK, what is your current assessment of the position under the current UK Government?

Gwnsler Cyffredinol, ddiwedd y llynedd, dywedodd Prif Weinidog Cymru fod Llywodraethau'r DU wedi dilyn Confensiwn Sewel ers bron i 20 mlynedd er mwyn sicrhau nad yw cynigion deddfwriaethol Llywodraeth y DU a allai ymyrryd mewn meysydd datganoledig yng Nghymru ond yn bwrw ymlaen gyda chydsyniad y Senedd, ond nid yw Llywodraethau Torïaidd diweddar y DU wedi parchu'r confensiwn ac mae hyn yn golygu bod y setliad datganoli mewn 'lle anodd iawn'. Gwnsler Cyffredinol, yng ngoleuni'r sylwadau hynny gan y Prif Weinidog a phwysigrwydd y materion hyn i ddyfodol cyfansoddiadol Cymru a'r DU, beth yw eich asesiad cyfredol o'r sefyllfa o dan Lywodraeth bresennol y DU?

Well, can I say that it is only in, really, the last couple of years that we have seen what is a major series of breaches of the Sewel convention? It is suggested from time to time that, of course, these are all only related to constitutional issues around Brexit, but that is clearly not the case, as we've recently seen with the levelling-up Bill, as we've seen with the Energy Bill and with numerous other pieces of legislation.

The Sewel convention really is the oil of the constitutional engine; it's what enables the Governments to work together with confidence and trust. So, the breaches of it are something that I have raised at every opportunity at the interministerial level, and that the First Minister has raised, and other Ministers. We raise it consistently in terms of UK Government legislation that is coming through, where legislative consent is required.

For me, the real challenge is that Sewel needs to be redefined; it needs to be codified and it needs some form of justiciability, and that's why I quite welcome the recommendations that are concluded within the Gordon Brown report, that the next Labour Government will actually introduce reforms that will require a constitutional ceiling for the UK Parliament to be able to overrule devolved legislation or to, basically, breach Sewel. I think some step in that direction would be a significant step forward. I think it probably needs a longer term and more thoughtful way of resolving, ultimately, the relations between the four nations of the UK and also the nature of inter-governmental relations.

We have a structure that could work, but it is very much a structure that is dependent on trust and goodwill. Unfortunately, with the UK Government in these areas at the moment, trust and goodwill are in very short supply. 

Wel, a gaf fi ddweud mai dim ond yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf y gwelsom yr hyn sy'n gyfres fawr o enghreifftiau o dorri confensiwn Sewel? Awgrymir o bryd i'w gilydd, wrth gwrs, mai dim ond materion cyfansoddiadol yn gysylltiedig â Brexit yw'r rhain i gyd, ond yn amlwg nid yw hynny'n wir, fel y gwelsom yn ddiweddar gyda'r Bil ffyniant bro, fel y gwelsom gyda'r Bil Ynni a nifer o ddeddfau eraill.

Confensiwn Sewel yw'r olew yn yr injan gyfansoddiadol mewn gwirionedd; dyna sy'n galluogi'r Llywodraethau i gydweithio â hyder ac ymddiriedaeth. Felly, mae'r toriadau'n rhywbeth rwyf wedi'i godi ar bob cyfle ar y lefel ryngweinidogol, a rhywbeth y mae'r Prif Weinidog wedi'i godi, a Gweinidogion eraill. Rydym yn ei godi'n gyson mewn perthynas â deddfwriaeth Llywodraeth y DU sy'n dod drwodd, lle mae angen cydsyniad deddfwriaethol.

I mi, yr her go iawn yw bod angen ailddiffinio Sewel; mae angen ei godio ac mae angen rhyw fath o draddodadwyedd, a dyna pam rwy'n croesawu'r argymhellion a nodwyd yn adroddiad Gordon Brown, y bydd y Llywodraeth Lafur nesaf yn cyflwyno diwygiadau a fydd yn galw am derfyn cyfansoddiadol i Senedd y DU allu diystyru deddfwriaeth ddatganoledig, neu dorri confensiwn Sewel yn y bôn. Rwy'n credu y byddai rhyw gam i'r cyfeiriad hwnnw yn gam sylweddol ymlaen. Rwy'n credu ei bod yn debygol y bydd angen ffordd fwy meddylgar a mwy hirdymor, yn y pen draw, o adfer y berthynas rhwng pedair gwlad y DU a natur cysylltiadau rhynglywodraethol.

Mae gennym strwythur a allai weithio, ond mae'n strwythur sy'n ddibynnol i raddau helaeth ar ymddiriedaeth ac ewyllys da. Yn anffodus, gyda Llywodraeth y DU, yn y meysydd hyn ar hyn o bryd, mae ymddiriedaeth ac ewyllys da yn bethau prin iawn. 

Systemau Adnabod Pleidleiswyr a Systemau Cofrestru
Voter ID and Registration Systems

7. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith y caiff y gwahaniaeth rhwng systemau adnabod pleidleiswyr a systemau cofrestru yn etholiadau cyffredinol y DU ac etholiadau yng Nghymru ar ymddygiad pleidleiswyr? OQ59690

7. What assessment has the Counsel General made of the impact on voter behaviour of the divergence between voter ID and registration systems at UK general elections and Wales-based elections? OQ59690

Thank you. The Welsh Government is committed to inclusive and accessible voting in Senedd and local government elections, and wants to encourage participation rather than to restrict it. That is why we don’t support voter ID and want to introduce automatic registration for all local government electors in Wales.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i bleidleisio cynhwysol a hygyrch yn etholiadau'r Senedd a llywodraeth leol, ac mae eisiau annog cyfranogiad yn hytrach na'i gyfyngu. Dyna pam nad ydym yn cefnogi dull adnabod pleidleiswyr a pham ein bod eisiau cyflwyno cofrestru awtomatig ar gyfer pob etholwr llywodraeth leol yng Nghymru.

Well, the voters in Wales are very astute and very intelligent in their choices always, and they will be able to find their way through this morass. But there is genuine scope for confusion as they lurch from a general election at a UK level, where all of the evidence shows that there was clear voter suppression—there were forms of voter ID that were not usable, including, I have to say, NHS photo ID that was not usable or young people's photo ID that was not usable—and then a Wales-based approach at local and Senedd elections that is designed to extend the franchise and make it more available to people, while still maintaining the security of our voting. So, I understand, Counsel General, there is a review that will now be carried out, at a UK level, of how it went. Well, I think everyone informed, including the independent assessors of the election, has made clear the view already: the vote was suppressed, people were turned away; people turned up to vote and couldn't get in. So, would the Welsh Government consider, either in its interministerial meetings or as part of that review, submitting its own views to them, that the way to avoid voter confusion is, actually, to scrap what they're doing in the UK and follow the Welsh example?

Wel, mae'r pleidleiswyr yng Nghymru yn graff iawn ac yn ddeallus iawn yn eu dewisiadau bob amser, a byddant yn gallu dod o hyd i ffordd drwy'r sefyllfa ddryslyd hon. Ond mae perygl gwirioneddol o ddryswch wrth iddynt symud o etholiad cyffredinol ar lefel y DU, lle mae'r holl dystiolaeth yn dangos yn glir fod pleidleiswyr wedi'u hatal—roedd yna fathau o ddulliau adnabod pleidleiswyr nad oedd modd eu defnyddio, gan gynnwys, mae'n rhaid imi ddweud, llun adnabod y GIG nad oedd modd ei ddefnyddio neu lun adnabod pobl ifanc nad oedd modd ei defnyddio—a dull Cymreig o bleidleisio mewn etholiadau lleol ac etholiadau'r Senedd sydd wedi'i gynllunio i ymestyn yr etholfraint a sicrhau ei bod ar gael yn ehangach i bobl, gan barhau i gynnal diogelwch ein hetholiadau. Felly, rwy'n deall, Gwnsler Cyffredinol, y bydd adolygiad yn cael ei gynnal nawr ar lefel y DU o sut aeth pethau. Wel, rwy'n credu bod pawb a gafodd wybod, gan gynnwys aseswyr annibynnol yr etholiad, wedi datgan eu barn yn glir yn barod: cafodd y bleidlais ei hatal, cafodd pobl eu troi ymaith; aeth pobl i bleidleisio ac ni chawsant eu gadael i mewn. Felly, a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried cyflwyno ei barn ei hun iddynt, naill ai yn ei chyfarfodydd rhyngweinidogol neu'n rhan o'r adolygiad hwnnw, mai'r ffordd i osgoi dryswch i bleidleiswyr mewn gwirionedd yw cael gwared ar yr hyn y maent yn ei wneud yn y DU a dilyn esiampl Cymru?

15:05

Can I thank you? And the point you make, of course, is that those aspects of the UK Government's Elections Act 2022 were another example of the UK Government diverging from what was the previous consensus around the format of elections. It's created divergence, because, clearly, Scotland and Wales were not prepared to go along with those particular changes, having a different direction. I would say that our approach within Wales is one of modernising the electoral system, to use technology and the ability to maximise inclusivity and accessibility.

But can I just say, just referring, as I did earlier, to the interministerial group that took place not long ago—the first one of these on elections—is that there was a very frank discussion between all the parties in terms of the differences that we have? We recognise that those differences are there. What I do believe there was was a common belief that we have to make the system work mutually, that we can't allow a change in one election to adversely impact on the others, and we have to look at the ways in which our systems operate collectively, the way in which we avoid confusion, and that does depend, to a degree, I think, on the sort of communications, the explanations, we have when elections actually take place. So, there is further work that's taking place on that.

We will consider very carefully the UK Government's own review and, indeed, the Electoral Commission's reviews, when they take place, and there will certainly be further discussions in this Chamber as well on these issues. Because reform is inevitable within our system in Wales; we do want to press ahead with modernisation, inclusivity and accessibility, but we have to ensure that we do also work collaboratively with the UK Government to ensure that those common areas that we have in terms of the administration of elections work for the benefit of everyone.

A gaf fi ddiolch i chi? A'r pwynt rydych chi'n ei wneud, wrth gwrs, yw bod yr agweddau hynny ar Ddeddf Etholiadau Llywodraeth y DU 2022 yn enghraifft arall o Lywodraeth y DU yn dargyfeirio o'r consensws blaenorol ynghylch fformat etholiadau. Mae wedi arwain at ddargyfeirio, oherwydd, yn amlwg, nid oedd yr Alban a Chymru yn barod i gyd-fynd â'r newidiadau penodol hynny, gan fod ganddynt gyfeiriad gwahanol. Byddwn yn dweud bod ein dull gweithredu yng Nghymru yn un sy'n ceisio moderneiddio'r system etholiadol, i ddefnyddio technoleg a'r gallu i sicrhau cymaint â phosibl o gynhwysiant a hygyrchedd.

Ond a gaf fi ddweud, i gyfeirio, fel y gwneuthum yn gynharach, at gyfarfod y grŵp rhyngweinidogol a gynhaliwyd heb fod yn hir yn ôl—y cyntaf o'r rhain ar etholiadau—fod trafodaeth onest iawn wedi bod rhwng yr holl bleidiau am y gwahaniaethau sydd gennym? Rydym yn cydnabod bod y gwahaniaethau hynny yno. Rwy'n credu bod cred gyffredin fod yn rhaid inni wneud i'r system weithio i bawb, na allwn ganiatáu i newid mewn un etholiad gael effaith andwyol ar y lleill, a bod yn rhaid inni edrych ar y ffyrdd y mae ein systemau'n gweithredu gyda'n gilydd, y ffordd rydym yn osgoi dryswch, ac mae hynny'n dibynnu, i raddau, rwy'n credu, ar y math o gyfathrebu, a'r esboniadau, sydd gennym pan fo etholiadau'n digwydd mewn gwirionedd. Felly, mae gwaith pellach yn cael ei wneud ar hynny.

Byddwn yn ystyried adolygiad Llywodraeth y DU ei hun yn ofalus iawn, ac yn wir, adolygiadau'r Comisiwn Etholiadol, pan fyddant yn cael eu cynnal, ac yn sicr bydd trafodaethau pellach yn y Siambr hon ar y materion hyn hefyd. Oherwydd mae diwygio'n anochel o fewn ein system yng Nghymru; rydym am fwrw ymlaen â moderneiddio, cynwysoldeb a hygyrchedd, ond mae'n rhaid inni sicrhau ein bod hefyd yn cydweithio â Llywodraeth y DU i sicrhau bod y meysydd cyffredin hynny sydd gennym o ran gweinyddu etholiadau yn gweithio er budd pawb.

Trefniadau Awdurdodaeth
Jurisdictional Arrangements

8. Pa ystyriaeth y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i rhoi i'r angen am gywirdeb ac eglurder yn y termau a ddefnyddir i ddisgrifio trefniadau awdurdodaeth yn y dyfodol? OQ59681

8. What consideration has the Counsel General given to the need for accuracy and clarity in the terms used to describe future jurisdictional arrangements? OQ59681

Thank you for your question. Accuracy and clarity are crucial to all aspects of the law, including future jurisdictional arrangements. The current terminology of an England-and-Wales jurisdiction does not reflect the reality that, clearly, the law here is different.

Diolch am eich cwestiwn. Mae cywirdeb ac eglurder yn hanfodol i bob agwedd ar y gyfraith, gan gynnwys trefniadau awdurdodaethol yn y dyfodol. Nid yw terminoleg gyfredol awdurdodaeth Cymru a Lloegr yn adlewyrchu'r realiti fod y gyfraith yma, yn amlwg, yn wahanol.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. As you indicated, uncertainty is always a bad thing within a justice system, and, as indicated by Mark Isherwood earlier in this question session, any suggestion of the devolution of justice will create anxiety with some within the legal profession in Wales and England. It's very important, then, that we're clear and accurate in the terms used when we are discussing any future jurisdictional arrangements. What discussions are you therefore having, Cwnsler Cyffredinol, with the legal professions, and also law schools, to make sure that Wales remains an attractive place to practise law?

Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Fel y nodwyd gennych, mae ansicrwydd bob amser yn beth drwg o fewn system gyfiawnder, ac fel y nodwyd gan Mark Isherwood yn gynharach yn y sesiwn gwestiynau hon, bydd unrhyw awgrym o ddatganoli cyfiawnder yn peri pryder i rai o fewn proffesiwn y gyfraith yng Nghymru a Lloegr. Mae'n bwysig iawn, felly, ein bod yn glir ac yn gywir yn y termau a ddefnyddir pan fyddwn yn trafod unrhyw drefniadau awdurdodaethol yn y dyfodol. Pa drafodaethau rydych chi'n eu cael felly, Gwnsler Cyffredinol, gyda'r proffesiynau cyfreithiol, ac ysgolion y gyfraith hefyd, i wneud yn siŵr fod Cymru'n parhau i fod yn lle deniadol i ymarfer y gyfraith?

Well, thank you for those important comments. Can I just say, I've been having a lot of discussions in many legal fora in the whole area of justice, social justice, accessibility and devolution of justice? The issue of jurisdiction is one that frequently arises and, of course, as you know, this was raised and set out in draft form, actually, in the Government and Laws in Wales Bill that was published in 2017, which was about the clarification. It wasn't actually about devolution of justice, it was just about the establishment of a recognition of the legal jurisdictions that exist in practice, or exist in reality, although the actual practice and processes and operation of the administration of law don't necessarily reflect that.

Can I say also that I have been engaged with the Law Society Wales, and very positive and constructive engagements they have been? And I do very much welcome the recent work by Law Society Wales on this issue, and was pleased to note their endorsement of the paper entitled 'A Separate Legal Jurisdiction for Wales' last week. So, I think within the legal professions there is an increasing recognition of that and the importance of that. It is also, though, equally important in terms of the training and in respect of the law schools. Of course, not everybody comes into the profession through law schools, but we're very pleased with, for example, the work of the Solicitors Regulation Authority and the specific requirement for students to have to learn about Welsh law. And of course they should have to, just as a Welsh law student should have to learn about English law, and, in fact, are required to learn about English law. 

So, as I said earlier, in some of the earlier questions, these are not things that are complicated or difficult to understand. Once we recognise the fact that with four Parliaments you have, effectively, the creation of four jurisdictions, maybe those jurisdictions overlap and there's commonality. In some areas there may be barriers, but, between England and Wales, we don't see the need for any barriers. But you're absolutely right: education, training and clarity I think are the three key components. 

Diolch am y sylwadau pwysig hynny. A gaf fi ddweud, rwyf wedi bod yn cael llawer o drafodaethau mewn llawer o fforymau cyfreithiol ym meysydd cyfiawnder, cyfiawnder cymdeithasol, hygyrchedd a datganoli cyfiawnder? Mae mater awdurdodaeth yn un sy'n codi'n aml, ac wrth gwrs, fel y gwyddoch, cafodd y mater hwn ei godi a'i nodi ar ffurf ddrafft, mewn gwirionedd, yn y Bil Llywodraeth a Chyfreithiau yng Nghymru a gyhoeddwyd yn 2017, a oedd yn ymwneud â'r eglurhad. Nid oedd yn ymwneud â datganoli cyfiawnder mewn gwirionedd, roedd yn ymwneud yn unig â sefydlu cydnabyddiaeth o'r awdurdodaethau cyfreithiol sy'n bodoli'n ymarferol, neu'n bodoli mewn realiti, er nad yw arferion a phrosesau a gweithrediad gweinyddiaeth y gyfraith o reidrwydd yn adlewyrchu hynny.

A gaf fi ddweud hefyd fy mod wedi bod yn ymwneud â Chymdeithas y Gyfraith, ac mae wedi bod yn ymwneud cadarnhaol ac adeiladol iawn? Ac rwy'n croesawu gwaith diweddar Cymdeithas y Gyfraith ar y mater hwn, ac roeddwn yn falch o nodi eu bod yn cymeradwyo papur 'Awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân ar gyfer Cymru' yr wythnos diwethaf. Felly, o fewn y proffesiynau cyfreithiol, rwy'n credu bod cydnabyddiaeth gynyddol o hynny a phwysigrwydd hynny. Mae hefyd, fodd bynnag, yr un mor bwysig o ran yr hyfforddiant ac o ran ysgolion y gyfraith. Wrth gwrs, nid yw pawb yn dod i mewn i'r proffesiwn drwy ysgolion y gyfraith, ond rydym yn falch iawn, er enghraifft, o waith yr Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr a'r gofyniad penodol i fyfyrwyr orfod dysgu am gyfraith Cymru. Ac wrth gwrs, dylent orfod gwneud hynny, yn union fel y dylai myfyriwr y gyfraith yng Nghymru orfod dysgu am gyfraith Lloegr, ac mewn gwirionedd, mae'n ofynnol iddynt ddysgu am gyfraith Lloegr. 

Felly, fel y dywedais yn gynharach, mewn rhai o'r cwestiynau cynharach, nid yw'r rhain yn bethau cymhleth nac anodd eu deall. Wedi inni gydnabod y ffaith, gyda phedair Senedd, fod pedair awdurdodaeth yn cael ei chreu i bob pwrpas, efallai fod yr awdurdodaethau hynny'n gorgyffwrdd a bod yna gyffredinedd. Mae'n bosibl y bydd rhwystrau mewn rhai meysydd, ond rhwng Cymru a Lloegr, nid ydym yn gweld yr angen am unrhyw rwystrau. Ond rydych chi'n llygad eich lle: rwy'n credu mai addysg, hyfforddiant ac eglurder yw'r tair elfen allweddol. 

15:10

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol. Pwynt o drefn, a galwaf ar Alun Davies i godi'r pwynt o drefn. 

I thank the Counsel General. Point of order, and I call on Alun Davies.