National Assembly for Wales

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma, a'r eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiwn brys dwi wedi'i dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.67. Bydd y cwestiwn i'w ateb gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac i'w ofyn gan Andrew R.T. Davies. 

Diolch am y cwestiwn yna. Mae hwn yn ddigwyddiad trasig. Mae fy meddyliau gyda phawb yr effeithiwyd arnynt. Tra bod Heddlu De Cymru yn ymchwilio ar frys i'r amgylchiadau, byddai'n amhriodol i mi wneud sylwadau pellach. Byddwn yn galw am bwyll ac i bobl gefnogi'r heddlu ac asiantaethau eraill sy'n gysylltiedig â chynorthwyo'r gymuned leol. 

Diolch, Gweinidog, am yr ymateb yna i'r cwestiwn gwreiddiol, ac a gaf i gymeradwyo'r sylwadau a wnaethoch chi am bwyll, ac ymdrin â'r ffeithiau sy'n ymwneud â'r digwyddiad arbennig o drasig hwn? Ac mae ein meddyliau a'n gweddïau, yn amlwg, gyda theulu'r ddau unigolyn, fel yr wyf i'n ei ddeall, sydd, yn anffodus, wedi colli eu bywydau mewn damwain traffig ar y ffordd. 

Ni all fod unrhyw esgus am y trais a welsom ni neithiwr ar ein sgriniau teledu a chynnyrch cyfryngau cymdeithasol, ond yr hyn y byddwn i'n ei ofyn gan Lywodraeth Cymru yw: pa asesiad a wnaed gan Lywodraeth Cymru, ynghyd â'i hasiantaethau partner, o gryfder cydlyniant cymunedol yn ardal Trelái yng Nghaerdydd, ac yn benodol gallu'r asiantaethau hynny i ymateb a gweithio'n gadarnhaol ac yn rhagweithiol gyda'r gymuned i adeiladu'r cyfleoedd, creu gobaith mewn cymunedau, a gwneud yn siŵr yn y pen draw nad oes yn rhaid i drigolion yn y rhan hon o Gaerdydd oddef y lefel hon o anhrefn? Ac a wnewch chi fy nghefnogi i wrth ddymuno bod asiantaethau'r gyfraith yn cyflwyno unrhyw un y gallan nhw ei adnabod, fel y gellir dwyn grym llawn y gyfraith yn eu herbyn i wneud yn siŵr nad yw'r golygfeydd hyn a welsom ar ein sgriniau neithiwr yn cael eu hailadrodd?

Wel, diolch i Andrew R.T. Davies am y cwestiwn atodol yna. Roedd yn sioc ac yn dristwch i mi, fel yr wyf i'n siŵr y mae i bob un ohonom ni heddiw, glywed am farwolaeth drasig dau berson ifanc a fu mewn gwrthdrawiad traffig ffordd difrifol yn ardal Trelái yng Nghaerdydd neithiwr, ac rydym ni'n cydymdeimlo â theulu a ffrindiau'r ddau berson ifanc dan sylw. 

Ond hoffwn fanteisio ar y cyfle, ynghyd â'r pwyntiau yr ydych chi wedi eu gwneud, i ddiolch i'r holl wasanaethau hynny, ac, yn wir, y gymuned ei hun—yr holl wasanaethau hynny dan sylw, iechyd, yr heddlu, yr awdurdod lleol, gwasanaethau tân ac achub—am y ffordd ragorol y gwnaethon nhw dynnu at ei gilydd i ymdrin â'r sefyllfa. Ac rwy'n credu ei fod yn adlewyrchiad o'r gwaith partneriaeth diogelwch cymunedol rhagorol sydd wedi cael ei wneud yn y rhan honno o Gaerdydd, gan ganolbwyntio arno neithiwr. Galluogodd y gwasanaethau hynny i weithio gyda'i gilydd mor dda yn y sefyllfa drasig hon a oedd yn newid yn gyflym. 

Rwy'n deall bod Heddlu De Cymru wedi arestio pobl mewn cysylltiad â'r anhrefn, ac y bydd mwy yn dilyn, ond, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth lle mae ein meddyliau gyda'r gymuned hefyd—cymuned mor wresog a chryf. A gwn, yn amlwg, bod yr awdurdod lleol, ein cydweithwyr a chynrychiolwyr etholedig, ac arweinydd y cyngor, i gyd yn rhan o hyn. Ac roeddwn i'n gwrando ar y rhaglen ffonio i mewn gyda Jason Mohammed—sydd o ardal Trelái, wrth gwrs—a gyfwelodd y Parchedig Jan Gould o Eglwys yr Atgyfodiad. Mae'n gymuned gref yn Nhrelái, ac mae'n rhaid i ni gofio hyn wrth i ni ddisgwyl clywed, yn amlwg, am beth sydd wedi digwydd, beth oedd yr amgylchiadau o ran y gyfres drasig hon o ddigwyddiadau.

A gaf i ddiolch i Andrew R.T. Davies am gyflwyno'r cwestiwn hwn, a diolch i chi, Gweinidog, am yr ymateb? Fel y gwnaethoch chi sôn, mae ymchwiliad parhaus, ond a gaf i adleisio'r sylwadau a wnaed o ran rhannu ein cydymdeimlad dwysaf â theuluoedd y dioddefwyr, a'u ffrindiau, wrth gwrs, ac, fel y dywedwch, y gymuned? Oherwydd mae'n gymuned, yn gymuned gref iawn, a gwn fod llawer o bobl wedi'u llorio gan yr hyn a ddigwyddodd neithiwr, a'r trais dilynol hefyd. Ac mae pobl wedi dychryn, gan ddweud eu bod nhw'n dal i boeni y gallai hyn waethygu ymhellach. A'r hyn y byddwn i eisiau ei ofyn yw: pa drafodaethau sydd wedi cael eu cynnal i roi sicrwydd i'r rhai yn y gymuned a ddioddefodd neithiwr—roedden nhw wedi dychryn yn eu cartrefi—ac, yn amlwg, i ymdrin â cholled drasig dau berson ifanc hefyd?

A gaf i ofyn hefyd o ran yr hyn sy'n ymddangos fel y chwalfa honno o ran cysylltiadau rhwng y gymuned a'r heddlu hefyd, o ran cam-gyfathrebu? Rydym ni wedi clywed efallai y bu cam-gyfathrebu ar gyfryngau cymdeithasol a arweiniodd at hyn. Wel, nid oedd unrhyw gyfathrebu o gwbl â mi fel un o'r pum Aelod o'r Senedd dros yr ardal, i ddarganfod unrhyw beth am yr hyn a ddigwyddodd neu i gyfleu unrhyw negeseuon cysurlon, ac nid wyf i wedi derbyn unrhyw negeseuon o hyd. Rwy'n credu bod swyddogaeth i ni fel Aelodau'r Senedd ei chyflawni o ran cydlyniant cymunedol, a byddwn yn gofyn i Lywodraeth Cymru sicrhau bod yr holl Aelodau etholedig yn derbyn y sicrwydd hwnnw gan Heddlu De Cymru, fel ein bod ni'n gallu cefnogi'r neges honno yr ydych chi wedi ei chyfleu yn briodol o ran heddwch i'r gymuned, ond hefyd cymorth i ailadeiladu.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan, a diolch am eich geiriau o gefnogaeth a chydymdeimlad i'r teuluoedd ac i bawb yr effeithiwyd arnyn nhw gan hyn yng nghymuned Trelái. Hoffwn ddweud fy mod i eisoes wedi cyfarfod â Chomisiynydd Heddlu a Throseddu De Cymru, Alun Michael, i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y digwyddiad hwn, ac mae'r Prif Weinidog hefyd wedi cael ei friffio. Mae Heddlu De Cymru yn ymchwilio i beth yn union ddigwyddodd, yr amgylchiadau ynghylch y gyfres drasig hon o ddigwyddiadau. Ac, mae'n rhaid i mi ddweud, roedd hi'n sefyllfa a oedd yn newid yn gyflym; rwy'n credu ein bod ni ond yn dod yn ymwybodol, a gwn fod y cynghorwyr lleol a'r heddlu a'r holl asiantaethau yn gweithio i fynd i'r afael â'r sefyllfa, wrth iddi ddod i'r amlwg. Eto, hoffwn ddiolch i'r rhai a ymatebodd mor gyflym i hyn. Mewn gwirionedd, roedd yr anhrefn treisgar a ddigwyddodd yn cynnwys ymosodiadau ar y gwasanaethau brys, difrod i eiddo, gan achosi cryn ofn, fel rydych chi wedi ei ddweud, o fewn y gymuned, sy'n gwbl annerbyniol. Felly, a gaf i alw eto am bwyll ac i bobl gefnogi'r heddlu a gwasanaethau eraill yn y gwaith sy'n cael ei wneud nawr? Ac, wrth gwrs, o ran cyfathrebu, rwy'n falch o fod yn ymateb i'r cwestiwn hwn y prynhawn yma, a byddwn yn rhoi gwybod i bawb am yr ymchwiliad parhaus.

Diolch i'r Gweinidog am yr atebion yna, ac am gymryd y cwestiwn yna.

Yr eitem nesaf, felly, fydd ein heitem gyntaf arferol ni, sef cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn glir na ddylai cost gwisg ysgol fod yn rhwystr i ddysgu. Mae ein canllawiau diweddaraf ar wisg ysgol yn nodi bod angen i ysgolion roi blaenoriaeth i’w gwneud yn fforddiadwy. Mae cyllid o £13.6 miliwn ar gael i’r grant hanfodion ysgol ar gyfer 2023-24 i helpu i leihau pryderon ynglŷn â gallu teuluoedd sydd ar incwm is i brynu gwisg ac offer ysgol.

Diolch, Prif Weinidog. Mae croeso mawr i'r holl fesurau hynny a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru. Ac yn ategu hynny, ym Mharc Lansbury yng Nghaerffili, mae Lisa Watkins yn rhedeg Caerphilly Uniform Exchange, lle gall pobl ymweld i gyfnewid gwisg ysgol, i gasglu gwisg ysgol, ac, y peth pwysicaf i'w wybod, maen nhw'n agored i bawb—ni waeth beth fo'u hincwm, mae croeso i chi fynd draw i ddefnyddio Caerphilly Uniform Exchange. Hoffwn wahodd y Gweinidog addysg, Jeremy Miles, efallai i ddod i ymweld â Caerphilly Uniform Exchange a dod i weld beth sy'n digwydd. Ceir grwpiau tebyg ledled Cymru. A fyddai'r Prif Weinidog, felly, wrth i mi groesawu polisi'r Llywodraeth, hefyd yn croesawu'r gwaith sy'n cael ei wneud gan Lisa Watkins a'r gwirfoddolwyr yno ym Mharc Lansbury?

A gaf i ddiolch i Hefin David am y cwestiwn atodol yna, Llywydd, a dechrau, fel yr wyf i wedi ei wneud o'r blaen, trwy ddiolch iddo am yr holl ymdrechion lleol y gwn ei fod yn eu gwneud i hyrwyddo'r cymorth sydd ar gael, gan Lywodraeth Cymru a hefyd drwy'r ymdrech gymunedol leol wych y cyfeiriodd yr Aelod ati? Darllenais gyda diddordeb mawr hanes personol Lisa Watkins—sut, fel rhiant, ac wedi'i gorfodi am resymau eraill i symud o le i le, yr oedd gorfod newid gwisg ysgol bob tro yr oedd ei phlant mewn ysgol newydd yn broblem wirioneddol i ymdrin â hi. Ac fe wnaeth y profiad personol hwnnw ei chymell i gychwyn y cwmni buddiant cymunedol sydd bellach yn masnachu fel Caerphilly Uniform Exchange. Ac mae'r ffaith ei fod yn canolbwyntio ar ailgylchu gwisg ysgol, oherwydd y gost dan sylw a hefyd gan ein bod ni'n gwybod, yn amgylcheddol, ei bod hi'n llawer gwell gallu ailddefnyddio ac ailgylchu na phrynu yn newydd bob tro, yn wasanaeth ardderchog sy'n cael ei gynnig i drigolion etholaeth Hefin David. Fel y dywedodd yr Aelod, Llywydd, mae'r pethau hyn yn cael eu gwneud mewn mannau eraill mewn rhannau eraill o Gymru, ond rwy'n siŵr bod llawer iawn y gellir ei ddysgu o'r mentrau lleol hyn i wneud yn siŵr nad yw cost gwisg ysgol byth yn rhwystr rhag i blant fynychu'r ysgol.

Prif Weinidog, hoffwn ddiolch, yn gyntaf oll, i fy nghyd-Aelod Hefin David am ofyn y cwestiwn hwn, ond rydym ni i gyd yn gwybod—. Rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd werthfawrogi pa mor ddrud y gall gwisgoedd ysgol fod, gan roi straen ariannol enfawr ar lawer o deuluoedd. Mae croeso mawr iawn i unrhyw beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu rhieni gyda chost gwisg ysgol a hanfodion eraill, yn enwedig yn yr hinsawdd sydd ohoni ar hyn o bryd. Yn ôl yn 2018, awgrymodd y Gweinidog addysg ar y pryd y dylid cael gwared ar fathodynnau mewn ymgais i dorri costau. Bum mlynedd yn ddiweddarach, ac rydym ni'n dal yma yn cael yr un sgwrs. Peidiwch â'm camddeall i, Prif Weinidog, gan fy mod i'n credu ac yn teimlo'n ddiffuant bod y grant hanfodion ysgol yn chwarae rhan ganolog o ran helpu teuluoedd, ond rwy'n teimlo y gallem ni wneud mwy hefyd. Yn ddiweddar, pwysleisiodd y Gweinidog addysg presennol yr angen am wisgoedd ysgol rhatach, ac yna cyhoeddodd ganllawiau sy'n golygu bod yn rhaid i ysgolion gymryd hynny i ystyriaeth wrth bennu polisïau gwisg ysgol. Ond rwy'n ofni braidd, Prif Weinidog, efallai, dim ond efallai, fod y Gweinidog addysg yn cicio'r can i lawr y ffordd o ran canllawiau. Felly, rwy'n teimlo ein bod ni angen rhywbeth ychydig yn fwy ystyrlon ar hyn o bryd. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno mai nawr yw'r amser i Lywodraeth Cymru fod yn mabwysiadu dull llawer mwy cadarn o ymdrin â'r mater hwn, fel y gallwn ni wir helpu teuluoedd ym mhob cwr o Gymru? 

Wel, Llywydd, nid wyf i'n credu y gall, am eiliad, fod yn gyhuddiad cywir i awgrymu bod y can yn cael ei gicio i lawr y ffordd, oherwydd mae'r canllawiau hynny eisoes wedi cael eu cyhoeddi. Does neb yn aros am y canllawiau; mae'r Gweinidog wedi cyhoeddi'r canllawiau. Maen nhw'n ganllawiau statudol, maen nhw'n llawer cryfach nag unrhyw ganllawiau sydd i'w cael dros y ffin neu, yn wir, yn Llundain, i gymryd enghraifft ar hap, rwy'n cael fy atgoffa ohono gan y Trefnydd. A diben y canllawiau statudol yw ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau lleol ymateb i'r negeseuon a dderbyniwyd yn yr ymarfer ymgynghori. Roedd yr ymarfer ymgynghori yn eglur bod rhieni ac, yn wir, athrawon yn dal i deimlo bod gwisg ysgol yn ychwanegiad defnyddiol at addysg, ond nid ydyn nhw eisiau iddo fod yn rhwystr rhag addysg chwaith. Dyna'r cydbwysedd y mae'r canllawiau statudol yn ei wynebu, ac mae'r can ymhell i lawr y ffordd yn barod. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gydraddoldeb i bobl anabl ac wedi sefydlu'r tasglu hawliau anabledd. Mae'n sicrhau bod lleisiau pobl anabl eu hunain yn ganolog i bolisi ac ymarfer. Mae cefnogaeth i waith y tasglu yn cael ei amlygu yn y cytundeb cydweithio.

Diolch am yr ateb. 

Yn eich maniffesto Senedd diwethaf, ymrwymodd eich plaid i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, sy'n defnyddio'r model cymdeithasol o anabledd, yng nghyfraith Cymru. Rydym ni bellach yn 2023 ac, er gwaethaf sefydlu'r tasglu hawliau anabledd, rydym ni'n dal i aros i hyn gael ei ymgorffori yng nghyfraith Cymru. Rwy'n deall nad oes amserlen ar gyfer ei ymgorffori yng nghyfraith Cymru yn ystod y Senedd hon, mae hi felly'n ymddangos y bydd yn annhebygol cyn etholiadau nesaf y Senedd. Prif Weinidog, mae hyn yn bwysig oherwydd dangosodd adroddiad damniol 'Drws ar glo' 2021 pa mor bell y mae angen i ni fynd i sicrhau cydraddoldeb i bobl anabl yng Nghymru. Nid yw'n deg bod y gyfradd gyflogaeth ymhlith pobl anabl yng Nghymru bron i hanner cyfradd gyflogaeth pobl nad ydynt yn anabl. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ar waith i fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb sy'n bodoli i bobl anabl yn y wlad hon, Prif Weinidog, a sicrhau nad yw diffygion a nodwyd mewn adroddiadau blaenorol yn cael eu nodi eto mewn adroddiadau yn y dyfodol? Diolch.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau pwysig yna, Llywydd. Rwy'n cytuno'n gryf â'r hyn y mae wedi ei ddweud am yr angen i barhau i fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n wynebu pobl anabl. Rydym ni'n gwybod, o waith y tasglu ac o glywed yn uniongyrchol gan bobl anabl eu hunain eu bod nhw'n teimlo bod profiad y pandemig wedi arwain at ailddatgan y model meddygol o anabledd dros y model cymdeithasol, a bod tir y mae angen ei adennill nawr i wneud yn siŵr bod y model cymdeithasol o anabledd, a gefnogwyd ar draws llawr y Senedd bron i ddau ddegawd yn ôl, ac sydd wedi bod yn rhan o'r ffordd yr ydym ni'n meddwl am hawliau pobl anabl erioed, ein bod ni'n ail-afael ar hynny ac yn rhoi rhywfaint o egni newydd y tu ôl iddo er mwyn gwneud iawn am y tir yr oedden nhw'n teimlo a gollwyd. I roi un enghraifft yn unig o hynny i'r Aelod, ac o ganlyniad i waith y grŵp, rydym ni'n edrych ar y cwestiynau lle'r ydym ni'n archwilio effaith anabledd yn y gwahanol brofion o farn y cyhoedd yr ydym ni'n eu cynnal yma yng Nghymru—y gwahanol arolygon yr ydym ni'n eu comisiynu. Os edrychwch chi ar y cwestiynau sy'n cael eu gofyn am anabledd, mae aelodau'r tasglu yn dweud wrthym ni eu bod nhw'n cael eu gorddylanwadu gan y model meddygol—maen nhw'n meddwl am anabledd yn y ffordd honno. O ganlyniad, rydym ni'n mynd i ail-lunio'r cwestiynau hynny yn y dyfodol, fel bod cwestiynau arolwg yn y dyfodol yn cyd-fynd â'r model cymdeithasol o anabledd yn y ffordd y byddem ni'n ei ddymuno ac y mae aelodau'r tasglu yn ein cynghori.

O ran deddfwriaeth, rydym ni ddwy flynedd i mewn i dymor o bum mlynedd ac, er bod y pwysau ar y rhaglen ddeddfwriaethol yn real iawn, byddaf yn gwneud datganiad, fel erioed, Llywydd, cyn diwedd tymor yr haf, yn nodi cynigion ar gyfer deddfwriaeth yn y flwyddyn i ddod yn y Senedd. 

Prif Weinidog, yn anffodus, mae Cymru yn dal yn bell o fod yn gyfartal. Mae pobl anabl yn dal i wynebu rhwystrau a heriau rhag gwneud pethau y mae'r rhan fwyaf ohonom ni'n eu cymryd yn ganiataol. Rydym ni'n dal i glywed am achosion o ddefnyddwyr cadair olwyn yn methu â theithio ar fws oherwydd bod pobl sydd â phramiau a bygis yn defnyddio'r gwasanaeth, neu rydym ni'n clywed cwyn gyffredin defnyddwyr cadair olwyn yn methu â mynd ar drên neu oddi arno gan nad oedden nhw wedi ei drefnu ymlaen llaw, ac mae hynny os gallan nhw gyrraedd y platfform hyd yn oed. Prif Weinidog, mae bron i 30 mlynedd wedi mynd heibio ers cyflwyno'r Ddeddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd a bron i 15 mlynedd ers cyflwyno'r Ddeddf Cydraddoldeb, ac eto ni all pobl anabl hyd yn oed gael mynediad cyfartal at drafnidiaeth gyhoeddus. Pa gamau brys ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod pobl anabl yn cael mynediad cyfartal at drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru?

Wel, Llywydd, diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna, ac yn wir mae'n dangos cryfder y model cymdeithasol, sy'n canolbwyntio ar y ffordd y mae cymdeithas wedi'i threfnu a'r rhwystrau cymdeithasol a sefydliadol sy'n cyfyngu ar gyfleoedd pobl anabl. Nawr, rwy'n credu bod llawer iawn wedi cael ei wneud ac yn parhau i gael ei wneud ym maes trafnidiaeth gyhoeddus. Mae'r bysiau trydan newydd y bydd cyd-Aelodau yn eu gweld ledled Cymru wedi'u dylunio i safonau anabledd llawn. Mae'r cerbydau newydd sy'n cael eu sicrhau ar gyfer rheilffyrdd yma yng Nghymru yn adlewyrchu anghenion cymdeithas gyfoes Cymru. Wrth gwrs, ceir etifeddiaeth—ceir etifeddiaeth o fysiau ac o drenau a adeiladwyd mewn oes gynharach pan nad oedd dealltwriaeth o'r materion hyn gystal ag y mae heddiw. Ond ein huchelgais yw gwneud yn siŵr, wrth i ni allu dechrau gweithredu cyfleusterau newydd, y byddan nhw'n caniatáu i bobl anabl gael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus a gwasanaethau eraill yn yr un modd ag y byddai unrhyw ddinesydd arall Cymru yn ei ddisgwyl.

Prif Weinidog, cefais gyfarfod yn ddiweddar â Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall Cymru, sydd wedi mynegi cryn bryder ynghylch yr hyn y maen nhw'n ei ystyried yn amrywiad o ran y cymorth sydd ar gael i blant a phobl ifanc â namau ar eu golwg ar draws ardaloedd awdurdodau lleol. Maen nhw hefyd yn cyfeirio at amrywiad daearyddol o ran y ddarpariaeth o wasanaethau cymhwyso y tu allan i faes addysg, y byddwch yn ymwybodol ei fod yn canolbwyntio ar sgiliau bob dydd hanfodol ar gyfer byw'n annibynnol, fel symudedd, cyfathrebu a gofal personol. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â Cŵn Tywys Cymru ar hyn, ond a wnewch chi ymrwymo Llywodraeth Cymru i wneud popeth o fewn ei gallu i weithio gydag ymgyrchwyr i ddod o hyd i atebion fel y gall plant a phobl ifanc sydd â namau ar eu golwg gael y cymorth iawn y tu mewn a'r tu allan i'r ysgol?

Wel, wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r hyn y mae Vikki Howells wedi ei ddweud, Llywydd, a bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud yn siŵr, ar draws ystod ein cyfrifoldebau, ein bod ni'n ymateb i'r pwyntiau pwysig y mae hi wedi eu gwneud y prynhawn yma.

Mae gan y tasglu hawliau anabledd grŵp pwrpasol sy'n edrych ar brofiadau plant a phobl ifanc sy'n byw gydag anableddau, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod sylw'r grŵp hwnnw yn cael ei dynnu at y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi, a gwaith yr RNIB yn y maes hwn, fel y gallwn ni glywed yn uniongyrchol gan bobl ifanc eu hunain ynglŷn â sut y gallwn ni helpu i ddod o hyd i atebion i ba bynnag heriau y maen nhw'n eu hwynebu o ran gallu gwneud y gorau posibl o'u galluoedd a'u cyfleoedd.

Prif Weinidog, rydyn ni'n gwybod bod rhai trigolion sy'n gwneud cais am fannau parcio i bobl anabl yn cael eu gwrthod gan nad ydyn nhw'n bodloni'r gofynion, ond mae gormod o drigolion Rhondda yn methu â chael mannau parcio i bobl anabl, nid oherwydd nad ydyn nhw'n bodloni'r meini prawf, ond gan nad oes digon o arian i ddarparu mwy na 12 y flwyddyn, ar draws Rhondda Cynon Taf. Mae'r mannau parcio hyn yn cael effaith enfawr ar ansawdd bywydau trigolion. Rwy'n deall yn llwyr pa mor dynn yw cyllidebau ar hyn o bryd, ond a fyddai'n bosibl archwilio dichonoldeb darparu cyllid wedi'i glustnodi i awdurdodau lleol ar gyfer mannau parcio i bobl anabl a chynyddu'r gyllideb i sicrhau bod mwy o drigolion sy'n gymwys i'w derbyn yn eu cael nhw?

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â Buffy Williams am bwysigrwydd mannau parcio i bobl anabl a'u bod yn hygyrch i bobl, ac mae'r sefyllfa y mae'n hysbysu amdano o RhCT wir yn ddarlun byw o'r pwysau y mae cyllidebau awdurdodau lleol—a chyllidebau pob gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru—yn eu hwynebu ar ôl 13 mlynedd o ostyngiadau olynol gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Mewn gwirionedd, fodd bynnag, byddai'n rhaid i mi ddweud bod y pwysau gan awdurdodau lleol bob amser yn erbyn grantiau penodol bach pellach at ddibenion penodol. A'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, dan arweiniad ein cyd-Weinidog, Rebecca Evans, yw gweld, yn hytrach, a allwn ni ddod o hyd i fwy o ffyrdd o leihau grantiau bach fel bod gan awdurdodau lleol fwy o gyfle i wneud y defnydd mwyaf hyblyg y gallan nhw o'r cyllid y maen nhw'n ei gael trwy Lywodraeth Cymru. Felly, er fy mod i'n cytuno'n llwyr ynglŷn â phwysigrwydd y mater, nid wyf i'n siŵr bod grant penodol arall, sy'n cynnwys symiau cymharol fach o arian, y mae awdurdodau lleol yn rhwym iddyn nhw yn ôl amodau penodol iawn, sy'n aml yn gostus i'w gweinyddu—nid wyf i'n siŵr mai dyna'r ateb gorau i'r cyfyng-gyngor y mae Buffy Williams wedi ei amlinellu y prynhawn yma.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i gael gwared ar arosiadau o ddwy flynedd o fewn GIG Cymru erbyn diwedd y flwyddyn?

Wel, Llywydd, rwyf i wedi gweld y llythyr y mae'r Gweinidog wedi ei anfon yn uniongyrchol i fyrddau iechyd. Mae'n gofyn iddyn nhw wneud yn union hynny—i ddarparu 99 y cant, yw'r hyn y mae'r Gweinidog yn fy atgoffa, oherwydd bydd nifer fach o achosion o hyd pan nad y peth iawn i'w wneud ar gyfer y bobl hynny yn glinigol yw bwrw ymlaen â llawdriniaeth ar yr adeg y'i bwriadwyd yn wreiddiol. Felly mae'r 1 y cant yno dim ond i wneud yn siŵr bod y canlyniad terfynol hwnnw'n cael ei gymryd i ystyriaeth. Fel arall, mae'r llythyr i fyrddau iechyd yn eglur: rydym ni'n disgwyl i'r arosiadau hir hynny gael eu dileu o fewn yr amserlen y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei nodi.

Rwy'n falch, ar un anadl, o glywed hynny, ond yn ymwybodol, yn amlwg, mai'r targed gwreiddiol ar gyfer cael gwared ar arosiadau dwy flynedd yng Nghymru oedd mis Mawrth eleni. Mae'n bwysig ein bod ni'n deall a yw hwn yn darged gwirioneddol y mae Llywodraeth Cymru yn anelu ato, oherwydd rwy'n sylweddoli bod niferoedd wedi gostwng trwy waith caled y staff meddygol mewn ysbytai ar hyd a lled Cymru, ond maen nhw'n dal i fod yn dair gwaith nifer y cleifion sy'n aros 18 mis yn Lloegr, sydd â phoblogaeth 18 gwaith yn fwy na Chymru. Felly, mae'n nifer fawr. Mae angen i ni gynnig gobaith i'r bron i 32,000 o bobl sy'n aros am ddwy flynedd. A fyddwch chi'n comisiynu mwy o gapasiti o'r sector annibynnol, neu'n nodi mwy o gapasiti o fewn adnoddau'r GIG ei hun? Ac, os ceir y capasiti ychwanegol hwnnw, a allwch chi roi rhyw arwydd i ni o'r hyn y bydd y capasiti hwnnw yn ei gynnig i'r sefyllfa dros y misoedd nesaf? Oherwydd y sefyllfa nad ydym ni eisiau bod ynddi yw bod yn edrych, ym mis Rhagfyr eleni, ar rif arall a tharged arall sydd wedi cael ei fethu ar gyfer y trueiniaid hynny sydd eisoes wedi aros am ddwy flynedd neu fwy am y driniaeth honno o fewn GIG Cymru.

Yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i arweinydd yr wrthblaid am yr hyn a ddywedodd am waith caled staff ledled Cymru? Mae'n iawn: mae arosiadau dwy flynedd wedi gostwng mwy na hanner ers i'r targed gael ei gyhoeddi gyntaf. Wrth gwrs, hoffem pe bai wedi bod yn bosibl mynd hyd yn oed ymhellach a hyd yn oed yn gyflymach. Y mis hwn, mae gweithgarwch yn y GIG yng Nghymru o ran gweithgarwch cleifion mewnol yn ôl i 95 y cant o'r hyn yr oedd cyn y pandemig, ac mae gweithgarwch cleifion allanol dros 110 y cant o'r hyn yr oedd yn y mis cyn i'r pandemig ddechrau. Felly, mae'r gwasanaeth iechyd yn gweithio mor galed ag y gall, ond ar yr un pryd ag ymdrin â phobl sydd wedi bod yn aros am y cyfnod hwnnw o amser, yn ymdrin â'r cynnydd i ofal brys ac i'r atgyfeiriadau sy'n dod i mewn i'r system bob dydd. Mae'r Gweinidog yn benderfynol ac mae wedi ei gwneud yn un o'i phrif flaenoriaethau i'r gwasanaeth iechyd leihau'r arosiadau dwy flynedd hynny, i gael gwared arnyn nhw yn y ffordd yr ydym ni wedi ei drafod.

Rydym ni'n defnyddio capasiti y tu allan i'r GIG yng Nghymru yn barod, ac rwy'n credu, Llywydd, ei fod weithiau'n rhan o natur anghywir y ddadl bod sector preifat ar wahân rywsut sydd â chapasiti cyflawn ei hun. Mewn gwirionedd, mae'r rhan fwyaf o'r bobl sy'n gweithio yn y sector preifat yn gweithio yn y GIG. Os ydyn nhw'n gweithio yn y sector preifat, dydyn nhw ddim yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd. Nid pobl ychwanegol â chapasiti cwbl ychwanegol yw hyn. Ond rydym ni'n ei ddefnyddio. Mae'r Gweinidog wedi neilltuo arian i gynyddu'r capasiti yn y GIG yng Nghymru. Mae mwy o bobl yn gweithio yn GIG Cymru heddiw nag ar unrhyw adeg yn ei hanes. Ond y cyfyngiad yn aml yw'r ffaith bod denu pobl i weithio yn y nifer gymharol fach honno o arbenigeddau lle mae'r arosiadau hiraf wedi'u crynhoi yn gystadleuaeth â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, lle wynebir cyfyngiadau tebyg.

Rwy'n sylweddoli'n llwyr eich bod chi'n cystadlu am adnoddau gyda rhannau eraill o'r GIG mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Nid wyf i wir yn credu bod y Gweinidog nac unrhyw un yn y Siambr hon eisiau gweld pobl yn aros dwy flynedd neu fwy. Ond mae'r 32,000 o bobl sy'n aros yma yng Nghymru yn anffodus yn dal i aros dwy flynedd neu fwy, er gwaethaf y targed o fis Mawrth eleni. Gofynnais yn fy ail gwestiwn a allech chi nodi'r cynnydd capasiti penodol y byddem ni'n debygol o'i weld yn ystod y misoedd nesaf i fynd i'r afael â'r 32,000 o bobl hynny sydd wedi bod yn aros ers dwy flynedd ar hyn o bryd. Byddwn yn ddiolchgar, yn fy nhrydydd cwestiwn, pe gallech chi ein goleuo ni ynglŷn â pha gapasiti sy'n mynd i gael ei gomisiynu, neu ei gyflwyno mewn gwirionedd, fel y gall y 32,000 hyn gael—y term hwnnw a ddefnyddiais—gobaith y byddan nhw'n dod oddi ar y rhestr aros. Rydym ni'n gwybod ei fod wedi cael ei gyflawni mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ond, fel y dywedais, nid yw hynny'n llawer o gysur i bobl yma yng Nghymru sydd wedi aros dwy flynedd. Felly, mewn ymateb, pe gallech chi roi syniad i mi, yn ystod y misoedd nesaf, ynghylch pa gapasiti sy'n mynd i gael ei roi ar waith, ac, yn bwysig, pa gosb y bydd Gweinidog iechyd Cymru yn ei gorfodi ar fyrddau iechyd nad ydyn nhw'n bodloni dyheadau'r Gweinidog, byddwn yn ddiolchgar, a gwn y byddai llawer o'r cleifion sydd ar y rhestrau aros hynny yn hynod ddiolchgar.

Llywydd, rwy'n gobeithio ei fod yn gysur i bobl sy'n dal i aros i gael gwybod bod arosiadau dwy flynedd wedi cael eu lleihau fwy na hanner yn ystod y misoedd diwethaf. Felly, mae'r system yn gweithio mor galed ag y gall, ac yn llwyddo i leihau'r arosiadau hir hynny. Mae'r Gweinidog wedi cadw £50 miliwn yn ganolog i gynyddu capasiti lle mae angen y capasiti hwnnw fwyaf, boed hynny mewn cyfleusterau diagnostig neu, fel y gwnaethom ni drafod ar lawr y Senedd yn ddiweddar, i gynorthwyo datblygiad canolfan lawfeddygol newydd yn Ysbyty Tywysoges—rwy'n mynd i gymysgu fy aelodau o'r teulu brenhinol yma—Ysbyty Brenhinol Morgannwg, lle canfuwyd, fel y trafodwyd gennym, adeilad newydd, wedi ei ariannu gyda chymorth Llywodraeth Cymru, a lle bydd modd cyflawni llawdriniaeth wedi'i chynllunio yn y dyfodol, heb y gystadleuaeth am welyau o'r adran gofal brys. Felly, mae'r £50 miliwn hwnnw yno; bydd yn cynorthwyo'r ymdrechion i gyflymu triniaeth pobl sydd wedi bod yn aros yn rhy hir, ond bydd hefyd yn cynyddu capasiti'r GIG yn fwy cyffredinol i ymdrin â'r galw cynyddol y mae'n ei weld nid yn unig mewn gofal brys ond mewn gofal wedi'i gynllunio hefyd.

Arweinydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr, Llywydd, ac a gaf i ddiolch ar y cychwyn fel hyn i bawb am y negeuseon caredig rŷch chi wedi eu hanfon ataf i, yn dymuno’n dda i fi yn y rôl dros dro yma?

Prif Weinidog, rydyn ni i gyd yn ymwybodol o'ch bwriad i gamu i lawr o'ch swydd cyn etholiad nesaf y Senedd. Nawr, fel rheol, fel arweinydd plaid, byddwn yn gobeithio para'n hwy na chi yn y sesiynau hyn, ond, o ystyried natur dros dro fy swydd, yn amlwg, mae hynny'n annhebygol o ddigwydd. Ond pe bai'n digwydd, mae naill ai wedi mynd yn ofnadwy o anghywir i chi, neu mae wedi mynd yn ofnadwy o anghywir i mi. [Chwerthin.] Bydd yn rhaid i ni aros i weld, mae'n debyg.

Ond ar nodyn mwy difrifol, mae'n dod yn fwyfwy amlwg, onid ydyw, bod y diwedd gwaradwyddus i Trussonomics a chanlyniadau trychinebus Brexit y gwnaed cawl ohono, ynghyd â, mae'n rhaid i mi ddweud, mae methiant Llywodraethau'r DU a Chymru i fynd i'r afael â llawer o'r heriau sy'n wynebu pobl yng Nghymru heddiw, yn gadael llawer o aelwydydd Cymru ar y dibyn. Mae ffigurau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn awgrymu mai yng Nghymru yr oedd y cynnydd mwyaf o un flwyddyn i'r llall mewn diweithdra yn y Deyrnas Unedig gyfan. Yn ystod y dyddiau diwethaf, mae Gweinidogion wedi bod yn dweud wrthym ni eu bod nhw'n dirprwyo cyfrifoldeb o fewn eu portffolios i swyddogion gweithredol ar gyflogau uchel. Felly, a allech chi ddweud wrthym ni, Prif Weinidog, i bwy mae Gweinidogion wedi dirprwyo cyfrifoldeb am ddiweithdra yng Nghymru?

Yn gyntaf oll, wrth gwrs, rwy'n croesawu Llyr Gruffydd i'w gyfrifoldebau newydd. Rwy'n berffaith barod i gynnig rhywfaint o gymorth cydfuddiannol o safbwynt osgoi trychinebau.

O ran ei gwestiwn, byddwn yn awgrymu iddo beidio â rhoi gormod o ddibyniaeth ar ddata un mis yn yr hyn sydd bob amser yn ddilyniant hynod gyfnewidiol. Nid yw'r ffigurau sylfaenol ar gyfer cyflogaeth yn economi Cymru yn dangos y darlun y mae wedi ei ddisgrifio. Yn wir, mae ffynonellau eraill o wybodaeth yn yr un datganiad—. Os edrychwch chi ar y data ar gyflogeion sydd wedi'u cofrestru ar gyfer talu-wrth-ennill yn yr un gyfres, mae'n dangos tueddiad mwy cadarnhaol, gyda chynnydd canrannol mwy yng Nghymru na'r Deyrnas Unedig gyfan dros y cyfnod ers ychydig cyn i'r pandemig ddechrau. Felly, mewn gwirionedd, rwy'n credu mai'r stori fwy rhyfeddol am economi Cymru yw pa mor gydnerth y mae wedi bod o dan y straeniau niferus y cyfeiriodd Llyr Gruffydd atyn nhw o ran lefelau cyflogaeth. Er gwaethaf effaith cyfraddau llog a phrisiau ynni esgynnol, rwy'n credu bod lefelau cyflogaeth yn dangos cydnerthedd. Dangosodd yr un ffigurau hynny ostyngiad i anweithgarwch economaidd yng Nghymru, tra ei fod yn cynyddu ar draws gweddill y Deyrnas Unedig. Wrth gwrs, mae pethau yr ydym ni eisiau eu gweld yn cael eu gwneud yn economi Cymru, yn enwedig o ran gwella sgiliau a denu swyddi â chyflogau uchel i Gymru, ond o ran y patrwm sylfaenol, o ystyried y pwysau a fu ar economi Cymru—o Brexit, o arbrawf aflwyddiannus prifweinidogaeth Truss, ac nid prifweinidogaeth Truss yn unig—rwy'n credu mai'r peth trawiadol amdano fu ei gydnerthedd.

Does dim gwadu, dwi'n siŵr, Brif Weinidog, mai un ffigwr sy'n peri pryder mawr yw'r nifer o bobl yng Nghymru sy'n absennol o'r gwaith oherwydd salwch hirdymor. Mae e bron 160,000 o bobl, y ffigwr uchaf mewn 15 mlynedd. Felly dwi'n siŵr bod hynny yn peri gofid. Mae yna draean o weithwyr yn y Deyrnas Unedig sydd ddim mewn gwaith sydd yn trio cymryd camau rhagweithiol i geisio ailymuno â'r gweithle, ond mae llawer yn cael trafferth. Un o'r rhesymau efallai yw ei bod hi'n anodd iddyn nhw gyfiawnhau eu habsenoldeb hirdymor i ddarpar gyflogwyr. Mae'r gwerthusiad diweddaraf o raglen Cymru'n Gweithio—rhaglen eich Llywodraeth chi, wrth gwrs, sy'n ceisio cael mwy o bobl nôl i waith—yn awgrymu bod ymwybyddiaeth isel ymhlith y cyhoedd o'r cynllun hwnnw. Byddwn i'n awgrymu, ac efallai y byddech chi'n cydnabod, bod hynny ynddo'i hunan efallai yn un rhwystr i bobl ddod o hyd i waith. Ond yng ngoleuni y gwerthusiad hwn, a fyddech chi yn ymrwymo i adolygiad annibynnol o raglenni'r Llywodraeth sy'n ceisio mynd i'r afael â diffyg gweithgarwch economaidd?

Dwi'n cytuno, wrth gwrs, am y broblem salwch hirdymor. Mae hwnna'n wir nid jest yng Nghymru ond dros y Deyrnas Unedig i gyd. Mae'n broblem sydd wedi codi yn fwy yn y Deyrnas Unedig nag yng ngwledydd eraill dros Ewrop yng nghyd-destun dod mas o COVID. Pan ŷch chi'n edrych i mewn i'r ffigurau, mae'r twf mwyaf gyda phobl sy'n dweud dydyn nhw ddim yn barod i fynd nôl i'r gwaith ar ôl problemau iechyd meddwl. Mae'r twf mewn problemau iechyd meddwl yn fwy na'r twf mewn problemau corfforol. So, rŷn ni'n gweithio gyda'r rhaglenni sydd gyda ni—Cymru'n Gweithio ac yn y blaen—i drio meddwl os oes pethau newydd rŷn ni'n gallu eu gwneud i helpu pobl sydd eisiau bod nôl yn y gweithlu ond sydd ar hyn o bryd yn wynebu problemau i wneud hynny. Rŷn ni bob tro yn mynd ar ôl y rhaglenni rŷn ni'n eu hariannu yma yng Nghymru i weld os maen nhw'n gwneud popeth yn y ffordd fwyaf effeithiol, ac rŷn ni'n gwneud hynny dros y rhaglenni sydd gennym ni. Wrth gwrs, dwi’n fodlon ystyried unrhyw syniadau sydd gan Llyr Gruffydd, ond mae lot o dystiolaeth gennym ni yn barod a dwi ddim eisiau arafu’r pethau rŷn ni’n eu gwneud ar hyn o bryd drwy aros am rywbeth annibynnol i edrych i mewn i hyn, pan fo syniadau gennym ni’n barod rŷn ni’n gallu eu rhoi ar waith i helpu pobl.

Mae polisi yswiriant y DU fel y'i gelwir, yr ydych chi'n dadlau sy'n diogelu Cymru, byddai llawer ohonom ni'n dweud nad yw'n talu difidend economaidd yn y cyd-destun hwn o leiaf, pa un a yw'n gyflogaeth, yn ddiweithdra neu'n gyflogau rhanbarthol anghyfartal hefyd. Mae llawer o'r ysgogiadau a'r pwerau, nid pob un, wrth gwrs, sy'n gallu diogelu Cymru yn y cyswllt hwn wedi'u lleoli yn San Steffan, a dyna pam nad yw caffael pwerau newydd i Gymru yn rhyw fath o ymfoddhad cyfansoddiadol; mae'n ymwneud â sicrhau bod gan lunwyr polisi yma yr arfau angenrheidiol sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r gwendidau economaidd hanesyddol yr ydym ni'n eu hwynebu yma, a'u herio.

Datganoli mwy o bwerau economaidd i Gymru; ail-ymuno â marchnad sengl yr UE; cynnal adolygiad annibynnol, fel yr awgrymais, o Cymru'n Gweithio; sefydlu Ffyniant Cymru, asiantaeth datblygu economaidd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain: dyma rai o syniadau adeiladol Plaid Cymru—cynllun 'Dros Gymru', wnaethom ni ei alw, ar gyfer hybu'r broses o greu swyddi. Yn y cyfamser, mae cipolwg cyntaf ar faniffesto arfaethedig Llafur ar gyfer etholiad cyffredinol y DU yn gwneud cyfeiriadau amwys iawn yn unig at ddatganoli. Felly, Prif Weinidog, rhwng nawr a'r etholiad hwnnw, a fyddwch chi'n gwneud y ddadl i faniffesto Llafur gynnwys mwy o ddatganoli pwerau economaidd i Gymru ac ailymuno â marchnad sengl yr UE?

Llywydd, rwyf i wedi gweld fersiwn gryno o gynllun Plaid Cymru ac mae rhai pethau yno yr wyf i'n siŵr y byddem ni'n dymuno meddwl amdanyn nhw a gweld a ellid gwneud y syniadau hynny yn ddefnyddiol. Nid wyf i'n cytuno â dychwelyd i Asiantaeth Datblygu Cymru. Rwy'n credu bod hwnnw'n syniad atchweliadol iawn. O ran y ddau fater nad ydym wedi siarad amdanyn nhw y prynhawn yma, nid yw ail-ymuno â'r farchnad sengl yn drywydd sydd ar gael i Gymru yn unig. Yn syml, ni fyddem yn cael unrhyw gytundeb gan yr Undeb Ewropeaidd i wneud hynny. Byddai'n rhaid iddo fod yn rhan o fenter lawer, lawer mwy a fyddai'n cynnwys y Deyrnas Unedig gyfan.

O ran pwerau newydd, rwy'n cael fy nghalonogi gan y ffaith bod adroddiad Gordon Brown yn argymell trosglwyddo pwerau economaidd i Gymru. Mae cyfrifoldeb am ganolfannau gwaith yn sicr yn rhan o'r ateb i'r cwestiwn cyntaf a ofynnodd Llyr Gruffydd i mi y prynhawn yma. Ac, wrth gwrs, mae Keir Starmer wedi gwneud ymrwymiad penodol y bydd cyllid a oedd yn dod o'r Undeb Ewropeaidd yn flaenorol, ac a gymerwyd oddi ar Gymru, ac y cymerwyd y grym i'w ddefnyddio oddi ar Gymru, bydd y ddwy agwedd hynny yn cael eu dychwelyd i Gymru o dan y Llywodraeth Lafur nesaf. Bydd yr arian yn dod i Gymru a bydd y broses o wneud penderfyniadau yn dychwelyd i'r Senedd hon lle dylai fod wedi perthyn erioed. Felly, rwy'n obeithiol, ar y seiliau ymarferol iawn hynny, y byddai Llywodraeth Lafur newydd wir yn trosglwyddo'r pwerau sydd eu hangen arnom ni, yma yn y Senedd hon, i chwarae ein rhan i wneud yn siŵr y gall economi Cymru dyfu, y gall dyfu yn y ffordd yr ydym ni eisiau iddi dyfu, a'i bod yn cael ei nodweddu gan waith teg, gan gynaliadwyedd a chan ledaeniad ffyniant i bob rhan o'n cenedl.

Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn yna. Mae gan y grant ran allweddol i'w chwarae o ran mynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad. O un flwyddyn i'r llall, rydym ni wedi ymestyn y grant i adlewyrchu'r cynnydd i ddysgwyr sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, a dyrannwyd £130 miliwn eleni.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna? Rwy'n falch iawn o weld bod prydau ysgol am ddim yn cael eu hehangu. Rwyf wedi cyflwyno cwestiynau ysgrifenedig ac wedi siarad am y pwnc dros nifer o flynyddoedd. Ond mae rhieni yn gwneud cais am brydau ysgol am ddim, sydd hefyd yn darparu'r grant gwisg ysgol a'r grant amddifadedd disgyblion i'r ysgol. Mae penaethiaid yn Abertawe wedi cysylltu â mi, yn pryderu nad yw rhieni yn gwneud cais am brydau ysgol am ddim a'r manteision cysylltiedig—mae'r prydau am ddim beth bynnag, felly pam ddylen nhw wneud cais? Roedd prydau ysgol am ddim bob amser yn ddirprwy anfanwl ar gyfer angen. A yw'r Prif Weinidog yn rhannu fy mhryder ynglŷn â cheisiadau am brydau ysgol am ddim? Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddatrys y broblem hon?

Wel, Llywydd, diolchaf i Mike Hedges am yr hyn a ddywedodd am ymestyn prydau ysgol am ddim; mae 80,000 o ddisgyblion ychwanegol eisoes yn gymwys o'r newydd i gael prydau ysgol am ddim cyffredinol, ac mae bron i 5 miliwn o brydau ychwanegol wedi cael eu gweini eisoes ers i'r polisi ddechrau ym mis Medi y llynedd.

Nawr, rwy'n deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, wrth gwrs, os yw rhieni yn teimlo eu bod nhw'n mynd i gael pryd o fwyd am ddim beth bynnag, pam cofrestru ar gyfer prydau ysgol am ddim? Wel, mae'n rhaid i ni i gyd weithio'n galetach; mae Llywodraeth Cymru eisoes yn darparu adnoddau i awdurdodau addysg lleol y gallan nhw eu defnyddio mewn ysgolion a gyda rhieni i egluro pam mae casglu'r wybodaeth honno yn dal i fod yn bwysig. Mae'n ofyniad cyfreithiol, a dweud y gwir, o'r system bod yr wybodaeth honno yn cael ei sicrhau. Ac, mae'n bwysig i rieni oherwydd bod cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim yn dal i fod yn basbort i lawer o fathau eraill o gymorth, ac i'r ysgol, oherwydd mae gan fformiwla ariannu'r ysgol ddirprwy, fel y dywedodd Mike Hedges, ar gyfer angen cymdeithasol, nifer y bobl ifanc mewn ysgol sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim.

Nawr, mae llawer o awdurdodau lleol yng Nghymru yn mynd i'r afael â'r mater hwn trwy gyhoeddi ffurflen gofrestru ar gyfer prydau ysgol am ddim cyffredinol, felly mae'n mynd i bob myfyriwr, rhieni pob person ifanc sy'n dod i'r ysgol, mae pob rhiant yn ei dychwelyd, mae'r ysgol yn gallu nodi'r bobl ifanc hynny a fyddai wedi bod yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim; gellir defnyddio'r wybodaeth honno gyda rhieni i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael gweddill y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, ac mae'n helpu'r ysgol i wneud yn siŵr ei bod yn cael ei chyfran deg o'r grant amddifadedd disgyblion. Felly, mae pob buddiant i'r ysgol ei hun o wneud yn siŵr bod y ffurflenni hynny yn cael eu sicrhau.

Cefais fy nghalonogi, Llywydd, o weld gohebiaeth ddiweddar rhwng Cymdeithas Genedlaethol y Penaethiaid yng Nghymru a phennaeth adran y Gweinidog yn ymrwymo penaethiaid i wneud popeth o fewn eu gallu ochr yn ochr â ni i wneud yn siŵr bod pobl ifanc sydd â hawl i brydau ysgol am ddim yn cael eu nodi, a bod y manteision sy'n llifo o hynny yn parhau i lifo iddyn nhw ac i'r ysgol.

Rwy'n falch bod y cwestiwn hwn wedi cael ei godi gan Mike Hedges y prynhawn yma. Un cyfrwng allweddol, wrth gwrs, i sicrhau prydau ysgol am ddim a sicrhau'r manteision mwyaf posibl o'r grant amddifadedd disgyblion, wrth gwrs, yw mynediad at gyfleusterau dysgu modern ac yn ddelfrydol, ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Yn fy etholaeth i yn Nyffryn Clwyd, rydym ni wedi gweld cyfleusterau newydd gwych o adeiladu Ysgol Uwchradd y Rhyl, Ysgol Gatholig Crist y Gair, ac wrth gwrs, yr ysgol Gymraeg, Ysgol Glan Clwyd yn Llanelwy.

Ond, ddydd Gwener, cefais y pleser o ymweld ag Ysgol Uwchradd Dinbych a chael sesiwn cwestiwn ac ateb awr o hyd gyda rhai o flynyddoedd 7 ac 8, ac ynghyd ag Ysgol Uwchradd Prestatyn, maen nhw'n crefu, ac wedi bod ers blynyddoedd bellach, am gyllid ysgolion yr unfed ganrif ar hugain gan fod rhai o'u cyfleusterau—ystafelloedd dosbarth, labordai, a rhai o'r ardaloedd cymunedol—yn dyddio'n ôl i'r 1950au, ac nid yw rhai o'r mannau yn addas ar gyfer defnydd modern. Felly, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf y prynhawn yma efallai, ynghylch pa drafodaethau rydych chi wedi eu cael gyda'r Gweinidog addysg, ac, yn wir, gyda Chyngor Sir Ddinbych a'r ysgolion i sicrhau bod pob ysgol yn sir Ddinbych yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain?

Wel, Llywydd, fe wnaf i fy ngorau i helpu'r Aelod. Rwy'n cael trafferth gweld y cysylltiad rhwng y cwestiwn yna a'r grant amddifadedd disgyblion, sef testun y cwestiwn ar y papur trefn. Ond, os ydych chi'n hapus i mi gymryd cwestiwn atodol cwbl ddi-gysylltiad, yna rwy'n hapus i sicrhau'r Aelod bod y Gweinidog wedi newid sail rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain fel nad yw bellach yn gweithio ar sail bandiau ar wahân, ond yn rhaglen barhaus lle gall awdurdodau lleol nodi eu prif flaenoriaethau ar gyfer buddsoddiad pellach, ac felly mae mwy o blant ym mhob rhan o Gymru yn gallu elwa ar fanteision gwych y rhaglen honno, a bydd hynny'n wir am sir Ddinbych, gyda'r enghreifftiau gwych y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw, fel y byddai am unrhyw ran arall o Gymru.

Llywydd, mae llawer o ffactorau y tu hwnt i giât yr ysgol yn effeithio ar gyfleoedd bywyd plant, ac yn aml yn bresennol cyn i addysg ddechrau hyd yn oed. Mae ymdrechion enfawr yn cael eu gwneud gan athrawon a'r system addysg i wneud iawn am y ffactorau ehangach hynny ym mywydau'r bobl ifanc hynny sydd angen y cymorth hwnnw fwyaf.

Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog, rwy'n cytuno'n llwyr ag ef. Mae addysg yn gyfrwng pwerus ar gyfer newid cymdeithasol, symudedd cymdeithasol, cyfleoedd bywyd ac ansawdd bywyd, ac, mewn cyfarfod diweddar a gefais gyda phennaeth ysgol uwchradd, codwyd pryderon ynghylch bechgyn gwyn dosbarth gweithiol yn yr ysgol nad ydynt yn cyflawni eu potensial. Roedd y pennaeth yn teimlo bod angen gwneud mwy i ddeall a mynd i'r afael â thanberfformiad y disgyblion penodol hyn. Prif Weinidog, mae dosbarth cymdeithasol yn parhau i fod yn benderfynydd allweddol o ran cyfleoedd bywyd ac mae'n trawstorri pob rhan o gymdeithas, felly beth arall y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i fynd i'r afael â'r problemau dosbarth cymdeithasol hollbwysig hyn, gan gynnwys gwella profiad addysgol bechgyn gwyn dosbarth gweithiol yn ein hysgolion?

Wel, Llywydd, rwy'n deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud. Pan fo'n cyfeirio at fechgyn gwyn dosbarth gweithiol a'u perfformiad o fewn y system addysg, mae'n ymddangos i mi fod tri ffactor ar wahân wedi'u crynhoi yn yr ychydig eiriau hynny. Fy marn i yw mai'r ffactor dosbarth yw'r ffactor mwyaf sylfaenol o'r ffactorau hynny, y ffaith bod y rheini'n bobl ifanc sy'n dod o gartrefi lle mae'n rhaid i deuluoedd ymdopi â chanlyniad tlodi yn eu bywydau, lle na fydd profiadau y mae teuluoedd eraill yn eu cymryd yn ganiataol ar gael i'r bobl ifanc hynny. Ac mae helpu, drwy'r system addysg, i wneud iawn am y ffactorau hynny, rwy'n credu, fel y dywedodd yr Aelod, Llywydd, yn gyfrwng pwerus y gall ysgolion ei ddefnyddio i ysgogi newid.

Yr ail o'r tri ffactor a grybwyllwyd gan yr Aelod yw rhywedd. Bechgyn yw'r rhain, ac rydym yn gwybod, trwy'r system, bod menywod ifanc yn perfformio'n well na dynion ifanc yn ein system addysg, hyd at Safon Uwch, os nad y tu hwnt. Ac mae llawer o waith yn mynd ymlaen i geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n cynllunio ein system addysg mewn ffordd sy'n ei gwneud hi'n ddeniadol i'r dynion ifanc hynny, yn apelio at y pethau sy'n apelio atyn nhw. Mae'n siŵr mai'r cyfnod sylfaen yw'r peth mwyaf pwerus sydd gennym mewn addysg blynyddoedd cynnar i sicrhau bod bechgyn ifanc yn teimlo bod dysgu yn rhywbeth sy'n bwysig iddyn nhw.

Ac yna'r trydydd ffactor o ran bechgyn gwyn dosbarth gweithiol yw ethnigrwydd, a chredaf mai dyna'r newidyn esboniadol gwannaf. Nid yw'r dynion ifanc hynny yn gwneud cystal ag yr hoffem iddyn nhw ei wneud nid oherwydd eu bod yn wyn. Felly, ie, mae'r pethau hynny'n dod at ei gilydd, ac mae'n bwysig eu trin fel y nodweddion rhyngberthynol y maent yn eu cynrychioli, ond rwy'n credu mai dosbarth yw'r newidyn pwysicaf a mwyaf pwerus. Y ffaith nad yw dynion ifanc yn gwneud cystal ag y byddem yn ei hoffi yw'r ail.

Yn gyntaf, hoffwn gytuno â phopeth y mae'r Aelod dros Ddwyrain Casnewydd newydd ei ddweud. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â hynny. Mae symudedd cymdeithasol yn hanfodol i wella bywoliaethau ledled Cymru, ac fel y Llywodraeth, dylech fod yn gwneud popeth o fewn eich gallu i sicrhau bod pobl ifanc yn cael y cyfleoedd gorau a mynediad at addysg uwch. O leiaf, dylai pobl ifanc yng Nghymru gael yr un chwarae teg â'u cymheiriaid yn y DU. Fodd bynnag, mae'n ymddangos bod y Llywodraeth eisiau gwneud hyn yn anoddach nag erioed i'n dysgwyr trwy wthio ymlaen gyda symudiad dadleuol iawn i gyfuno'r gwyddorau dwbl hynny ar lefel TGAU yn unig, rhywbeth sydd wedi'i gondemnio'n eang. Ar adeg pan ydym yn gweiddi ar bobl ifanc i ymgymryd â phynciau a swyddi gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg ar gyfer y dyfodol, gyda'r un anadl rydych yn eu rhoi o dan anfantais ar unwaith o'u cymharu â'r rhai yng ngweddill y DU pan fyddant yn gwneud cais am swyddi mewn prifysgolion ar draws ein ffiniau mandyllog. Onid ydych chi'n gweld bod hwn yn gam niweidiol sydd dim ond yn mynd i niweidio symudedd cymdeithasol yng Nghymru?

Wel, dydw i ddim, Llywydd; dydw i ddim yn cytuno â hynny. Mae'n seiliedig ar y cyngor a gawn gan Cymwysterau Cymru, gan y cyrff arholi. Maent yn ffyddiog nad yw'r symudiad yn niweidio cyfleoedd pobl ifanc, nid yw'n gwneud gwahaniaeth i'r canlyniadau y byddant yn eu cyflawni ar y lefel honno, nac yn eu dyfodol. Efallai y bydd yr Aelod yn gwybod yn well na'r rhai sy'n treulio eu bywydau yn gweithio ar y materion hyn ac yn darparu cyngor. Ond y cyngor sydd gennym yw'r cyngor yr ydym wedi gweithredu arno, ac rydym wedi gweithredu arno oherwydd ei fod yn ganlyniad yr ymchwiliad difrifol a'r cyngor polisi gofalus a gawn gan y rhai sy'n arbenigwyr yn y maes.

Diolch i Peter Fox, Llywydd, am hynna. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn asesu 44% o'n hafonydd ar statws ecolegol da neu uwch. Mae'r cynlluniau rheoli basn afon diweddaraf yn nodi sut rydym yn bwriadu gwella ansawdd dŵr ledled Cymru, gan weithio gyda'n partneriaid, ac mae Llywodraeth Cymru yn darparu pecyn ariannu gwerth £40 miliwn i gefnogi'r ymdrechion hynny.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae'r dicter cyhoeddus ynghylch cyflwr ein hafonydd ledled Cymru, wrth reswm, yn parhau i dyfu, ac nid oedd y datgeliadau diweddar fod 25 y cant o'r holl oriau o ollyngiadau carthion ar draws y DU yn digwydd yng Nghymru yn helpu llawer. Mae'r bobl eisiau gweld camau pwrpasol i wella'r sefyllfa yma. Mae'r camau hynny yn gofyn am gydlyniad rhwng yr holl gyfranogwyr ac asiantaethau i sicrhau canlyniadau cynaliadwy. Prif Weinidog, sut ydych chi'n bwriadu dileu'r cymhorthdal cudd y mae natur yn ei dalu am y bywyd rydyn ni i gyd yn ei fwynhau heddiw? Ac a ydych chi'n argyhoeddedig bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn alluog fel rheoleiddiwr ac â'r adnoddau priodol i gyflawni'r swyddogaeth y mae dinasyddion yn ei disgwyl yn gwbl briodol?

Wel, Llywydd, gadewch i mi gytuno i raddau helaeth â Peter Fox a ddywedodd am yr angen i ddod â chyfraniadau at ei gilydd fel y gall pawb sydd â rhan i'w chwarae gyfrannu at ddatrys problem llygredd afonydd. Gwyddom fod gan Dŵr Cymru ran bwysig i'w chwarae wrth wella'r gwasanaethau y maent yn eu darparu. Gwyddom mai defnydd o dir gwledig yn aml yw'r cyfrannwr unigol mwyaf at lygredd afonydd, ac mae'n rhaid i ni gael cyfraniad cryfach gan y sector amaeth hefyd.

Mae'n rhaid i ni ymdrin â'r hanes sydd gennym yma yng Nghymru, Llywydd. Mae 1,300 o fwyngloddiau metel segur yng Nghymru, llawer ohonynt yn cyfrannu at lygredd yn ein hafonydd, a lle mae'r gwaith a wnaed gan swyddogion Llywodraeth Cymru wedi denu diddordeb rhyngwladol yn y llwyddiant rydym wedi'i gyflawni. Mae cynhadledd Cymdeithas Dŵr Mwyngloddiau Rhyngwladol yn dod i Gymru yr haf hwn er mwyn gweld y gwaith sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â llygredd o'r etifeddiaeth hanesyddol honno. Nawr, gwelodd yr uwchgynhadledd yr oeddwn yn ei chydgadeirio gyda fy nghyd-Weinidogion Lesley Griffiths a Julie James ymdrech i ddod â'r holl chwaraewyr hynny o amgylch un bwrdd, i'w hymrwymo i gynllun gweithredu pryd y mae pawb yn gofyn y cwestiwn i'w hunain, 'Beth arall y gallaf ei wneud i wneud gwahaniaeth i'r broblem hon?', heb ddweud, 'Pe bai rhywun arall yn gwneud rhywbeth, byddai'r sefyllfa'n gwella.' Cefais fy nghalonogi yn yr ail uwchgynhadledd gan fod llawer o'r cyfranogwyr wedi dod â phethau ymarferol i'w cynnig, a'r gwaith nawr yw sicrhau bod y syniadau hynny'n cael eu rhoi ar waith cyn gynted â phosibl. Mae angen i ni gyflymu'r camau y gall yr holl chwaraewyr hynny eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â'r broblem y mae Peter Fox wedi'i hamlygu y prynhawn yma.

Rwy'n credu bod y rhan fwyaf o bobl yn edrych ar sefyllfa carthion yn ein hafonydd ac maen nhw'n teimlo anobaith gwirioneddol, ac mae'n anobaith sy'n gymysg â ffieidd-dod, oherwydd ni all fod trosiad sy'n fwy cywir na'r enghraifft o gyfranddalwyr yn cael dyrneidiau o arian parod tra bod gwastraff dynol yn cael ei bwmpio i fannau lle mae plant yn chwarae. Dyma ymgorfforiad o'n system gyfalafol sydd wedi torri, lle mae hyd yn oed y dŵr yn cael ei foneteiddio a'i dagu â charthion.

Rydych chi wedi dweud, Prif Weinidog, bod llai na 45 y cant o afonydd Cymru yn cael eu hystyried fel rhai sydd mewn cyflwr ecolegol da. Mae CNC wedi amcangyfrif bod angen £660 miliwn i godi statws holl gyrff dŵr Cymru i statws 'da' erbyn 2027, ond, fel rydych chi wedi dweud, rydych chi fel Llywodraeth wedi neilltuo £40 miliwn dros dair blynedd i fynd i'r afael â phroblemau ansawdd dŵr. Pa mor ffyddiog ydych chi, os gwelwch yn dda, y bydd y lefel honno o wariant, ochr yn ochr â gwariant cwmnïau dŵr, yn ddigonol? Pryd fydd ein dyfroedd yn ddiogel i nofwyr a phlant chwarae ynddyn nhw eto?

Wel, Llywydd, mae angen i ni, fel y dywedais i yn fy ateb i Peter Fox, gyflymu'r ymdrechion y gall yr holl sefydliadau sydd â rhan i'w chwarae eu gwneud i wneud ein dyfroedd yn addas i bobl sydd eisiau nofio ynddyn nhw, pobl sydd eisiau pysgota ynddyn nhw, pobl sydd eisiau eu defnyddio ar gyfer hamdden. Wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Delyth Jewell am y ffordd y mae miliynau a miliynau o bunnau wedi eu trosglwyddo o bocedi dinasyddion i bocedi cyfranddalwyr cwmnïau preifat. Mae hwn yn rhywbeth na all neb ddod i ben hebddo. [Torri ar draws.] Na, Dŵr Cymru—. Roeddwn i ar fin gwneud y pwynt, yn ffodus, mae gennym ni gwmni dŵr dosbarthu nid-er-elw, yma yng Nghymru, ond yn Lloegr bydd Severn Trent yn talu £355 miliwn yn uniongyrchol i gyfranddalwyr, yma yng Nghymru, nid ydym yn wynebu'r un broblem. Dydy hynny ddim yn golygu—[Torri ar draws.] Byddai'n ddefnyddiol iawn pe bai'r Aelod yn gwrando, yn hytrach na grwgnach ataf. Y broblem y dywedais nad ydym yn ei hwynebu yng Nghymru yw'r broblem o arian yn cael ei dynnu o'r system a'i roi i gyfranddalwyr, pan fo gennym gwmni sy'n gwmni dosbarthu nid-er-elw, cwmni cydfuddiannol, yma yng Nghymru. Mae'n rhan o'r rheswm pam y mae Dŵr Cymru wedi ymrwymo i leihau eu llwyth llygredd ffosfforws ar afonydd ardal cadwraeth arbennig yng Nghymru 90 y cant erbyn 2030, ac, yn eu maniffesto diweddaraf ar gyfer dŵr yng Nghymru, y byddant yn cyflawni 100 y cant erbyn 2032. Nawr, mae hynny'n un agwedd ar lygredd afon. Fel y dywedais i yn fy ateb gwreiddiol i Peter Fox, mae angen yr holl sectorau eraill hynny y mae eu gweithgaredd yn cyfrannu at lygredd yn ein hafonydd i chwarae eu rhan ar lefel debyg o ddwyster.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwyf eisiau codi'r mater hwn, mewn gwirionedd, a gallaf glywed fy nghyd-Aelodau draw acw yn siarad am Dŵr Cymru. Cafodd prif weithredwr Dŵr Cymru, yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gyflog o £332,000. Rwy'n deall bod y prif weithredwr a'r uwch dîm gweithredol wedi ymatal rhag derbyn eu taliadau bonws am eleni, ond mae'n dân ar groen llawer ohonom, wrth i ni dalu ein biliau dŵr, ein bod, mewn gwirionedd, yn gweld ein hafonydd yn fwy llygredig ac ychydig iawn o gamau gweithredu'n digwydd, ac rydym yn gweld pobl yn yr hyn a elwir yn ddiwydiant nid-er-elw yma yng Nghymru mewn gwirionedd yn cael cyflogau anhygoel o uchel ac mewn gwirionedd yn gwneud ffafr â ni drwy beidio â chymryd eu taliadau bonws y flwyddyn hon. Mae angen gweithredu'n radical. Mae ein hafonydd yn parhau i fod yn llygredig. Mae pobl wir yn poeni am lefel llygredd ein hafonydd. Felly, ai'r hyn sydd ei angen arnom yw pwerau wedi'u datganoli'n llawn dros ddŵr yma yng Nghymru i alinio cymhwysedd deddfwriaethol â'n ffiniau cenedlaethol ac i gymryd rheolaeth lawn fel y gallwn ddwyn Dŵr Cymru i gyfrif? Diolch yn fawr iawn.

Wel, Llywydd, nid fy lle i yw amddiffyn lefelau cyflog swyddogion gweithredol yn Dŵr Cymru; mater i bwyllgor taliadau Dŵr Cymru ei hun yw ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw. Mae datganoli pwerau dros ddŵr yn gymhleth iawn ac yn dilyn basnau afonydd, yn hytrach na ffiniau daearyddol cenedlaethol. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Jane Dodds, nad yw'r set lawn o bwerau sydd eu hangen arnom yng Nghymru yn ein dwylo ni eto, ond nid mater syml yw unioni hynny.

Os caf wneud pwynt ehangach serch hynny, Llywydd, mewn ymateb i'r cwestiwn yna, rwy'n cofio'n dda iawn, pan sefydlwyd Dŵr Cymru fel cwmni cydfuddiannol, un o'r dadleuon a wnaethom i Ofwat ar y pryd, a oedd yn amharod i gytuno i fodel gwahanol yng Nghymru—cymerodd lawer o ymdrech gan y Cynulliad Cenedlaethol newydd iawn hwnnw i wthio'r syniad y gellid gwneud rhywbeth yn wahanol yma yng Nghymru. Ond un o'r rhesymau pam yr oedd Ofwat wedi ei argyhoeddi oedd oherwydd ein bod yn gallu dweud bod Cynulliad Cenedlaethol yma a fyddai'n cadw briff gwylio gofalus dros weithgareddau'r cwmni dŵr hwnnw.

Er nad fy lle i yw awgrymu'n uniongyrchol i unrhyw bwyllgor o'r Senedd beth yw ei raglen waith, rwyf wedi meddwl yn ddiweddar tybed a oes darn defnyddiol o waith i'w wneud ar lefel seneddol wrth adolygu p'un a yw, ar ôl 20 mlynedd, y model cydfuddiannol wedi cyflawni'r manteision a addawyd, beth yw ei gryfderau erbyn hyn, lle gallai fod angen diweddaru'r model hwnnw i adlewyrchu pryderon y Gymru heddiw, ac, wrth wneud hynny, rwy'n credu, byddai'n cyflawni'r addewid hwnnw a wnaed 20 mlynedd yn ôl sef y byddai cael model gwahanol yma yng Nghymru yn eistedd ochr yn ochr â chael strwythur democrataidd newydd yng Nghymru, fel y byddai goruchwylio'r diwydiant dŵr yng Nghymru yn nwylo'r bobl wedi'u hethol i wneud hynny. 

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn darparu cefnogaeth i fusnesau bwyd a diod sy'n dangos potensial i dyfu yn y sector bwyd. Mae'r cymorth yn cynnwys cynnig ymyriadau wedi'u targedu, hyfforddiant penodol i'r sector, dosbarthiadau meistr a chyllid grant cyfalaf.

Diolch i chi, Prif Weinidog, a chredaf y gallwn ni i gyd gytuno yma fod helgig yn ffynhonnell gig hynod gynaliadwy ac mae ganddo amrywiaeth eang o fuddion iechyd ac amgylcheddol. Ar gyfer y cofnod, Llywydd, rwy'n aelod o Gymdeithas Saethu a Chadwraeth Prydain.

Fel y gwyddoch chi, amcangyfrifwyd bod y farchnad helgig yn 2021 werth £100 miliwn i economi Cymru, ac mae miliynau o bunnau wedi'u buddsoddi gan Lywodraeth Cymru drwy ei rhaglen datblygu gwledig, i ddatblygu strategaeth, cadwyni cyflenwi a chynllun gweithredu ar gyfer diwydiant helgig Cymru. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth, o ystyried yr holl fuddsoddiad hwn, eich bod wedi eich synnu cymaint â minnau o glywed sylwadau diweddar y Gweinidog Newid Hinsawdd, ac rwy'n dyfynnu:

'i fod yn glir iawn, nid yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi saethu anifeiliaid byw nac adar fel gweithgaredd hamdden.'

Gan nad yw helgig yn cael ei ffermio, mae'n rhaid ei saethu, a'r unig ffordd i hyn fod yn broffidiol yw os caiff ei wneud gan y rhai hynny sy'n fodlon talu am wneud hynny fel gweithgaredd hamdden, mae'n siŵr bod y sylwadau cychwynnol hyn wedi achosi pryder ymhlith y farchnad helgig yng Nghymru. Hoffwn wybod, Prif Weinidog, a ydych chi'n eu cefnogi, ac, os felly, a allwch chi gadarnhau pryd rydych chi'n bwriadu cau'r farchnad helgig yng Nghymru drwy wahardd saethu helgig? Diolch. 

Wel, gadewch i mi fod yn glir ynghylch y gwahaniaeth hwn, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru, fel y dywedodd yr Aelod yn deg iawn, wedi buddsoddi symiau sylweddol o arian a chymorth polisi yn y diwydiant helgig yng Nghymru. Roedd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cyfeirio at saethu hamdden—saethu anifeiliaid byw ar gyfer chwaraeon. Dydw i'n sicr ddim yn cefnogi hynny. Dydyn ni ddim yn ei gefnogi ar dir Llywodraeth Cymru. O ran y diwydiant helgig yng Nghymru, mae hynny'n fater gwahanol, ac mae ganddo gefnogaeth Llywodraeth Cymru. 

Llywydd, rydym yn darparu cymorth ariannol i berchnogion tai posibl ac yn cynnig amrywiaeth o gynlluniau i alluogi pobl i brynu eu cartrefi eu hunain. Mae hyn yn cynnwys estyniad i'r cynllun Cymorth i Brynu—Cymru a'r cynllun grant cartrefi gwag cenedlaethol gwerth £50 miliwn.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Prif Weinidog, am eich ateb. A bydd unrhyw un sydd wedi ceisio prynu cartref yn ddiweddar, neu sydd wedi symud tŷ, yn sylwi bod y gost o brynu cartref newydd yn cynyddu o hyd. Ac un o'r rhesymau am hynny yw diffyg cyflenwad yn y farchnad. Ac felly, rydym wedi gweld, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, cynghorau, yn eithaf rheolaidd, yn methu â chyrraedd targedau adeiladu tai yng Nghymru. Yn chwarter olaf 2022, adeiladodd Cyngor Abertawe 76 o gartrefi, ac yn y chwarter cyn hynny, fe wnaethon nhw adeiladu 50. Nid yw hynny'n agos at ateb y galw sy'n amlwg am gartrefi newydd, nid yn unig yn Abertawe, ond ar draws Cymru. A dyna sy'n ychwanegu at y cynnydd yn y gost wrth eu prynu yn y lle cyntaf. 

Yr hyn nad ydym eisiau ei weld, fel Ceidwadwyr Cymreig—a gobeithio na fyddech chi eisiau ei weld chwaith, Prif Weinidog—yw perchentyaeth yn dod yn rhywbeth ar gyfer y cenedlaethau hŷn a phobl gyfoethocach yn unig. Ond, yn anffodus, os na fyddwn yn bodloni'r galw sydd ar gyfer cartrefi newydd, dyna'r model y byddwn ni'n ei ddilyn. Felly, pa gamau y gallwch chi eu cymryd, Prif Weinidog, i sicrhau bod cynghorau'n adeiladu'r cartrefi sydd eu hangen, fel y gall pobl, yn enwedig pobl ifanc, brynu'r cartref cyntaf hwnnw a chymryd y cam hwnnw ar yr ysgol dai am y tro cyntaf?

Cwestiwn da. 

Wel, fe hoffwn pe bai hwn yn gwestiwn da. Yn anffodus, mae ganddo gamgymeriad mor sylfaenol ynddo a dylai'r Aelod wirio'r hyn y mae wedi'i gynnig i'w ddweud cyn iddo gyrraedd yma. Nid yw'r cartrefi y mae cynghorau'n eu hadeiladu ar gyfer perchentyaeth o gwbl; maen nhw ar gyfer rhentu cymdeithasol. Felly, pan fo'n dweud wrthyf, 'Beth alla i ei wneud i sicrhau bod cynghorau yn adeiladu tai i helpu pobl o ran perchentyaeth?' Camddeall pwrpas adeiladu tai cyngor yn sylfaenol yw hyn. Wrth gwrs, rydym eisiau i 20,000 o gartrefi gael eu hadeiladu ar gyfer rhentu cymdeithasol, ac rydym eisiau i awdurdodau lleol chwarae mwy o ran o lawer wrth wneud hynny, ond maent ar gyfer rhentu cymdeithasol, nid ar gyfer perchentyaeth. Felly, er bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi perchentyaeth yng Nghymru—rydym wedi cadw Cymorth i Brynu, tra bod ei blaid ef wedi ei diddymu dros ein ffin—ni fyddai'r cwestiwn a ofynnwyd i mi, ynghylch annog cynghorau i adeiladu tai at y diben hwnnw, yn cael yr effaith a fwriadwyd o unrhyw fath.

Yn olaf, cwestiwn 8, Joyce Watson.

Llywydd, rhaid i gwmnïau dŵr fonitro'r seilwaith y maen nhw'n gyfrifol amdano a rhoi cynlluniau cadarn ar waith i wella cydnerthedd. Rhaid i gwmnïau ddangos dealltwriaeth glir o'u rhwydweithiau a'u tueddiadau tymor hir, megis effeithiau newid hinsawdd, a sut mae'r rhain yn effeithio ar gydnerthedd gweithredol.

Amlygodd y sychder ledled y wlad y llynedd y pwysau o fewn ein rhwydwaith cyflenwi dŵr a'n dibyniaeth arno. Gyda'r haf ar ddod, mae trigolion y gorllewin yr effeithiwyd arnynt gan y gwaharddiad ar bibenni dyfrhau yr haf diwethaf, yn awyddus i wybod a allant droi'r tapiau ymlaen eleni. Rwy'n deall bod Dŵr Cymru wedi buddsoddi £10 miliwn i wella'r rhwydwaith yn sir Benfro, sydd i'w groesawu, ond a ydych chi'n fodlon, Prif Weinidog, bod ein lefelau dŵr yn gryf, ac yn fodlon ar sicrwydd prif weithredwr Dŵr Cymru, Peter Perry sef, 'Nid ydym yn disgwyl cael unrhyw waharddiadau ar bibenni dyfrhau dros yr haf'?

Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn yna, Llywydd. Es i fy hun ym mis Awst y llynedd i weld cronfa ddŵr Llys-y-Frân yn sir Benfro, sy'n cyflenwi'r ardal honno. Rwyf wedi bod yno sawl gwaith dros ddegawdau lawer, ond cefais fy synnu gan yr hyn a welais ym mis Awst, oherwydd nid wyf erioed wedi gweld y gronfa ddŵr honno â lefelau mor isel o ddŵr. Felly, rwy'n falch iawn fod Dŵr Cymru wedi cytuno i wneud ateb dros dro yr oeddent wedi'i roi ar waith i helpu i gynyddu cydnerthedd adnoddau dŵr yn ardal sir Benfro yn ateb parhaol. Mae Joyce Watson yn iawn: mae'n gynllun gwerth £10 miliwn; dywed Dŵr Cymru y bydd yn gwneud sir Benfro'n gydnerth yn wyneb sychder un ym mhob 500 mlynedd. Mae'r lefelau dŵr presennol yng nghronfeydd dŵr Cymru wedi gwella'n sylweddol ond, fel y bydd yr Aelodau yma wedi ei weld eleni, mae effaith newid hinsawdd yma yng Nghymru yn gwbl real. Rydym yn symud o fis lle cawsom fwy o law nag yr ydym wedi'i gael ers degawdau i fis lle nad ydym wedi gweld bron dim glaw o gwbl. Mae hyn yn golygu bod cydnerthedd, fel y dywedodd Joyce Watson, Llywydd, yn y system ddŵr yn her hyd yn oed yn fwy nag y byddai wedi bod mewn blynyddoedd blaenorol. Rwy'n gobeithio y bydd trigolion sir Benfro, a wynebodd y cyfyngiadau hiraf o ran cyflenwad dŵr o unrhyw ran o Gymru yr haf diwethaf, yn gweld y bydd y buddsoddiad sydd wedi digwydd ers hynny yn eu rhoi mewn lle gwell ar gyfer pa bynnag dywydd y byddwn yn ei wynebu dros weddill y flwyddyn galendr hon.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Mae tri newid i fusnes heddiw. Mae'r ddadl ar Gyfnod 4 Bil Amaethyddiaeth (Cymru) wedi'i gohirio. O ganlyniad, ychwanegwyd datganiadau ar gryfhau ein cysylltiadau ag Iwerddon a gogledd-orllewin Lloegr, a dathlu gwirfoddoli, at yr agenda. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Gweinidog busnes, a gawn ni ddatganiad mewn cysylltiad â pherchnogaeth cabanau gwyliau yng Nghymru? Cwrddais â rhai perchnogion cabanau gwyliau ddydd Iau diwethaf, ac roeddent yn rhoi'r argraff ac effeithiau go iawn y newidiadau treth gyngor sydd wedi digwydd. Fy nealltwriaeth i oedd na ddylai'r mathau hyn o eiddo fyth gael eu cynnwys yng nghynllun y dreth gyngor, ac, yn wir, ni ddylid eu cynnwys yng nghynnydd uwch cynllun y dreth gyngor yn y rheoliadau i geisio atal perchnogaeth ail gartrefi. Fe wnaethant roi enghreifftiau pendant i mi o sut mae'r system gynllunio yn dynodi perchnogion cabanau gwyliau fel pe na baent yn gallu troi'r eiddo hynny yn eiddo preswyl, ac mae gwahaniaeth clir rhyngddyn nhw a rhywun sydd mewn gwirionedd yn berchen ar eiddo preswyl ac sy'n gallu ei alw'n gartref. Ond fe wnaethant roi enghreifftiau pendant i mi o berchnogion cabanau gwyliau yn gorfod talu'r dreth gyngor mewn rhai ardaloedd awdurdod lleol, ac roedd yn ymddangos bod rhywfaint o amwysedd o ran y ffordd y mae rhai awdurdodau lleol yn dehongli'r pwerau sydd ganddyn nhw. Dywedon nhw eu bod yn credu bod tua 5,000 o berchnogion cabanau gwyliau yng Nghymru ac y gwahaniaethir yn eu herbyn drwy'r rheoliadau newydd. Er mwyn dod ag eglurder i hyn, a allai'r Llywodraeth gyflwyno datganiad i bwysleisio'n union y canllawiau y maent yn eu rhoi i awdurdodau lleol, a'r disgwyliad sydd gan y Llywodraeth i'r awdurdodau lleol hynny weithredu o fewn y rheolau, fel y dywedais i, fel yr wyf i'n ei ddeall, na ddylid cynnwys perchnogaeth cabanau gwyliau o dan y rheoliadau treth gyngor?

Doeddwn i ddim yn glir pan ddechreuoch chi, sef a oeddech chi'n cyfeirio at gartrefi mewn parciau, ond rwy'n credu eich bod chi'n cyfeirio at gabanau gwyliau, sydd wedi'u heithrio, hyd y gwn i. Yn sicr fe ofynnaf i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol gyhoeddi datganiad ysgrifenedig i roi'r eglurder hwnnw i bawb.

A gawn ni ddatganiad am bolisi'r Llywodraeth mewn cysylltiad â datganoli pŵer dros ddŵr? Awgrymwyd yn flaenorol mai'r rhwystr mwyaf i drosglwyddo pwerau yn y maes hwn i Gymru oedd agwedd Llywodraeth San Steffan, ond gwyddom bellach trwy gais rhyddid gwybodaeth fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i Lywodraeth y DU ohirio datganoli pŵer arfaethedig yn y maes hwn, oherwydd y cymhlethdod cysylltiedig y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato yn ei sylwadau cynharach. Felly, mae gennym ateb syml i'r broblem honno yn fy mhlaid i, sef annibyniaeth. Ond a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ynghylch beth yw polisi Llywodraeth Cymru? Ai pwyso am drosglwyddo'r pwerau hyn i Gymru ar unwaith ydyw neu a yw'n gofyn am eu gohirio yn barhaus?

Wel, yn sicr nid wyf yn credu y byddai annibyniaeth i Gymru yn ateb syml i ddim byd. Nid wyf yn hollol siŵr ynghylch y pwyntiau rydych chi wedi'u codi, felly byddaf yn bersonol yn ceisio rhywfaint o eglurhad a byddaf yn ysgrifennu atoch chi.

A gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth mewn cysylltiad â'r cynllun cerdyn teithio rhatach. Mae etholwyr yn ardal Bae Colwyn wedi cysylltu â mi, yn gofyn a yw'n bosibl ymestyn y defnydd o'r cardiau teithio rhatach i'r cyfnodau tawel ar hyd rheilffordd gogledd Cymru pan fydd capasiti ar y llinell honno i gymryd mwy o deithwyr. Mae'n cymryd dros dair awr i fynd ar fws i Gaer, er enghraifft, o Fae Colwyn; mae'n cymryd 46 munud yn unig ar y trên. Os ydym wir eisiau helpu pobl i newid dulliau teithio, rhywbeth yr wyf yn gwybod yw nod pob un ohonom, yna mae'n swnio i mi, o ystyried bod gan y llinell honno gapasiti, fel rhywbeth cadarnhaol y gallem ei wneud er mwyn ymestyn y cyfle i ddefnyddio'r cardiau teithio hynny ar y llinell benodol honno. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylid ei ystyried.

A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn dilyn adroddiadau'r cyfryngau yn ystod y dyddiau diwethaf mewn cysylltiad â chynnwys adroddiad Ernst and Young ar y materion cyfrifyddu fforensig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? Mae yna lawer o gwestiynau gan etholwyr sydd wedi bod mewn cysylltiad â mi. Mae yna lawer o ddicter ynghylch y ffordd y mae'r adroddiad hwn wedi'i atal, fel mae'n ymddangos, ac mae pobl eisiau gwybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd nawr mewn ymateb i'r adroddiad hwnnw, ac mae angen rhywfaint o sicrwydd arnom nad yw materion tebyg yn digwydd mewn byrddau iechyd eraill neu rannau o'r sector cyhoeddus yng Nghymru hefyd. Nid ydym wedi gallu cael y sicrwydd hwnnw, oherwydd nid yw'r Gweinidog yn gwneud datganiad. Nid oes datganiad yr wythnos hon ar yr agenda. Rwy'n gobeithio y gellir trefnu un cyn gynted â phosibl, yfory o bosib, os oes gan y Gweinidog rhywfaint o amser ar gael.

Wel, mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ei le ac rwy'n siŵr y bydd yn ystyried eich cais ynghylch ymestyn teithio rhatach yn y ffordd rydych chi'n ei awgrymu.

Mewn cysylltiad â'ch ail gais, ni fydd datganiad llafar yfory. Ni fydd amser ar gyfer hynny yfory. Fel y gwyddoch chi, nid yw Llywodraeth Cymru yn gwneud sylw ar ddogfennau sydd wedi eu datgelu heb ganiatâd. Nid wyf yn gwybod faint o weithiau y mae'r Prif Weinidog wedi dweud, yn enwedig, fel yn yr achos hwn, pan fo gweithdrefnau mewnol yn dal i fynd rhagddynt yn y bwrdd iechyd. Ac rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn bwrw ymlaen â'r gwaith o reoli'r materion a godwyd yn yr adroddiad y cyfeirioch chi atyn nhw yn unol â'u gweithdrefnau a'u polisïau presennol.

Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn ofyn am ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cadarnhau canlyniadau ymchwiliad i roi'r gorau i weithgarwch mwyngloddio yn Ffos-y-frân. Er bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i broses wedi'i rheoli i roi terfyn ar echdynnu a defnyddio glo, gall y safiad beiddgar hwn gael ei danseilio'n llythrennol trwy ddiffyg gweithredu. Ym mis Ebrill 2023, cafodd estyniad trwydded pwll glo Ffos-y-frân, diolch byth, ei wrthod, ond, fel y cododd Delyth Jewell yr wythnos diwethaf, mae ymgyrchwyr yn parhau i bryderu bod mwyngloddio yn dal i fynd rhagddo'n anghyfreithlon. Rwy'n ddiolchgar am eich haeriad bod yr honiadau yn seiliedig ar gludo glo o'r safle yn hytrach nag ar dystiolaeth o gloddio, ond tybed a allem glywed ychydig mwy am sut yr edrychwyd ar hynny, yn enwedig yn y flwyddyn pan ydym yn siomedig y bydd ehangu Aberpergwm nawr yn mynd yn ei flaen, gyda miliynau o dunelli o lo ychwanegol yn parhau i gael ei echdynnu o bridd Cymru. Rwy'n gobeithio y gallwn ni gymryd camau brys mewn cysylltiad â Ffos-y-frân nawr. Diolch yn fawr iawn.

Diolch. Mae unrhyw ddatblygwr mewn perygl o orfod dadwneud a thalu am waith nad yw wedi'i ganiatáu yn gyfreithiol, a gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful mae'r cyfrifoldeb dros ymchwilio i achosion o dorri rheolaeth gynllunio yn y lle cyntaf. Bydd yr Aelod yn ymwybodol mai swyddogaeth Llywodraeth Cymru yw penderfynu ar unrhyw apeliadau cynllunio yn erbyn hysbysiadau gorfodi a gyflwynir gan awdurdodau cynllunio lleol, felly, er mwyn osgoi niweidio'r swyddogaeth hon, ni allwn wneud sylw ar rinweddau'r achos hwn. Ond rwyf eisiau sicrhau'r Aelod a phawb arall fod Llywodraeth Cymru eisiau dod ag echdynnu a defnyddio glo i ben dan reolaeth. Rydym i gyd yn gwybod ein bod yng nghanol argyfyngau hinsawdd a natur, a rhaid i'r ymateb i'r argyfyngau hyn fod yn gyflym iawn a rhaid iddo fod yn ddifrifol fel y gallwn drosglwyddo Cymru y gallwn fod yn falch ohoni i genedlaethau'r dyfodol.

Rwy'n gofyn am ddatganiad y prynhawn yma gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych, neu ddiffyg ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn Y Rhyl. Rwy'n teimlo ychydig fel record wedi torri pan fyddaf yn codi hyn, ond mae datblygiadau diweddar yn awgrymu bod cynnig wedi ei gyflwyno i Gyngor Sir Ddinbych gan y Cynghorydd Brian Jones, ac mae'r cynnig yn datgan mai'r nod oedd defnyddio rhai o'r gwelyau yn Ysbyty Brenhinol Alexandra i leddfu rhywfaint o'r pwysau o Ysbyty Glan Clwyd, gyda golwg hirdymor ar gyflawni ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych. Nawr, pleidleisiodd yr arweinydd, y cabinet a chynghorwyr o'ch plaid chi yn erbyn hyn, sydd, i bobl leol, yn cael ei ystyried yn fygythiad i'r uchelgais hirdymor i gyflawni ysbyty gogledd sir Ddinbych. Felly, rwy'n gofyn am ddatganiad y prynhawn yma ynghylch a yw hyn yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru o hyd, neu a ydym yn gwastraffu ein hamser.

Mewn llawer o ymatebion gan Lywodraeth Cymru ar y mater hwn, dywedir eich bod yn aros i Betsi Cadwaladr gyflwyno achos busnes. Dros doriad y Pasg, pan ymwelais ag Ysbyty Brenhinol Alexandra, cefais gopi o'r achos busnes gan Betsi Cadwaladr, sy'n bendant eu bod wedi ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru. Felly, a gaf i ddatganiad yn egluro'r safbwynt hwn ynghylch a ydym yn mynd i weld rhywfaint o dystiolaeth bendant o rywfaint o gynnydd yn y Rhyl fel y gall fy etholwyr fod yn dawel eu meddwl bod hyn yn dal i fod ar orwel Llywodraeth Cymru?

Nid oes penderfyniad wedi ei wneud eto ar gynllun Ysbyty Brenhinol Alexandra, felly nid yw'n briodol cael datganiad llafar ar hyn o bryd.

Ac yn olaf, Natasha Asghar.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd am yr hyn y mae hi'n ei wneud i wella mynediad at ofal iechyd yn y de-ddwyrain? Fe egluraf pam rwy'n gofyn y cwestiwn hwn. Rhedodd etholwr i mi yn anhunanol ac yn eithaf arwrol i mewn i dân mewn tŷ i helpu plant ei chymydog i ddod allan yn ddiogel. O ganlyniad, anadlodd fwg ac roedd yn dioddef o boenau yn y frest, ac, fel rhywun ag asthma, roedd hi eisiau cael archwiliad. Ei man galw cyntaf oedd ei meddyg teulu, a ddywedodd nad oedd yn gallu ei harchwilio oherwydd nad oedd ganddyn nhw'r profion angenrheidiol. Yna cafodd ei hanfon i adran fân anafiadau, ond dywedwyd wrthi nad oedd meddyg ar gael, felly fe anfonon nhw hi i'r Faenor. Arhosodd fy etholwr fwy na dwy awr i gael prawf a bu'n rhaid aros chwe awr ychwanegol i dynnu gwaed. Yna arhosodd 10 awr i gael gwybod y byddai'n rhaid iddi aros o leiaf 10 awr arall cyn cael ei gweld. Yn ddealladwy, nid oedd hi'n fodlon aros mor hir â hynny a phenderfynodd fynd adref a defnyddio ei hanadlydd yn fwy nag arfer. Pan ofynnodd pam oedd yr amser aros mor hir, dywedwyd wrth fy etholwr nad oedd lle i'r meddygon weld cleifion yn yr ysbyty. Dywedodd fy etholwr wrthyf wedyn fod yr ystafell aros mor llawn gofynnwyd i bobl aros y tu allan, ac oherwydd nad oes system uchelseinydd na sgrin yn dangos enwau cleifion, roedd llawer yn colli'r galwadau i weld meddyg neu nyrs. Mae'n amlwg bod angen rhoi system gyhoeddi uchelseinydd ar waith yn y Faenor fel y gall cleifion glywed eu henwau'n cael eu galw. Mae hon yn system a fabwysiadwyd gan nifer o ysbytai eraill yn gyffredinol, Gweinidog. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog iechyd yn ystyried pryderon fy etholwyr, a byddwn yn gwerthfawrogi datganiad gan y Gweinidog iechyd am yr hyn y mae'n ei wneud i wella mynediad at ofal iechyd yn y de-ddwyrain, ac yn enwedig mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Diolch.

Wel, mae'n swnio i mi fel petai'r mater y mae Natasha Asghar yn ei godi yn fater gweithredol i ysbyty'r Faenor, felly rwy'n credu y byddai'n fwy priodol ysgrifennu at y bwrdd iechyd.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, yn ddiweddariad ar wasanaethau bysus, a dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei ddatganiad—Lee Waters.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd am ddyfodol gwasanaethau bysiau ledled Cymru. Y blynyddoedd diwethaf fu'r cyfnod mwyaf heriol i'r diwydiant bysiau ers y preifateiddio annoeth ar ganol y 1980au—[Torri ar draws.] Yn syml—

Cyn i chi barhau, mae rhai Aelodau yn awyddus i wneud sylwadau ar bob brawddeg a draethir yn y Siambr hon. A wnewch chi ganiatáu i'r datganiad barhau. Rydych chi'n gwybod fy mod i'n edrych arnoch chi, er nad ydych chi'n edrych arna i—[Chwerthin.]—yn ddoeth iawn. Fe dderbyniaf ychydig o'r hyfdra yna, ond gadewch i'r Gweinidog barhau os wnewch chi.

Diolch. Yn syml, ffrwydrodd COVID fodel busnes oedd eisoes yn frau. Yn wyneb gostyngiadau parhaus yn nifer y teithwyr, bu'n rhaid i ni ddarparu cymorth ychwanegol sylweddol i gadw gwasanaethau, ac mae hyn wedi atal canslo gwasanaethau yn dorfol ac wedi cadw cysylltiad rhwng cymunedau. Ers dechrau'r pandemig, rydym wedi buddsoddi dros £150 miliwn i gadw'r gwasanaethau bysiau a hynny uwchlaw ein lefelau buddsoddi cyn COVID. Ac mae ein camau gweithredu wedi achub diwydiant, ac wedi mynd y tu hwnt i'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth y DU. Er bod Lloegr wedi colli 9.5% o'i gwasanaethau bysiau y llynedd, yng Nghymru roedd y ffigur hwnnw yn 2.4 y cant oherwydd ein camau gweithredu.

Ond er bod COVID wedi lleihau, mae effaith y pandemig yn dal i gael ei deimlo'n ddifrifol. Ledled y byd, mewn gwirionedd, nid yw nifer y bobl sy'n defnyddio bysiau wedi dychwelyd i lefelau cyn COVID o hyd. Mae'n anochel bod hyn wedi gadael bwlch mawr yng nghyllid cwmnïau bysiau yng Nghymru. Mae'r sioc allanol hon wedi dangos gwagedd model preifateiddiedig o ddadreoleiddio. Er eu bod yn darparu budd cyhoeddus, cwmnïau preifat yw cwmnïau bysiau, sydd bellach yn gweithredu mewn marchnad heb ddigon o gwsmeriaid i'w gwneud yn broffidiol. Yn ystod COVID, roedd gennym arian brys y gallem ei ddefnyddio i'n cynnal ni trwy'r argyfwng, ond mae hynny i gyd wedi'i wario bellach. Mae'r argyfwng hinsawdd yn mynnu ein bod yn cynyddu'r defnydd o fysiau, ond mae'r oes o gyni y mae Llywodraeth y DU wedi dewis yn golygu bod ein hopsiynau ar gyfer ymdrin â'r gostyngiad yn sgil COVID yn gyfyngedig iawn. Nid yw hon yn sefyllfa sy'n unigryw i Gymru, ond ni yw'r unig Lywodraeth yn y DU sy'n gweithio i ddiwygio'r ffordd yr ydym yn rhedeg bysiau i greu system fasnachfraint gydlynol gynlluniedig. Fel y nodwyd yn ein Papur Gwyn diweddar, bydd ein diwygiadau yn ein galluogi ni am y tro cyntaf i gynllunio ar gyfer un rhwydwaith, un amserlen, gyda mynediad i bob un drwy un tocyn, ac, wrth baratoi ar gyfer hynny, mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i gynllunio rhwydweithiau bysiau lleol sylfaenol y gallwn ni eu defnyddio fel sail ar gyfer masnachfreinio. Byddwn yn gallu nodi pa lwybrau yr ydym eu heisiau yn gyfnewid am gefnogaeth y cyhoedd, nid mympwyon y farchnad. Y model masnachfreinio rydym yn ei ddatblygu yw'r mwyaf uchelgeisiol yn y DU, ac rwyf wedi gofyn i Jonathan Bray, ffigwr profiadol iawn yn y diwydiant bysiau sydd wedi arwain y Grŵp Trafnidiaeth Drefol, rhwydwaith y DU o awdurdodau trafnidiaeth dinas-ranbarth, ers degawd a hanner, i ddod â grŵp bach o arbenigwyr ynghyd i'n helpu i lunio manylion ein system newydd.

Y cwestiwn sydd wedi peri penbleth i bob un ohonom dros y misoedd diwethaf yw sut i fynd o le rydym ni heddiw i le rydym ni eisiau ei gyrraedd—i fasnachfreinio—ac nid yw'n her fach. Rwy'n ddiolchgar iawn i gynrychiolwyr llywodraeth leol, y diwydiant bysiau a Trafnidiaeth Cymru am weithio'n agos iawn gyda ni i ddod o hyd i ffordd drwy ein heriau tymor byr. O ganlyniad i'n cydweithio rydym wedi cytuno i ymestyn y cynllun argyfwng bysiau presennol tan ddiwedd y flwyddyn ysgol ym mis Gorffennaf er mwyn osgoi unrhyw darfu ar fyfyrwyr yn y cyfnod cyn arholiadau. Rydym hefyd wedi cytuno i sefydlu timau cynllunio rhanbarthol a gefnogir gan Trafnidiaeth Cymru i weithio gyda chwmnïau bysiau i sefydlu pa wasanaethau fyddai'n hyfyw heb gymorth ariannol ychwanegol, a pha lwybrau yw'r flaenoriaeth ar gyfer y cyllid y gallwn ei ddarparu. Mae'r timau hyn wedi bod yn gweithio'n galed mewn partneriaeth â ni a'r diwydiant i ddod o hyd i ateb ar gyfer gwasanaethau bysiau, ac maent wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran adolygu'r rhwydweithiau yn eu hardaloedd a dod o hyd i ffyrdd i'w gwneud nhw adlewyrchu'n well batrymau teithio ôl-COVID newydd.

Cwrddais â'n partneriaid undebau llafur yr wythnos diwethaf hefyd, ynghyd â chynrychiolwyr y diwydiant a'r awdurdodau lleol. Maent wedi bod yn ymgyrchu i gydnabod pwysigrwydd gwasanaethau bysiau, ac mae ganddynt ran bwysig i'w chwarae fel cynrychiolwyr o'r rhai sy'n gweithio yn y diwydiant bysiau, sy'n gweld bob dydd sut mae gwasanaethau'n rhedeg ar lawr gwlad. Rydym eisiau gweithio'n agosach mewn partneriaeth gymdeithasol, yn unol â'r model a nodwyd gennym yn ein Papur Gwyn y llynedd, i ddod â'r bobl gywir o gwmpas y bwrdd i osod y cyfeiriad ar gyfer gwasanaethau bysiau yng Nghymru—ein 'meddwl arweiniol' fel y'i gelwir.

Rydym bron â dod o hyd i ateb a fydd yn ein galluogi i sicrhau bod cyllid ychwanegol ar gael i ddiogelu cymaint o'r rhwydwaith ag y gallwn ni am weddill y flwyddyn ariannol hon. Mae angen i hwn fod yn ateb mwy cynaliadwy, gyda rhwydwaith sy'n adlewyrchu patrymau teithio newidiol ac yn ein helpu i drosglwyddo i fasnachfreinio. Bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod £46 miliwn ar gael o gyllidebau bysiau i gefnogi'r Cynllun Brys ar gyfer y Sector Bysiau (BES) a threfniadau olynol ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfan, yn ogystal â chadw ein gwasanaethau TrawsCymru strategol i fynd.

Mae hyn yn ychwanegol at y £45 miliwn yr ydym yn rhagweld y byddwn yn gwario ar docynnau teithio rhatach i bobl hŷn, a thocynnau rhatach i bobl ifanc, a'n cefnogaeth reolaidd arall i'r diwydiant bysiau, gan gynnwys y grant cynnal gwasanaethau bysiau gwerth £25 miliwn, a'r holl gyllid rydym yn buddsoddi'n anuniongyrchol yn y diwydiant trwy awdurdodau lleol, yn enwedig ar gyfer cludiant ysgol. Mae cludiant o'r cartref i'r ysgol yn cyfrif am oddeutu chwarter holl wariant uniongyrchol awdurdodau lleol ar addysg. Mae'r ffigur hwnnw bellach oddeutu £137 miliwn y flwyddyn, ac mae angen i ni wneud mwy i ystyried trafnidiaeth ysgol fel rhan o'r system drafnidiaeth gyhoeddus gyffredinol.

Er mwyn helpu gweithredwyr i ymdopi â phwysau chwyddiant, rydym wedi cytuno i gynyddu'r swm yr ydym yn ei ad-dalu i weithredwyr ar gyfer tocynnau teithio rhatach 10.1 y cant, i adlewyrchu eu costau uwch. Rydym wedi cymryd y camau hyn o ganlyniad i gydweithio cryf. Rydym wedi bod yn cyfarfod yn rheolaidd ac yn gweithio'n ddwys i geisio dod o hyd i atebion. Mae angen gwaith brys pellach gyda'r timau rhanbarthol a gweithredwyr i ystyried pa mor bell y gallwn wneud i'r cyllid hwn fynd. Mae'r cyllid brys wedi bod yn achubiaeth, ond mae wedi cael yr effaith o gadw patrwm o wasanaethau a oedd yn bodoli cyn y cyfnodau cyfyngiadau symud. Mae ymddygiad o ran teithio wedi newid erbyn hyn; mae llai o bobl yn defnyddio bysiau a threnau, ac mae'r adegau o'r dydd pan fyddant yn cael eu defnyddio wedi newid hefyd. Mae llai o deithiau cymudo a mwy o deithiau hamdden. Felly, nid ydym eisiau cadw patrwm o wasanaethau nad ydynt bellach yn adlewyrchu'r galw na'r angen.

Yr her sydd gennym wedyn yw dylunio rhwydwaith o wasanaethau gydag awdurdodau lleol a gweithredwyr a all wasanaethu teithwyr orau yn yr amser sydd ar gael i ni i gynllunio, ac o fewn y cyllid sydd ar gael i ni. Mae hon yn dasg y gellir ei chyflawni ar lefel ranbarthol ac mewn partneriaeth yn unig. Mae'r gwaith rydym wedi'i wneud a'r berthynas yr ydym wedi'i meithrin wrth ymateb i'r argyfwng hwn wedi ein rhoi mewn sefyllfa gryfach i baratoi ar gyfer masnachfreinio, ac mae'r materion y mae wedi'u codi yn gwneud yr achos dros ddiwygio yn anatebadwy.

Mae'n rhaid i ni fod â system fysiau sy'n seiliedig ar anghenion pobl, nid ar anghenion y farchnad. Er mwyn iddi fod yn gynaliadwy, mae angen i fwy o bobl ddefnyddio ein bysiau. Rydym wedi bod yn trafod gyda Trafnidiaeth Cymru a phartneriaid yn y diwydiant, a'r undebau llafur, sut y gallwn lunio ymgyrch yn y ffordd orau i gael pobl yn ôl ar fysiau. Ar ôl i ni gyflawni ffordd o roi gwasanaethau ar sail sefydlog am y 18 mis nesaf, gallwn wedyn droi o ddifrif at ymdrech ar y cyd i hyrwyddo'r gwasanaethau hynny. Mae adfer cefnogaeth yn hanfodol i ddyfodol iach ein rhwydwaith bysiau, felly byddwn yn gofyn i Aelodau ar draws y Siambr feddwl am sut y gallant annog eu hetholwyr i ddefnyddio'r bysiau yn ein hardaloedd lleol a chefnogi adferiad i lefel y gwasanaeth yr ydym i gyd eisiau ei weld ledled Cymru.

Rwy'n gobeithio bod yr Aelodau wedi gweld y diweddariad yn ddefnyddiol. Nid ydym yno eto, ond rydym yn gwneud cynnydd. Diolch.

A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am yr wybodaeth ddiweddaraf y prynhawn yma mewn cysylltiad â gwasanaethau bysiau yng Nghymru? Ni allaf bwysleisio digon pa mor bwysig yw gwasanaethau bysiau i gymaint o bobl ledled y wlad, gan ei gwneud hi'n bosibl i bobl gael eu bwyd, mynd i apwyntiadau, a chaniatáu iddyn nhw gymdeithasu a chadw mewn cysylltiad. Fodd bynnag, y realiti trist yw bod y math hanfodol hwn o drafnidiaeth gyhoeddus wedi bod yn wynebu toriadau llym o ganlyniad i'r toriad arfaethedig i'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau, BES.

Cawsom ein rhybuddio, heb gyllid ychwanegol, bod tua 20 y cant o lwybrau bysiau ledled Cymru yn wynebu toriadau, gyda channoedd o swyddi'n cael eu rhoi mewn perygl. Oherwydd yr ansicrwydd hwn, mae llawer o bobl sydd wedi rhedeg gwasanaethau bysiau ar gyfer eu cymunedau lleol ers blynyddoedd lawer eisoes yn gadael y diwydiant i chwilio am gyfleoedd cyflogaeth mwy sefydlog. Mae pob un ohonom, rwy'n siŵr, drwyddi draw, eisiau gweld rhwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus ffyniannus ac effeithiol ledled Cymru. Fodd bynnag, mae'n ffaith syfrdanol fod prisiau tocynnau bysiau yng Nghymru wedi cynyddu 174 y cant o'u cymharu â 1995. A hoffwn atgoffa pawb fod bysiau wedi'u datganoli yma yng Nghymru yn wir, yn wahanol i fannau eraill. Dirprwy Weinidog, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth eich bod yn rhannu'r farn honno, o ystyried nod y Llywodraeth i gael pobl allan o geir ac i ddulliau teithio mwy gwyrdd.

Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad heddiw bod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod £46 miliwn ar gael i gefnogi'r BES ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfan. Mae'n amlwg bod pobl ym mhob cwr o'r wlad yn poeni am y sefyllfa barhaus o ran bysiau. Canfu arolwg barn diweddar fod 54% o bobl yn ofni y bydd teithio ar gyfer gwaith neu addysg yn mynd yn anoddach os bydd gwasanaethau bysiau yn cael eu lleihau, a 91 y cant o bobl yn poeni y bydd eu cymudo'n mynd yn ddrytach os bydd gwasanaethau hefyd yn cael eu lleihau. Canfu hefyd fod 41 y cant o bobl yn dweud y byddent yn cael eu gorfodi i ddefnyddio car os nad yw bysiau'n ddewis iddyn nhw, ystadegyn rwy'n siŵr y bydd yn canu clychau larwm i chi, Dirprwy Weinidog.

Rydw i wedi bod yn gweithio'n agos gyda gweithredwyr bysiau a grwpiau trafnidiaeth eraill ers tro bellach, ac maen nhw wedi mynegi eu barn yn glir iawn i mi. Yn ddiweddar, nododd Cydffederasiwn Trafnidiaeth Teithwyr eu tair galwad i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n dweud a'm holl galon fy mod yn cefnogi'r tair ohonyn nhw. Maen nhw'n amcangyfrif y gellid osgoi'r toriadau mawr i'r rhwydwaith bysiau presennol pe bai Llywodraeth Cymru yn darparu buddsoddiad ychwanegol o £30 miliwn rhwng mis Gorffennaf eleni, pan ddaw'r BES i ben, a diwedd y flwyddyn ariannol. Felly, fel y dywedais yn gynharach, rydym wir yn croesawu'r cyllid ychwanegol hwn, gan y bydd hefyd yn prynu amser i Lywodraeth Cymru weithio gyda'r diwydiant.

Mae Llywodraeth y DU wedi bod yn gweithio'n ddiflino gyda'r sector yn Lloegr i ddenu mwy o bobl yn ôl ar fysiau. Ers i mi godi'r cap pris siwrnai gwych o £2 gyda chi, Dirprwy Weinidog, bu datblygiadau pellach dros y ffin. Yn ddiweddar, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, Mark Harper AS, y bydd y £2 yn parhau tan ddiwedd mis Hydref eleni, a bryd hynny bydd cap o £2.50 yn cael ei gyflwyno. Bydd y buddsoddiad hwn gan y Llywodraeth yn diogelu gwasanaethau bysiau yn 2025 ac yn cadw teithio'n fforddiadwy i breswylwyr. Rwyf wedi gofyn i chi ar sawl achlysur, Dirprwy Weinidog, i ystyried cyflwyno cynllun i gymell teithio ar fysiau, ac mae'n galonogol clywed bod cynlluniau o'r diwedd ar droed ar gyfer yr ymgyrch i annog y defnydd o fysiau yng Nghymru. Rwy'n gwybod ei bod hi'n gynnar iawn, ond efallai y gallech daflu ychydig mwy o oleuni ar sut y bydd yr ymgyrch bosibl hon a'r ymrwymiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn reolaidd i'r Aelodau yn digwydd yn y dyfodol.

Rwy'n gwybod nad ydym bob amser yn cytuno, ond rwy'n awyddus i wybod beth rydych chi'n ei wneud ynghylch y mater hwn, oherwydd mae gwir angen i ni wneud pethau'n iawn ar gyfer pobl Cymru, a gorau po gyntaf. Oherwydd fy mod yn poeni, a dweud y gwir, y gallai gwasanaethau gael eu tynnu'n ôl ar ôl i'r flwyddyn ariannol ddod i ben, yn hytrach na'u symud ymlaen. Felly, hoffwn gael y sicrwydd hwnnw, Dirprwy Weinidog. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i chi. Nid wyf i'n siŵr a oedd yna lawer o gwestiynau i mi o gwbl. Rwy'n credu mai'r cwestiwn y gwnes i lwyddo i'w ddeall oedd swyddogaeth y cap ar bris siwrnai sydd wedi digwydd yn Lloegr. Mae hwnnw'n achos rhwystredigaeth enfawr i ni, gan ein bod ni wedi gweithio ar fodelu cap pris siwrnai o £1 am y 18 mis diwethaf, a chyn i gyllideb Liz Truss saethu twll yn yr economi, roeddem ni'n credu y byddai gennym ni gyfle gweddol i gyflawni hynny, ond oherwydd bod chwyddiant ar garlam a chostau uwch, nid ydym ni wedi gallu gwneud hynny. Felly, mae clywed Llywodraeth y DU yn cyhoeddi cap prisiau gyda chyllid newydd, meddai hi, i gael gwybod wedyn nad oes unrhyw gyllid canlyniadol Barnett oherwydd ei fod am ddod o gyllidebau presennol yr Adran Drafnidiaeth, yn resynus. A hyd yn oed pe byddem ni'n cael cyfran yn unol â Barnett o'r arian y gwnaethon nhw ei gyhoeddi, dim ond rhan fechan o'r arian sydd ei angen arnom ni i lunio ein cynllun ein hunain fyddai hynny. Felly, rwy'n ofni bod yr Aelod wedi llyncu stori Llywodraeth y DU yn ei chyfanrwydd ac yn hygoelus tu hwnt, ac rwy'n ofni na cheir llawer o sylwedd yn honno pan fydd y craffu wedi digwydd.

Mae hi'n dweud ei bod hi'n cefnogi gwario £30 miliwn yn ychwanegol. Rwyf i newydd gyhoeddi y byddwn ni'n rhoi £20 miliwn ychwanegol ar y bwrdd. Mae'r bwlch yno o hyd. Nid yw'r union ffigurau gennym ni eto, a dyna'r hyn yr ydym ni'n gweithio drwyddo. Mae'r rhain yn bethau cymhleth iawn i'w datgymalu, oherwydd mae'r arian sy'n cael ei roi i awdurdodau lleol i ariannu tocynnau teithio rhatach yn cael ei drosglwyddo mewn ôl-ddyledion pan fyddwn ni'n gwybod swm y gwariant gwirioneddol sydd wedi bod ac nid ydym ni'n gallu cysoni'r ffigurau hynny mewn amser real. Felly, mae'n rhaid i ni aros nes bydd y darlun llawn wedi dod i'r amlwg. Rydym ni wedi gwneud gwaith rhagorol gyda nhw i geisio edrych ar effeithlonrwydd, ac rydym ni wedi llwyddo i leihau cyfradd llosgi drwy'r tocynnau teithio rhatach a'r Cynllun Brys ar gyfer y Sector Bysiau yn sylweddol o ganlyniad i'r system honno. Felly, mae'r ymdrech a wnaethom ni wedi dangos bod arbedion o ran effeithlonrwydd i'w cael yn y system. Ond nid yw'r arian ar gael i ni i gadw pob gwasanaeth bws unigol ar waith ar hyn o bryd. Fel rwyf i newydd ei ddweud yn fy natganiad, mae achos cryf dros edrych eto ar ein patrwm ni o wasanaethau bysiau i adlewyrchu'r galw presennol.

Honno yw'r broses yr ydym ni'n dal i fynd drwyddi. Fel dywedais i, datganiad i ddiweddaru yw hwn—nid dyma'r gair olaf. Rydym ni'n gweithio yn agos gyda nhw. Fe hoffwn i'n fawr pe byddai'r arian gennym ni i ateb yr angen i ni allu ehangu gwasanaethau bysiau, cynyddu eu hamlder, a gostwng prisiau siwrnai. Nid yw'r arian gennym ni. Nid yw Natasha Asghar yn gallu dweud wrthyf o ble y gallaf i gael yr arian, ond fe allaf i sicrhau'r Aelodau i gyd ein bod ni'n gwneud ein gorau glas i wneud y sefyllfa mor hwylus â phosibl i deithwyr a chymunedau.

Diolch, Weinidog am y datganiad yma. Dwi'n gwerthfawrogi'r gwaith mae'r Llywodraeth yn ei wneud yma. Erys y pwynt ein bod yn wynebu sefyllfa o argyfwng, achos mae'r cynllun BES, o leiaf fel mae e ar hyn o bryd, yn dal yn mynd i ddod i ben. Mae'r sefyllfa'n well nag oedd e, yn sicr, ond mae pethau'n dal yn fregus.

Dŷn ni i gyd yn gwybod beth ydy'r heriau: mae'r niferoedd o deithwyr tua 15 y cant yn is o'u cymharu gyda'r niferoedd cyn COVID, fel dŷch chi wedi bod yn gosod mas; mae costau wedi cynyddu fel canlyniad i chwyddiant a nifer o sialensiau eraill. Ac mae grwpiau fel y CPT wedi cysylltu gyda nifer ohonom ni i rybuddio, fel dŷn ni wedi'i glywed yn barod, y gall 20 y cant o deithiau dros Gymru gael eu colli os nad oes mwy o arian ar gael. Mae grwpiau fel y Coach and Bus Association Cymru yn poeni y gall y ffigur yna fod hyd yn oed yn uwch.

Ac mae swyddi dan berygl. Bydd yr effaith, heb os nac oni bai, yn waeth ar gwmnïau bach—y cwmnïau sydd ddim yn talu cyfranddalwyr, ond sydd yn gwasanaethu'r gymuned; cwmnïau sydd heb yr adnoddau enfawr y tu cefn iddyn nhw, pencadlysoedd y tu fas i Gymru, arian mawr. Dwi'n meddwl am y cwmnïau yna sydd yn ŵr a gwraig. Gall y cwmnïau cymunedol hynny ddiflannu heb fwy o sicrwydd.

Felly, dwi'n cytuno gyda chi, mae angen sefydlogi'r sefyllfa; mae angen gwneud hynny er budd cymunedau, wrth gwrs, hefyd—cymunedau sydd dan berygl o gael eu hynysu a'u gadael ar ôl. Oherwydd, eto, ac mae hyn wedi cael ei ddweud yn barod yn y Siambr y prynhawn yma, y bobl fwyaf bregus ydy'r rhai fydd yn dioddef fwyaf gyda hyn. Mae'r arolygon barn diweddar wedi dangos fod oddeutu 54 y cant o bobl yn poeni y gall toriadau i fysus effeithio ar sut maen nhw'n gallu cyrraedd gwaith neu'r ysgol.

Gweinidog, rwy'n croesawu'r newyddion—rwyf i wir yn croesawu'r newyddion—am y £46 miliwn. Fe allai hynny helpu i osgoi'r argyfwng uniongyrchol a rhoi cyfle i'r diwydiant gael ei wynt ato, a rhoi amser i'r Llywodraeth, fel nodwyd gennych chi, ar gyfer gweithio gyda phartneriaid, rwy'n gobeithio, ynglŷn â'r ymgyrch farchnata hon, ac annog mwy o bobl i ddefnyddio bysiau. Os oes gennych chi fwy o fanylion, os gwelwch chi'n dda, am amserlen sut y bydd hwnnw'n cael ei wario a'r manylion o ran sut y caiff ei wario, fe fyddwn i'n ddiolchgar, oherwydd fe wn i eich bod chi'n cydnabod difrifoldeb y sefyllfa hon, a pha mor bwysig yw hi i fod â'r cyllid ychwanegol hwnnw.

O ran sut y bydd yn cael ei wario, a allech chi ddweud wrthym ni, os gwelwch chi'n dda, a oes cynllun cyfatebol mewn mannau eraill yn y DU neu yn Ewrop nad yw'n ymwneud yn uniongyrchol â bysiau, mewn gwirionedd, ond o ran gwasanaeth arall a effeithiwyd mewn rhyw ffordd gan y pandemig o ran niferoedd nad ydyn nhw wedi dychwelyd wedyn y gallem ni ddysgu oddi wrth hynny ynghylch unrhyw newid ymddygiadol a sut y gellid bwydo hynny i mewn? Fe ddyfynnais i'r ffigur o 54% o bobl sy'n gofidio ynglŷn â sut y gallai hyn effeithio arnyn nhw. A wnaiff y Llywodraeth geisio anelu cymorth tuag at y bobl sydd â'r angen mwyaf amdano o ran unrhyw faes yn y gwaith adferol hwn, os gwelwch chi'n dda? Rwy'n deall bod tanwariant yn y gyllideb ar gyfer tocynnau teithio rhatach. Efallai eich bod chi newydd egluro hyn mewn ymateb i bwynt Natasha Asghar, ond ni wnes i ddeall hynny'n llwyr, felly pe byddech chi'n ailadrodd hynny, os gwelwch chi'n dda: beth yw maint y tanwariant hwnnw ac a fydd hynny'n cael ei ddefnyddio mewn unrhyw ffordd i lenwi'r bwlch hwn.

Ond y tu hwnt i'r arian, a thu hwnt i'r 12 mis nesaf, y tu hwnt i'r 18 mis nesaf, mae'n amlwg bod angen buddsoddiad ac ymchwil o ran sut y gallwn ni newid y syniad sydd gan bobl am fysiau. Rydym ni wedi trafod hyn sawl gwaith o'r blaen. Rwy'n gwybod na ellir rhuthro hynny, ac rwy'n falch o weld bod y Llywodraeth yn cadw llygad ar hyn yn y tymor hwy yn ogystal â'r argyfwng presennol, oherwydd rydych chi wedi siarad am sut mae angen i ni ddal i fyny, bron â bod, o ran sefyllfa pobl, sut mae arferion pobl wedi newid o ganlyniad i COVID. Rwy'n tybio y byddwn i, yn ogystal â hynny, yn gofyn sut y gallwn ni helpu i annog pobl—. Wel, nid annog, ond ceisio sicrhau na fydd arferion pobl a'r defnydd y mae pobl yn dymuno ei wneud o fysiau yn gwneud dim ond dychwelyd hyd at eu cyfraddau nhw cyn y pandemig, ond yn cael eu newid yn llwyr a bod pobl yn gweld defnyddio bysiau yn rhywbeth y bydden nhw'n awyddus i'w wneud, oherwydd mae angen sicrwydd ar y diwydiant a'r cymunedau y tu hwnt i'r 18 mis hyn.

A dyma'r pwynt y carwn i orffen gydag ef, Llywydd: mae angen y llwybrau bysiau hyn ar gymunedau, a llwybrau bysiau sy'n addas iddyn nhw, nid rhai sy'n gweddu i amserlenni cwmnïau mawr, oherwydd ni allwn ni barhau i gyrraedd y sefyllfa hon o fod yn camu yn ôl o ymyl y dibyn bob 12 mis, bob 18 mis; fe wn i nad yw hynny'n rhywbeth y byddech chi'n ei ddymuno chwaith. Felly, rwy'n croesawu'r pwyntiau a wnaethoch chi'n barod o ran y gwaith ymgyrchu, ac fe wn i y byddai llawer ohonom ni'n cefnogi'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud yn hynny o beth, ond fe fyddwn i'n ddiolchgar am unrhyw fanylion pellach y gallech chi eu rhoi i ni, naill ai nawr neu yn ystod yr wythnosau nesaf. Rwy'n sylweddoli bod fy amser i ar ben, Llywydd, felly rwyf i am ddweud, yn olaf, y byddai unrhyw gymorth yn arbennig o ddefnyddiol pe gellid rhoi hwnnw nid ar sail yr hyn sy'n fasnachol hyfyw ond ar sail yr hyn sy'n hanfodol i gymunedau. Diolch yn fawr. Mae'n ddrwg gen i fy mod i wedi mynd ychydig dros amser.

Diolch i chi am y gefnogaeth. O ran y pwynt olaf, ychydig iawn sy'n hyfyw yn fasnachol; rwy'n credu mai dyna'r pwynt. Felly, mae angen cefnogaeth barhaus ar bopeth, fwy neu lai, neu fe fydd yn darfod, a honno yw'r sefyllfa ddifrifol yr ydym ni ynddi. Yr hyn yr ydym ni wedi bod yn ei wneud gyda'r awdurdodau lleol, drwy'r sgrymiau rhanbarthol hyn, fel rydym ni wedi bod yn eu galw nhw, yw nodi pa rai yw llwybrau blaenoriaeth. Rydym ni'n arbennig o awyddus i sicrhau, pan fydd ysgolion yn dychwelyd ym mis Medi, bod bysiau ysgol yno ar eu cyfer nhw, fel eu bod nhw'n gallu parhau yn ddi-dor—mae hwnnw wedi bod yn ganolbwynt allweddol o'n gwaith cynllunio—ond hefyd, y llwybrau sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol. Mae gan awdurdodau lleol eu dyletswydd eu hunain i gefnogi llwybrau sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol, ond nid yw nifer ohonyn nhw'n rhoi unrhyw gyfran o'u cyllid i mewn. Mae rhai yn gwneud felly; mae RhCT, er enghraifft, yn gwneud felly, ac mae eraill wedi dewis peidio. Felly, clytwaith yw'r trefniadau. Dyna pam rwy'n credu bod troi at fasnachfreinio yn creu patrwm llawer mwy unffurf fel y gallwn ni sicrhau'r un cysondeb ar draws Cymru.

O ran yr amserlen ar gyfer y gwaith yr ydym ni'n ei wneud, mae angen i ni wneud penderfyniadau ar unwaith. Fel dywedais i, mae'r cynllun presennol yn dod i ben ym mis Gorffennaf. Bydd yn rhaid i'r cwmnïau bysiau roi rhybudd i'r comisiynydd traffig ynghylch y gwasanaethau y maen nhw am eu dadgofrestru erbyn canol mis Mehefin, ac fe fydd hi'n rhaid i'r cyflogwyr ddechrau proses ymgynghori gyda'u gweithlu os ydyn nhw am ddiddymu gwasanaethau bysiau a chyhoeddi hysbysiadau diswyddo. Mae'r rhain i gyd yn derfynau amser na ellir eu symud sy'n gadarn iawn yn ein meddylfryd ni ac rydyn ni'n gweithio tuag atyn nhw.

Rydym ni'n agos, rwy'n credu, at ddod i'r fan lle gallwn ni wneud rhai penderfyniadau, ond nid ydym ni wedi cyrraedd eto. Nid oeddwn i'n dymuno aros tan hynny i roi datganiad gerbron y Senedd, gan fy mod i wedi addo rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi wrth i ni symud ymlaen. Ond, yn amlwg, fe fyddwn ni'n colli rhai gwasanaethau—llawer llai nag y buasem ni wedi gwneud pan oeddwn i'n siarad â'r Senedd ddiwethaf, diolch byth, oherwydd rydym ni wedi gallu rhyddhau'r tanwariant o'r tocynnau teithio rhatach. Mae'r galw am docynnau teithio rhatach tua 60 y cant yn llai nag o'r blaen, felly roeddem ni'n gallu trosglwyddo'r arian hwnnw. Dyna'r £20 miliwn yn fras y soniais i amdano, ar ben y £18 miliwn a oedd yn y gyllideb eisoes, yn ogystal â chefnogaeth i TrawsCymru a'r codiad yn ôl chwyddiant ar gyfer tocynnau teithio rhatach. O gymryd y rhain gyda'i gilydd, fel yna y byddwn yn cyrraedd y £46 miliwn. Fel soniwyd yn gynharach, mae hynny'n llai na'r hyn y mae awdurdodau lleol a'r diwydiant yn credu sydd ei angen i gadw pob gwasanaeth unigol, fel maen nhw ar hyn o bryd. Fe fyddai hynny'n gofyn am rywle rhwng £7 miliwn a £9 miliwn; nid ydym ni'n sicr. Yn syml, nid yw'r arian hwnnw gennym ni, ac mae hynny'n peri rhwystredigaeth fawr. Yn amlwg, nid yw hon yn sefyllfa y byddai unrhyw un ohonom ni'n dymuno bod ynddi hi, ond rydym ni i gyd wedi gwneud penderfyniadau ynghylch blaenoriaethau'r gyllideb, ac rydym ni wedi penderfynu blaenoriaethu nifer o faterion dyrys eraill yr ydym ni'n credu eu bod nhw'n bwysig.

Mae gennym ni bwysau ychwanegol sylweddol hefyd ar y GIG. Rydyn ni i gyd yn deall pa mor fuddiol yw hyn ac yn awyddus i'w gefnogi, ond mae arnaf i ofn mai'r anhawster o fod yn y Llywodraeth yw ei bod hi'n rhaid i chi ystyried blaenoriaethau lluosog ac nid oes digon o arian i fynd o gwmpas i ymdrin â phob un ohonyn nhw. Dyna rydym ni'n ceisio ei wneud yn sicr—sef blaenoriaethu'r rhai sydd am fod o gymorth i'r rhai â'r angen mwyaf ac yn cario'r nifer fwyaf o deithwyr, i'n rhoi ni mewn sefyllfa fel na fydd ymyl dibyn, chwedl hi. Os gallwn ni fod â sicrwydd ynglŷn â'r pwynt hwn o benderfyniad, yna fe ddylem ni weld sefydlogrwydd am 18 mis, a fydd yn mynd â ni at ddiwedd y flwyddyn ariannol hon; mae gennym ni arian tebyg, wedyn, sy'n cario drosodd i'r flwyddyn ariannol nesaf. Yn amlwg bydd rhai amrywiadau, yn dibynnu ar yr hyn sy'n digwydd o ran y galw am docynnau teithio rhatach yn y dyfodol. Os bydd hynny'n cynyddu, yna mae'n amlwg y bydd swm yr arian sydd ar gael yn cael ei wasgu. Felly, fe geir llawer o ansicrwydd yn hyn o beth, ond mae angen i ni sefydlu system strategol, drefnus, gywir, gynlluniedig o ran masnachfreinio, a dyna'r gamp yr ydym ni'n gorfod ei chyflawni ar hyn o bryd.

Rwy'n croesawu'r datganiad a pharhad y trafodaethau a'r gweithio mewn partneriaeth. Mae gennyf i ddau gwestiwn. Pa asesiad effaith a wnaethpwyd ar draws portffolios—mewn addysg, i ddarparu mesurau trafnidiaeth lleol, gan fod gweithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus eisoes yn darparu cludiant ysgol ar hyn o bryd, sy'n ansicr, ac rwyf i wedi clywed bod costau yn cynyddu 40 y cant; yr effaith ar iechyd meddwl pobl oherwydd effeithiau cymdeithasol ynysu, ac fe glywodd ein grŵp trawsbleidiol ni pa mor bwysig yw'r rhyngweithio gyda'r gyrwyr, yn ogystal â theithwyr eraill; ym maes iechyd, o ran cyrraedd apwyntiadau meddygol yn y dyfodol; a'r economi, o ran cyrraedd y gwaith, yn ogystal â swyddi yn y sector sydd mewn perygl? Mae Arriva wedi dweud y gallai 200 o swyddi fod mewn perygl yn y gogledd.

Mae'r ail gwestiwn yn ymwneud â'r ymgyrch ynglŷn â'r rhwydwaith newydd, sydd, gyda gobaith, nid yn unig yn seiliedig ar hyfywedd trefol a masnachol, ond ar ardaloedd cefn gwlad hefyd. A gaf i awgrymu ein bod ni'n cynnwys pob haen o lywodraeth, y gyrwyr, y comisiynydd pobl hŷn, Age Concern, Cyngor ar Bopeth a'r Cyngor Gwirfoddol yn yr ymgyrch honno hefyd? Rwyf i wedi clywed mai deiliaid tocynnau teithio rhatach yw'r rhai nad ydyn nhw wedi dychwelyd yn yr un niferoedd, a hefyd, roedd awgrym ynglŷn â'r cymhellion. Felly, mae arweinwyr awdurdodau lleol a phartneriaid eraill wedi awgrymu tâl cyffredinol gyda chap o £2, y gofynnodd Natasha amdano eisoes, ac ymestyn y tocynnau teithio rhatach i bobl ifanc dan 23 oed, ond gan godi tâl o £1, efallai. Felly, mae hynny wedi dod oddi wrth arweinwyr yr awdurdodau a'r gweithredwyr eu hunain. Diolch i chi.

Wel, i ymdrin â'r rhain o chwith, fel esboniais i, rydym ni wedi bod yn gweithio eisoes ar bolisi o'r union fath ers i mi ddod i'r swydd hon ddwy flynedd yn ôl erbyn hyn, ac rydyn ni wedi gwneud llawer iawn o waith o ran modelu beth fyddai hynny. Felly, rwy'n rhannu'r uchelgais yn llwyr am ffi unffurf o £1. Dyma'r peth iawn i'w wneud o ran cyfiawnder cymdeithasol, dyma'r peth iawn i'w wneud ar gyfer newid hinsawdd. Yn syml, nid yw'r arian gennym ni, ac mae hi'n ddigon hawdd i wahanol grwpiau ddweud, 'Mae angen mwy arnom ni', rwy'n deall yr angen am fwy, fe fyddwn i wrth fy modd yn cyflawni mwy. Ond mae cyni yn golygu bod llai o arian gennym ni, ac fel mae Carolyn Thomas yn gywir i'w nodi, mae'r diwydiant bysiau hefyd yn wynebu costau cynyddol ar adeg pan fo'r galw amdano wedi lleihau. Felly mae bwlch yn eu refeniw nhw o docynnau teithio, ac rydym ni'n ei chael hi'n anodd parhau â'r gyfradd o gefnogaeth a oedd gennym ni yn ystod y pandemig. Felly, rwy'n ofni nad oes atebion cyflym i'w cael yn hyn o beth. Mae hi'n anodd iawn, ac rydym ni'n gwneud ein gorau glas drwy gydweithio i ddod allan o hyn gyda'r rhwydwaith mwyaf cadarn y gallwn ni ei gael i'n tywys ni ar lwybr cynaliadwy hyd at fasnachfreinio. Rydym ni'n gobeithio, drwy'r ymgyrch hon, drwy gael mwy o bobl ar fysiau, y bydd cynnydd yn y refeniw i'r rhwydwaith bysiau, ac y byddwn ni mewn sefyllfa wedyn i ehangu'r rhwydwaith. Nid ydym ni'n dymuno colli'r rhwydwaith. Fe fydd hi'n rhaid i ni ei addasu yn y byrdymor, ond rydym ni'n awyddus i'w ailadeiladu wedyn yn rhan o gyflawniad ein nodau o ran carbon a newid dulliau teithio.

Mae hi'n gywir i ddweud bod angen i drafnidiaeth ysgol fod yn rhan hanfodol o'n meddylfryd ni, ac o'r cychwyn cyntaf, rwyf i wedi bod yn gweithio yn agos gyda'r Gweinidog addysg, Jeremy Miles a'i swyddogion ef, sydd wedi bod yn mynychu'r holl gyfarfodydd wythnosol yr wyf i wedi bod yn eu cynnal dros y misoedd diwethaf gyda'r gwahanol randdeiliaid i gyd er mwyn sicrhau bod hynny'n flaenllaw iawn ac yn ganolog yn ystyriaeth pawb, a'r arwyddion yw bod yr ymdrechion wedi bod o werth mawr, ac fe fydd gennym ni sefydlogrwydd, ond ni fyddwn ni'n gallu cadw pob un o'r gwasanaethau sydd gennym ni. Rwy'n ffyddiog, oherwydd y £20 miliwn ychwanegol y gwnaethom ni ei gyhoeddi heddiw—cyfanswm o £46 miliwn dros ben yr hyn yr oeddem ni'n gallu ei drafod y tro diwethaf—y byddwn ni'n gallu dod â sefydlogrwydd, a'r ffigur hwnnw yr oeddech chi'n sôn amdano, yr oedd Cydffederasiwn Trafnidiaeth Teithwyr wedi'i grybwyll, bydd eu hofnau o ran toriadau yn sylweddol lai na hynny. Ond nid ydym ni'n gwybod eto beth yn union fydd y ffigur hwnnw hyd nes y byddwn ni'n gorffen ein gwaith.

Diolch i chi, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw, ond fe fyddai hi'n esgeulus ohonof i beidio â thynnu sylw at y gwasanaethau bws yn lle trên anniben sydd gennym ni yn fy rhanbarth i ar hyn o bryd gan Drafnidiaeth Cymru. Dyma enghraifft berffaith o sut mae diffyg rhagwelediad a diffyg dealltwriaeth o ran angen cymudwyr yn rhwystro gallu Llywodraeth Cymru i ddarparu gwasanaethau trafnidiaeth sy'n ddigonol i bobl Cymru. Mae'r ffaith bod pobl yn dibynnu ar y bysiau hyn yn lle'r rheilffyrdd tra bod seilwaith y rheilffyrdd yn cael ei uwchraddio, ac nad yw'r bysiau yn troi i fyny i'w cludo nhw, bysiau rhy fawr i fynd o dan bontydd, neu fysiau sy'n rhy fach i ateb y galw yn amlygu i'r fath raddau y caiff cymudwyr eu dirmygu. Fe hoffwn i wybod, Dirprwy Weinidog, pa sgyrsiau a gawsoch chi gyda Thrafnidiaeth Cymru i unioni hyn, a pha iawndal a rowch chi i'r cymudwyr hyn oherwydd y gwasanaeth ofnadwy hwn?

Yn olaf, fe hoffwn i dynnu sylw hefyd at gyfarfod diweddar gyda gweithredwyr bysiau yn fy rhanbarth i, pan ddaeth i'm sylw nad yw pobl sy'n symud i ystadau tai a adeiladwyd o'r newydd yn defnyddio'r gwasanaethau bysiau a ddarperir ac yn hytrach yn dibynnu'n llwyr ar eu ceir. Pe byddwn i'n dyfynnu cyfarwyddwr y gwasanaeth ei hun, fe ddywedodd ef nad yw pobl mewn tai newydd yn defnyddio'r bws, a dweud y gwir. Gyda hyn mewn golwg, Dirprwy Weinidog, fe hoffwn i wybod pa strategaeth sydd gennych ar waith i annog y rhai sydd wedi symud i ystadau tai newydd yn benodol i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Diolch i chi.

Rwyf i am geisio ymdrin â'r ddau bwynt. Yn gyntaf i gyd, peth twp iddo ef ei wneud oedd awgrymu ein bod ni'n dirmygu cymudwyr—yn hollol i'r gwrthwyneb. Holl bwrpas yr uwchraddiad i reilffyrdd Caerdydd a'r Cymoedd yw gwella'r gwasanaeth i gymudwyr yn sylweddol. Mae hynny, yn anffodus, yn golygu amhariad yn y byrdymor. Dyma un o'r darnau mwyaf o fuddsoddiad yn seilwaith y rheilffyrdd ers dyddiau Brunel, ac ni ellir gwneud hynny, mae arnaf i ofn, heb atal y gwasanaethau, oherwydd mae ceisio gosod gwifrau uwchben wrth i wasanaethau eraill i deithwyr redeg ar bob rhan o'r lein yn amhosibl. Rydym ni wedi gwneud hynny ar lawer iawn o rannau o'r lein, sy'n wyrth beirianyddol, a dweud y gwir, ond ni allem ni wneud hynny ar lein Treherbert. Felly, rwy'n credu y dylai ef fod yn llai ymfflamychol ei ymadrodd a cheisio amgyffred yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei gyflawni.

Mae'n gywir o ran y gwasanaethau bws yn lle trên—nid ydyn nhw'n gweithio yn y ffordd yr ydym ni'n disgwyl iddyn nhw. Mae hynny'n rhannol yn adlewyrchiad o natur ddarniog iawn y diwydiant bysiau sydd wedi'i breifateiddio. Nawr, nid yw hyn yn rhan o'r datganiad heddiw; trefniant ar wahân gyda Trafnidiaeth Cymru yw hwn am—. Nid yw hyn yn rhan o'r gwasanaethau bysiau a drefnwyd, ond mewn ffordd, mae'n adlewyrchiad o system gamweithredol yn y sector preifat, oherwydd nid yw'r cwmnïau yno gyda'u fflyd ar gael pan fo eu  hangen arnom ni, ac rydym ni'n ystyried creu model ar gyfer bysiau ar sail gweithredwr os daw hi i'r pen, yn union fel sydd gennym ni gyda'r rheilffordd ar hyn o bryd, felly pan fyddai methiant, fe fydd fflyd o fysiau sy'n eiddo i, ac yn cael ei rhedeg gan Trafnidiaeth Cymru ar gael i ni i'w defnyddio ar sail fwy hyblyg. Nid yw hi'n hawdd gwneud hynny, ond mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n ymchwilio iddo, oherwydd fe fu methiannau sylweddol o ran gwasanaethau bws yn lle trên pan nad oedden nhw'n troi i fyny yn y lleoliad cywir, diffyg cyfathrebu â phobl, yr amseriadau byw heb ymddangos ar y byrddau, ac ati. Felly, rwy'n cydnabod yn llwyr fod problemau fel hyn wedi bod, ac rwy'n siarad yn rheolaidd gyda Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â mynd i'r afael â'r rhain.

Ar yr ail bwynt ynglŷn â sut yr ydym ni am ddenu pobl ar fysiau, wel, mae'r ymgyrch y soniais i amdani yn canolbwyntio yn rhannol ar hynny. Fe grybwyllodd ef fater mwy eang, serch hynny, sef datblygiadau tai newydd nad ydyn nhw'n rhoi unrhyw symbyliad i bobl deithio ar fysiau. Methiant yn y system gynllunio yw hynny'n rhannol, rydym ni'n unioni hynny drwy 'Cymru'r Dyfodol' gan sicrhau nad yw datblygiadau tai newydd yn cael eu codi mewn datblygiadau ar gyrion y dref lle nad oes rhwydweithiau bysiau, ac mae hynny, yn sicr, wedi bod yn fethiant. Mae'n dangos hefyd y rheswm pam rydyn ni'n cyflwyno masnachfreinio, oherwydd, ar hyn o bryd, penderfyniad masnachol gan gwmni bysiau yw a yw unrhyw wasanaeth bws yn rhedeg ai peidio. Felly, pe byddai ystad newydd o dai, ni fyddai cwmni bysiau dan unrhyw rwymedigaeth i ddarparu bysiau yno oni bai iddyn nhw fod o'r farn y gallen nhw wneud arian o hynny. Yn aml iawn, fel dywedodd ef, ni fydden nhw'n gwneud hynny, ac felly nid oes gwasanaeth yno iddyn nhw yn y lle cyntaf, sy'n gwaethygu'r orddibyniaeth a welwn ni ar geir wedyn.

Felly, fe gaiff y newid o ran ymddygiad y mae angen i ni ei weld yn rhan o'r newid dulliau teithio ehangach ei ddarlunio yn eglur iawn yn yr enghraifft a roddodd ef. Nid oes datrysiad syml i'w gael. Mae angen i ni edrych ar bolisi cynllunio, mae angen i ni edrych ar bolisi ffyrdd—dyna un o'r materion, os yw ef wedi darllen yr adolygiad ffyrdd, sy'n cael eu trafod yno. Fe fyddwn ni'n edrych ar bolisi cynllunio hefyd, sydd, unwaith eto, os yw ef wedi darllen, 'Cymru'r Dyfodol', yn cael ei gwmpasu yn y fan honno. Ond, sôn yr ydym ni am wyrdroi patrwm o ddatblygu, patrwm o feddwl a phatrwm o ddarpariaeth o wasanaeth sydd wedi ymwreiddio ers degawdau ac fe fydd hi'n cymryd cryn dipyn o amser i fynd i'r afael â hynny.

Diolch, Ddirprwy Weinidog—nifer o bethau i'w croesawu yn y datganiad heddiw. Yn sicr, mae yna banig wedi bod ymhlith etholwyr o weld bod gwasanaethau efallai yn dod i ben—y rhif 90 ym Mhontypridd, er enghraifft. Mae nifer o bobl wedi cysylltu oherwydd does ganddyn nhw ddim trafnidiaeth amgen. Dwi'n meddwl ein bod ni'n sôn, weithiau, ynglŷn â chael pobl o ddefnyddio ceir i symud i ddefnyddio bysus, ond i'r bobl lle dim ond y bws maen nhw'n gallu ei ddefnyddio, mae cyhoeddiadau fel hyn yn eithriadol o bwysig. 

Roeddwn i eisiau codi'r pwynt hefyd yr oedd Delyth Jewell wedi'i wneud, jest o ran y syniad o ymgyrch. Yn yr Alban, mae'r ymgyrch rŵan, 'Choose the bus'—mae'r hashtag yna yn boblogaidd iawn, gyda nifer o bobl yn ei hybu a £300,000 wedi'i fuddsoddi gan Lywodraeth yr Alban a hefyd CPT yr Alban o ran hynny. Mae ganddyn nhw ail wythnos fysus yr Alban—wythnos o ymgyrch benodol o ran hynny. Ai'r math yna o ystyriaethau rydych chi'n edrych arnyn nhw? Ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau â Llywodraeth yr Alban i weld sut fath o effaith mae'r ymgyrchoedd yma yn eu cael, fel ein bod ni yn gallu dysgu hefyd gan Lywodraethau eraill sydd, efallai, yn trio taclo'r un problemau a heriau â ninnau?

Diolch. Rydym ni'n gweithio gyda'r Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr yn hyn o beth, sydd, wrth gwrs, â phrofiad ledled y DU, ac maen nhw wedi cytuno i roi ychydig bach o arian yn y blwch ar gyfer yr ymgyrch. Fe fydd angen i ni ddylunio hyn yn ofalus, ar sail data a phwyntiau pwnio, ar y cyd â Trafnidiaeth Cymru i sicrhau y bydd yn effeithiol. Nid oes pot hudol o aur i mi afael mewn dyrnaid i dalu am hyn, felly fe fyddai angen i hyn ddod allan o'r swm cyffredinol. Felly, fe fyddai angen i ni frig-dorri cyllid rhywbeth arall i dalu am hyn, ond rwyf i o'r farn y byddai hwnnw'n ddefnydd da iawn o'r arian sef ein bod ni'n sicrhau ein bod yn hyrwyddo.

Fel soniais i yn y datganiad, rydyn ni wedi dechrau ystyried hynny, ond y brif ymdrech ar hyn o bryd yw datrys y brif broblem, cyn i ni droi ein meddyliau at hyrwyddo'r gwasanaethau y gallwn ni eu cadw wedyn, oherwydd nid oes diben hyrwyddo cyfres o wasanaethau na fydden nhw yno yn y dyfodol, efallai. Felly, mae hynny'n bendant yn uchel iawn ar ein rhestr ni o flaenoriaethau, ac rwy'n cytuno â'r hyn y mae hi'n ei ddweud am yr achos dros gadw hynny, a phwysigrwydd hynny. Yr anhawster yr wyf i'n ei wynebu yw bod â'r arian i wneud hynny. Rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud llawer iawn; achos rhwystredigaeth fawr i ni yw nad ydym ni'n cael swm canlyniadol yn ôl Barnett o'r arian ychwanegol a gyhoeddwyd yn Lloegr. Dyma esiampl arall eto o gyhoeddiadau sy'n cael eu gwneud—o ran hynny, fe ddywedir wrthym ni ei fod yn cael ei ariannu o gyllidebau presennol. Nawr, dyna hanner biliwn o bunnau y maen nhw'n honni eu bod nhw'n ariannu o fewn cyllidebau presennol. Mae'r GIG yn honni, ar gyfer setliad cyflog Lloegr, rwy'n credu, bod ganddyn nhw £7 biliwn o fewn eu cyllidebau presennol i dalu am hynny, ac rydym ni'n dechrau meddwl, efallai nad yw Trysorlys Llywodraeth y DU mor onest gyda ni ag y maen nhw'n ei ddweud, oherwydd ni allan nhw barhau i ariannu symiau mor fawr o arian ar gyfer hyn o gefn y soffa, a dweud wrthym ni wedyn nad oes cyfran yn ôl ein poblogaeth ar gael i ni. Mae hi'n ymddangos bod rhywbeth yn doredig ynglŷn â'r ffordd y mae fformiwla Barnett yn cael ei gweithredu ac rydym ni'n ystyried sut y gallem ni godi hynny gyda Llywodraeth y DU.

Gweinidog, dros yr wythnosau diwethaf, fe gefais i dros 100 o lythyrau mewn llawysgrifen oddi wrth drigolion Alun a Glannau Dyfrdwy yn mynegi pryder ynglŷn â thoriadau posibl i wasanaethau bysiau. Rwy'n rhannu eu pryderon nhw, yn enwedig ynglŷn â phobl a chymunedau yn cael eu gadael yn ynysig, ac y gellid colli swyddi ar draws y sector hwn. Rwy'n ddiolchgar iawn am eich diweddariadau chi heddiw i'r Aelodau, ond pa sicrwydd pellach y gallwch chi ei roi i'm hetholwyr i fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth posibl i gadw bysiau yn rhedeg ar draws y gogledd?

Wel, diolch i chi am hynna, ac mae 100 o lythyrau mewn llawysgrifen yn nifer sylweddol, ac mae hynny'n adlewyrchu maint y teimlad sydd ynglŷn â bysiau. Fe glywch chi'r hen ystrydeb, 'defnyddiwch nhw neu fe’u collwch nhw’; mae pobl yn dechrau gwerthfawrogi rhywbeth pan fyddan nhw'n credu na fydd ar gael eto, ac yn amlwg, nid yw pawb wedi bod yn defnyddio'r bws, oherwydd mae'r galw yn sylweddol is nag yr oedd. Felly, rwy'n gobeithio, os daw unrhyw beth da allan o'r cyfnod pryderus iawn hwn, y bydd pobl yn sylweddoli gwerth y rhwydwaith bysiau ac yn dechrau ei ddefnyddio unwaith eto.

Nid oes unrhyw ddewisiadau syml a hawdd yn hyn o beth, oherwydd mae gennym ni nifer o bethau y mae pobl yn poeni amdanyn nhw sydd ag angen cyllid hefyd, ac fel soniais i, mae'r pwysau ar y GIG yn sylweddol, mae prinder tai yn sylweddol, ac mae cost adeiladu'r prosiectau hyn wedi cynyddu, tra bod ein cyllid ni wedi prinhau. Felly, mae'r rhain i gyd yn faterion anodd iawn i gyfaddawdu arnyn nhw ond mae'n rhaid i ni wneud hynny.  Fe wyddom ni fod gwasanaethau bysiau yn hanfodol i bobl, yn enwedig y rhai sydd ar incwm is a phobl hŷn nad oes ganddyn nhw unrhyw ddewis arall. Rydym ni'n gwybod hefyd ei bod hi'n hanfodol rhoi dewisiadau amgenach na'u ceir i bobl; rydym ni'n ceisio eu hannog nhw i newid eu dulliau o drafnidiaeth, ac wrth gwrs, mae'n rhaid cael dewis arall ar eu cyfer.

Felly, rydym ni'n ystyried y pethau hynny i gyd, ac rydym ni'n ceisio gwneud y defnydd gorau o'r arian sydd gennym ni. Yr hyn sydd wedi bod yn arwyddocaol iawn ynglŷn â'r broses hon yr aethom ni drwyddi gyda'r awdurdodau lleol yn rhanbarthol a'r gweithredwyr yw ein bod ni wedi gallu gwneud i'r arian ymestyn ymhellach nag yr oedd yn cael ei ymestyn o'r blaen. Felly, roedd yna aneffeithlonrwydd gwirioneddol yn y system, a dyna pam mae angen i'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau ddod i derfyn. Cafodd ei lunio mewn argyfwng i ymdrin â phroblem fyrdymor iawn. Mae'r broblem wedi newid erbyn hyn ac mae angen i ni newid y mecanwaith cyllido a'i weithrediad i wneud hynny. Felly, rwy'n gobeithio, erbyn diwedd hyn i gyd, y byddwn ni'n gallu sicrhau etholwyr Jack Sargeant y bydd llawer, os nad y rhan fwyaf o'r gwasanaethau, yno o hyd. Nid wyf i mewn sefyllfa eto i ddweud faint ohonyn nhw fydd hynny, ond yn sicr, fe fydd yna lawer mwy o ganlyniad i'r arian ychwanegol yr ydym ni wedi gallu ei ymrwymo, ond nid ydym ni, yn anffodus, yn gallu ariannu pob un ohonyn nhw, yn rhannol oherwydd nad ydyn nhw i gyd yn cael eu defnyddio i'r graddau yr oedden nhw.

Diolch yn fawr iawn i chi am eich datganiad, a diolch i chi hefyd am fod yn ddidwyll iawn o ran yr hyn y gallwn ni ei fforddio a'r hyn na allwn ei fforddio, ac rwy'n cytuno â llawer o'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud. Mae angen newid diwylliant, ac mae hynny'n dibynnu ar bob un ohonom ni, onid ydyw e? Efallai y dylem ni gael 'diwrnod defnyddio'r bysiau' ar gyfer holl Aelodau'r Senedd bob mis, neu rywbeth o'r fath. Mae angen i ni ddangos yn eglur y newid ymddygiad yr ydym ni'n awyddus i'w weld yn ein trigolion ni.

Un o'r pethau yr ydym ni wedi siarad amdanyn nhw trwy'r amser ym mhlaid Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yw trafnidiaeth gyhoeddus rhad ac am ddim i bobl dan 25 oed, ac fe fyddwn ni'n parhau i wthio hynny, gan ddeall y newidiadau y byddai eu hangen o ran ymrwymiadau cyllidebol. Ond roeddwn i'n awyddus i siarad am wasanaethau bysiau yng nghefn gwlad, oherwydd mae'r model busnes ychydig yn ddiffygiol o ran y galw a'r angen. Mae'r angen yn fawr yn ein hardaloedd gwledig ni oherwydd arwahanrwydd cymdeithasol, ac rwyf i wedi siarad am wragedd Llangynog o'r blaen, sy'n mynd ar y bysiau unwaith yr wythnos i fynd i wneud eu gwalltiau, am eu coffi, i siopa, a hynny yng ngogledd sir Drefaldwyn, ond mae yna lawer o ardaloedd eraill yng nghefn gwlad y gallem ni siarad amdanyn nhw, er nad oes galw mawr yno, mae'r angen yn fawr, ond nid oes galw yno mewn gwirionedd ar gyfer gwasanaethau bysiau rheolaidd. Felly, tybed sut allem ni sefydlu model o strategaeth fusnes sy'n ymchwilio i wasanaethau bysiau yn ein cymunedau gwledig ni. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i chi. Wel, yn amlwg, mae byd y bysiau yn wahanol yng Ngheredigion ac ym Mhowys nag ydyw mewn sawl rhan arall o Gymru ac mae gennym ni gynrychiolwyr o'r ddau awdurdod hynny ar y grwpiau yr wyf i'n eu cadeirio yn wythnosol ac mae'r pwyntiau hyn yn cael eu gwneud yn eglur, ac rydym ni'n gweithio gyda nhw i sicrhau ein bod ni'n cynnal patrwm mor gyson ag y gallwn ni gyda'r gwasanaethau presennol. Yn amlwg, mae rhwydwaith TrawsCymru o fudd ychwanegol gwirioneddol, a lle bydd hwnnw'n rhedeg fe gaiff ei groesawu, yn enwedig gan ein bod ni wedi cael y buddsoddiad yn y bysiau trydan a'r prisiau siwrnai llai. Ac fe fydd hynny'n dangos, mewn ardaloedd gwledig, y gallwch chi fod â system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n gweithio os yw'r arian gennych chi i fuddsoddi yn honno. A dyna, yn sicr, yw ein huchelgais ni i bob ardal yng nghefn gwlad.

Bydd adroddiad interim yn dod yn fuan oddi wrth gomisiwn Burns yn y gogledd, sy'n adrodd ym mis Medi, ac fe ofynnwyd yn benodol i'r comisiwn ystyried anghenion ardaloedd cefn gwlad a pha systemau trafnidiaeth gyhoeddus allai fod yn hyfyw ynddyn nhw. Mae hi'n debygol, yn fy marn i, y bydd dulliau yn ôl model Fflecsi sy'n ymatebol i'r galw yn rhywbeth y bydd y comisiwn yn edrych yn ffafriol arno. Unwaith eto, mae'n rhaid i ni ariannu hynny. A honno yw ein her fwyaf ni, rwy'n credu, ar hyn o bryd—nid oes diwedd ar y pethau yr hoffem ni eu gwneud ac y gallem ni eu gwneud nhw ac y bydden nhw o werth mawr, ond mae gallu rhyddhau cyllid ar gyfer gwneud hynny yn benbleth barhaus, a dweud y gwir.

Felly, rwy'n cytuno â'i dadansoddiad hi o'r hyn y mae taer angen amdano, ac rydym ni'n gweithio yn galed gyda phartneriaid i wneud yr hyn a allwn ni i gyrraedd y fan. Ac fe fydd masnachfreinio, pan fydd hynny'n digwydd, yn ein helpu ni'n sicr. Ond fe allech chi fod wedi cynllunio system mor berffaith ag y dymunir—oni bai bod yr arian cyhoeddus gennych chi i'w roi ynddi hi, ni fydd hi ond cystal â'r buddsoddiad sydd gennych chi ar gael. Ac rwy'n credu y dylai pob un ohonom ni ystyried hynny—pwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus o gymharu â blaenoriaethau eraill. 

A gaf i wir gymeradwyo, ar ddechrau fy sylwadau i, y gwaith sydd wedi cael ei wneud, y cydweithio sydd bod rhwng y Gweinidog a phartneriaid ledled Cymru, ac yn y sgrymiau rhanbarthol, i gyflwyno rhywbeth a allai ein tywys ni drwy anawsterau'r byrdymor, a rhoi rhywfaint o gyfle i gael ein gwynt atom a'n cyfeirio ni at y model hwn o fasnachfreinio a dyfodol mwy cynaliadwy? Ond, ar y pwynt hwnnw o ddyfodol mwy cynaliadwy, fe wn i nad ydych chi'n gallu darllen pob gair unigol yn nhystiolaeth y pwyllgor newid hinsawdd, ond fe glywsom ni hyn y diwrnod o'r blaen:

'Rwyf i wir yn credu...mai rhywbeth y gallai fod angen i Lywodraeth Cymru ei ystyried yw teithio rhad ac am ddim i bawb ar y cynllun teithio rhatach...fyddwn i'n ffafrio hynny'n fawr'

dywedodd y tyst hwn, er enghraifft,

'cyfradd unffurf o £2 i'r mwyafrif helaeth o'r cyhoedd a £1 ar gyfer y cynllun teithio rhatach.... A ddylem ni ystyried, dyweder, daliad mewn enw o £1—i deithio i unrhyw le fynnoch chi yng Nghymru os ydych chi'n bensiynwr am £1; os ydych chi'n oedolyn, fe godir £2 arnoch chi. Mae'r ffigurau o'r fath yn eich rhoi chi i mewn sefyllfa mewn gwirionedd, ar gyfer, efallai—degau o filiynau o hyd—£20 miliwn neu £30 miliwn o ychwanegiad ar ben yr arian cyfredol...fe allem ni fod â gwasanaeth mwy cynaliadwy'

ac fe fydd yn cynyddu defnydd gan deithwyr, 'ac rwy'n gwybod, efallai,' meddai'r tyst,

'yn wleidyddol, mae'n bwnc llosg...ond rwy'n credu bod rhaid i ni edrych ar hyn ar gyfer yr hirdymor'.

Andrew Morgan oedd hwnnw, arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Fe godwyd a'i adleisio gan bobl eraill o wahanol bleidiau a gynrychiolwyd oddi wrth CLlLC ar yr alwad honno. Heddiw, onid dyma'r foment nawr y mae ei hangen er mwyn i ni afael ym mhopeth, rhoi popeth ar y bwrdd, ac ystyried sut yr ydym ni am lenwi'r blwch arian tocynnau hwnnw i'r dyfodol?

Wel, fel soniais i, nid yn unig yr ydym wedi ystyried hyn, rydym wedi cynllunio hyn, rydym wedi gwneud y gwaith modelu ynglŷn â hyn. Rydym ni wedi cymryd hwn o ddifrif yn ddewis ymarferol, ac mae'r Cabinet wedi ei gymeradwyo. Yr hyn nad oes gennym ni yw'r arian i dalu amdano, oherwydd rwy'n ofni nad £30 miliwn mohono, fel gwnaethoch chi ei ddweud, ond mae'n fwy tebyg i £90 miliwn, ar ben y £200 miliwn yr ydym ni'n ei wario ar fysiau ar hyn o bryd, a dyna'r hyn a fyddai ei angen arnoch chi. Ac rwy'n credu bod uchelgais cyffredin ein bod ni'n parhau i anelu i gyrraedd y pwynt hwnnw, ond nid ydym ni yn y sefyllfa honno nawr. Yn syml, nid yw'r arian gennym ni—

Tocynnau teithio rhatach.

Mae'n ddrwg gen i, mae hi'n anodd dal i fyny â'r sylwadau ychwanegol. Mae'r Aelod yn dweud 'tocynnau teithio rhatach'. Fe allech chi drefnu hyn ym mha ffordd bynnag yr hoffech chi. Rydym ni wedi edrych ar ystod o fodelau—o bris unffurf o £1 i bawb; rydym ni wedi edrych ar deithio rhad ac am ddim i bobl ifanc; rydym ni wedi edrych ar £2 unffurf i bawb; £1.50 i bawb. Rydym ni wedi gwneud y gwaith, oherwydd dyna fy uchelgais innau hefyd. Ond, fel rwy'n dweud, nid yw'r arian gennym yr arian i dalu am hynny, ac fe fyddai'n dda gennyf i pe byddai, ac rwy'n gobeithio y byddwn yn cyrraedd sefyllfa lle bydd hwnnw gennym ni. 

Rwy'n croesawu sylwadau'r Cynghorydd Andrew Morgan yn fawr, ac rwyf wedi cael sgyrsiau adeiladol gydag ef fy hunan. A'r pwynt mae ef yn ei wneud yw bod gweithio gydag awdurdodau lleol—oherwydd, fel dywedais i, mae ganddyn nhw ddyletswydd gyfreithiol i gynnal llwybrau bysiau sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol—nid yw rhai awdurdodau lleol, fel eich un chi, yn gwneud hynny, mae rhai eraill, fel un Andrew Morgan, yn gwneud hynny. Felly, mae'r darlun yn anghyson ledled Cymru. Ac yna'r sgwrs y mae angen i ni ei chael gyda llywodraeth leol sef: a fydden nhw'n gallu rhoi swm i mewn, a byddem ninnau wedyn yn gallu rhoi swm cyfatebol, ac fe fyddai hynny'n ein dwyn ni'n nes at ein sefyllfa ddymunol? Ac rwy'n credu mai dyna'r sgyrsiau y mae angen i ni eu cael ar hyn o bryd. 

Gweinidog, diolch yn fawr iawn i chi am eich datganiad heddiw, ac, mewn sylwadau sy'n gysylltiedig â rhai Jane Dodds, mae cymunedau gwledig yn ei chael hi'n anodd iawn cael gafael ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond, fel roeddech chi'n dweud am ardal TrawsCymru, ni fydd pobman yn gallu elwa ar hynny. Mae gan y rhan fwyaf o'm cymunedau gwledig i sefydliadau trydydd sector sy'n rhedeg trafnidiaeth gymunedol, ac maen nhw â rhan hanfodol wrth lenwi'r bwlch gwirioneddol lle na all y gwasanaethau ei gyrraedd, hyd yn oed os ydyn nhw wedi cael eu gwladoli, fel byddech chi'n hoffi ei wneud. 

Felly, a wnewch chi egluro mewn gwirionedd pa waith a ydych chi am ei wneud gyda sefydliadau'r trydydd sector i helpu i redeg trafnidiaeth gymunedol mewn rhai ardaloedd, oherwydd rwy'n credu y byddan nhw'n hanfodol, mewn gwirionedd, o ran lleihau allyriadau a helpu gyda'n nodau newid hinsawdd ni?

Mae'r Gymdeithas Cludiant Cymunedol yn rhan o'r grŵp hwnnw yr wyf i'n ei gadeirio, ac mae ganddyn nhw ran fawr iawn yn y sgyrsiau. Mae ganddyn nhw ran bwysig yn y clytwaith hwnnw o ddarpariaeth. Ond, ym mha ffordd bynnag y byddwch chi'n mynd i'r afael â'r mater hwn, maint yr arian yw'r broblem. Nid wyf i'n dymuno gwneud pwynt pitw—rwy'n gwneud pwynt gwirioneddol, pan fo ein cyllidebau ni'n cael eu gwasgu, pan fo 12 mlynedd o gyni yn brathu, dyma yw'r sefyllfa nawr. Yr awdurdodau lleol oedd yn arfer sybsideiddio llwybrau bysiau sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol fel mater o drefn. Daeth hynny i ben pan gafodd y toriadau eu gwneud gan y Llywodraeth Geidwadol. Nid yw'r arian wedi bod ar gael oherwydd dewisiadau gwleidyddol ynghylch lleihau cyllidebau. [Torri ar draws.] Nawr, mae Mark Isherwood yn rhoi ei ben yn ei ddwylo, ac rwy'n cydymdeimlo â'i boen ef—rwyf innau'n teimlo felly yn aml pan glywaf i ef yn siarad, felly mae gen i bob cydymdeimlad. Ond mae hi'n ffaith anochel: os oes llai o arian gennych chi, rydych chi'n darparu llai o wasanaethau. Rwy'n ystyried rhai o'u pwyntiau nhw'n rhai hynod anonest, tra eu bod nhw, ar y naill law, yn cefnogi cyni, a dyna nhw wedyn yn codi ac yn dweud, 'Wel, pam ydych chi'n torri pethau? Pam nad ydych chi'n gwario mwy?' Fe fyddai unrhyw rifyddeg sylfaenol yn gwneud byd o les ar feinciau'r Ceidwadwyr.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad heddiw yma ac am yr asesiad, sy'n sobri rhywun, o'r heriau sy'n ein hwynebu ni. Ond wrth gwrs, rywsut, yn y pen draw, rydym ni'n mynd i orfod adeiladu gwasanaeth bysus sy'n gwasanaethu'n cymunedau ni a rhai o'r cymunedau sydd anoddaf i'w cyrraedd. Fel Jack Sargeant, dwi innau wedi derbyn degau o lythyrau gan etholwyr sy'n rhestru pryderon gwirioneddol ynglŷn â beth fyddai'n digwydd pe bai cefnogaeth yn cael ei dynnu oddi ar ein gwasanaethau bysus ni. A thra bod y Dirprwy Weinidog yn dweud bod yna lai o wasanaethau wedi cael eu colli yng Nghymru—rhyw un o bob 40, yn hytrach nag un o bob 10, fel yn Lloegr—os ydy eich cymuned chi, eich pentref chi, yn un o'r rhai sydd wedi colli gwasanaeth, mae gennych chi broblem. Felly, gaf i ofyn am sicrwydd gan y Dirprwy y bydd y gwaith sy'n mynd ymlaen rŵan yn edrych o ddifrif ar sicrhau neu sut i sicrhau dyw ardaloedd gwledig a lled wledig fel Ynys Môn ddim yn cael eu hynysu pan fydd y model newydd yn cael ei roi yn ei le? A chwestiwn penodol ynglŷn â bysus ysgol: mae ysgolion yn cael eu gwasanaethu gan gwmnïau bysus sy'n darparu gwasanaethau o gwmpas eu hardaloedd weddill yr amser; pa ystyriaeth mae'r Gweinidog yn ei roi i'r perig, os ydym ni'n colli cwmnïau bysus, y byddwn ni'n colli'r cwmnïau hynny sy'n mynd â'n disgyblion ni i ac o'r ysgol hefyd?

Rwy'n ymwybodol iawn o'r bygythiad hwnnw, a dyna un o'r rhesymau pam y byddwn ni'n sicrhau y bydd llwybrau i ysgolion yn rhan fawr iawn o'n cynllunio cychwynnol, gan eu bod nhw'n cynnig llif refeniw i gwmnïau sy'n gallu darparu gwasanaethau eraill wedyn. Yn y tymor canolig, rwy'n wir awyddus i ddod â'r mathau hynny o wasanaethau i'r model masnachfreinio, ac felly nid ydym ni'n ystyried cludiant i ysgolion ar wahân i wasanaethau arferol eraill. Mae angen i ni weld pobl ifanc yn defnyddio gwasanaethau bysiau, ac mae angen iddyn nhw fod yn rhan o batrwm rheolaidd o fysiau. Fel dywedais i, rwy'n llwyr gydnabod yr her yng nghefn gwlad, ac rwyf i wedi bod yn gweithio rhywfaint yn fwy eang ynghylch sut y byddwn ni'n rhoi trafnidiaeth gynaliadwy mewn lleoliadau gwledig, ac mae llawer o bethau y gellir eu gwneud y mae gwledydd eraill yn eu gwneud, sy'n rhoi'r buddsoddiad hwnnw i mewn. Felly, mewn rhannau gwledig o'r Swistir, o'r Almaen, er enghraifft, mae gan bob pentref wasanaeth bws bob awr, ac maen nhw'n ariannu hynny drwy dreth ar fusnesau lleol. Felly, mae hyn i gyd yn ymarferol; y cwestiwn yw a yw'r dewisiadau yr ydym ni'n dymuno eu gwneud yn wleidyddol ynglŷn â sut rydym ni'n codi'r arian ar gyfer hynny a sut rydym ni'n dosbarthu'r arian wedyn. Ac eto, rwy'n dweud wrth feinciau Plaid Cymru, â phob didwylledd unwaith eto: rydyn ni wedi cytuno ar flaenoriaethau cyllidebol gyda'n gilydd, rydyn ni wedi penderfynu blaenoriaethu prydau ysgol am ddim, yn iawn felly—rydyn ni i gyd yn gefnogol o hynny—ac ystod o bethau eraill. Pan fydd yr arian hwnnw'n cael ei wario, yna nid yw ar gael ar gyfer pethau eraill, ac rwy'n ofni bod bysiau wedi cael cryn dipyn o fuddsoddiad, ond nid yn ddigon i ymdrin â'r bwlch cyfan a welsom ni trwy gwymp yn y galw a'r cynnydd yn y costau. Felly, fe fydd rhaid i ni i gyd wynebu gwirionedd a chanlyniadau ein dewisiadau ni a gwneud y gorau ohoni. Ond nid oes rhagoriaeth foesol gan unrhyw un yn y Siambr hon o ran yr hyn y byddem ni'n dymuno ei weld; fe garem ni i gyd weld system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n gweithio yn well. Ac unwaith eto, rwy'n dweud wrth bob un ohonom ni: mae angen i ni fyfyrio yn y dyfodol ar y flaenoriaeth y byddwn ni'n ei rhoi i drafnidiaeth gyhoeddus o gymharu â phopeth arall.

Dirprwy Lywydd, fe ddywedodd y Gweinidog, yn anfwriadol efallai, rywbeth diddorol iawn yn gynharach, pryd y cyhuddodd ef Lywodraeth y DU mewn ffordd o ffugio'r cyfrifon fwy neu lai. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth, Dirprwy Lywydd, efallai y bydd y Gweinidog yn dymuno dychwelyd i'r Siambr hon i adrodd arno, pan fydd yn gallu gwneud hynny, oherwydd mae hynny'n sylfaenol bwysig o ran llywodraethu'r Deyrnas Unedig.

Fe gwrddais i â Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent ddoe i drafod effaith diwedd y cyllidebau presennol ar wasanaethau bysiau yn y fwrdeistref, a'r hyn a wnaethom ni ei ganfod oedd mai'r gwasanaethau bysiau sydd mewn perygl fwyaf yw'r gwasanaethau bysiau sy'n cludo pobl ar gyfer defnyddio gwasanaethau cyhoeddus eraill a mynd at fannau llwytho'r rheilffyrdd a gwasanaethau rheilffyrdd. Felly, mae'r uchelgeisiau sydd gan Lywodraeth Cymru yn cael eu tanseilio i gyd gan sefyllfa bresennol Llywodraeth Cymru o ran polisi, ac, wrth gwrs, nid yw gwasanaethau bysiau ar gael i ysbyty'r Faenor o hyd, er gwaethaf yr addewid y byddai hynny'n digwydd a roddwyd y rhan orau o ddegawd yn ôl. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn dweud un peth, ond mae ei pholisïau hi'n cyflawni rhywbeth arall.

Y pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yw ynglŷn â Fflecsi. Nawr, mae'r Gweinidog a minnau wedi trafod cynllun treialu Fflecsi sydd wedi bod yn rhedeg ym Mlaenau Gwent, ac mae ef yn ymwybodol, o ganlyniad i'r cynllun treialu hwnnw, fod Cyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent yn edrych nawr ar fodel hybrid o Fflecsi, sy'n dysgu gwersi'r cynllun treialu, sy'n dysgu gwersi o'r profiad o redeg gwasanaeth Fflecsi, ac mae'n awyddus i ddarparu gwasanaeth Fflecsi i ystadau diwydiannol, er dadlau, i alluogi pobl i fynd i'r gwaith, a bod gwasanaeth amserlen yng nghanol y dydd. Mae'r Gweinidog wedi dweud o'r blaen ei fod ef yn gefnogol i hynny'n fras. A wnaiff ef, y prynhawn yma, roi sicrwydd ei fod yn gefnogol i hynny, ac y gofynnir i swyddogion Llywodraeth Cymru a swyddogion Trafnidiaeth Cymru weithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent i gyflawni'r model hybrid hwn yn y dyfodol?

Diolch i chi am y sylwadau yna, hyd yn oed y ganmoliaeth goeglyd. Gadewch i mi fynd i'r afael â nhw gan fynd o chwith. Mae'n siŵr ei fod ef yn gwybod o'r gwaith a wnaeth wrth arwain tasglu'r Cymoedd mai mater darparu bysiau oedd un o brif flaenoriaethau pobl ar draws y Cymoedd, fel mewn cymunedau eraill ledled Cymru. Ac mewn gwirionedd, fe ddatblygodd prosiect Fflecsi o'r gwaith hwnnw a ddechreuodd ef ac y gwnes innau ei gymryd drosodd. Ac fe wnaethom ni geisio rhoi'r Fflecsi cyntaf ar waith ym Mlaenau Gwent, ond nid oedd yr adnoddau ar gael gan yr awdurdod lleol. Peth ardderchog yw clywed eu bod nhw'n esblygu'r model hwnnw ac yn treialu ac yn dechrau cynlluniau treialu ailadroddiadau ohono, a dyna yn union yr ydym ni'n dymuno ei wneud. Rydyn ni'n rhoi cynnig ar hyn mewn gwahanol leoliadau. Felly, fe fyddwn i'n awyddus iawn i glywed mwy am y mireinio y maen nhw wedi ei ddyfeisio, ac fe fyddaf yn gofyn i Trafnidiaeth Cymru ymgysylltu â nhw ac adrodd yn ôl i weld a allwn ni ddysgu gwersi o hynny. Rwy'n credu bod y Ffflecsi yn wahanol wedyn yng nghefn gwlad, ond dyna ddiben y Fflecsi. Mae'r cliw yn yr enw, onid ydyw e? Ei fwriad yw bod yn hyblyg.

O ran uchelgeisiau Llywodraeth Cymru yn cael eu tanseilio gan bolisi Llywodraeth Cymru, fe fyddwn i'n dweud mai cyni, ôl-effeithiau COVID, a model busnes toredig sy'n tanseilio'r uchelgeisiau. Felly, nid wyf i o'r farn mai fel—. Siarad ychydig yn llib yw dweud ein bod ni'n tanseilio ein polisi ein hunain. Rydyn ni'n gweithio yn galed iawn, er gwaethaf y blaenwynt, i gyflawni ein polisi, ond mae gennym ni rymoedd yn gwthio i'r cyfeiriad arall. A dyna beth rydym ni'n ceisio ei wneud yn y byrdymor, sef gweithio ein ffordd drwy'r heriau byrdymor hynny er mwyn ein harwain ni i'r fan y mae ein polisi ni'n ein cyfeirio ati, hynny yw trafnidiaeth gyhoeddus i bawb sy'n hygyrch, heb fod yn costio llawer, ac yn gyson. Dyna'r hyn yr hoffem ni i gyd ei weld, ond, am amryw o resymau yr wyf i wedi mynd drostyn nhw'r prynhawn yma, mae hynny'n anodd.

Ac o ran dweud rhywbeth diddorol yn anfwriadol, rwy'n gwneud fy ngorau i ddweud unrhyw beth sy'n ddiddorol yn fwriadol, ond ni chaiff hynny groeso bob amser. [Chwerthin.]

Ac yn olaf, Sioned Williams. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe hoffwn i ofyn ychydig yn fwy am y meini prawf ar gyfer y llwybrau blaenoriaeth ar gyfer y rhwydwaith llinell sylfaen yr oeddech chi'n sôn amdano. Fe hoffwn i godi fy llais er mwyn cymunedau'r cymoedd lle nad oes cysylltiadau rheilffyrdd a bysiau yw'r unig fath o drafnidiaeth. Fe glywsom ni am gymunedau cefn gwlad, cymunedau ynysig. Nid cymunedau ynysig mo'r rhain; dim ond bod y cysylltiadau rheilffyrdd wedi cael eu diddymu. Ac mae ganddyn nhw gyfradd lai o berchnogaeth ceir na'r cyfartaledd hefyd. Rwy'n credu i mi eich clywed chi'n dweud y bydd tlodi cymdeithasol ac angen yn cael eu hystyried, ond fe hoffwn i fod â rhywfaint o sicrwydd y bydd diffyg yn y ddarpariaeth rheilffyrdd yn cael ei ystyried hefyd. Ac fe hoffwn i ofyn hefyd pa werthusiad a gafwyd o ran y cynlluniau bysiau rhad ac am ddim a gafwyd mewn rhai awdurdodau lleol, fel dinas a sir Abertawe, er enghraifft—beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei ddysgu o'r profiadau hynny, o ran pwy, er enghraifft, y gellid anelu atyn nhw neu pa batrymau o ddefnydd y gellid anelu atyn nhw gan y fath ymgyrch ag y soniodd Heledd Fychan amdani?  

Iawn. Diolch i chi am gyfres ddiddorol o gwestiynau. O ran meini prawf y rhwydwaith sylfaenol, cyn i'r argyfwng hwn ffrwydro, roeddem ni wedi bod yn gweithio ein ffordd yn drefnus o amgylch Cymru gan geisio datblygu rhwydwaith sylfaen gydag awdurdodau lleol ar sail dadansoddiadau. Felly, rwy'n credu bod nifer o'r awdurdodau yn y gogledd er enghraifft, wedi gwneud y gwaith gyda Trafnidiaeth Cymru, lle maen nhw'n defnyddio data o ffonau symudol i ddangos mannau cychwyn a chyrchfannau pennau teithiau, a cheisio mapio hynny wedyn yn ôl eu rhwydwaith nhw o fysiau, ar gyfer blaenoriaethu'r mannau byddai'r rhwydwaith sylfaenol y byddem ni wedi dymuno ei roi allan i'w masnachfreinio yn ateb y galw wedyn.

Felly, mae gwaith soffistigedig iawn wedi bod yn digwydd, ac rwy'n credu ei fod yn edrych yn addawol a diddorol iawn. Yr hyn y bu'n rhaid i ni ei wneud yn ystod yr argyfwng hwn yw cyflymu hynny ar gyfer gweithio gydag awdurdodau lleol ar unwaith ar gyfer datrysiad amherffaith yn y byrdymor i'n harwain ni drwy'r argyfwng hwn. Ni fydd y rhwydweithiau sylfaenol yr ydym ni'n eu datblygu gyda'r cyllid sydd ar gael yn union yr un fath â'r rhai y byddwn ni'n eu masnachfreinio, ond y nhw fydd yn dechrau'r gwaith hwnnw a'r meddylfryd hwnnw o ble y dylai'r rhwydwaith craidd allweddol fynd, ac mae amddifadedd yn gyfan gwbl yn un o'r meini prawf yr ydym ni'n eu hystyried yn rhan o hynny.

O ran ymdrin â'r diffygion yn y ddarpariaeth o reilffyrdd, dyma yn union yw un o ddibenion masnachfreinio, oherwydd pan fydd masnachfreinio gennym ni a'n bod ni'n rhoi swyddogaeth hanfodol i Trafnidiaeth Cymru, gan weithio gyda phartneriaid eraill yn rhan o'r 'meddwl arweiniol' hwn, fel mae'r Papur Gwyn yn nodi, fe fyddan nhw'n weithredwr aml-ddull wedyn, ac yn gallu edrych ar fysiau a threnau ochr yn ochr. Ar hyn o bryd, mae gennym ni aneffeithlonrwydd gwirioneddol, oherwydd rydym ni'n rhedeg gwasanaethau bysiau sy'n cystadlu â gwasanaethau rheilffordd ar yr un llwybrau, sy'n gwneud ychydig iawn o synnwyr. Ac yna mae gennym ni gymunedau eraill nad oes ganddyn nhw rwydweithiau rheilffyrdd ac sy'n profi gwasanaeth gwaeth. Felly, fe fydd rhesymoli'r system ar sail y rhwydweithiau sylfaen hyn, sy'n seiliedig ar ddadansoddiadau sy'n dangos lle mae'r teithiau y mae pobl yn awyddus i'w gwneud, yn caniatáu i ni fod â system fwy effeithlon a gwell ei dyluniad, fel na fydd cymunedau yn cael eu hepgor.

Y cwestiwn olaf am y cynlluniau bws am ddim: fe sylwais i fod Abertawe newydd gyhoeddi cynllun arall ar gyfer gwyliau'r haf ac ar gyfer y Nadolig, sy'n ardderchog; mae Casnewydd wedi gwneud pethau tebyg, a Chaerdydd hefyd. Mae'r data i gyd yn galonogol. Maen nhw'n dangos cynnydd yn y nifer sy'n eu defnyddio—er mawr ryfeddod—fel gwelsom ni'n fyd-eang. Mae gan Dunkirk, er enghraifft, wasanaeth bws am ddim, sy'n cael ei ddefnyddio yn helaeth iawn. Felly, gan fynd yn ôl at fy mhwynt i'n gynharach, nid oes unrhyw beth yn ein hatal ni rhag gwneud y pethau hyn heblaw am y dewisiadau gwleidyddol a'r dewisiadau cyllidebol yr ydym ni i gyd yn eu gwneud, ond rwy'n credu mai'r hyn nad ydym ni wedi ei wneud yn ein cenedl ni, ac rwy'n golygu'r DU gyfan yn hyn o beth, yw gwerthfawrogi a gwario digon ar drafnidiaeth gyhoeddus, o'i gymharu â'n cymdogion cyfandirol, ar gyfer darparu'r gwasanaethau hyn. Yn hytrach, rydym ni wedi bod â'r model preifat hwn lle mae'n rhaid i'r teithiwr dalu, ac felly rydych chi â phrisiau tocynnau teithio ar fws sy'n cynyddu, ac rydym ni'n sicr wedi gweld hynny ers preifateiddio, sy'n golygu llai o ddefnydd wedyn, ac oherwydd y model masnachol sydd gennym ni, rydym ni'n gweld gwasanaethau yn cael eu tynnu'n ôl wedyn, ac mae cyni wedi rhwystro'r awdurdodau lleol rhag llenwi'r bylchau. Dyna pam rydym ni yn y llanast yr ydym ni ynddo heddiw. Bydd gwrthdroi hynny'n cymryd amser ac arian, ond mae'r symudiad at fasnachfreinio a swyddogaeth Trafnidiaeth Cymru yn hanfodol i'n rhoi ni ar y llwybr hwnnw, ac mae'r gwaith rhanbarthol yn galonogol iawn hefyd. Ond nid ydym ni yn y sefyllfa y mae angen i ni fod ynddi, neu yr ydym eisiau bod ynddi, ac nid yw'r argyfwng hwn, o ganlyniad i COVID a chyni, wedi bod o gymorth, ond rwy'n gobeithio y bydd rhywfaint o les yn dod yn ei sgil.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog.

Eitem 4 yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar gostau byw. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r argyfwng costau byw yn parhau i fwrw cysgod dros fywydau miloedd o ddinasyddion Cymru. Mae'n effeithio ar y pethau hynny sy'n hanfodol ar gyfer cynnal iechyd a lles da: cadw'n gynnes, cael digon o fwyd i'w fwyta a chael to uwch ein pennau. Yn ddiweddar, gwnaeth Sefydliad Resolution ragweld y bydd cost gynyddol bwyd yn goddiweddyd ynni fel y grym a fydd yn ysgogi chwyddiant yr haf hwn.

Mae Gweinidogion Cymru yn parhau i alw ar Lywodraeth y DU i helpu'r rhai sy'n cael eu taro galetaf gan yr argyfwng: i gynyddu cyfraddau lwfans tai lleol; i ddarparu cyllid ychwanegol ar gyfer taliadau tai dewisol; i ddileu'r cap budd-daliadau a'r terfyn dau blentyn; i newid y polisi didyniadau credyd cynhwysol; ac i gyflwyno taliad untro i bobl sy'n derbyn budd-daliadau prawf modd, er mwyn darparu rhyddhad rhag prisiau sy'n cynyddu'n barhaus.

Mae'r Cabinet cyfan yn mynychu is-bwyllgor y Cabinet ar gostau byw ac mae'r is-bwyllgor hwnnw wedi bod yn hanfodol wrth sicrhau camau gweithredu cydlynol ar draws y Llywodraeth. Mae'n cynnwys partneriaid o'r trydydd sector, llywodraeth leol, Cyngres Undebau Llafur Cymru a grwpiau ffydd, ac mae wedi trafod sawl agwedd ar yr argyfwng.

Yr wythnos diwethaf, er enghraifft, adroddodd Ymddiriedolaeth Trussell fod cynnydd o 37 y cant wedi bod yn nifer y teuluoedd sy'n defnyddio banciau bwyd yn ei rhwydwaith am y tro cyntaf o gymharu â'r un cyfnod yn 2021-22. Mae hyn yn hynod werthfawr o ran ein dealltwriaeth o'r ffordd y mae'r argyfwng yn cael ei brofi ar lawr gwlad, a'r effaith y mae ein hymyriadau yn cael ei chael.

Mae'r grŵp arbenigol annibynnol, dan gadeiryddiaeth yr Athro Rachel Ashworth, hefyd yn dod ag ystod o arbenigwyr ynghyd, gan gynnwys yr IFS, Cyngor ar Bopeth Cymru, National Energy Action, Sefydliad Bevan a Shelter Cymru. Byddan nhw'n gwneud argymhellion ym mis Mehefin ar y ffordd orau y gallwn gefnogi pobl sy'n delio â'r argyfwng.

Ers i'r argyfwng ddechrau, rydym wedi ailffocysu rhaglenni i dargedu cymorth a chadw arian ym mhocedi pobl, gan ddyrannu mwy na £3.3 biliwn mewn cymorth, sydd, yn ôl ein dadansoddiad ni, yn cyrraedd y bobl fwyaf difreintiedig. Er gwaethaf heriau wrth gynllunio'r gyllideb, mae mynd i'r afael â thlodi yn parhau i fod yn thema drawsbynciol, gan flaenoriaethu cymorth i'r aelwydydd mwyaf difreintiedig. Mae hyn yn cynnwys: ein cronfa cymorth dewisol o £38.5 miliwn, sy'n rhoi cymorth ariannol uniongyrchol i bobl sy'n profi anawsterau ariannol eithafol; gwasanaethau'r gronfa gynghori sengl gwerth £11 miliwn, sy'n helpu pobl i gael gafael ar y cymorth ariannol y mae ganddyn nhw yr hawl i'w gael ac i reoli eu dyledion; ac, ers 2019, mae £16.838 miliwn wedi helpu sefydliadau bwyd cymunedol i fynd i'r afael â thlodi bwyd ac wedi helpu partneriaethau bwyd i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol tlodi bwyd.

Rydym yn parhau i gefnogi'r cyflog cymdeithasol, y rhaglenni sy'n helpu i gadw arian ym mhocedi pobl, fel ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor gwerth £244 miliwn; ein cynnig gofal plant sydd, yn unol â'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, wedi cael ei ehangu fel bod mwy o deuluoedd yn gallu cael budd ohono; ein hymrwymiad i frecwast ysgol am ddim ac i brydau ysgol am ddim fel rhan o'n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, sydd wedi gweld bron i 5 miliwn o brydau bwyd am ddim ychwanegol yn cael eu gweini ers mis Medi 2022 i ddisgyblion cynradd. Erbyn hyn, mae mwy o deuluoedd nag erioed yn cael budd o'n grant hanfodion ysgol—y mwyaf hael o'i fath yn y DU; a bydd y lwfans cynhaliaeth addysg yn codi i £40 yr wythnos am y ddwy flynedd academaidd nesaf. Cymru yw'r unig ran o'r DU i wneud hyn.

Ar wahân i'r cymorth ariannol uniongyrchol hwn, rydym yn parhau i adeiladu ar y cymorth o £1.2 miliwn a roesom i undebau credyd y llynedd i helpu pobl i gael gafael ar gredyd a chynhyrchion cynilo cyfrifol a moesegol. Mae undebau credyd hefyd yn mynd i mewn i gymunedau drwy'r rhaglen undebau credyd o £500,000 y flwyddyn, fel yr hwb newydd a agorodd fis diwethaf ym Mhenywaun, Aberdâr, y byddaf yn ymweld ag ef yn ddiweddarach yr wythnos hon.

Gelwais ddau gyfarfod o fenthycwyr cyfrifol yn ddiweddar, gyda'r bwriad o gryfhau partneriaethau a rhannu gwybodaeth ac arfer gorau rhwng asiantaethau sy'n gweithio gyda phobl sy'n agored i niwed yn ariannol. Yn sgil y cydweithio hwn, mae cyfrifiannell budd-daliadau bellach ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru, ac mae wedi cael ei rhannu trwy ymgyrch ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a benthycwyr cyfrifol sydd wedi llwyddo i gyrraedd dros 50,000 o bobl. 

Rwyf hefyd wedi cyfarfod â chyflenwyr ynni ac wedi galw arnyn nhw i weithio gydag aelwydydd i ddod o hyd i atebion ymarferol i gostau cynyddol ynni heb droi at osod mesuryddion rhagdalu. Rwyf wedi cael fy arswydo o weld aelwydydd yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu yn erbyn eu hewyllys ar adeg pan oedd cwmnïau ynni yn cyhoeddi eu helw mwyaf erioed. Cyhoeddodd Ofgem god ymarfer wedi'i ddiweddaru ar 18 Ebrill, ac rwy'n ei groesawu, ond rwyf wedi annog cyflenwyr i fynd ymhellach trwy symud yn gyflym i ateb sy'n rhwymo'n gyfreithiol ac i Ofgem weithredu ar achosion o arfer gwael. Rwyf wedi codi'r mater o daliadau sefydlog am fesuryddion rhagdalu gydag Ofgem a Llywodraeth y DU, gan bwysleisio y dylai cwmnïau ynni amsugno'r costau hyn. Rwy'n falch y bydd yn rhaid i gyflenwyr gynnal archwiliad annibynnol nawr i nodi mesuryddion rhagdalu sydd wedi'u gosod ar gam, a chynnig iawndal a chael gwared ar y mesurydd lle bo angen.

Cefais gyfarfod â Cartrefi Cymunedol Cymru ddoe i drafod y materion hyn a'u heffaith ar denantiaid tai cymdeithasol, gan gynnwys ein galwad i gyflwyno tariff cymdeithasol i helpu defnyddwyr gyda chostau ynni. Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i annog cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu i gyfnewid unrhyw dalebau cymorth rhagorol sy'n weddill gan Lywodraeth y DU erbyn 30 Mehefin. Rwy'n edrych ymlaen at gyhoeddiad Ofgem ar y cap prisiau ddydd Iau—mae gwaith dadansoddi yn awgrymu y bydd gostyngiad.

Rwy'n croesawu ymchwil Scope ar y costau i bobl anabl sy'n amlygu sut mae'r argyfwng wedi cael effaith anghymesur arnynt. Mae ein tasglu hawliau anabledd yn gweithio gyda'r rhai yr effeithiwyd arnynt i ddatblygu cynllun gweithredu hawliau anabledd newydd. Mae camau gweithredu wedi'u targedu gan Lywodraeth Cymru wedi helpu aelwydydd difreintiedig hefyd, drwy fentrau fel ein Cynllun Cymorth Tanwydd a'n cymorth i gwsmeriaid mesuryddion rhagdalu, gan gynnwys y rhai sy'n defnyddio tanwydd oddi ar y grid.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i dynnu sylw at ddigwyddiad yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau yn y Senedd yfory y bydd Buffy Williams AS yn ei gynnal. Bydd yn rhoi cyfle i ddysgu'n uniongyrchol gan y grwpiau cymunedol am sut mae'r argyfwng costau byw yn parhau i fwrw cysgod dros fywydau pobl.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i weithio gyda phartneriaid i ddatblygu a darparu atebion pwrpasol i'r problemau rydym yn eu hwynebu yma yng Nghymru o ganlyniad i'r argyfwng. Mae gweithio mewn partneriaeth yn hanfodol er mwyn helpu pobl i gael gafael ar y cymorth y mae ganddyn nhw yr hawl i'w gael a hyrwyddo'r defnydd o ffynonellau cymorth eraill, fel tariffau cymdeithasol. Mae hefyd yn rhan hanfodol o'n buddsoddiad tymor hwy parhaus mewn mesurau ataliol sy'n helpu pobl i wella eu cyfleoedd mewn bywyd, helpu i adeiladu cymunedau cryf, a chyflawni er lles Cymru fel cenedl.

Roedd datganiad cyllideb y DU Llywodraeth Lafur y DU ym mis Mawrth 2010 yn cydnabod bod maint y diffyg yn golygu nad oedd gan y DU ddigon o arian, gyda'r Canghellor Alistair Darling yn cyfaddef ar y teledu y byddai toriadau arfaethedig Llafur mewn gwariant cyhoeddus yn ddyfnach ac yn llymach na'r rhai a welwyd yn y 1980au, a ddilynodd methiant economaidd o dan Wilson, Callaghan a Healey. Felly, cyfaddedfwyd bod cyni ac yna cafodd ei etifeddu, a gallai methiant i leihau'r diffyg fod wedi arwain at fwy o doriadau gorfodol, fel y digwyddodd yng Ngwlad Groeg ac Iwerddon. Does dim modd lleihau dyled nes bod gwariant yn disgyn yn is nag incwm, ac roedd Llywodraeth y DU wedi dileu'r diffyg bron pan darodd COVID-19. Heb hyn, byddai'r DU wedi ei chael hi'n anodd codi'r £300 biliwn a fenthycwyd i'n gweld ni trwy'r pandemig, a welodd Llywodraeth y DU, er enghraifft, yn talu cyflogau tua thraean o'r gweithlu, ac yn gwario biliynau yn cefnogi busnesau ac aelwydydd.

Yna achosodd y rhyfel yn Wcráin y sioc fwyaf o ran prisiau nwyddau ers y 1970au, gydag aelwydydd ledled y byd yn teimlo'r argyfwng costau byw, a'r aelwydydd tlotaf a oedd yn gwario cyfran fwy o incwm ar fwyd ac ynni yn arbennig o agored i niwed. A oedd y Gweinidog yn ymwybodol bod dadansoddiad gan y Gronfa Ariannol Ryngwladol yn dangos, wrth ymateb i hyn, fod maint gros pecyn cymorth ynni canlyniadol Llywodraeth y DU, o'i gymharu â chynnyrch domestig gros, yn un o'r rhai uchaf yn Ewrop? A oedd y Gweinidog hefyd yn ymwybodol bod cymorth costau byw Llywodraeth y DU yn 2023-24 yn £26 biliwn, ar ben uwchraddio budd-daliadau, gan gynnwys pensiwn y wladwriaeth yn cael ei gynyddu 10.1 y cant, yn unol â chwyddiant ym mis Medi?

Pan wnes i eich holi chi yma ym mis Ionawr, ar ôl i Lywodraeth Cymru gyhoeddi na fyddai'n parhau â'r cynllun tanwydd gaeaf y tu hwnt i 2022-23, gofynnais i chi a fyddai hyn yn cael ei ddileu'n llwyr, yn cael ei ddisodli gan y taliad gwreiddiol o £100, neu a fyddai rhywbeth arall yn cael ei gyflwyno ei le. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ateb hynny nawr.

Hefyd, pan wnes i eich holi chi yma yr wythnos diwethaf, nodais eich bod wedi rhoi cadarnhad i'm swyddfa, er bod Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod hyd at £90 miliwn ar gael ar gyfer taliadau i aelwydydd incwm isel cymwys, o dan gynllun cymorth tanwydd gaeaf 2022-23, fod llai na £65 miliwn wedi'i wario ar hyn erbyn 28 Chwefror eleni, pan gaeodd ceisiadau. Gofynnais i chi a fyddai'r tanwariant hwn felly'n cael ei gario ymlaen ac, os na, pam? Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ateb hyn nawr hefyd.

O ran ei rhaglen Cartrefi Cynnes newydd, mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau bod disgwyl i gynllun newydd sy'n cael ei arwain gan alw gael ei gaffael cyn diwedd 2023 er mwyn cymryd lle Nyth. Bydd hyn yn sicrhau bod y cynllun newydd yn gallu cael ei ddyfarnu ddiwedd yr hydref a'i ddefnyddio dros y gaeaf, a disgwylir y bydd modd cyflawni'r ddarpariaeth o ddiwedd y gaeaf. Felly, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch pryd y caiff ei gaffael a'i gyflwyno?

Er bod tai yn allweddol i adfywio cymunedol cynaliadwy a threchu tlodi, o dan Lywodraeth ddiwethaf y DU gwelwyd y lefel isaf o waith adeiladu tai yn Lloegr ers y 1920au, er gwaethaf addewidion i'r gwrthwyneb. Gwelwyd hyd yn oed mwy o doriadau ym maes tai yng Nghymru. Er i Lywodraeth bresennol y DU ddarparu 232,816 o gartrefi newydd yn Lloegr y llynedd, dim ond 5,065 a ddarparwyd gan y Llywodraeth Lafur yma—2 y cant o'r ffigur yn Lloegr, gyda 5 y cant o'r boblogaeth. Pryd mae Llywodraeth Cymru, felly, yn mynd i fynd i'r afael â'r argyfwng cyflenwi tai fforddiadwy a grëwyd ganddi o 1999 ac nad oedd yn bodoli cyn hynny?

Sut mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd ar ôl iddo gyhoeddi, yr wythnos diwethaf, y camau diweddaraf y mae'n eu cymryd i helpu i reoli pwysau costau byw o ran tanwydd ffordd a nwyddau groser? 

Sut bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r adroddiad tlodi plant yng Nghymru, a gyhoeddwyd gan Barnado's Cymru yr wythnos diwethaf, a nododd fod dros draean o blant—34 y cant—yng Nghymru yn byw mewn tlodi, y gyfran uchaf o blith unrhyw wlad yn y DU? Galwodd, ymhlith pethau eraill, ar i Lywodraeth Cymru gyflwyno

'cronfa argyfwng costau byw...i alluogi sefydliadau ac unigolion i gael gafael ar gyllid ar gyfer pobl sy’n wynebu caledi sylweddol brys.'

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei bod yn ymestyn ei chap o £2 ar docynnau bws er mwyn helpu teithwyr gyda chostau byw. Pam nad yw Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth cyfatebol i helpu teithwyr a diogelu gwasanaethau yng Nghymru?

Yn olaf, mae prisiau cynyddol wedi taro pobl yng Nghymru yn arbennig o galed oherwydd bod 24 mlynedd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru wedi gadael Cymru, yn ôl ystadegau swyddogol, gyda'r twf a'r ffyniant isaf y pen o blith gwledydd y DU ers 1999, y pecynnau cyflog isaf yn y DU a'r gyflogaeth isaf o bob un o'r 12 gwlad a rhanbarth yn y DU—ffigurau swyddogol. A fydd Llywodraeth Lafur Cymru byth yn cydnabod y bydd pobl Cymru yn parhau i dalu'r pris hyd nes iddi ddechrau mynd i'r afael â'r hyn sy'n achosi'r ffigurau ofnadwy hyn?

Wel, Mark Isherwood, dydw i ddim yn gweld llawer o ymateb i'm datganiad heddiw, a oedd yn ddatganiad adeiladol am y materion a'r ffyrdd yr ydym yn cydlynu camau gweithredu yma, fel Llywodraeth Cymru, yng nghyd-destun Llywodraeth y DU sydd wedi bod yn gyfrifol am 13 mlynedd o gyni sydd wedi difetha bywydau pobl. Mae pobl ledled Cymru yn parhau i brofi argyfwng costau byw digynsail, wedi'i danio gan brisiau ynni cynyddol, costau tanwydd a bwyd cynyddol, a wnaed yn 10 Downing Street.

Gadewch inni edrych ar yr economi am y tro: y ffaith yw bod Banc Lloegr wedi diwygio ei ragolygon ar gyfer dirwasgiad yn 2023, trwy ddweud mai'r disgwyl yw mai'r DU fydd â'r economi fawr wannaf yn y byd ac mai hi fydd yr unig genedl G7 i grebachu, fel y mae'r Gronfa Ariannol Ryngwladol wedi rhybuddio. Ac ar 17 Mawrth, dywedodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, mai'r DU yw'r unig wlad G20, ac eithrio Rwsia, a'r unig wlad G7, i weld twf negyddol yn 2023. Ac mae economi'r DU yn dal i fod 0.5 y cant yn llai nag yr oedd ar ddiwedd 2019, pan gynhaliwyd yr etholiad cyffredinol diwethaf yn union cyn dechrau'r pandemig. Mae ar waelod tabl cynghrair gwledydd y G7 ar gyfer twf ers y pandemig hwnnw. Dyma'r cefndir o ran yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi gorfod dioddef o ran y toriadau i'n dyraniadau cyllid gan Lywodraeth y DU, nad ydynt yn ddigonol i'n galluogi i ailadrodd llawer o'r cynlluniau yr ydym wedi bod yn eu gosod dros y flwyddyn ddiwethaf i fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw.

Wrth gwrs, rwyf wedi sôn am yr holl alwadau i Lywodraeth y DU: mwy o gymorth i aelwydydd o ran yr argyfwng costau byw—dyna wnaethon ni bwyso amdano; mwy o gyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, gan fuddsoddi mewn twf i hybu'r economi ledled y DU; pwyso ar y Canghellor dro ar ôl tro i gynnal y warant prisiau ynni; ond hefyd galwad am y camau hynny yr wyf wedi'u nodi yn fy natganiad. Os wnewch chi ymuno â ni i alw ar Lywodraeth y DU i ddiddymu taliadau sefydlog ar fesuryddion rhagdalu, cynyddu cyfraddau lwfans tai lleol a chyllid ar gyfer taliadau tai dewisol, a diddymu'r cap budd-daliadau a'r terfyn dau blentyn.

Rwyf wedi dweud bod yna ffyrdd y gallwn gydweithio â Llywodraeth y DU, er bod yn rhaid imi ddweud nad yw'r Ysgrifennydd Gwladol yn yr Adran Gwaith a Phensiynau byth yn ymateb i unrhyw geisiadau gennyf i gwrdd â'n gilydd a gweithio gyda'n gilydd. Ond rydym wedi dweud y byddwn yn annog cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu i gyfnewid unrhyw dalebau cymorth sy'n weddill gan Lywodraeth y DU erbyn 30 Mehefin. A allwn ni, ar draws y Siambr hon, o leiaf gytuno bod hynny'n rhywbeth y gallwn ni weithio ar y cyd i'w hyrwyddo? Oherwydd y rheiny sydd ar fesuryddion rhagdalu, fel y mae Jack Sargeant wedi tynnu sylw ato, ac ar draws y Siambr hon droeon—. Nid yn unig y ffordd frawychus y mae cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu wedi cael eu trin, ond y ffaith nad ydynt, mewn gwirionedd, wedi cael cyfle i ddefnyddio'r talebau cymorth hynny gan Lywodraeth y DU y mae'n rhaid eu hawlio erbyn 30 Mehefin.

Felly, rwy'n gobeithio, Mark Isherwood, y byddwch chi'n dod i ddigwyddiad yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau yfory yn y Senedd. Buffy Williams sy'n cynnal y digwyddiad hwnnw. Byddwch yn gweld, o'r hyn sydd gan grwpiau cymunedol i'w ddweud, yr effaith y mae costau byw yn ei chael ar fywydau pobl. Ac rwy'n gobeithio y byddwch yn cymryd agwedd fwy adeiladol tuag at y ffordd rydym yn mynd i'r afael â'r materion hyn ac yn ein cefnogi wrth inni alw ar Lywodraeth y DU i helpu i fynd i'r afael â'r materion hyn.

Diolch am y datganiad, Weinidog. Rwyf hefyd am gyfeirio at yr adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf gan Barnardo’s Cymru, sydd wedi tanlinellu maint ac effaith andwyol yr argyfwng costau byw ar deuluoedd a phlant yng Nghymru. Dywedodd 61 y cant o rieni bod eu sefyllfa ariannol wedi gwaethygu yn y pedwar mis diwethaf. Roedd pris uchel bwyd yn un o'r pryderon mwyaf, gyda phobl ifanc yn sôn nad oedden nhw'n gallu fforddio teithio ar gyfer addysg na gwaith, na chwrdd â'u ffrindiau.

Mae adroddiad newydd heddiw yn The Guardian yn datgelu bod chwyddiant prisiau bwyd ar y drydedd lefel uchaf ers 2008. Rwy'n cytuno gyda chi, Weinidog, bod gan Lywodraeth San Steffan gyfrifoldeb sylweddol iawn am hyn—wrth wrthod sicrhau system les sy'n ffit i bwrpas, wrth wrthod cynyddu’r lwfans tai lleol, ac wrth dorri gwariant ar wasanaethu cyhoeddus nes bod y tyllau yn y rhwyd diogelwch yn golygu bod mwy a mwy o deuluoedd yn syrthio i dlodi ac mewn argyfwng.

Yn wir, fe feirniadodd dirprwy arweinydd Llafur yn San Steffan, Angela Rayner, y Torïaid am ddileu targedau tlodi plant yn ddiweddar, rhywbeth y byddwn yn cytuno'n llawn â Llafur arni, ond hefyd rhywbeth y gwnaeth Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru, yr oeddech chi yn rhan ohono nôl yn 2016. Mae'n dda clywed, felly, bod gwaith yn digwydd ar draws y Llywodraeth i sicrhau gweithredu ar hyn, ac rwy'n siwr y gallai pob Aelod yma roi gwybod am sut mae'r argyfwng costau byw yn taro ein cymunedau. Faint o le sydd yna, felly, ar gyfer lleisiau y rhai hynny sy'n cael eu heffeithio yn uniongyrchol gan yr argyfwng yma yn y trafodaethau hyn?

Rydych yn cyfeirio at yr arian mawr sy'n cael ei wario gan y Llywodraeth i geisio cynnal aelwydydd sy'n wynebu caledi hollol annerbyniol yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain, ac mae Plaid Cymru’n croesawu hynny. Ac rwy'n falch iawn, wrth gwrs, bod rhai o bethau cwbl greiddiol i'r cynlluniau hyn, fel prydau bwyd am ddim i blant cynradd ac ehangu gofal plant am ddim, yn gynnyrch y cytundeb cydweithio rhwng ein dwy blaid ni. Ond chlywais i ddim yn eich datganiad am y gwaith ar ddiweddaru eich strategaeth tlodi plant. Felly, a fedrwch chi roi diweddariad i ni ar y gwaith pwysig hwnnw—nid yn unig amserlen, ond hefyd sut y bydd y strategaeth hon yn cyrraedd y nod? Sut y byddwch yn datblygu gweledigaeth glir, trawslywodraethol? Ac yn bwysicaf oll, sut y byddwch yn mesur effaith y strategaeth? A ydych chi'n cytuno, Weinidog, er mwyn gwneud hynny yn effeithiol, bod angen gosod targedau ar gyfer mynd i’r afael â thlodi, a rheini yn rhai uchelgeisiol, mesuradwy, targedau a allai adlewyrchu'r hyn sy'n gyraeddadwy gyda chymhwysedd a chyllid datganoledig? Sut arall y gallwn ni weld beth sy'n gweithio a beth sydd ddim? Dyna, mae'n ymddangos, oedd neges Aelodau Seneddol ac arweinyddiaeth eich plaid yn San Steffan.

Hoffwn wybod sut y bydd y strategaeth hon yn dysgu gwersi strategaethau o'r gorffennol, ble na wnaed cynnydd digonol na sylweddol yng ngolwg arbenigwyr ac ymgyrchwyr tlodi yma yng Nghymru. Mae Plaid Cymru yn cefnogi rhai o alwadau Barnado’s Cymru ar Lywodraeth Cymru yn eu hadroddiad, fel cyflymu’r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim lle bynnag y bo modd, gan roi mynediad ar unwaith i blant y mae eu rhieni’n derbyn credyd cynhwysol, ac ymestyn prydau bwyd am ddim i ysgolion uwchradd cyn gynted ag y bo modd, fel y cam nesaf yn y polisi blaenllaw yma yn sgil y cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru.

Yn yr un modd, er bod y Llywodraeth wedi cytuno i gynyddu’r lwfans cynhaliaeth addysg, dywedodd pobl ifanc wrth Barnado’s Cymru bod £20 o’r £40 yna yn cael ei wario ar deithiau ar fysiau, ac felly bod angen cynyddu'r lwfans ac edrych ar fyrder ar gost trafnidiaeth i bobl ifanc. A ydych chi'n bwriadu gweithredu ar yr argymhellion hynny? Diolch.

Diolch yn fawr. Diolch eto am gydnabod lle mae cymaint o'r cyfrifoldeb am yr argyfwng hwn—gyda Llywodraeth y DU a 13 mlynedd o gyni. A gaf i ddweud faint rwy'n gwerthfawrogi'r adroddiadau sydd wedi dod gan Barnardo's Cymru? Rwy'n gwybod bod diweddariadau wedi cael eu rhoi gan Gyngor ar Bopeth Cymru, sy'n eistedd ar ein his-bwyllgor argyfwng costau byw, ond rwyf hefyd wedi sôn am y ffaith bod Ymddiriedolaeth Trussell wedi dod i'n his-bwyllgor costau byw, ac wedi adrodd ar y cynnydd o 37 y cant sydd wedi bod yn nifer y teuluoedd sy'n defnyddio banciau bwyd am y tro cyntaf ers y cyfnod yn 2022. Yr hyn a ddaeth drosodd yn glir iawn o'r cyflwyniad hwnnw a gawsom gan Ymddiriedolaeth Trussell yw'r effaith y mae'n ei chael ar bobl—fel y dywedwch chi, y rhai sydd â phrofiad bywyd, oedolion sengl a rhieni sengl, aelwydydd â phlant, gofalwyr di-dâl a phobl â salwch neu anabledd. Mae lleiafrifoedd ethnig a phobl anabl mewn perygl mawr. Bydd llawer ohonoch yn gwybod, a byddwch yn gwybod o'ch etholaethau, nid yn unig bod y galw am fanciau bwyd yn cynyddu ond, yn wir, bod y pwysau o ran cyflenwi bwyd a'r pwysau o ran cael gafael ar fwyd ar gyfer ein banciau bwyd yn sylweddol erbyn hyn.

Rwyf am ddweud fy mod wedi sôn am yr holl ffyrdd eraill yr ydym yn helpu pobl drwy'r argyfwng costau byw, nid dim ond o ran mynd i'r afael â thlodi. Mae Cynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor—eto, rwy'n annog ein cydweithwyr ar draws y Siambr i gydnabod bod hyn hefyd yn ymwneud â'r nifer sy'n manteisio arno, er mwyn sicrhau bod pobl yn manteisio ar Gynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor. A dweud y gwir, mae'n rhaid imi ddweud, dydy bron i 214,000 ddim yn talu unrhyw dreth gyngor o gwbl o ganlyniad i Gynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor, sy'n darparu £244 miliwn o gymorth ariannol i bron i 270,000 o aelwydydd incwm isel ac aelwydydd sydd mewn sefyllfa fregus. Hefyd, rydym wedi rhoi mwy o gyllid i awdurdodau lleol fel y gallan nhw estyn allan ar ôl y pandemig i'r rhai sydd fwyaf agored i niwed.

Rwy'n credu, hefyd, o ran cyflwyno prydau ysgol am ddim, mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig fel rhan o'n cytundeb cydweithio yw galluogi disgyblion cymwys i gael pryd ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol, hyd at ddiwedd hanner tymor mis Mai, gan gynnwys pob gŵyl banc yn ystod y cyfnod hwn.

Byddwn yn sicr am sicrhau bod pobl sydd â phrofiad bywyd, yr ydym yn cwrdd â nhw ac sy'n dod drwyddi o ganlyniad i dystiolaeth a roddir gan Sefydliad Bevan, Barnardo's, Cyngor ar Bopeth Cymru—y gallan nhw estyn allan atynt. Ond, rwyf hefyd yn cwrdd yn rheolaidd â phobl sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi â'r anghenion a'r materion hyn, ond sydd hefyd yn rhoi tystiolaeth am yr hyn y mae'n ei olygu i'w bywydau. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at fynd i Benywaun yn Aberdâr yn ddiweddarach yr wythnos hon, oherwydd rwy'n gwybod y byddaf yn gweld yno sut mae'r undeb credyd sy'n estyn allan i gynifer o gymunedau yn cael effaith fuddiol. Cyn hir, byddaf yn cwrdd â'r Comisiwn Gwirionedd Tlodi yn Abertawe, ac rwy'n edrych ymlaen at hynny hefyd.

Mae angen i ni weithio ar—. Rydych chi'n gwybod, ein cyfrifoldeb ni yw symleiddio prosesau gwneud cais, a chredaf fod y Prif Weinidog wedi tynnu sylw at y ffyrdd yr ydym yn gwneud hynny, o ran cael gafael ar brydau ysgol am ddim a sicrhau ein bod yn deall pwy fyddai'n gymwys i gael budd-daliadau. Mae'n rhaid inni chwalu'r rhwystrau hynny. Yn ein siarter nawdd cymdeithasol, rydym yn cymryd cyfrifoldeb o ran y pwerau a'r cyllid sydd gennym, er gwaethaf y cyni a'r toriadau y mae Llywodraeth y DU wedi'u gwneud i grantiau ac i fudd-daliadau.

Yn olaf, o ran y strategaeth tlodi plant, rydym wedi casglu barn dros 3,000 o blant a phobl ifanc, rhieni, teuluoedd ac aelodau o'r gymuned sydd wedi profi tlodi, a phob un o'r rheini sy'n siarad allan gyda phlant a phobl ifanc ac ar eu rhan. Yn wir, roedd gennym gynllun grantiau bach i helpu gyda'r ymgysylltiad hwnnw. Byddwn yn lansio'r strategaeth tlodi plant ddrafft ddechrau'r haf, a bydd ymgynghoriad ffurfiol 12 wythnos yn dilyn. Mae'n strategaeth ddrafft sydd wedi'i chynhyrchu ar y cyd i raddau helaeth, ac rwy'n edrych ymlaen, yn amlwg, at ganlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw ac at y drafodaeth a'r craffu yn y Siambr hon.

Byddaf yn y digwyddiad hwnnw sy'n cael ei noddi gan Buffy yfory, digwyddiad yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau rwy'n credu, yn bennaf i gyfarfod eto â Matthew Rowlands a'i dîm o Gaerau. Mae Caerau yn rhan o gronfa Buddsoddi Lleol Caerau a'r mentrau yno, sy'n gweithio gyda sefydliadau ar lawr gwlad i roi cymorth, cyngor, help a buddsoddiad—buddsoddiad diriaethol—ar lawr gwlad yno yng Nghaerau, sy'n gymuned ddifreintiedig iawn, ond sydd â phobl wych ynddi a rhwydwaith gwych o bobl sy'n cefnogi ei gilydd hefyd.

Roeddwn i gyda Matthew yr wythnos diwethaf, Gweinidog, ym mhantri Noddfa. Dydw i ddim yn credu eich bod chi wedi ymweld ag ef, ond os ydych chi am ddod i fyny unrhyw bryd i weld y gwaith maen nhw'n ei wneud yng nghanolfan Noddfa, byddai'n wych eich cael chi yno. Maen nhw'n gweithio mewn pantri bwyd yno, ond, wrth gwrs, mae gennym ni bantris bwyd eraill, gan gynnwys Baobab Bach, yn yr etholaeth, y gwnaethoch chi gyfarfod â nhw yn ddiweddar, gyda fi a Luke Fletcher ac eraill. Mae gennym ni hefyd fanciau bwyd ym mron pob cymuned erbyn hyn. Felly, a gaf i ofyn i chi, Gweinidog, yng ngoleuni eich datganiad heddiw, lle rydych chi wedi cydnabod bod Ymddiriedolaeth Trussell, FareShare ac eraill yn ei chael hi'n anodd darparu digon o fwyd i'r banciau bwyd, pantris bwyd a dosbarthwyr bwyd yn eu hardaloedd, sut allwn ni fynd ati'n briodol i gydlynu'r bwyd sydd ar gael nawr ar draws ardaloedd fel fy un i? A gaf i ddiolch ichi ymlaen llaw am gynnig dod yn ôl i lawr i gwrdd â Baobab ac eraill i drafod yr union fater hwn tua diwedd mis Mehefin? Mae angen inni wneud hyn, ond mae'n anhygoel nawr ein bod ni'n cael trafferth dod o hyd i ddigon o fwyd i'w roi i'r banc bwyd, y pantris bwyd a'r dosbarthwyr bwyd. Mae'n stori drist sy'n dangos y sefyllfa rydym yn ei hwynebu erbyn hyn ledled y DU.

Diolch yn fawr iawn, Huw Irranca-Davies. Hoffwn i'n fawr iawn ymweld â Noddfa yng Nghaerau a chwrdd â'r holl bobl hynny, sy'n cael eu hadlewyrchu mewn cymunedau ledled Cymru, lle mae pobl sydd yn y sefyllfa waethaf o ran yr argyfwng costau byw yn gweithio gyda'i gilydd, yn aml o ganlyniad i gyllid sydd wedi dod nid yn unig drwy Lywodraeth Cymru, ond trwy awdurdodau lleol, trwy ymddiriedolaethau, trwy grwpiau cymunedol. Yn amlwg, rwy'n cydnabod y gwaith y mae Matthew Rowlands yn ei wneud ac edrychaf ymlaen at gyfarfod ag ef.

Rwy'n credu bod hyn yn mynd yn ôl i'r ffaith mai'r hyn sydd ei angen arnom yw'r dull adeiladol hwn, yr ydym ni'n ei gymryd. Mae cymunedau'n cymryd y dull adeiladol hwn o fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, ac mae hynny'n cynnwys taclo tlodi bwyd. Unwaith eto, rwyf wedi sôn am y cyllid sylweddol yr ydym ni wedi'i roi i gefnogi sefydliadau bwyd cymunedol. Mae hynny wedi helpu i gael gafael ar bethau fel oergelloedd, rhewgelloedd dwfn, ac ati, ar gyfer rhai o'r pantrioedd hyn. Rydyn ni wedi gweld hynny yn Baobab Bach, a hefyd trwy'r fenter Big Bocs Bwyd ysbrydoledig iawn, y mae ysgolion yn ei hysgogi, sydd hefyd yn cael effaith ar y cwricwlwm o ran disgyblion yn ymgysylltu ac yn dysgu am fwyd yn ogystal â'r gallu i gael gafael ar fwyd fforddiadwy.

Ond, hefyd, i sicrhau y gallwn ni fynd i'r afael â'r mater hwn o brinder bwyd lle na all FareShare dderbyn mwy o aelodau, rydyn ni'n ariannu stondin newydd ar eu cyfer, yn ddiweddarach eleni, bydd hon yn agor. Ond mae'r gwaith yr ydyn ni'n ei wneud yn galluogi sefydliadau hefyd i estyn allan ac nid yn unig prynu pethau fel poteli dŵr poeth—dyma lle rydyn ni yn 2023, yn y sefyllfa yma. Urddas mislif, yn amlwg, rydyn ni'n ariannu'r cynhyrchion hynny, banciau babanod, banciau gwisg ysgol, ac rwyf wedi clywed am gynlluniau mor dda—rydyn ni wedi clywed amdanyn nhw heddiw—lle ceir rhannu nwyddau i ddiwallu anghenion.

Ond hefyd rwy'n credu, yn bwysig iawn—ac mae hyn yn cysylltu â thrafodaethau rwyf wedi bod yn eu cael gyda Lesley Griffiths—yn arwain at ein strategaeth bwyd cymunedol a hefyd at y gwaith sy'n cael ei wneud gan bartneriaethau bwyd traws-sector ym mhob ardal awdurdod lleol. Felly, mae hyn yn ymwneud, eto, â cheisio mynd i'r afael ag achosion sylfaenol tlodi bwyd, ond sicrhau bod cydgysylltiad ar sail gweithgarwch sy'n gysylltiedig â bwyd. Maen nhw'n ymgysylltu ag Iechyd Cyhoeddus Cymru. Cwrddais â Cartrefi Cymunedol Cymru ddoe, gwasanaethau cynghori, sy'n mynd i'r afael ag angen lleol, sicrhau bod prosiectau mor effeithiol â phosibl, estyn allan i'n prif archfarchnadoedd a gweld lle mae'r prinder cyllid hwnnw o ran sut y gallwn ni gefnogi hyn. Edrychaf ymlaen at ymwneud â chi a chwrdd â chi.

Ond a gaf i ddweud yn olaf, wrth gwrs, bod llawer o'r banciau bwyd hynny hefyd yn cysylltu ag undebau credyd? Maen nhw'n darparu gwybodaeth am y nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau, maen nhw'n darparu man lle gall pobl gwrdd a chael cyngor, gallan nhw gael cynhyrchion mislif. Maen nhw mewn gwirionedd yn galluogi cymunedau i ymateb mewn ffordd ragweithiol iawn, dysgu oddi wrth ei gilydd a chefnogi ei gilydd mewn ymgyrch 'Yma i Helpu' go iawn.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Nid yn unig y mae pobl yn gorfod dioddef y system ynni ddrutaf yn Ewrop gyfan oherwydd penderfyniad gan Lywodraeth y DU i gysylltu costau ynni â phris cyfredol nwy, sy'n golygu nad oes cymhelliant o gwbl iddyn nhw newid i ynni adnewyddadwy, ond nid oes gennym unrhyw fath o dariff cymdeithasol hyd yn hyn, a fyddai'n galluogi pobl sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ceisio cael dau ben llinyn ynghyd i gadw eu hunain yn gynnes.

Cefais fy synnu o ddarllen yn y llythyr a ysgrifennwyd gennych at Stephen Crabb yn ddiweddar fod yr adroddiad ar y system fudd-daliadau yng Nghymru a wnaed gan y Pwyllgor Materion Cymreig, yr holl argymhellion wedi eu gwrthod gan Lywodraeth y DU, na fyddai byth yn digwydd yn y lle hwn, a tybed sut y gallwn ni gael unrhyw fath o gyfiawnder cymdeithasol yn un o wledydd cyfoethocaf y byd oni bai bod gennym Lywodraeth sy'n barod i wrando a dysgu, oherwydd mae'n ymddangos i mi mai un o'r problemau mwyaf yw, os yw pobl yn byw mewn tai preifat, nad oes ganddyn nhw ddigon o arian i gadw to uwch eu pennau a bwyta, a dyna un o'r materion mwyaf gwenwynig sy'n effeithio ar yr aelwydydd mwyaf agored i niwed. Felly, sut ydyn ni'n mynd i symud ymlaen i geisio cael y tariff cymdeithasol hwn, oherwydd fel arall, ni fydd pobl dlawd byth yn gallu gwresogi eu hunain?

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Wel, wyddoch chi, fe gyrhaeddon ni'r pwynt lle dywedodd Grant Shapps mewn gwirionedd—dyma pryd yr oedd sgandal y mesuryddion rhagdalu a'r effaith ddinistriol yr oedd gorfodi gosod mesurydd yn ei chael ar fywydau pobl, y bobl fwyaf agored i niwed—pan ddywedodd ei fod yn credu y dylem ni fod yn ystyried, fel yr ydym ni wedi galw amdano yn ddiddiwedd, tariffau cymdeithasol, a hefyd Ofgem. Ac rwyf wedi cwrdd â nhw ar sawl achlysur, fel y gwyddoch chi—Jonathan Brearley, y prif weithredwr, a'r bwrdd yma yng Nghaerdydd. Ond maen nhw hefyd wedi cytuno i edrych ar dariffau cymdeithasol. Rwyf wedi codi hyn bob tro rwyf wedi cwrdd â chyflenwyr ynni, ac yn wir mae llawer ohonyn nhw wedi dweud, 'Ydyn, rydyn ni'n barod i edrych ar dariffau cymdeithasol'. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU nawr weithredu ar symud i dariffau cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn; rydyn ni wedi bod yn siarad â Dŵr Cymru heddiw; mae ganddyn nhw dariff cymdeithasol, ac rydyn ni'n talu, rydyn ni i gyd yn talu tuag at y tariff cymdeithasol hwnnw. Dyma'r ffordd y dylem ni fod yn ei wneud, dylem fod yn rhannu'r baich. Mae hyn yn ymwneud â threthu blaengar. Dylem ni fod yn rhannu'r baich, ac yn enwedig toriadau i'r cymorth, fel y problemau gwarant pris ynni y mae pobl yn eu hwynebu.

Felly, diolch i chi am godi'r cwestiwn hwnnw, ac eto, efallai y gall y neges honno fynd yn ôl oddi wrthym heddiw, oherwydd dylai fod yn alwad drawsbleidiol am dariffau cymdeithasol, fel y dywedais i yn fy natganiad yn gynharach.

Ac yn olaf, Alun Davies.

Rwy'n ddiolchgar, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, mae'r datganiad y gwnaethoch chi yn gynharach ar ddechrau eich datganiad y prynhawn yma ar wendid cymharol economi'r DU yn hynod bwysig. Mae effaith camreoli economaidd y Torïaid, cyni a Brexit wedi dod ynghyd—wel, mae'r Torïaid yn credu ei fod yn ddoniol—ond maen nhw wedi dod ynghyd i gael effaith ddynol drawmatig ar bobl a phobl yr ydyn ni i gyd yn eu cynrychioli.

Gweinidog, cwrddais â theulu yn fy nghymhorthfa gyngor yng Nglyn Ebwy ddydd Sadwrn a oedd yn sôn am ba mor galed y maen nhw'n gweithio i ddal eu teulu ynghyd a'r effaith y mae'r argyfwng costau byw yn ei chael arnyn nhw a'u huned deuluol a'u bywydau bob dydd. Fe wnaethon nhw sôn yn arbennig am effaith costau gofal plant, a sut maen nhw'n gweithio mor galed, dydd ar ôl dydd, dim ond i dalu'r biliau a dim ond i sicrhau bod eu plant yn cael y dechrau gorau mewn bywyd. A yw'n bosibl, Gweinidog, i chi ysgrifennu ataf, neu i roi llythyr yn y llyfrgell, yn amlinellu'r holl gymorth a'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu i deuluoedd â phlant ifanc, i sicrhau bod pawb, boed hynny yng Nglyn Ebwy, Blaenau Gwent, neu rywle arall yn y wlad, yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael i sicrhau bod eu teulu'n goroesi'r argyfwng hwn?

Diolch yn fawr, Alun Davies. A diolch, unwaith eto, am rannu gyda ni gyflwr y teulu hwnnw y gwnaethoch chi ei gyfarfod. A gaf i ddweud bod ymchwil gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a'r Guardian yn awgrymu bod hanner yr holl blant mewn teuluoedd unig-riant bellach yn byw mewn tlodi cymharol o ganlyniad i ddegawd o doriadau i fudd-daliadau a achoswyd gan gyni, fel rwyf wedi dweud yn gynharach, sydd wedi gadael rhieni sengl ymhlith y rhai mwyaf agored i chwyddiant cynyddol. Ac mae'r Resolution Foundation yn dweud bod methiant y DU i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb a thwf gwan dros y 15 mlynedd diwethaf wedi gadael yr aelwyd Brydeinig ar gyfartaledd £8,800 yn dlotach na'r hyn sy'n cyfateb iddi mewn pum gwlad debyg. Ond yr hyn rydyn ni'n ei wneud o ran ein cynnig gofal plant—a byddaf yn ysgrifennu atoch chi er mwyn i chi allu ei rannu gydag etholwyr chi—yw cefnogi mwy o rieni i gynyddu eu hincwm, eu helpu i gael gwaith, ac yn unol â'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, rydym wedi ymestyn y meini prawf cymhwysedd i gynnwys y rhieni hynny sy'n ymgymryd â chyrsiau addysg uwch ac addysg bellach. Dyma'r mwyaf hael o'r cynigion gofal plant ar draws y Deyrnas Unedig. Ond, yn bwysicaf oll, rwy'n credu, yw ehangu Dechrau'n Deg, sy'n darparu gofal plant. Mae bron i £120 miliwn wedi'i ddyrannu i wella argaeledd y gofal plant hwnnw, ac wrth gwrs, mae'n gyllid o £46 miliwn ar gyfer y cam nesaf o ehangu gofal plant rhan-amser Dechrau'n Deg. Dyma lle mae angen i ni sicrhau bod y wybodaeth hon yn cyrraedd rhieni, gan gynnwys y cyfleoedd i fanteisio ar fudd-daliadau, ac rwy'n ddiolchgar iawn eich bod wedi codi hynny y prynhawn yma.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 5 heddiw yw'r datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad: y Ddeddf Trefn Gyhoeddus 2023—goblygiadau i Gymru. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch o wneud datganiad ar effaith y Ddeddf Trefn Gyhoeddus 2023 ar Gymru. Cafodd y Ddeddf ei phasio ar 2 Mai.

Fe wnaeth mesurau penodol yn y Ddeddf am brotestio yn gyhoeddus gychwyn ar 3 Mai. Roedd hyn yn cynnwys troseddau newydd: cloi yn sownd, bod ag offer i gloi yn sownd, ac ymyrryd â seilwaith cenedlaethol allweddol. Bydd Aelodau yn ymwybodol bod gorfodi a phlismona yn faterion sy'n cael eu cadw yn ôl a bod yr heddlu, wrth gwrs, yn gweithredu yn annibynnol o'r Llywodraeth. Er hynny, mae gennym ni farn glir ar yr hawl i brotestio yn heddychlon.

Dirprwy Lywydd, rydym yn credu mewn democratiaeth lle mae gan bobl ryddid a'r hawl i godi llais yn erbyn awdurdod, i leisio eu barn, ac i ddadlau dros newid. Mae ein safbwynt sy'n cefnogi'r hawl sifil bwysig hon wedi'i hadlewyrchu'n gyson mewn cynigion cydsyniad deddfwriaethol, datganiadau ysgrifenedig, ac mewn gohebiaeth â Llywodraeth y DU yn ystod Deddf yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd 2022. Roedd y Ddeddf ragflaenol hon yn cynnwys darpariaethau trefn gyhoeddus, a chafodd rhai ohonynt eu gwrthod gan Dŷ'r Arglwyddi yn ystod craffu seneddol y DU. Pleidleisiodd y Senedd i wrthod caniatâd i ddarpariaethau sy'n rhoi cosbau llym newydd ar waith, er i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â nhw.

Er ein bod yn pryderu am y Ddeddf Trefn Gyhoeddus yn erydu'r hawl i brotestio, ni osodwyd cynnig cydsyniad deddfwriaethol yng Nghymru, gan fod y Ddeddf y tu allan i gymhwysedd y Senedd. Fodd bynnag, gwnaethom barhau i godi pryderon gyda Gweinidogion y DU yn ystod hynt y Bil. Mae protest heddychlon yn hawl gyffredinol sylfaenol sydd wedi'i hymgorffori mewn cyfraith hawliau dynol rhyngwladol a domestig. Adroddodd Cyd-bwyllgor Senedd y DU ar Hawliau Dynol y byddai pwerau'r heddlu o fewn y Ddeddf Trefn Gyhoeddus

'yn fygythiad annerbyniol i'r hawl sylfaenol i gymryd rhan mewn protest heddychlon'.

Mae'r Ddeddf yn cynnwys pwerau a gaiff eu llunio'n rhy eang, ac ymddengys fod yr hast i ddechrau'r ddeddfwriaeth cyn coroni'r Brenin wedi arwain at ormod o gyfrifoldeb ar yr heddlu i wneud synnwyr o'r ddeddfwriaeth ac i asesu a fyddai protest yn achosi aflonyddwch difrifol.

Derbyniodd yr heddlu Metropolitan ei bod yn anghywir arestio chwe gwrthdystiwr o grŵp ymgyrchu y Weriniaeth yn Llundain yn ystod y coroni. Cawsant eu harestio oherwydd amheuon y byddai strapiau bagiau a fwriedir i ddal eu placardiau ar drolïau yn cael eu defnyddio i'w cloi eu hunain yn sownd. Yn ddiweddarach, gwnaeth yr heddlu gydnabod nad oedd unrhyw brawf bod y protestwyr yn bwriadu defnyddio dyfeisiau clo. Er bod y Weriniaeth wedi cysylltu â'r heddlu Metropolitan cyn y coroni am eu cynlluniau, nid yw'n glir a gafodd y wybodaeth hon ei rhannu â swyddogion rheng flaen a wnaeth yr arestiadau. Rwy'n cefnogi galwad Maer Llundain y dylid cynnal adolygiad i benderfynu beth aeth o'i le yn yr achos hwn.

Ar 17 Mai, cynhaliodd Pwyllgor Materion Cartref Senedd y DU sesiwn dystiolaeth yn archwilio dull yr heddlu Metropolitan o blismona protestiadau cyhoeddus a gweithredu'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus yn ymarferol. Byddaf yn cymryd diddordeb brwd yn y casgliadau a'r argymhellion y mae'r pwyllgor yn eu gwneud. Mae angen i ni ddeall amgylchiadau llawn yr achos hwn a sicrhau bod unrhyw faterion yn cael eu nodi.

Nid yw ein hymrwymiad cryf i brotestio heddychlon yn golygu ein bod yn credu y dylai unrhyw un gael yr hawl i fygwth, aflonyddu neu fygwth eraill yn ystod protest. Nid yw'n golygu ein bod yn cymeradwyo protestiadau sy'n peryglu bywydau neu ddiogelwch pobl eraill. Rwy'n credu bod ystod o bwerau eisoes ar waith cyn i'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus ddod i rym, a chyn i'w Deddf ragflaenol ddod i rym, a oedd yn caniatáu i'r heddlu daro'r cydbwysedd cywir rhwng yr hawl i brotestio a sicrhau diogelwch pobl yng Nghymru. Byddai wedi bod yn well o lawer i ddod o hyd i ffyrdd o gefnogi defnydd cymesur ac effeithiol o bwerau presennol, yn hytrach na datblygu'r hyn sy'n gyfyngiadau fwyfwy awdurdodaidd a llym.

Mae'r Ddeddf yn ehangu pwerau ar stopio a chwilio, sy'n destun pryder. Mae cymunedau lleiafrifoedd ethnig eisoes yn profi'r defnydd anghymesur o bwerau stopio a chwilio, felly maent mewn perygl arbennig o gael eu heffeithio'n negyddol gan y Ddeddf hon. Mae gan bwerau stopio a chwilio rôl wrth atal troseddu, ond, a ddefnyddir yn y ffordd anghywir, gallant fod yn wrthgynhyrchiol ac yn tanseilio cyfreithlondeb ac ymddiriedaeth mewn plismona.

Mae gan yr heddlu eisoes y pŵer i stopio a chwilio rhywun y maen nhw'n credu sydd ag offer y gellid ei ddefnyddio i achosi difrod troseddol. Mae'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus wedi cael ei ehangu i gwmpasu unrhyw beth sy'n gysylltiedig â throsedd trefn gyhoeddus. O bosibl, byddai hynny'n caniatáu i'r heddlu stopio a chwilio pobl nid oherwydd eu bod yn eu hamau o fod yn rhan o brotest, ond dim ond oherwydd eu bod yn pasio heibio mewn ardal lle mae protest yn debygol o gael ei chynnal.

Mae'r gwaith rydym yn ei wneud gyda'r partneriaid cyfiawnder troseddol yng Nghymru i fynd i'r afael â hiliaeth yn y system cyfiawnder troseddol yn rhoi tawelwch meddwl i mi. Mae hyn yn cynnwys gweithredu'r cynllun gweithredu gwrth-hiliaeth cyfiawnder troseddol ar gyfer Cymru. Mae'r cynllun hwn yn ategu ein cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol. Mae'r ddau gynllun yn cydnabod bod pobl lleiafrifoedd ethnig yn fwy tebygol o gael eu stopio a'u chwilio gan yr heddlu, ac wedi ymrwymo i roi terfyn ar anghymesuredd yn y system gyfiawnder yng Nghymru.

Mae'r heddlu yng Nghymru wedi cadarnhau nad oedd unrhyw arestiadau yng Nghymru dros benwythnos y coroni mewn perthynas â'r pwerau newydd a ddarparwyd gan y Ddeddf Trefn Gyhoeddus. Byddwn yn parhau i weithio gyda'r heddlu yng Nghymru i fonitro effaith y Ddeddf Trefn Gyhoeddus yng Nghymru.

Yng Nghymru, mae gennym weledigaeth wahanol ar gyfer cyfiawnder. Rydym yn chwilio am system cyfiawnder troseddol wrth-hiliol sy'n seiliedig ar drawma, sy'n mynd i'r afael â'r rhai sy'n ysgogi troseddau ac yn helpu pobl fregus yng Nghymru i fyw bywydau iach a di-drosedd. Mae darpariaethau atchweliadol y Ddeddf Trefn Gyhoeddus a osodwyd ar bobl Cymru gan Lywodraeth y DU yn tanlinellu pam y mae datganoli plismona a chyfiawnder troseddol mor bwysig. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar y cyd gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip ym mis Ebrill yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar gynnydd ar y mater hwn. Dim ond pan fydd rheolaeth dros y system gyfiawnder yng Nghymru yn ein dwylo ni'n gyfan gwbl y gallwn gysoni ei chyflawniad ag anghenion a blaenoriaethau pobl Cymru. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Mae Deddf Trefn Gyhoeddus y DU, a osodwyd, fel y clywsom ni, gerbron Senedd y DU gyntaf ar 11 Mai 2022, ac a gafodd Gydsyniad Brenhinol ar 2 Mai eleni, yn ceisio diogelu'r cyhoedd a busnesau rhag tarfu a achosir gan leiafrif o brotestwyr. Mae'r person cyffredin ar y stryd yn cytuno â'r hawl i brotestio a diogelu rhyddid i lefaru, ond byddai'r rhan fwyaf o bobl hefyd yn cytuno bod angen taro cydbwysedd rhwng y rhyddid i brotestio a rhyddid unigolion i fyw eu bywydau bob dydd. Onid yw'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Lafur Cymru felly'n cytuno bod pobl yn disgwyl i'r heddlu gamu i'r adwy i gynnal trefn gyhoeddus? Onid yw'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Lafur Cymru yn cytuno bod angen ymyrraeth pan fo difrod troseddol ac ymddygiad eithafol yn amharu ar fywydau pobl eraill, yn enwedig pan fydd hyn yn cynnwys, er enghraifft, cymudwyr neu ambiwlansys ar ffyrdd cyhoeddus sy'n cael eu rhwystro, a phobl nad ydynt yn gallu mynd â phlant i'r ysgol neu gyrraedd y gwaith? Onid yw'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Lafur Cymru yn cytuno bod angen diffinio aflonyddwch difrifol yn glir, yn unol â chais penaethiaid yr heddlu, gan rymuso'r heddlu i ymyrryd yn erbyn tactegau aflonyddgar iawn a ddefnyddir i rwystro ffyrdd ac achosi anhrefn? Mae hyn, wrth gwrs, heb ystyried manteision ac anfanteision materion testun y brotest, hyd yn oed pan fydd rhai o'r rhain yn gamau gweithredu arfaethedig a allai arwain at niwed neu farwolaeth i nifer mawr o bobl.

Ymhlith y troseddau a grëwyd gan y Ddeddf mae tacteg unigolion sy'n cysylltu eu hunain neu'n cloi eu hunain yn sownd wrth bobl eraill, gwrthrychau neu adeiladau; ymddygiad penodol sy'n rhwystro neu'n ymyrryd ag adeiladu neu gynnal a chadw prosiectau trafnidiaeth mawr; ymddygiad sy'n atal neu'n arafu'n sylweddol weithrediad seilwaith allweddol, gan gynnwys seilwaith olew a nwy eilaidd, rheilffyrdd, meysydd awyr a gweisg argraffu; a dirmyg llys mewn perthynas â chyflawni protest yn ymwneud â thorri gwaharddeb. Os bydd y Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Lafur Cymru yn gwrthwynebu'r mesurau hyn, sut y byddant yn cyfiawnhau hyn i'r cyhoedd yn gyffredinol? Ymhlith mesurau eraill, mae'r Ddeddf hefyd yn ymestyn y pwerau i reoli gwasanaethau cyhoeddus i Heddlu Trafnidiaeth Prydain a Heddlu'r Weinyddiaeth Amddiffyn, ac mae'n cyflwyno parthau mynediad diogel i glinigau erthyliad. Unwaith eto, os bydd y Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu'r mesurau hyn, sut y byddant yn cyfiawnhau hyn i'r cyhoedd yn gyffredinol?

Mae'r Cwnsler Cyffredinol yn dweud:

'Yng Nghymru, mae gennym weledigaeth wahanol ar gyfer cyfiawnder. Rydym yn chwilio am system cyfiawnder troseddol wrth-hiliol sy'n seiliedig ar drawma, sy'n mynd i'r afael â'r rhai sy'n ysgogi troseddau ac yn helpu pobl fregus yng Nghymru i fyw bywydau iach a di-drosedd.'

Sut y gall gyfiawnhau hyn pan fo gan Gymru gyfraddau troseddau treisgar uwch na Llundain, a de-ddwyrain, dwyrain a de-orllewin Lloegr, pan fo gan Gymru y gyfran uchaf o blant yn y DU mewn gofal ac un o'r cyfrannau uchaf o blant sy'n derbyn gofal gan unrhyw wladwriaeth yn y byd, pan ganfu ffigyrau yn 2019—20 mlynedd ar ôl dechrau Llywodraeth Lafur Cymru—mai Cymru oedd â'r gyfradd garcharu uchaf yng ngorllewin Ewrop oherwydd Patrymau dedfrydu a gwarchodaeth a ddigwyddodd yng Nghymru, a phan fydd 148 o'r 340 o garcharorion o Gymru, yn ystod eu hymweliad â charchar menywod Parc y Dwyrain, lle mae 148 o'r 340 o garcharorion o Gymru'n dod o Gymru, dywedwyd wrth aelodau Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y Senedd, pan gânt eu rhyddhau o'r carchar, fod naw o bob deg carcharor o Gymru yn mynd ymlaen i aildroseddu, o'i gymharu ag un o bob 10 o'r carcharorion yn Lloegr?

Sut mae'r Cwnsler Cyffredinol yn cyfrif am hyn, pan fydd gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb am swyddogaethau cyfiawnder troseddol ond Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am dai, iechyd, gofal cymdeithasol, datblygiad economaidd, addysg a sgiliau, pan fydd y menywod hyn yn dychwelyd i Gymru, pan ddigwyddodd y troseddau treisgar hyn yng Nghymru, pan gymerwyd y plant hyn i ofal yng Nghymru, a phan gafodd y bobl hyn eu dedfrydu yng Nghymru?

Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi galw dro ar ôl tro am ddatganoli cyfiawnder a phlismona, ac mae wedi defnyddio ei ddatganiad heddiw fel llwyfan arall i ailadrodd hyn. A wnaiff felly—mae'n gwestiwn anecdotaidd; gallaf ragweld yr ateb, ond—a wnaiff felly gydnabod y realiti ffeithiol bod y rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn byw pellter teithio byr o'r ffin anweledig gyda'r rhan o Brydain o'r enw Lloegr, bod y rhanbarthau mwyaf poblog sy'n croesi ffin genedlaethol o fewn y DU yn gorwedd ar hyd y ffin hon, bod trefn gyhoeddus, yn union fel plismona a chyfiawnder, gweithredu ar echel o'r dwyrain i'r gorllewin dros y ffin hon, bod angen atebion trawsffiniol felly, ac na ellid cyflawni'r rhain pe bai'r materion hyn wedi'u datganoli i Gymru?

At hynny, ac yn olaf, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cydnabod nad yw datganoli neu beidio yn ymwneud â pholisïau a phersonoliaethau dros dro gwahanol Lywodraethau ar bwynt penodol mewn amser, bod polisïau pleidiau a pholisïau, personoliaethau a phleidiau Llywodraeth mewn unrhyw ardal ddaearyddol yn newid dros amser? Diolch.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ymateb manwl iawn a chyfres o gwestiynau? Gallaf ddweud, os ydych chi eisiau'r ateb i'r rhan fwyaf o'r pwyntiau am ddatganoli cyfiawnder, y cyfan sydd angen i chi ei wneud yw darllen y papur a gynhyrchwyd gennym o'r enw 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru', ac mae'r rhan fwyaf o'r pwyntiau hynny'n cael eu hateb yno.

Gadewch i mi ymdrin â'r rhan hawliau sifil yn gyntaf. Y gwir amdani yw bod gennym fwy na digon o ddeddfau. Mae gennym gyfreithiau swmpus o ran protestio cyhoeddus, o ran materion lle byddai tor-heddwch, rhwystr, difrod troseddol ac yn y blaen. Felly, yn gyntaf oll, darn o ddeddfwriaeth ddiangen oedd hon yn y bôn. Mae'n ddarn o ddeddfwriaeth sydd hefyd yn hynod awdurdodaidd. Rhoddais yr enghraifft yr wythnos o'r blaen, a byddaf yn ei hailadrodd nawr: gwelsom bobl yn sefyll ar eu traed yn ystod protestiadau yn erbyn y rhyfel yn y Sgwâr Coch ym Moscow—pobl ifanc yn sefyll ar eu traed—yn dal dalen wag o bapur ac yn cael eu harestio. Gwelsom rywbeth tebyg iawn yn Llundain—pobl yn sefyll ar eu traed gyda phlacard, yn gwneud dim niwed i neb arall, ac yn cael eu harestio. Mewn gwirionedd, rydym wedi gweld pobl a oedd yn nwyrain Llundain, a oedd yn mynychu trafodaeth am y coroni yn nwyrain Llundain, ymhell bell i ffwrdd o'r digwyddiadau, a gafodd eu cyrchu gan yr heddlu a'u harestio oherwydd y pŵer y mae'r Bil hwn yn ei roi i weithredu ar sail amheuaeth hollol fympwyol.

Nid yw'r Bil yn cyflawni dim un o'i amcanion. Rwy'n credu ei fod yn wael i blismona. Mae'n rhoi'r heddlu mewn sefyllfa fregus ac amhosibl. A byddwn i'n dweud ei fod, mewn gwirionedd, yn tanseilio rhan o'r gyfraith droseddol rydym wedi'i sefydlu ers tro yn y wlad hon: er mwyn cyflawni trosedd, mae'n rhaid cael actus reus, mae'n rhaid cael gweithred euog. Mae hyn yn caniatáu i bobl gael eu troseddu am beidio â chyflawni unrhyw weithred o gwbl. Nid oes rhaid iddynt wneud dim a gellir eu harestio o dan y pwerau o dan y ddeddfwriaeth hon. Dyna pam ei bod yn amhriodol, mae'n awdurdodaidd ac nid dyma'r math o ddeddfwriaeth rydym am ei gweld. Mae hon yn ddeddfwriaeth sydd wedi'i hanelu at atal protestiadau. Mae'n ymwneud ag atal pobl rhag dod i fynegi eu barn, i brotestio, i gymryd rhan mewn unrhyw fath o weithgaredd dinesig, neu'n gwneud i bobl bod ofn gwneud y pethau hynny, rhag ofn y gallent gael eu harestio, er efallai nad ydynt wedi cyflawni unrhyw drosedd o gwbl.

Cododd yr Aelod nifer o bwyntiau o ran cyfraddau carcharu ac yn y blaen. Dyna'n union pam rydym am ddatganoli cyfiawnder. Y rheswm pam fod gennym nifer anghymesur o bobl o gefndiroedd lleiafrifol ac ethnig sydd yn y system garchardai, llwyth o bobl sydd yn y system carchardai na ddylai fod yno yn y lle cyntaf, a'r ffaith bod y ffordd y mae'r system garchardai, y ffordd y mae'r system gyfiawnder, yn gweithredu, yn mynd ag ef y tu hwnt, yn gamweithredol, i'r holl gyfrifoldebau datganoledig hynny sydd gennym rhwng tai, rhwng gofal ac yn y blaen—mae'r holl bethau hynny wedi'u nodi ym mhapur 'Cyflawni Cyfiawnder i Gymru'.

Gwnaeth yr Aelod nifer o bwyntiau ychwanegol yn ymwneud â'r awgrym ein bod rywsut yn awgrymu y dylai troseddoldeb ddigwydd ac na ddylid ymdrin ag ef. Wel, rwy'n credu fy mod wedi gwneud y pwynt hwnnw'n glir iawn, iawn: mae mwy na digon o ddeddfwriaeth ar waith eisoes. Roedd hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth wleidyddol a llawn cymhelliant ideolegol, nad yw'n ymwneud ag ymdrin â throseddoldeb; mae'n ymwneud ag atal anghytuno. Mae'n awdurdodaidd, mae'n annemocrataidd ac mae'n beryglus.

Dychwelwn at fater a archwiliais gyda chi yr wythnos diwethaf, Cwnsler Cyffredinol. Does dim rhaid i chi wrthwynebu'r Torïaid i'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus hon a'i chyfyngiadau niferus ar ryddid barn a'r hawl i brotestio godi braw arnoch. Tybed beth fyddai'r bobl brin hynny, Tori cymedrol, fel David Melding, yn ei feddwl am hyn, pe bai yn y Siambr hon heddiw. Rwy'n credu bod pob un ohonom yn gwybod y byddai'r rhan fwyaf o gymedrolwyr yn condemnio'r ddeddfwriaeth draconaidd hon yn ddi-oed.

Rwy'n croesawu'r diweddariad heddiw a'r condemniad clir a nodwyd gan eich Llywodraeth ar y mater hwn. Nid wyf yn credu bod y datganiad yn mynd mor bell â'ch cymhariaeth, yn ystod cwestiynau yr wythnos diwethaf, ac yn eich ateb chi yn awr, o arestio protestwyr ym Moscow a Llundain. Roedd y gymhariaeth yn un deg ac yn un effeithiol, ac mae'n dangos cryfder eich teimladau am y darn hwn o ddeddfwriaeth.

Fodd bynnag, hoffwn droi at agwedd ar fy nghwestiwn yr wythnos diwethaf y gwnaethoch chi ei hosgoi'n ddeheuig. Gallwn gondemnio hyn gymaint ag y mynnwn o'r Senedd hon, ond, os bydd arweinydd eich plaid chi, Keir Starmer, yn ennill pŵer yn yr etholiad cyffredinol nesaf ac nad yw'n diddymu'r ddeddfwriaeth hon, a allwch chi ddweud wrthyf beth yw'r gwahaniaeth rhwng Llafur a'r Torïaid yn San Steffan ar y mater hwn? Mae'n rhyfeddol, yn ystod cyfweliad gyda LBC, dywedodd Starmer am y ddeddfwriaeth hon:

'Nawr mae ar y llyfrau, rwy'n credu bod angen i ni adael iddo setlo i mewn.'

Cwnsler Cyffredinol, a ydych chi'n cytuno â mi nad oes angen amser ar ddeddfwriaeth mor atchweliadol â hon, sy'n dileu'r hawl i brotestio, ond mae angen ei thaflu yn y bin, lle dylai fod? Efallai na ddylem synnu, o ystyried bod Mr Starmer wedi dweud o'r blaen na fyddai'n diddymu Bil Mudo Anghyfreithlon y Llywodraeth, sydd, ymhlith darpariaethau eraill, yn troseddoli ceisio lloches yn y DU i bob pwrpas.

Yna, ar y radio dros y penwythnos, roedd un arall o'ch cydweithwyr Llafur, Chris Evans AS, yn dweud na ddylem fod yn ceisio mwy o bwerau ond yn canolbwyntio ar faterion bara menyn, fel pe na bai modd gwneud mwy nag un peth ar y tro.

Pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda'ch arweinydd yn y DU ynglŷn â diddymu'r Ddeddf, ac a ydych yn cytuno bod hyn yn hyrwyddo'r ddadl dros ddatganoli pwerau dros gyfiawnder a phlismona yng Nghymru yn llawn? Ac a ydych yn cytuno na ddylai Llafur fod yn ceisio wynebu'r ddwy ffordd ar fater sydd mor bwysig â hyn? Diolch yn fawr.

Diolch am y cwestiynau hynny. Byddaf yn gwneud fy ngorau i'w hateb o fewn fy ngallu. A gaf i ddechrau drwy ddweud bod mater rhyddid a democratiaeth yn rhywbeth a ddylai fod yn berthnasol yn gyffredinol i bob plaid? Ac mae'n fater o wladychiaeth pan fo pobl o bleidiau gwahanol yn sefyll gyda'i gilydd ar fater, waeth beth yw safbwynt eu plaid neu blaid benodol y Llywodraeth mewn gwirionedd, a dyna pam rwy'n credu bod Cyd-bwyllgor Senedd y DU ar Hawliau Dynol, pan wnaeth adrodd ar y pwerau o fewn y Ddeddf hon—ac mae hwn yn ddatganiad trawsbleidiol nawr—wedi dweud y byddai'r Ddeddf

'yn fygythiad annerbyniol i'r hawl sylfaenol i gymryd rhan mewn protest heddychlon.'

Dywedodd Uchel Gomisiynydd Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig y byddai'r Ddeddf

'yn gosod cyfyngiadau difrifol a gormodol ar yr hawliau hyn nad ydynt yn angenrheidiol nac yn gymesur i gyflawni pwrpas cyfreithlon fel y'i diffinnir o dan gyfraith ryngwladol.'

Yr hyn rydym yn ei wybod yw bod rhai o'r bobl a gafodd eu harestio, rwy'n amau, yn debygol o fod yn cymryd camau sifil yn erbyn yr heddlu. Mae'n amlwg y bydd adolygiad hefyd.

Credaf fod diogelu ac amddiffyn yr hawliau sifil hynny yn rhwymedigaeth sylfaenol sydd gan bob seneddwr. Rwy'n cael fy atgoffa o faner Undeb Cenedlaethol y Glowyr y Tŵr ac arni, "Pris rhyddid yw gwyliadwriaeth dragwyddol", ac wrth gwrs, os bu erioed amser i fod yn dragwyddol wyliadwrus, nawr yw'r amser hwnnw.

O ran y pwyntiau eraill rydych yn eu codi, dywedaf hyn: rhaid dileu deddfwriaeth wael. Mae deddfwriaeth sy'n cyfyngu neu'n gormesu pobl, o ble bynnag y daw, yn ddeddfwriaeth na ddylai fod ar y llyfrau statud. Rwy'n credu y gallai'r ddeddfwriaeth hon dorri cyfraith ryngwladol, ac yn sicr yn groes i ddeddfwriaeth hawliau dynol, ac efallai y gwelwn yr heriau hynny'n dod i'r amlwg yn ystod unrhyw gamau pellach a gymerir. Byddaf yn cefnogi y dylid dileu'r ddeddfwriaeth wael hon cyn gynted â phosibl, ac rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi hynny hefyd.

Pan godais hyn yma yn Siambr y Senedd ychydig ddyddiau ar ôl digwyddiadau'r penwythnos gwarthus hwnnw, y penwythnos pan fu'n rhaid i bennaeth yr heddlu Metropolitan gydnabod gwall, ond dywedodd ei fod wedi cael ei roi yn y sefyllfa anodd, ac roedd ei swyddogion heddlu rheng flaen yn y sefyllfa anodd, o orfod deddfu darn o ddeddfwriaeth frysiog a gorgyrhaeddol; pan farnodd ASau Ceidwadol a chyn-ysgrifenyddion Gwladol y Ceidwadwyr fod hyn yn ormesol ac yn orgyrhaeddol; pan anogodd Volker Türk y Llywodraeth i dynnu hyn oddi ar y llyfr statud—nid yn unig i'w ailfeddwl, ond ei dynnu yn llwyr—Cwnsler Cyffredinol, dyma orgyrraedd deddfwriaethol llwyr gan y Llywodraeth. Fe'i beirniadwyd gan awdurdodau hawliau rhyngwladol a hawliau dynol uchel eu parch. Fe'i brysiwyd, a'i lunio'n rhy eang. Mae'n cynnwys pwerau stopio a chwilio newydd y dylai unrhyw ddemocrat fod yn bryderus iawn amdanynt. Mae eisoes wedi rhoi'r heddlu mewn swyddi rheng flaen mewn sefyllfaoedd erchyll. Mae'n rhan—nid ar ei ben ei hun—o gyfres newydd o bwerau awdurdodaidd y gellid eu camddefnyddio'n hawdd gan wladwriaeth faleisus. Byddai gormeswyr wrth eu bodd â'r fath bwerau. Dylai pobl rydd ofni Llywodraeth sy'n creu cyfreithiau o'r fath ac yn gorfodi'r heddlu i'w defnyddio.

Felly, a gaf i ofyn iddo: a yw'n credu bod angen adolygiad o dan Lywodraeth yn y dyfodol, o ba bynnag liw gwleidyddol, o'r holl ddeddfwriaeth o'r fath, i sicrhau bod cydbwysedd hawliau yn cael ei ddiogelu ac nad yw dinasyddion yn cael eu harestio ar amheuaeth o fwriad cyflawni trosedd? Mae hynny'n rhywbeth sydd â mwy nag awgrym o 1984 gan George Orwell, a throseddau meddwl, amdano. Beth ddigwyddodd i'n gwlad?

Rwy'n cytuno â holl sylwadau'r Aelod. Rwy'n cytuno bod angen adolygiad, oherwydd mae deddfwriaeth ormesol wedi sleifio i amrywiaeth eang o ddarnau o ddeddfwriaeth dros ddeng mlynedd diwethaf y Llywodraeth Geidwadol hon. Mae gennym ddeddfwriaeth sydd nid yn unig wedi dod yn fwyfwy awdurdodaidd a gormesol, ond rydym wedi cael gwared ar fynediad sylfaenol i'r gyfraith, diddymu hawliau i gynrychiolaeth gyfreithiol. Rydym yn gweld ymosodiadau ar y farnwriaeth, ar yr hawl i adolygiad barnwrol, ac rydym hefyd yn gweld, rwy'n credu, ymosodiadau sylfaenol ar reol gyfreithiol. Rheol gyfreithiol yw'r hyn sy'n creu fframwaith lle mae'n rhaid arfer pŵer o ran yr holl hawliau hyn, ac mae gweld Llywodraeth y DU sydd mor barod i dorri cyfraith ryngwladol, i geisio cyfyngu ar y llysoedd neu gyfyngu gallu'r llysoedd i gynnal rheolaeth y gyfraith, yn gam i gyfeiriad awdurdodaidd.

Felly, rwy'n cytuno y dylid adolygu'r holl ddeddfwriaeth o'r fath, a dylid ei hadolygu ar y sail mai un o amcanion sylfaenol y Senedd—Seneddau—yw cynnal hawliau ei dinasyddion. Yn amlwg, mae gennym Lywodraeth sy'n dirmygu hawliau llawer o ddinasyddion, ac rydym wedi gweld hynny yn y ddeddfwriaeth. Rwy'n gobeithio gweld y Llywodraeth Lafur nesaf yn cynnal adolygiad o'r fath i ddileu'r holl ddeddfwriaeth wahaniaethol ac awdurdodaidd hon, a hyd yn oed sefydlu cyfres o ddeddfwriaeth sy'n gwarantu hawliau. Wrth gwrs, mae gennym lawer o'r hawliau hynny yn Neddf Hawliau Dynol 1998, ond, wrth gwrs, mae Llywodraeth y DU yn ystyried sut y gall leihau'r Ddeddf Hawliau Dynol.

Mae'r Minority Report yn ffilm ffuglen wyddonol a ryddhawyd yn 2002, â Tom Cruise yn chwarae'r brif ran. Yn ei hanfod, mae'n ymwneud â throseddau rhagfynegol—rôl llywodraeth ataliol wrth amddiffyn ei dinasyddion—a dyna'n union sydd gennym ni yn y Ddeddf Trefn Gyhoeddus. Mae'n Ddeddf sydd â her gwrth-ddemocrataidd ddifrifol i'n rhyddid sifil sylfaenol. Mae Llywodraeth y DU yn dymuno tynnu sylw oddi wrth ei hanallu ei hun drwy drawsnewid yr hawl i brotestio yn fraint, gan droseddoli unrhyw un y mae ei ryddid mynegiant yn achosi aflonyddwch difrifol. Mae'n dangos nid yn unig sut rydym yn debygol o weld ei ddefnydd diofal yn y dyfodol, ond hefyd sut y bydd y Ddeddf yn tanseilio'n ddifrifol ymddiriedaeth a hyder y cyhoedd yn yr heddlu. Ni ddylai neb rwystro ambiwlansys a pheryglu bywydau, ond nid yw hyn yn ymwneud â hynny.

Yn yr amser byr sydd gen i, rwyf am fod yn glir, Cwnsler Cyffredinol, y byddwch chi'n galw ar arweinydd y Blaid Lafur, petai'n dod yn Brif Weinidog, i ddiddymu'r Ddeddf hon, a hefyd Sadiq Khan, maer Llundain, sydd hefyd wedi dweud nad oes ganddo unrhyw fwriad i ddiddymu'r Ddeddf. Hoffem glywed hynny gan Lafur Cymru. Diolch yn fawr iawn.  

Diolch am eich sylwadau. Nid wyf yn credu y gallaf fod yn fwy eglur mai fy marn i yw bod angen deall yr holl ddeddfwriaeth ormesol a gyflwynwyd gan y Llywodraeth hon a bod angen ei dirymu—mae angen ei diddymu. Rwy'n credu bod hynny'n un o ddibenion sylfaenol y Llywodraeth, ac yn benodol yn diben Llywodraeth Lafur.

Rydych chi'n hollol gywir, o ran y sylwadau a wnaethoch am droseddau rhagfynegol. Dyma'r union egwyddor sy'n digwydd yn Rwsia mewn gwirionedd. Pam nad oes protestiadau yn erbyn y rhyfel yn Rwsia, lle mae 200,000 o filwyr wedi cael eu lladd yn barod yn y rhyfel hwnnw? Mae hyn oherwydd bod pobl yn ofni codi llais. Y rheswm pam eu bod yn ofni codi llais yw oherwydd gall hyd yn oed yr awgrym y gallent godi llais eu harwain at droseddau. 

Fel rwy'n dweud, unwaith eto, ar y ddeddfwriaeth hon, nid yw'r ddeddfwriaeth hon, y Ddeddf hon, yn ymwneud yn unig â'r hyn y mae'n ei wneud i alluogi pobl i gael eu harestio; dyma'r ffordd y mae'n atal pobl rhag bod yn barod i gymryd rhan mewn unrhyw fath o weithgaredd dinesig ei hun, oherwydd gellir eu harestio heb gyflawni unrhyw drosedd mewn gwirionedd. Allwch chi ddychmygu os oeddech wedi dweud ar adeg Magna Carta, yr holl ffordd drwy ddatblygu cyfraith gyffredin Prydain, y syniad y gallwn arestio pobl er nad ydynt wedi cyflawni unrhyw drosedd, oherwydd rydym yn gwneud tramgwydd o'r ffaith ein bod yn amau y gallent gyflawni trosedd? Am wrthdroi gwarthus o ran ein system gyfreithiol, ac ymosodiad ar ein rhyddid sylfaenol yn y wlad hon a'n system ddemocrataidd.

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymrwymiad diysgog i ryddid, i hawliau sifil personol ac i hawliau dynol sylfaenol. Mae'n drasiedi bod gennym Blaid Geidwadol heddiw sy'n gweld rhyddid pobl fel rhywbeth i'w wahardd ac nid yn sail iddo, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y byddwn yn ei gofio.

Yr hyn rydym wedi'i ddysgu y prynhawn yma, wrth gwrs, yw bod y Ceidwadwyr yn hapus iawn i blismona a chyfiawnder, a phlismona yn enwedig, gael eu datganoli yn Llundain, maen nhw'n hapus i blismona gael ei ddatganoli ym Manceinion, maen nhw'n hapus i blismona a chyfiawnder gael eu datganoli yn yr Alban, maen nhw'n hapus i blismona a chyfiawnder gael eu datganoli yng Ngogledd Iwerddon. Maen nhw eisiau atal y pethau hyn rhag digwydd yng Nghymru. Mae ganddyn nhw broblem gyda Chymru. Maen nhw eisiau dal Cymru yn ei hôl, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y bydd pob un ohonom yn ei gofio. Ac yn hytrach na chwerthin yn ystod y datganiadau hyn, dylen nhw gymryd rhan yn y dadleuon hyn, a dylen nhw o leiaf ddarllen adroddiad John Thomas o'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru.

Cwnsler Cyffredinol, a wnewch chi ymrwymo nawr—ac rydych chi wedi ymrwymo i faterion eraill y prynhawn yma—y byddwch nid yn unig yn ceisio diddymu'r math hwn o ddeddfwriaeth a'i disodli â deddfwriaeth sy'n sail i'n rhyddid sifil a phersonol i brotestio, ond hefyd, a wnewch chi weithio gyda'r heddlu yng Nghymru i archwilio sut y gallwn warantu hawliau pobl sy'n protestio? Mae protestio i fod yn niwsans, mae i fod yn swnllyd, mae i fod i effeithio ar bobl. Dyna yw diben protestio, a dyna sut mae gennym yr hawl i bleidleisio ac eistedd yma y prynhawn yma, a hyd yn oed cael pethau'n anghywir. Ac rwy'n gobeithio y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn dod â heddluoedd Cymru at ei gilydd i sicrhau bod yr hawl i brotestio yng Nghymru a'r rhai sy'n cymryd rhan mewn protestiadau yng Nghymru yn cael eu hawliau wedi'u diogelu a'u gwella, ac nid eu tanseilio.

Diolch, Alun.

Diolch am y cwestiynau ychwanegol hynny. Rydych yn llygad eich lle am y gwrthddywediadau o ran datganoli plismona. Mae un o'r Aelodau gyferbyn â ni sydd am ddod yn faer Llundain lle mae plismona wedi'i ddatganoli, hyd yn oed, ond i atal datganoli plismona yn y Senedd y mae'n ei chynrychioli. Rwy'n credu bod y rheini'n rhyw fath o eironi a materion o ragrith llwyr.

Diddorol oedd nodi, wrth gwrs, o ran plismona yng Nghymru yn ystod y coroni, na chafwyd unrhyw arestiadau. Rwy'n credu bod hanes o ymgysylltu llawer gwell ac ymgysylltiad agosach er gwaethaf diffyg datganoli plismona yng Nghymru, yn union fel y gwelwn o ran partneriaeth gymdeithasol. Mae gennym bartneriaeth gymdeithasol ehangach o lawer â'r holl sefydliadau hynny a'n hymgysylltiad â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu, ac rwy'n credu mai'r gwir amdani yw fy mod yn amau a oes unrhyw un sydd wir yn gweld unrhyw fudd i'r ddeddfwriaeth hon. Mae'n ymrannol, ac mae'n rhoi cyrff gorfodi'r gyfraith mewn sefyllfa hollol anodd, ac rwy'n amau—alla i ddim siarad drostyn nhw—rwy'n amau sefyllfa nad ydyn nhw am fod ynddi ar unrhyw gyfrif.

Rydym wedi cael y trafodaethau hynny. Yn amlwg, bydd cysylltiad agos yn parhau. Mae gennym bartneriaeth yr heddlu, wrth gwrs. Mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt, yn ymgysylltu'n rheolaidd nid yn unig â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu, ond hefyd ag awdurdodau'r heddlu eu hunain a'r prif gwnstabliaid, ac rwy'n siŵr bod cyfeiriad gwahanol a gwell y byddwn yn ei gymryd, er gwaethaf y ddeddfwriaeth benodol hon. Ond nid yw hynny'n dileu'r angen dybryd i ddileu a diddymu'r math hwn o ddeddfwriaeth a'r eitemau eraill hynny o ddeddfwriaeth ormesol a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Dorïaidd.

Tynnodd adroddiad diweddar gan Bwyllgor Craffu Is-ddeddfwriaeth Tŷ'r Arglwyddi ein sylw at fater cyfansoddiadol pryderus iawn. Yn ddiweddar, mae Llywodraeth y DU wedi drafftio rheoliadau i ddiwygio Deddf Trefn Gyhoeddus 1986. Pe bydden nhw'n dod i rym, bydden nhw'n caniatáu i'r heddlu yng Nghymru a Lloegr osod cyfyngiadau ar brotestiadau a gorymdeithiau sy'n achosi 'mwy na rhwystr bach'—mwy na rhwystr bach— i weithgareddau o ddydd i ddydd i bobl eraill. Mae hynny'n drothwy llawer is na'r 'amhariad difrifol ar fywyd y gymuned' ar hyn o bryd.

Cafodd y cynigion hyn, a gynigiwyd gan Lywodraeth y DU ar gyfer y Ddeddf Trefn Gyhoeddus newydd eu gwrthod gan y Senedd ym mis Ionawr. Mae Llywodraeth y DU nawr yn ceisio cael drwy is-ddeddfwriaeth yr hyn na lwyddodd ei wneud drwy ddeddfwriaeth sylfaenol. Mewn geiriau eraill, mae Llywodraeth y DU yn ceisio cael drwy'r drws cefn yr hyn na allai ei gael drwy'r drws ffrynt.

Yn anhygoel, yr unig gyrff yr ymgynghorwyd â nhw ynghylch y rheoliadau newydd hyn oedd Cyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu, y Comisiynwyr Heddlu a Throseddu mewn ardaloedd sy'n cynnwys yr M52, a'r Priffyrdd Cenedlaethol. Ni ymgynghorwyd ag unrhyw sefydliadau na chyrff y byddai eu hawliau protest yn cael eu heffeithio o gwbl. Nid yw hyn yn ffordd o basio deddfwriaeth bwysig, ac mae perygl gwirioneddol bod Cymru'n cael ei gadael ar ôl o ran polisïau blaengar ar blismona. Ac mae'n werth atgoffa ein hunain—

Rhys, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.

—nad yw Deddf Trefn Gyhoeddus 2023 yn ymestyn i'r Alban a Gogledd Iwerddon. Gofynnodd Dafydd Wigley gwestiwn yr wythnos diwethaf am ddatganoli cyfiawnder. Atebodd y Farwnes Bloomfield drwy ddweud nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud cais ffurfiol i bwerau cyfiawnder gael eu trosglwyddo. A wnewch chi ymrwymo heddiw, Cwnsler Cyffredinol, y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud cais ffurfiol i Lywodraeth y DU? Diolch yn fawr.

Diolch am y cwestiwn. Ar y pwynt olaf hwnnw, ni allaf gofio faint o weithiau y cyfeiriwyd at y mater o ddatganoli cyfiawnder. Mae yng nghomisiwn Thomas. Cyfeirir ato mewn gohebiaeth. Cyfeirir ato mewn cyfarfodydd rhyng-weinidogol. Mae Llywodraeth y DU yn treulio llawer o amser yn dweud na fydd yn datganoli cyfiawnder. Mae'n credu yn awdurdodaeth Cymru a Lloegr, beth bynnag yw hynny y dyddiau hyn. Felly, nid wyf yn deall unrhyw sylw o'r fath a wneir, a dweud y gwir, oherwydd nid oes ganddo unrhyw berthynas â realiti sefyllfa'r Llywodraeth hon a datganoli cyfiawnder.

O ran y pwynt rydych chi'n ei godi mewn perthynas â Deddf Trefn Gyhoeddus 1936, a gyflwynwyd wrth gwrs i ddelio â gorymdeithiau ffasgaidd Mosley drwy rannau o Lundain a rhannau o'r DU, mae'r syniad y gellid defnyddio hynny eto drwy is-ddeddfwriaeth i ddod â rhagor o gyfyngiadau ar brotestiadau cyhoeddus yn rhan o'r gadwyn honno o ddigwyddiadau o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud mewn gwirionedd. Gwelwn hynny hefyd yn y Bil Streiciau (Isafswm Lefelau Gwasanaeth), sy'n ceisio cymryd cysylltiadau diwydiannol a hawliau undebau llafur i weithredu diwydiannol yn ôl dros 100 mlynedd. Mae'r ffaith bod Tŷ'r Arglwyddi wedi diwygio'r ddeddfwriaeth honno i eithrio Cymru a'r Alban yn y bôn oherwydd datganoli, a bod Llywodraeth y DU wedi nodi mai eu bwriad yw y bydd yn berthnasol i Gymru a'r Alban, yn achos amlwg pellach o dorri Confensiwn Sewel. Felly, rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd yr Aelod am hynny, a'r Aelodau eraill sydd wedi siarad yn y ddadl heddiw.

Ac yn olaf, Joyce Watson.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r Ddeddf hon wedi'i chynllunio i drin y cyhoedd a gwrthdystwyr heddychlon fel y gwnaeth y Fictoriaid drin plant, a'u rhoi pell o'r golwg, pell o'r meddwl. Mae'n eithaf amlwg. Ac mae'n draconaidd, fel y dywedoch chi eisoes, pan allwch roi pobl dan glo am 16 awr a'u rhyddhau wedyn oherwydd mae beth bynnag roeddech yn meddwl roedden nhw'n protestio amdano wedi mynd heibio.

Rydym am ei gwneud yn glir na fyddai neb yma yn cymeradwyo protestiadau treisgar na throseddol, ac rydym wedi clywed hynny o'r ochr arall. Mae'r cyfreithiau hyn eisoes yn bodoli i ymdrin â hynny. Mae dau beth yn fy mhoeni i yma. Gallwch droseddoli pobl am wneud dim, oherwydd y cyfan sy'n rhaid i chi ei wneud yw eu hamau o wneud rhywbeth, ond rydych hefyd yn codi ofn ac amheuaeth rhwng yr heddlu a'r cyhoedd, ar adeg pan fo gwir angen i'r ddwy ochr hynny ddod at ei gilydd fel y gallwch ddatrys problemau, gallwch wybod am faterion, a gallwch gael y bartneriaeth gyhoeddus honno rhwng y ddau gorff hynny, sy'n gwbl hanfodol. Fy mhryder i yma, a'm cwestiwn i chi yw: a fyddwch chi'n siarad â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu ac uwch-swyddogion yr heddlu i fesur eu barn ar sut—oherwydd bod hyn yn ei le—wrth symud ymlaen, y gallwn sicrhau nad oes gennym y berthynas wenwynig honno y byddai hyn yn caniatáu iddi dreiddio i Gymru mewn ffordd nad ydym am ei gweld?

Diolch. Gallaf gadarnhau, yn amlwg, bod y mathau hynny o drafodaethau ac ymrwymiadau yno, oherwydd er bod y Ddeddf hon yn fater a gadwyd yn ôl, mae ei chanlyniadau a'r cyfrifoldeb ehangach sydd gennym dros ryddid cyffredinol a hawliau dinesig ein dinasyddion yn dal i fodoli. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni bwysleisio pa mor bwysig yw'r heddlu yn ein cymunedau. Rydym ni'n dweud hynny y naill ddiwrnod ar ôl y llall. Mae deddfwriaeth sy'n creu perthynas wenwynig iddyn nhw, mewn gwirionedd, yn eu hatal rhag gwneud y math o waith y mae angen iddyn nhw fod yn ei wneud yn ein cymunedau, ac am yr union reswm hwnnw mae'r Ddeddf hon mor annymunol ac yn anfodlon. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i liniaru effaith hynny, ac rwy'n diolch i chi am eich sylwadau.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Cyn i mi symud ymlaen, a gaf i atgoffa'r Aelodau bod gennych chi i gyd derfynau amser ar gyfer eich cyfraniadau? Mae'r rhan fwyaf heddiw wedi mynd ymhell y tu hwnt i'w terfynau amser—Peredur yw'r eithriad, fel yr oedd Jack Sargeant. Mae'r terfynau amser yn caniatáu i bawb gymryd rhan, a hefyd yn sicrhau ein bod yn cadw o fewn terfynau ein slotiau penodedig. Bydd y Gweinidogion, rwy'n siŵr, hefyd yn sicrhau eu bod yn gryno yn eu hymatebion hefyd, er mwyn caniatáu'r amser hwnnw.

Mae eitem 6 wedi'i gohirio.

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru—cryfhau ein cysylltiadau ag Iwerddon a gogledd-orllewin Lloegr. Galwaf ar y Gweinidog, Lesley Griffiiths.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Gan mai fi yw Gweinidog Gogledd Cymru ac rwy'n byw yn y gogledd, rwy'n ymwybodol iawn o'r cysylltiadau agos a dwfn sydd gennym gyda'n cymdogion agosaf i'r dwyrain, yng ngogledd-orllewin Lloegr, ac i'r gorllewin, yn ynys Iwerddon. Rydyn ni i gyd yn wynebu heriau tebyg, o drefniadau masnachu newydd ar ôl Brexit i'r newid i ddyfodol carbon isel wrth i ni addasu i hinsawdd sy'n newid a dyfodol heb danwydd ffosil. Yn yr heriau hyn a rennir, ceir cyfleoedd hefyd trwy gydweithio'n agosach er budd ein poblogaethau lleol.

Dyna pam y gwahoddais Gonswl Cyffredinol Iwerddon dros Gymru a Chonswl Cyffredinol Iwerddon dros y gogledd-orllewin, maer metro dinas-ranbarth Lerpwl a maer Manceinion Fwyaf, ynghyd â chadeiryddion Partneriaeth Menter Leol Swydd Gaer a Warrington a Chynghrair Mersi Dyfrdwy, i ogledd Cymru'r wythnos diwethaf. Daethant i gyd i'n His-bwyllgor Cabinet ar ogledd Cymru, ynghyd ag arweinwyr awdurdodau lleol o bob cwr o'r gogledd. Yn gynharach yn y dydd, cawsom gyfle hefyd i ymweld ag AMRC Cymru i drafod trafnidiaeth, sgiliau a bargen twf gogledd Cymru, a hefyd porthladd Mostyn, i drafod ein prosiectau morlyn llanw ar ddwy ochr ffin Cymru a Lloegr.

Mae cryn dipyn o waith ac ymgysylltiad eisoes yn digwydd rhwng Cymru, Iwerddon a gogledd-orllewin Lloegr. Rydym yn gweithio ar hydrogen, niwclear a gwynt alltraeth, ac yn datblygu cadwyn gyflenwi ranbarthol gadarn i gefnogi cyfleoedd presennol, newydd a datgomisiynu. Fel cymdogion, mae Cymru ac Iwerddon bob amser wedi bod â pherthynas gref a chadarnhaol. Mae'r blynyddoedd diwethaf wedi dod ag egni newydd i'r berthynas honno, sydd wedi gweld agor y gonswliaeth Wyddelig yng Nghymru a datblygu datganiad a rennir Iwerddon-Cymru a'r cynllun gweithredu ar y cyd. Mae hwn yn nodi meysydd cydweithredu, gan gynnwys masnach, oherwydd mai Iwerddon yw ein marchnad allforio fwyaf ond un.

Bydd Llywodraeth Cymru yn cynnal trydydd fforwm gweinidogol Iwerddon-Cymru yn y gogledd yn ystod yr hydref, gan ganolbwyntio ar feysydd fel ynni adnewyddadwy, sgiliau gwyrdd, addysg ac iaith, a gweithgynhyrchu uwch. Mae'r Prif Weinidog wedi gwahodd meiri dinas-ranbarth Manceinion Fwyaf a Lerpwl i fod yn rhan o drefniadau'r fforwm, i barhau â'r gwaith cydweithredol. Bob dydd, mae dros 200,000 o bobl yn croesi'r ffin o ogledd Cymru i ogledd-orllewin Lloegr neu i'r gwrthwyneb. Bydd y rhan fwyaf o bobl yn gwneud hyn mewn car. Mae gennym gynlluniau uchelgeisiol i wella trafnidiaeth gyhoeddus ar draws y gogledd, ac mae gan y meiri, gyda'u pwerau datganoledig, gynlluniau yr un mor uchelgeisiol. Ein blaenoriaeth ni yw sicrhau bod hyn i gyd yn cysylltu, gan gynnig dewis arall i'r car i bobl a'u galluogi i deithio'n rhwydd ac yn ddi-dor ar draws gogledd Cymru i Fanceinion, Lerpwl a thu hwnt.

Gallwn ddysgu llawer gan Fanceinion Fwyaf, sy'n dod â'i fysiau yn ôl i reolaeth gyhoeddus ac yn integreiddio ei dramiau a'i fysiau. Yng ngogledd Cymru, ein huchelgais yw trawsnewid ein trafnidiaeth gyhoeddus a'n cynnig teithio llesol, gan agor cyfleoedd cyflogaeth a hamdden ar draws y rhanbarth. Bydd hyn yn cefnogi datblygiad economaidd ac yn creu dyfodol mwy cynaliadwy ar gyfer twristiaeth. Rydym eisoes yn gwneud cynnydd sylweddol. Rydym wedi adfer gwasanaeth uniongyrchol rhwng gogledd Cymru a Lerpwl am y tro cyntaf ers cenedlaethau a thrwy raglen metro gogledd Cymru, rydym yn darparu cysylltedd â gorsafoedd rheilffordd a chyfnewidfeydd bysiau ar draws yr arfordir ac oddi yno. Rydym wedi buddsoddi mwy na £1.6 biliwn, ond bydd angen mwy i gyflawni gwelliannau mawr i gysylltu'r arfordir a Wrecsam â rhwydwaith Merseyrail, er enghraifft.

Rydym wedi cytuno i harneisio ein pŵer cyfunol i gyflwyno'r ddadl ar y cyd dros fwy o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU mewn seilwaith rheilffyrdd ar draws gogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr. Mae cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd hon i sicrhau bod Cymru'n cael ei chyfran deg o gyllid HS2, ac rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yr un mor gefnogol i ogledd Cymru dderbyn ei chyfran deg o fuddsoddiad rheilffyrdd y DU gan y Trysorlys i sicrhau bod cynlluniau mawr eu hangen yn mynd rhagddynt. Wrth geisio cryfhau ein perthynas bresennol ag Iwerddon a gogledd-orllewin Lloegr, bydd llawer o'r pwyslais ar y cyfleoedd mewn ynni gwyrdd, datgarboneiddio a chyflymu datblygiad cynhyrchu hydrogen. Fel partner yn y consortia HyNet trawsffiniol, rydym yn croesawu cynlluniau Hanson i adeiladu gwaith sment sero-net cyntaf y DU, gan roi gogledd Cymru wrth wraidd y trawsnewidiad gwyrdd i Gymru sero-net.

Mae'r môr Celtaidd yn cynrychioli cyfleoedd enfawr ar gyfer cynhyrchu ynni adnewyddadwy. Mae gennym uchelgais gyffredin i fod yn allforiwr net o ynni adnewyddadwy, i weithio gyda'n gilydd i uwchraddio capasiti'r grid, y gadwyn gyflenwi, ac, yn bwysicaf oll, i ddatblygu'r llif o sgiliau sydd eu hangen yn y diwydiannau newydd a rhai sy'n dod i'r amlwg. Mae gennym bartneriaeth sgiliau rhanbarthol gref yn y gogledd sy'n cydweithio â chyflogwyr, prifysgolion a sefydliadau addysg bellach i nodi'r anghenion sgiliau, datblygu prentisiaethau, a chreu cronfeydd o dalent lleol. 

Gyda phwerau datganoledig newydd y meiri mewn addysg ôl-16, byddwn yn cysylltu ar ddiwygio'r cwricwlwm a darpariaeth AB, gan rannu'r hyn a ddysgwyd gennym o'n Bagloriaeth Cymru wrth iddynt ymchwilio i'w rhai eu hunain. Fe wnaethom gytuno hefyd i gryfhau ein cysylltiadau prifysgol ag Iwerddon a chysylltu ein hunedau technoleg iaith priodol.

Rwyf am orffen drwy ddweud ychydig eiriau am dwristiaeth. Mae Croeso Cymru'n gweithio'n agos gyda Marketing Manchester am fod un o bob pump o dwristiaid sy'n cyrraedd maes awyr Manceinion yn teithio ymlaen i ranbarth Eryri. Eleni, rydym yn gweithio gyda Manceinion ar ymweliadau gan y cyfryngau a'r wasg ar gyfer ymgyrch farchnata defnyddwyr fawr yn yr Unol Daleithiau, gan dynnu sylw at hwylustod mynediad a chynnyrch gogledd Cymru i'r rhai sy'n hedfan i Fanceinion.

Mae ein cysylltiadau â gogledd-orllewin Lloegr ac Iwerddon yn ymestyn yn ôl cannoedd o flynyddoedd. Maen nhw'n rhedeg trwy deuluoedd, trwy ein hieithoedd, ac yn bendant yn cael eu gweld yn y clybiau pêl-droed yr ydym yn eu cefnogi. Mae gennym lawer iawn yn gyffredin â'n cymdogion agosaf, a'r wythnos diwethaf fe wnaethom ddangos bod awydd gwirioneddol i gydweithio'n agosach, dysgu oddi wrth ein gilydd, a darparu gwell gwasanaethau i bobl leol yn ein hardaloedd ein hunain.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Rwyf wrth fy modd, fel dinesydd Gwyddelig yn ogystal â bod yn ddinesydd Prydeinig, a rhywun a aned ym Manceinion, eich bod yn siarad mewn termau mor gadarnhaol am y cysylltiadau sydd gennym ni yng Nghymru ag Iwerddon, ac yn wir gyda gogledd-orllewin Lloegr—lleoedd sy'n agos iawn, iawn i'm calon. Bydd y Gweinidog hefyd yn gwybod fy mod wedi bod yn aelod o Gynulliad Seneddol Prydain ac Iwerddon ers peth amser, ac yn ceisio ymgysylltu cymaint ag y gallaf gyda'r gwaith pwysig hwnnw y maen nhw'n ei wneud, sydd hefyd, wrth gwrs, yn helpu i adeiladu perthnasoedd ar draws yr holl ynysoedd yn yr amrywiol awdurdodaethau y maen nhw'n eu cynrychioli.

Nodaf hefyd fod y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol yn cynnal ymchwiliad i gysylltiadau Cymru ac Iwerddon ar hyn o bryd, sydd, rwy'n credu, yn newyddion da iawn hefyd, oherwydd, wrth gwrs, rydyn ni i gyd eisiau i'r perthnasoedd hyn allu ffynnu.

Rwy'n falch iawn hefyd mai gogledd Cymru oedd y cyfle cyntaf a gafwyd hefyd i ymestyn dros ffin Lloegr i'r gogledd-orllewin a dod â rhai o'r meiri metro hynny o gwmpas y bwrdd. Gwyddom fod llawer iawn gan ranbarth gogledd Cymru yn gyffredin; rydych chi eisoes wedi sôn am rai o'r cysylltiadau cymdeithasol a chyflogaeth sydd gan bobl i'r rhanbarth. Ond cefais fy nharo na wnaethoch chi restru unrhyw un o awdurdodau lleol Iwerddon a oedd yn bresennol yn y cyfarfod hwnnw. Tybed a yw hynny'n rhywbeth a allai, efallai, ddigwydd yn y dyfodol. A hefyd, o ystyried y gwaith da y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran datblygu'r cynllun gweithredu ar y cyd a'r datganiad a rennir yn ystod y blynyddoedd diwethaf, un o'r llinynnau hynny, wrth gwrs, yw cymunedau, diaspora a chwaraeon, ac yn amlwg, nid yw'n ymddangos bod unrhyw gysylltiadau dinesig na grwpiau cymunedol o gwmpas y bwrdd chwaith. Rwy'n gwerthfawrogi efallai na fyddai wedi bod yn briodol o ystyried yr agenda a drafodwyd, ond mae angen i ni hefyd geisio meithrin rhai perthnasoedd da a thrafodaethau rhwng yr unigolion hynny hefyd. Felly, a gaf i ofyn i chi a oes unrhyw beth wedi'i gynllunio er mwyn hyrwyddo'r pethau hynny ac a all arweinwyr awdurdodau lleol o Iwerddon, efallai, fod yn rhan o rai o'r pethau hyn yn y dyfodol?

Rwy'n falch hefyd o glywed y pwyslais gan Lywodraeth Cymru ar edrych ar hydrogen, niwclear, gwynt ar y môr, a datblygu cadwyn gyflenwi ranbarthol gadarn i gefnogi'r mathau hyn o gyfleoedd. Byddwn ni i gyd wedi darllen yr wythnos hon yr adroddiad ar gyfleoedd niwclear yn Nhrawsfynydd, sy'n ymddangos fel petai'n gyfle enfawr i economi'r gogledd ac, yn wir, economi Cymru, a byddwn i'n ddiolchgar i gael gwybod i ba raddau y mae Gweriniaeth Iwerddon yn awyddus i ymgysylltu â hynny, o gofio, yn y gorffennol—ac nid wyf yn gwybod beth yw ei sefyllfa ar hyn o bryd—y bu ganddi waharddiad ar unrhyw fath o gynhyrchu ynni niwclear, yn sicr o fewn Iwerddon ei hun. Felly, i ba raddau y mae'n ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ar hynny, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gwybod.

Rwy'n credu, o ran y materion yn ymwneud â thrafnidiaeth yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw, Gweinidog, fy mod i'n gwerthfawrogi'n fawr ein bod ni eisiau helpu pobl i wneud y newid moddol hwn i'n systemau trafnidiaeth gyhoeddus. Ond, o gofio bod gennym ni gymaint o draffig yn mynd ar hyd yr A55 i'r gogledd-orllewin ac, wrth gwrs, yn dod oddi ar yr A55 ar fferïau sy'n mynd draw i Ddulyn, mae'r rhydweli allweddol hwn i economi'r gogledd yn dipyn o bryder, oherwydd y pwyntiau culhau hynny ac oherwydd y problemau gyda thagfeydd rydyn ni'n eu profi'n eithaf aml, yn enwedig oherwydd ei diffyg cydnerthedd pan fo achosion o ddamweiniau. Nawr, gwyddom fod yr adolygiad ffyrdd wedi penderfynu dileu rhai o'r gwelliannau a gynlluniwyd i'r seilwaith trafnidiaeth hwnnw ar hyd arfordir y gogledd a draw i ogledd-orllewin Lloegr, a thybed pa drafodaethau a gawsoch chi gyda chydweithwyr ynghylch dod â rhai o'r cynlluniau hynny yn ôl ar y bwrdd er mwyn i ni allu dechrau symud y coridor trafnidiaeth hwnnw yn y ffordd y byddem ni i gyd, rwy'n siŵr, eisiau ei weld yn symud.

Hefyd o ran trafnidiaeth, roeddech chi'n sôn am y cysylltiadau rheilffordd rhwng gogledd Cymru a Lerpwl. Roeddwn i'n ymgyrchydd mawr dros Halton Curve, i gael y buddsoddiad yr oedd ei angen arno, ond nid oes gennym gysylltiadau rheilffordd uniongyrchol eto ar hyd prif reilffordd gogledd Cymru i mewn i Lerpwl, sef yr hyn yr oeddwn i'n gobeithio'n fawr iawn i'w gyflawni, yn enwedig o ystyried pwysigrwydd y cysylltiadau economaidd hynny rhwng yr hyn sy'n ganolfan fetropolitanaidd fawr, bwysig a gogledd Cymru. Felly, tybed pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael, ar sail drawsffiniol, ynghylch ceisio cael trefn ar y cysylltiadau rheilffordd hynny.

Gallaf weld bod fy amser yn dod i ben, felly byddaf yn gorffen gydag un cwestiwn yn unig, os caf i. Roeddech chi'n sôn am dwristiaeth. Mae twristiaeth, yn amlwg, yn sbardun mawr i economi'r gogledd, yn rhan fawr iawn o'r hyn sydd gennym i'w gynnig. Rydych chi'n sôn am y cysylltiadau â Manceinion, ond rwy'n credu y gallai Llywodraeth Cymru wneud llawer iawn i ddysgu gan Lywodraeth Iwerddon yn y gefnogaeth y mae wedi'i rhoi i'r sector twristiaeth. Yn hytrach na threth twristiaeth sy'n cael ei hychwanegu at gost llety dros nos yn Iwerddon, wrth gwrs, gwyddom fod busnesau twristiaeth yn talu llai o TAW—9 y cant—lefel sylweddol is. Felly, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda chydweithwyr o amgylch bwrdd y Cabinet ynglŷn â'r posibilrwydd o efelychu llwyddiant Iwerddon ar dwristiaeth trwy geisio trafod lefelau is o TAW gyda Llywodraeth y DU?

Diolch, Darren Millar, am y gyfres honno o gwestiynau. Felly, rwy'n credu eich bod chi'n drysu dau beth, mewn gwirionedd. Felly, pan oeddech chi'n sôn am awdurdodau lleol, felly, yn amlwg, yr wythnos diwethaf oedd is-bwyllgor Cabinet gogledd Cymru, a dyma'r unig is-bwyllgor Cabinet sydd gennym lle mae pob Gweinidog yn mynychu. Fel Gweinidog Gogledd Cymru, rwy'n cadeirio hwnnw, felly fy syniad i oedd edrych ar y cysylltiadau sydd gennym â gogledd-orllewin Lloegr. Ac, yn amlwg, gan fy mod yn cynrychioli Wrecsam, rwy'n ymwybodol iawn, iawn o'r cysylltiadau hynny. Felly, roeddwn yn awyddus iawn i weld pa waith y gallem ni ei wneud gyda nhw.

Gwnaethom ni wahodd y ddau Gonswl Gwyddelig: Denise McQuade dros Gymru a Sarah Mangan, sy'n cynrychioli'r gogledd-orllewin, oherwydd, unwaith eto, roeddwn i'n credu ei bod hi'n bwysig iawn eu cael nhw o gwmpas y bwrdd hefyd. Roedd yn gynhyrchiol iawn ac yn fuddiol iawn. Mae gennym hefyd fforwm Iwerddon-Cymru. Rydyn ni wedi cynnal dau gyfarfod erbyn hyn. Roedd yr un cyntaf yng Nghaerdydd, roedd yr ail un yn Nulyn a Cork, y daeth y Prif Weinidog â phawb ynghyd, a byddwn yn cael y trydydd fforwm yng ngogledd Cymru yn yr hydref, fel y cyfeiriais ato yn fy natganiad agoriadol. Dyna lle rydyn ni'n tueddu i ddatblygu'r cysylltiadau ag awdurdodau lleol Iwerddon, y materion twristiaeth yr ydych chi'n eu codi. Felly, maen nhw'n ddau beth gwahanol iawn. Felly, os gallwn ni ganolbwyntio ar yr hyn a gyflawnwyd gennym yr wythnos diwethaf a sut y byddwn ni'n bwrw ymlaen â hynny. Y materion y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw ynghylch ynni adnewyddadwy a thwristiaeth, byddan nhw'n bynciau a fydd yn cael eu trafod yn fforwm Iwerddon-Cymru. Nawr, pan oeddem ni yn Cork, yn bendant roedd arweinwyr awdurdodau lleol yno. Felly, mae arweinwyr yr awdurdodau lleol yng ngogledd Cymru, yn anarferol iawn—oherwydd gogledd Cymru yw'r unig ardal sydd ag is-bwyllgor Cabinet—maen nhw'n mynychu cyfarfodydd Cabinet gogledd Cymru fel mater o drefn, felly roedden nhw yno yr wythnos diwethaf. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn gwahaniaethu rhwng y ddau beth hynny. Ond, wrth gwrs, buom yn siarad am y ddau, ac fel y dywedais yn fy natganiad agoriadol, mae'r Prif Weinidog wedi gwahodd y meiri i gymryd rhan, ar ryw ffurf, yn ein fforwm Iwerddon-Cymru nesaf.

Rydych chi yn llygad eich lle, mae gan y gogledd gymaint o gyfleoedd o ran ynni adnewyddadwy. Rwy'n credu ei fod yn gyffrous iawn. Hynny yw, rwy'n credu mai gwynt ar y môr yw—. Tua tair, bedair blynedd yn ôl, efallai, es i Ddulyn i gynhadledd ynni morol, lle'r oedd hyn yn rhywbeth a allai ddod yn y dyfodol, a nawr rydyn ni'n gweld cynnydd gwirioneddol o ran ynni arnofiol. Felly, dyna'r sgyrsiau rydyn ni'n eu cael. A Phorthladd Mostyn, a allai fod yn eich etholaeth—na—

Mae o yn fy un i.

Yn eich un chi, ydy o? Mae'n ddrwg gen i, Hannah. [Chwerthin.] Ydy, wrth gwrs—mae'n rhan o Delyn. 

Dyma'r tro cyntaf i mi ymweld a'r fan honno. Mae'n anhygoel gweld yr hanes yno, ac wrth gwrs, roedd Jim O'Toole, sy'n Gyfarwyddwr-reolwr yno, ac sy'n adnabyddus i'r rhan fwyaf ohonom, mor gyffrous i ddangos yr hyn sy'n digwydd yno. Felly, unwaith eto, mae'r morlyn llanw yno, nid yn unig â manteision o ran ynni adnewyddadwy, ond hefyd gallai gyfrannu at amddiffyn rhag llifogydd hefyd, felly, mae'n bwysig iawn, iawn ein bod ni'n gweithio gyda nhw ac rydyn ni'n rhannu ein gwybodaeth ynghylch hynny.

Rwy'n credu, yn sicr, fod y ddau faer yn awyddus iawn i weld beth y gallem ni ei wneud mwy am y cyswllt trafnidiaeth. Mae'n bwysig iawn cysylltu dinasoedd—felly, Wrecsam a Lerpwl, a Wrecsam a Manceinion—ond rydych chi'n iawn, mae angen i ni fod yn edrych ar draws yr arfordir, a byddwn ni yn sicr yn parhau i gael y sgyrsiau hynny. Ac fel chi, roeddwn i'n awyddus iawn ein bod ni'n cael y cyllid hwnnw ar gyfer Halton Curve—rwy'n credu bod hynny'n ased pwysig iawn i'n cysylltiadau rheilffyrdd.

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau gyda chydweithwyr am ddim TAW mewn perthynas â thwristiaeth o gwbl. Ond eto, gallai hynny fod yn rhywbeth a fyddai'n cael ei drafod, fel yr wyf yn ei ddweud, yn fforwm Iwerddon-Cymru, neu ar dwristiaeth. Ond rwy'n credu bod yna gyfleoedd. Gyda chynifer o bobl yn croesi'r ffin honno—mae'n ffin fandyllog iawn, iawn, fel y gwyddoch chi—dros 200,000 o bobl bob dydd, naill ai'n mynd i'r gwaith neu am resymau cymdeithasol, yna mae twristiaeth hefyd yn amlwg yn gyfle mawr iawn i ni wneud hynny.

Yn wahanol i Darren Millar, does gen i ddim pasbort Gwyddelig, ond mae hi wastad yn werth tynnu sylw at yr eironi creulon bod Darren Millar a'i blaid wedi bod yn hapus iawn i ddwyn fy ninasyddiaeth Ewropeaidd oddi arnaf i drwy ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd. Ond mi ddof i'n ôl at y pwnc dan sylw.

Fel un a oedd â nghyn-deidiau i'n gweithio yn y porthladd yng Nghaergybi, ac sy'n cynrychioli'r prif borthladd i Iwerddon, ac efo mam sy'n un o Gymry Lerpwl, dwi'n un sy'n gwybod yn iawn beth ydy gwerth diwylliannol a masnachol ein cysylltiadau ni i'r dwyrain a'r gorllewin. Ac fel Cymro sy'n rhyngwladolwr—yn internationalist—dwi'n credu'n angerddol nid mewn creu Cymru ynysig, wrth gwrs, ond un sy'n adeiladu a manteisio i'r eithaf ar ein cysylltiadau allanol. Felly, dwi'n ddiolchgar am y diweddariad heddiw gan y Gweinidog.

Beth sy'n allweddol, dwi'n credu, Dirprwy Lywydd, ydy ein bod ni'n hyderus wrth wneud a meithrin y cysylltiadau yma. Mewn undeb sydd mor anghyfartal, mae hi wedi bod yn hawdd iawn i'r hyder yna gael ei erydu. Ond mi fuaswn i'n croesawu sylwadau'r Gweinidog ar sut y mae hi eisiau sicrhau bod y cysylltiadau yma'n gallu dod â budd cyfartal. Rydyn ni wedi bod yn rhy barod yn y gorffennol, dwi'n credu, i fodloni ar friwsion—mae angen i ni chwilio am y budd cyfartal yna. Mae yna fuddiannau sydd yn gallu deillio o gydweithio—does gen i ddim amheuaeth am hynny. Sut mae sicrhau bod buddiannau ddim yn cael eu sugno gan rhyw ddisgyrchiant economaidd tuag at yr ardaloedd mwy poblog, neu ardaloedd o boblogaeth dwys yng ngogledd-orllewin Lloegr?

Mae hydrogen, dwi'n credu, yn enghraifft o hynny. Dwi'n falch o glywed nifer o gyfeiriadau gan y Gweinidog at botensial hydrogen. Yr unig gynllun a gafodd ei enwi, dwi'n meddwl, oedd HyNet, ac ydy, mae hwnnw'n gynllun trawsffiniol. Teg dweud mai gogledd-orllewin Lloegr a fyddai'n elwa fwyaf o hwnnw. Felly, sut mae cynlluniau ar gyfer datblygiadau hydrogen yn Ynys Môn, yn y gogledd-orllewin, yn mynd i fwydo i mewn i'r trafodaethau yma efo'n partneriaid i'r gorllewin ac i'r dwyrain? Felly, mae gen i ddiddordeb mawr mewn datblygiadau hydrogen, yn cydweithio efo'n partneriaid yn Iwerddon hefyd, yn ogystal â gogledd-orllewin Lloegr—felly hefyd, yn amlwg iawn, ynni adnewyddadwy oddi ar ein harfordiroedd ni. Mae hynny'n un o'r meysydd dwi'n ei obeithio'n wir a all elwa o statws porthladd rhydd i Gaergybi. Fy mlaenoriaeth i o ran y porthladd rhydd ydy sicrhau llywodraethiant tynn, i ni gael manteisio a gochel rhag y peryglon mewn perthynas â’r porthladd rhydd.

Ond, un ddadl gref dros ddynodi Caergybi yn borthladd rhydd, wrth gwrs, oedd i geisio ymateb a gwneud rhywfaint i wneud i fyny am yr ergyd i’r porthladd hwnnw yn sgil ein hymadawiad ni o’r Undeb Ewropeaidd. Mae ffigyrau gen i yn fan hyn mai dim ond 33 y cant o’r nwyddau rhwng cyfandir Ewrop ac Iwerddon aeth drwy Gymru yn 2021, ac roedd e'n 80 y cant yn 2020, cyn i’r rheolau newydd yn dilyn Brexit ddod i rym. Felly, fel cwestiwn olaf, pa drafodaethau oedd yna efo Consul General Iwerddon ynglŷn ag impact Brexit yn arbennig? Ac ydy’r Gweinidog yn cytuno efo Plaid Cymru mai’r cam mwyaf synhwyrol o geisio adfer y cysylltiadau masnach yna fyddai i ail-ymuno efo’r farchnad sengl Ewropeaidd?

Ond dwi yn croesawu’r sylw yma ar ein cysylltiadau ni. Mae Cymru ar ei chryfaf pan fydd hi yn adeiladu cysylltiadau, a dwi’n edrych ymlaen at weld y cysylltiadau hynny yn datblygu er budd pob partner.

Diolch, Rhun, am eich cwestiynau a'ch sylwadau. Rwy'n credu ei bod hi'n dda gweld y cysylltiadau hynny'n cael eu hadeiladu, ac mae'n ddiddorol iawn, oherwydd ar ôl i ni gyfarfod fel Cabinet brynhawn Iau, cynhaliwyd cynhadledd i'r wasg. Alla i ddim cofio pa newyddiadurwr oedd o—roedd llawer o ddiddordeb ynddo. Roedd yna newyddiadurwyr yno o The Guardian, ac roedd newyddiadurwyr o bob cwr o'r gogledd hefyd, yn amlwg. Ond gofynnodd rhywun, 'Pam nawr?', a meddyliais wrthyf fy hun, pam mae hi wedi cymryd cymaint o amser i mi feddwl 'O, fe ddylem ni wahodd y meiri draw ac fe ddylem ni ddechrau edrych ar y cysylltiadau hynny'n llawer mwy ffurfiol fel Llywodraeth'. Mae'n debyg ei fod ynghylch gadael yr Undeb Ewropeaidd, yr holl heriau cyffredin sydd gennym ni sy'n gwneud yr amser yn iawn. Ond roedd yn teimlo'n hollol briodol ac yn gwbl gadarnhaol, ac rwy'n credu ein bod ni wedi adeiladu ar ryw fomentwm gwirioneddol i'w symud ymlaen. Efallai y dylem ni fod wedi gwneud hyn yn gynharach, ond o leiaf rydym ni wedi gwneud hynny nawr.

Fel y dywedaf, yn anffurfiol, cafwyd llawer o drafodaethau. Yn sicr, yn rhinwedd bod yn Weinidog Gogledd Cymru rwyf wedi cwrdd â'r meiri, ac rwy'n gwybod bod Ken Skates, pan oedd yn y swydd hon o'r blaen, wedi gwneud hynny. Ymwelais â phorthladd Lerpwl i weld pa waith oedd yn cael ei wneud yno i baratoi ar gyfer gadael yr Undeb Ewropeaidd. Felly, bu cysylltiadau anffurfiol, efallai, ychydig yn fwy na rhai ffurfiol, ond nawr rydym ni wedi sefydlu rhai cysylltiadau ffurfiol, ac fel y dywedais yn fy ateb i Darren Millar, mae'r Prif Weinidog wedi gofyn i'r ddau faer fod yn rhan o fforwm Iwerddon-Cymru, ac roedd Conswl Iwerddon yn rhan o'r ymweliad diwethaf pan aethom draw i Ddulyn a Chorc.

Felly, rwy'n credu bod ynni adnewyddadwy yn faes—ac os edrychwch chi ar y datganiad ar y cyd rhwng Iwerddon a Chymru, fe wnaethom ni restru'r blaenoriaethau ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac roedd cyfleoedd ynni adnewyddadwy yn y môr Celtaidd yn y fan yna. Dyna'r flaenoriaeth gyntaf, oherwydd fe wyddom ni fod gan y gogledd gymaint o botensial ar gyfer ynni adnewyddadwy, ac rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni yn cael ein cyfran deg. Credaf y gallwch chi weld yn sicr gyda'r cynlluniau'n datblygu—. Ac roedd yn wych bod yn y porthladd ym Mostyn, yn clywed am nifer y prosiectau—credaf mai wyth prosiect sydd ganddyn nhw ar y gweill. Felly, rwy'n credu y gallwch chi fod yn sicr y byddwn yn siŵr o gael ein cyfran deg.

Roedd cael Caergybi yn borthladd rhydd rwy'n credu yn bwysig iawn, a gweithiais yn agos iawn gyda fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, i sicrhau bod y cais a gyflwynwyd yn un gwych, ac na ellid ei anwybyddu, mewn gwirionedd. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn y cawsom ni'r porthladd rhydd hwnnw, ac rwy'n falch iawn y bydd yn mynd rhagddo i gam nesaf y broses. Rwy'n credu mai'r hyn sydd ganddo yw'r potensial i gefnogi'r genhadaeth economaidd sydd gennym ni i Gymru ysgogi'r twf net hwnnw mewn swyddi, creu cyfleoedd o ansawdd uchel, ac wrth gwrs mae Ynys Môn, yn anffodus, wedi cael newyddion drwg yn ddiweddar, ac rwy'n credu ei fod hyd yn oed yn bwysicach, oherwydd yr hyn a ddigwyddodd yn '2 Sisters', y cawsom ni'r potensial hwnnw drwy'r porthladd rhydd i Gaergybi. Rwy'n credu, unwaith eto, Ynys Môn, ynys ynni, rydym ni wedi dweud hynny, onid ydyn ni, yn yr un gwynt ers cyhyd? Ac mae cymaint o botensial o ran ynni adnewyddadwy.

Y sgyrsiau am ailymuno â'r farchnad sengl—fel y dywedodd y Prif Weinidog, rwy'n credu, wrth ateb naill ai chi neu rywun arall o Blaid Cymru, allwn ni ddim ei wneud ar ein pennau ein hunain. Ond yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw ein bod yn gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny. Pam na fydden ni'n ffurfio perthynas agos ag Iwerddon? Nhw yw ein cymdogion agosaf yn yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'n bwysig iawn gwneud hynny. Felly, rwy'n credu rhwng fforwm Iwerddon-Cymru a nawr y cysylltiadau hyn y mae'r meiri hyn yn sicr yn awyddus iawn i'w datblygu ac rwy'n credu gyda phob Gweinidog, roedd ganddyn nhw rywbeth roedd arnyn nhw eisiau ei ddatblygu—felly, maen nhw eisiau cyfarfod eto â Gweinidog y Gymraeg ac Addysg i glywed am gydweithio'n agosach â phrifysgolion. Mae Manceinion yn mynd ar drywydd yr MBacc, i gael ei fagloriaeth ei hun, ac roedd Andy Burnham yn glir iawn y gallai ddysgu llawer gennym ni. Felly, rwy'n sicr yn credu bod gennym ni fomentwm nawr, a byddwn yn sicrhau y byddwn yn parhau â hynny.

Yr wybodaeth am weithio trawsffiniol a thrawswladol—fel rhywun ar y meinciau cefn, rwy'n teimlo fel nad ydym ni bob amser yn cael yr holl wybodaeth, felly mae'n dda iawn clywed am yr holl waith cadarnhaol sy'n digwydd. Yn ddiweddar, ymwelais â Dulyn gyda'r pwyllgor diwylliant a chlywed pa mor bwysig yw'r berthynas rhwng ein Llywodraethau, ond hefyd ein Seneddau, ac rydym ni'n gobeithio parhau i adeiladu ar y rheini. Mae llawer o drafnidiaeth o'r gorllewin i'r dwyrain, ac rwy'n ymwybodol bod yr A55 yn rhan o briffordd Ewropeaidd, ond ni yw'r berthynas dlawd erbyn hyn, oherwydd mae Iwerddon yn dal i fod yn rhan o Ewrop, ac nid ydym ni. Mae Trysorlys y DU yn rheoli'r coffrau, sydd ar gau ar gyfer y rhan fwyaf o ogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr, felly rwy'n gobeithio, trwy weithio gyda'ch gilydd, y bydd gennych chi fwy o rym. A ydych chi'n meddwl, gyda'ch gilydd, y gallai hynny ddigwydd. A rhai o'r mentrau rydym ni eisoes yn gweithio arnyn nhw gydag Iwerddon—a fydden ni'n dal i allu cael gafael ar gyllid yr UE drwy'r cyswllt hwnnw? Dyna un cwestiwn a holwyd. Ac a ydych chi'n gwybod pa mor hir y bydd y penderfyniad yn ei gymryd ynglŷn â chyllid Horizon?

Diolch. Nid wyf yn credu bod hynny'n wir, yn anffodus. Ond mae'n dda iawn clywed bod y ddwy Senedd hefyd yn cydweithio'n agos iawn. Credaf mai un o'r teithiau cyntaf un y gwnes i erioed pan oeddwn i ar y meinciau cefn oedd mynd i Iwerddon i weld beth oedden nhw wedi bod yn ei wneud—credaf ei fod ynghylch yr ardoll bagiau plastig, mewn gwirionedd. Fel ni, maen nhw'n arloesol iawn ac mae ganddyn nhw bolisïau cyffrous iawn, a pham na ddylen ni i gyd ddysgu oddi wrth ein gilydd?

Mae cydweithio yn bwysig iawn, ac, yn sicr, gyda'r meiri, fel y dywedais i, mae ganddyn nhw fwy o bwerau nawr, ac rwy'n credu eu bod nhw'n awyddus iawn i weithio gyda ni, oherwydd, wrth gwrs, bu ganddyn nhw ddatganoli ers, beth, efallai, chwe, saith mlynedd—pum neu chwe blynedd mae'n debyg, mewn gwirionedd—tra bu gennym ni hynny ers 26 mlynedd, ac roedden nhw'n awyddus iawn i ddysgu gennym ni. Ond rwy'n credu y bydd cael y pŵer cyfunol hwnnw a chyflwyno'r achos ar y cyd hwnnw dros fwy o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU yn ein seilwaith rheilffyrdd, gobeithio, yn cyflawni'r hyn y mae arnom ni i gyd ei eisiau.

Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn croesawu unrhyw ymdrechion i ddatblygu'r cysylltiadau cryf hynny â gogledd-orllewin Lloegr a Gweriniaeth Iwerddon, felly diolch am eich ymdrechion yn hynny o beth. Mae eisoes wedi cael ei grybwyll, y cyfleoedd ym mhorthladd rhydd Ynys Môn, ac unwaith eto, rwy'n croesawu'r dull trawslywodraethol hwnnw gan weithio gyda Llywodraeth y DU a chi, Lywodraeth Cymru, i weld y buddsoddiad hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn arwydd gwirioneddol o ffydd yn ein rhanbarth, ac yn sicr bydd yn cefnogi'r gwaith trawslywodraethol parhaus hwnnw.

O ran gogledd-orllewin Lloegr, roeddwn yn falch iawn o weld cynnwys Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy pan wnaethoch chi gwrdd. Rwy'n credu ei fod yn gorff pwysig iawn a gallai fod yn gyfle gwych i gysylltu ar draws y rhanbarth. Fel y dywedsoch chi, mae pobl yng ngogledd Cymru yn aml yn edrych i Lerpwl a Manceinion fel canolfannau economaidd neu ddiwylliannol yn y rhanbarth, felly mae parhau i weithio'n drawsffiniol yn wirioneddol bwysig.

Sylwais eich bod wedi treulio peth amser gyda'r grŵp yn ARMC Cymru, ac fe sonioch chi hefyd am y pwerau datganoledig ôl-16 i'r meiri metro nawr hefyd. Yn ei sylwadau, siaradodd maer Manceinion Fwyaf am lwybrau i bobl ifanc sy'n dilyn gyrfaoedd technegol, ac rydym yn gwybod am y cyfleoedd sy'n mynd i ddatblygu yn ngogledd Cymru dros y blynyddoedd nesaf. Felly, tybed, ar y rhan benodol honno ynghylch y gyrfaoedd technegol, a oedd unrhyw beth penodol y gallech fod wedi'i ddysgu gan y maer, ac a oes gennych chi unrhyw syniadau ynghylch sut y gallwn ni ddefnyddio'r perthnasoedd hynny yr ydych chi'n bwriadu eu meithrin i gryfhau ac adeiladu ar y llwybrau addysg technegol hynny yn y gogledd hefyd? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn. Yn sicr, mae Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy yn bartneriaid pwysig iawn i ni, ac mae Llywodraeth Cymru yn un o sylfaenwyr hirsefydlog y gynghrair honno. Mae'n bwysig iawn, unwaith eto, fel rwy'n dweud, ein bod ni'n gweithio ar draws ffiniau, felly doedd hyn ddim yn rhywbeth ddigwyddodd yr wythnos diwethaf; rydym yn sicr wedi bod yn gwneud hyn ers amser maith. Blaenoriaethodd y gynghrair gysylltedd trafnidiaeth a datblygu sgiliau fel dwy o'r blaenoriaethau ar gyfer y dyfodol, ac, yn yr ymweliad â'r AMRC, fe wnaethom ni ganolbwyntio'n fawr ar drafnidiaeth a sgiliau; dyma'r ddau brif faes yr oeddem ni'n canolbwyntio arnyn nhw. A beth oedd yn ddiddorol iawn—. A dweud y gwir, doedd maer Manceinion Fwyaf ddim gyda ni yn AMRC—Steve Rotherham, maer metro dinas-ranbarth Lerpwl oedd yno—a'r hyn oedd yn ddiddorol iawn oedd y thema a oedd yn dal i godi ei phen bod cyflogwyr yn dweud wrthym ni fod ganddyn nhw bryderon am fethu cael mynediad at y sgiliau cywir a pha mor gyflym y gall hynny fod. Felly, roeddwn i'n Weinidog sgiliau; hon oedd fy swydd gyntaf un yn y Llywodraeth 12 mlynedd yn ôl, ac rwy'n cofio ceisio cael modiwl i drydanwyr osod paneli solar, ond mae hynny wedi dyddio bellach. Mae bywyd wedi symud ymlaen, ac, fel y dywedais i, rydym ni'n trafod gwynt y môr nawr. Felly, mae'n ymwneud â chadw i fyny â'r technolegau hynny a sut rydych chi'n symud addysg bellach ymlaen i sicrhau bod gennych chi'r sgiliau mwyaf priodol bob amser. Felly, rwy'n credu y bydd sgwrs bellach gyda'r Gweinidog priodol ynghylch hynny, ond roedd yn ddiddorol iawn siarad yn ddiweddarach ag Andy Burnham am yr MBacc. Fel y dywedaf, oherwydd y bu gennym ni Fagloriaeth Cymru ers cymaint o flynyddoedd, roedd e'n awyddus iawn i ddysgu mwy am hynny. Ond rwy'n credu mai'r thema oedd bod angen i ni sicrhau, y sgiliau technegol hynny y mae ar bobl eu heisiau ac y mae ar gyflogwyr eu heisiau, ei bod hi'n bwysig iawn sicrhau eu bod ar gael. Nid yw Prifysgol ar gyfer pawb, felly mae angen i ni wneud mwy mewn perthynas â phrentisiaethau, er enghraifft, ac unwaith eto, maen nhw'n cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd ar brentisiaethau, prentisiaethau i bawb o bob oed, a sicrhau bod gennym ni'r sgiliau y mae ar bobl eu heisiau.

Yn olaf, Samuel Kurtz.

Diolch, Llywydd. Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwyf wedi darllen eich datganiad, rhag-gopi ohono, ac wedi gwrando'n astud ar eich datganiad heddiw, ac, er bod llawer rwy'n cytuno ag ef—rwy'n credu bod adeiladu'r cysylltiadau, cryfhau'r cysylltiadau hynny, gyda gogledd-orllewin Lloegr ac Iwerddon yn hynod bwysig—roeddwn ychydig yn rhwystredig bod cyfeiriad cyfyngedig iawn at orllewin Cymru a phorthladdoedd gorllewin Cymru sy'n hwyluso masnach drawsffiniol â Gweriniaeth Iwerddon a Chymru hefyd. Mae sôn am y môr Celtaidd, ond, os ydym ni'n sôn am y cysylltiadau Gwyddelig-Cymreig hynny a'r llwybr masnach hwnnw a'r cysylltiadau hanesyddol sydd yno hefyd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n gweld hyn yng nghyd-destun gogledd Cymru yn unig. O gofio mai chi yw Gweinidog Gogledd Cymru, rwy'n deall hynny, ond sut allwn ni sicrhau bod gorllewin Cymru yn parhau i fod yn rhan annatod o'r drafodaeth pan fyddwn ni'n sôn am y berthynas drawsffiniol honno ac yn cryfhau'r cysylltiadau hynny rhwng Cymru ac Iwerddon? Sut allwn ni sicrhau nad yw gorllewin Cymru yn cael ei anghofio yn y trafodaethau hynny? Diolch, Llywydd.

Felly, rwy'n credu bod Sam Kurtz wedi ateb ei gwestiwn ei hun, mewn gwirionedd. Dyma oedd is-bwyllgor Cabinet gogledd Cymru, roedd hyn yn ymwneud â gogledd Cymru, roedd hyn yn ymwneud â'n cysylltiadau o ogledd Cymru i ogledd-orllewin Lloegr a chyda'n cyfeillion yn Iwerddon.

Mae'n debyg fy mod i'n dychwelyd at yr hyn roeddwn i'n ei ddweud wrth Darren Millar ar y dechrau: mae dau sefydliad gwahanol iawn. Felly, mae gennym ni fforwm Iwerddon-Cymru, a dyna lle, yn amlwg, y byddai gorllewin Cymru yn rhan o'r sgyrsiau hynny. Felly, bydd cyfarfod nesaf y fforwm—mae'n cael ei gynnal yn flynyddol—yn y gogledd yn yr hydref, a dyna lle bydd y pwyslais ar gyfer gorllewin Cymru—. Is-bwyllgor Cabinet  gogledd Cymru yn bennaf oedd hwn yn trafod materion sy'n effeithio ar ogledd Cymru gyda'r ddau faer o ogledd-orllewin Lloegr a chonswl Iwerddon, ac, fel y dywedais i, mae conswl Iwerddon yn mynychu fforwm Iwerddon-Cymru. Ond maen nhw'n ddau, roeddwn i'n mynd i ddweud 'sefydliadau' gwahanol iawn—; dydyn nhw ddim. Mae'r fforwm Iwerddon-Cymru yn sefydliad gweinidogol a sefydlwyd gyda'r Prif Weinidog a Phrif Weinidog Iwerddon, ac mae is-bwyllgor gogledd Cymru yn rhywbeth rwy'n ei gadeirio, ac rwyf wedi ceisio cael pwyslais ychydig yn wahanol yn y fan yna. Felly, soniais mewn ateb cynharach bod rhywun wedi dweud, 'Pam nawr?' Ac rwy'n credu ei fod oherwydd yr holl heriau anodd iawn rydym ni'n eu hwynebu. Mae'n bwysig iawn eich bod yn dewis y cyfleoedd hynny, a dyna oedd y rheswm dros y cyfarfod hwnnw yr wythnos diwethaf.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, a'r un olaf y prynhawn yma, fydd y datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar ddathlu gwirfoddolwyr. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae yna ffyrdd di-ri yr ydym ni i gyd yn dibynnu ar y gweithredoedd syml o garedigrwydd a chyd-gymorth yr ydym ni'n eu galw'n wirfoddoli. Bob dydd, ym mhob rhan o Gymru, mae pryderon, ofnau a dioddefaint cymaint o'n dinasyddion yn cael eu lleddfu gan weithredoedd anhunanol gwirfoddolwyr. Maen nhw'n cadw ein banciau bwyd a'n canolfannau cynnes i redeg ac yn helpu pobl i gael gafael ar ffynonellau cymorth brys. Maen nhw'n hanfodol o ran cadw ein hysbytai a'n system gofal cymdeithasol yn gweithio. Maen nhw'n cefnogi ein hysgolion, ac maen nhw'n gofalu am ein plant ac yn eu haddysgu mewn sawl ffordd. Maen nhw'n rhan hanfodol o'r rhwydwaith o gymorth arbenigol a chyffredinol i ddioddefwyr trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Ac mae'r Eisteddfod Genedlaethol eleni ym mis Awst eisoes wedi torri'r record am nifer y gwirfoddolwyr sydd wedi ymrwymo i helpu.

Mae ein grwpiau ffydd a chred ar bob lefel yn hyrwyddo dealltwriaeth a meithrin cydlyniant cymunedol, gan ddarparu gofal bugeiliol pan fyddwn ar ein hisaf. Ni ddylem ni hefyd anghofio rhan gwirfoddolwyr wrth sicrhau ein bod yn byw mewn cymdeithas sy'n agored ac yn dryloyw—swyddogaeth wrth fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldebau yn eu holl ffurfiau. Rydym yn gweld gwirfoddolwyr du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig ym mhob agwedd ar fywyd cymunedol ledled Cymru, gyda llawer o ffoaduriaid yn wirfoddolwyr. Mae cymaint o bobl dda yn ein cymunedau wedi bod yn cyfeillio, yn gofalu am ac yn rhoi cymorth hanfodol i'r henoed, i'r bregus a'r anabl. Yna mae yna bobl ymroddedig o bob oed, gan gynnwys llawer o bobl ifanc, sydd â'r doethineb a'r craffter i ddyfalbarhau â gwaith hanfodol i ddiogelu a gwella'r amgylchedd yr ydym ni i gyd yn dibynnu arno am ein lles heddiw ac yn y dyfodol.

Mae'r rhain, ac enghreifftiau di-ri eraill yn llythrennol, yn dangos gwe gywrain, gain o ddaioni dynol yr ydym yn hoffi meddwl amdano fel agwedd gyson a digyfnewid ar ein cymdeithas. Mae Llywodraeth Cymru yn deall bod gweithrediad effeithiol ein gwasanaethau statudol wedi'i gysylltu'n agos â gwaith gwirfoddolwyr ym mhob maes cyflawni, ac yn dibynnu arno—mae'n berthynas hanfodol. Dyna pam ein bod yn parhau i fod yn ymrwymedig iawn i seilwaith y cymorth ar gyfer gwirfoddoli yr ydym ni wedi'i greu gyda'n partneriaid Cefnogi Trydydd Sector Cymru, gan gynnwys ein canolfannau gwirfoddoli a'n rheolwyr lleol, ein grantiau Gwirfoddoli Cymru a'n porth Gwirfoddoli Cymru sydd newydd ei uwchraddio, a fydd yn gwneud pethau'n haws i'r rhai sydd eisiau gwirfoddoli ac i'r sefydliadau sydd eu hangen.

Ond mae effeithiau llethol presennol yr argyfwng costau byw yn effeithio ar y gwirfoddolwyr yr ydym ni wedi dibynnu arnyn nhw yn ystod y blynyddoedd diwethaf: pobl sydd wedi ein cynorthwyo i oroesi'r gwaethaf o'r pandemig ac sydd bellach yn wynebu galwadau am fwy fyth o gymorth i ymdrin ag effeithiau parhaus yr argyfwng. Mae'n amlwg, o dystiolaeth gynyddol, bod gwirfoddolwyr mor agored i niwed i'r effeithiau niweidiol a gwanychol â'r bobl y maen nhw'n gwirfoddoli i'w helpu, ac mae'r canlyniadau'n dangos wrth weld gostyngiad yn nifer y gwirfoddolwyr. Mae sefydliadau'r sector gwirfoddol, sy'n helpu rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau, bellach yn wynebu heriau gwirioneddol i recriwtio a chadw'r gwirfoddolwyr sy'n guriad calon iddyn nhw, ac mae hyn yn dod ar adeg gynyddol o alw am eu gwasanaethau. Ar ben hynny, mae'r sefydliadau hyn yn wynebu'r costau cynyddol sy'n effeithio ar bob busnes.

Rydym ni wedi cydnabod bod gweithgareddau'r sefydliadau hyn, a'r bobl dda sy'n gwirfoddoli trwyddyn nhw, yn rhan annatod mewn llu o ffyrdd defnyddiol o ddarpariaeth y sector cyhoeddus yng Nghymru. Felly, mae'n dilyn bod y pwysau sydd arnyn nhw nawr hefyd yn fygythiad ehangach i lefelau ac ansawdd y ddarpariaeth gwasanaethau cyhoeddus y mae pobl wedi dod i'w disgwyl. Mae hefyd yn wir, ynghyd â chymaint o agweddau ar ein bywydau, bod natur gwirfoddoli yn newid. Hyd yn oed cyn y pandemig a'r argyfwng costau byw, roedd y ffyrdd y mae pobl yn dewis ac yn gallu gwirfoddoli yn newid. Bydd y broses honno o addasu'n gyson i amodau esblygol a newidiadau diwylliannol yn parhau i'r dyfodol, mewn ffyrdd y mae angen i ni eu deall, eu hystyried a pharatoi ar eu cyfer. Bydd y ffyrdd yr ydym ni'n cefnogi gwirfoddoli a'i gadw'n elfen fywiol a byrlymus trwy'r newidiadau hyn, ar draws pob sector, yn hanfodol i wead ein cymdeithas yng Nghymru yn y dyfodol.

Felly, mae ni gennym heriau difrifol iawn ar hyn o bryd i fynd i'r afael â nhw, gan weithio ar yr un pryd i ddeall a chefnogi dyfodol gwirfoddoli yn well. Dyna pam rwyf wedi sefydlu grŵp arweinyddiaeth gwirfoddoli i weithio ar y ddwy her yma, gan ddadansoddi'r pwysau presennol, deall eu cymhlethdodau a chynghori ar atebion, a datblygu dull newydd o wirfoddoli yng Nghymru, dull sy'n addas ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol o wirfoddolwyr, gan gynnwys y sectorau gwirfoddol, cyhoeddus a phreifat. Ac i fwrw ymlaen â hyn, bydd angen i'r grŵp arweinyddiaeth ysgogi cymaint o ymgysylltiad ac ymwneud â phosib gyda phobl, cymunedau, grwpiau a sefydliadau ledled Cymru. Bydd y sgyrsiau a gafwyd yn llunio ac yn cyd-gynhyrchu ein ffordd genedlaethol o feddwl am wirfoddoli yng Nghymru a'i chefnogi i'r dyfodol, a bydd y broses o gymryd rhan wrth wraidd y gwaith yn creu diben, egni a momentwm cyffredin.

Bydd y dull newydd yr hoffwn ei weld yn datblygu gwell deallusrwydd i fod yn sail i'n penderfyniadau a bydd y gwaith cychwynnol yn canolbwyntio ar feysydd blaenoriaeth o wirfoddoli, fel iechyd a gofal cymdeithasol. Bydd yn sicrhau bod gennym ni gefnogaeth ac arweinyddiaeth gref o fewn ac ar draws meysydd gweinyddu allweddol fel y gallwn ni ddechrau gweld peirianwaith y llywodraeth, a'r seilweithiau y mae'n effeithio arnyn nhw, gan helpu i greu amgylchedd lle mae gwirfoddoli'n gynaliadwy, yn gryf ac yn ffynnu.

Llywydd, mae Wythnos y Gwirfoddolwyr eleni, ar ddechrau mis Mehefin, yn nodi dechrau'r gwaith hanfodol hwn, a hoffwn achub ar y cyfle i ddiolch i bob un sy'n rhoi o'u hamser i helpu tuag at les pobl eraill: pobl o bob oed sy'n rhoi o'u hamser i wirfoddoli'n ffurfiol drwy grwpiau a sefydliadau, Ond hefyd y nifer fawr o bobl sy'n ysgwyddo pethau, mewn ffordd anffurfiol, ond efallai ddim yn ystyried eu hunain yn wirfoddolwyr, i wneud pethau da fel unigolion yn eu cymunedau. Diolch yn fawr i chi i gyd. Rydym yn edrych ymlaen at ddysgu oddi wrthych chi.

Deuthum yn wirfoddolwr ffurfiol am y tro cyntaf dros 30 mlynedd yn ôl, ac rwy'n falch iawn o gael y cyfle hwn i ddathlu gwirfoddolwyr cyn Wythnos y Gwirfoddolwyr, a gynhelir o'r cyntaf i'r seithfed o Fehefin bob blwyddyn. Mae Wythnos y Gwirfoddolwyr yn gyfle i gydnabod y cyfraniad gwych y mae gwirfoddolwyr yn ei wneud i'n cymunedau ac i ddweud 'diolch', ac mae'n cael ei chefnogi a'i dathlu gan sefydliadau llawr gwlad sydd wrth galon pob cymuned, ynghyd ag elusennau mwy adnabyddus. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ymuno â mi i gydnabod bod gwirfoddoli, yn ogystal â helpu eraill, yn gwella lles gwirfoddolwyr hefyd, ei bod yn y natur ddynol i deimlo'n dda ar ôl helpu rhywun, ac y gall gwirfoddoli hefyd eich helpu i ennill sgiliau a phrofiadau newydd gwerthfawr a rhoi hwb i'ch hyder.

Yn 2019-20, gwirfoddolodd 26 y cant o bobl yng Nghymru. Ymhellach, fel y canfu ymchwil y grŵp trawsbleidiol hosbisau a gofal lliniarol ar brofiadau gofal lliniarol a diwedd oes yn y gymuned yn ystod pandemig COVID-19, disgrifiodd hosbisau sut y trefnodd pobl leol a busnesau yn gyflym i'w cefnogi yn nyddiau cynnar y pandemig a rhan allweddol aelodau'r gymuned wrth gefnogi ei gilydd drwy'r cyfnod anoddaf. Ac, ar ôl eu caniatáu ar y ward, roedd gwirfoddolwyr yn gallu helpu i gysylltu cleifion â'u teuluoedd.

Fel y dywedwch chi, fodd bynnag, mae sefydliadau'r sector gwirfoddol sy'n helpu rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau bellach yn wynebu heriau gwirioneddol i recriwtio a chadw'r gwirfoddolwyr sy'n guriad calon iddyn nhw, a daw hyn ar adeg gynyddol o alw am eu gwasanaethau. Ar ben hynny, mae'r sefydliadau hyn yn wynebu'r costau cynyddol sy'n effeithio ar bob busnes, gan ychwanegu eich bod wedi sefydlu grŵp arweinyddiaeth gwirfoddoli i ddeall a chefnogi dyfodol gwirfoddoli yn well. Pa ystyriaeth, felly, y bydd y grŵp hwn yn ei roi i'r mater craidd a rheolaidd y mae'r sector gwirfoddol wedi bod yn tynnu sylw ato o leiaf drwy gydol y ddau ddegawd diwethaf, sef, er eu bod yn darparu ffens ar ben y clogwyn, yn hytrach nag ambiwlans ar y gwaelod, gan ddarparu gwasanaethau sy'n arbed miliynau i'r sector cyhoeddus, nad oes ganddyn nhw gyllid statudol cynaliadwy? Ymhellach, sut y bydd y grŵp yn mynd i'r afael â'r pryder parhaus a fynegwyd ar draws y sector gwirfoddol, er gwaethaf deddfwriaeth Llywodraeth Cymru, eu bod yn dal i gael eu hamddifadu o ran briodol wrth ddylunio, darparu a monitro gwasanaethau lleol a rhanbarthol?

Mae llawer o'r gwasanaethau hyn, sy'n cael eu darparu gan y sector gwirfoddol, yn cael eu hariannu gan grant cymorth tai Llywodraeth Cymru. Sut ydych chi'n ymateb i'r sector, sydd wedi disgrifio'r modd y mae Llywodraeth Cymru wedi rhewi'r grant cymorth tai eleni fel un 'dinistriol' i ddefnyddwyr gwasanaeth, staff a gwirfoddolwyr? Pam y cyhoeddwyd toriadau neu rewi'r grant cymorth tai bron fel cynnig aberthol yng nghyllideb olynol Llywodraeth Cymru, flwyddyn ar ôl blwyddyn, er gwaethaf canlyniadau pwysau cynyddol ar adrannau damweiniau ac achosion brys y GIG a gwasanaethau golau glas? Pam mae Llywodraeth Cymru yn dilyn economïau ffug o'r fath ar draws y sector, pan ddylai fod yn hytrach yn cael gwared ar y miliynau o bunnoedd o bwysau ychwanegol ar wasanaethau statudol y maen nhw'n eu hachosi? Mae'r un peth yn wir am nifer o gyrff cymunedol eraill sy'n dibynnu ar wirfoddolwyr, gan gynnwys ein hosbisau, sy'n parhau i dderbyn y lefel isaf o gyllid statudol yn y DU, er gwaethaf pwysau cynyddol costau byw ar eu darpariaeth gofal diwedd oes hanfodol.

Mewn cyd-destun gwahanol, mae parkrun yn ddigwyddiad 5 km am ddim, wythnosol, a 2 km i'r rhai iau, mewn mannau agored, wedi'i drefnu'n gyfan gwbl gan dimau gwirfoddol lleol. Bob penwythnos, mae angen iddyn nhw ddenu 1,000 o wirfoddolwyr i gynnal eu 69 digwyddiad ledled Cymru - rhywbeth y mae'n nhw'n llwyddo i'w wneud. Ym mis Mehefin 2018, lansiodd Parkrun UK y fenter ymarfer parkrun, mewn cydweithrediad â Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, sef menter bresgripsiynu cymdeithasol, a all helpu i wella iechyd a lles cleifion a gofalwyr trwy wirfoddoli neu gymryd rhan yn y 5 km, gan leihau'r angen am feddyginiaeth gydol oes ac ymyrraeth feddygol. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog iechyd i helpu annog mwy o feddygfeydd teulu i gofrestru i fod yn feddygfa parkrun, a pha drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Dirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ynghylch cefnogaeth ariannol wedi'i chlustnodi drwy Chwaraeon Cymru i helpu hwyluso hyn?

Yn olaf, fe wnaethoch chi gyfeirio mewn datganiad cynharach y prynhawn yma at yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau. Pa gamau penodol ydych chi wedi'u cymryd felly ers eu datganiad yn eu cyfarwyddyd i Aelodau newydd o'r Senedd ar ôl yr etholiad diwethaf bod ymchwil gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau gyda grwpiau cymunedol ledled Cymru yn dangos eu bod yn aml yn cael eu hanwybyddu a'u tan-gyflenwi gan lywodraeth leol a chenedlaethol? Rwy'n gorffen trwy ychwanegu fy mod yn falch o glywed am ddigwyddiad yfory, ac rwyf hefyd yn falch y bûm i'n ceisio eu cyngor ac yn gweithio gyda nhw ers nifer o flynyddoedd. Diolch yn fawr. 

Diolch yn fawr, Mark Isherwood, ac, yn amlwg, llongyfarchiadau ar eich ymrwymiad hirsefydlog i wirfoddoli yn eich sylwadau agoriadol. Ac rwy'n siŵr bod y profiad hwnnw'n cael ei adlewyrchu ar draws y Siambr hon, o ran ymrwymiad pobl i wirfoddoli. Yn wir, mae gwirfoddoli a bod yn rhan o'r trydydd sector, fel yn fy achos i, wedi dod â llawer ohonom ni i wleidyddiaeth hefyd, o ran bod eisiau gwneud gwahaniaeth yn ein cymunedau, ac i gyfiawnder cymdeithasol. Ac rwy'n credu y bydd pob un ohonom ni eisiau ategu heddiw, fel y dywedais i, y diolch diffuant i'r gwirfoddolwyr sy'n gweithio yn ein holl etholaethau, ac mae angen i ni ddangos ein gwerthfawrogiad o'u gwaith, fel yr ydym ni heddiw.

Felly, o'r cyntaf i'r seithfed o Fehefin, mae hynny'n gyfle yn ystod Wythnos y Gwirfoddolwyr pan allwn ni i gyd rannu a dathlu. Rydw i'n ymweld â gwirfoddolwyr ym mhrosiect yr Ardd Gudd yn Amgueddfa Werin Sain Ffagan, a gynhelir gan Innovate Trust, y bydd llawer ohonoch chi'n ymwybodol ohoni, yn ystod Wythnos y Gwirfoddolwyr, a byddaf yn clywed drosof fy hun beth mae gwirfoddoli wedi'i olygu i'r gwirfoddolwyr eu hunain, yn ogystal â'r bobl sy'n derbyn eu cefnogaeth.

Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod, yng Nghymru, fod gennym ni ddiwylliant o wirfoddoli, a seilwaith hirsefydlog. Roedd y seilwaith hwn yn ein rhoi mewn sefyllfa dda yn ystod y pandemig, pan ddaethom ni at ein gilydd. Mae gennym ni gyngor partneriaeth trydydd sector. Yn wir, dim ond yn ddiweddar y cyfarfu'r bartneriaeth honno â mi, a'r Dirprwy Weinidog yn bresennol, a bu i ni dreulio rhan dda o'r agenda ar wirfoddoli, gyda grŵp bywiog iawn o bobl, yn brofiadol ar y rheng flaen o ran gwirfoddoli. Mae gennym ni grŵp arweinyddiaeth traws-sector gwirfoddoli newydd. Rwyf eisoes wedi disgrifio'r ffaith bod ganddyn nhw ddull newydd ar gyfer gwirfoddoli yng Nghymru. A'r hyn sy'n hollbwysig—ac roeddech chi'n sôn am gyd-gynhyrchu—yw y bydd ganddo dri maes gwaith allweddol. Bydd yn canolbwyntio ar ddeallusrwydd a gwybodaeth, nodi bylchau o amgylch data a thystiolaeth, a chyd-gynhyrchu gweledigaeth. Ac mae hynny'n datblygu gweledigaeth gyffredin mewn cyd-gynhyrchu gyda'r rhai sy'n gwirfoddoli, ond hefyd yn canolbwyntio ar feysydd blaenoriaeth, ac mae hynny'n bwysig. Rydych chi wedi sôn am rai o'r meysydd hynny yn barod lle mae gwirfoddoli mor hanfodol, fel iechyd a gofal cymdeithasol, addysg a phobl ifanc.

Hoffwn ei gwneud hi'n glir a dweud a rhoi ar y cofnod fod gennym ni gynllun grant Gwirfoddoli Cymru. Dyna lle gall pobl droi, a lle gall sefydliadau droi am gyllid. Caiff ei weinyddu gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru. Mae ganddo elfen strategol i helpu prosiectau, ac mae'n eistedd ochr yn ochr â grantiau traddodiadol a newydd eraill, er enghraifft, grantiau dan arweiniad ieuenctid. Nawr, unwaith eto, dangosir ein hymrwymiad fel Llywodraeth Cymru gan y ffaith bod grantiau trwy'r cynllun hwn wedi cynyddu dros 50 y cant o'r hyn oedden nhw cyn y pandemig, a thrwy'r grantiau hyn, rydym ni bellach yn buddsoddi dros £1.5 miliwn bob blwyddyn ledled Cymru. Dim ond i roi rhai enghreifftiau i chi o'r grantiau—dyma lle mae'r arian ar gyfer gwirfoddoli; hoffwn sicrhau bod yr Aelodau'n deall hynny—ac i roi rhai enghreifftiau i chi: Cymdeithas Gymunedol Yemeniaid Casnewydd, sefydliad dan arweiniad gwirfoddolwyr a'r arian a ddefnyddir, y cyllid hwnnw, i dalu am gydlynydd gwirfoddolwyr; Cyngor Ffoaduriaid Cymru, unwaith eto'n cefnogi dinasoedd gwasgaru ledled Cymru, gan gynnwys Wrecsam, Caerdydd, Casnewydd ac Abertawe; Circus Eruption, sy'n bwysig iawn o ran defnyddio sgiliau syrcas; Radio cymunedol Blaenau Gwent; a Ffrindiau Gigiau Cymru Anabledd Dysgu Cymru. Mae gennym ni gynlluniau gwych iawn sydd wedi'u cefnogi.

A gaf i sôn yn olaf am gyllid? Am y tro cyntaf, o ystyried partneriaeth grant Cefnogi Trydydd Sector Cymru, mae gennym ni gyllid grant tair blynedd, ac mae hynny'n caniatáu cynllunio tymor hwy wrth gadw sgiliau a staff. Ac mae'n golygu mewn gwirionedd y gallwch chi ddatblygu'r partneriaethau a'r perthnasoedd hynny ag awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n symud i'r cyfeiriad cywir. Fis Hydref y llynedd cyhoeddais £2.2 miliwn ychwanegol i barhau i gefnogi seilwaith y sector gwirfoddol. Rwyf wedi sôn am yr arian ychwanegol ar gyfer y grantiau. Partneriaeth Newid, £1.2 miliwn yn ychwanegol, ac mae hynny'n ymwneud â gweithio gyda Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, Cwmpas a ProMo-Cymru i ddatblygu sgiliau digidol yn y sector gwirfoddol. Ac, wrth gwrs, byddaf yn gorffen nawr, Llywydd, ond mae'r rhaglen cyfleusterau cymunedau yn ffordd hanfodol y gallwn ni gefnogi gwirfoddolwyr gyda phrosiectau cyfalaf, sy'n cael eu harwain gan y gymuned.

Diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei datganiad.

Llywydd, ar ran Plaid Cymru, hoffwn ddiolch o galon i wirfoddolwyr di-ri ledled Cymru sy'n neilltuo eu hamser a'u hymdrechion yn anhunanol i wneud ein cymunedau'n gryfach, yn fwy bywiog a chynhwysol. Mae'r unigolion hyn yn ymgorffori gwir ysbryd undod, tosturi, ac awydd i greu newid cadarnhaol yn ein cymdeithas. Mae eu hymrwymiad diflino i les eraill yn haeddu ein gwerthfawrogiad eithaf.

Gwirfoddolwyr, fel y clywsom ni, yw anadl einioes ein cymunedau, sy'n gwasanaethu mewn ystod eang o feysydd, o ofal iechyd ac addysg, i gadwraeth amgylcheddol a chymorth cymdeithasol. Maen nhw'n darparu cymorth amhrisiadwy i unigolion mewn angen, yn pontio bylchau mewn gwasanaethau cyhoeddus, ac yn cyfrannu at wead ein cymdeithas mewn ffyrdd anfesuradwy. Mae eu heffaith ar y cyd yn anfesuradwy, ac mae'n rhaid i ni fanteisio ar y cyfle hwn i gydnabod eu cyfraniadau amhrisiadwy. Mae gwirfoddolwyr wedi bod yn allweddol wrth fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw cynyddol yng Nghymru. Wrth i lawer o deuluoedd ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd, mae gwirfoddolwyr wedi trefnu banciau bwyd, pantrïau cymunedol, ac arwerthiannau dillad, gan gynnig cefnogaeth y mae mawr ei hangen i'r rhai sy'n wynebu caledi ariannol. Maen nhw wedi bod yn achubiaeth i lawer o unigolion a theuluoedd sy'n wynebu costau cynyddol tai, ynni a nwyddau hanfodol eraill.

Fodd bynnag, er ein bod yn dathlu ymdrechion gwirfoddolwyr, rhaid i ni hefyd graffu ar bolisïau a gweithredoedd Llywodraeth Cymru wrth gefnogi'r sector gwirfoddol. Mae'n hanfodol ein bod yn sicrhau bod adnoddau a chefnogaeth ddigonol ar waith i feithrin a chynnal y gwaith amhrisiadwy a wneir gan wirfoddolwyr ledled y wlad. Felly, hoffwn ofyn tri chwestiwn beirniadol i'r Gweinidog y prynhawn yma.

Yn gyntaf, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu gwirfoddolwyr o ran manteisio ar gyfleoedd hyfforddi a datblygu? Mae gwirfoddolwyr ar flaen y gad o ran mynd i'r afael â materion cymdeithasol cymhleth, ac mae'n hanfodol eu bod yn derbyn yr hyfforddiant a'r sgiliau angenrheidiol i sicrhau'r effaith fwyaf posibl. A all y Gweinidog sicrhau'r Senedd hon y bydd y Llywodraeth yn blaenoriaethu cyllid a chymorth ar gyfer rhaglenni hyfforddi gwirfoddolwyr? Mewn llawer o achosion, mae'n ofynnol i sefydliadau gwirfoddol ailymgeisio am gyllid, weithiau bob blwyddyn, ar gyfer ailgyllido yng nghanol ymgymryd â'r prosiect, ac mae canfyddiad bod hyn yn amharu ar waith, yn aflonyddu ar gynllunio tymor hir, ac yn ei gwneud hi'n ofynnol iddyn nhw ailddyfeisio eu hunain er mwyn sicrhau cyllid. Sut fyddai'r Gweinidog yn ymateb i hyn?

Yn ail, pa fesurau sy'n cael eu cymryd i ddiogelu hawliau a lles gwirfoddolwyr, yn enwedig o ran materion fel iechyd a diogelwch, yswiriant a diogelwch rhag camfanteisio? Mae gwirfoddolwyr yn neilltuo eu hamser a'u hymdrechion i wella bywydau pobl eraill, ac onid ein dyletswydd ni yw sicrhau eu bod yn cael eu hamddiffyn a'u cefnogi'n ddigonol? A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i adolygiad cynhwysfawr o'r polisïau cyfredol a gweithio tuag at a gweithredu mesurau diogelu cadarn i wirfoddolwyr?

Yn olaf, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gryfhau partneriaethau rhwng y sector cyhoeddus, sefydliadau preifat a'r sector gwirfoddol? Mae cydweithredu yn allweddol i wneud y mwyaf o effaith ein gwaith gwirfoddol a sicrhau dyfodol cynaliadwy i'r sector gwirfoddol. A all y Gweinidog amlinellu mentrau penodol o fecanweithiau cyllido a fydd yn hyrwyddo cydweithio effeithiol a gweithio mewn partneriaeth?

Llywydd, mae dathlu gwirfoddolwyr yn weithred bwysig ac angenrheidiol, ond rhaid iddo fynd law yn llaw â chamau pendant i'w cefnogi a'u grymuso. Wrth i'r Gweinidog gyflwyno ei datganiad, gadewch inni gofio bod yn rhaid i'n gwerthfawrogiad o wirfoddolwyr fod yn fwy na geiriau yn unig. Gadewch i ni fynnu bod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau rhagweithiol i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu'r sector gwirfoddol a darparu'r adnoddau angenrheidiol i sicrhau bod eu cyfraniadau yn cael eu cydnabod a'u cynnal. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Peredur Owen Griffiths, a diolch am y cwestiynau adeiladol a defnyddiol iawn y gallaf eu cyflwyno i'r grŵp arweinyddiaeth traws-sector gwirfoddoli newydd, y dull newydd hwn o wirfoddoli yng Nghymru. Rwyf eisoes wedi crybwyll, felly ni fyddaf yn ailadrodd, y ffyrdd y byddant yn symud pethau ymlaen, ond byddwn yn cyflwyno'r canlyniadau a'r sylwadau a wnaed ar draws y Siambr, y cwestiynau a holwyd.

Rwy'n credu ein bod yn ffodus yng Nghymru bod gennym ni'r canolfannau a'r rheolwyr gwirfoddoli  hyn ym mhob un o'n cynghorau gwirfoddol sirol. Nid ydyn nhw'n bodoli fel hyn dros y ffin. Byddwch i gyd yn gwybod am eich cynghorau gwirfoddol sirol oherwydd nid yn unig maen nhw'n hyrwyddo gwirfoddoli yn eu hardaloedd, ond maen nhw hefyd yn darparu cyngor a chymorth gwerthfawr i wirfoddolwyr fel y dywedsoch chi yn eich cwestiwn cyntaf: nodi eu hyfforddiant; addasu i anghenion y mathau newydd o wirfoddoli anffurfiol sydd wedi dod i'r amlwg, yn enwedig yn ystod y pandemig; a'u cysylltu hefyd o ran y cydweithio agos ag awdurdodau lleol a byrddau iechyd, yn enwedig o ran iechyd a gofal cymdeithasol.

Mae gennym ni borth digidol Gwirfoddoli Cymru. Mae hynny wedi cael ei ddiweddaru. Nid yw'n ymwneud dim ond â galluogi pobl i ddod ymlaen i wirfoddoli a rhoi porth iddynt fynd ato, ond hefyd helpu i gefnogi a rheoli gwirfoddolwyr, yn enwedig mewn sefyllfaoedd brys. Nid ydym ni wedi sôn am hynny heddiw, ond mae ymateb gwirfoddolwyr i lifogydd yng Nghymru wedi bod yn hollol anhygoel, fel y mae wedi yn wir i'r bobl sydd wedi dod ymlaen i wirfoddoli i gefnogi Wcrainiaid sy'n dod, sy'n ffoi o'r rhyfel ac ymddygiad ymosodol Putin. Mae cymaint o wirfoddolwyr yn ymwneud â chefnogi ffoaduriaid hefyd, ar bob lefel, a'r hyn a wnawn ni yw ariannu cydlynwyr gwirfoddolwyr ac maen nhw'n ymgymryd â'r cynlluniau hyfforddi, sgiliau a datblygu hynny.

Mae eich ail bwynt ynglŷn â diogelu hawliau ac amddiffyniadau gwirfoddolwyr yn hanfodol hefyd. Byddant yn gweithio ar hyn yn y grŵp arweinyddiaeth newydd hwn. Oherwydd mae pethau wedi newid, onid ydyn nhw, i wirfoddolwyr? Rwyf wedi sôn am yr argyfwng costau byw, ond hefyd mae materion yn ymwneud â llywodraethu yn ogystal â diogelu. Mae llawer o ddisgwyliadau newydd ar gyrff ein sector gwirfoddol y mae'n rhaid iddyn nhw eu cyflawni. Mae gennym ni broblemau o ran cadw staff a sgiliau o ran gwirfoddoli. Mewn gwirionedd, fe gawsom ni gyflwyniad gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, gan Natalie Zhivkova, am heriau recriwtio a chadw gwirfoddolwyr. Gallant ddangos llinell amser, wyddoch chi, cynnydd pellach yn y galw am wasanaethau, gostyngiad pellach yn nifer y gwirfoddolwyr. Mae'n gwbl amlwg yn cael, nid yn unig y pandemig, ond hefyd anhawster recriwtio gwirfoddolwyr—. Roedd 27% yn nodi straen neu bryder yn ymwneud ag amgylchiadau personol fel y brif her i'r gwirfoddolwyr presennol, neu fod angen iddyn nhw ddychwelyd i'r gwaith—wyddoch chi, y straen mewn perthynas â gwirfoddoli. Y wobr fawr, ond hefyd y pwysau.

Felly, yn olaf, hefyd, rwyf wedi sôn am y partneriaethau, sy'n hanfodol i hyn. Mae'n rhaid i mi ddweud mai un o'r pethau yn is-bwyllgor y Cabinet costau byw yw ein bod yn cynnwys Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, a'u bod yn dod ac yn ymgysylltu'n uniongyrchol â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, TUC Cymru a Chyngor ar Bopeth Cymru. Rydym yn dda am lunio partneriaethau, ond rwy'n credu, ar lefel leol, bod awdurdodau lleol, y Cynghorau Gweithredu Gwirfoddol, yn hanfodol bwysig ac rwy'n credu y bydd sgiliau digidol y trydydd sector yn hanfodol o ran hyfforddiant a gwella cynaliadwyedd gwirfoddolwyr.

Yn olaf, Carolyn Thomas.

Diolch. Mae gwirfoddoli yn ffordd wych o fagu hyder, lles, dysgu sgiliau newydd a gwneud ffrindiau. Byddaf yn gwirfoddoli gydag eraill mewn ras hwyaid ddydd Llun. A ydych chi'n cytuno, fodd bynnag, na allan nhw ddisodli gwasanaethau cyhoeddus craidd a bod cynaliadwyedd yn anodd heb arweinyddiaeth a chyllid craidd, a bod cyni a chynnydd mewn prisiau chwyddiant Llywodraeth y DU wedi effeithio arnyn nhw? Rwy'n ymwybodol bod rhai awdurdodau lleol wedi gorfod cwtogi grantiau i gyrff gwirfoddol dros y blynyddoedd diwethaf gan eu bod yn cael trafferth eu hunain, a gwnaed hynny yn anfoddog hefyd. Felly, dim ond eich barn ar hynny, os gwelwch yn dda, Gweinidog.

Diolch yn fawr iawn, Carolyn, ac nid wyf yn synnu o gwbl y byddwch allan yn gwirfoddoli, gan fy mod yn siŵr y bydd llawer o bobl eraill yn gwneud hynny. Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r ffaith, er y bu'n rhan o ddull partneriaeth, yn enwedig o ran iechyd a gofal cymdeithasol, mae gwirfoddoli mewn iechyd a gofal cymdeithasol yn hanfodol o ran y swyddogaeth sydd ganddyn nhw. Er enghraifft, mae gennym ni swydd Helpforce Cymru penodol, wedi'i chreu a'i hariannu drwy gyllid Llywodraeth Cymru a'r Gronfa Loteri Fawr, ar gyfer gwirfoddoli ym maes iechyd a gofal cymdeithasol. Ac, wrth gwrs, mae fframwaith a gafodd ei argymell, ei gymeradwyo a'i lansio gan Eluned Morgan ar sut y gallwn ni gefnogi gwirfoddolwyr yn swyddogaethau y maen nhw'n dymuno eu hysgwyddo.

Ond mae'n rhaid cydnabod mai ein gwasanaethau cyhoeddus sydd ar flaen y gad ac nid yn unig mewn cyfrifoldeb, ond darparu gwasanaethau, ac mae hynny mewn partneriaeth. Rwyf wedi sôn am yr argyfwng costau byw a'r effaith y mae hynny wedi'i chael ar y niferoedd sy'n gwirfoddoli. Gwelsom ymchwydd yn ystod y pandemig, ond gwyddom ni nawr bod yn rhaid i ni eu cefnogi trwy'r cyfnod anodd hwn a chydnabod bod ganddyn nhw ran hanfodol, ond mae angen cyllid gan Lywodraeth y DU i'n helpu i ddarparu ein gwasanaethau cyhoeddus yn gyffredinol. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr i'r Gweinidog ac i'r Aelodau, a dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am heddiw.