Y Cyfarfod Llawn
Plenary
23/05/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma, a'r eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiwn brys dwi wedi'i dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.67. Bydd y cwestiwn i'w ateb gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac i'w ofyn gan Andrew R.T. Davies.
Welcome to this Plenary session. The first item this afternoon will be the emergency question that I have accepted under Standing Order 12.67. The question will be answered by the Minister for Social Justice, and is to be asked by Andrew R.T. Davies.
Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Heddlu De Cymru ynghylch terfysgoedd yng Nghaerdydd dros y 24 awr ddiwethaf? (EQ0010)
What discussions is the Welsh Government having with South Wales Police regarding riots in Cardiff over the last 24 hours? (EQ0010)
Thank you for that question. This is a tragic incident. My thoughts are with all affected. While South Wales Police urgently investigate the circumstances, it would be inappropriate for me to comment further. I would call for calm and for people to support the police and other agencies involved in supporting the local community.
Diolch am y cwestiwn yna. Mae hwn yn ddigwyddiad trasig. Mae fy meddyliau gyda phawb yr effeithiwyd arnynt. Tra bod Heddlu De Cymru yn ymchwilio ar frys i'r amgylchiadau, byddai'n amhriodol i mi wneud sylwadau pellach. Byddwn yn galw am bwyll ac i bobl gefnogi'r heddlu ac asiantaethau eraill sy'n gysylltiedig â chynorthwyo'r gymuned leol.
Thank you, Minister, for that response to the original question, and can I endorse the comments that you made about calm, and dealing with the facts that relate to this particularly tragic incident? And our thoughts and prayers are, obviously, with the family of the two individuals, as I understand it, who sadly have lost their lives in a road traffic accident.
There can be no excuse for the violence we witnessed last night on our tv screens and social media output, but what I would ask of the Welsh Government is: what assessment has been made by the Welsh Government, along with its partner agencies, of the strength of community cohesion in the area of Ely in Cardiff, and in particular the ability of those agencies to respond and work positively and proactively with the community to build the opportunities, install hope in communities, and ultimately make sure that residents in this part of Cardiff do not have to tolerate this level of lawlessness? And will you support me in wishing that the agencies of the law bring forward anyone they can identify, so that the full force of the law can be brought against them to make sure that there is no repetition of these scenes that we saw on our screens last night?
Diolch, Gweinidog, am yr ymateb yna i'r cwestiwn gwreiddiol, ac a gaf i gymeradwyo'r sylwadau a wnaethoch chi am bwyll, ac ymdrin â'r ffeithiau sy'n ymwneud â'r digwyddiad arbennig o drasig hwn? Ac mae ein meddyliau a'n gweddïau, yn amlwg, gyda theulu'r ddau unigolyn, fel yr wyf i'n ei ddeall, sydd, yn anffodus, wedi colli eu bywydau mewn damwain traffig ar y ffordd.
Ni all fod unrhyw esgus am y trais a welsom ni neithiwr ar ein sgriniau teledu a chynnyrch cyfryngau cymdeithasol, ond yr hyn y byddwn i'n ei ofyn gan Lywodraeth Cymru yw: pa asesiad a wnaed gan Lywodraeth Cymru, ynghyd â'i hasiantaethau partner, o gryfder cydlyniant cymunedol yn ardal Trelái yng Nghaerdydd, ac yn benodol gallu'r asiantaethau hynny i ymateb a gweithio'n gadarnhaol ac yn rhagweithiol gyda'r gymuned i adeiladu'r cyfleoedd, creu gobaith mewn cymunedau, a gwneud yn siŵr yn y pen draw nad oes yn rhaid i drigolion yn y rhan hon o Gaerdydd oddef y lefel hon o anhrefn? Ac a wnewch chi fy nghefnogi i wrth ddymuno bod asiantaethau'r gyfraith yn cyflwyno unrhyw un y gallan nhw ei adnabod, fel y gellir dwyn grym llawn y gyfraith yn eu herbyn i wneud yn siŵr nad yw'r golygfeydd hyn a welsom ar ein sgriniau neithiwr yn cael eu hailadrodd?
Well, I thank Andrew R.T. Davies for that supplementary question. I was shocked and saddened, as I'm sure we all are today, to hear of the tragic death of two young people involved in a serious road traffic collision in the Ely area of Cardiff yesterday evening, and our thoughts are with the family and friends of the two young people involved.
But I would like to take the opportunity, along with the points that you've made, to thank all those services, and, indeed, the community itself—all those services involved, of health, police, the local authority, fire and rescue services—for the exemplary way they pulled together to handle the situation. And I think it is a reflection of the excellent community safety partnership work that's been done in that part of Cardiff, focusing on it last night. It enabled those services to work together so well in this fast-moving and tragic situation.
I do understand that South Wales Police have made arrests in connection with the disorder, and that more will follow, but, clearly, this is something where our thoughts are also with the community—such a warm and strong community. And I know, obviously, that the local authority, our colleagues and elected representatives, and the leader of the council, were all engaged in this. And I was listening to the phone-in with Jason Mohammed—of course, from the Ely area—who actually interviewed the Rev Jan Gould from the Church of the Resurrection. It's a strong community in Ely, and we must remember this as we look to follow up and hear, obviously, what has happened, what the circumstances were surrounding this tragic series of events.
Wel, diolch i Andrew R.T. Davies am y cwestiwn atodol yna. Roedd yn sioc ac yn dristwch i mi, fel yr wyf i'n siŵr y mae i bob un ohonom ni heddiw, glywed am farwolaeth drasig dau berson ifanc a fu mewn gwrthdrawiad traffig ffordd difrifol yn ardal Trelái yng Nghaerdydd neithiwr, ac rydym ni'n cydymdeimlo â theulu a ffrindiau'r ddau berson ifanc dan sylw.
Ond hoffwn fanteisio ar y cyfle, ynghyd â'r pwyntiau yr ydych chi wedi eu gwneud, i ddiolch i'r holl wasanaethau hynny, ac, yn wir, y gymuned ei hun—yr holl wasanaethau hynny dan sylw, iechyd, yr heddlu, yr awdurdod lleol, gwasanaethau tân ac achub—am y ffordd ragorol y gwnaethon nhw dynnu at ei gilydd i ymdrin â'r sefyllfa. Ac rwy'n credu ei fod yn adlewyrchiad o'r gwaith partneriaeth diogelwch cymunedol rhagorol sydd wedi cael ei wneud yn y rhan honno o Gaerdydd, gan ganolbwyntio arno neithiwr. Galluogodd y gwasanaethau hynny i weithio gyda'i gilydd mor dda yn y sefyllfa drasig hon a oedd yn newid yn gyflym.
Rwy'n deall bod Heddlu De Cymru wedi arestio pobl mewn cysylltiad â'r anhrefn, ac y bydd mwy yn dilyn, ond, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth lle mae ein meddyliau gyda'r gymuned hefyd—cymuned mor wresog a chryf. A gwn, yn amlwg, bod yr awdurdod lleol, ein cydweithwyr a chynrychiolwyr etholedig, ac arweinydd y cyngor, i gyd yn rhan o hyn. Ac roeddwn i'n gwrando ar y rhaglen ffonio i mewn gyda Jason Mohammed—sydd o ardal Trelái, wrth gwrs—a gyfwelodd y Parchedig Jan Gould o Eglwys yr Atgyfodiad. Mae'n gymuned gref yn Nhrelái, ac mae'n rhaid i ni gofio hyn wrth i ni ddisgwyl clywed, yn amlwg, am beth sydd wedi digwydd, beth oedd yr amgylchiadau o ran y gyfres drasig hon o ddigwyddiadau.
May I thank Andrew R.T. Davies for putting in this question, and thank you, Minister, for the response? As you mentioned, there is an ongoing investigation, but may I echo the comments made in terms of sharing our deepest, deepest sympathy with the families of the victims, and their friends, of course, and, as you say, the community? Because it is a community, a very strong community, and I know many people are devastated by what happened last night, and the subsequent violence as well. And people are terrified, saying that they are still worried that this could escalate further. And what I would want to ask is: what discussions have taken place to provide reassurance to those in the community that suffered last night—they were terrified in their homes—and, obviously, to deal with the tragic loss of two young people as well?
Can I ask also in terms of what seems to be that breakdown in community police relations as well, in terms of miscommunication? We've heard that there may have been miscommunication on social media that led to this. Well, there was absolutely no communication with me as one of the five Senedd Members for the area, to find out anything about what happened or to provide any reassuring messages, and I've still not received any messages. I think there is a role for us as Senedd Members to play in terms of community cohesion, and I would ask the Welsh Government to ensure that all elected Members receive that assurance from South Wales Police, so that we are able to support that message that you have rightly made in terms of peace for the community, but also support to rebuild.
A gaf i ddiolch i Andrew R.T. Davies am gyflwyno'r cwestiwn hwn, a diolch i chi, Gweinidog, am yr ymateb? Fel y gwnaethoch chi sôn, mae ymchwiliad parhaus, ond a gaf i adleisio'r sylwadau a wnaed o ran rhannu ein cydymdeimlad dwysaf â theuluoedd y dioddefwyr, a'u ffrindiau, wrth gwrs, ac, fel y dywedwch, y gymuned? Oherwydd mae'n gymuned, yn gymuned gref iawn, a gwn fod llawer o bobl wedi'u llorio gan yr hyn a ddigwyddodd neithiwr, a'r trais dilynol hefyd. Ac mae pobl wedi dychryn, gan ddweud eu bod nhw'n dal i boeni y gallai hyn waethygu ymhellach. A'r hyn y byddwn i eisiau ei ofyn yw: pa drafodaethau sydd wedi cael eu cynnal i roi sicrwydd i'r rhai yn y gymuned a ddioddefodd neithiwr—roedden nhw wedi dychryn yn eu cartrefi—ac, yn amlwg, i ymdrin â cholled drasig dau berson ifanc hefyd?
A gaf i ofyn hefyd o ran yr hyn sy'n ymddangos fel y chwalfa honno o ran cysylltiadau rhwng y gymuned a'r heddlu hefyd, o ran cam-gyfathrebu? Rydym ni wedi clywed efallai y bu cam-gyfathrebu ar gyfryngau cymdeithasol a arweiniodd at hyn. Wel, nid oedd unrhyw gyfathrebu o gwbl â mi fel un o'r pum Aelod o'r Senedd dros yr ardal, i ddarganfod unrhyw beth am yr hyn a ddigwyddodd neu i gyfleu unrhyw negeseuon cysurlon, ac nid wyf i wedi derbyn unrhyw negeseuon o hyd. Rwy'n credu bod swyddogaeth i ni fel Aelodau'r Senedd ei chyflawni o ran cydlyniant cymunedol, a byddwn yn gofyn i Lywodraeth Cymru sicrhau bod yr holl Aelodau etholedig yn derbyn y sicrwydd hwnnw gan Heddlu De Cymru, fel ein bod ni'n gallu cefnogi'r neges honno yr ydych chi wedi ei chyfleu yn briodol o ran heddwch i'r gymuned, ond hefyd cymorth i ailadeiladu.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, and thank you for your words of support and sympathy to the families and to all of those who have been affected by this in the community of Ely. I just want to say that I've already met with the Police and Crime Commissioner for South Wales, Alun Michael, for an update on this incident, and the First Minister has also been briefed. South Wales Police are looking into exactly what happened, the circumstances surrounding this tragic series of events. And, I have to say, it was a fast-moving situation; I think we were only becoming aware, and I know that the local councillors and the police and all the agencies were working to address the situation, as it emerged. Again, I would want to thank those who responded so quickly and speedily to this. In fact, the violent disorder that took place did include attacks on the emergency services, damage to property, causing considerable fear, as you've said, within the community, which is completely unacceptable. So, can I again call for calm and for people to support the police and other services in the work that's being undertaken now? And, of course, in terms of communications, I'm pleased to be responding to this question this afternoon, and we will keep everyone briefed in terms of the ongoing investigation.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, a diolch am eich geiriau o gefnogaeth a chydymdeimlad i'r teuluoedd ac i bawb yr effeithiwyd arnyn nhw gan hyn yng nghymuned Trelái. Hoffwn ddweud fy mod i eisoes wedi cyfarfod â Chomisiynydd Heddlu a Throseddu De Cymru, Alun Michael, i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y digwyddiad hwn, ac mae'r Prif Weinidog hefyd wedi cael ei friffio. Mae Heddlu De Cymru yn ymchwilio i beth yn union ddigwyddodd, yr amgylchiadau ynghylch y gyfres drasig hon o ddigwyddiadau. Ac, mae'n rhaid i mi ddweud, roedd hi'n sefyllfa a oedd yn newid yn gyflym; rwy'n credu ein bod ni ond yn dod yn ymwybodol, a gwn fod y cynghorwyr lleol a'r heddlu a'r holl asiantaethau yn gweithio i fynd i'r afael â'r sefyllfa, wrth iddi ddod i'r amlwg. Eto, hoffwn ddiolch i'r rhai a ymatebodd mor gyflym i hyn. Mewn gwirionedd, roedd yr anhrefn treisgar a ddigwyddodd yn cynnwys ymosodiadau ar y gwasanaethau brys, difrod i eiddo, gan achosi cryn ofn, fel rydych chi wedi ei ddweud, o fewn y gymuned, sy'n gwbl annerbyniol. Felly, a gaf i alw eto am bwyll ac i bobl gefnogi'r heddlu a gwasanaethau eraill yn y gwaith sy'n cael ei wneud nawr? Ac, wrth gwrs, o ran cyfathrebu, rwy'n falch o fod yn ymateb i'r cwestiwn hwn y prynhawn yma, a byddwn yn rhoi gwybod i bawb am yr ymchwiliad parhaus.
Diolch i'r Gweinidog am yr atebion yna, ac am gymryd y cwestiwn yna.
Thank you, Minister, for those responses and for taking the question.
Yr eitem nesaf, felly, fydd ein heitem gyntaf arferol ni, sef cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.
The next item, therefore, will be our usual first item of questions to the First Minister. The first question is from Hefin David.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth Llywodraeth Cymru gyda chost gwisgoedd ysgol i ddysgwyr a'u teuluoedd? OQ59582
1. Will the First Minister provide an update on Welsh Government support with the cost of school uniform for learners and their families? OQ59582
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn glir na ddylai cost gwisg ysgol fod yn rhwystr i ddysgu. Mae ein canllawiau diweddaraf ar wisg ysgol yn nodi bod angen i ysgolion roi blaenoriaeth i’w gwneud yn fforddiadwy. Mae cyllid o £13.6 miliwn ar gael i’r grant hanfodion ysgol ar gyfer 2023-24 i helpu i leihau pryderon ynglŷn â gallu teuluoedd sydd ar incwm is i brynu gwisg ac offer ysgol.
Llywydd, the Welsh Government is clear that the cost of school uniform should not be a barrier to learning. Our updated uniform guidance requires schools to prioritise affordability. Funding of £13.6 million has been made available for the school essentials grant for 2023-24 to help reduce concerns around purchase of school uniform and equipment for lower income families.
Diolch, Prif Weinidog. All of those measures put in by the Welsh Government are very welcome. And in complement to that, in Lansbury Park in Caerphilly, Lisa Watkins runs the Caerphilly Uniform Exchange, whereby people can visit to exchange uniforms, to pick up uniforms, and, the most important thing to know, they're open to everyone—regardless of income, you are welcome to go along and use the Caerphilly Uniform Exchange. I'd like perhaps to invite the Minister for education, Jeremy Miles, to come and visit the Caerphilly Uniform Exchange and come and see what's happening. There are similar groups across Wales. Would the First Minister, therefore, as I welcome the Government's policy, also welcome the work that is being done by Lisa Watkins and the volunteers there in Lansbury Park?
Diolch, Prif Weinidog. Mae croeso mawr i'r holl fesurau hynny a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru. Ac yn ategu hynny, ym Mharc Lansbury yng Nghaerffili, mae Lisa Watkins yn rhedeg Caerphilly Uniform Exchange, lle gall pobl ymweld i gyfnewid gwisg ysgol, i gasglu gwisg ysgol, ac, y peth pwysicaf i'w wybod, maen nhw'n agored i bawb—ni waeth beth fo'u hincwm, mae croeso i chi fynd draw i ddefnyddio Caerphilly Uniform Exchange. Hoffwn wahodd y Gweinidog addysg, Jeremy Miles, efallai i ddod i ymweld â Caerphilly Uniform Exchange a dod i weld beth sy'n digwydd. Ceir grwpiau tebyg ledled Cymru. A fyddai'r Prif Weinidog, felly, wrth i mi groesawu polisi'r Llywodraeth, hefyd yn croesawu'r gwaith sy'n cael ei wneud gan Lisa Watkins a'r gwirfoddolwyr yno ym Mharc Lansbury?
Can I thank Hefin David for that supplementary question, Llywydd, and begin, as I've done before, in thanking him for all the local efforts I know that he makes to promote the help that is available, both from the Welsh Government and also through the fantastic local community effort to which the Member referred? I read with great interest the personal history of Lisa Watkins—how, as a parent, and obliged for other reasons to move from place to place, she found having to replace school uniform every time her children were at a new school a real issue to deal with. And that personal experience motivated her to start up the community interest company that now trades as Caerphilly Uniform Exchange. And the fact that it focuses on recycling school uniforms, both for the cost involved and also because we know that, environmentally, it is far better to be able to reuse and recycle than to buy new each time, is a fantastic service that is being afforded to residents of Hefin David's constituency. As the Member said, Llywydd, these things are replicated elsewhere in other parts of Wales, but I'm sure there's a great deal that can be learned from these local initiatives to make sure that the cost of uniform is never an obstacle to children attending school.
A gaf i ddiolch i Hefin David am y cwestiwn atodol yna, Llywydd, a dechrau, fel yr wyf i wedi ei wneud o'r blaen, trwy ddiolch iddo am yr holl ymdrechion lleol y gwn ei fod yn eu gwneud i hyrwyddo'r cymorth sydd ar gael, gan Lywodraeth Cymru a hefyd drwy'r ymdrech gymunedol leol wych y cyfeiriodd yr Aelod ati? Darllenais gyda diddordeb mawr hanes personol Lisa Watkins—sut, fel rhiant, ac wedi'i gorfodi am resymau eraill i symud o le i le, yr oedd gorfod newid gwisg ysgol bob tro yr oedd ei phlant mewn ysgol newydd yn broblem wirioneddol i ymdrin â hi. Ac fe wnaeth y profiad personol hwnnw ei chymell i gychwyn y cwmni buddiant cymunedol sydd bellach yn masnachu fel Caerphilly Uniform Exchange. Ac mae'r ffaith ei fod yn canolbwyntio ar ailgylchu gwisg ysgol, oherwydd y gost dan sylw a hefyd gan ein bod ni'n gwybod, yn amgylcheddol, ei bod hi'n llawer gwell gallu ailddefnyddio ac ailgylchu na phrynu yn newydd bob tro, yn wasanaeth ardderchog sy'n cael ei gynnig i drigolion etholaeth Hefin David. Fel y dywedodd yr Aelod, Llywydd, mae'r pethau hyn yn cael eu gwneud mewn mannau eraill mewn rhannau eraill o Gymru, ond rwy'n siŵr bod llawer iawn y gellir ei ddysgu o'r mentrau lleol hyn i wneud yn siŵr nad yw cost gwisg ysgol byth yn rhwystr rhag i blant fynychu'r ysgol.
First Minister, I would like to thank, first of all, my colleague Hefin David for asking this question, but we all just know—. I'm sure we can all appreciate how expensive school uniforms can be, placing a huge financial strain on many families. Anything the Welsh Government can do to help parents with the cost of school uniforms and other essentials, especially in this current climate, is very, very welcome. Back in 2018, the then education Minister suggested scrapping logos in a bid to cut costs. Fast forward five years, and we're still here having the same conversation. Please don't get me wrong, First Minister, as I do believe and sincerely feel that the school essentials grant plays a pivotal role in helping families, but I do feel we could also do more. The current education Minister recently stressed the need for cheaper school uniforms, and then published guidance meaning schools must take that into account when setting school uniform policies. But I do fear slightly, First Minister, that the education Minister maybe, just maybe, is kicking the can down the road when it comes to guidance. So, I feel like we need something a little bit more meaningful right now. First Minister, do you agree that now is the time for the Welsh Government to be taking a much more robust approach on this issue, so we can truly help families all across Wales?
Prif Weinidog, hoffwn ddiolch, yn gyntaf oll, i fy nghyd-Aelod Hefin David am ofyn y cwestiwn hwn, ond rydym ni i gyd yn gwybod—. Rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd werthfawrogi pa mor ddrud y gall gwisgoedd ysgol fod, gan roi straen ariannol enfawr ar lawer o deuluoedd. Mae croeso mawr iawn i unrhyw beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu rhieni gyda chost gwisg ysgol a hanfodion eraill, yn enwedig yn yr hinsawdd sydd ohoni ar hyn o bryd. Yn ôl yn 2018, awgrymodd y Gweinidog addysg ar y pryd y dylid cael gwared ar fathodynnau mewn ymgais i dorri costau. Bum mlynedd yn ddiweddarach, ac rydym ni'n dal yma yn cael yr un sgwrs. Peidiwch â'm camddeall i, Prif Weinidog, gan fy mod i'n credu ac yn teimlo'n ddiffuant bod y grant hanfodion ysgol yn chwarae rhan ganolog o ran helpu teuluoedd, ond rwy'n teimlo y gallem ni wneud mwy hefyd. Yn ddiweddar, pwysleisiodd y Gweinidog addysg presennol yr angen am wisgoedd ysgol rhatach, ac yna cyhoeddodd ganllawiau sy'n golygu bod yn rhaid i ysgolion gymryd hynny i ystyriaeth wrth bennu polisïau gwisg ysgol. Ond rwy'n ofni braidd, Prif Weinidog, efallai, dim ond efallai, fod y Gweinidog addysg yn cicio'r can i lawr y ffordd o ran canllawiau. Felly, rwy'n teimlo ein bod ni angen rhywbeth ychydig yn fwy ystyrlon ar hyn o bryd. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno mai nawr yw'r amser i Lywodraeth Cymru fod yn mabwysiadu dull llawer mwy cadarn o ymdrin â'r mater hwn, fel y gallwn ni wir helpu teuluoedd ym mhob cwr o Gymru?
Well, Llywydd, I don't think it can, for a moment, be an accurate accusation to suggest that the can is being kicked down the road, because that guidance has already been issued. Nobody is waiting for the guidance; the Minister has published the guidance. It is statutory guidance, it is a great deal stronger than any guidance to be found across the border or, indeed, in London, to take a random example, I'm reminded of by the Trefnydd. And the purpose of the statutory guidance is to make it obligatory for local authorities to respond to the messages that were received in the consultation exercise. The consultation exercise was clear that parents and, indeed, teachers still feel that a school uniform is a useful adjunct to an education, but they don't want it to be a barrier to education either. That is the balance that the statutory guidance faces, and the can is well down the road already.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n credu y gall, am eiliad, fod yn gyhuddiad cywir i awgrymu bod y can yn cael ei gicio i lawr y ffordd, oherwydd mae'r canllawiau hynny eisoes wedi cael eu cyhoeddi. Does neb yn aros am y canllawiau; mae'r Gweinidog wedi cyhoeddi'r canllawiau. Maen nhw'n ganllawiau statudol, maen nhw'n llawer cryfach nag unrhyw ganllawiau sydd i'w cael dros y ffin neu, yn wir, yn Llundain, i gymryd enghraifft ar hap, rwy'n cael fy atgoffa ohono gan y Trefnydd. A diben y canllawiau statudol yw ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau lleol ymateb i'r negeseuon a dderbyniwyd yn yr ymarfer ymgynghori. Roedd yr ymarfer ymgynghori yn eglur bod rhieni ac, yn wir, athrawon yn dal i deimlo bod gwisg ysgol yn ychwanegiad defnyddiol at addysg, ond nid ydyn nhw eisiau iddo fod yn rhwystr rhag addysg chwaith. Dyna'r cydbwysedd y mae'r canllawiau statudol yn ei wynebu, ac mae'r can ymhell i lawr y ffordd yn barod.
2. Pa gynnydd y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o ran sicrhau cydraddoldeb i bobl anabl? OQ59581
2. What progress has the Government made in achieving equality for disabled people? OQ59581
I thank the Member for that question. Llywydd, the Welsh Government is committed to equality for disabled people and has set up the disability rights taskforce. It ensures that the voices of disabled people themselves are at the heart of policy and practice. Support for the work of the taskforce is highlighted in the co-operation agreement.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gydraddoldeb i bobl anabl ac wedi sefydlu'r tasglu hawliau anabledd. Mae'n sicrhau bod lleisiau pobl anabl eu hunain yn ganolog i bolisi ac ymarfer. Mae cefnogaeth i waith y tasglu yn cael ei amlygu yn y cytundeb cydweithio.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the response.
In your last Senedd manifesto, your party committed to enshrining the United Nations convention on the rights of disabled people, which utilises the social model of disability, into Welsh law. We are now in 2023 and, despite the establishment of the disability rights taskforce, we're still waiting for this to be enshrined into Welsh law. I gather there is no timetable for it being enshrined into Welsh law during this Senedd, making it look unlikely ahead of the next Senedd elections. First Minister, this matters because the damning 'Locked out' report of 2021 showed just how far we need to go to achieve equality for disabled people in Wales. It's not fair that the disabled employment rate in Wales is nearly half that of non-disabled people. Can you update the Senedd on work to address the inequality that exists for disabled people in this country, First Minister, and ensure that shortcomings identified in previous reports are not identified again in future reports? Diolch.
Yn eich maniffesto Senedd diwethaf, ymrwymodd eich plaid i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, sy'n defnyddio'r model cymdeithasol o anabledd, yng nghyfraith Cymru. Rydym ni bellach yn 2023 ac, er gwaethaf sefydlu'r tasglu hawliau anabledd, rydym ni'n dal i aros i hyn gael ei ymgorffori yng nghyfraith Cymru. Rwy'n deall nad oes amserlen ar gyfer ei ymgorffori yng nghyfraith Cymru yn ystod y Senedd hon, mae hi felly'n ymddangos y bydd yn annhebygol cyn etholiadau nesaf y Senedd. Prif Weinidog, mae hyn yn bwysig oherwydd dangosodd adroddiad damniol 'Drws ar glo' 2021 pa mor bell y mae angen i ni fynd i sicrhau cydraddoldeb i bobl anabl yng Nghymru. Nid yw'n deg bod y gyfradd gyflogaeth ymhlith pobl anabl yng Nghymru bron i hanner cyfradd gyflogaeth pobl nad ydynt yn anabl. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ar waith i fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb sy'n bodoli i bobl anabl yn y wlad hon, Prif Weinidog, a sicrhau nad yw diffygion a nodwyd mewn adroddiadau blaenorol yn cael eu nodi eto mewn adroddiadau yn y dyfodol? Diolch.
I thank the Member for those important questions, Llywydd. I agree strongly with what he has said about the need to go on addressing the barriers faced by disabled people. We know, from the work of the taskforce and hearing directly from disabled people themselves that they felt that the experience of the pandemic saw a reassertion of the medical model of disability over the social model, and that there is ground that now needs to be made up in making sure that the social model of disability, which was supported across the floor of the Senedd almost two decades ago, and has always been part of the way in which we think of the rights of disabled people, that we recapture that and put some new energy behind it in order to make up for the ground that they felt was lost. To give the Member just one example of that, and as a result of the work of the group, we are looking at the questions in which we explore the impact of disability in the different tests of public opinion that we conduct here in Wales—the different surveys that we commission. If you look at the questions that are asked about disability, members of the taskforce say to us that they are over-influenced by the medical model—they think of disability in that way. As a result, we are going to recast those questions in future, so that future survey questions align with the social model of disability in the way that we would want and the members of the taskforce advise us.
As to legislation, we are two years into a five-year term and, although the pressures on the legislative programme are very real, I will make a statement, as ever, Llywydd, before the end of the summer term, setting out proposals for legislation in the Senedd year to come.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau pwysig yna, Llywydd. Rwy'n cytuno'n gryf â'r hyn y mae wedi ei ddweud am yr angen i barhau i fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n wynebu pobl anabl. Rydym ni'n gwybod, o waith y tasglu ac o glywed yn uniongyrchol gan bobl anabl eu hunain eu bod nhw'n teimlo bod profiad y pandemig wedi arwain at ailddatgan y model meddygol o anabledd dros y model cymdeithasol, a bod tir y mae angen ei adennill nawr i wneud yn siŵr bod y model cymdeithasol o anabledd, a gefnogwyd ar draws llawr y Senedd bron i ddau ddegawd yn ôl, ac sydd wedi bod yn rhan o'r ffordd yr ydym ni'n meddwl am hawliau pobl anabl erioed, ein bod ni'n ail-afael ar hynny ac yn rhoi rhywfaint o egni newydd y tu ôl iddo er mwyn gwneud iawn am y tir yr oedden nhw'n teimlo a gollwyd. I roi un enghraifft yn unig o hynny i'r Aelod, ac o ganlyniad i waith y grŵp, rydym ni'n edrych ar y cwestiynau lle'r ydym ni'n archwilio effaith anabledd yn y gwahanol brofion o farn y cyhoedd yr ydym ni'n eu cynnal yma yng Nghymru—y gwahanol arolygon yr ydym ni'n eu comisiynu. Os edrychwch chi ar y cwestiynau sy'n cael eu gofyn am anabledd, mae aelodau'r tasglu yn dweud wrthym ni eu bod nhw'n cael eu gorddylanwadu gan y model meddygol—maen nhw'n meddwl am anabledd yn y ffordd honno. O ganlyniad, rydym ni'n mynd i ail-lunio'r cwestiynau hynny yn y dyfodol, fel bod cwestiynau arolwg yn y dyfodol yn cyd-fynd â'r model cymdeithasol o anabledd yn y ffordd y byddem ni'n ei ddymuno ac y mae aelodau'r tasglu yn ein cynghori.
O ran deddfwriaeth, rydym ni ddwy flynedd i mewn i dymor o bum mlynedd ac, er bod y pwysau ar y rhaglen ddeddfwriaethol yn real iawn, byddaf yn gwneud datganiad, fel erioed, Llywydd, cyn diwedd tymor yr haf, yn nodi cynigion ar gyfer deddfwriaeth yn y flwyddyn i ddod yn y Senedd.
First Minister, sadly, Wales is still a long way from being equal. Disabled people still face barriers and challenges to do things that most of us take for granted. We still hear of incidents of wheelchair users being unable to travel by bus because there are people with prams and buggies using the service, or we hear the common complaint of wheelchair users unable to get on or off a train because they had not booked ahead, that is if they can even get to the platform. First Minister, it has been nearly 30 years since the introduction of the Disability Discrimination Act and almost 15 years since the introduction of the Equality Act, yet disabled people can't even get equal access to public transport. What urgent steps are you taking to guarantee disabled people having equality of access to public transport in Wales?
Prif Weinidog, yn anffodus, mae Cymru yn dal yn bell o fod yn gyfartal. Mae pobl anabl yn dal i wynebu rhwystrau a heriau rhag gwneud pethau y mae'r rhan fwyaf ohonom ni'n eu cymryd yn ganiataol. Rydym ni'n dal i glywed am achosion o ddefnyddwyr cadair olwyn yn methu â theithio ar fws oherwydd bod pobl sydd â phramiau a bygis yn defnyddio'r gwasanaeth, neu rydym ni'n clywed cwyn gyffredin defnyddwyr cadair olwyn yn methu â mynd ar drên neu oddi arno gan nad oedden nhw wedi ei drefnu ymlaen llaw, ac mae hynny os gallan nhw gyrraedd y platfform hyd yn oed. Prif Weinidog, mae bron i 30 mlynedd wedi mynd heibio ers cyflwyno'r Ddeddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd a bron i 15 mlynedd ers cyflwyno'r Ddeddf Cydraddoldeb, ac eto ni all pobl anabl hyd yn oed gael mynediad cyfartal at drafnidiaeth gyhoeddus. Pa gamau brys ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod pobl anabl yn cael mynediad cyfartal at drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru?
Well, Llywydd, I thank the Member for that supplementary question, and it does indeed illustrate the strength of the social model, which focuses on the way in which society is organised and the social and institutional barriers that restrict disabled people's opportunities. Now, I think a great deal has been done and goes on being done in the field of public transport. The new electric buses that colleagues will see around Wales are designed to full disability standards. The new rolling stock that is being secured for railways here in Wales reflects the needs of contemporary Welsh society. Of course there is a legacy—there is a legacy of buses and of trains built in an earlier era when understanding of these issues was not what it is today. But our ambition is to make sure that as we are able to bring new facilities into operation, they will allow disabled people to have access to public transport and other services just as any other Welsh citizen would expect.
Wel, Llywydd, diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna, ac yn wir mae'n dangos cryfder y model cymdeithasol, sy'n canolbwyntio ar y ffordd y mae cymdeithas wedi'i threfnu a'r rhwystrau cymdeithasol a sefydliadol sy'n cyfyngu ar gyfleoedd pobl anabl. Nawr, rwy'n credu bod llawer iawn wedi cael ei wneud ac yn parhau i gael ei wneud ym maes trafnidiaeth gyhoeddus. Mae'r bysiau trydan newydd y bydd cyd-Aelodau yn eu gweld ledled Cymru wedi'u dylunio i safonau anabledd llawn. Mae'r cerbydau newydd sy'n cael eu sicrhau ar gyfer rheilffyrdd yma yng Nghymru yn adlewyrchu anghenion cymdeithas gyfoes Cymru. Wrth gwrs, ceir etifeddiaeth—ceir etifeddiaeth o fysiau ac o drenau a adeiladwyd mewn oes gynharach pan nad oedd dealltwriaeth o'r materion hyn gystal ag y mae heddiw. Ond ein huchelgais yw gwneud yn siŵr, wrth i ni allu dechrau gweithredu cyfleusterau newydd, y byddan nhw'n caniatáu i bobl anabl gael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus a gwasanaethau eraill yn yr un modd ag y byddai unrhyw ddinesydd arall Cymru yn ei ddisgwyl.
First Minister, I recently met with the Royal National Institute of Blind People Cymru, who have expressed some concern over what they see as a variation in the support available for children and young people with visual impairments across local authority areas. They also point to a geographic variation in the provision of habilitation services outside of education, which you will know focuses on essential everyday skills for living independently, such as mobility, communication and personal care. I know the Welsh Government is meeting with Guide Dogs Cymru on this, but will you commit the Welsh Government to doing all that it can to work with campaigners to find solutions so that children and young people with visual impairments can access the right support both inside and outside of school?
Prif Weinidog, cefais gyfarfod yn ddiweddar â Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall Cymru, sydd wedi mynegi cryn bryder ynghylch yr hyn y maen nhw'n ei ystyried yn amrywiad o ran y cymorth sydd ar gael i blant a phobl ifanc â namau ar eu golwg ar draws ardaloedd awdurdodau lleol. Maen nhw hefyd yn cyfeirio at amrywiad daearyddol o ran y ddarpariaeth o wasanaethau cymhwyso y tu allan i faes addysg, y byddwch yn ymwybodol ei fod yn canolbwyntio ar sgiliau bob dydd hanfodol ar gyfer byw'n annibynnol, fel symudedd, cyfathrebu a gofal personol. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â Cŵn Tywys Cymru ar hyn, ond a wnewch chi ymrwymo Llywodraeth Cymru i wneud popeth o fewn ei gallu i weithio gydag ymgyrchwyr i ddod o hyd i atebion fel y gall plant a phobl ifanc sydd â namau ar eu golwg gael y cymorth iawn y tu mewn a'r tu allan i'r ysgol?
Well, of course, I agree with what Vikki Howells has said, Llywydd, and the Welsh Government will make sure that, across the range of our responsibilities, we respond to the important points she’s made this afternoon.
The disability rights taskforce has a dedicated group looking at the experiences of children and young people who live with disabilities, and I will make sure that the points that the Member has raised, and the work of the RNIB in this area, are drawn to the attention of that group, so that we can hear directly from young people themselves as to how we can assist in finding solutions to whatever challenges they face in being able to make the very best of their abilities and their opportunities.
Wel, wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r hyn y mae Vikki Howells wedi ei ddweud, Llywydd, a bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud yn siŵr, ar draws ystod ein cyfrifoldebau, ein bod ni'n ymateb i'r pwyntiau pwysig y mae hi wedi eu gwneud y prynhawn yma.
Mae gan y tasglu hawliau anabledd grŵp pwrpasol sy'n edrych ar brofiadau plant a phobl ifanc sy'n byw gydag anableddau, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod sylw'r grŵp hwnnw yn cael ei dynnu at y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi, a gwaith yr RNIB yn y maes hwn, fel y gallwn ni glywed yn uniongyrchol gan bobl ifanc eu hunain ynglŷn â sut y gallwn ni helpu i ddod o hyd i atebion i ba bynnag heriau y maen nhw'n eu hwynebu o ran gallu gwneud y gorau posibl o'u galluoedd a'u cyfleoedd.
First Minister, we know that some residents who apply for disabled parking bays are rejected due to not meeting the requirements, but too many residents in Rhondda are rejected disabled parking bays, not because they don't meet the criteria, but because there isn't enough money to provide more than 12 a year, RCT wide. These bays impact enormously on the quality of residents' lives. I totally understand just how tight budgets are at the moment, but would it be possible to explore the feasibility of providing local authorities ring-fenced funding for disabled parking bays and increasing the budget to ensure that more residents who qualify for them are granted them?
Prif Weinidog, rydyn ni'n gwybod bod rhai trigolion sy'n gwneud cais am fannau parcio i bobl anabl yn cael eu gwrthod gan nad ydyn nhw'n bodloni'r gofynion, ond mae gormod o drigolion Rhondda yn methu â chael mannau parcio i bobl anabl, nid oherwydd nad ydyn nhw'n bodloni'r meini prawf, ond gan nad oes digon o arian i ddarparu mwy na 12 y flwyddyn, ar draws Rhondda Cynon Taf. Mae'r mannau parcio hyn yn cael effaith enfawr ar ansawdd bywydau trigolion. Rwy'n deall yn llwyr pa mor dynn yw cyllidebau ar hyn o bryd, ond a fyddai'n bosibl archwilio dichonoldeb darparu cyllid wedi'i glustnodi i awdurdodau lleol ar gyfer mannau parcio i bobl anabl a chynyddu'r gyllideb i sicrhau bod mwy o drigolion sy'n gymwys i'w derbyn yn eu cael nhw?
Well, Llywydd, I agree with Buffy Williams about the importance of disabled parking and it being accessible to people, and the position she reports from RCT is indeed a vivid illustration of the pressures that local authority budgets—and the budgets of all public services in Wales—face 13 years into successive reductions by the UK Conservative Government. Truthfully, though, I'd have to say that the pressure from local authorities is always against further small specific grants for particular purposes. And the work that the Welsh Government is doing, led by our colleague Rebecca Evans, is instead to see if we can find more ways of reducing small grants so that local authorities have more scope to make the most flexible use they can of the funding that they get through the Welsh Government. So, while I do entirely agree about the importance of the issue, I'm not sure that another specific grant, parcelling up relatively small amounts of money, for which local authorities are bound by very specific conditions, often costly to administer—I'm not certain that that is the best answer to the dilemma that Buffy Williams has outlined this afternoon.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â Buffy Williams am bwysigrwydd mannau parcio i bobl anabl a'u bod yn hygyrch i bobl, ac mae'r sefyllfa y mae'n hysbysu amdano o RhCT wir yn ddarlun byw o'r pwysau y mae cyllidebau awdurdodau lleol—a chyllidebau pob gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru—yn eu hwynebu ar ôl 13 mlynedd o ostyngiadau olynol gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Mewn gwirionedd, fodd bynnag, byddai'n rhaid i mi ddweud bod y pwysau gan awdurdodau lleol bob amser yn erbyn grantiau penodol bach pellach at ddibenion penodol. A'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, dan arweiniad ein cyd-Weinidog, Rebecca Evans, yw gweld, yn hytrach, a allwn ni ddod o hyd i fwy o ffyrdd o leihau grantiau bach fel bod gan awdurdodau lleol fwy o gyfle i wneud y defnydd mwyaf hyblyg y gallan nhw o'r cyllid y maen nhw'n ei gael trwy Lywodraeth Cymru. Felly, er fy mod i'n cytuno'n llwyr ynglŷn â phwysigrwydd y mater, nid wyf i'n siŵr bod grant penodol arall, sy'n cynnwys symiau cymharol fach o arian, y mae awdurdodau lleol yn rhwym iddyn nhw yn ôl amodau penodol iawn, sy'n aml yn gostus i'w gweinyddu—nid wyf i'n siŵr mai dyna'r ateb gorau i'r cyfyng-gyngor y mae Buffy Williams wedi ei amlinellu y prynhawn yma.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, will the Welsh Government commit to eliminating two-year waits within the Welsh NHS by the end of the year?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i gael gwared ar arosiadau o ddwy flynedd o fewn GIG Cymru erbyn diwedd y flwyddyn?
Well, Llywydd, I've seen the letter that the Minister has sent directly to health boards. It asks them to do exactly that—to provide 99 per cent, is what the Minister is reminding me, because there will always be a small number of people for whom it is clinically not the right thing to proceed with an operation at the point that it was originally intended. So the 1 per cent is just there to make sure that that eventuality is covered. Otherwise, the letter to health boards is clear: we expect those long waits to be eliminated within the time frame that the leader of the opposition has identified.
Wel, Llywydd, rwyf i wedi gweld y llythyr y mae'r Gweinidog wedi ei anfon yn uniongyrchol i fyrddau iechyd. Mae'n gofyn iddyn nhw wneud yn union hynny—i ddarparu 99 y cant, yw'r hyn y mae'r Gweinidog yn fy atgoffa, oherwydd bydd nifer fach o achosion o hyd pan nad y peth iawn i'w wneud ar gyfer y bobl hynny yn glinigol yw bwrw ymlaen â llawdriniaeth ar yr adeg y'i bwriadwyd yn wreiddiol. Felly mae'r 1 y cant yno dim ond i wneud yn siŵr bod y canlyniad terfynol hwnnw'n cael ei gymryd i ystyriaeth. Fel arall, mae'r llythyr i fyrddau iechyd yn eglur: rydym ni'n disgwyl i'r arosiadau hir hynny gael eu dileu o fewn yr amserlen y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei nodi.
I'm pleased, in one breath, to hear that, but mindful, obviously, that the original target for eliminating two-year waits within Wales was March of this year. It is important that we understand if this is a real target that the Welsh Government is aiming for, because I appreciate that numbers have come down via the hard work of the medical staff within hospitals the length and breadth of Wales, but they still represent three times the number of patients who are waiting 18 months in England, which has a population 18 times bigger than Wales. So, it is a big number. We need to offer hope to the nearly 32,000 people who are waiting two years. Will you be commissioning more capacity from the independent sector, or identifying more capacity within the NHS's own resources? And, if there is that additional capacity, can you give us some scale of what that capacity will bring to the situation over the coming months? Because where we don't want to be is, in December this year, looking at another number and another target that's been missed for those poor souls who've waited already for two years or more for that procedure within the Welsh NHS.
Rwy'n falch, ar un anadl, o glywed hynny, ond yn ymwybodol, yn amlwg, mai'r targed gwreiddiol ar gyfer cael gwared ar arosiadau dwy flynedd yng Nghymru oedd mis Mawrth eleni. Mae'n bwysig ein bod ni'n deall a yw hwn yn darged gwirioneddol y mae Llywodraeth Cymru yn anelu ato, oherwydd rwy'n sylweddoli bod niferoedd wedi gostwng trwy waith caled y staff meddygol mewn ysbytai ar hyd a lled Cymru, ond maen nhw'n dal i fod yn dair gwaith nifer y cleifion sy'n aros 18 mis yn Lloegr, sydd â phoblogaeth 18 gwaith yn fwy na Chymru. Felly, mae'n nifer fawr. Mae angen i ni gynnig gobaith i'r bron i 32,000 o bobl sy'n aros am ddwy flynedd. A fyddwch chi'n comisiynu mwy o gapasiti o'r sector annibynnol, neu'n nodi mwy o gapasiti o fewn adnoddau'r GIG ei hun? Ac, os ceir y capasiti ychwanegol hwnnw, a allwch chi roi rhyw arwydd i ni o'r hyn y bydd y capasiti hwnnw yn ei gynnig i'r sefyllfa dros y misoedd nesaf? Oherwydd y sefyllfa nad ydym ni eisiau bod ynddi yw bod yn edrych, ym mis Rhagfyr eleni, ar rif arall a tharged arall sydd wedi cael ei fethu ar gyfer y trueiniaid hynny sydd eisoes wedi aros am ddwy flynedd neu fwy am y driniaeth honno o fewn GIG Cymru.
First of all, can I thank the leader of the opposition for what he said about the hard work of staff right across Wales? He's right: two-year waits have reduced by more than half since the target was first announced. Of course we wish that it had been possible to go even further and even faster. This month, activity in the Welsh NHS in terms of in-patient activity is back to 95 per cent of what it was before the pandemic, and out-patient activity is over 110 per cent of what it was in the month before the pandemic began. So, the health service is working as hard as it possibly can, but it is, at the same time as dealing with people who have been waiting for that length of time, dealing with the rise in emergency care and in the referrals that come into the system every day. The Minister is determined and has made it one of her very top priorities for the health service to reduce those two-year waits, to eliminate them in the way that we have discussed.
We use capacity outside of the Welsh NHS already, and it is, Llywydd, I think, sometimes part of the mistaken nature of the debate that there is somehow a separate, private sector that has complete capacity of its own. In fact, most of the people who work in the private sector work in the NHS. If they’re working in the private sector, they’re not working in the health service. This is not just extra people with completely extra capacity. But we do use it. The Minister has set money aside to increase capacity in the Welsh NHS. More people work in the Welsh NHS today than at any time in its history. But the restraint is often the fact that attracting people to work in those relatively small number of specialities where the longest waits are concentrated is a competition with other parts of the United Kingdom, where similar restraints are faced.
Yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i arweinydd yr wrthblaid am yr hyn a ddywedodd am waith caled staff ledled Cymru? Mae'n iawn: mae arosiadau dwy flynedd wedi gostwng mwy na hanner ers i'r targed gael ei gyhoeddi gyntaf. Wrth gwrs, hoffem pe bai wedi bod yn bosibl mynd hyd yn oed ymhellach a hyd yn oed yn gyflymach. Y mis hwn, mae gweithgarwch yn y GIG yng Nghymru o ran gweithgarwch cleifion mewnol yn ôl i 95 y cant o'r hyn yr oedd cyn y pandemig, ac mae gweithgarwch cleifion allanol dros 110 y cant o'r hyn yr oedd yn y mis cyn i'r pandemig ddechrau. Felly, mae'r gwasanaeth iechyd yn gweithio mor galed ag y gall, ond ar yr un pryd ag ymdrin â phobl sydd wedi bod yn aros am y cyfnod hwnnw o amser, yn ymdrin â'r cynnydd i ofal brys ac i'r atgyfeiriadau sy'n dod i mewn i'r system bob dydd. Mae'r Gweinidog yn benderfynol ac mae wedi ei gwneud yn un o'i phrif flaenoriaethau i'r gwasanaeth iechyd leihau'r arosiadau dwy flynedd hynny, i gael gwared arnyn nhw yn y ffordd yr ydym ni wedi ei drafod.
Rydym ni'n defnyddio capasiti y tu allan i'r GIG yng Nghymru yn barod, ac rwy'n credu, Llywydd, ei fod weithiau'n rhan o natur anghywir y ddadl bod sector preifat ar wahân rywsut sydd â chapasiti cyflawn ei hun. Mewn gwirionedd, mae'r rhan fwyaf o'r bobl sy'n gweithio yn y sector preifat yn gweithio yn y GIG. Os ydyn nhw'n gweithio yn y sector preifat, dydyn nhw ddim yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd. Nid pobl ychwanegol â chapasiti cwbl ychwanegol yw hyn. Ond rydym ni'n ei ddefnyddio. Mae'r Gweinidog wedi neilltuo arian i gynyddu'r capasiti yn y GIG yng Nghymru. Mae mwy o bobl yn gweithio yn GIG Cymru heddiw nag ar unrhyw adeg yn ei hanes. Ond y cyfyngiad yn aml yw'r ffaith bod denu pobl i weithio yn y nifer gymharol fach honno o arbenigeddau lle mae'r arosiadau hiraf wedi'u crynhoi yn gystadleuaeth â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, lle wynebir cyfyngiadau tebyg.
I fully appreciate that you are competing for resources with other parts of the NHS in other parts of the United Kingdom. I genuinely don’t believe that the Minister or anyone in this Chamber wants to see people wait two years or more. But the 32,000 people who are waiting here in Wales regrettably are still waiting two years or more, despite the target of March this year. I asked in my second question could you identify the specific capacity increases that we’d be likely to see in the coming months to address those 32,000 people who are sitting on a two-year wait at the moment. I would be grateful, in my third question, if you could enlighten us as to what capacity is going to be commissioned, or actually laid on, so that these 32,000 can have—that term I used—hope that they will get off the waiting list. We know it’s been achieved in other parts of the United Kingdom, but, as I said, that’s not much comfort to people here in Wales who have waited two years. So, in response, if you could give me an idea, in the coming months, as to what capacity is going to be put in place, and, importantly, what sanction the Welsh health Minister will impose on health boards that do not meet the Minister’s aspirations, I would be grateful, and I know a lot of the patients who are on those waiting lists would be extremely grateful.
Rwy'n sylweddoli'n llwyr eich bod chi'n cystadlu am adnoddau gyda rhannau eraill o'r GIG mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Nid wyf i wir yn credu bod y Gweinidog nac unrhyw un yn y Siambr hon eisiau gweld pobl yn aros dwy flynedd neu fwy. Ond mae'r 32,000 o bobl sy'n aros yma yng Nghymru yn anffodus yn dal i aros dwy flynedd neu fwy, er gwaethaf y targed o fis Mawrth eleni. Gofynnais yn fy ail gwestiwn a allech chi nodi'r cynnydd capasiti penodol y byddem ni'n debygol o'i weld yn ystod y misoedd nesaf i fynd i'r afael â'r 32,000 o bobl hynny sydd wedi bod yn aros ers dwy flynedd ar hyn o bryd. Byddwn yn ddiolchgar, yn fy nhrydydd cwestiwn, pe gallech chi ein goleuo ni ynglŷn â pha gapasiti sy'n mynd i gael ei gomisiynu, neu ei gyflwyno mewn gwirionedd, fel y gall y 32,000 hyn gael—y term hwnnw a ddefnyddiais—gobaith y byddan nhw'n dod oddi ar y rhestr aros. Rydym ni'n gwybod ei fod wedi cael ei gyflawni mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ond, fel y dywedais, nid yw hynny'n llawer o gysur i bobl yma yng Nghymru sydd wedi aros dwy flynedd. Felly, mewn ymateb, pe gallech chi roi syniad i mi, yn ystod y misoedd nesaf, ynghylch pa gapasiti sy'n mynd i gael ei roi ar waith, ac, yn bwysig, pa gosb y bydd Gweinidog iechyd Cymru yn ei gorfodi ar fyrddau iechyd nad ydyn nhw'n bodloni dyheadau'r Gweinidog, byddwn yn ddiolchgar, a gwn y byddai llawer o'r cleifion sydd ar y rhestrau aros hynny yn hynod ddiolchgar.
Llywydd, I hope that it is a comfort to people who are still waiting to know that two-year waits have been reduced by over half in recent months. So, the system is working as hard as it can, and is succeeding in getting those long waits down. The Minister has retained £50 million centrally to increase capacity where that capacity is most needed, whether that is in diagnostic facilities or whether, as we debated on the floor of the Senedd recently, to support the development of a new surgical hub at the Princess—I’m going to get my members of the royal family mixed up here—the Royal Glamorgan Hospital, where, as we discussed, a new building has been found, funded with help from the Welsh Government, and where planned surgery will be able to take place in future, without the competition for beds from emergency care. So, that £50 million is there; it will support the efforts to accelerate the treatment of people who have been waiting too long, but it will also increase the capacity of the NHS more generally to deal with the increased volumes of demand that it is seeing not just in emergency care but in planned care as well.
Llywydd, rwy'n gobeithio ei fod yn gysur i bobl sy'n dal i aros i gael gwybod bod arosiadau dwy flynedd wedi cael eu lleihau fwy na hanner yn ystod y misoedd diwethaf. Felly, mae'r system yn gweithio mor galed ag y gall, ac yn llwyddo i leihau'r arosiadau hir hynny. Mae'r Gweinidog wedi cadw £50 miliwn yn ganolog i gynyddu capasiti lle mae angen y capasiti hwnnw fwyaf, boed hynny mewn cyfleusterau diagnostig neu, fel y gwnaethom ni drafod ar lawr y Senedd yn ddiweddar, i gynorthwyo datblygiad canolfan lawfeddygol newydd yn Ysbyty Tywysoges—rwy'n mynd i gymysgu fy aelodau o'r teulu brenhinol yma—Ysbyty Brenhinol Morgannwg, lle canfuwyd, fel y trafodwyd gennym, adeilad newydd, wedi ei ariannu gyda chymorth Llywodraeth Cymru, a lle bydd modd cyflawni llawdriniaeth wedi'i chynllunio yn y dyfodol, heb y gystadleuaeth am welyau o'r adran gofal brys. Felly, mae'r £50 miliwn hwnnw yno; bydd yn cynorthwyo'r ymdrechion i gyflymu triniaeth pobl sydd wedi bod yn aros yn rhy hir, ond bydd hefyd yn cynyddu capasiti'r GIG yn fwy cyffredinol i ymdrin â'r galw cynyddol y mae'n ei weld nid yn unig mewn gofal brys ond mewn gofal wedi'i gynllunio hefyd.
Arweinydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
The leader of Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Llywydd, ac a gaf i ddiolch ar y cychwyn fel hyn i bawb am y negeuseon caredig rŷch chi wedi eu hanfon ataf i, yn dymuno’n dda i fi yn y rôl dros dro yma?
Thank you very much, Llywydd, and, at the outset, may I thank everyone for the kind messages that you've sent me, wishing me well in this interim role?
First Minister, we’re all aware of your intention to step down from your role before the next Senedd election. Now, ordinarily, as a party leader, I’d be hoping to outlast you in these sessions, but, given the temporary nature of my role, clearly, that is unlikely to happen. But if it did, it’s either gone horribly wrong for you, or it’s gone horribly wrong for me. [Laughter.] That remains to be seen, I suppose.
But on a more serious note, it is becoming increasingly clear, isn't it, that the humiliating end to Trussonomics and the catastrophic consequences of a botched Brexit, along with, I have to say, the failure of both UK and Welsh Governments to get to grips with many of the challenges facing people in Wales today, are leaving many Welsh households on the brink. Figures published last week suggest that Wales saw the largest year-on-year increase in unemployment in the whole of the United Kingdom. In the past days, Ministers have been telling us that they delegate responsibility within their portfolios to highly paid executives. So, could you tell us, First Minister, to whom have Ministers delegated responsibility for unemployment in Wales?
Prif Weinidog, rydyn ni i gyd yn ymwybodol o'ch bwriad i gamu i lawr o'ch swydd cyn etholiad nesaf y Senedd. Nawr, fel rheol, fel arweinydd plaid, byddwn yn gobeithio para'n hwy na chi yn y sesiynau hyn, ond, o ystyried natur dros dro fy swydd, yn amlwg, mae hynny'n annhebygol o ddigwydd. Ond pe bai'n digwydd, mae naill ai wedi mynd yn ofnadwy o anghywir i chi, neu mae wedi mynd yn ofnadwy o anghywir i mi. [Chwerthin.] Bydd yn rhaid i ni aros i weld, mae'n debyg.
Ond ar nodyn mwy difrifol, mae'n dod yn fwyfwy amlwg, onid ydyw, bod y diwedd gwaradwyddus i Trussonomics a chanlyniadau trychinebus Brexit y gwnaed cawl ohono, ynghyd â, mae'n rhaid i mi ddweud, mae methiant Llywodraethau'r DU a Chymru i fynd i'r afael â llawer o'r heriau sy'n wynebu pobl yng Nghymru heddiw, yn gadael llawer o aelwydydd Cymru ar y dibyn. Mae ffigurau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn awgrymu mai yng Nghymru yr oedd y cynnydd mwyaf o un flwyddyn i'r llall mewn diweithdra yn y Deyrnas Unedig gyfan. Yn ystod y dyddiau diwethaf, mae Gweinidogion wedi bod yn dweud wrthym ni eu bod nhw'n dirprwyo cyfrifoldeb o fewn eu portffolios i swyddogion gweithredol ar gyflogau uchel. Felly, a allech chi ddweud wrthym ni, Prif Weinidog, i bwy mae Gweinidogion wedi dirprwyo cyfrifoldeb am ddiweithdra yng Nghymru?
First of all, of course, I welcome Llyr Gruffydd to his new responsibilities. I'm perfectly willing to offer some mutual aid on the avoidance of disasters front.
In relation to his question, I'd suggest for him not to put too much reliance on one month's data in what is always a highly volatile sequence. The underlying figures for employment in the Welsh economy do not show the picture that he has described. Indeed, other sources of information in the same release—. If you look at the data on employees registered for pay-as-you-earn in that same series, it shows a more positive trend, with a larger percentage increase in Wales than the whole of the United Kingdom over the period since just before the pandemic started. So, actually, I think the more remarkable story about the Welsh economy is how resilient it has proved under the many stresses and strains that Llyr Gruffydd alluded to with employment levels. Despite the impact of interest rates and soaring energy prices, employment levels, I think, are showing resilience. Those same figures showed a reduction in economic inactivity in Wales, while it was going up across the rest of the United Kingdom. Of course there are things that we want to see done in the Welsh economy, particularly in improving skills and attracting highly paid jobs into Wales, but in terms of the underlying pattern, given the pressures that there have been on the Welsh economy—from Brexit, from the failed experiment of the Truss premiership, and not just the Truss premiership either—I think the striking thing about it has been its resilience.
Yn gyntaf oll, wrth gwrs, rwy'n croesawu Llyr Gruffydd i'w gyfrifoldebau newydd. Rwy'n berffaith barod i gynnig rhywfaint o gymorth cydfuddiannol o safbwynt osgoi trychinebau.
O ran ei gwestiwn, byddwn yn awgrymu iddo beidio â rhoi gormod o ddibyniaeth ar ddata un mis yn yr hyn sydd bob amser yn ddilyniant hynod gyfnewidiol. Nid yw'r ffigurau sylfaenol ar gyfer cyflogaeth yn economi Cymru yn dangos y darlun y mae wedi ei ddisgrifio. Yn wir, mae ffynonellau eraill o wybodaeth yn yr un datganiad—. Os edrychwch chi ar y data ar gyflogeion sydd wedi'u cofrestru ar gyfer talu-wrth-ennill yn yr un gyfres, mae'n dangos tueddiad mwy cadarnhaol, gyda chynnydd canrannol mwy yng Nghymru na'r Deyrnas Unedig gyfan dros y cyfnod ers ychydig cyn i'r pandemig ddechrau. Felly, mewn gwirionedd, rwy'n credu mai'r stori fwy rhyfeddol am economi Cymru yw pa mor gydnerth y mae wedi bod o dan y straeniau niferus y cyfeiriodd Llyr Gruffydd atyn nhw o ran lefelau cyflogaeth. Er gwaethaf effaith cyfraddau llog a phrisiau ynni esgynnol, rwy'n credu bod lefelau cyflogaeth yn dangos cydnerthedd. Dangosodd yr un ffigurau hynny ostyngiad i anweithgarwch economaidd yng Nghymru, tra ei fod yn cynyddu ar draws gweddill y Deyrnas Unedig. Wrth gwrs, mae pethau yr ydym ni eisiau eu gweld yn cael eu gwneud yn economi Cymru, yn enwedig o ran gwella sgiliau a denu swyddi â chyflogau uchel i Gymru, ond o ran y patrwm sylfaenol, o ystyried y pwysau a fu ar economi Cymru—o Brexit, o arbrawf aflwyddiannus prifweinidogaeth Truss, ac nid prifweinidogaeth Truss yn unig—rwy'n credu mai'r peth trawiadol amdano fu ei gydnerthedd.
Does dim gwadu, dwi'n siŵr, Brif Weinidog, mai un ffigwr sy'n peri pryder mawr yw'r nifer o bobl yng Nghymru sy'n absennol o'r gwaith oherwydd salwch hirdymor. Mae e bron 160,000 o bobl, y ffigwr uchaf mewn 15 mlynedd. Felly dwi'n siŵr bod hynny yn peri gofid. Mae yna draean o weithwyr yn y Deyrnas Unedig sydd ddim mewn gwaith sydd yn trio cymryd camau rhagweithiol i geisio ailymuno â'r gweithle, ond mae llawer yn cael trafferth. Un o'r rhesymau efallai yw ei bod hi'n anodd iddyn nhw gyfiawnhau eu habsenoldeb hirdymor i ddarpar gyflogwyr. Mae'r gwerthusiad diweddaraf o raglen Cymru'n Gweithio—rhaglen eich Llywodraeth chi, wrth gwrs, sy'n ceisio cael mwy o bobl nôl i waith—yn awgrymu bod ymwybyddiaeth isel ymhlith y cyhoedd o'r cynllun hwnnw. Byddwn i'n awgrymu, ac efallai y byddech chi'n cydnabod, bod hynny ynddo'i hunan efallai yn un rhwystr i bobl ddod o hyd i waith. Ond yng ngoleuni y gwerthusiad hwn, a fyddech chi yn ymrwymo i adolygiad annibynnol o raglenni'r Llywodraeth sy'n ceisio mynd i'r afael â diffyg gweithgarwch economaidd?
There is no denying, First Minister, that one figure that causes great concern is the number of people in Wales who are absent from work because of long-term sickness. It's almost 160,000 people, the highest figure in 15 years. So I'm sure that is a cause for concern. A third of workers in the UK who aren't in work are trying to take proactive steps to rejoin the workforce, but many are having difficulties. One of the reasons, perhaps, is that it's difficult for them to explain or justify their long-term absence to prospective employers. The recent evaluation of the Working Wales programme—your Government's programme, which is trying to get more people back to work—suggests that there is low awareness among the public of that scheme. I would suggest, and you might accept, that that in itself is one barrier to people finding work. But given that evaluation, would you commit to an independent review of Government programmes that seek to tackle lack of economic activity?
Dwi'n cytuno, wrth gwrs, am y broblem salwch hirdymor. Mae hwnna'n wir nid jest yng Nghymru ond dros y Deyrnas Unedig i gyd. Mae'n broblem sydd wedi codi yn fwy yn y Deyrnas Unedig nag yng ngwledydd eraill dros Ewrop yng nghyd-destun dod mas o COVID. Pan ŷch chi'n edrych i mewn i'r ffigurau, mae'r twf mwyaf gyda phobl sy'n dweud dydyn nhw ddim yn barod i fynd nôl i'r gwaith ar ôl problemau iechyd meddwl. Mae'r twf mewn problemau iechyd meddwl yn fwy na'r twf mewn problemau corfforol. So, rŷn ni'n gweithio gyda'r rhaglenni sydd gyda ni—Cymru'n Gweithio ac yn y blaen—i drio meddwl os oes pethau newydd rŷn ni'n gallu eu gwneud i helpu pobl sydd eisiau bod nôl yn y gweithlu ond sydd ar hyn o bryd yn wynebu problemau i wneud hynny. Rŷn ni bob tro yn mynd ar ôl y rhaglenni rŷn ni'n eu hariannu yma yng Nghymru i weld os maen nhw'n gwneud popeth yn y ffordd fwyaf effeithiol, ac rŷn ni'n gwneud hynny dros y rhaglenni sydd gennym ni. Wrth gwrs, dwi’n fodlon ystyried unrhyw syniadau sydd gan Llyr Gruffydd, ond mae lot o dystiolaeth gennym ni yn barod a dwi ddim eisiau arafu’r pethau rŷn ni’n eu gwneud ar hyn o bryd drwy aros am rywbeth annibynnol i edrych i mewn i hyn, pan fo syniadau gennym ni’n barod rŷn ni’n gallu eu rhoi ar waith i helpu pobl.
I agree, of course, in terms of long-term sickness absence. That's not just true of Wales but across the UK as well. It's a problem that has arisen more in the UK than in other European countries in the context of emerging from COVID. When you look into the figures, the biggest increase is among those who say that they are not ready to go back to work after mental health problems. The increase in mental health problems is more than the growth in people with physical problems. So we are working with the programmes that we have—for example Working Wales—to try and think about whether there are new measures that we can take to help people who want to return to the workforce but who at present face problems in terms of doing so. We always pursue the programmes that we fund here in Wales to see whether they are doing things in the most effective way, and we do that across the spectrum of programmes that we have. Of course, I'm willing to consider any ideas that Llyr Gruffydd has, but we already have a lot of evidence and I don't want to decelerate what we're doing at present by waiting for an independent review of what we're doing, when there are ideas that we already have that we can implement to help people.
The so-called UK insurance policy that you argue protects Wales, many of us would say isn’t paying out an economic dividend in this context at least, whether it’s employment, unemployment or regional pay disparities as well. Not all, of course, but many of the levers and the powers that can protect Wales in these regards lie in Westminster, and that’s why acquiring new powers for Wales isn’t some sort of constitutional indulgence; it’s about ensuring that policy makers here have the requisite tools needed to get to grips with and to challenge the historical economic weaknesses that we face here.
Devolving more economic powers to Wales; re-joining the EU single market; undertaking an independent review, as I suggested, of Working Wales; establishing Prosperity Wales, an economic development agency for the twenty-first century: these are some of Plaid Cymru’s constructive ideas—a 'For Wales' plan, we called it, for boosting job creation. Meanwhile, a first glimpse of Labour’s prospective manifesto for the UK general election makes only very vague references to devolution. So, First Minister, between now and that election, will you be pitching for Labour’s manifesto to include increased devolution of economic powers to Wales and re-joining the EU single market?
Mae polisi yswiriant y DU fel y'i gelwir, yr ydych chi'n dadlau sy'n diogelu Cymru, byddai llawer ohonom ni'n dweud nad yw'n talu difidend economaidd yn y cyd-destun hwn o leiaf, pa un a yw'n gyflogaeth, yn ddiweithdra neu'n gyflogau rhanbarthol anghyfartal hefyd. Mae llawer o'r ysgogiadau a'r pwerau, nid pob un, wrth gwrs, sy'n gallu diogelu Cymru yn y cyswllt hwn wedi'u lleoli yn San Steffan, a dyna pam nad yw caffael pwerau newydd i Gymru yn rhyw fath o ymfoddhad cyfansoddiadol; mae'n ymwneud â sicrhau bod gan lunwyr polisi yma yr arfau angenrheidiol sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r gwendidau economaidd hanesyddol yr ydym ni'n eu hwynebu yma, a'u herio.
Datganoli mwy o bwerau economaidd i Gymru; ail-ymuno â marchnad sengl yr UE; cynnal adolygiad annibynnol, fel yr awgrymais, o Cymru'n Gweithio; sefydlu Ffyniant Cymru, asiantaeth datblygu economaidd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain: dyma rai o syniadau adeiladol Plaid Cymru—cynllun 'Dros Gymru', wnaethom ni ei alw, ar gyfer hybu'r broses o greu swyddi. Yn y cyfamser, mae cipolwg cyntaf ar faniffesto arfaethedig Llafur ar gyfer etholiad cyffredinol y DU yn gwneud cyfeiriadau amwys iawn yn unig at ddatganoli. Felly, Prif Weinidog, rhwng nawr a'r etholiad hwnnw, a fyddwch chi'n gwneud y ddadl i faniffesto Llafur gynnwys mwy o ddatganoli pwerau economaidd i Gymru ac ailymuno â marchnad sengl yr UE?
Llywydd, I’ve seen a brief version of Plaid Cymru’s plan and there are some things in there that I’m sure we would wish to think about and to see whether those ideas could be made useful. I don’t agree about a return to the Welsh Development Agency. I think that is a very backward-looking idea. As to the two issues that we haven’t talked about this afternoon, re-joining the single market is not a course of action available to Wales alone. We simply would not get any agreement from the European Union to doing so. It would have to be part of a much, much larger initiative that would include the whole of the United Kingdom.
As to new powers, I’m encouraged by the fact that the Gordon Brown report does recommend the transfer of economic powers to Wales. Responsibility for job centres is very much part of the answer to the first question that Llyr Gruffydd asked me this afternoon. And, of course, Keir Starmer has made a specific commitment that funds that previously came from the European Union, and which were taken away from Wales, and the power to use them taken away from Wales, both of those aspects will be returned to Wales under the next Labour Government. The money will come to Wales and the decision making will return to this Senedd where it always ought to have belonged. So, I am optimistic, on those very practical grounds, that a new Labour Government would indeed transfer the powers that we need, here in this Senedd, to play our part in making sure that the economy of Wales can grow, can grow in the way that we want it to grow, and that it is characterised by fair work, by sustainability and by the spread of prosperity to every part of our nation.
Llywydd, rwyf i wedi gweld fersiwn gryno o gynllun Plaid Cymru ac mae rhai pethau yno yr wyf i'n siŵr y byddem ni'n dymuno meddwl amdanyn nhw a gweld a ellid gwneud y syniadau hynny yn ddefnyddiol. Nid wyf i'n cytuno â dychwelyd i Asiantaeth Datblygu Cymru. Rwy'n credu bod hwnnw'n syniad atchweliadol iawn. O ran y ddau fater nad ydym wedi siarad amdanyn nhw y prynhawn yma, nid yw ail-ymuno â'r farchnad sengl yn drywydd sydd ar gael i Gymru yn unig. Yn syml, ni fyddem yn cael unrhyw gytundeb gan yr Undeb Ewropeaidd i wneud hynny. Byddai'n rhaid iddo fod yn rhan o fenter lawer, lawer mwy a fyddai'n cynnwys y Deyrnas Unedig gyfan.
O ran pwerau newydd, rwy'n cael fy nghalonogi gan y ffaith bod adroddiad Gordon Brown yn argymell trosglwyddo pwerau economaidd i Gymru. Mae cyfrifoldeb am ganolfannau gwaith yn sicr yn rhan o'r ateb i'r cwestiwn cyntaf a ofynnodd Llyr Gruffydd i mi y prynhawn yma. Ac, wrth gwrs, mae Keir Starmer wedi gwneud ymrwymiad penodol y bydd cyllid a oedd yn dod o'r Undeb Ewropeaidd yn flaenorol, ac a gymerwyd oddi ar Gymru, ac y cymerwyd y grym i'w ddefnyddio oddi ar Gymru, bydd y ddwy agwedd hynny yn cael eu dychwelyd i Gymru o dan y Llywodraeth Lafur nesaf. Bydd yr arian yn dod i Gymru a bydd y broses o wneud penderfyniadau yn dychwelyd i'r Senedd hon lle dylai fod wedi perthyn erioed. Felly, rwy'n obeithiol, ar y seiliau ymarferol iawn hynny, y byddai Llywodraeth Lafur newydd wir yn trosglwyddo'r pwerau sydd eu hangen arnom ni, yma yn y Senedd hon, i chwarae ein rhan i wneud yn siŵr y gall economi Cymru dyfu, y gall dyfu yn y ffordd yr ydym ni eisiau iddi dyfu, a'i bod yn cael ei nodweddu gan waith teg, gan gynaliadwyedd a chan ledaeniad ffyniant i bob rhan o'n cenedl.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y grant amddifadedd disgyblion? OQ59543
3. Will the First Minister provide an update on the pupil deprivation grant? OQ59543
I thank Mike Hedges for that question. The grant has a key part to play in tackling the impact of poverty on attainment. Year on year, we have extended the grant to reflect the increase in learners eligible for free school meals, with £130 million allocated this year.
Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn yna. Mae gan y grant ran allweddol i'w chwarae o ran mynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad. O un flwyddyn i'r llall, rydym ni wedi ymestyn y grant i adlewyrchu'r cynnydd i ddysgwyr sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, a dyrannwyd £130 miliwn eleni.
Can I thank the First Minister for that response? I’m very pleased to see that free school meals are being expanded. I have, over several years, submitted written questions and spoken on the subject. But parents apply for free school meals, which also provides the uniform grant and pupil deprivation grant to the school. I’ve been contacted by headteachers in Swansea, concerned that parents are not applying for free school meals and the associated benefits—the meals are free anyway, so why should they apply? Free school meals were always an inexact proxy for need. Does the First Minister share my concern regarding free school meal applications? What plans does the Welsh Government have to solve this problem?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna? Rwy'n falch iawn o weld bod prydau ysgol am ddim yn cael eu hehangu. Rwyf wedi cyflwyno cwestiynau ysgrifenedig ac wedi siarad am y pwnc dros nifer o flynyddoedd. Ond mae rhieni yn gwneud cais am brydau ysgol am ddim, sydd hefyd yn darparu'r grant gwisg ysgol a'r grant amddifadedd disgyblion i'r ysgol. Mae penaethiaid yn Abertawe wedi cysylltu â mi, yn pryderu nad yw rhieni yn gwneud cais am brydau ysgol am ddim a'r manteision cysylltiedig—mae'r prydau am ddim beth bynnag, felly pam ddylen nhw wneud cais? Roedd prydau ysgol am ddim bob amser yn ddirprwy anfanwl ar gyfer angen. A yw'r Prif Weinidog yn rhannu fy mhryder ynglŷn â cheisiadau am brydau ysgol am ddim? Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddatrys y broblem hon?
Well, Llywydd, I thank Mike Hedges for what he said about the extension of free school meals; 80,000 extra pupils are already newly eligible for universal free school meals, and nearly 5 million additional meals have already been served since the policy began in September of last year.
Now, I understand the point that the Member makes, of course, that, if parents feel that they’re going to get a free meal anyway, why register for free school meals? Well, we all have to work harder; the Welsh Government is already providing resources to local education authorities that they can use in schools and with parents to explain why collecting that information is still important. It’s a legal requirement, actually, of the system that that information is secured. And, it is important for parents because eligibility for free school meals still acts as a passport into many other forms of help, and for the school, because the school funding formula has a proxy, as Mike Hedges said, for social need, the number of young people in a school who are eligible for free school meals.
Now, many local authorities in Wales are addressing this issue by issuing a universal free-school-meal registration form, so it goes to every student, the parents of every young person coming into the school, all parents return it, the school is able to identify those young people who would have been eligible for free school meals; that information can be used with parents to make sure that they get the rest of the help they need, and it helps the school to make sure that it gets its fair share of the pupil deprivation grant. So, there is every interest for the school itself in making sure that those returns are secured.
I was heartened, Llywydd, to see recent correspondence between the National Association of Head Teachers in Wales and the head of the Minister’s department committing headteachers to do everything they could alongside us to make sure that young people who are entitled to free school meals are identified, and that the benefits that flow from that continue to flow to them and to the school.
Wel, Llywydd, diolchaf i Mike Hedges am yr hyn a ddywedodd am ymestyn prydau ysgol am ddim; mae 80,000 o ddisgyblion ychwanegol eisoes yn gymwys o'r newydd i gael prydau ysgol am ddim cyffredinol, ac mae bron i 5 miliwn o brydau ychwanegol wedi cael eu gweini eisoes ers i'r polisi ddechrau ym mis Medi y llynedd.
Nawr, rwy'n deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, wrth gwrs, os yw rhieni yn teimlo eu bod nhw'n mynd i gael pryd o fwyd am ddim beth bynnag, pam cofrestru ar gyfer prydau ysgol am ddim? Wel, mae'n rhaid i ni i gyd weithio'n galetach; mae Llywodraeth Cymru eisoes yn darparu adnoddau i awdurdodau addysg lleol y gallan nhw eu defnyddio mewn ysgolion a gyda rhieni i egluro pam mae casglu'r wybodaeth honno yn dal i fod yn bwysig. Mae'n ofyniad cyfreithiol, a dweud y gwir, o'r system bod yr wybodaeth honno yn cael ei sicrhau. Ac, mae'n bwysig i rieni oherwydd bod cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim yn dal i fod yn basbort i lawer o fathau eraill o gymorth, ac i'r ysgol, oherwydd mae gan fformiwla ariannu'r ysgol ddirprwy, fel y dywedodd Mike Hedges, ar gyfer angen cymdeithasol, nifer y bobl ifanc mewn ysgol sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim.
Nawr, mae llawer o awdurdodau lleol yng Nghymru yn mynd i'r afael â'r mater hwn trwy gyhoeddi ffurflen gofrestru ar gyfer prydau ysgol am ddim cyffredinol, felly mae'n mynd i bob myfyriwr, rhieni pob person ifanc sy'n dod i'r ysgol, mae pob rhiant yn ei dychwelyd, mae'r ysgol yn gallu nodi'r bobl ifanc hynny a fyddai wedi bod yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim; gellir defnyddio'r wybodaeth honno gyda rhieni i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael gweddill y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, ac mae'n helpu'r ysgol i wneud yn siŵr ei bod yn cael ei chyfran deg o'r grant amddifadedd disgyblion. Felly, mae pob buddiant i'r ysgol ei hun o wneud yn siŵr bod y ffurflenni hynny yn cael eu sicrhau.
Cefais fy nghalonogi, Llywydd, o weld gohebiaeth ddiweddar rhwng Cymdeithas Genedlaethol y Penaethiaid yng Nghymru a phennaeth adran y Gweinidog yn ymrwymo penaethiaid i wneud popeth o fewn eu gallu ochr yn ochr â ni i wneud yn siŵr bod pobl ifanc sydd â hawl i brydau ysgol am ddim yn cael eu nodi, a bod y manteision sy'n llifo o hynny yn parhau i lifo iddyn nhw ac i'r ysgol.
I’m pleased this question has been raised by Mike Hedges this afternoon. A key conduit, of course, to achieving free school meals and maximising the pupil deprivation grant, of course, is access to modern learning facilities and ideally, twenty-first century schools. In my constituency in the Vale of Clwyd, we’ve seen fantastic new facilities in the building of Rhyl High School, Christ the Word Catholic School, and of course, the Welsh-medium school, Ysgol Glan Clwyd in St Asaph.
But, on Friday, I had the pleasure of visiting Denbigh High School and have an hour’s Q&A with some of the years 7 and 8, and together with Prestatyn High School, they’re begging out, and they have been for many years now, for twenty-first century schools funding because some of their facilities—classrooms, laboratories, and some of the communal areas—date back to the 1950s, and some of the areas just aren’t fit for modern use. So, could you perhaps provide an update this afternoon to what discussions you’ve had with the Minister for education, and, indeed, with Denbighshire County Council and the schools to ensure that all schools in Denbighshire are fit for the twenty-first century?
Rwy'n falch bod y cwestiwn hwn wedi cael ei godi gan Mike Hedges y prynhawn yma. Un cyfrwng allweddol, wrth gwrs, i sicrhau prydau ysgol am ddim a sicrhau'r manteision mwyaf posibl o'r grant amddifadedd disgyblion, wrth gwrs, yw mynediad at gyfleusterau dysgu modern ac yn ddelfrydol, ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Yn fy etholaeth i yn Nyffryn Clwyd, rydym ni wedi gweld cyfleusterau newydd gwych o adeiladu Ysgol Uwchradd y Rhyl, Ysgol Gatholig Crist y Gair, ac wrth gwrs, yr ysgol Gymraeg, Ysgol Glan Clwyd yn Llanelwy.
Ond, ddydd Gwener, cefais y pleser o ymweld ag Ysgol Uwchradd Dinbych a chael sesiwn cwestiwn ac ateb awr o hyd gyda rhai o flynyddoedd 7 ac 8, ac ynghyd ag Ysgol Uwchradd Prestatyn, maen nhw'n crefu, ac wedi bod ers blynyddoedd bellach, am gyllid ysgolion yr unfed ganrif ar hugain gan fod rhai o'u cyfleusterau—ystafelloedd dosbarth, labordai, a rhai o'r ardaloedd cymunedol—yn dyddio'n ôl i'r 1950au, ac nid yw rhai o'r mannau yn addas ar gyfer defnydd modern. Felly, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf y prynhawn yma efallai, ynghylch pa drafodaethau rydych chi wedi eu cael gyda'r Gweinidog addysg, ac, yn wir, gyda Chyngor Sir Ddinbych a'r ysgolion i sicrhau bod pob ysgol yn sir Ddinbych yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain?
Well, Llywydd, I’ll do my best to help the Member. I’m struggling to see the connection between that question and the pupil deprivation grant, which was the subject of the question on the order paper. But, if you’re happy for me to take a wholly unrelated supplementary, then I’m happy to assure the Member that the Minister has changed the basis of the twenty-first century schools programme so that it no longer proceeds by separate bands, but is a continuous programme in which local authorities are able to identify their top priorities for further investment, and so more children in every part of Wales are able to benefit from the fantastic benefits of that programme, and that will be true of Denbighshire, with the excellent examples to which the Member referred, as it would be for any other part of Wales.
Wel, Llywydd, fe wnaf i fy ngorau i helpu'r Aelod. Rwy'n cael trafferth gweld y cysylltiad rhwng y cwestiwn yna a'r grant amddifadedd disgyblion, sef testun y cwestiwn ar y papur trefn. Ond, os ydych chi'n hapus i mi gymryd cwestiwn atodol cwbl ddi-gysylltiad, yna rwy'n hapus i sicrhau'r Aelod bod y Gweinidog wedi newid sail rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain fel nad yw bellach yn gweithio ar sail bandiau ar wahân, ond yn rhaglen barhaus lle gall awdurdodau lleol nodi eu prif flaenoriaethau ar gyfer buddsoddiad pellach, ac felly mae mwy o blant ym mhob rhan o Gymru yn gallu elwa ar fanteision gwych y rhaglen honno, a bydd hynny'n wir am sir Ddinbych, gyda'r enghreifftiau gwych y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw, fel y byddai am unrhyw ran arall o Gymru.
4. Beth yw asesiad diweddaraf Llywodraeth Cymru o effeithiolrwydd y system addysg o ran galluogi symudedd cymdeithasol yng Nghymru? OQ59563
4. What is the Welsh Government's latest assessment of the effectiveness of the education system in enabling social mobility in Wales? OQ59563
Llywydd, the life chances of children are affected by many factors beyond the school gate, and are often laid down before education even begins. Enormous efforts are made by teachers and the education system to compensate for those wider factors in the lives of those young people who need that help the most.
Llywydd, mae llawer o ffactorau y tu hwnt i giât yr ysgol yn effeithio ar gyfleoedd bywyd plant, ac yn aml yn bresennol cyn i addysg ddechrau hyd yn oed. Mae ymdrechion enfawr yn cael eu gwneud gan athrawon a'r system addysg i wneud iawn am y ffactorau ehangach hynny ym mywydau'r bobl ifanc hynny sydd angen y cymorth hwnnw fwyaf.
Thank you for that answer, First Minister, which I very much agree with. Education is a powerful agent of social change, social mobility, life chances and quality of life, and, at a recent meeting I had with a secondary school headteacher, concerns were raised regarding white working-class boys in the school not fulfilling their potential. The head felt that more needs to be done to understand and address the underperformance of these particular pupils. First Minister, social class remains a key determinant of life chances and cuts across all sections of society, so what more might Welsh Government do to tackle these crucial social class issues, including improving the educational experience of white working-class boys in our schools?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog, rwy'n cytuno'n llwyr ag ef. Mae addysg yn gyfrwng pwerus ar gyfer newid cymdeithasol, symudedd cymdeithasol, cyfleoedd bywyd ac ansawdd bywyd, ac, mewn cyfarfod diweddar a gefais gyda phennaeth ysgol uwchradd, codwyd pryderon ynghylch bechgyn gwyn dosbarth gweithiol yn yr ysgol nad ydynt yn cyflawni eu potensial. Roedd y pennaeth yn teimlo bod angen gwneud mwy i ddeall a mynd i'r afael â thanberfformiad y disgyblion penodol hyn. Prif Weinidog, mae dosbarth cymdeithasol yn parhau i fod yn benderfynydd allweddol o ran cyfleoedd bywyd ac mae'n trawstorri pob rhan o gymdeithas, felly beth arall y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i fynd i'r afael â'r problemau dosbarth cymdeithasol hollbwysig hyn, gan gynnwys gwella profiad addysgol bechgyn gwyn dosbarth gweithiol yn ein hysgolion?
Well, Llywydd, I understand the point that the Member is making. When he refers to white working-class boys and their performance within the education system, there are, it seems to me, three separate factors summed up in just those few words. My own view is that the most fundamental of those factors is the class factor, the fact that those are young people who come from homes where families have to deal with the consequence of poverty in their lives, where experiences that other families are able to take for granted may not be available to those young people. And helping, through the education system, to compensate for those factors, I think, is, as the Member said, Llywydd, a powerful agent that schools can play for change.
The second of the three factors that the Member mentioned is gender. These are boys, and we know that, right through the system, young women outperform young men in our education system, right up to A-levels, if not beyond. And a lot of work is going on to try to make sure that we purpose our education system in a way that makes it attractive to those young men, it appeals to the things that appeal to them. The foundation phase is surely the most powerful thing we have in early years education to make sure that young boys feel that learning is something that matters to them.
And then the third factor in white working-class boys is ethnicity, and I think that is the weakest explanatory variable. Those young men are not doing as well as we would like them to do not because they are white. So, yes, those things come together, and it's important to treat them as the inter-related characteristics that they represent, but I think class is the most important and the most powerful variable. The fact that young men don't do as well as we would like them to do is the second.
Wel, Llywydd, rwy'n deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud. Pan fo'n cyfeirio at fechgyn gwyn dosbarth gweithiol a'u perfformiad o fewn y system addysg, mae'n ymddangos i mi fod tri ffactor ar wahân wedi'u crynhoi yn yr ychydig eiriau hynny. Fy marn i yw mai'r ffactor dosbarth yw'r ffactor mwyaf sylfaenol o'r ffactorau hynny, y ffaith bod y rheini'n bobl ifanc sy'n dod o gartrefi lle mae'n rhaid i deuluoedd ymdopi â chanlyniad tlodi yn eu bywydau, lle na fydd profiadau y mae teuluoedd eraill yn eu cymryd yn ganiataol ar gael i'r bobl ifanc hynny. Ac mae helpu, drwy'r system addysg, i wneud iawn am y ffactorau hynny, rwy'n credu, fel y dywedodd yr Aelod, Llywydd, yn gyfrwng pwerus y gall ysgolion ei ddefnyddio i ysgogi newid.
Yr ail o'r tri ffactor a grybwyllwyd gan yr Aelod yw rhywedd. Bechgyn yw'r rhain, ac rydym yn gwybod, trwy'r system, bod menywod ifanc yn perfformio'n well na dynion ifanc yn ein system addysg, hyd at Safon Uwch, os nad y tu hwnt. Ac mae llawer o waith yn mynd ymlaen i geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n cynllunio ein system addysg mewn ffordd sy'n ei gwneud hi'n ddeniadol i'r dynion ifanc hynny, yn apelio at y pethau sy'n apelio atyn nhw. Mae'n siŵr mai'r cyfnod sylfaen yw'r peth mwyaf pwerus sydd gennym mewn addysg blynyddoedd cynnar i sicrhau bod bechgyn ifanc yn teimlo bod dysgu yn rhywbeth sy'n bwysig iddyn nhw.
Ac yna'r trydydd ffactor o ran bechgyn gwyn dosbarth gweithiol yw ethnigrwydd, a chredaf mai dyna'r newidyn esboniadol gwannaf. Nid yw'r dynion ifanc hynny yn gwneud cystal ag yr hoffem iddyn nhw ei wneud nid oherwydd eu bod yn wyn. Felly, ie, mae'r pethau hynny'n dod at ei gilydd, ac mae'n bwysig eu trin fel y nodweddion rhyngberthynol y maent yn eu cynrychioli, ond rwy'n credu mai dosbarth yw'r newidyn pwysicaf a mwyaf pwerus. Y ffaith nad yw dynion ifanc yn gwneud cystal ag y byddem yn ei hoffi yw'r ail.
Firstly, I'd like to concur with everything that the Member for Newport East just said. It is absolutely crucial we get to grips with that. Social mobility is crucial in improving livelihoods across Wales, and, as the Government, you should be doing everything in your power to ensure that young people get the best opportunities and access to higher education. At the very least, young people in Wales should have an equal playing field to their UK counterparts. However, the Government appear to want to make this harder than ever for our learners by pushing forward with a highly controversial move to just combine those double sciences at GCSE level, something that has been widely denounced. At a time when we're crying out for young people to take up science, technology, engineering and mathematics subjects and jobs for the future, with the same breath you are putting them at immediate disadvantage to those in the rest of the UK when applying for jobs in universities across our porous borders. Do you not see that this is a damaging move and only going to hurt social mobility in Wales?
Yn gyntaf, hoffwn gytuno â phopeth y mae'r Aelod dros Ddwyrain Casnewydd newydd ei ddweud. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â hynny. Mae symudedd cymdeithasol yn hanfodol i wella bywoliaethau ledled Cymru, ac fel y Llywodraeth, dylech fod yn gwneud popeth o fewn eich gallu i sicrhau bod pobl ifanc yn cael y cyfleoedd gorau a mynediad at addysg uwch. O leiaf, dylai pobl ifanc yng Nghymru gael yr un chwarae teg â'u cymheiriaid yn y DU. Fodd bynnag, mae'n ymddangos bod y Llywodraeth eisiau gwneud hyn yn anoddach nag erioed i'n dysgwyr trwy wthio ymlaen gyda symudiad dadleuol iawn i gyfuno'r gwyddorau dwbl hynny ar lefel TGAU yn unig, rhywbeth sydd wedi'i gondemnio'n eang. Ar adeg pan ydym yn gweiddi ar bobl ifanc i ymgymryd â phynciau a swyddi gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg ar gyfer y dyfodol, gyda'r un anadl rydych yn eu rhoi o dan anfantais ar unwaith o'u cymharu â'r rhai yng ngweddill y DU pan fyddant yn gwneud cais am swyddi mewn prifysgolion ar draws ein ffiniau mandyllog. Onid ydych chi'n gweld bod hwn yn gam niweidiol sydd dim ond yn mynd i niweidio symudedd cymdeithasol yng Nghymru?
Well, I don't, Llywydd; I don't agree with it. It is based on the advice that we get from Qualifications Wales, from the examining bodies. They are confident that the move does not damage the chances of young people, doesn't make a difference to the results that they will achieve at that level, or in their futures. The Member may know better than those who spend their lives working on these issues and providing advice. But the advice we have is the advice we have acted upon, and we've acted upon it because it is the result of the serious investigation and the careful policy advice that we get from those who are the experts in the field.
Wel, dydw i ddim, Llywydd; dydw i ddim yn cytuno â hynny. Mae'n seiliedig ar y cyngor a gawn gan Cymwysterau Cymru, gan y cyrff arholi. Maent yn ffyddiog nad yw'r symudiad yn niweidio cyfleoedd pobl ifanc, nid yw'n gwneud gwahaniaeth i'r canlyniadau y byddant yn eu cyflawni ar y lefel honno, nac yn eu dyfodol. Efallai y bydd yr Aelod yn gwybod yn well na'r rhai sy'n treulio eu bywydau yn gweithio ar y materion hyn ac yn darparu cyngor. Ond y cyngor sydd gennym yw'r cyngor yr ydym wedi gweithredu arno, ac rydym wedi gweithredu arno oherwydd ei fod yn ganlyniad yr ymchwiliad difrifol a'r cyngor polisi gofalus a gawn gan y rhai sy'n arbenigwyr yn y maes.
5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ansawdd dŵr afonydd Cymru? OQ59583
5. What assessment has the Welsh Government made of water quality in Welsh rivers? OQ59583
I thank Peter Fox, Llywydd, for that. Natural Resources Wales assesses 44 per cent of our rivers at either good or higher ecological status. The latest river basin management plans set out how we intend to improve water quality across Wales, working with our partners, and the Welsh Government provides a £40 million funding package to support those endeavours.
Diolch i Peter Fox, Llywydd, am hynna. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn asesu 44% o'n hafonydd ar statws ecolegol da neu uwch. Mae'r cynlluniau rheoli basn afon diweddaraf yn nodi sut rydym yn bwriadu gwella ansawdd dŵr ledled Cymru, gan weithio gyda'n partneriaid, ac mae Llywodraeth Cymru yn darparu pecyn ariannu gwerth £40 miliwn i gefnogi'r ymdrechion hynny.
Thanks for that answer, First Minister. The public outrage about the condition of our rivers across Wales understandably continues to grow, not helped by the recent revelations that 25 per cent of all hours of sewage discharges across the UK happen in Wales. The people want to see purposeful action to improve the situation here. Those actions require coherence between all actors and agencies to achieve sustainable results. First Minister, how do you propose to eliminate the hidden subsidy that nature pays for the life we all enjoy today? And are you convinced that Natural Resources Wales is capable as a regulator and appropriately resourced to perform the role that citizens quite rightly expect?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae'r dicter cyhoeddus ynghylch cyflwr ein hafonydd ledled Cymru, wrth reswm, yn parhau i dyfu, ac nid oedd y datgeliadau diweddar fod 25 y cant o'r holl oriau o ollyngiadau carthion ar draws y DU yn digwydd yng Nghymru yn helpu llawer. Mae'r bobl eisiau gweld camau pwrpasol i wella'r sefyllfa yma. Mae'r camau hynny yn gofyn am gydlyniad rhwng yr holl gyfranogwyr ac asiantaethau i sicrhau canlyniadau cynaliadwy. Prif Weinidog, sut ydych chi'n bwriadu dileu'r cymhorthdal cudd y mae natur yn ei dalu am y bywyd rydyn ni i gyd yn ei fwynhau heddiw? Ac a ydych chi'n argyhoeddedig bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn alluog fel rheoleiddiwr ac â'r adnoddau priodol i gyflawni'r swyddogaeth y mae dinasyddion yn ei disgwyl yn gwbl briodol?
Well, Llywydd, let me agree very much with Peter Fox said about the need to corral the contributions that all those who have a part to play can contribute to solving the problem of river pollution. We know that Welsh Water Dŵr Cymru have an important part to play in improving the services that they provide. We know that rural land use is often the single biggest contributor to river pollution, and we must capture a stronger contribution from the agriculture sector as well.
We have to deal with the history that we have here in Wales, Llywydd. There are 1,300 abandoned metal mines in Wales, many of which contribute to pollution in our rivers, and where the work that has been done by Welsh Government officials has attracted international interest in the success that we have achieved. The International Mine Water Association conference is coming to Wales this summer in order to see the work that is being done to address pollution from that historical legacy. Now, the summit that I co-chaired with my colleagues Lesley Griffiths and Julie James saw an effort to bring all those players around a single table, to commit them all to an action plan in which everybody asks themselves the question, ‘What more can I do to make a difference to this problem?’, not saying, ‘If only somebody else did something the position would be improved.’ I was encouraged at the second summit that many of the participants came with practical things to propose, and the job now is to make sure that those ideas are put to work as quickly as possible. We need to accelerate the action that all those players are able to take in order to address the problem that Peter Fox has highlighted this afternoon.
Wel, Llywydd, gadewch i mi gytuno i raddau helaeth â Peter Fox a ddywedodd am yr angen i ddod â chyfraniadau at ei gilydd fel y gall pawb sydd â rhan i'w chwarae gyfrannu at ddatrys problem llygredd afonydd. Gwyddom fod gan Dŵr Cymru ran bwysig i'w chwarae wrth wella'r gwasanaethau y maent yn eu darparu. Gwyddom mai defnydd o dir gwledig yn aml yw'r cyfrannwr unigol mwyaf at lygredd afonydd, ac mae'n rhaid i ni gael cyfraniad cryfach gan y sector amaeth hefyd.
Mae'n rhaid i ni ymdrin â'r hanes sydd gennym yma yng Nghymru, Llywydd. Mae 1,300 o fwyngloddiau metel segur yng Nghymru, llawer ohonynt yn cyfrannu at lygredd yn ein hafonydd, a lle mae'r gwaith a wnaed gan swyddogion Llywodraeth Cymru wedi denu diddordeb rhyngwladol yn y llwyddiant rydym wedi'i gyflawni. Mae cynhadledd Cymdeithas Dŵr Mwyngloddiau Rhyngwladol yn dod i Gymru yr haf hwn er mwyn gweld y gwaith sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â llygredd o'r etifeddiaeth hanesyddol honno. Nawr, gwelodd yr uwchgynhadledd yr oeddwn yn ei chydgadeirio gyda fy nghyd-Weinidogion Lesley Griffiths a Julie James ymdrech i ddod â'r holl chwaraewyr hynny o amgylch un bwrdd, i'w hymrwymo i gynllun gweithredu pryd y mae pawb yn gofyn y cwestiwn i'w hunain, 'Beth arall y gallaf ei wneud i wneud gwahaniaeth i'r broblem hon?', heb ddweud, 'Pe bai rhywun arall yn gwneud rhywbeth, byddai'r sefyllfa'n gwella.' Cefais fy nghalonogi yn yr ail uwchgynhadledd gan fod llawer o'r cyfranogwyr wedi dod â phethau ymarferol i'w cynnig, a'r gwaith nawr yw sicrhau bod y syniadau hynny'n cael eu rhoi ar waith cyn gynted â phosibl. Mae angen i ni gyflymu'r camau y gall yr holl chwaraewyr hynny eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â'r broblem y mae Peter Fox wedi'i hamlygu y prynhawn yma.
I think that most people look at the situation of sewage in our rivers and they feel actual despair, and it’s a despair mixed with revulsion, because there can’t be a metaphor that’s more on the nose than the example of shareholders getting wads of cash while human waste is pumped into places where children play. It is the epitome of our broken capitalist system, where even the water is monetised and choked with sewage.
You’ve said, First Minister, that less than 45 per cent of Welsh rivers are classed as being in a good ecological state. NRW has estimated that £660 million is needed to bring the status of all water bodies in Wales up to 'good' by 2027, but, as you’ve said, you as a Government have set aside £40 million over three years to address water quality problems. How confident are you, please, that that level of spending, alongside that of water companies, will be sufficient? When will our waters be safe for swimmers and children to play in again?
Rwy'n credu bod y rhan fwyaf o bobl yn edrych ar sefyllfa carthion yn ein hafonydd ac maen nhw'n teimlo anobaith gwirioneddol, ac mae'n anobaith sy'n gymysg â ffieidd-dod, oherwydd ni all fod trosiad sy'n fwy cywir na'r enghraifft o gyfranddalwyr yn cael dyrneidiau o arian parod tra bod gwastraff dynol yn cael ei bwmpio i fannau lle mae plant yn chwarae. Dyma ymgorfforiad o'n system gyfalafol sydd wedi torri, lle mae hyd yn oed y dŵr yn cael ei foneteiddio a'i dagu â charthion.
Rydych chi wedi dweud, Prif Weinidog, bod llai na 45 y cant o afonydd Cymru yn cael eu hystyried fel rhai sydd mewn cyflwr ecolegol da. Mae CNC wedi amcangyfrif bod angen £660 miliwn i godi statws holl gyrff dŵr Cymru i statws 'da' erbyn 2027, ond, fel rydych chi wedi dweud, rydych chi fel Llywodraeth wedi neilltuo £40 miliwn dros dair blynedd i fynd i'r afael â phroblemau ansawdd dŵr. Pa mor ffyddiog ydych chi, os gwelwch yn dda, y bydd y lefel honno o wariant, ochr yn ochr â gwariant cwmnïau dŵr, yn ddigonol? Pryd fydd ein dyfroedd yn ddiogel i nofwyr a phlant chwarae ynddyn nhw eto?
Well, Llywydd, we need, as I said in my answer to Peter Fox, to accelerate the efforts that all of the organisations that have a part to play can make in making our waters fit for people who want to swim in them, people who want to fish in them, people who want to use them for recreation. Of course, I agree with what Delyth Jewell said about the way in which millions and millions of pounds have been siphoned out of citizens' pockets and into the pockets of shareholders of privatised companies. This is a thing that nobody can manage without. [Interruption.] No, Welsh Water—. I was just about to make the point that, luckily, here in Wales, we have a not-for-profit distribution water company, so that whereas, in England, Severn Trent will pay £355 million directly to shareholders, here in Wales we don't face that same issue. That doesn't mean that—[Interruption.] It'd be very helpful if the Member were to listen, rather than chunter at me. The problem that I said we don't face in Wales is the problem of money being taken out of the system to shareholders, when we have a company that is a not-for-profit distribution company, a mutual company, here in Wales. It is part of the reason why Dŵr Cymru Welsh Water have made a commitment that they will have reduced their phosphorus pollution loading on the special area of conservation rivers in Wales by 90 per cent by 2030, and, in their latest manifesto for water in Wales, that they will achieve 100 per cent by 2032. Now, that is one aspect of river pollution. As I said in my original answer to Peter Fox, we need all of those other sectors whose activity contributes to pollution in our rivers to play their part at a similar level of intensity.
Wel, Llywydd, mae angen i ni, fel y dywedais i yn fy ateb i Peter Fox, gyflymu'r ymdrechion y gall yr holl sefydliadau sydd â rhan i'w chwarae eu gwneud i wneud ein dyfroedd yn addas i bobl sydd eisiau nofio ynddyn nhw, pobl sydd eisiau pysgota ynddyn nhw, pobl sydd eisiau eu defnyddio ar gyfer hamdden. Wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Delyth Jewell am y ffordd y mae miliynau a miliynau o bunnau wedi eu trosglwyddo o bocedi dinasyddion i bocedi cyfranddalwyr cwmnïau preifat. Mae hwn yn rhywbeth na all neb ddod i ben hebddo. [Torri ar draws.] Na, Dŵr Cymru—. Roeddwn i ar fin gwneud y pwynt, yn ffodus, mae gennym ni gwmni dŵr dosbarthu nid-er-elw, yma yng Nghymru, ond yn Lloegr bydd Severn Trent yn talu £355 miliwn yn uniongyrchol i gyfranddalwyr, yma yng Nghymru, nid ydym yn wynebu'r un broblem. Dydy hynny ddim yn golygu—[Torri ar draws.] Byddai'n ddefnyddiol iawn pe bai'r Aelod yn gwrando, yn hytrach na grwgnach ataf. Y broblem y dywedais nad ydym yn ei hwynebu yng Nghymru yw'r broblem o arian yn cael ei dynnu o'r system a'i roi i gyfranddalwyr, pan fo gennym gwmni sy'n gwmni dosbarthu nid-er-elw, cwmni cydfuddiannol, yma yng Nghymru. Mae'n rhan o'r rheswm pam y mae Dŵr Cymru wedi ymrwymo i leihau eu llwyth llygredd ffosfforws ar afonydd ardal cadwraeth arbennig yng Nghymru 90 y cant erbyn 2030, ac, yn eu maniffesto diweddaraf ar gyfer dŵr yng Nghymru, y byddant yn cyflawni 100 y cant erbyn 2032. Nawr, mae hynny'n un agwedd ar lygredd afon. Fel y dywedais i yn fy ateb gwreiddiol i Peter Fox, mae angen yr holl sectorau eraill hynny y mae eu gweithgaredd yn cyfrannu at lygredd yn ein hafonydd i chwarae eu rhan ar lefel debyg o ddwyster.
Good afternoon, First Minister. I do want to follow up, really, and I can hear my colleagues over there talking about Dŵr Cymru. The Dŵr Cymru chief executive, in the last financial year, was paid £332,000 as a salary. I do understand that the chief executive and the senior executive team have forgone their bonuses for this year, but it is galling to many of us, as we pay our water bills, that, actually, we see our rivers more polluted and little action taking place, and we see people in what is called a not-for-profit industry here in Wales actually being paid incredibly high salaries and actually doing us a favour by not taking their bonuses this year. We need radical action. Our rivers remain polluted. People are really concerned about the level of our river pollution. So, is what we need fully devolved powers over water here in Wales to align legislative competence with our national borders and to take full control so that we can hold Dŵr Cymru to account? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwyf eisiau codi'r mater hwn, mewn gwirionedd, a gallaf glywed fy nghyd-Aelodau draw acw yn siarad am Dŵr Cymru. Cafodd prif weithredwr Dŵr Cymru, yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gyflog o £332,000. Rwy'n deall bod y prif weithredwr a'r uwch dîm gweithredol wedi ymatal rhag derbyn eu taliadau bonws am eleni, ond mae'n dân ar groen llawer ohonom, wrth i ni dalu ein biliau dŵr, ein bod, mewn gwirionedd, yn gweld ein hafonydd yn fwy llygredig ac ychydig iawn o gamau gweithredu'n digwydd, ac rydym yn gweld pobl yn yr hyn a elwir yn ddiwydiant nid-er-elw yma yng Nghymru mewn gwirionedd yn cael cyflogau anhygoel o uchel ac mewn gwirionedd yn gwneud ffafr â ni drwy beidio â chymryd eu taliadau bonws y flwyddyn hon. Mae angen gweithredu'n radical. Mae ein hafonydd yn parhau i fod yn llygredig. Mae pobl wir yn poeni am lefel llygredd ein hafonydd. Felly, ai'r hyn sydd ei angen arnom yw pwerau wedi'u datganoli'n llawn dros ddŵr yma yng Nghymru i alinio cymhwysedd deddfwriaethol â'n ffiniau cenedlaethol ac i gymryd rheolaeth lawn fel y gallwn ddwyn Dŵr Cymru i gyfrif? Diolch yn fawr iawn.
Well, Llywydd, it's not for me to defend the salary levels of executives in Dŵr Cymru; it is for the remuneration committee of Dŵr Cymru itself to take that responsibility. The devolution of powers over water is enormously complicated and follows river basins, rather than national geographical boundaries. I agree with what Jane Dodds said, that the full set of powers that we need in Wales is not yet in our hands, but it isn't a simple matter to put that right.
If I can make a broader point though, Llywydd, in response to that question, I remember very well that, when Dŵr Cymru was established as a mutual, one of the arguments that we made to Ofwat at the time, which was reluctant to agree to a different model in Wales—it took a lot of effort by that very new National Assembly to assert the idea that something could be done differently here in Wales. But one of the reasons why Ofwat was convinced was that we were able to say that there was a National Assembly here that would keep a careful watching brief over the activities of that water company.
While it is certainly not for me to suggest directly to any committee of the Senedd what its work programme might be, I have wondered in recent times whether there is a useful piece of work to be done at a parliamentary level in reviewing whether, 20 years into the mutual model, it has delivered on the benefits that were promised for it, what its strengths have turned out to be, where that model might need to brought up to date to reflect the concerns of today's Wales, and, in doing so, I think, would discharge that promise that was made 20 years ago that having a different model here in Wales would sit alongside having a new democratic structure in Wales, so that the oversight of the water industry in Wales would be in the hands of people elected to do so.
Wel, Llywydd, nid fy lle i yw amddiffyn lefelau cyflog swyddogion gweithredol yn Dŵr Cymru; mater i bwyllgor taliadau Dŵr Cymru ei hun yw ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw. Mae datganoli pwerau dros ddŵr yn gymhleth iawn ac yn dilyn basnau afonydd, yn hytrach na ffiniau daearyddol cenedlaethol. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Jane Dodds, nad yw'r set lawn o bwerau sydd eu hangen arnom yng Nghymru yn ein dwylo ni eto, ond nid mater syml yw unioni hynny.
Os caf wneud pwynt ehangach serch hynny, Llywydd, mewn ymateb i'r cwestiwn yna, rwy'n cofio'n dda iawn, pan sefydlwyd Dŵr Cymru fel cwmni cydfuddiannol, un o'r dadleuon a wnaethom i Ofwat ar y pryd, a oedd yn amharod i gytuno i fodel gwahanol yng Nghymru—cymerodd lawer o ymdrech gan y Cynulliad Cenedlaethol newydd iawn hwnnw i wthio'r syniad y gellid gwneud rhywbeth yn wahanol yma yng Nghymru. Ond un o'r rhesymau pam yr oedd Ofwat wedi ei argyhoeddi oedd oherwydd ein bod yn gallu dweud bod Cynulliad Cenedlaethol yma a fyddai'n cadw briff gwylio gofalus dros weithgareddau'r cwmni dŵr hwnnw.
Er nad fy lle i yw awgrymu'n uniongyrchol i unrhyw bwyllgor o'r Senedd beth yw ei raglen waith, rwyf wedi meddwl yn ddiweddar tybed a oes darn defnyddiol o waith i'w wneud ar lefel seneddol wrth adolygu p'un a yw, ar ôl 20 mlynedd, y model cydfuddiannol wedi cyflawni'r manteision a addawyd, beth yw ei gryfderau erbyn hyn, lle gallai fod angen diweddaru'r model hwnnw i adlewyrchu pryderon y Gymru heddiw, ac, wrth wneud hynny, rwy'n credu, byddai'n cyflawni'r addewid hwnnw a wnaed 20 mlynedd yn ôl sef y byddai cael model gwahanol yma yng Nghymru yn eistedd ochr yn ochr â chael strwythur democrataidd newydd yng Nghymru, fel y byddai goruchwylio'r diwydiant dŵr yng Nghymru yn nwylo'r bobl wedi'u hethol i wneud hynny.
6. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i'r farchnad gig hela yng Nghymru? OQ59555
6. What support does the Welsh Government provide to the game-meat market in Wales? OQ59555
Llywydd, Welsh Government provides support for food and drink businesses that demonstrate growth potential in the food sector. Support includes offering targeted interventions, sector specific training, masterclasses and capital grant funding.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn darparu cefnogaeth i fusnesau bwyd a diod sy'n dangos potensial i dyfu yn y sector bwyd. Mae'r cymorth yn cynnwys cynnig ymyriadau wedi'u targedu, hyfforddiant penodol i'r sector, dosbarthiadau meistr a chyllid grant cyfalaf.
Thank you, First Minister, and I think we can all agree here that game is a hugely sustainable meat source and has a wide variety of health and environmental benefits. For the record, Llywydd, I'm a member of the British Association for Shooting and Conservation.
As you will know, the game-meat market in 2021 was estimated to be worth £100 million to the Welsh economy, and millions of pounds have been invested by the Welsh Government through its rural development programme, to develop strategy, supply chains and an action plan for the Welsh game-meat industry. I have no doubt, given all this investment, that you were as surprised as I was to hear the Minister for Climate Change's recent comments, and I quote:
'just to be very clear, the Welsh Government does not support the shooting of live animals or birds as a leisure activity.'
Because game meat is not farmed, it has to be shot, and this can only be done profitably if it is done by those who will pay to do it as a leisure activity, these nascent comments have no doubt caused concern amongst the game-meat market in Wales. I would like to know, First Minister, if you stand by them, and, if so, can you confirm when you intend to shut down the game-meat market in Wales through the banning of game-meat shooting? Thank you.
Diolch i chi, Prif Weinidog, a chredaf y gallwn ni i gyd gytuno yma fod helgig yn ffynhonnell gig hynod gynaliadwy ac mae ganddo amrywiaeth eang o fuddion iechyd ac amgylcheddol. Ar gyfer y cofnod, Llywydd, rwy'n aelod o Gymdeithas Saethu a Chadwraeth Prydain.
Fel y gwyddoch chi, amcangyfrifwyd bod y farchnad helgig yn 2021 werth £100 miliwn i economi Cymru, ac mae miliynau o bunnau wedi'u buddsoddi gan Lywodraeth Cymru drwy ei rhaglen datblygu gwledig, i ddatblygu strategaeth, cadwyni cyflenwi a chynllun gweithredu ar gyfer diwydiant helgig Cymru. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth, o ystyried yr holl fuddsoddiad hwn, eich bod wedi eich synnu cymaint â minnau o glywed sylwadau diweddar y Gweinidog Newid Hinsawdd, ac rwy'n dyfynnu:
'i fod yn glir iawn, nid yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi saethu anifeiliaid byw nac adar fel gweithgaredd hamdden.'
Gan nad yw helgig yn cael ei ffermio, mae'n rhaid ei saethu, a'r unig ffordd i hyn fod yn broffidiol yw os caiff ei wneud gan y rhai hynny sy'n fodlon talu am wneud hynny fel gweithgaredd hamdden, mae'n siŵr bod y sylwadau cychwynnol hyn wedi achosi pryder ymhlith y farchnad helgig yng Nghymru. Hoffwn wybod, Prif Weinidog, a ydych chi'n eu cefnogi, ac, os felly, a allwch chi gadarnhau pryd rydych chi'n bwriadu cau'r farchnad helgig yng Nghymru drwy wahardd saethu helgig? Diolch.
Well, let me be clear with this distinction, Llywydd. The Welsh Government, as the Member very fairly said, has invested considerable amounts of funding and policy support in the game industry in Wales. The Minister for Climate Change was referring to leisure shooting—the shooting of live animals for sport. I certainly do not support that. We don't support it on Welsh Government land. When it comes to the game-meat industry in Wales, that is a different matter, and that does have the support of the Welsh Government.
Wel, gadewch i mi fod yn glir ynghylch y gwahaniaeth hwn, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru, fel y dywedodd yr Aelod yn deg iawn, wedi buddsoddi symiau sylweddol o arian a chymorth polisi yn y diwydiant helgig yng Nghymru. Roedd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cyfeirio at saethu hamdden—saethu anifeiliaid byw ar gyfer chwaraeon. Dydw i'n sicr ddim yn cefnogi hynny. Dydyn ni ddim yn ei gefnogi ar dir Llywodraeth Cymru. O ran y diwydiant helgig yng Nghymru, mae hynny'n fater gwahanol, ac mae ganddo gefnogaeth Llywodraeth Cymru.
7. Pa gamau y mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i gynyddu perchnogaeth cartrefi ar draws Gorllewin De Cymru? OQ59576
7. What steps is the First Minister taking to increase home ownership across South Wales West? OQ59576
Llywydd, we provide financial assistance to potential home owners and offer a range of schemes to enable people to purchase their own homes. This includes an extension of the Help to Buy—Wales scheme and the £50 million national empty homes grant scheme.
Llywydd, rydym yn darparu cymorth ariannol i berchnogion tai posibl ac yn cynnig amrywiaeth o gynlluniau i alluogi pobl i brynu eu cartrefi eu hunain. Mae hyn yn cynnwys estyniad i'r cynllun Cymorth i Brynu—Cymru a'r cynllun grant cartrefi gwag cenedlaethol gwerth £50 miliwn.
I'm grateful to you, First Minister, for your answer. And anybody that's tried to purchase a home recently, or moved home, will notice that the cost of buying a new home is ever increasing. And one of the reasons for that is a lack of supply in the market. And so, we've seen, in recent years, councils, pretty routinely, failing to hit house building targets in Wales. Swansea Council, in the last quarter of 2022, built 76 homes, and in the quarter before that, they built 50. That is nowhere near to meeting the demand that there clearly is for new homes, not only in Swansea, but across Wales. And that's what adds to the increase in cost in buying them in the first place.
What we don't want to see, as Welsh Conservatives—and I hope you wouldn't want to see either, First Minister—is home ownership become the preserve of older generations and wealthier people. But, unfortunately, if we fail to meet the demand that there is for new homes, that is the model that we're going to pursue. So, what steps can you take, First Minister, to ensure that councils do build the homes that are required, so that people, particularly young people, can buy that first home and get that step on the housing ladder for the first time?
Rwy'n ddiolchgar i chi, Prif Weinidog, am eich ateb. A bydd unrhyw un sydd wedi ceisio prynu cartref yn ddiweddar, neu sydd wedi symud tŷ, yn sylwi bod y gost o brynu cartref newydd yn cynyddu o hyd. Ac un o'r rhesymau am hynny yw diffyg cyflenwad yn y farchnad. Ac felly, rydym wedi gweld, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, cynghorau, yn eithaf rheolaidd, yn methu â chyrraedd targedau adeiladu tai yng Nghymru. Yn chwarter olaf 2022, adeiladodd Cyngor Abertawe 76 o gartrefi, ac yn y chwarter cyn hynny, fe wnaethon nhw adeiladu 50. Nid yw hynny'n agos at ateb y galw sy'n amlwg am gartrefi newydd, nid yn unig yn Abertawe, ond ar draws Cymru. A dyna sy'n ychwanegu at y cynnydd yn y gost wrth eu prynu yn y lle cyntaf.
Yr hyn nad ydym eisiau ei weld, fel Ceidwadwyr Cymreig—a gobeithio na fyddech chi eisiau ei weld chwaith, Prif Weinidog—yw perchentyaeth yn dod yn rhywbeth ar gyfer y cenedlaethau hŷn a phobl gyfoethocach yn unig. Ond, yn anffodus, os na fyddwn yn bodloni'r galw sydd ar gyfer cartrefi newydd, dyna'r model y byddwn ni'n ei ddilyn. Felly, pa gamau y gallwch chi eu cymryd, Prif Weinidog, i sicrhau bod cynghorau'n adeiladu'r cartrefi sydd eu hangen, fel y gall pobl, yn enwedig pobl ifanc, brynu'r cartref cyntaf hwnnw a chymryd y cam hwnnw ar yr ysgol dai am y tro cyntaf?
Good question.
Cwestiwn da.
Well, I wish it was a good question. Unfortunately, it has such a basic error in it that the Member really ought to check what he's offered to say before he gets here. The homes that councils are building are not for home ownership at all; they are for social rent. So, when he says to me, 'What can I do to make sure that councils build houses to help people with home ownership?' that is to fundamentally misunderstand the purpose of council home building. Of course we want 20,000 homes built for social rent, and we want local authorities to play a much bigger part in doing that, but they are for social rent, not for home ownership. So, while the Welsh Government supports home ownership in Wales—we have retained Help to Buy, while it's been abolished by his party across our border—the question I was actually asked, about encouraging councils to build houses for that purpose, would simply not have the intended effect of any sort.
Wel, fe hoffwn pe bai hwn yn gwestiwn da. Yn anffodus, mae ganddo gamgymeriad mor sylfaenol ynddo a dylai'r Aelod wirio'r hyn y mae wedi'i gynnig i'w ddweud cyn iddo gyrraedd yma. Nid yw'r cartrefi y mae cynghorau'n eu hadeiladu ar gyfer perchentyaeth o gwbl; maen nhw ar gyfer rhentu cymdeithasol. Felly, pan fo'n dweud wrthyf, 'Beth alla i ei wneud i sicrhau bod cynghorau yn adeiladu tai i helpu pobl o ran perchentyaeth?' Camddeall pwrpas adeiladu tai cyngor yn sylfaenol yw hyn. Wrth gwrs, rydym eisiau i 20,000 o gartrefi gael eu hadeiladu ar gyfer rhentu cymdeithasol, ac rydym eisiau i awdurdodau lleol chwarae mwy o ran o lawer wrth wneud hynny, ond maent ar gyfer rhentu cymdeithasol, nid ar gyfer perchentyaeth. Felly, er bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi perchentyaeth yng Nghymru—rydym wedi cadw Cymorth i Brynu, tra bod ei blaid ef wedi ei diddymu dros ein ffin—ni fyddai'r cwestiwn a ofynnwyd i mi, ynghylch annog cynghorau i adeiladu tai at y diben hwnnw, yn cael yr effaith a fwriadwyd o unrhyw fath.
Yn olaf, cwestiwn 8, Joyce Watson.
Finally, question 8, Joyce Watson.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o gadernid gweithredol rhwydwaith dŵr Cymru? OQ59585
8. What assessment has the Welsh Government made of the operational resilience of Wales's water network? OQ59585
Llywydd, water companies must monitor the infrastructure for which they are responsible and put in place robust plans to improve resilience. Companies must demonstrate a clear understanding of their networks and long-term trends, such as the impacts of climate change, and how these impact on operational resilience.
Llywydd, rhaid i gwmnïau dŵr fonitro'r seilwaith y maen nhw'n gyfrifol amdano a rhoi cynlluniau cadarn ar waith i wella cydnerthedd. Rhaid i gwmnïau ddangos dealltwriaeth glir o'u rhwydweithiau a'u tueddiadau tymor hir, megis effeithiau newid hinsawdd, a sut mae'r rhain yn effeithio ar gydnerthedd gweithredol.
Last year's countrywide drought highlighted the pressures within our water supply network and our resilience upon it. With summer around the corner, residents in west Wales who were affected by last summer's hosepipe ban, are keen to know whether the taps can be turned on this year. I understand that Welsh Water invested £10 million to improve the network in Pembrokeshire, which is welcome, but are you satisfied, First Minister, that our water levels are strong, and with Welsh Water's chief executive Peter Perry's assurance that, 'We do not expect to have any hosepipe bans over the summer'?
Amlygodd y sychder ledled y wlad y llynedd y pwysau o fewn ein rhwydwaith cyflenwi dŵr a'n dibyniaeth arno. Gyda'r haf ar ddod, mae trigolion y gorllewin yr effeithiwyd arnynt gan y gwaharddiad ar bibenni dyfrhau yr haf diwethaf, yn awyddus i wybod a allant droi'r tapiau ymlaen eleni. Rwy'n deall bod Dŵr Cymru wedi buddsoddi £10 miliwn i wella'r rhwydwaith yn sir Benfro, sydd i'w groesawu, ond a ydych chi'n fodlon, Prif Weinidog, bod ein lefelau dŵr yn gryf, ac yn fodlon ar sicrwydd prif weithredwr Dŵr Cymru, Peter Perry sef, 'Nid ydym yn disgwyl cael unrhyw waharddiadau ar bibenni dyfrhau dros yr haf'?
I thank Joyce Watson for that question, Llywydd. I went myself in August of last year to see the Llys-y-Frân reservoir in Pembrokeshire, which supplies that area. I've been there many times over many decades, but I was shocked at what I saw in August, because I've never seen that reservoir at such low levels of water retention. So, I'm very glad that Welsh Water Dŵr Cymru have agreed to make permanent a temporary solution that they had put in place to help increase water resource resilience in the Pembrokeshire area. Joyce Watson is right: it's a £10 million scheme; Dŵr Cymru say that it will make Pembrokeshire resilient to a one-in-every-500-year drought. The current levels of water in Welsh reservoirs has recovered strongly, but, as Members here will have observed this year, the impact of climate change here in Wales is absolutely real. We move from a month where we had more rainfall than we have had for many decades to a month in which we have had almost no rainfall at all. This means that resilience, as Joyce Watson said, Llywydd, in the water system is an even greater challenge than it would have been in previous years. I hope that residents of Pembrokeshire, faced as they were last summer with the longest restrictions in water supply of any part in Wales, will see that the investment that has taken place since will put them in a better place for whatever weather we face in the rest of this calendar year.
Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn yna, Llywydd. Es i fy hun ym mis Awst y llynedd i weld cronfa ddŵr Llys-y-Frân yn sir Benfro, sy'n cyflenwi'r ardal honno. Rwyf wedi bod yno sawl gwaith dros ddegawdau lawer, ond cefais fy synnu gan yr hyn a welais ym mis Awst, oherwydd nid wyf erioed wedi gweld y gronfa ddŵr honno â lefelau mor isel o ddŵr. Felly, rwy'n falch iawn fod Dŵr Cymru wedi cytuno i wneud ateb dros dro yr oeddent wedi'i roi ar waith i helpu i gynyddu cydnerthedd adnoddau dŵr yn ardal sir Benfro yn ateb parhaol. Mae Joyce Watson yn iawn: mae'n gynllun gwerth £10 miliwn; dywed Dŵr Cymru y bydd yn gwneud sir Benfro'n gydnerth yn wyneb sychder un ym mhob 500 mlynedd. Mae'r lefelau dŵr presennol yng nghronfeydd dŵr Cymru wedi gwella'n sylweddol ond, fel y bydd yr Aelodau yma wedi ei weld eleni, mae effaith newid hinsawdd yma yng Nghymru yn gwbl real. Rydym yn symud o fis lle cawsom fwy o law nag yr ydym wedi'i gael ers degawdau i fis lle nad ydym wedi gweld bron dim glaw o gwbl. Mae hyn yn golygu bod cydnerthedd, fel y dywedodd Joyce Watson, Llywydd, yn y system ddŵr yn her hyd yn oed yn fwy nag y byddai wedi bod mewn blynyddoedd blaenorol. Rwy'n gobeithio y bydd trigolion sir Benfro, a wynebodd y cyfyngiadau hiraf o ran cyflenwad dŵr o unrhyw ran o Gymru yr haf diwethaf, yn gweld y bydd y buddsoddiad sydd wedi digwydd ers hynny yn eu rhoi mewn lle gwell ar gyfer pa bynnag dywydd y byddwn yn ei wynebu dros weddill y flwyddyn galendr hon.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item, therefore, will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are three changes to today's business. The debate on Stage 4 of the Agriculture (Wales) Bill has been postponed. Consequently, statements on strengthening our ties with Ireland and the north-west of England, and celebrating volunteering, have been added to the agenda. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae tri newid i fusnes heddiw. Mae'r ddadl ar Gyfnod 4 Bil Amaethyddiaeth (Cymru) wedi'i gohirio. O ganlyniad, ychwanegwyd datganiadau ar gryfhau ein cysylltiadau ag Iwerddon a gogledd-orllewin Lloegr, a dathlu gwirfoddoli, at yr agenda. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Business Minister, could we have a statement in relation to chalet ownership in Wales? I met some owners of chalets last Thursday, and they were giving the impression and the real effects of the council tax changes that have happened. It was my understanding that these types of properties should never be captured by the council tax scheme, and, indeed, should not be captured by the enhanced uplift of the council tax scheme in the regulations to try and prevent second home ownership. They gave hard-and-fast examples to me of how the planning system designates chalet owners as not being able to turn those properties into residential properties, and there's a clear distinction between them and someone who actually owns a residential property and can call it their home. But they gave me hard-and-fast examples of chalet owners having to pay council tax in some local authority areas, and there did seem some ambiguity in relation to the way some local authorities are interpreting the powers that they've got. They indicated that they believe that about 5,000 chalet owners exist in Wales and some are being discriminated against through the new regulations. To bring clarity to this, could the Government bring a statement forward to exactly emphasise the guidance that they give to local authorities, and the expectation that the Government has upon those local authorities of acting within the rules that, as I said, as I understand it, chalet ownership shouldn't be captured under the council tax regulations?
Gweinidog busnes, a gawn ni ddatganiad mewn cysylltiad â pherchnogaeth cabanau gwyliau yng Nghymru? Cwrddais â rhai perchnogion cabanau gwyliau ddydd Iau diwethaf, ac roeddent yn rhoi'r argraff ac effeithiau go iawn y newidiadau treth gyngor sydd wedi digwydd. Fy nealltwriaeth i oedd na ddylai'r mathau hyn o eiddo fyth gael eu cynnwys yng nghynllun y dreth gyngor, ac, yn wir, ni ddylid eu cynnwys yng nghynnydd uwch cynllun y dreth gyngor yn y rheoliadau i geisio atal perchnogaeth ail gartrefi. Fe wnaethant roi enghreifftiau pendant i mi o sut mae'r system gynllunio yn dynodi perchnogion cabanau gwyliau fel pe na baent yn gallu troi'r eiddo hynny yn eiddo preswyl, ac mae gwahaniaeth clir rhyngddyn nhw a rhywun sydd mewn gwirionedd yn berchen ar eiddo preswyl ac sy'n gallu ei alw'n gartref. Ond fe wnaethant roi enghreifftiau pendant i mi o berchnogion cabanau gwyliau yn gorfod talu'r dreth gyngor mewn rhai ardaloedd awdurdod lleol, ac roedd yn ymddangos bod rhywfaint o amwysedd o ran y ffordd y mae rhai awdurdodau lleol yn dehongli'r pwerau sydd ganddyn nhw. Dywedon nhw eu bod yn credu bod tua 5,000 o berchnogion cabanau gwyliau yng Nghymru ac y gwahaniaethir yn eu herbyn drwy'r rheoliadau newydd. Er mwyn dod ag eglurder i hyn, a allai'r Llywodraeth gyflwyno datganiad i bwysleisio'n union y canllawiau y maent yn eu rhoi i awdurdodau lleol, a'r disgwyliad sydd gan y Llywodraeth i'r awdurdodau lleol hynny weithredu o fewn y rheolau, fel y dywedais i, fel yr wyf i'n ei ddeall, na ddylid cynnwys perchnogaeth cabanau gwyliau o dan y rheoliadau treth gyngor?
I was a bit unclear when you started whether you were referring to park homes, but I think you are indeed referring to chalets, which do have an exemption, as far as I'm aware. I will certainly ask the Minister for Finance and Local Government to issue a written statement to give that clarity to everyone.
Doeddwn i ddim yn glir pan ddechreuoch chi, sef a oeddech chi'n cyfeirio at gartrefi mewn parciau, ond rwy'n credu eich bod chi'n cyfeirio at gabanau gwyliau, sydd wedi'u heithrio, hyd y gwn i. Yn sicr fe ofynnaf i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol gyhoeddi datganiad ysgrifenedig i roi'r eglurder hwnnw i bawb.
Could we have a statement on the Government's policy in relation to the devolution of power over water? It's previously been implied that the biggest obstacle to the transfer of powers in this area to Wales was the attitude of the Westminster Government, but we now know through a freedom of information request that the Welsh Government asked the UK Government to postpone the planned devolution of power in this area, because of the associated complexity that the First Minister referred to in his earlier remarks. So, we have a simple solution to that problem in my party, which is independence. But can we have from the Government a statement of what the policy of the Welsh Government is? Is it to press for the immediate transfer of these powers to Wales or is it to request their continued postponement?
A gawn ni ddatganiad am bolisi'r Llywodraeth mewn cysylltiad â datganoli pŵer dros ddŵr? Awgrymwyd yn flaenorol mai'r rhwystr mwyaf i drosglwyddo pwerau yn y maes hwn i Gymru oedd agwedd Llywodraeth San Steffan, ond gwyddom bellach trwy gais rhyddid gwybodaeth fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i Lywodraeth y DU ohirio datganoli pŵer arfaethedig yn y maes hwn, oherwydd y cymhlethdod cysylltiedig y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato yn ei sylwadau cynharach. Felly, mae gennym ateb syml i'r broblem honno yn fy mhlaid i, sef annibyniaeth. Ond a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ynghylch beth yw polisi Llywodraeth Cymru? Ai pwyso am drosglwyddo'r pwerau hyn i Gymru ar unwaith ydyw neu a yw'n gofyn am eu gohirio yn barhaus?
Well, I certainly don't think Welsh independence would be a simple solution to anything. I'm not quite sure of the points that you've raised, so I will personally seek some clarification and I will write to you.
Wel, yn sicr nid wyf yn credu y byddai annibyniaeth i Gymru yn ateb syml i ddim byd. Nid wyf yn hollol siŵr ynghylch y pwyntiau rydych chi wedi'u codi, felly byddaf yn bersonol yn ceisio rhywfaint o eglurhad a byddaf yn ysgrifennu atoch chi.
Can I call for two statements today, please? The first is from the Deputy Minister with responsibility for transport in relation to the concessionary travel card scheme. I've been contacted by constituents in the Colwyn Bay area, who have asked whether it might be possible to extend the use of the concessionary travel cards to the off-peak periods along the north Wales railway line when there is capacity on that line to take more passengers. It takes over three hours to get by bus to Chester, for example, from Colwyn Bay; it takes just 46 minutes by train. If we really want to help people make this modal shift, which I know we're all aiming for, then it sounds to me, given that that line does have capacity, that it's a positive thing that we could do in order to extend the opportunity to use those travel cards on that particular line. So, I do think that that is something that should be considered.
Can I also ask for a statement from the Minister for Health and Social Services, following the media reports in recent days in relation to the contents of the Ernst and Young report into the forensic accounting issues in the Betsi Cadwaladr University Health Board? There are many questions that my constituents have been in touch with. There's a lot of anger out there at the way in which this report appears to have been suppressed, and people want to know what action the Welsh Government is now taking in response to that report, and we need some assurances that similar issues aren't occurring in other health boards or parts of the public sector in Wales as well. We've not been able to get those assurances, because the Minister isn't making a statement. There's no statement this week on the agenda. I do hope that one can be scheduled as soon as possible, potentially tomorrow, if the Minister has some time available.
A gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth mewn cysylltiad â'r cynllun cerdyn teithio rhatach. Mae etholwyr yn ardal Bae Colwyn wedi cysylltu â mi, yn gofyn a yw'n bosibl ymestyn y defnydd o'r cardiau teithio rhatach i'r cyfnodau tawel ar hyd rheilffordd gogledd Cymru pan fydd capasiti ar y llinell honno i gymryd mwy o deithwyr. Mae'n cymryd dros dair awr i fynd ar fws i Gaer, er enghraifft, o Fae Colwyn; mae'n cymryd 46 munud yn unig ar y trên. Os ydym wir eisiau helpu pobl i newid dulliau teithio, rhywbeth yr wyf yn gwybod yw nod pob un ohonom, yna mae'n swnio i mi, o ystyried bod gan y llinell honno gapasiti, fel rhywbeth cadarnhaol y gallem ei wneud er mwyn ymestyn y cyfle i ddefnyddio'r cardiau teithio hynny ar y llinell benodol honno. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylid ei ystyried.
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn dilyn adroddiadau'r cyfryngau yn ystod y dyddiau diwethaf mewn cysylltiad â chynnwys adroddiad Ernst and Young ar y materion cyfrifyddu fforensig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? Mae yna lawer o gwestiynau gan etholwyr sydd wedi bod mewn cysylltiad â mi. Mae yna lawer o ddicter ynghylch y ffordd y mae'r adroddiad hwn wedi'i atal, fel mae'n ymddangos, ac mae pobl eisiau gwybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd nawr mewn ymateb i'r adroddiad hwnnw, ac mae angen rhywfaint o sicrwydd arnom nad yw materion tebyg yn digwydd mewn byrddau iechyd eraill neu rannau o'r sector cyhoeddus yng Nghymru hefyd. Nid ydym wedi gallu cael y sicrwydd hwnnw, oherwydd nid yw'r Gweinidog yn gwneud datganiad. Nid oes datganiad yr wythnos hon ar yr agenda. Rwy'n gobeithio y gellir trefnu un cyn gynted â phosibl, yfory o bosib, os oes gan y Gweinidog rhywfaint o amser ar gael.
Well, the Deputy Minister for Climate Change is in his place and I'm sure he'll consider your request around extending concessionary travel in the way that you suggest.
In relation to your second request, there won't be an oral statement tomorrow. There won't be time for that tomorrow. As you know, Welsh Government do not comment on leaked documents. I don't know how many times the First Minister has said that, particularly when, as in this case, internal procedures are still proceeding in the health board. And I know that the health board is progressing the management of the issues that were raised in the report that you referred to in line with their existing procedures and policies.
Wel, mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ei le ac rwy'n siŵr y bydd yn ystyried eich cais ynghylch ymestyn teithio rhatach yn y ffordd rydych chi'n ei awgrymu.
Mewn cysylltiad â'ch ail gais, ni fydd datganiad llafar yfory. Ni fydd amser ar gyfer hynny yfory. Fel y gwyddoch chi, nid yw Llywodraeth Cymru yn gwneud sylw ar ddogfennau sydd wedi eu datgelu heb ganiatâd. Nid wyf yn gwybod faint o weithiau y mae'r Prif Weinidog wedi dweud, yn enwedig, fel yn yr achos hwn, pan fo gweithdrefnau mewnol yn dal i fynd rhagddynt yn y bwrdd iechyd. Ac rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn bwrw ymlaen â'r gwaith o reoli'r materion a godwyd yn yr adroddiad y cyfeirioch chi atyn nhw yn unol â'u gweithdrefnau a'u polisïau presennol.
Good afternoon, Minister. I'd like to request a written statement from the Minister for Climate Change confirming the results of an investigation into the cessation of mining activity at Ffos-y-fran. While the Welsh Government has committed to a manged end to the extraction and use of coal, this bold stance may literally be undermined through inaction. In April 2023, Ffos-y-fran coal mine’s licence extension was, thankfully, rejected, but, as Delyth Jewell raised last week, campaigners continue to be concerned that mining is still going on illicitly. I’m grateful for your assertion that the allegations are based upon coal being transported from the site rather than evidence of extraction, but I wonder if we could hear a little bit more about how that's been looked into, particularly in the year of us being disappointed that Aberpergwm’s expansion will now go ahead, with millions more tonnes of coal continuing to be extracted from Welsh soil. I hope we’re able to take urgent action in relation to Ffos-y-fran at this point. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn ofyn am ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cadarnhau canlyniadau ymchwiliad i roi'r gorau i weithgarwch mwyngloddio yn Ffos-y-frân. Er bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i broses wedi'i rheoli i roi terfyn ar echdynnu a defnyddio glo, gall y safiad beiddgar hwn gael ei danseilio'n llythrennol trwy ddiffyg gweithredu. Ym mis Ebrill 2023, cafodd estyniad trwydded pwll glo Ffos-y-frân, diolch byth, ei wrthod, ond, fel y cododd Delyth Jewell yr wythnos diwethaf, mae ymgyrchwyr yn parhau i bryderu bod mwyngloddio yn dal i fynd rhagddo'n anghyfreithlon. Rwy'n ddiolchgar am eich haeriad bod yr honiadau yn seiliedig ar gludo glo o'r safle yn hytrach nag ar dystiolaeth o gloddio, ond tybed a allem glywed ychydig mwy am sut yr edrychwyd ar hynny, yn enwedig yn y flwyddyn pan ydym yn siomedig y bydd ehangu Aberpergwm nawr yn mynd yn ei flaen, gyda miliynau o dunelli o lo ychwanegol yn parhau i gael ei echdynnu o bridd Cymru. Rwy'n gobeithio y gallwn ni gymryd camau brys mewn cysylltiad â Ffos-y-frân nawr. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Any developer risks having to undo and pay for work that hasn't been legally permitted, and responsibility for investigating breaches of planning control do rest with Merthyr Tydfil County Borough Council in the first instance. The Member will be aware that the role of Welsh Government is to determine any planning appeals against enforcement notices served by local planning authorities, so, to avoid prejudice to this role, we cannot comment on the merits of this case. But I do want to reassure the Member and everybody else that the Welsh Government does want to bring a managed end to the extraction and use of coal. We all know we're in the middle of climate and nature emergencies, and the response to these emergencies must be very swift and it must be serious so we can pass on a Wales to future generations that we can be proud of.
Diolch. Mae unrhyw ddatblygwr mewn perygl o orfod dadwneud a thalu am waith nad yw wedi'i ganiatáu yn gyfreithiol, a gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful mae'r cyfrifoldeb dros ymchwilio i achosion o dorri rheolaeth gynllunio yn y lle cyntaf. Bydd yr Aelod yn ymwybodol mai swyddogaeth Llywodraeth Cymru yw penderfynu ar unrhyw apeliadau cynllunio yn erbyn hysbysiadau gorfodi a gyflwynir gan awdurdodau cynllunio lleol, felly, er mwyn osgoi niweidio'r swyddogaeth hon, ni allwn wneud sylw ar rinweddau'r achos hwn. Ond rwyf eisiau sicrhau'r Aelod a phawb arall fod Llywodraeth Cymru eisiau dod ag echdynnu a defnyddio glo i ben dan reolaeth. Rydym i gyd yn gwybod ein bod yng nghanol argyfyngau hinsawdd a natur, a rhaid i'r ymateb i'r argyfyngau hyn fod yn gyflym iawn a rhaid iddo fod yn ddifrifol fel y gallwn drosglwyddo Cymru y gallwn fod yn falch ohoni i genedlaethau'r dyfodol.
I'm seeking a statement this afternoon from the Minister for Health and Social Services on north Denbighshire community hospital, or the lack of north Denbighshire community hospital in Rhyl. I feel a bit like a broken record when I raise this, but recent developments suggest that there was a motion brought to Denbighshire County Council by Councillor Brian Jones, and the motion stated that the aim was to utilise some of the beds in the Royal Alexandra Hospital to relieve some of the pressures from Ysbyty Glan Clwyd, with a long-term view to delivering north Denbighshire community hospital. Now, the leader, the cabinet and councillors from your party voted this down, which, to local people, is seen as a bit of a threat to the long-term ambition to deliver on north Denbighshire hospital. So, I’m seeking a statement this afternoon on whether this is still a priority for the Welsh Government, or are we just wasting our time.
In a lot of responses from the Welsh Government on this matter, it's stated that you’re waiting for Betsi Cadwaladr to submit a business case. Over Easter recess, when I visited the Royal Alexandra Hospital, I was given a copy of the business case from Betsi Cadwaladr, who are adamant that they’ve submitted it to the Welsh Government. So, can I have a statement clarifying this position on whether we are going to see some tangible evidence of some progress in Rhyl so my constituents can be reassured that this is still on the horizon of the Welsh Government?
Rwy'n gofyn am ddatganiad y prynhawn yma gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych, neu ddiffyg ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn Y Rhyl. Rwy'n teimlo ychydig fel record wedi torri pan fyddaf yn codi hyn, ond mae datblygiadau diweddar yn awgrymu bod cynnig wedi ei gyflwyno i Gyngor Sir Ddinbych gan y Cynghorydd Brian Jones, ac mae'r cynnig yn datgan mai'r nod oedd defnyddio rhai o'r gwelyau yn Ysbyty Brenhinol Alexandra i leddfu rhywfaint o'r pwysau o Ysbyty Glan Clwyd, gyda golwg hirdymor ar gyflawni ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych. Nawr, pleidleisiodd yr arweinydd, y cabinet a chynghorwyr o'ch plaid chi yn erbyn hyn, sydd, i bobl leol, yn cael ei ystyried yn fygythiad i'r uchelgais hirdymor i gyflawni ysbyty gogledd sir Ddinbych. Felly, rwy'n gofyn am ddatganiad y prynhawn yma ynghylch a yw hyn yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru o hyd, neu a ydym yn gwastraffu ein hamser.
Mewn llawer o ymatebion gan Lywodraeth Cymru ar y mater hwn, dywedir eich bod yn aros i Betsi Cadwaladr gyflwyno achos busnes. Dros doriad y Pasg, pan ymwelais ag Ysbyty Brenhinol Alexandra, cefais gopi o'r achos busnes gan Betsi Cadwaladr, sy'n bendant eu bod wedi ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru. Felly, a gaf i ddatganiad yn egluro'r safbwynt hwn ynghylch a ydym yn mynd i weld rhywfaint o dystiolaeth bendant o rywfaint o gynnydd yn y Rhyl fel y gall fy etholwyr fod yn dawel eu meddwl bod hyn yn dal i fod ar orwel Llywodraeth Cymru?
A decision has yet to be made on the Royal Alexandra Hospital scheme, so it's not appropriate to have an oral statement at this time.
Nid oes penderfyniad wedi ei wneud eto ar gynllun Ysbyty Brenhinol Alexandra, felly nid yw'n briodol cael datganiad llafar ar hyn o bryd.
And finally, Natasha Asghar.
Ac yn olaf, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Minister, can I ask for a statement from the health Minister about what she's doing to improve access to healthcare in south-east Wales? I'll elaborate why I'm asking this question. A constituent of mine selflessly and rather heroically ran into a house fire to help her neighbour's children get to safety. As a result, she inhaled smoke and was suffering from chest pains, and, as someone with asthma, she wanted to get checked out. Her first port of call was her GP, who said they couldn't test her because they didn't have the necessary tests. She was then sent to minor injuries, but was told there wasn't a doctor available, so they sent her to the Grange. My constituent waited more than two hours to get triaged and had to wait an extra six hours to get her bloods taken. She waited then 10 hours to be told that she'd have to wait at least another 10 hours to be seen. Understandably, she wasn't willing to wait that long and decided to go home and use her inhaler more than usual instead. When she asked why the wait was so long, my constituent was told that there was simply no room for the doctors to see patients within the hospital. My constituent then told me that the waiting room was so full that people were being told to wait outside, and because there is no tannoy system or screen showing patients' names, many were missing the calls to be seen by a doctor or a nurse. It's clear that a tannoy announcement system needs be put in place at the Grange so that patients can hear their names being called. This is a system adopted by so many other hospitals across the board, Minister. So, I hope that the health Minister does take my constituent's concerns on board, and I'd appreciate a statement from the health Minister about what she's doing to improve access to healthcare in south-east Wales, and especially within accident and emergency departments. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd am yr hyn y mae hi'n ei wneud i wella mynediad at ofal iechyd yn y de-ddwyrain? Fe egluraf pam rwy'n gofyn y cwestiwn hwn. Rhedodd etholwr i mi yn anhunanol ac yn eithaf arwrol i mewn i dân mewn tŷ i helpu plant ei chymydog i ddod allan yn ddiogel. O ganlyniad, anadlodd fwg ac roedd yn dioddef o boenau yn y frest, ac, fel rhywun ag asthma, roedd hi eisiau cael archwiliad. Ei man galw cyntaf oedd ei meddyg teulu, a ddywedodd nad oedd yn gallu ei harchwilio oherwydd nad oedd ganddyn nhw'r profion angenrheidiol. Yna cafodd ei hanfon i adran fân anafiadau, ond dywedwyd wrthi nad oedd meddyg ar gael, felly fe anfonon nhw hi i'r Faenor. Arhosodd fy etholwr fwy na dwy awr i gael prawf a bu'n rhaid aros chwe awr ychwanegol i dynnu gwaed. Yna arhosodd 10 awr i gael gwybod y byddai'n rhaid iddi aros o leiaf 10 awr arall cyn cael ei gweld. Yn ddealladwy, nid oedd hi'n fodlon aros mor hir â hynny a phenderfynodd fynd adref a defnyddio ei hanadlydd yn fwy nag arfer. Pan ofynnodd pam oedd yr amser aros mor hir, dywedwyd wrth fy etholwr nad oedd lle i'r meddygon weld cleifion yn yr ysbyty. Dywedodd fy etholwr wrthyf wedyn fod yr ystafell aros mor llawn gofynnwyd i bobl aros y tu allan, ac oherwydd nad oes system uchelseinydd na sgrin yn dangos enwau cleifion, roedd llawer yn colli'r galwadau i weld meddyg neu nyrs. Mae'n amlwg bod angen rhoi system gyhoeddi uchelseinydd ar waith yn y Faenor fel y gall cleifion glywed eu henwau'n cael eu galw. Mae hon yn system a fabwysiadwyd gan nifer o ysbytai eraill yn gyffredinol, Gweinidog. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog iechyd yn ystyried pryderon fy etholwyr, a byddwn yn gwerthfawrogi datganiad gan y Gweinidog iechyd am yr hyn y mae'n ei wneud i wella mynediad at ofal iechyd yn y de-ddwyrain, ac yn enwedig mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Diolch.
Well, it does sound to me as if the issue that Natasha Asghar raises is an operational matter for Grange hospital, so I do think it would be more appropriate to write to the health board.
Wel, mae'n swnio i mi fel petai'r mater y mae Natasha Asghar yn ei godi yn fater gweithredol i ysbyty'r Faenor, felly rwy'n credu y byddai'n fwy priodol ysgrifennu at y bwrdd iechyd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, yn ddiweddariad ar wasanaethau bysus, a dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei ddatganiad—Lee Waters.
The next item is a statement by the Deputy Minister for Climate Change, which is an update on bus services, and I call on the Deputy Minister to make the statement—Lee Waters.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I am keen to update Members of the Senedd on the future of bus services across Wales. The last few years have been the most challenging period for the bus industry since the ill-advised privatisation on the mid 1980s—[Interruption.] Put simply—
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd am ddyfodol gwasanaethau bysiau ledled Cymru. Y blynyddoedd diwethaf fu'r cyfnod mwyaf heriol i'r diwydiant bysiau ers y preifateiddio annoeth ar ganol y 1980au—[Torri ar draws.] Yn syml—
Before you carry on, some Members are keen to comment on every single sentence that's uttered in this Chamber. Just please allow the statement to carry on. You know I'm looking at you, even though you're not looking at me—[Laughter.]—very wisely. I'll take that little bit of cheek, but if we can please allow the Minister to carry on.
Cyn i chi barhau, mae rhai Aelodau yn awyddus i wneud sylwadau ar bob brawddeg a draethir yn y Siambr hon. A wnewch chi ganiatáu i'r datganiad barhau. Rydych chi'n gwybod fy mod i'n edrych arnoch chi, er nad ydych chi'n edrych arna i—[Chwerthin.]—yn ddoeth iawn. Fe dderbyniaf ychydig o'r hyfdra yna, ond gadewch i'r Gweinidog barhau os wnewch chi.
Thank you. Simply put, COVID blew up an already brittle business model. In the face of sustained reductions in passenger numbers, we’ve had to provide significant additional support to keep services running, and this has prevented mass cancellations of services and kept communities connected. Since the start of the pandemic, we’ve invested over £150 million to keep the bus services running over and above our pre-COVID levels of investment. And our actions have saved an industry, and went over and above action taken by the UK Government. Whilst England lost 9.5 per cent of its bus services last year, in Wales that figure was 2.4 per cent because of our actions.
But while COVID has eased, the impact of the pandemic is still being acutely felt. Around the world, in fact, the number of people using buses has still not returned to pre-COVID levels. This inevitably has left a large gap in the finances of bus companies in Wales. This external shock has shown the hollowness of the privatised model of deregulation. Although they provide a public good, bus firms are private companies, but who are now operating in a market without enough customers to make them profitable. During COVID, we had emergency funding we could access to get us through the crisis, but that has now all been spent. The climate emergency demands that we increase bus use, but the age of austerity that the UK Government has chosen to pursue means that our options for dealing with the fallout from COVID are highly constrained. This is not a situation unique to Wales, but we are the only Government in the UK working to reform the way we run buses to create a coherent planned system of franchising. As we set out in our recent White Paper, our reforms will allow us for the first time to plan for one network, one timetable, all accessed by one ticket, and, in preparation for that, Transport for Wales is working closely with local authorities to plan baseline local bus networks that we can use as a basis for franchising. We’ll be able to specify which routes we want in return for public support, not the vagaries of the market. The model of franchising we are developing is the most ambitious in the UK, and I have asked Jonathan Bray, a highly experienced figure in the bus industry who has led the Urban Transport Group, the UK’s network of city region transport authorities, for a decade and a half, to bring together a small group of experts to help us shape the details of our new system.
The question that has been exercising all of us over recent months is how to get from where we are today to where we want to get to—to franchising—and it is not a small challenge. I am very grateful to representatives of local government, the bus industry and Transport for Wales for working really closely together with us to find a way through our short-term challenges. As a result of our joint working, we’ve agreed to extend the existing bus emergency scheme until the end of the school year in July to avoid any disruption to students in the run-up to exams. We’ve also agreed to set up regional planning teams supported by TfW to work with bus companies to establish which services would be viable without additional financial aid, and what routes are the priority for the funding that we are able to make available. These teams have been working hard in partnership with us and the industry to reach a solution for bus services, and they’ve made significant progress in reviewing the networks in their areas and finding ways to make them better reflect new post-COVID travel patterns.
I also met last week with our trade union partners, along with industry and local authority representatives. They have been campaigning to recognise the importance of bus services, and they have an important role to play as representatives of those working in the bus industry, who see every day how services are running on the ground. We want to work more closely in social partnership, in line with the model we set out in our White Paper last year, to bring the right people around the table to set the direction for bus services in Wales—our so-called 'guiding mind'.
We have nearly reached a solution that will allow us to make further funding available to protect as much of the network as we can for the remainder of this financial year. This needs to be a more sustainable solution, with a network that reflects changing travel patterns and helps us make the transition to franchising. The Welsh Government will make £46 million available from bus budgets to support BES and successor arrangements for the whole financial year, as well as to keep our strategic TrawsCymru services running. This is in addition to the £45 million we are forecasting spending on concessionary fares for older people, and reduced fares for young people, and our other regular support for the bus industry, including the £25 million bus services support grant, and all the funding we indirectly invest in the industry through local authorities, particularly for school transport. Home-to-school transport makes up around a quarter of all local authority direct spending on education. That figure is now around £137 million a year, and we need to do more to consider school transport as part of the overall public transport system.
To help operators meet inflationary pressures, we have agreed to uplift the amount we reimburse operators for concessionary journeys by 10.1 per cent, to reflect their increased costs. We have taken these steps as the result of strong joint working. We have been meeting regularly and working intensively to try and find solutions. Further urgent work is needed with the regional teams and operators to consider how far we can make this funding go. The emergency funding has been a lifeline, but it's had the impact of preserving a pattern of services that existed before the lockdowns. Travel behaviour has now changed; there are fewer people using buses and trains, and the times of day they are using them has also changed. There are fewer commuting journeys and more leisure journeys. We therefore do not want to keep a pattern of services running that no longer reflects demand or need.
The challenge we then have is to design with local authorities and operators a network of services that can best serve passengers in the time we have available to plan, and within the funding that is available to us. This is a task that only can be done at a regional level and in partnership. The work we have done and the relationships we have built in responding to this crisis has put is in a stronger position to get ready for franchising, and the issues it has thrown up make the case for reform unanswerable.
We must have a bus system that is based on the needs of people, not on the needs of the market. For it to be sustainable, we need more people using our buses. We have been discussing with Transport for Wales and industry partners, and the trade unions, how we can best shape a campaign to get people back onto buses. Once we have finalised a way to put services onto a stable footing for the next 18 months, we can then turn in earnest to a joint effort to promote those services. Restoring patronage is critical to a healthy future for our bus network, so I'd ask Members across the Chamber to think about how they can encourage their constituents to use the buses in our local areas and support a recovery to the level of service we all want to see across Wales.
I hope Members have found the update useful. We're not there yet, but we are making progress. Diolch.
Diolch. Yn syml, ffrwydrodd COVID fodel busnes oedd eisoes yn frau. Yn wyneb gostyngiadau parhaus yn nifer y teithwyr, bu'n rhaid i ni ddarparu cymorth ychwanegol sylweddol i gadw gwasanaethau, ac mae hyn wedi atal canslo gwasanaethau yn dorfol ac wedi cadw cysylltiad rhwng cymunedau. Ers dechrau'r pandemig, rydym wedi buddsoddi dros £150 miliwn i gadw'r gwasanaethau bysiau a hynny uwchlaw ein lefelau buddsoddi cyn COVID. Ac mae ein camau gweithredu wedi achub diwydiant, ac wedi mynd y tu hwnt i'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth y DU. Er bod Lloegr wedi colli 9.5% o'i gwasanaethau bysiau y llynedd, yng Nghymru roedd y ffigur hwnnw yn 2.4 y cant oherwydd ein camau gweithredu.
Ond er bod COVID wedi lleihau, mae effaith y pandemig yn dal i gael ei deimlo'n ddifrifol. Ledled y byd, mewn gwirionedd, nid yw nifer y bobl sy'n defnyddio bysiau wedi dychwelyd i lefelau cyn COVID o hyd. Mae'n anochel bod hyn wedi gadael bwlch mawr yng nghyllid cwmnïau bysiau yng Nghymru. Mae'r sioc allanol hon wedi dangos gwagedd model preifateiddiedig o ddadreoleiddio. Er eu bod yn darparu budd cyhoeddus, cwmnïau preifat yw cwmnïau bysiau, sydd bellach yn gweithredu mewn marchnad heb ddigon o gwsmeriaid i'w gwneud yn broffidiol. Yn ystod COVID, roedd gennym arian brys y gallem ei ddefnyddio i'n cynnal ni trwy'r argyfwng, ond mae hynny i gyd wedi'i wario bellach. Mae'r argyfwng hinsawdd yn mynnu ein bod yn cynyddu'r defnydd o fysiau, ond mae'r oes o gyni y mae Llywodraeth y DU wedi dewis yn golygu bod ein hopsiynau ar gyfer ymdrin â'r gostyngiad yn sgil COVID yn gyfyngedig iawn. Nid yw hon yn sefyllfa sy'n unigryw i Gymru, ond ni yw'r unig Lywodraeth yn y DU sy'n gweithio i ddiwygio'r ffordd yr ydym yn rhedeg bysiau i greu system fasnachfraint gydlynol gynlluniedig. Fel y nodwyd yn ein Papur Gwyn diweddar, bydd ein diwygiadau yn ein galluogi ni am y tro cyntaf i gynllunio ar gyfer un rhwydwaith, un amserlen, gyda mynediad i bob un drwy un tocyn, ac, wrth baratoi ar gyfer hynny, mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i gynllunio rhwydweithiau bysiau lleol sylfaenol y gallwn ni eu defnyddio fel sail ar gyfer masnachfreinio. Byddwn yn gallu nodi pa lwybrau yr ydym eu heisiau yn gyfnewid am gefnogaeth y cyhoedd, nid mympwyon y farchnad. Y model masnachfreinio rydym yn ei ddatblygu yw'r mwyaf uchelgeisiol yn y DU, ac rwyf wedi gofyn i Jonathan Bray, ffigwr profiadol iawn yn y diwydiant bysiau sydd wedi arwain y Grŵp Trafnidiaeth Drefol, rhwydwaith y DU o awdurdodau trafnidiaeth dinas-ranbarth, ers degawd a hanner, i ddod â grŵp bach o arbenigwyr ynghyd i'n helpu i lunio manylion ein system newydd.
Y cwestiwn sydd wedi peri penbleth i bob un ohonom dros y misoedd diwethaf yw sut i fynd o le rydym ni heddiw i le rydym ni eisiau ei gyrraedd—i fasnachfreinio—ac nid yw'n her fach. Rwy'n ddiolchgar iawn i gynrychiolwyr llywodraeth leol, y diwydiant bysiau a Trafnidiaeth Cymru am weithio'n agos iawn gyda ni i ddod o hyd i ffordd drwy ein heriau tymor byr. O ganlyniad i'n cydweithio rydym wedi cytuno i ymestyn y cynllun argyfwng bysiau presennol tan ddiwedd y flwyddyn ysgol ym mis Gorffennaf er mwyn osgoi unrhyw darfu ar fyfyrwyr yn y cyfnod cyn arholiadau. Rydym hefyd wedi cytuno i sefydlu timau cynllunio rhanbarthol a gefnogir gan Trafnidiaeth Cymru i weithio gyda chwmnïau bysiau i sefydlu pa wasanaethau fyddai'n hyfyw heb gymorth ariannol ychwanegol, a pha lwybrau yw'r flaenoriaeth ar gyfer y cyllid y gallwn ei ddarparu. Mae'r timau hyn wedi bod yn gweithio'n galed mewn partneriaeth â ni a'r diwydiant i ddod o hyd i ateb ar gyfer gwasanaethau bysiau, ac maent wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran adolygu'r rhwydweithiau yn eu hardaloedd a dod o hyd i ffyrdd i'w gwneud nhw adlewyrchu'n well batrymau teithio ôl-COVID newydd.
Cwrddais â'n partneriaid undebau llafur yr wythnos diwethaf hefyd, ynghyd â chynrychiolwyr y diwydiant a'r awdurdodau lleol. Maent wedi bod yn ymgyrchu i gydnabod pwysigrwydd gwasanaethau bysiau, ac mae ganddynt ran bwysig i'w chwarae fel cynrychiolwyr o'r rhai sy'n gweithio yn y diwydiant bysiau, sy'n gweld bob dydd sut mae gwasanaethau'n rhedeg ar lawr gwlad. Rydym eisiau gweithio'n agosach mewn partneriaeth gymdeithasol, yn unol â'r model a nodwyd gennym yn ein Papur Gwyn y llynedd, i ddod â'r bobl gywir o gwmpas y bwrdd i osod y cyfeiriad ar gyfer gwasanaethau bysiau yng Nghymru—ein 'meddwl arweiniol' fel y'i gelwir.
Rydym bron â dod o hyd i ateb a fydd yn ein galluogi i sicrhau bod cyllid ychwanegol ar gael i ddiogelu cymaint o'r rhwydwaith ag y gallwn ni am weddill y flwyddyn ariannol hon. Mae angen i hwn fod yn ateb mwy cynaliadwy, gyda rhwydwaith sy'n adlewyrchu patrymau teithio newidiol ac yn ein helpu i drosglwyddo i fasnachfreinio. Bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod £46 miliwn ar gael o gyllidebau bysiau i gefnogi'r Cynllun Brys ar gyfer y Sector Bysiau (BES) a threfniadau olynol ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfan, yn ogystal â chadw ein gwasanaethau TrawsCymru strategol i fynd.
Mae hyn yn ychwanegol at y £45 miliwn yr ydym yn rhagweld y byddwn yn gwario ar docynnau teithio rhatach i bobl hŷn, a thocynnau rhatach i bobl ifanc, a'n cefnogaeth reolaidd arall i'r diwydiant bysiau, gan gynnwys y grant cynnal gwasanaethau bysiau gwerth £25 miliwn, a'r holl gyllid rydym yn buddsoddi'n anuniongyrchol yn y diwydiant trwy awdurdodau lleol, yn enwedig ar gyfer cludiant ysgol. Mae cludiant o'r cartref i'r ysgol yn cyfrif am oddeutu chwarter holl wariant uniongyrchol awdurdodau lleol ar addysg. Mae'r ffigur hwnnw bellach oddeutu £137 miliwn y flwyddyn, ac mae angen i ni wneud mwy i ystyried trafnidiaeth ysgol fel rhan o'r system drafnidiaeth gyhoeddus gyffredinol.
Er mwyn helpu gweithredwyr i ymdopi â phwysau chwyddiant, rydym wedi cytuno i gynyddu'r swm yr ydym yn ei ad-dalu i weithredwyr ar gyfer tocynnau teithio rhatach 10.1 y cant, i adlewyrchu eu costau uwch. Rydym wedi cymryd y camau hyn o ganlyniad i gydweithio cryf. Rydym wedi bod yn cyfarfod yn rheolaidd ac yn gweithio'n ddwys i geisio dod o hyd i atebion. Mae angen gwaith brys pellach gyda'r timau rhanbarthol a gweithredwyr i ystyried pa mor bell y gallwn wneud i'r cyllid hwn fynd. Mae'r cyllid brys wedi bod yn achubiaeth, ond mae wedi cael yr effaith o gadw patrwm o wasanaethau a oedd yn bodoli cyn y cyfnodau cyfyngiadau symud. Mae ymddygiad o ran teithio wedi newid erbyn hyn; mae llai o bobl yn defnyddio bysiau a threnau, ac mae'r adegau o'r dydd pan fyddant yn cael eu defnyddio wedi newid hefyd. Mae llai o deithiau cymudo a mwy o deithiau hamdden. Felly, nid ydym eisiau cadw patrwm o wasanaethau nad ydynt bellach yn adlewyrchu'r galw na'r angen.
Yr her sydd gennym wedyn yw dylunio rhwydwaith o wasanaethau gydag awdurdodau lleol a gweithredwyr a all wasanaethu teithwyr orau yn yr amser sydd ar gael i ni i gynllunio, ac o fewn y cyllid sydd ar gael i ni. Mae hon yn dasg y gellir ei chyflawni ar lefel ranbarthol ac mewn partneriaeth yn unig. Mae'r gwaith rydym wedi'i wneud a'r berthynas yr ydym wedi'i meithrin wrth ymateb i'r argyfwng hwn wedi ein rhoi mewn sefyllfa gryfach i baratoi ar gyfer masnachfreinio, ac mae'r materion y mae wedi'u codi yn gwneud yr achos dros ddiwygio yn anatebadwy.
Mae'n rhaid i ni fod â system fysiau sy'n seiliedig ar anghenion pobl, nid ar anghenion y farchnad. Er mwyn iddi fod yn gynaliadwy, mae angen i fwy o bobl ddefnyddio ein bysiau. Rydym wedi bod yn trafod gyda Trafnidiaeth Cymru a phartneriaid yn y diwydiant, a'r undebau llafur, sut y gallwn lunio ymgyrch yn y ffordd orau i gael pobl yn ôl ar fysiau. Ar ôl i ni gyflawni ffordd o roi gwasanaethau ar sail sefydlog am y 18 mis nesaf, gallwn wedyn droi o ddifrif at ymdrech ar y cyd i hyrwyddo'r gwasanaethau hynny. Mae adfer cefnogaeth yn hanfodol i ddyfodol iach ein rhwydwaith bysiau, felly byddwn yn gofyn i Aelodau ar draws y Siambr feddwl am sut y gallant annog eu hetholwyr i ddefnyddio'r bysiau yn ein hardaloedd lleol a chefnogi adferiad i lefel y gwasanaeth yr ydym i gyd eisiau ei weld ledled Cymru.
Rwy'n gobeithio bod yr Aelodau wedi gweld y diweddariad yn ddefnyddiol. Nid ydym yno eto, ond rydym yn gwneud cynnydd. Diolch.
Can I thank the Deputy Minister for this afternoon's update in relation to bus services in Wales? I just cannot stress enough how important bus services are to so many people all across the country, giving people access to getting their groceries, to attending appointments, and allowing them to socialise and stay connected. However, the sad reality is that this essential form of public transport has been facing drastic cuts as a result of the impending cut to the bus emergency scheme.
We were warned that, without extra funding, some 20 per cent of bus routes across Wales face being cut, with hundreds of jobs being placed at the risk of redundancy. Because of this uncertainty, many people who have run bus services for their local communities for many years are already leaving the industry in search of more stable employment opportunities. All of us, I'm sure, across the board, want to see thriving and effective public transport networks all across Wales. However, it is a mind-boggling fact that bus fares in Wales have increased by 174 per cent compared to 1995. And I'd like to remind everyone that buses are indeed devolved here in Wales, as opposed to elsewhere. Deputy Minister, I have no doubt that you share that view, given the Government's aim to get people out of cars and onto greener methods of transport.
I really do welcome today's announcement that the Welsh Government is making £46 million available to support the BES for the whole financial year. It's clear that people in all four corners of the country are concerned about the ongoing situation with buses. A recent poll did find that 54 per cent of people fear their travel to work or education will become more difficult if bus services are reduced, with 91 per cent of people worried their commutes will become more expensive if services are also reduced. It also found that 41 per cent of people said that they would be forced to use a car if buses aren't an option, a stat that I'm sure will ring alarm bells for you, Deputy Minister.
I've been working closely with bus operators and other transport groups for a while now, and they've made their views abundantly clear to me. The Confederation of Passenger Transport recently set out their three calls to the Welsh Government, and I wholeheartedly say that I support all three of them. They estimate that the major cuts to the current bus network could be avoided if the Welsh Government delivers an extra £30 million investment between July this year, when the BES ends, and the end of the financial year. So, as I said earlier, we really do welcome this extra funding, as it will also buy the Welsh Government time to work with the industry.
The UK Government has been working tirelessly with the sector in England to attract more people back onto buses. Since I raised the fantastic £2 fare cap with you, Deputy Minister, there have been further developments across the border. Recently, the Secretary of State for Transport, Mark Harper MP, announced the £2 will continue to the end of October this year, at which point a cap of £2.50 will be brought in. This Government investment will protect bus services into 2025 and keep travel affordable for residents. I've asked you on a number of occasions, Deputy Minister, to look at introducing a scheme to incentivise bus travel, and it is promising to hear plans are finally afoot for the campaign to encourage bus use in Wales. I know it's very early days, but perhaps you could shed a bit more light on how this potential campaign and the commitment to giving Members regular updates are going to be happening, going forward.
I know we don't necessarily always see eye to eye, but I am keen to know what you are doing in this matter, because we really do need to get it right for the people of Wales, and the sooner the better. Because I'm concerned, quite frankly, that services might in fact be rolled back after the financial year is over, as opposed to going forward. So, I'd really like those assurances, Deputy Minister. Thank you so much.
A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am yr wybodaeth ddiweddaraf y prynhawn yma mewn cysylltiad â gwasanaethau bysiau yng Nghymru? Ni allaf bwysleisio digon pa mor bwysig yw gwasanaethau bysiau i gymaint o bobl ledled y wlad, gan ei gwneud hi'n bosibl i bobl gael eu bwyd, mynd i apwyntiadau, a chaniatáu iddyn nhw gymdeithasu a chadw mewn cysylltiad. Fodd bynnag, y realiti trist yw bod y math hanfodol hwn o drafnidiaeth gyhoeddus wedi bod yn wynebu toriadau llym o ganlyniad i'r toriad arfaethedig i'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau, BES.
Cawsom ein rhybuddio, heb gyllid ychwanegol, bod tua 20 y cant o lwybrau bysiau ledled Cymru yn wynebu toriadau, gyda channoedd o swyddi'n cael eu rhoi mewn perygl. Oherwydd yr ansicrwydd hwn, mae llawer o bobl sydd wedi rhedeg gwasanaethau bysiau ar gyfer eu cymunedau lleol ers blynyddoedd lawer eisoes yn gadael y diwydiant i chwilio am gyfleoedd cyflogaeth mwy sefydlog. Mae pob un ohonom, rwy'n siŵr, drwyddi draw, eisiau gweld rhwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus ffyniannus ac effeithiol ledled Cymru. Fodd bynnag, mae'n ffaith syfrdanol fod prisiau tocynnau bysiau yng Nghymru wedi cynyddu 174 y cant o'u cymharu â 1995. A hoffwn atgoffa pawb fod bysiau wedi'u datganoli yma yng Nghymru yn wir, yn wahanol i fannau eraill. Dirprwy Weinidog, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth eich bod yn rhannu'r farn honno, o ystyried nod y Llywodraeth i gael pobl allan o geir ac i ddulliau teithio mwy gwyrdd.
Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad heddiw bod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod £46 miliwn ar gael i gefnogi'r BES ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfan. Mae'n amlwg bod pobl ym mhob cwr o'r wlad yn poeni am y sefyllfa barhaus o ran bysiau. Canfu arolwg barn diweddar fod 54% o bobl yn ofni y bydd teithio ar gyfer gwaith neu addysg yn mynd yn anoddach os bydd gwasanaethau bysiau yn cael eu lleihau, a 91 y cant o bobl yn poeni y bydd eu cymudo'n mynd yn ddrytach os bydd gwasanaethau hefyd yn cael eu lleihau. Canfu hefyd fod 41 y cant o bobl yn dweud y byddent yn cael eu gorfodi i ddefnyddio car os nad yw bysiau'n ddewis iddyn nhw, ystadegyn rwy'n siŵr y bydd yn canu clychau larwm i chi, Dirprwy Weinidog.
Rydw i wedi bod yn gweithio'n agos gyda gweithredwyr bysiau a grwpiau trafnidiaeth eraill ers tro bellach, ac maen nhw wedi mynegi eu barn yn glir iawn i mi. Yn ddiweddar, nododd Cydffederasiwn Trafnidiaeth Teithwyr eu tair galwad i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n dweud a'm holl galon fy mod yn cefnogi'r tair ohonyn nhw. Maen nhw'n amcangyfrif y gellid osgoi'r toriadau mawr i'r rhwydwaith bysiau presennol pe bai Llywodraeth Cymru yn darparu buddsoddiad ychwanegol o £30 miliwn rhwng mis Gorffennaf eleni, pan ddaw'r BES i ben, a diwedd y flwyddyn ariannol. Felly, fel y dywedais yn gynharach, rydym wir yn croesawu'r cyllid ychwanegol hwn, gan y bydd hefyd yn prynu amser i Lywodraeth Cymru weithio gyda'r diwydiant.
Mae Llywodraeth y DU wedi bod yn gweithio'n ddiflino gyda'r sector yn Lloegr i ddenu mwy o bobl yn ôl ar fysiau. Ers i mi godi'r cap pris siwrnai gwych o £2 gyda chi, Dirprwy Weinidog, bu datblygiadau pellach dros y ffin. Yn ddiweddar, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, Mark Harper AS, y bydd y £2 yn parhau tan ddiwedd mis Hydref eleni, a bryd hynny bydd cap o £2.50 yn cael ei gyflwyno. Bydd y buddsoddiad hwn gan y Llywodraeth yn diogelu gwasanaethau bysiau yn 2025 ac yn cadw teithio'n fforddiadwy i breswylwyr. Rwyf wedi gofyn i chi ar sawl achlysur, Dirprwy Weinidog, i ystyried cyflwyno cynllun i gymell teithio ar fysiau, ac mae'n galonogol clywed bod cynlluniau o'r diwedd ar droed ar gyfer yr ymgyrch i annog y defnydd o fysiau yng Nghymru. Rwy'n gwybod ei bod hi'n gynnar iawn, ond efallai y gallech daflu ychydig mwy o oleuni ar sut y bydd yr ymgyrch bosibl hon a'r ymrwymiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn reolaidd i'r Aelodau yn digwydd yn y dyfodol.
Rwy'n gwybod nad ydym bob amser yn cytuno, ond rwy'n awyddus i wybod beth rydych chi'n ei wneud ynghylch y mater hwn, oherwydd mae gwir angen i ni wneud pethau'n iawn ar gyfer pobl Cymru, a gorau po gyntaf. Oherwydd fy mod yn poeni, a dweud y gwir, y gallai gwasanaethau gael eu tynnu'n ôl ar ôl i'r flwyddyn ariannol ddod i ben, yn hytrach na'u symud ymlaen. Felly, hoffwn gael y sicrwydd hwnnw, Dirprwy Weinidog. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. I'm not sure there were many questions for me there. I think the question I did manage to understand is the role of the fare cap that has happened in England. This is a source of enormous frustration to us, because we've been working on modelling a £1 fare cap for the last 18 months, and before the Liz Truss budget blew a hole in the economy we thought we had a sporting chance of being able to deliver it, but, as a result of runaway inflation and increased costs, we've not been able to do so. So, to hear the UK Government announce a fare cap with new funding, it says, to then be told there are no Barnett consequentials because it's coming from existing Department for Transport budgets, is galling. And even if we did get a Barnett share of the money they've announced, it would be only a fraction of the money that we need to do a scheme of our own. So, I'm afraid the Member has swallowed hook, line and sinker the spin of the UK Government, and I'm afraid there's very little substance to it once it is scrutinsed.
She says she supports spending an additional £30 million. I've just announced that we'll be putting an extra £20 million on the table. There remains a gap. We don't have the exact figures yet, and that's what we're working through. These are very complicated things to disentangle, because the money that's given to local authorities to fund concessionary fares is done in arrears when we know the actual spend that's taken place and we aren't able to reconcile those figures in real time. So, we have to wait until the full picture has emerged. We've done some excellent work with them to try and look at efficiencies, and we've managed to reduce the burn rate of concessionary fares and the BES significantly as a result of that system. So, the effort we've been making has shown there are efficiencies to be made in the system. But we don't have the funding available to us to keep every single bus service currently running. As I've just said in my statement, there's a strong case for looking again at our pattern of bus services to reflect current demand.
That's the process we're still going through. As I said, it's an update statement—it's not the final word. We're working closely with them. I wish we had the money we needed to expand bus services, to increase frequency, to reduce fares. We don't have the money. Natasha Asghar isn't able to tell me where I can get the money, but I can assure all Members that we're doing our very best to make the situation as useful as possible for passengers and communities.
Diolch i chi. Nid wyf i'n siŵr a oedd yna lawer o gwestiynau i mi o gwbl. Rwy'n credu mai'r cwestiwn y gwnes i lwyddo i'w ddeall oedd swyddogaeth y cap ar bris siwrnai sydd wedi digwydd yn Lloegr. Mae hwnnw'n achos rhwystredigaeth enfawr i ni, gan ein bod ni wedi gweithio ar fodelu cap pris siwrnai o £1 am y 18 mis diwethaf, a chyn i gyllideb Liz Truss saethu twll yn yr economi, roeddem ni'n credu y byddai gennym ni gyfle gweddol i gyflawni hynny, ond oherwydd bod chwyddiant ar garlam a chostau uwch, nid ydym ni wedi gallu gwneud hynny. Felly, mae clywed Llywodraeth y DU yn cyhoeddi cap prisiau gyda chyllid newydd, meddai hi, i gael gwybod wedyn nad oes unrhyw gyllid canlyniadol Barnett oherwydd ei fod am ddod o gyllidebau presennol yr Adran Drafnidiaeth, yn resynus. A hyd yn oed pe byddem ni'n cael cyfran yn unol â Barnett o'r arian y gwnaethon nhw ei gyhoeddi, dim ond rhan fechan o'r arian sydd ei angen arnom ni i lunio ein cynllun ein hunain fyddai hynny. Felly, rwy'n ofni bod yr Aelod wedi llyncu stori Llywodraeth y DU yn ei chyfanrwydd ac yn hygoelus tu hwnt, ac rwy'n ofni na cheir llawer o sylwedd yn honno pan fydd y craffu wedi digwydd.
Mae hi'n dweud ei bod hi'n cefnogi gwario £30 miliwn yn ychwanegol. Rwyf i newydd gyhoeddi y byddwn ni'n rhoi £20 miliwn ychwanegol ar y bwrdd. Mae'r bwlch yno o hyd. Nid yw'r union ffigurau gennym ni eto, a dyna'r hyn yr ydym ni'n gweithio drwyddo. Mae'r rhain yn bethau cymhleth iawn i'w datgymalu, oherwydd mae'r arian sy'n cael ei roi i awdurdodau lleol i ariannu tocynnau teithio rhatach yn cael ei drosglwyddo mewn ôl-ddyledion pan fyddwn ni'n gwybod swm y gwariant gwirioneddol sydd wedi bod ac nid ydym ni'n gallu cysoni'r ffigurau hynny mewn amser real. Felly, mae'n rhaid i ni aros nes bydd y darlun llawn wedi dod i'r amlwg. Rydym ni wedi gwneud gwaith rhagorol gyda nhw i geisio edrych ar effeithlonrwydd, ac rydym ni wedi llwyddo i leihau cyfradd llosgi drwy'r tocynnau teithio rhatach a'r Cynllun Brys ar gyfer y Sector Bysiau yn sylweddol o ganlyniad i'r system honno. Felly, mae'r ymdrech a wnaethom ni wedi dangos bod arbedion o ran effeithlonrwydd i'w cael yn y system. Ond nid yw'r arian ar gael i ni i gadw pob gwasanaeth bws unigol ar waith ar hyn o bryd. Fel rwyf i newydd ei ddweud yn fy natganiad, mae achos cryf dros edrych eto ar ein patrwm ni o wasanaethau bysiau i adlewyrchu'r galw presennol.
Honno yw'r broses yr ydym ni'n dal i fynd drwyddi. Fel dywedais i, datganiad i ddiweddaru yw hwn—nid dyma'r gair olaf. Rydym ni'n gweithio yn agos gyda nhw. Fe hoffwn i'n fawr pe byddai'r arian gennym ni i ateb yr angen i ni allu ehangu gwasanaethau bysiau, cynyddu eu hamlder, a gostwng prisiau siwrnai. Nid yw'r arian gennym ni. Nid yw Natasha Asghar yn gallu dweud wrthyf o ble y gallaf i gael yr arian, ond fe allaf i sicrhau'r Aelodau i gyd ein bod ni'n gwneud ein gorau glas i wneud y sefyllfa mor hwylus â phosibl i deithwyr a chymunedau.
Diolch, Weinidog am y datganiad yma. Dwi'n gwerthfawrogi'r gwaith mae'r Llywodraeth yn ei wneud yma. Erys y pwynt ein bod yn wynebu sefyllfa o argyfwng, achos mae'r cynllun BES, o leiaf fel mae e ar hyn o bryd, yn dal yn mynd i ddod i ben. Mae'r sefyllfa'n well nag oedd e, yn sicr, ond mae pethau'n dal yn fregus.
Dŷn ni i gyd yn gwybod beth ydy'r heriau: mae'r niferoedd o deithwyr tua 15 y cant yn is o'u cymharu gyda'r niferoedd cyn COVID, fel dŷch chi wedi bod yn gosod mas; mae costau wedi cynyddu fel canlyniad i chwyddiant a nifer o sialensiau eraill. Ac mae grwpiau fel y CPT wedi cysylltu gyda nifer ohonom ni i rybuddio, fel dŷn ni wedi'i glywed yn barod, y gall 20 y cant o deithiau dros Gymru gael eu colli os nad oes mwy o arian ar gael. Mae grwpiau fel y Coach and Bus Association Cymru yn poeni y gall y ffigur yna fod hyd yn oed yn uwch.
Ac mae swyddi dan berygl. Bydd yr effaith, heb os nac oni bai, yn waeth ar gwmnïau bach—y cwmnïau sydd ddim yn talu cyfranddalwyr, ond sydd yn gwasanaethu'r gymuned; cwmnïau sydd heb yr adnoddau enfawr y tu cefn iddyn nhw, pencadlysoedd y tu fas i Gymru, arian mawr. Dwi'n meddwl am y cwmnïau yna sydd yn ŵr a gwraig. Gall y cwmnïau cymunedol hynny ddiflannu heb fwy o sicrwydd.
Felly, dwi'n cytuno gyda chi, mae angen sefydlogi'r sefyllfa; mae angen gwneud hynny er budd cymunedau, wrth gwrs, hefyd—cymunedau sydd dan berygl o gael eu hynysu a'u gadael ar ôl. Oherwydd, eto, ac mae hyn wedi cael ei ddweud yn barod yn y Siambr y prynhawn yma, y bobl fwyaf bregus ydy'r rhai fydd yn dioddef fwyaf gyda hyn. Mae'r arolygon barn diweddar wedi dangos fod oddeutu 54 y cant o bobl yn poeni y gall toriadau i fysus effeithio ar sut maen nhw'n gallu cyrraedd gwaith neu'r ysgol.
Thank you, Deputy Minister, for this statement. I appreciate the work that the Government is doing on this. But the fact remains that we are facing a critical situation because the BES scheme, in its current form, is due to come to an end. Things are better than they were, but things are still fragile.
We know what the challenges are: the number of passengers is about 15 per cent lower than pre-COVID levels, as you set out; costs have increased as a result of inflation and other challenges. Groups such as the CPT have contacted many of us to warn, as we've already heard, that 20 per cent of trips across Wales may be lost if more money is not invested. Groups such as the Coach and Bus Association Cymru are concerned that the figure could be even higher.
And jobs are at risk. The impact will undoubtedly be worse for small businesses—the businesses that don't make payouts to shareholders, but that serve the community; businesses that don't have huge resources behind them, headquarters outside Wales and big cash reserves. I'm thinking about those businesses that are husband-and-wife firms. Those community businesses could disappear without more certainty.
So, I agree with you that the situation needs to be stabilised. We need to do that for the benefit of our communities as well—communities that are in danger of being isolated and left behind. Because, again, and this has already been said in the Chamber this afternoon, it's the most vulnerable people who are the ones that will suffer most because of this. Recent polls have shown that approximately 54 per cent of people are concerned that bus services could affect how they could get to work or school.
Minister, I welcome the news—I genuinely do welcome the news—of the £46 million. That could help avert the immediate crisis and give the industry breathing space, and give the Government, as you set out, time to work with partners, I hope, on this marketing push, to encourage more people to use buses. If you have any more detail, please, about the timetable of how that will be spent and the detail of how it will be spent, I'd be grateful, because I know that you recognise the severity of this situation, and how important it is to get that extra funding.
In terms of how it will be spent, could you tell us, please, if there's an equivalent scheme elsewhere in the UK or in Europe that might not be directly about buses, actually, but another service that has been affected in some way by the pandemic in terms of numbers not returning that we could learn from in terms of the behavioural change and how that could be fed in? I quoted the figure of 54 per cent of people who are worried about how this could affect them. Will the Government be looking to target help towards the people who need it most in any of this recovery work, please? There is, I understand, an underspend in the concessionary fares budget. You may have just clarified this in response to Natasha Asghar's point, but I didn't quite pick it up, so if you could repeat that, please: how much that underspend is and if that will be used in any way to plug this gap.
But beyond the money, and beyond the next 12 months, beyond the next 18 months, there's evidently a need for investment and for research into how we can change people's perceptions of buses. We've spoken about this a number of times before. I know that can't be rushed, and I'm glad to see that the Government is keeping an eye on this in the longer term as well as the immediate crisis, because you've spoken about how we need to catch up, almost, about where people are, how people's habits have changed as a result of COVID. I suppose, as well as that, I'd ask how we can help encourage people's—. Well, not encourage, but try to ensure that people's habits and what people want to do in terms of using buses won't even just return to how they were before the pandemic, but are changed utterly and that people see using buses as something that they would want to do, because certainty is needed for the industry and for communities beyond these 18 months.
And this is the point that I'd end with, Llywydd: communities need these bus routes, and bus routes that suit them, not ones that suit the timetables of big companies, because we can't keep getting to this situation of stepping back from a cliff edge every 12 months, every 18 months; it's not something I know that you would want either. So, I do welcome the points that you've made already in terms of campaign work, and I know that many of us would very much support what you've said there, but any more detail that you could give us, either now or in the coming weeks, I'd be grateful for. I realise I'm out of time, Llywydd, so I will just say, finally, that any help that could be given that is couched in terms of not what's commercially viable but what's vital for communities would be particularly helpful. Diolch yn fawr. Sorry I've gone a little over.
Gweinidog, rwy'n croesawu'r newyddion—rwyf i wir yn croesawu'r newyddion—am y £46 miliwn. Fe allai hynny helpu i osgoi'r argyfwng uniongyrchol a rhoi cyfle i'r diwydiant gael ei wynt ato, a rhoi amser i'r Llywodraeth, fel nodwyd gennych chi, ar gyfer gweithio gyda phartneriaid, rwy'n gobeithio, ynglŷn â'r ymgyrch farchnata hon, ac annog mwy o bobl i ddefnyddio bysiau. Os oes gennych chi fwy o fanylion, os gwelwch chi'n dda, am amserlen sut y bydd hwnnw'n cael ei wario a'r manylion o ran sut y caiff ei wario, fe fyddwn i'n ddiolchgar, oherwydd fe wn i eich bod chi'n cydnabod difrifoldeb y sefyllfa hon, a pha mor bwysig yw hi i fod â'r cyllid ychwanegol hwnnw.
O ran sut y bydd yn cael ei wario, a allech chi ddweud wrthym ni, os gwelwch chi'n dda, a oes cynllun cyfatebol mewn mannau eraill yn y DU neu yn Ewrop nad yw'n ymwneud yn uniongyrchol â bysiau, mewn gwirionedd, ond o ran gwasanaeth arall a effeithiwyd mewn rhyw ffordd gan y pandemig o ran niferoedd nad ydyn nhw wedi dychwelyd wedyn y gallem ni ddysgu oddi wrth hynny ynghylch unrhyw newid ymddygiadol a sut y gellid bwydo hynny i mewn? Fe ddyfynnais i'r ffigur o 54% o bobl sy'n gofidio ynglŷn â sut y gallai hyn effeithio arnyn nhw. A wnaiff y Llywodraeth geisio anelu cymorth tuag at y bobl sydd â'r angen mwyaf amdano o ran unrhyw faes yn y gwaith adferol hwn, os gwelwch chi'n dda? Rwy'n deall bod tanwariant yn y gyllideb ar gyfer tocynnau teithio rhatach. Efallai eich bod chi newydd egluro hyn mewn ymateb i bwynt Natasha Asghar, ond ni wnes i ddeall hynny'n llwyr, felly pe byddech chi'n ailadrodd hynny, os gwelwch chi'n dda: beth yw maint y tanwariant hwnnw ac a fydd hynny'n cael ei ddefnyddio mewn unrhyw ffordd i lenwi'r bwlch hwn.
Ond y tu hwnt i'r arian, a thu hwnt i'r 12 mis nesaf, y tu hwnt i'r 18 mis nesaf, mae'n amlwg bod angen buddsoddiad ac ymchwil o ran sut y gallwn ni newid y syniad sydd gan bobl am fysiau. Rydym ni wedi trafod hyn sawl gwaith o'r blaen. Rwy'n gwybod na ellir rhuthro hynny, ac rwy'n falch o weld bod y Llywodraeth yn cadw llygad ar hyn yn y tymor hwy yn ogystal â'r argyfwng presennol, oherwydd rydych chi wedi siarad am sut mae angen i ni ddal i fyny, bron â bod, o ran sefyllfa pobl, sut mae arferion pobl wedi newid o ganlyniad i COVID. Rwy'n tybio y byddwn i, yn ogystal â hynny, yn gofyn sut y gallwn ni helpu i annog pobl—. Wel, nid annog, ond ceisio sicrhau na fydd arferion pobl a'r defnydd y mae pobl yn dymuno ei wneud o fysiau yn gwneud dim ond dychwelyd hyd at eu cyfraddau nhw cyn y pandemig, ond yn cael eu newid yn llwyr a bod pobl yn gweld defnyddio bysiau yn rhywbeth y bydden nhw'n awyddus i'w wneud, oherwydd mae angen sicrwydd ar y diwydiant a'r cymunedau y tu hwnt i'r 18 mis hyn.
A dyma'r pwynt y carwn i orffen gydag ef, Llywydd: mae angen y llwybrau bysiau hyn ar gymunedau, a llwybrau bysiau sy'n addas iddyn nhw, nid rhai sy'n gweddu i amserlenni cwmnïau mawr, oherwydd ni allwn ni barhau i gyrraedd y sefyllfa hon o fod yn camu yn ôl o ymyl y dibyn bob 12 mis, bob 18 mis; fe wn i nad yw hynny'n rhywbeth y byddech chi'n ei ddymuno chwaith. Felly, rwy'n croesawu'r pwyntiau a wnaethoch chi'n barod o ran y gwaith ymgyrchu, ac fe wn i y byddai llawer ohonom ni'n cefnogi'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud yn hynny o beth, ond fe fyddwn i'n ddiolchgar am unrhyw fanylion pellach y gallech chi eu rhoi i ni, naill ai nawr neu yn ystod yr wythnosau nesaf. Rwy'n sylweddoli bod fy amser i ar ben, Llywydd, felly rwyf i am ddweud, yn olaf, y byddai unrhyw gymorth yn arbennig o ddefnyddiol pe gellid rhoi hwnnw nid ar sail yr hyn sy'n fasnachol hyfyw ond ar sail yr hyn sy'n hanfodol i gymunedau. Diolch yn fawr. Mae'n ddrwg gen i fy mod i wedi mynd ychydig dros amser.
Thank you for the support. In terms of the final point, very little is commercially viable; I think that's the point. So, all of it requires, more or less, ongoing support, otherwise it will cease, and that's the grim situation that we are in. What we've been doing with the local authorities, through these regional scrums, as we've been calling them, is to identify what are the priority routes. We particularly want to make sure that, when schools return in September, there are school buses there for them, so that they are able to continue without interruptions—that has beeen a key focus of our planning work—but also, the socially necessary routes. Local authorities have a duty of their own to support socially necessary routes, but a number of them don't put any funding in themselves. Some do; RCT, for example, does, and others have chosen not to. So, there's a patchwork of arrangements. That's why I think going to franchising creates a far more uniform pattern that we can have the same degree of consistency across Wales on.
On the timetable for the work that we're doing, we need to make decisions imminently. As I said, the current scheme is coming to an end in July. The bus companies will have to give notice to the traffic commissioner of services they want to deregister by the middle of June, and the employers will have to begin a consultation process with their workforce if they are going to cancel the bus services and issue redundancy notices. These are all unmoveable deadlines that we very much have in our mind and we are working towards.
We are close, I think, to coming to a point where we're able to make some decisions, but we're not there yet. I didn't want to wait until that point to bring a statement to the Senedd, as I'd promised to update you as we went along. But, clearly, we are going to be losing some services—far fewer than we were when I last spoke to the Senedd, thankfully, because we have been able to release the underspend from concessionary fares. Demand for concessionary fares is about 60 per cent of where it was, so we were able to move that money across. That's the rough £20 million I mentioned, to go on top of the £18 million that was already in the budget, as well as, then, support for TrawsCymru and the inflationary uplift for concessionary fares. Taken together, that's where the £46 million comes from. As was mentioned earlier, it falls short of the figure that local authorities and the industry think is required to preserve every single service, as is now. That would require somewhere between £7 million and £9 million; we're not certain. We simply don't have that money, and that's very frustrating. Clearly it's not a position any of us would want to be in, but we've all made decisions about budget priorities, and we've decided to prioritise a number of other pressures that we think are important.
We also have significant extra pressures on the NHS. We all understand the good of this and we will want to support it, but I'm afraid the difficulty of being in Government is you have to meet multiple priorities and there isn't the money to go around to deal with all of them. That's what we're trying to make sure—that we prioritise those that will help those in need the most and carry the most passengers, to get us so we don't have a cliff edge, as she says. If we can get certainty at this decision point, we should then have stability for 18 months, which will take us to the end of this financial year; we have similar money, then, rolling forward to the next financial year. Obviously there are some variables, depending on what happens to future demand for concessionary fares. If that goes up, then obviously the amount of money available becomes squeezed. So, there are lots of uncertainties in this, but we need to get to a planned, orderly, strategic system in franchising, and that's the jiggle that we're having to do the moment.
Diolch i chi am y gefnogaeth. O ran y pwynt olaf, ychydig iawn sy'n hyfyw yn fasnachol; rwy'n credu mai dyna'r pwynt. Felly, mae angen cefnogaeth barhaus ar bopeth, fwy neu lai, neu fe fydd yn darfod, a honno yw'r sefyllfa ddifrifol yr ydym ni ynddi. Yr hyn yr ydym ni wedi bod yn ei wneud gyda'r awdurdodau lleol, drwy'r sgrymiau rhanbarthol hyn, fel rydym ni wedi bod yn eu galw nhw, yw nodi pa rai yw llwybrau blaenoriaeth. Rydym ni'n arbennig o awyddus i sicrhau, pan fydd ysgolion yn dychwelyd ym mis Medi, bod bysiau ysgol yno ar eu cyfer nhw, fel eu bod nhw'n gallu parhau yn ddi-dor—mae hwnnw wedi bod yn ganolbwynt allweddol o'n gwaith cynllunio—ond hefyd, y llwybrau sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol. Mae gan awdurdodau lleol eu dyletswydd eu hunain i gefnogi llwybrau sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol, ond nid yw nifer ohonyn nhw'n rhoi unrhyw gyfran o'u cyllid i mewn. Mae rhai yn gwneud felly; mae RhCT, er enghraifft, yn gwneud felly, ac mae eraill wedi dewis peidio. Felly, clytwaith yw'r trefniadau. Dyna pam rwy'n credu bod troi at fasnachfreinio yn creu patrwm llawer mwy unffurf fel y gallwn ni sicrhau'r un cysondeb ar draws Cymru.
O ran yr amserlen ar gyfer y gwaith yr ydym ni'n ei wneud, mae angen i ni wneud penderfyniadau ar unwaith. Fel dywedais i, mae'r cynllun presennol yn dod i ben ym mis Gorffennaf. Bydd yn rhaid i'r cwmnïau bysiau roi rhybudd i'r comisiynydd traffig ynghylch y gwasanaethau y maen nhw am eu dadgofrestru erbyn canol mis Mehefin, ac fe fydd hi'n rhaid i'r cyflogwyr ddechrau proses ymgynghori gyda'u gweithlu os ydyn nhw am ddiddymu gwasanaethau bysiau a chyhoeddi hysbysiadau diswyddo. Mae'r rhain i gyd yn derfynau amser na ellir eu symud sy'n gadarn iawn yn ein meddylfryd ni ac rydyn ni'n gweithio tuag atyn nhw.
Rydym ni'n agos, rwy'n credu, at ddod i'r fan lle gallwn ni wneud rhai penderfyniadau, ond nid ydym ni wedi cyrraedd eto. Nid oeddwn i'n dymuno aros tan hynny i roi datganiad gerbron y Senedd, gan fy mod i wedi addo rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi wrth i ni symud ymlaen. Ond, yn amlwg, fe fyddwn ni'n colli rhai gwasanaethau—llawer llai nag y buasem ni wedi gwneud pan oeddwn i'n siarad â'r Senedd ddiwethaf, diolch byth, oherwydd rydym ni wedi gallu rhyddhau'r tanwariant o'r tocynnau teithio rhatach. Mae'r galw am docynnau teithio rhatach tua 60 y cant yn llai nag o'r blaen, felly roeddem ni'n gallu trosglwyddo'r arian hwnnw. Dyna'r £20 miliwn yn fras y soniais i amdano, ar ben y £18 miliwn a oedd yn y gyllideb eisoes, yn ogystal â chefnogaeth i TrawsCymru a'r codiad yn ôl chwyddiant ar gyfer tocynnau teithio rhatach. O gymryd y rhain gyda'i gilydd, fel yna y byddwn yn cyrraedd y £46 miliwn. Fel soniwyd yn gynharach, mae hynny'n llai na'r hyn y mae awdurdodau lleol a'r diwydiant yn credu sydd ei angen i gadw pob gwasanaeth unigol, fel maen nhw ar hyn o bryd. Fe fyddai hynny'n gofyn am rywle rhwng £7 miliwn a £9 miliwn; nid ydym ni'n sicr. Yn syml, nid yw'r arian hwnnw gennym ni, ac mae hynny'n peri rhwystredigaeth fawr. Yn amlwg, nid yw hon yn sefyllfa y byddai unrhyw un ohonom ni'n dymuno bod ynddi hi, ond rydym ni i gyd wedi gwneud penderfyniadau ynghylch blaenoriaethau'r gyllideb, ac rydym ni wedi penderfynu blaenoriaethu nifer o faterion dyrys eraill yr ydym ni'n credu eu bod nhw'n bwysig.
Mae gennym ni bwysau ychwanegol sylweddol hefyd ar y GIG. Rydyn ni i gyd yn deall pa mor fuddiol yw hyn ac yn awyddus i'w gefnogi, ond mae arnaf i ofn mai'r anhawster o fod yn y Llywodraeth yw ei bod hi'n rhaid i chi ystyried blaenoriaethau lluosog ac nid oes digon o arian i fynd o gwmpas i ymdrin â phob un ohonyn nhw. Dyna rydym ni'n ceisio ei wneud yn sicr—sef blaenoriaethu'r rhai sydd am fod o gymorth i'r rhai â'r angen mwyaf ac yn cario'r nifer fwyaf o deithwyr, i'n rhoi ni mewn sefyllfa fel na fydd ymyl dibyn, chwedl hi. Os gallwn ni fod â sicrwydd ynglŷn â'r pwynt hwn o benderfyniad, yna fe ddylem ni weld sefydlogrwydd am 18 mis, a fydd yn mynd â ni at ddiwedd y flwyddyn ariannol hon; mae gennym ni arian tebyg, wedyn, sy'n cario drosodd i'r flwyddyn ariannol nesaf. Yn amlwg bydd rhai amrywiadau, yn dibynnu ar yr hyn sy'n digwydd o ran y galw am docynnau teithio rhatach yn y dyfodol. Os bydd hynny'n cynyddu, yna mae'n amlwg y bydd swm yr arian sydd ar gael yn cael ei wasgu. Felly, fe geir llawer o ansicrwydd yn hyn o beth, ond mae angen i ni sefydlu system strategol, drefnus, gywir, gynlluniedig o ran masnachfreinio, a dyna'r gamp yr ydym ni'n gorfod ei chyflawni ar hyn o bryd.
I welcome the statement and continued dialogue and partnership working. I've got two questions. What impact assessment has been done across portfolios—in education, to deliver local transport measures, as public transport operators already currently provide school transport, which is fragile, and I've heard that costs are increasing by 40 per cent; the impact on mental health due to social impacts of isolation, and our cross-party group heard how important the interaction is with drivers, as well as other passengers; in health, around accessing medical appointments going forward; and economy, in terms of getting to jobs, as well as jobs in the sector at risk? Arriva have said that 200 jobs could be at risk in north Wales.
The second question is on the campaign on the new network, which, I hope, is not just based on urban and commercial viability, but also the rural areas. May I suggest that we also include all levels of government, drivers, the older person’s commissioner, Age Concern, citizens advice bureaux and the voluntary council for that campaign? I’ve heard that concessionary pass holders are the ones who have not returned back the same, and also, it’s been suggested about incentives. So, local authority leaders and other partners have suggested a capped universal fee of £2, which Natasha’s already asked about, and extending the concessionary passes to under 23-year-olds, but perhaps charging a £1 fee. So, that’s come from the authority leaders and operators themselves. Thank you.
Rwy'n croesawu'r datganiad a pharhad y trafodaethau a'r gweithio mewn partneriaeth. Mae gennyf i ddau gwestiwn. Pa asesiad effaith a wnaethpwyd ar draws portffolios—mewn addysg, i ddarparu mesurau trafnidiaeth lleol, gan fod gweithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus eisoes yn darparu cludiant ysgol ar hyn o bryd, sy'n ansicr, ac rwyf i wedi clywed bod costau yn cynyddu 40 y cant; yr effaith ar iechyd meddwl pobl oherwydd effeithiau cymdeithasol ynysu, ac fe glywodd ein grŵp trawsbleidiol ni pa mor bwysig yw'r rhyngweithio gyda'r gyrwyr, yn ogystal â theithwyr eraill; ym maes iechyd, o ran cyrraedd apwyntiadau meddygol yn y dyfodol; a'r economi, o ran cyrraedd y gwaith, yn ogystal â swyddi yn y sector sydd mewn perygl? Mae Arriva wedi dweud y gallai 200 o swyddi fod mewn perygl yn y gogledd.
Mae'r ail gwestiwn yn ymwneud â'r ymgyrch ynglŷn â'r rhwydwaith newydd, sydd, gyda gobaith, nid yn unig yn seiliedig ar hyfywedd trefol a masnachol, ond ar ardaloedd cefn gwlad hefyd. A gaf i awgrymu ein bod ni'n cynnwys pob haen o lywodraeth, y gyrwyr, y comisiynydd pobl hŷn, Age Concern, Cyngor ar Bopeth a'r Cyngor Gwirfoddol yn yr ymgyrch honno hefyd? Rwyf i wedi clywed mai deiliaid tocynnau teithio rhatach yw'r rhai nad ydyn nhw wedi dychwelyd yn yr un niferoedd, a hefyd, roedd awgrym ynglŷn â'r cymhellion. Felly, mae arweinwyr awdurdodau lleol a phartneriaid eraill wedi awgrymu tâl cyffredinol gyda chap o £2, y gofynnodd Natasha amdano eisoes, ac ymestyn y tocynnau teithio rhatach i bobl ifanc dan 23 oed, ond gan godi tâl o £1, efallai. Felly, mae hynny wedi dod oddi wrth arweinwyr yr awdurdodau a'r gweithredwyr eu hunain. Diolch i chi.
Well, to deal with those in reverse, as I explained, we’ve already been working on exactly such a policy since I was given the post two years ago now, and we’ve done a huge amount of work in modelling what that would be. So I absolutely share the ambition for a £1 flat fee. It’s the right thing to do for social justice, it’s the right thing to do for climate change. We simply don’t have the money, and it’s all very well for different groups to say, ‘We need more', I understand the need for more, I would love to deliver more. But austerity means that we have less money as well as, as Carolyn Thomas rightly points out, the bus industry themselves facing increased costs at a time of decreased demand. So there is a gap in their fare box revenue, and we are struggling to keep going the level of support that we had during the pandemic. So I’m afraid there are no quick fixes to this. This is just tough stuff, and we are doing our very best by co-working to come out of this with the most robust network we can find to get us onto a sustainable pathway to franchising. We hope that, through the campaign, by getting more people on buses, increasing the revenue into the bus network, we’ll then be in a position to expand the network. We don’t want to lose the network. We’re going to have to flex it in the short term, but we want to then rebuild it as part of meeting our carbon targets and our modal shift targets.
She rightly says that school transport needs to be a critical part of our thinking, and from the very beginning, I’ve been working closely with the education Minister Jeremy Miles and his officials, who’ve been attending all of the weekly meetings that I’ve been holding over the last few months with all the different stakeholders to make sure that that is very much front and centre of everyone’s thinking, and the signs are that the efforts have been worth while, and we will have stability, but we won’t be able to keep all the services we have. I’m confident that, because of the extra £20 million we’ve announced today—a total of £46 million beyond what we were able to discuss last time—we will be able to bring stability, and that figure that you mentioned, that the Confederation of Passenger Transport had mentioned, their fears of cuts will be significantly less than that. But we don’t know yet exactly what that figure is until we finish our work.
Wel, i ymdrin â'r rhain o chwith, fel esboniais i, rydym ni wedi bod yn gweithio eisoes ar bolisi o'r union fath ers i mi ddod i'r swydd hon ddwy flynedd yn ôl erbyn hyn, ac rydyn ni wedi gwneud llawer iawn o waith o ran modelu beth fyddai hynny. Felly, rwy'n rhannu'r uchelgais yn llwyr am ffi unffurf o £1. Dyma'r peth iawn i'w wneud o ran cyfiawnder cymdeithasol, dyma'r peth iawn i'w wneud ar gyfer newid hinsawdd. Yn syml, nid yw'r arian gennym ni, ac mae hi'n ddigon hawdd i wahanol grwpiau ddweud, 'Mae angen mwy arnom ni', rwy'n deall yr angen am fwy, fe fyddwn i wrth fy modd yn cyflawni mwy. Ond mae cyni yn golygu bod llai o arian gennym ni, ac fel mae Carolyn Thomas yn gywir i'w nodi, mae'r diwydiant bysiau hefyd yn wynebu costau cynyddol ar adeg pan fo'r galw amdano wedi lleihau. Felly mae bwlch yn eu refeniw nhw o docynnau teithio, ac rydym ni'n ei chael hi'n anodd parhau â'r gyfradd o gefnogaeth a oedd gennym ni yn ystod y pandemig. Felly, rwy'n ofni nad oes atebion cyflym i'w cael yn hyn o beth. Mae hi'n anodd iawn, ac rydym ni'n gwneud ein gorau glas drwy gydweithio i ddod allan o hyn gyda'r rhwydwaith mwyaf cadarn y gallwn ni ei gael i'n tywys ni ar lwybr cynaliadwy hyd at fasnachfreinio. Rydym ni'n gobeithio, drwy'r ymgyrch hon, drwy gael mwy o bobl ar fysiau, y bydd cynnydd yn y refeniw i'r rhwydwaith bysiau, ac y byddwn ni mewn sefyllfa wedyn i ehangu'r rhwydwaith. Nid ydym ni'n dymuno colli'r rhwydwaith. Fe fydd hi'n rhaid i ni ei addasu yn y byrdymor, ond rydym ni'n awyddus i'w ailadeiladu wedyn yn rhan o gyflawniad ein nodau o ran carbon a newid dulliau teithio.
Mae hi'n gywir i ddweud bod angen i drafnidiaeth ysgol fod yn rhan hanfodol o'n meddylfryd ni, ac o'r cychwyn cyntaf, rwyf i wedi bod yn gweithio yn agos gyda'r Gweinidog addysg, Jeremy Miles a'i swyddogion ef, sydd wedi bod yn mynychu'r holl gyfarfodydd wythnosol yr wyf i wedi bod yn eu cynnal dros y misoedd diwethaf gyda'r gwahanol randdeiliaid i gyd er mwyn sicrhau bod hynny'n flaenllaw iawn ac yn ganolog yn ystyriaeth pawb, a'r arwyddion yw bod yr ymdrechion wedi bod o werth mawr, ac fe fydd gennym ni sefydlogrwydd, ond ni fyddwn ni'n gallu cadw pob un o'r gwasanaethau sydd gennym ni. Rwy'n ffyddiog, oherwydd y £20 miliwn ychwanegol y gwnaethom ni ei gyhoeddi heddiw—cyfanswm o £46 miliwn dros ben yr hyn yr oeddem ni'n gallu ei drafod y tro diwethaf—y byddwn ni'n gallu dod â sefydlogrwydd, a'r ffigur hwnnw yr oeddech chi'n sôn amdano, yr oedd Cydffederasiwn Trafnidiaeth Teithwyr wedi'i grybwyll, bydd eu hofnau o ran toriadau yn sylweddol lai na hynny. Ond nid ydym ni'n gwybod eto beth yn union fydd y ffigur hwnnw hyd nes y byddwn ni'n gorffen ein gwaith.
Thank you, Deputy Minister, for your statement today, but it would be remiss of me not to highlight the shambolic rail replacement services that we currently have in my region by Transport for Wales. It's a classic example of how a lack of foresight and a lack of understanding of commuter need is seriously hampering the ability of the Welsh Government to provide adequate transport services for the people of Wales. The fact that people are relying on these buses as a replacement for rail while the rail infrastructure is upgraded, and are met with buses failing to turn up, buses too big to go under bridges, or buses that are too small to meet the demand just shows the scale of contempt for commuters. I would like to know, Deputy Minister, what conversations you've had with Transport for Wales to put this right, and what compensation you're going to provide to those commuters for this appalling service?
Finally, I also want to highlight a recent meeting with bus operators in my region, where it was brought to my attention that people moving into new-build housing estates are not using the bus services provided and are instead relying totally on their cars. If I quote the service director himself, he said that people in new-build houses don't use the bus, quite frankly. With this in mind, Deputy Minister, I would like to know what strategy you have in place to specifically encourage those who have moved into new-build housing estates to utilise the public transport. Thank you.
Diolch i chi, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw, ond fe fyddai hi'n esgeulus ohonof i beidio â thynnu sylw at y gwasanaethau bws yn lle trên anniben sydd gennym ni yn fy rhanbarth i ar hyn o bryd gan Drafnidiaeth Cymru. Dyma enghraifft berffaith o sut mae diffyg rhagwelediad a diffyg dealltwriaeth o ran angen cymudwyr yn rhwystro gallu Llywodraeth Cymru i ddarparu gwasanaethau trafnidiaeth sy'n ddigonol i bobl Cymru. Mae'r ffaith bod pobl yn dibynnu ar y bysiau hyn yn lle'r rheilffyrdd tra bod seilwaith y rheilffyrdd yn cael ei uwchraddio, ac nad yw'r bysiau yn troi i fyny i'w cludo nhw, bysiau rhy fawr i fynd o dan bontydd, neu fysiau sy'n rhy fach i ateb y galw yn amlygu i'r fath raddau y caiff cymudwyr eu dirmygu. Fe hoffwn i wybod, Dirprwy Weinidog, pa sgyrsiau a gawsoch chi gyda Thrafnidiaeth Cymru i unioni hyn, a pha iawndal a rowch chi i'r cymudwyr hyn oherwydd y gwasanaeth ofnadwy hwn?
Yn olaf, fe hoffwn i dynnu sylw hefyd at gyfarfod diweddar gyda gweithredwyr bysiau yn fy rhanbarth i, pan ddaeth i'm sylw nad yw pobl sy'n symud i ystadau tai a adeiladwyd o'r newydd yn defnyddio'r gwasanaethau bysiau a ddarperir ac yn hytrach yn dibynnu'n llwyr ar eu ceir. Pe byddwn i'n dyfynnu cyfarwyddwr y gwasanaeth ei hun, fe ddywedodd ef nad yw pobl mewn tai newydd yn defnyddio'r bws, a dweud y gwir. Gyda hyn mewn golwg, Dirprwy Weinidog, fe hoffwn i wybod pa strategaeth sydd gennych ar waith i annog y rhai sydd wedi symud i ystadau tai newydd yn benodol i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Diolch i chi.
I'll try to deal with both points. First of all, it's silly of him to suggest that we have contempt for commuters—quite the reverse. The whole point of the upgrade to the Cardiff and Valleys lines is to dramatically improve the service for commuters. That, unfortunately, does involve disruption in the short term. This is one of the largest pieces of rail infrastructure investment since the days of Brunel, and that can't be done, I'm afraid, without stopping services, because to try to put overhead lines in whilst other passenger services are running on all parts of the line is impossible. We've done that on very many parts of the line, which is an engineering miracle, frankly, but we simply couldn't do it on the Treherbert line. So, I think he should be less inflammatory and understand what we're trying to achieve.
He's right about rail replacement buses—they are not doing what we expect them to do. That's partly a reflection of the very fragmented, privatised nature of the bus industry. Now, this is not part of the statement today; this is a separate arrangement with TfW for—. This is not part of the scheduled bus services, but it is, in a way, a reflection of a dysfunctional private sector system, because the companies just aren't there with the fleet available when we need them, and we are looking at creating an operator-of-last-resort model for buses, just as we have with the railway currently, so when there is a failure, there can be a TfW-owned-and-run fleet of buses that we may be able to deploy more flexibly. It's not straightforward to do, but that is something we are investigating, because there have been significant failures in rail replacement services not turning up at the right place, the communication not being given, the boards not showing the live times, and so on. So, I fully acknowledge that there have been problems there, and I am speaking regularly with TfW about addressing those.
On the second point about how we attract people onto buses, well, that's partly a focus of the campaign that I mentioned. He touches on a broader issue, though, which is new housing developments not encouraging people onto buses. That's partly a failure of the planning system, which we're putting right through 'Future Wales' and making sure that new housing developments are not placed in out-of-town developments where there aren't bus networks, and that, certainly, has been a failure. It also shows the reason why we're bringing franchising in, because, at the moment, whether a bus service runs or not is a commercial decision by a bus company. So, if there were a new housing estate, the bus company would be under no obligation to run a bus unless they thought they could make money out of it. Often, as he said, they wouldn't, so there's no service for them in the first place, which then compounds the car dependency we are seeing.
So, the behaviour change we need to see as part of the broader modal shift is very well illustrated by the example that he gives. There isn't a simple solution. We need to look at planning policy, we need to look at roads policy—that's one of the issues, if he's read the roads review, that's covered there. We'll also look at planning policy, which, again, if he's read, 'Future Wales', is covered there. But, we are talking about reversing a pattern of development, a pattern of thinking and a pattern of service provision that's been ingrained for decades and will take some time to address.
Rwyf i am geisio ymdrin â'r ddau bwynt. Yn gyntaf i gyd, peth twp iddo ef ei wneud oedd awgrymu ein bod ni'n dirmygu cymudwyr—yn hollol i'r gwrthwyneb. Holl bwrpas yr uwchraddiad i reilffyrdd Caerdydd a'r Cymoedd yw gwella'r gwasanaeth i gymudwyr yn sylweddol. Mae hynny, yn anffodus, yn golygu amhariad yn y byrdymor. Dyma un o'r darnau mwyaf o fuddsoddiad yn seilwaith y rheilffyrdd ers dyddiau Brunel, ac ni ellir gwneud hynny, mae arnaf i ofn, heb atal y gwasanaethau, oherwydd mae ceisio gosod gwifrau uwchben wrth i wasanaethau eraill i deithwyr redeg ar bob rhan o'r lein yn amhosibl. Rydym ni wedi gwneud hynny ar lawer iawn o rannau o'r lein, sy'n wyrth beirianyddol, a dweud y gwir, ond ni allem ni wneud hynny ar lein Treherbert. Felly, rwy'n credu y dylai ef fod yn llai ymfflamychol ei ymadrodd a cheisio amgyffred yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei gyflawni.
Mae'n gywir o ran y gwasanaethau bws yn lle trên—nid ydyn nhw'n gweithio yn y ffordd yr ydym ni'n disgwyl iddyn nhw. Mae hynny'n rhannol yn adlewyrchiad o natur ddarniog iawn y diwydiant bysiau sydd wedi'i breifateiddio. Nawr, nid yw hyn yn rhan o'r datganiad heddiw; trefniant ar wahân gyda Trafnidiaeth Cymru yw hwn am—. Nid yw hyn yn rhan o'r gwasanaethau bysiau a drefnwyd, ond mewn ffordd, mae'n adlewyrchiad o system gamweithredol yn y sector preifat, oherwydd nid yw'r cwmnïau yno gyda'u fflyd ar gael pan fo eu hangen arnom ni, ac rydym ni'n ystyried creu model ar gyfer bysiau ar sail gweithredwr os daw hi i'r pen, yn union fel sydd gennym ni gyda'r rheilffordd ar hyn o bryd, felly pan fyddai methiant, fe fydd fflyd o fysiau sy'n eiddo i, ac yn cael ei rhedeg gan Trafnidiaeth Cymru ar gael i ni i'w defnyddio ar sail fwy hyblyg. Nid yw hi'n hawdd gwneud hynny, ond mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n ymchwilio iddo, oherwydd fe fu methiannau sylweddol o ran gwasanaethau bws yn lle trên pan nad oedden nhw'n troi i fyny yn y lleoliad cywir, diffyg cyfathrebu â phobl, yr amseriadau byw heb ymddangos ar y byrddau, ac ati. Felly, rwy'n cydnabod yn llwyr fod problemau fel hyn wedi bod, ac rwy'n siarad yn rheolaidd gyda Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â mynd i'r afael â'r rhain.
Ar yr ail bwynt ynglŷn â sut yr ydym ni am ddenu pobl ar fysiau, wel, mae'r ymgyrch y soniais i amdani yn canolbwyntio yn rhannol ar hynny. Fe grybwyllodd ef fater mwy eang, serch hynny, sef datblygiadau tai newydd nad ydyn nhw'n rhoi unrhyw symbyliad i bobl deithio ar fysiau. Methiant yn y system gynllunio yw hynny'n rhannol, rydym ni'n unioni hynny drwy 'Cymru'r Dyfodol' gan sicrhau nad yw datblygiadau tai newydd yn cael eu codi mewn datblygiadau ar gyrion y dref lle nad oes rhwydweithiau bysiau, ac mae hynny, yn sicr, wedi bod yn fethiant. Mae'n dangos hefyd y rheswm pam rydyn ni'n cyflwyno masnachfreinio, oherwydd, ar hyn o bryd, penderfyniad masnachol gan gwmni bysiau yw a yw unrhyw wasanaeth bws yn rhedeg ai peidio. Felly, pe byddai ystad newydd o dai, ni fyddai cwmni bysiau dan unrhyw rwymedigaeth i ddarparu bysiau yno oni bai iddyn nhw fod o'r farn y gallen nhw wneud arian o hynny. Yn aml iawn, fel dywedodd ef, ni fydden nhw'n gwneud hynny, ac felly nid oes gwasanaeth yno iddyn nhw yn y lle cyntaf, sy'n gwaethygu'r orddibyniaeth a welwn ni ar geir wedyn.
Felly, fe gaiff y newid o ran ymddygiad y mae angen i ni ei weld yn rhan o'r newid dulliau teithio ehangach ei ddarlunio yn eglur iawn yn yr enghraifft a roddodd ef. Nid oes datrysiad syml i'w gael. Mae angen i ni edrych ar bolisi cynllunio, mae angen i ni edrych ar bolisi ffyrdd—dyna un o'r materion, os yw ef wedi darllen yr adolygiad ffyrdd, sy'n cael eu trafod yno. Fe fyddwn ni'n edrych ar bolisi cynllunio hefyd, sydd, unwaith eto, os yw ef wedi darllen, 'Cymru'r Dyfodol', yn cael ei gwmpasu yn y fan honno. Ond, sôn yr ydym ni am wyrdroi patrwm o ddatblygu, patrwm o feddwl a phatrwm o ddarpariaeth o wasanaeth sydd wedi ymwreiddio ers degawdau ac fe fydd hi'n cymryd cryn dipyn o amser i fynd i'r afael â hynny.
Diolch, Ddirprwy Weinidog—nifer o bethau i'w croesawu yn y datganiad heddiw. Yn sicr, mae yna banig wedi bod ymhlith etholwyr o weld bod gwasanaethau efallai yn dod i ben—y rhif 90 ym Mhontypridd, er enghraifft. Mae nifer o bobl wedi cysylltu oherwydd does ganddyn nhw ddim trafnidiaeth amgen. Dwi'n meddwl ein bod ni'n sôn, weithiau, ynglŷn â chael pobl o ddefnyddio ceir i symud i ddefnyddio bysus, ond i'r bobl lle dim ond y bws maen nhw'n gallu ei ddefnyddio, mae cyhoeddiadau fel hyn yn eithriadol o bwysig.
Roeddwn i eisiau codi'r pwynt hefyd yr oedd Delyth Jewell wedi'i wneud, jest o ran y syniad o ymgyrch. Yn yr Alban, mae'r ymgyrch rŵan, 'Choose the bus'—mae'r hashtag yna yn boblogaidd iawn, gyda nifer o bobl yn ei hybu a £300,000 wedi'i fuddsoddi gan Lywodraeth yr Alban a hefyd CPT yr Alban o ran hynny. Mae ganddyn nhw ail wythnos fysus yr Alban—wythnos o ymgyrch benodol o ran hynny. Ai'r math yna o ystyriaethau rydych chi'n edrych arnyn nhw? Ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau â Llywodraeth yr Alban i weld sut fath o effaith mae'r ymgyrchoedd yma yn eu cael, fel ein bod ni yn gallu dysgu hefyd gan Lywodraethau eraill sydd, efallai, yn trio taclo'r un problemau a heriau â ninnau?
Thank you, Deputy Minister, there are a number of things to welcome in this afternoon's statement. Certainly, there has been panic among constituents believing that some services would be scrapped—the No. 90 in Pontypridd, for example. A number of people have been in touch because they don't have alternative transport. I think we're talking about getting people to move from their cars to the buses, but for people where it's only the bus that's available to them, announcements such as this are extremely important.
I wanted to raise a point, too, that Delyth Jewell mentioned, in terms of the idea of having a campaign. In Scotland, the campaign, 'Choose the bus'—there's a very popular hashtag and many people are promoting it, and £300,000 has been invested by the Scottish Government and Scottish Confederation of Passenger Transport. They have the second Scottish bus week—a week of campaigning around buses. Are those the kinds of things that you're considering? Have you had any discussions with the Scottish Government to see what kind of impact these campaigns are having so that we can also learn lessons from other Governments that are trying to tackle the same problems and challenges as us?
Thank you. We are working with CPT on this, which, of course, has the experience across the UK, and they've agreed to put a small amount of funding into the pot for the campaign. We'll need to carefully design it, based on data and nudge points, with TfW to make sure that it is effective. There is no magic pot of gold I can dip into to pay for it, so this would need to come out of the overall sum. So, we'd need to top-slice other funding to pay for that, but I think that is a very good use of the money to make sure that we are promoting.
As I mentioned in the statement, we've begun thinking about that, but the main effort at the moment is to sort out the main problem, before turning our minds to promoting the services we then are able to preserve, because there's no point promoting a set of services that may not be there in the future. So, that is definitely very high on our priority list, and I agree with what she says about the case for preserving it, and the importance of it. The difficulty I face is getting the money to do that. I think we’ve done a lot; it’s very frustrating that we’re not getting a Barnett consequential from the additional money that has been announced in England. It’s yet another example of announcements that are made—when it comes to it, we’re told that it’s being funded within existing budgets. Now, this is half a billion pounds they claim to be funding within existing budgets. The NHS for the English pay settlement, I think, claim to have £7 billion within their existing budgets to pay for that, and we are beginning to think that, maybe the UK Government Treasury is not being as straightforward with us as they say they are, because they can’t keep funding such large sums of money for this from down the back of the sofa, and then telling us there isn’t a population share for us. There seems to be something broken about the way the Barnett formula is being implemented and we are considering how we might raise this with UK Government.
Diolch. Rydym ni'n gweithio gyda'r Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr yn hyn o beth, sydd, wrth gwrs, â phrofiad ledled y DU, ac maen nhw wedi cytuno i roi ychydig bach o arian yn y blwch ar gyfer yr ymgyrch. Fe fydd angen i ni ddylunio hyn yn ofalus, ar sail data a phwyntiau pwnio, ar y cyd â Trafnidiaeth Cymru i sicrhau y bydd yn effeithiol. Nid oes pot hudol o aur i mi afael mewn dyrnaid i dalu am hyn, felly fe fyddai angen i hyn ddod allan o'r swm cyffredinol. Felly, fe fyddai angen i ni frig-dorri cyllid rhywbeth arall i dalu am hyn, ond rwyf i o'r farn y byddai hwnnw'n ddefnydd da iawn o'r arian sef ein bod ni'n sicrhau ein bod yn hyrwyddo.
Fel soniais i yn y datganiad, rydyn ni wedi dechrau ystyried hynny, ond y brif ymdrech ar hyn o bryd yw datrys y brif broblem, cyn i ni droi ein meddyliau at hyrwyddo'r gwasanaethau y gallwn ni eu cadw wedyn, oherwydd nid oes diben hyrwyddo cyfres o wasanaethau na fydden nhw yno yn y dyfodol, efallai. Felly, mae hynny'n bendant yn uchel iawn ar ein rhestr ni o flaenoriaethau, ac rwy'n cytuno â'r hyn y mae hi'n ei ddweud am yr achos dros gadw hynny, a phwysigrwydd hynny. Yr anhawster yr wyf i'n ei wynebu yw bod â'r arian i wneud hynny. Rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud llawer iawn; achos rhwystredigaeth fawr i ni yw nad ydym ni'n cael swm canlyniadol yn ôl Barnett o'r arian ychwanegol a gyhoeddwyd yn Lloegr. Dyma esiampl arall eto o gyhoeddiadau sy'n cael eu gwneud—o ran hynny, fe ddywedir wrthym ni ei fod yn cael ei ariannu o gyllidebau presennol. Nawr, dyna hanner biliwn o bunnau y maen nhw'n honni eu bod nhw'n ariannu o fewn cyllidebau presennol. Mae'r GIG yn honni, ar gyfer setliad cyflog Lloegr, rwy'n credu, bod ganddyn nhw £7 biliwn o fewn eu cyllidebau presennol i dalu am hynny, ac rydym ni'n dechrau meddwl, efallai nad yw Trysorlys Llywodraeth y DU mor onest gyda ni ag y maen nhw'n ei ddweud, oherwydd ni allan nhw barhau i ariannu symiau mor fawr o arian ar gyfer hyn o gefn y soffa, a dweud wrthym ni wedyn nad oes cyfran yn ôl ein poblogaeth ar gael i ni. Mae hi'n ymddangos bod rhywbeth yn doredig ynglŷn â'r ffordd y mae fformiwla Barnett yn cael ei gweithredu ac rydym ni'n ystyried sut y gallem ni godi hynny gyda Llywodraeth y DU.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Minister, over the last few weeks, I’ve had over 100 handwritten letters from residents in Alyn and Deeside concerned about potential cuts to bus services. I share their concerns, particularly about people and communities being left isolated, and that jobs could be lost across this sector. I’m very grateful for your updates today to Members, but what further assurances can you give to my constituents that the Welsh Government is doing absolutely everything possible to keep buses running across north Wales?
Gweinidog, dros yr wythnosau diwethaf, fe gefais i dros 100 o lythyrau mewn llawysgrifen oddi wrth drigolion Alun a Glannau Dyfrdwy yn mynegi pryder ynglŷn â thoriadau posibl i wasanaethau bysiau. Rwy'n rhannu eu pryderon nhw, yn enwedig ynglŷn â phobl a chymunedau yn cael eu gadael yn ynysig, ac y gellid colli swyddi ar draws y sector hwn. Rwy'n ddiolchgar iawn am eich diweddariadau chi heddiw i'r Aelodau, ond pa sicrwydd pellach y gallwch chi ei roi i'm hetholwyr i fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth posibl i gadw bysiau yn rhedeg ar draws y gogledd?
Well, thank you for that, and 100 handwritten letters is a significant number, and it reflects the strength of feeling there is about buses. You hear the old cliché, 'use it or lose it'; people start to value something when they think it’s not going to be there anymore, and clearly, not everybody has been using the bus, because demand is significantly lower than it was. So, I hope, if anything good comes out of this stressful period, that people realise the value of the bus network and start to use it again.
There are no simple and easy choices here, because we have multiple things that people care about that also need funding, and as I mentioned, the pressure on the NHS is considerable, the housing shortage is considerable, and the cost of building these projects has gone up, whilst our funding has reduced. So, these are all very difficult trade-offs that we have to make. We know that bus services are vital for people, particularly on lower incomes and older people who may not have an alternative. We also know it’s critical to give people alternatives to the car; we’re urging them to shift transport modes, and of course, there has to be an alternative there for them.
So, all of those things are very much in our mind, and we’re trying to make best use of the money we’ve got. What’s been quite significant about this process we’ve gone through with the local authorities regionally and the operators is that we’ve been able to make the money stretch further than it was being stretched before. So, there were real inefficiencies in the system, and that’s why the bus emergency scheme needs to come to an end. It was done in a crisis to deal with a very short-term problem. The problem is now changed and we need to change the funding mechanism and how it works to do that. So, I do hope that, by the end of this, we’ll be able to reassure Jack Sargeant’s constituents that many, if not most of the services, will still be there. I’m not in a position to say yet how many that will be, but certainly, far more as a result of the extra money we’ve been able to commit, but we’re not, sadly, able to fund all of them, in part because they’re not all being used to the extent that they were.
Wel, diolch i chi am hynna, ac mae 100 o lythyrau mewn llawysgrifen yn nifer sylweddol, ac mae hynny'n adlewyrchu maint y teimlad sydd ynglŷn â bysiau. Fe glywch chi'r hen ystrydeb, 'defnyddiwch nhw neu fe’u collwch nhw’; mae pobl yn dechrau gwerthfawrogi rhywbeth pan fyddan nhw'n credu na fydd ar gael eto, ac yn amlwg, nid yw pawb wedi bod yn defnyddio'r bws, oherwydd mae'r galw yn sylweddol is nag yr oedd. Felly, rwy'n gobeithio, os daw unrhyw beth da allan o'r cyfnod pryderus iawn hwn, y bydd pobl yn sylweddoli gwerth y rhwydwaith bysiau ac yn dechrau ei ddefnyddio unwaith eto.
Nid oes unrhyw ddewisiadau syml a hawdd yn hyn o beth, oherwydd mae gennym ni nifer o bethau y mae pobl yn poeni amdanyn nhw sydd ag angen cyllid hefyd, ac fel soniais i, mae'r pwysau ar y GIG yn sylweddol, mae prinder tai yn sylweddol, ac mae cost adeiladu'r prosiectau hyn wedi cynyddu, tra bod ein cyllid ni wedi prinhau. Felly, mae'r rhain i gyd yn faterion anodd iawn i gyfaddawdu arnyn nhw ond mae'n rhaid i ni wneud hynny. Fe wyddom ni fod gwasanaethau bysiau yn hanfodol i bobl, yn enwedig y rhai sydd ar incwm is a phobl hŷn nad oes ganddyn nhw unrhyw ddewis arall. Rydym ni'n gwybod hefyd ei bod hi'n hanfodol rhoi dewisiadau amgenach na'u ceir i bobl; rydym ni'n ceisio eu hannog nhw i newid eu dulliau o drafnidiaeth, ac wrth gwrs, mae'n rhaid cael dewis arall ar eu cyfer.
Felly, rydym ni'n ystyried y pethau hynny i gyd, ac rydym ni'n ceisio gwneud y defnydd gorau o'r arian sydd gennym ni. Yr hyn sydd wedi bod yn arwyddocaol iawn ynglŷn â'r broses hon yr aethom ni drwyddi gyda'r awdurdodau lleol yn rhanbarthol a'r gweithredwyr yw ein bod ni wedi gallu gwneud i'r arian ymestyn ymhellach nag yr oedd yn cael ei ymestyn o'r blaen. Felly, roedd yna aneffeithlonrwydd gwirioneddol yn y system, a dyna pam mae angen i'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau ddod i derfyn. Cafodd ei lunio mewn argyfwng i ymdrin â phroblem fyrdymor iawn. Mae'r broblem wedi newid erbyn hyn ac mae angen i ni newid y mecanwaith cyllido a'i weithrediad i wneud hynny. Felly, rwy'n gobeithio, erbyn diwedd hyn i gyd, y byddwn ni'n gallu sicrhau etholwyr Jack Sargeant y bydd llawer, os nad y rhan fwyaf o'r gwasanaethau, yno o hyd. Nid wyf i mewn sefyllfa eto i ddweud faint ohonyn nhw fydd hynny, ond yn sicr, fe fydd yna lawer mwy o ganlyniad i'r arian ychwanegol yr ydym ni wedi gallu ei ymrwymo, ond nid ydym ni, yn anffodus, yn gallu ariannu pob un ohonyn nhw, yn rhannol oherwydd nad ydyn nhw i gyd yn cael eu defnyddio i'r graddau yr oedden nhw.
Thank you very much for your statement, and thank you, also, for being very upfront in terms of what we can afford and what we can’t, and I agree with much of what you’ve said. We do need a culture change, and that’s down to all of us, isn’t it? Maybe we should have a ‘use the bus day’ for all Senedd Members every month, or something like that. We do absolutely need to exemplify the behaviour change we want to see in our residents.
One of the things we’ve always talked about in the Welsh Liberal Democrats is free public transport for under 25s, and we’ll keep pushing that, understanding the changes that that would require in terms of budget commitments. But I just wanted to talk about rural bus services, because the business model is slightly flawed when it comes to demand and need. The need is great in our rural areas because of social isolation, and I’ve talked about the ladies of Llangynog before, going on their buses just once a week to go and have their hair done, their coffee, their shopping, and that’s in north Montgomeryshire, but there are many other rural areas that I know we could talk about, whereas the demand isn’t there, so whilst the need is high, the demand isn’t really there for regular bus services. So, I just wondered how we could build in a model of how a business strategy could look for bus services within our rural communities. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn i chi am eich datganiad, a diolch i chi hefyd am fod yn ddidwyll iawn o ran yr hyn y gallwn ni ei fforddio a'r hyn na allwn ei fforddio, ac rwy'n cytuno â llawer o'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud. Mae angen newid diwylliant, ac mae hynny'n dibynnu ar bob un ohonom ni, onid ydyw e? Efallai y dylem ni gael 'diwrnod defnyddio'r bysiau' ar gyfer holl Aelodau'r Senedd bob mis, neu rywbeth o'r fath. Mae angen i ni ddangos yn eglur y newid ymddygiad yr ydym ni'n awyddus i'w weld yn ein trigolion ni.
Un o'r pethau yr ydym ni wedi siarad amdanyn nhw trwy'r amser ym mhlaid Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yw trafnidiaeth gyhoeddus rhad ac am ddim i bobl dan 25 oed, ac fe fyddwn ni'n parhau i wthio hynny, gan ddeall y newidiadau y byddai eu hangen o ran ymrwymiadau cyllidebol. Ond roeddwn i'n awyddus i siarad am wasanaethau bysiau yng nghefn gwlad, oherwydd mae'r model busnes ychydig yn ddiffygiol o ran y galw a'r angen. Mae'r angen yn fawr yn ein hardaloedd gwledig ni oherwydd arwahanrwydd cymdeithasol, ac rwyf i wedi siarad am wragedd Llangynog o'r blaen, sy'n mynd ar y bysiau unwaith yr wythnos i fynd i wneud eu gwalltiau, am eu coffi, i siopa, a hynny yng ngogledd sir Drefaldwyn, ond mae yna lawer o ardaloedd eraill yng nghefn gwlad y gallem ni siarad amdanyn nhw, er nad oes galw mawr yno, mae'r angen yn fawr, ond nid oes galw yno mewn gwirionedd ar gyfer gwasanaethau bysiau rheolaidd. Felly, tybed sut allem ni sefydlu model o strategaeth fusnes sy'n ymchwilio i wasanaethau bysiau yn ein cymunedau gwledig ni. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Well, clearly, the bus ecosystem is different in Ceredigion and Powys than it is in many other parts of Wales and we have representatives from both those authorities on the groups that I chair weekly and the points are clearly made, and we are working with them to make sure that we maintain as consistent a pattern as we can with the current services. Clearly, the TrawsCymru network is a real additional benefit from that, and, where that is running, is being welcomed, particularly since we've had the investment in the electric buses and the lower fares. And that just goes to show, in rural areas, you can have a functioning public transport system if you have the money to invest in it. And that's certainly our ambition for all rural areas.
The Burns commission in north Wales, which is reporting in September, has an interim report due out soon, and has been asked specifically to look at the needs of rural areas and what public transport systems could be viable. It's likely, I think, that the demand-responsive Fflecsi-type model is something that is going to be looked upon favourably. Again, we've got to fund that. That is our biggest challenge, I think, at the moment—there's no end of things we'd like to do and could do and would be valuable, but how do we release the funding to do that is an ongoing headache, frankly.
So, I completely share her analysis of what is needed, and we are working hard with partners to do what we can to get there. And franchising, when it happens, will certainly help us. But you can have as perfectly designed a system as you want—unless you've got the public funding to put into it, it's only as good as the investment that you have available. And I think that's a case for all of us to think about—the relative importance of public transport versus other priorities.
Diolch i chi. Wel, yn amlwg, mae byd y bysiau yn wahanol yng Ngheredigion ac ym Mhowys nag ydyw mewn sawl rhan arall o Gymru ac mae gennym ni gynrychiolwyr o'r ddau awdurdod hynny ar y grwpiau yr wyf i'n eu cadeirio yn wythnosol ac mae'r pwyntiau hyn yn cael eu gwneud yn eglur, ac rydym ni'n gweithio gyda nhw i sicrhau ein bod ni'n cynnal patrwm mor gyson ag y gallwn ni gyda'r gwasanaethau presennol. Yn amlwg, mae rhwydwaith TrawsCymru o fudd ychwanegol gwirioneddol, a lle bydd hwnnw'n rhedeg fe gaiff ei groesawu, yn enwedig gan ein bod ni wedi cael y buddsoddiad yn y bysiau trydan a'r prisiau siwrnai llai. Ac fe fydd hynny'n dangos, mewn ardaloedd gwledig, y gallwch chi fod â system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n gweithio os yw'r arian gennych chi i fuddsoddi yn honno. A dyna, yn sicr, yw ein huchelgais ni i bob ardal yng nghefn gwlad.
Bydd adroddiad interim yn dod yn fuan oddi wrth gomisiwn Burns yn y gogledd, sy'n adrodd ym mis Medi, ac fe ofynnwyd yn benodol i'r comisiwn ystyried anghenion ardaloedd cefn gwlad a pha systemau trafnidiaeth gyhoeddus allai fod yn hyfyw ynddyn nhw. Mae hi'n debygol, yn fy marn i, y bydd dulliau yn ôl model Fflecsi sy'n ymatebol i'r galw yn rhywbeth y bydd y comisiwn yn edrych yn ffafriol arno. Unwaith eto, mae'n rhaid i ni ariannu hynny. A honno yw ein her fwyaf ni, rwy'n credu, ar hyn o bryd—nid oes diwedd ar y pethau yr hoffem ni eu gwneud ac y gallem ni eu gwneud nhw ac y bydden nhw o werth mawr, ond mae gallu rhyddhau cyllid ar gyfer gwneud hynny yn benbleth barhaus, a dweud y gwir.
Felly, rwy'n cytuno â'i dadansoddiad hi o'r hyn y mae taer angen amdano, ac rydym ni'n gweithio yn galed gyda phartneriaid i wneud yr hyn a allwn ni i gyrraedd y fan. Ac fe fydd masnachfreinio, pan fydd hynny'n digwydd, yn ein helpu ni'n sicr. Ond fe allech chi fod wedi cynllunio system mor berffaith ag y dymunir—oni bai bod yr arian cyhoeddus gennych chi i'w roi ynddi hi, ni fydd hi ond cystal â'r buddsoddiad sydd gennych chi ar gael. Ac rwy'n credu y dylai pob un ohonom ni ystyried hynny—pwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus o gymharu â blaenoriaethau eraill.
Can I really applaud, at the beginning of my comments, the work that's been done, the joint working that's been done by the Minister and partners across Wales, and in the regional scrums, to bring forward something that may see us through the short-term difficulties, give us some breathing space and get us to that franchise model and a more sustainable future? But, on that point of a more sustainable future, I know you're not able to read every single word of the climate change committee's evidence, but we heard this the other day:
'I really do think...that something the Welsh Government may need to consider is the universal free travel on the concessionary scheme...I would strongly favour'
said this witness, for example,
'a £2 flat rate for the vast majority of the public and £1 for concessionary.... Should we consider, like say, a nominal £1 charge—to travel anywhere you want in Wales if you’re a pensioner for £1; if you’re an adult, you're charged £2. Those kinds of figures get you into the realm where actually, for, maybe—it’s still tens of millions—£20 million or £30 million addition on top of the current money...we could have a more sustainable service'
and it'll drive up passenger usage, 'and I know, perhaps,' the witness says,
'politically, it is a hot topic...but I do think we’ve got to look at this for the long term'.
That was Andrew Morgan, leader of the Welsh Local Government Association. It was picked up and echoed by other people from different parties represented from the WLGA on that call. Today, isn't this the moment now we need to seize everything, put everything on the table, and look at how we fill that fare box for the future?
A gaf i wir gymeradwyo, ar ddechrau fy sylwadau i, y gwaith sydd wedi cael ei wneud, y cydweithio sydd bod rhwng y Gweinidog a phartneriaid ledled Cymru, ac yn y sgrymiau rhanbarthol, i gyflwyno rhywbeth a allai ein tywys ni drwy anawsterau'r byrdymor, a rhoi rhywfaint o gyfle i gael ein gwynt atom a'n cyfeirio ni at y model hwn o fasnachfreinio a dyfodol mwy cynaliadwy? Ond, ar y pwynt hwnnw o ddyfodol mwy cynaliadwy, fe wn i nad ydych chi'n gallu darllen pob gair unigol yn nhystiolaeth y pwyllgor newid hinsawdd, ond fe glywsom ni hyn y diwrnod o'r blaen:
'Rwyf i wir yn credu...mai rhywbeth y gallai fod angen i Lywodraeth Cymru ei ystyried yw teithio rhad ac am ddim i bawb ar y cynllun teithio rhatach...fyddwn i'n ffafrio hynny'n fawr'
dywedodd y tyst hwn, er enghraifft,
'cyfradd unffurf o £2 i'r mwyafrif helaeth o'r cyhoedd a £1 ar gyfer y cynllun teithio rhatach.... A ddylem ni ystyried, dyweder, daliad mewn enw o £1—i deithio i unrhyw le fynnoch chi yng Nghymru os ydych chi'n bensiynwr am £1; os ydych chi'n oedolyn, fe godir £2 arnoch chi. Mae'r ffigurau o'r fath yn eich rhoi chi i mewn sefyllfa mewn gwirionedd, ar gyfer, efallai—degau o filiynau o hyd—£20 miliwn neu £30 miliwn o ychwanegiad ar ben yr arian cyfredol...fe allem ni fod â gwasanaeth mwy cynaliadwy'
ac fe fydd yn cynyddu defnydd gan deithwyr, 'ac rwy'n gwybod, efallai,' meddai'r tyst,
'yn wleidyddol, mae'n bwnc llosg...ond rwy'n credu bod rhaid i ni edrych ar hyn ar gyfer yr hirdymor'.
Andrew Morgan oedd hwnnw, arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Fe godwyd a'i adleisio gan bobl eraill o wahanol bleidiau a gynrychiolwyd oddi wrth CLlLC ar yr alwad honno. Heddiw, onid dyma'r foment nawr y mae ei hangen er mwyn i ni afael ym mhopeth, rhoi popeth ar y bwrdd, ac ystyried sut yr ydym ni am lenwi'r blwch arian tocynnau hwnnw i'r dyfodol?
Well, as I mentioned, not only have we considered it, we've planned it, we've done the modelling work on it. We've taken it extremely seriously as a viable option, and the Cabinet has endorsed it. What we don't have is the money to pay for it, because I'm afraid it's not £30 million, as you mentioned, but more like £90 million, on top of the £200 million we currently spend on buses, is what you would require. And I think there's a shared ambition that we still aim to get that point, but we're not at that point now. We simply don't have the money—
Wel, fel soniais i, nid yn unig yr ydym wedi ystyried hyn, rydym wedi cynllunio hyn, rydym wedi gwneud y gwaith modelu ynglŷn â hyn. Rydym ni wedi cymryd hwn o ddifrif yn ddewis ymarferol, ac mae'r Cabinet wedi ei gymeradwyo. Yr hyn nad oes gennym ni yw'r arian i dalu amdano, oherwydd rwy'n ofni nad £30 miliwn mohono, fel gwnaethoch chi ei ddweud, ond mae'n fwy tebyg i £90 miliwn, ar ben y £200 miliwn yr ydym ni'n ei wario ar fysiau ar hyn o bryd, a dyna'r hyn a fyddai ei angen arnoch chi. Ac rwy'n credu bod uchelgais cyffredin ein bod ni'n parhau i anelu i gyrraedd y pwynt hwnnw, ond nid ydym ni yn y sefyllfa honno nawr. Yn syml, nid yw'r arian gennym ni—
Concessionary fares.
Tocynnau teithio rhatach.
I'm sorry, it's hard to keep up with additional comments. The Member says 'concessionary fares'. You can slice and dice it whichever way you like. We've looked at a range of models—of a £1 flat fare for everybody; we've looked at free travel for young people; we've looked at a flat £2 for everybody; £1.50 for everybody. We've done the work, because it's my ambition too. But, as I say, we simply just don't have the money to pay for it, and I wish we did, and I hope we'll get to the point where we will.
I very much welcome Councillor Andrew Morgan's comments, and I've had constructive conversations with him myself. And the point he makes is that working with local authorities—because, as I said, they have a legal duty to support socially necessary bus routes—some local authorities, like your own, don't do that, others, like Andrew Morgan's, do. So, there's an inconsistent picture across Wales. And then the conversation we need to have with local government is: would they be able to put a sum in, which we then would be able to match, which would get us closer to where we want to get to? And I think those are the conversations that we now need to be having.
Mae'n ddrwg gen i, mae hi'n anodd dal i fyny â'r sylwadau ychwanegol. Mae'r Aelod yn dweud 'tocynnau teithio rhatach'. Fe allech chi drefnu hyn ym mha ffordd bynnag yr hoffech chi. Rydym ni wedi edrych ar ystod o fodelau—o bris unffurf o £1 i bawb; rydym ni wedi edrych ar deithio rhad ac am ddim i bobl ifanc; rydym ni wedi edrych ar £2 unffurf i bawb; £1.50 i bawb. Rydym ni wedi gwneud y gwaith, oherwydd dyna fy uchelgais innau hefyd. Ond, fel rwy'n dweud, nid yw'r arian gennym yr arian i dalu am hynny, ac fe fyddai'n dda gennyf i pe byddai, ac rwy'n gobeithio y byddwn yn cyrraedd sefyllfa lle bydd hwnnw gennym ni.
Rwy'n croesawu sylwadau'r Cynghorydd Andrew Morgan yn fawr, ac rwyf wedi cael sgyrsiau adeiladol gydag ef fy hunan. A'r pwynt mae ef yn ei wneud yw bod gweithio gydag awdurdodau lleol—oherwydd, fel dywedais i, mae ganddyn nhw ddyletswydd gyfreithiol i gynnal llwybrau bysiau sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol—nid yw rhai awdurdodau lleol, fel eich un chi, yn gwneud hynny, mae rhai eraill, fel un Andrew Morgan, yn gwneud hynny. Felly, mae'r darlun yn anghyson ledled Cymru. Ac yna'r sgwrs y mae angen i ni ei chael gyda llywodraeth leol sef: a fydden nhw'n gallu rhoi swm i mewn, a byddem ninnau wedyn yn gallu rhoi swm cyfatebol, ac fe fyddai hynny'n ein dwyn ni'n nes at ein sefyllfa ddymunol? Ac rwy'n credu mai dyna'r sgyrsiau y mae angen i ni eu cael ar hyn o bryd.
Minister, I thank you very much for your statement today, and, in comments that are related to Jane Dodds's, rural communities find it extremely difficult to access public transport, but, as you said about the TrawsCymru area, not everywhere is going to be able to benefit from that. Most of my rural communities have got third sector organisations running community transport, and they play a vital role in actually filling the gap where, actually, the services can't get to, even if they are nationalised, as you want to do.
So, can you actually explain what work you're going to do with third sector organisations to actually help put community transport in areas, because I think they'll be vital, actually, in reducing emissions and helping with our climate change targets?
Gweinidog, diolch yn fawr iawn i chi am eich datganiad heddiw, ac, mewn sylwadau sy'n gysylltiedig â rhai Jane Dodds, mae cymunedau gwledig yn ei chael hi'n anodd iawn cael gafael ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond, fel roeddech chi'n dweud am ardal TrawsCymru, ni fydd pobman yn gallu elwa ar hynny. Mae gan y rhan fwyaf o'm cymunedau gwledig i sefydliadau trydydd sector sy'n rhedeg trafnidiaeth gymunedol, ac maen nhw â rhan hanfodol wrth lenwi'r bwlch gwirioneddol lle na all y gwasanaethau ei gyrraedd, hyd yn oed os ydyn nhw wedi cael eu gwladoli, fel byddech chi'n hoffi ei wneud.
Felly, a wnewch chi egluro mewn gwirionedd pa waith a ydych chi am ei wneud gyda sefydliadau'r trydydd sector i helpu i redeg trafnidiaeth gymunedol mewn rhai ardaloedd, oherwydd rwy'n credu y byddan nhw'n hanfodol, mewn gwirionedd, o ran lleihau allyriadau a helpu gyda'n nodau newid hinsawdd ni?
The Community Transport Association is part of that group that I am chairing, and they're very much involved in the conversations. They have an important part to play in that patchwork of provision. But, whichever way you approach this issue, it's the quantum of money that's the issue. I don't wish to make a petty point here—I'm making a real point that, when our budgets are squeezed, when 12 years of austerity bites, this is where we end up. It used to be that local authorities used to subsidise socially necessary bus routes as a matter of course. That stopped when the cuts were made by the Conservative Government. The money just hasn't been there because of political choices around reducing budgets. [Interruption.] Now, Mark Isherwood grabs his head, and I feel his pain—I often feel like that when I hear him speak, so I've got sympathy. But it is an ineluctable fact: if you have less money, you can provide fewer services. I find some of their points deeply disingenuous, while, on the one hand, they support austerity, and then they get up and say, 'Well, why are you cutting things? Why aren't you spending more?' Some basic arithmetic would do a world of wonders on the Conservative benches.
Mae'r Gymdeithas Cludiant Cymunedol yn rhan o'r grŵp hwnnw yr wyf i'n ei gadeirio, ac mae ganddyn nhw ran fawr iawn yn y sgyrsiau. Mae ganddyn nhw ran bwysig yn y clytwaith hwnnw o ddarpariaeth. Ond, ym mha ffordd bynnag y byddwch chi'n mynd i'r afael â'r mater hwn, maint yr arian yw'r broblem. Nid wyf i'n dymuno gwneud pwynt pitw—rwy'n gwneud pwynt gwirioneddol, pan fo ein cyllidebau ni'n cael eu gwasgu, pan fo 12 mlynedd o gyni yn brathu, dyma yw'r sefyllfa nawr. Yr awdurdodau lleol oedd yn arfer sybsideiddio llwybrau bysiau sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol fel mater o drefn. Daeth hynny i ben pan gafodd y toriadau eu gwneud gan y Llywodraeth Geidwadol. Nid yw'r arian wedi bod ar gael oherwydd dewisiadau gwleidyddol ynghylch lleihau cyllidebau. [Torri ar draws.] Nawr, mae Mark Isherwood yn rhoi ei ben yn ei ddwylo, ac rwy'n cydymdeimlo â'i boen ef—rwyf innau'n teimlo felly yn aml pan glywaf i ef yn siarad, felly mae gen i bob cydymdeimlad. Ond mae hi'n ffaith anochel: os oes llai o arian gennych chi, rydych chi'n darparu llai o wasanaethau. Rwy'n ystyried rhai o'u pwyntiau nhw'n rhai hynod anonest, tra eu bod nhw, ar y naill law, yn cefnogi cyni, a dyna nhw wedyn yn codi ac yn dweud, 'Wel, pam ydych chi'n torri pethau? Pam nad ydych chi'n gwario mwy?' Fe fyddai unrhyw rifyddeg sylfaenol yn gwneud byd o les ar feinciau'r Ceidwadwyr.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad heddiw yma ac am yr asesiad, sy'n sobri rhywun, o'r heriau sy'n ein hwynebu ni. Ond wrth gwrs, rywsut, yn y pen draw, rydym ni'n mynd i orfod adeiladu gwasanaeth bysus sy'n gwasanaethu'n cymunedau ni a rhai o'r cymunedau sydd anoddaf i'w cyrraedd. Fel Jack Sargeant, dwi innau wedi derbyn degau o lythyrau gan etholwyr sy'n rhestru pryderon gwirioneddol ynglŷn â beth fyddai'n digwydd pe bai cefnogaeth yn cael ei dynnu oddi ar ein gwasanaethau bysus ni. A thra bod y Dirprwy Weinidog yn dweud bod yna lai o wasanaethau wedi cael eu colli yng Nghymru—rhyw un o bob 40, yn hytrach nag un o bob 10, fel yn Lloegr—os ydy eich cymuned chi, eich pentref chi, yn un o'r rhai sydd wedi colli gwasanaeth, mae gennych chi broblem. Felly, gaf i ofyn am sicrwydd gan y Dirprwy y bydd y gwaith sy'n mynd ymlaen rŵan yn edrych o ddifrif ar sicrhau neu sut i sicrhau dyw ardaloedd gwledig a lled wledig fel Ynys Môn ddim yn cael eu hynysu pan fydd y model newydd yn cael ei roi yn ei le? A chwestiwn penodol ynglŷn â bysus ysgol: mae ysgolion yn cael eu gwasanaethu gan gwmnïau bysus sy'n darparu gwasanaethau o gwmpas eu hardaloedd weddill yr amser; pa ystyriaeth mae'r Gweinidog yn ei roi i'r perig, os ydym ni'n colli cwmnïau bysus, y byddwn ni'n colli'r cwmnïau hynny sy'n mynd â'n disgyblion ni i ac o'r ysgol hefyd?
I thank the Deputy Minister for the statement today and for the assessment, which is a sobering assessment, of the challenges facing us. But of course, somehow, in the future, we're going to have to build a bus service that serves our communities and some of the communities that are hardest to reach. Like Jack Sargeant, I've had dozens of letters from constituents that list their genuine concerns about what would happen if support was withdrawn from our bus services. And while the Deputy Minister does say that there are fewer services that have been lost in Wales—one in every 40 rather than one in 10, as it is in England—if your community, your village, is one of the ones that's lost its service, you have a problem. So, could I ask for certainty from the Deputy Minister that the work that is going on now does look seriously at ensuring or how to ensure that rural and semi-rural areas such as Anglesey aren't isolated when the new model is put in place? And a specific question about school buses: schools are served by bus companies that provide services around their areas during the rest of the time; what consideration is the Minister giving to the risk that, if we lose bus companies, we lose those companies that take our pupils to and from school too?
I'm acutely conscious of that threat, and that is one of the reasons why we'll be making sure the school routes are very much part of our initial planning, because they do provide a revenue stream for companies then who are able to provide other services. In the medium term, I really want to bring those sorts of services into the franchising model, so we're not seeing school transport as separate to scheduled services. We need to get young people using service buses, and we need to get them part of a regular pattern of buses. As I've said, I absolutely recognise the rural challenge, and I've been doing some broader work on how we fit sustainable transport into a rural setting, and there are lots of things that can be done that other countries do, that put the investment in. So, in parts of rural Switzerland, in Germany, for example, every village has a bus service every hour, and they fund that by a tax on local businesses. So, this is all doable; the question is the choices that we want to make politically about how we raise the money for that and then how we distribute the money. And again, I say to the Plaid benches, again in all sincerity: we have together agreed budget priorities, we have decided to prioritise free school meals, rightly—we are all supportive of that—and a range of other things. Once that money is spent, it's then not available for other things, and I'm afraid buses have had a significant amount of investment, but not enough investment to meet the full gap that we've seen through a collapse in demand and an increase in costs. So, we're all going to have to face up to the reality and consequences of our choices and make the best of it. But there's no moral superiority of anybody in this Chamber of what do we want to see; we all want to see a better functioning public transport system. And again, I say to all of us: we need to reflect in future about the relative priority we put on public transport.
Rwy'n ymwybodol iawn o'r bygythiad hwnnw, a dyna un o'r rhesymau pam y byddwn ni'n sicrhau y bydd llwybrau i ysgolion yn rhan fawr iawn o'n cynllunio cychwynnol, gan eu bod nhw'n cynnig llif refeniw i gwmnïau sy'n gallu darparu gwasanaethau eraill wedyn. Yn y tymor canolig, rwy'n wir awyddus i ddod â'r mathau hynny o wasanaethau i'r model masnachfreinio, ac felly nid ydym ni'n ystyried cludiant i ysgolion ar wahân i wasanaethau arferol eraill. Mae angen i ni weld pobl ifanc yn defnyddio gwasanaethau bysiau, ac mae angen iddyn nhw fod yn rhan o batrwm rheolaidd o fysiau. Fel dywedais i, rwy'n llwyr gydnabod yr her yng nghefn gwlad, ac rwyf i wedi bod yn gweithio rhywfaint yn fwy eang ynghylch sut y byddwn ni'n rhoi trafnidiaeth gynaliadwy mewn lleoliadau gwledig, ac mae llawer o bethau y gellir eu gwneud y mae gwledydd eraill yn eu gwneud, sy'n rhoi'r buddsoddiad hwnnw i mewn. Felly, mewn rhannau gwledig o'r Swistir, o'r Almaen, er enghraifft, mae gan bob pentref wasanaeth bws bob awr, ac maen nhw'n ariannu hynny drwy dreth ar fusnesau lleol. Felly, mae hyn i gyd yn ymarferol; y cwestiwn yw a yw'r dewisiadau yr ydym ni'n dymuno eu gwneud yn wleidyddol ynglŷn â sut rydym ni'n codi'r arian ar gyfer hynny a sut rydym ni'n dosbarthu'r arian wedyn. Ac eto, rwy'n dweud wrth feinciau Plaid Cymru, â phob didwylledd unwaith eto: rydyn ni wedi cytuno ar flaenoriaethau cyllidebol gyda'n gilydd, rydyn ni wedi penderfynu blaenoriaethu prydau ysgol am ddim, yn iawn felly—rydyn ni i gyd yn gefnogol o hynny—ac ystod o bethau eraill. Pan fydd yr arian hwnnw'n cael ei wario, yna nid yw ar gael ar gyfer pethau eraill, ac rwy'n ofni bod bysiau wedi cael cryn dipyn o fuddsoddiad, ond nid yn ddigon i ymdrin â'r bwlch cyfan a welsom ni trwy gwymp yn y galw a'r cynnydd yn y costau. Felly, fe fydd rhaid i ni i gyd wynebu gwirionedd a chanlyniadau ein dewisiadau ni a gwneud y gorau ohoni. Ond nid oes rhagoriaeth foesol gan unrhyw un yn y Siambr hon o ran yr hyn y byddem ni'n dymuno ei weld; fe garem ni i gyd weld system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n gweithio yn well. Ac unwaith eto, rwy'n dweud wrth bob un ohonom ni: mae angen i ni fyfyrio yn y dyfodol ar y flaenoriaeth y byddwn ni'n ei rhoi i drafnidiaeth gyhoeddus o gymharu â phopeth arall.
Deputy Presiding Officer, the Minister said, perhaps inadvertently, something very interesting earlier, where he sort of accused the UK Government of cooking the books, essentially. I think that's something, Deputy Llywydd, that the Minister may wish to return to this Chamber to report on, when he's able to do so, because that's fundamentally important in terms of the governance of the United Kingdom.
I met with Blaenau Gwent County Borough Council yesterday to discuss the impact of the end of the current budgets on bus services in the borough, and what we found was that the bus services most at threat are the bus services that take people to access other public services and to access rail heads and rail services. So, all the ambitions that the Welsh Government have are undermined by the current policy position of the Welsh Government, and, of course, we still do not have access to bus services to the Grange hospital, despite that having been promised for the best part of a decade. So, the Welsh Government is saying one thing, but its policies are delivering another.
The final point I wish to make is on Fflecsi. Now, the Minister and I have discussed the Fflecsi pilot that's been run in Blaenau Gwent, and he's aware that, as a consequence of that pilot, Blaenau Gwent County Borough Council are looking now at a hybrid model of Fflecsi, which learns the lessons of the pilot, which learns the lessons of the experience of running a Fflecsi service, and wants to deliver a Fflecsi service to industrial estates, for argument's sake, enabling people to go to work, whilst a timetable service in the middle of the day. The Minister's said before that he's broadly supportive of that. Will he, this afternoon, give an assurance that he is supportive of that, and that Welsh Government officials and Transport for Wales officials will be asked to work with Blaenau Gwent County Borough Council to deliver this hybrid model in the future?
Dirprwy Lywydd, fe ddywedodd y Gweinidog, yn anfwriadol efallai, rywbeth diddorol iawn yn gynharach, pryd y cyhuddodd ef Lywodraeth y DU mewn ffordd o ffugio'r cyfrifon fwy neu lai. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth, Dirprwy Lywydd, efallai y bydd y Gweinidog yn dymuno dychwelyd i'r Siambr hon i adrodd arno, pan fydd yn gallu gwneud hynny, oherwydd mae hynny'n sylfaenol bwysig o ran llywodraethu'r Deyrnas Unedig.
Fe gwrddais i â Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent ddoe i drafod effaith diwedd y cyllidebau presennol ar wasanaethau bysiau yn y fwrdeistref, a'r hyn a wnaethom ni ei ganfod oedd mai'r gwasanaethau bysiau sydd mewn perygl fwyaf yw'r gwasanaethau bysiau sy'n cludo pobl ar gyfer defnyddio gwasanaethau cyhoeddus eraill a mynd at fannau llwytho'r rheilffyrdd a gwasanaethau rheilffyrdd. Felly, mae'r uchelgeisiau sydd gan Lywodraeth Cymru yn cael eu tanseilio i gyd gan sefyllfa bresennol Llywodraeth Cymru o ran polisi, ac, wrth gwrs, nid yw gwasanaethau bysiau ar gael i ysbyty'r Faenor o hyd, er gwaethaf yr addewid y byddai hynny'n digwydd a roddwyd y rhan orau o ddegawd yn ôl. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn dweud un peth, ond mae ei pholisïau hi'n cyflawni rhywbeth arall.
Y pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yw ynglŷn â Fflecsi. Nawr, mae'r Gweinidog a minnau wedi trafod cynllun treialu Fflecsi sydd wedi bod yn rhedeg ym Mlaenau Gwent, ac mae ef yn ymwybodol, o ganlyniad i'r cynllun treialu hwnnw, fod Cyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent yn edrych nawr ar fodel hybrid o Fflecsi, sy'n dysgu gwersi'r cynllun treialu, sy'n dysgu gwersi o'r profiad o redeg gwasanaeth Fflecsi, ac mae'n awyddus i ddarparu gwasanaeth Fflecsi i ystadau diwydiannol, er dadlau, i alluogi pobl i fynd i'r gwaith, a bod gwasanaeth amserlen yng nghanol y dydd. Mae'r Gweinidog wedi dweud o'r blaen ei fod ef yn gefnogol i hynny'n fras. A wnaiff ef, y prynhawn yma, roi sicrwydd ei fod yn gefnogol i hynny, ac y gofynnir i swyddogion Llywodraeth Cymru a swyddogion Trafnidiaeth Cymru weithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent i gyflawni'r model hybrid hwn yn y dyfodol?
Thank you for those comments, even the backhanded compliment. Let me just address them in reverse order. He will know from the work he did leading the Valleys taskforce that the issue of bus provision was one of the main priorities of people right across the Valleys, as it is in other communities across Wales. And in fact, the Fflecsi project came out of that work that he started and I picked up. And we did try and get Blaenau Gwent as the first of the Fflecsis, but the local authority simply didn't have the capacity. It's great to hear that they are evolving the model and they are piloting and trialling iterations of it, and that's exactly what we want to do. We are trying it in different settings. So, I'd be very keen to hear more about the tweak that they've come up with, and I'll ask TfW to engage with them and to report back to see if we can learn lessons from that. I think that the rural Fflecsis are different again, but that is the point of the Fflecsi. The clue's in the name, isn't it? It's meant to be flexible.
In terms of Welsh Government ambitions being undermined by Welsh Government policy, I would say the ambitions are being undermined by austerity, by post COVID and by a broken business model. So, I don't think it's as—. It's a little glib to say that we are undermining our own policy. We are working very hard, in spite of the headwinds, to achieve our policy, but we have forces pushing in the opposite direction. And that's what we're trying to do in the short term, is work our way through those short-term challenges to get us to the point where our policy is directing us, which is easy to access, low-cost, frequent public transport for all. That's what we all want, but, for a range of reasons I've rehearsed this afternoon, that is difficult.
And as for inadvertently saying something interesting, I do try my best to deliberately say something interesting, which is not always welcomed. [Laughter.]
Diolch i chi am y sylwadau yna, hyd yn oed y ganmoliaeth goeglyd. Gadewch i mi fynd i'r afael â nhw gan fynd o chwith. Mae'n siŵr ei fod ef yn gwybod o'r gwaith a wnaeth wrth arwain tasglu'r Cymoedd mai mater darparu bysiau oedd un o brif flaenoriaethau pobl ar draws y Cymoedd, fel mewn cymunedau eraill ledled Cymru. Ac mewn gwirionedd, fe ddatblygodd prosiect Fflecsi o'r gwaith hwnnw a ddechreuodd ef ac y gwnes innau ei gymryd drosodd. Ac fe wnaethom ni geisio rhoi'r Fflecsi cyntaf ar waith ym Mlaenau Gwent, ond nid oedd yr adnoddau ar gael gan yr awdurdod lleol. Peth ardderchog yw clywed eu bod nhw'n esblygu'r model hwnnw ac yn treialu ac yn dechrau cynlluniau treialu ailadroddiadau ohono, a dyna yn union yr ydym ni'n dymuno ei wneud. Rydyn ni'n rhoi cynnig ar hyn mewn gwahanol leoliadau. Felly, fe fyddwn i'n awyddus iawn i glywed mwy am y mireinio y maen nhw wedi ei ddyfeisio, ac fe fyddaf yn gofyn i Trafnidiaeth Cymru ymgysylltu â nhw ac adrodd yn ôl i weld a allwn ni ddysgu gwersi o hynny. Rwy'n credu bod y Ffflecsi yn wahanol wedyn yng nghefn gwlad, ond dyna ddiben y Fflecsi. Mae'r cliw yn yr enw, onid ydyw e? Ei fwriad yw bod yn hyblyg.
O ran uchelgeisiau Llywodraeth Cymru yn cael eu tanseilio gan bolisi Llywodraeth Cymru, fe fyddwn i'n dweud mai cyni, ôl-effeithiau COVID, a model busnes toredig sy'n tanseilio'r uchelgeisiau. Felly, nid wyf i o'r farn mai fel—. Siarad ychydig yn llib yw dweud ein bod ni'n tanseilio ein polisi ein hunain. Rydyn ni'n gweithio yn galed iawn, er gwaethaf y blaenwynt, i gyflawni ein polisi, ond mae gennym ni rymoedd yn gwthio i'r cyfeiriad arall. A dyna beth rydym ni'n ceisio ei wneud yn y byrdymor, sef gweithio ein ffordd drwy'r heriau byrdymor hynny er mwyn ein harwain ni i'r fan y mae ein polisi ni'n ein cyfeirio ati, hynny yw trafnidiaeth gyhoeddus i bawb sy'n hygyrch, heb fod yn costio llawer, ac yn gyson. Dyna'r hyn yr hoffem ni i gyd ei weld, ond, am amryw o resymau yr wyf i wedi mynd drostyn nhw'r prynhawn yma, mae hynny'n anodd.
Ac o ran dweud rhywbeth diddorol yn anfwriadol, rwy'n gwneud fy ngorau i ddweud unrhyw beth sy'n ddiddorol yn fwriadol, ond ni chaiff hynny groeso bob amser. [Chwerthin.]
Ac yn olaf, Sioned Williams.
And finally, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I just want to ask a little bit more about the criteria for the priority routes for that baseline network you were talking about. I want to speak up for the valley communities where there are no rail links and buses are the only form of transport. We've heard about rural communities, isolated communities. These aren't isolated communities; it's just that the rail links were taken away. And they also have a lower than average level of car ownership. I think I heard you say that social deprivation and need will be taken into account, but I'd like to have some assurances that lack of rail provision will also be taken into account. And also I'd like to ask what evaluation of the free bus schemes that some local authorities have instituted, like Swansea city and county, for instance—what learning has the Welsh Government made of those experiences, as regards who, for instance, could be targeted or patterns of use that could be targeted by the type of campaign that Heledd Fychan spoke about?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe hoffwn i ofyn ychydig yn fwy am y meini prawf ar gyfer y llwybrau blaenoriaeth ar gyfer y rhwydwaith llinell sylfaen yr oeddech chi'n sôn amdano. Fe hoffwn i godi fy llais er mwyn cymunedau'r cymoedd lle nad oes cysylltiadau rheilffyrdd a bysiau yw'r unig fath o drafnidiaeth. Fe glywsom ni am gymunedau cefn gwlad, cymunedau ynysig. Nid cymunedau ynysig mo'r rhain; dim ond bod y cysylltiadau rheilffyrdd wedi cael eu diddymu. Ac mae ganddyn nhw gyfradd lai o berchnogaeth ceir na'r cyfartaledd hefyd. Rwy'n credu i mi eich clywed chi'n dweud y bydd tlodi cymdeithasol ac angen yn cael eu hystyried, ond fe hoffwn i fod â rhywfaint o sicrwydd y bydd diffyg yn y ddarpariaeth rheilffyrdd yn cael ei ystyried hefyd. Ac fe hoffwn i ofyn hefyd pa werthusiad a gafwyd o ran y cynlluniau bysiau rhad ac am ddim a gafwyd mewn rhai awdurdodau lleol, fel dinas a sir Abertawe, er enghraifft—beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei ddysgu o'r profiadau hynny, o ran pwy, er enghraifft, y gellid anelu atyn nhw neu pa batrymau o ddefnydd y gellid anelu atyn nhw gan y fath ymgyrch ag y soniodd Heledd Fychan amdani?
Okay. Thank you for an interesting set of questions. On the criteria for the base network, before this crisis erupted we'd been systematically working our way around Wales trying to develop with local authorities a base network based on analysis. So, I think a number of the authorities in north Wales, for example, have done the work with TfW, where they use mobile phone data to show start points and end destinations of journeys, and then try and map that against their bus network, to prioritise where the base network we would want to have put out for franchising would then serve demand.1
So, there has been quite sophisticated work going on, which I think looks very promising and interesting. What we've had to do during this crisis is speed up that rapidly to work with local authorities for an imperfect solution in the short term to get us through this crisis. The base networks that we are developing with the funding available will not be identical to the ones we'll be franchising, but they will be the start of that work and that thinking of where the key core network should go, and deprivation absolutely is one of the criteria we're looking at as part of that.
In terms of meeting the shortfalls in rail provision, this is exactly one of the points of franchising, because once we have franchising and we give TfW a critical role, working with other partners as part of this 'guiding mind', as the White Paper sets out, they will then be a multimodal operator, so they'll be able to look at bus and train side by side. At the moment, we have real inefficiencies, because we are operating bus services that compete with rail services on the same footprint, which makes very little sense. And then we have other communities that don't have rail networks and that are less well served. So, rationalising the system based on these base networks, which are based on analytics of showing where the journeys people want to make are, will allow us to have a more efficient and more planned system, so that communities are not left out.
The final question on the free bus schemes: I noticed Swansea has just announced another scheme for the summer holidays and for Christmas, which is excellent; Newport have done similar things, and Cardiff too. The data is all encouraging. They show an increased uptake in use—surprise, surprise—as we've seen across the world. Dunkirk, for example, has a free bus service, which is heavily used. So, back to my point earlier, there's nothing stopping us doing these things other than the political choices and the budgetary choices we all make, but I think what we've not done as a country, and I mean the whole UK here, is value enough and spend enough on public transport, compared to our continental neighbours, to provide that service. Instead, we've had this privatised model where the passenger has to pay, and so you have rising bus fares, and we've certainly seen that since privatisation, which then has driven lower usage, and because of the commercial model we have, we then have services withdrawn, and austerity has stopped local authorities from filling the gaps. That's why we're in the mess we're in today. To reverse that is going to take time and is going to take money, but the franchising move and the role of TfW is critical to putting us on that pathway, and the regional work is also very encouraging. But we're not where we need to be or want to be, and this crisis, as a result of COVID and austerity, has not helped, but I hope some good will come of it.
Iawn. Diolch i chi am gyfres ddiddorol o gwestiynau. O ran meini prawf y rhwydwaith sylfaenol, cyn i'r argyfwng hwn ffrwydro, roeddem ni wedi bod yn gweithio ein ffordd yn drefnus o amgylch Cymru gan geisio datblygu rhwydwaith sylfaen gydag awdurdodau lleol ar sail dadansoddiadau. Felly, rwy'n credu bod nifer o'r awdurdodau yn y gogledd er enghraifft, wedi gwneud y gwaith gyda Trafnidiaeth Cymru, lle maen nhw'n defnyddio data o ffonau symudol i ddangos mannau cychwyn a chyrchfannau pennau teithiau, a cheisio mapio hynny wedyn yn ôl eu rhwydwaith nhw o fysiau, ar gyfer blaenoriaethu'r mannau byddai'r rhwydwaith sylfaenol y byddem ni wedi dymuno ei roi allan i'w masnachfreinio yn ateb y galw wedyn.
Felly, mae gwaith soffistigedig iawn wedi bod yn digwydd, ac rwy'n credu ei fod yn edrych yn addawol a diddorol iawn. Yr hyn y bu'n rhaid i ni ei wneud yn ystod yr argyfwng hwn yw cyflymu hynny ar gyfer gweithio gydag awdurdodau lleol ar unwaith ar gyfer datrysiad amherffaith yn y byrdymor i'n harwain ni drwy'r argyfwng hwn. Ni fydd y rhwydweithiau sylfaenol yr ydym ni'n eu datblygu gyda'r cyllid sydd ar gael yn union yr un fath â'r rhai y byddwn ni'n eu masnachfreinio, ond y nhw fydd yn dechrau'r gwaith hwnnw a'r meddylfryd hwnnw o ble y dylai'r rhwydwaith craidd allweddol fynd, ac mae amddifadedd yn gyfan gwbl yn un o'r meini prawf yr ydym ni'n eu hystyried yn rhan o hynny.
O ran ymdrin â'r diffygion yn y ddarpariaeth o reilffyrdd, dyma yn union yw un o ddibenion masnachfreinio, oherwydd pan fydd masnachfreinio gennym ni a'n bod ni'n rhoi swyddogaeth hanfodol i Trafnidiaeth Cymru, gan weithio gyda phartneriaid eraill yn rhan o'r 'meddwl arweiniol' hwn, fel mae'r Papur Gwyn yn nodi, fe fyddan nhw'n weithredwr aml-ddull wedyn, ac yn gallu edrych ar fysiau a threnau ochr yn ochr. Ar hyn o bryd, mae gennym ni aneffeithlonrwydd gwirioneddol, oherwydd rydym ni'n rhedeg gwasanaethau bysiau sy'n cystadlu â gwasanaethau rheilffordd ar yr un llwybrau, sy'n gwneud ychydig iawn o synnwyr. Ac yna mae gennym ni gymunedau eraill nad oes ganddyn nhw rwydweithiau rheilffyrdd ac sy'n profi gwasanaeth gwaeth. Felly, fe fydd rhesymoli'r system ar sail y rhwydweithiau sylfaen hyn, sy'n seiliedig ar ddadansoddiadau sy'n dangos lle mae'r teithiau y mae pobl yn awyddus i'w gwneud, yn caniatáu i ni fod â system fwy effeithlon a gwell ei dyluniad, fel na fydd cymunedau yn cael eu hepgor.
Y cwestiwn olaf am y cynlluniau bws am ddim: fe sylwais i fod Abertawe newydd gyhoeddi cynllun arall ar gyfer gwyliau'r haf ac ar gyfer y Nadolig, sy'n ardderchog; mae Casnewydd wedi gwneud pethau tebyg, a Chaerdydd hefyd. Mae'r data i gyd yn galonogol. Maen nhw'n dangos cynnydd yn y nifer sy'n eu defnyddio—er mawr ryfeddod—fel gwelsom ni'n fyd-eang. Mae gan Dunkirk, er enghraifft, wasanaeth bws am ddim, sy'n cael ei ddefnyddio yn helaeth iawn. Felly, gan fynd yn ôl at fy mhwynt i'n gynharach, nid oes unrhyw beth yn ein hatal ni rhag gwneud y pethau hyn heblaw am y dewisiadau gwleidyddol a'r dewisiadau cyllidebol yr ydym ni i gyd yn eu gwneud, ond rwy'n credu mai'r hyn nad ydym ni wedi ei wneud yn ein cenedl ni, ac rwy'n golygu'r DU gyfan yn hyn o beth, yw gwerthfawrogi a gwario digon ar drafnidiaeth gyhoeddus, o'i gymharu â'n cymdogion cyfandirol, ar gyfer darparu'r gwasanaethau hyn. Yn hytrach, rydym ni wedi bod â'r model preifat hwn lle mae'n rhaid i'r teithiwr dalu, ac felly rydych chi â phrisiau tocynnau teithio ar fws sy'n cynyddu, ac rydym ni'n sicr wedi gweld hynny ers preifateiddio, sy'n golygu llai o ddefnydd wedyn, ac oherwydd y model masnachol sydd gennym ni, rydym ni'n gweld gwasanaethau yn cael eu tynnu'n ôl wedyn, ac mae cyni wedi rhwystro'r awdurdodau lleol rhag llenwi'r bylchau. Dyna pam rydym ni yn y llanast yr ydym ni ynddo heddiw. Bydd gwrthdroi hynny'n cymryd amser ac arian, ond mae'r symudiad at fasnachfreinio a swyddogaeth Trafnidiaeth Cymru yn hanfodol i'n rhoi ni ar y llwybr hwnnw, ac mae'r gwaith rhanbarthol yn galonogol iawn hefyd. Ond nid ydym ni yn y sefyllfa y mae angen i ni fod ynddi, neu yr ydym eisiau bod ynddi, ac nid yw'r argyfwng hwn, o ganlyniad i COVID a chyni, wedi bod o gymorth, ond rwy'n gobeithio y bydd rhywfaint o les yn dod yn ei sgil.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Eitem 4 yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar gostau byw. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.
Item 4 is the statement by the Minister for Social Justice on the cost of living. I call on the Minister, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. The cost-of-living crisis continues to overshadow the lives of thousands of Welsh citizens. It is impacting those things that are essential for maintaining good health and well-being: keeping warm, having sufficient food to eat and having a roof over our heads. The Resolution Foundation recently predicted the rising cost of food will overtake energy as the driving force behind inflation this summer.
Welsh Ministers continue to call on the UK Government to help those hit hardest by the crisis: to increase local housing allowance rates; to provide additional funding for discretionary housing payments; to abolish the benefit cap and two-child limit; to change the universal credit deductions policy; and to implement a one-off payment for people receiving means-tested benefits, to provide relief against continued rising prices.
Our Cabinet sub-committee on the cost of living is attended by the whole Cabinet and has been vital in ensuring co-ordinated action across Government. It includes partners from the third sector, local government, Wales Trades Union Congress and faith groups, and has discussed many aspects of the crisis.
Last week, for example, the Trussell Trust reported on a 37 per cent increase in the number of families using foodbanks in its network for the first time compared to the same period in 2021-22. This is hugely valuable to our understanding of how the crisis is being experienced on the ground, and how our interventions are impacting.
The independent expert group, chaired by Professor Rachel Ashworth, also brings together a range of experts, including the IFS, Citizens Advice Cymru, National Energy Action, the Bevan Foundation and Shelter Cymru. They will make recommendations in June about how we can best support people dealing with the crisis.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r argyfwng costau byw yn parhau i fwrw cysgod dros fywydau miloedd o ddinasyddion Cymru. Mae'n effeithio ar y pethau hynny sy'n hanfodol ar gyfer cynnal iechyd a lles da: cadw'n gynnes, cael digon o fwyd i'w fwyta a chael to uwch ein pennau. Yn ddiweddar, gwnaeth Sefydliad Resolution ragweld y bydd cost gynyddol bwyd yn goddiweddyd ynni fel y grym a fydd yn ysgogi chwyddiant yr haf hwn.
Mae Gweinidogion Cymru yn parhau i alw ar Lywodraeth y DU i helpu'r rhai sy'n cael eu taro galetaf gan yr argyfwng: i gynyddu cyfraddau lwfans tai lleol; i ddarparu cyllid ychwanegol ar gyfer taliadau tai dewisol; i ddileu'r cap budd-daliadau a'r terfyn dau blentyn; i newid y polisi didyniadau credyd cynhwysol; ac i gyflwyno taliad untro i bobl sy'n derbyn budd-daliadau prawf modd, er mwyn darparu rhyddhad rhag prisiau sy'n cynyddu'n barhaus.
Mae'r Cabinet cyfan yn mynychu is-bwyllgor y Cabinet ar gostau byw ac mae'r is-bwyllgor hwnnw wedi bod yn hanfodol wrth sicrhau camau gweithredu cydlynol ar draws y Llywodraeth. Mae'n cynnwys partneriaid o'r trydydd sector, llywodraeth leol, Cyngres Undebau Llafur Cymru a grwpiau ffydd, ac mae wedi trafod sawl agwedd ar yr argyfwng.
Yr wythnos diwethaf, er enghraifft, adroddodd Ymddiriedolaeth Trussell fod cynnydd o 37 y cant wedi bod yn nifer y teuluoedd sy'n defnyddio banciau bwyd yn ei rhwydwaith am y tro cyntaf o gymharu â'r un cyfnod yn 2021-22. Mae hyn yn hynod werthfawr o ran ein dealltwriaeth o'r ffordd y mae'r argyfwng yn cael ei brofi ar lawr gwlad, a'r effaith y mae ein hymyriadau yn cael ei chael.
Mae'r grŵp arbenigol annibynnol, dan gadeiryddiaeth yr Athro Rachel Ashworth, hefyd yn dod ag ystod o arbenigwyr ynghyd, gan gynnwys yr IFS, Cyngor ar Bopeth Cymru, National Energy Action, Sefydliad Bevan a Shelter Cymru. Byddan nhw'n gwneud argymhellion ym mis Mehefin ar y ffordd orau y gallwn gefnogi pobl sy'n delio â'r argyfwng.
Since the crisis began, we have refocused programmes to target support and keep money in people's pockets, allocating more than £3.3 billion in support, which, our analysis shows, is reaching those who are most disadvantaged. Despite budget-planning challenges, tackling poverty remains a cross-cutting theme, prioritising support for the most disadvantaged households. This includes: our £38.5 million discretionary assistance fund, which provides direct financial support to people experiencing extreme financial difficulties; our £11 million single advice fund services, supporting people to access the financial help they're entitled to and manage their debts; and, since 2019, £16.838 million has supported community food organisations to tackle food poverty and supported food partnerships to tackle the root causes of food poverty.
We continue our support for the social wage, the programmes that help keep money in people's pockets, such as, our £244 million council tax reduction scheme; our childcare offer that, in line with the co-operation agreement with Plaid Cymru, has been expanded so that more families can benefit; our commitment to free school breakfasts and to free school meals as part of our co-operation agreement with Plaid Cymru, which has seen nearly 5 million additional free meals served since September 2022 to primary pupils. More families than ever now benefit from our schools essentials grant—the most generous of its kind in the UK; and the education maintenance allowance will rise to £40 a week for the next two academic years. Wales is the only part of the UK to do this.
Aside from this direct financial support, we continue to build on our £1.2 million support for credit unions last year to support people to access responsible and ethical credit and savings products. Credit unions are also going into communities through the £500,000 per annum credit union programme, such as the new hub that opened last month in Penywaun, Aberdare, which I'm visiting later this week.
I convened two meetings of responsible lenders recently, with a view to strengthening partnerships and sharing information and best practice between agencies working with financially vulnerable people. Arising from this collaboration, a benefits calculator is now available on the Welsh Government website, and has been shared through a joint Welsh Government and responsible lenders campaign that has successfully reached over 50,000 people.
I've also met with energy suppliers and called on them to work with households to find workable solutions to the rising cost of energy without resorting to installing prepayment meters. I've been appalled to see households being transferred to prepayment meters against their will at a time when energy companies were announcing record profits. Ofgem announced an updated code of practice on 18 April, which I welcome, but I've urged suppliers to go further by moving quickly to a legally binding solution and for Ofgem to act on incidents of bad practice. I've raised the issue of standing charges for prepayment meters with Ofgem and UK Government, emphasising energy companies should absorb these costs. I am pleased that suppliers will now be required to conduct an independent audit to identify wrongly installed prepayment meters, and offer compensation and removal of the meter where required.
I met with Community Housing Cymru yesterday to discuss these issues and their impact on social housing tenants, including our call for the introduction of a social tariff to help consumers with energy costs. We are working with the UK Government to encourage prepayment meter customers to redeem any outstanding UK Government support vouchers by 30 June. I look forward to Ofgem's price cap announcement on Thursday—analysis suggests there will be a reduction.
I welcome Scope’s disability price tag research that highlights how disabled people have been disproportionately impacted by the crisis. Our disability rights taskforce is working with those affected on developing a new disability rights action plan. Targeted Welsh Government action has also supported disadvantaged households, through initiatives such as our fuel support scheme and our support for prepayment customers, including those using off-grid fuel.
I would like to take this opportunity to highlight the Building Communities Trust event in the Senedd tomorrow that Buffy Williams MS is hosting. It will provide an opportunity to learn first-hand from the community groups about how the cost-of-living crisis continues to overshadow lives.
Finally, Deputy Llywydd, we maintain our commitment to work with partners to develop and deliver bespoke solutions to the problems we face here in Wales as a result of the crisis. Partnership working is essential in helping people to access the support they're entitled to and promoting the take-up of other sources of support, such as social tariffs. It is also an essential part of our continued longer term investment in preventative measures that support people to improve their life chances, help build resilient communities, and deliver for the well-being of Wales as a nation.
Ers i'r argyfwng ddechrau, rydym wedi ailffocysu rhaglenni i dargedu cymorth a chadw arian ym mhocedi pobl, gan ddyrannu mwy na £3.3 biliwn mewn cymorth, sydd, yn ôl ein dadansoddiad ni, yn cyrraedd y bobl fwyaf difreintiedig. Er gwaethaf heriau wrth gynllunio'r gyllideb, mae mynd i'r afael â thlodi yn parhau i fod yn thema drawsbynciol, gan flaenoriaethu cymorth i'r aelwydydd mwyaf difreintiedig. Mae hyn yn cynnwys: ein cronfa cymorth dewisol o £38.5 miliwn, sy'n rhoi cymorth ariannol uniongyrchol i bobl sy'n profi anawsterau ariannol eithafol; gwasanaethau'r gronfa gynghori sengl gwerth £11 miliwn, sy'n helpu pobl i gael gafael ar y cymorth ariannol y mae ganddyn nhw yr hawl i'w gael ac i reoli eu dyledion; ac, ers 2019, mae £16.838 miliwn wedi helpu sefydliadau bwyd cymunedol i fynd i'r afael â thlodi bwyd ac wedi helpu partneriaethau bwyd i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol tlodi bwyd.
Rydym yn parhau i gefnogi'r cyflog cymdeithasol, y rhaglenni sy'n helpu i gadw arian ym mhocedi pobl, fel ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor gwerth £244 miliwn; ein cynnig gofal plant sydd, yn unol â'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, wedi cael ei ehangu fel bod mwy o deuluoedd yn gallu cael budd ohono; ein hymrwymiad i frecwast ysgol am ddim ac i brydau ysgol am ddim fel rhan o'n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, sydd wedi gweld bron i 5 miliwn o brydau bwyd am ddim ychwanegol yn cael eu gweini ers mis Medi 2022 i ddisgyblion cynradd. Erbyn hyn, mae mwy o deuluoedd nag erioed yn cael budd o'n grant hanfodion ysgol—y mwyaf hael o'i fath yn y DU; a bydd y lwfans cynhaliaeth addysg yn codi i £40 yr wythnos am y ddwy flynedd academaidd nesaf. Cymru yw'r unig ran o'r DU i wneud hyn.
Ar wahân i'r cymorth ariannol uniongyrchol hwn, rydym yn parhau i adeiladu ar y cymorth o £1.2 miliwn a roesom i undebau credyd y llynedd i helpu pobl i gael gafael ar gredyd a chynhyrchion cynilo cyfrifol a moesegol. Mae undebau credyd hefyd yn mynd i mewn i gymunedau drwy'r rhaglen undebau credyd o £500,000 y flwyddyn, fel yr hwb newydd a agorodd fis diwethaf ym Mhenywaun, Aberdâr, y byddaf yn ymweld ag ef yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Gelwais ddau gyfarfod o fenthycwyr cyfrifol yn ddiweddar, gyda'r bwriad o gryfhau partneriaethau a rhannu gwybodaeth ac arfer gorau rhwng asiantaethau sy'n gweithio gyda phobl sy'n agored i niwed yn ariannol. Yn sgil y cydweithio hwn, mae cyfrifiannell budd-daliadau bellach ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru, ac mae wedi cael ei rhannu trwy ymgyrch ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a benthycwyr cyfrifol sydd wedi llwyddo i gyrraedd dros 50,000 o bobl.
Rwyf hefyd wedi cyfarfod â chyflenwyr ynni ac wedi galw arnyn nhw i weithio gydag aelwydydd i ddod o hyd i atebion ymarferol i gostau cynyddol ynni heb droi at osod mesuryddion rhagdalu. Rwyf wedi cael fy arswydo o weld aelwydydd yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu yn erbyn eu hewyllys ar adeg pan oedd cwmnïau ynni yn cyhoeddi eu helw mwyaf erioed. Cyhoeddodd Ofgem god ymarfer wedi'i ddiweddaru ar 18 Ebrill, ac rwy'n ei groesawu, ond rwyf wedi annog cyflenwyr i fynd ymhellach trwy symud yn gyflym i ateb sy'n rhwymo'n gyfreithiol ac i Ofgem weithredu ar achosion o arfer gwael. Rwyf wedi codi'r mater o daliadau sefydlog am fesuryddion rhagdalu gydag Ofgem a Llywodraeth y DU, gan bwysleisio y dylai cwmnïau ynni amsugno'r costau hyn. Rwy'n falch y bydd yn rhaid i gyflenwyr gynnal archwiliad annibynnol nawr i nodi mesuryddion rhagdalu sydd wedi'u gosod ar gam, a chynnig iawndal a chael gwared ar y mesurydd lle bo angen.
Cefais gyfarfod â Cartrefi Cymunedol Cymru ddoe i drafod y materion hyn a'u heffaith ar denantiaid tai cymdeithasol, gan gynnwys ein galwad i gyflwyno tariff cymdeithasol i helpu defnyddwyr gyda chostau ynni. Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i annog cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu i gyfnewid unrhyw dalebau cymorth rhagorol sy'n weddill gan Lywodraeth y DU erbyn 30 Mehefin. Rwy'n edrych ymlaen at gyhoeddiad Ofgem ar y cap prisiau ddydd Iau—mae gwaith dadansoddi yn awgrymu y bydd gostyngiad.
Rwy'n croesawu ymchwil Scope ar y costau i bobl anabl sy'n amlygu sut mae'r argyfwng wedi cael effaith anghymesur arnynt. Mae ein tasglu hawliau anabledd yn gweithio gyda'r rhai yr effeithiwyd arnynt i ddatblygu cynllun gweithredu hawliau anabledd newydd. Mae camau gweithredu wedi'u targedu gan Lywodraeth Cymru wedi helpu aelwydydd difreintiedig hefyd, drwy fentrau fel ein Cynllun Cymorth Tanwydd a'n cymorth i gwsmeriaid mesuryddion rhagdalu, gan gynnwys y rhai sy'n defnyddio tanwydd oddi ar y grid.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i dynnu sylw at ddigwyddiad yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau yn y Senedd yfory y bydd Buffy Williams AS yn ei gynnal. Bydd yn rhoi cyfle i ddysgu'n uniongyrchol gan y grwpiau cymunedol am sut mae'r argyfwng costau byw yn parhau i fwrw cysgod dros fywydau pobl.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i weithio gyda phartneriaid i ddatblygu a darparu atebion pwrpasol i'r problemau rydym yn eu hwynebu yma yng Nghymru o ganlyniad i'r argyfwng. Mae gweithio mewn partneriaeth yn hanfodol er mwyn helpu pobl i gael gafael ar y cymorth y mae ganddyn nhw yr hawl i'w gael a hyrwyddo'r defnydd o ffynonellau cymorth eraill, fel tariffau cymdeithasol. Mae hefyd yn rhan hanfodol o'n buddsoddiad tymor hwy parhaus mewn mesurau ataliol sy'n helpu pobl i wella eu cyfleoedd mewn bywyd, helpu i adeiladu cymunedau cryf, a chyflawni er lles Cymru fel cenedl.
The Labour UK Government's March 2010 UK budget statement recognised that the scale of the deficit meant the UK didn't have enough money, with Chancellor Alistair Darling admitting on tv that Labour's planned cuts in public spending would be deeper and tougher than the 1980s, which followed economic meltdown under Wilson, Callaghan and Healey. Austerity was therefore admitted and then inherited, and failure to reduce the deficit would have risked bigger imposed cuts, as happened in Greece and Ireland. Debt cannot be reduced until expenditure falls below income, and the UK Government had almost eliminated the deficit when COVID-19 hit. Without this, the UK would have struggled to raise the £300 billion borrowed to see us through the pandemic, which, for example, saw the UK Government pay the wages of around a third of the workforce, and spend billions supporting businesses and households.
The war in Ukraine then caused the largest commodity shock since the 1970s, with households across the world feeling the cost-of-living crisis, and the poorest households spending a larger share of income on food and energy particularly vulnerable. Was the Minister aware that analysis by the International Monetary Fund shows that, in responding to this, the gross size of the UK Government's consequent energy support package, relative to gross domestic product, is one of the highest in Europe? Was the Minister also aware that the UK Government cost-of-living support in 2023-24 is worth £26 billion, in addition to benefits uprating, including the state pension being increased by 10.1 per cent, in line with September inflation?
Questioning you here in January, following the Welsh Government's announcement that it was not continuing the winter fuel scheme beyond 2022-23, I asked you whether this would be scrapped entirely, replaced by the original £100 payment, or replaced by something else. I'd be grateful if you could answer this now.
Further, questioning you here last week, I noted your confirmation to my office that although the Welsh Government had made up to £90 million available for payments to eligible low-income households, under the 2022-23 winter fuel support scheme, less than £65 million had been spent on this by 28 February this year, when applications closed. I asked you whether this underspend would therefore be carried forward, and if not, why not. I'd be grateful if you could also answer this now.
Regarding its new Warm Homes programme, the Welsh Government has confirmed that a new demand-led scheme to replace Nest is expected to be procured before the end of 2023, which will enable the new scheme to be awarded late autumn and mobilised over the winter, with delivery expected to be achievable from late winter. Will you therefore provide an update as to when it will actually be procured and delivered?
Although housing is key to sustainable community regeneration and tackling poverty, the last UK Government oversaw the lowest level of house building in England since the 1920s, despite promises to the contrary. Housing cuts in Wales were even greater. Although the current UK Government delivered 232,816 new homes in England last year, the Labour Government here only delivered 5,065—2 per cent of the England figure, with 5 per cent of the population. When is the Welsh Government, therefore, going to tackle the affordable housing supply crisis it created from 1999, prior to which it didn't exist?
How is the Welsh Government engaging with the Competition and Markets Authority following last week's publication of its update on action it is taking to help contain cost-of-living pressures in road fuel and groceries?
How will the Welsh Government respond to the child poverty report in Wales, published by Barnado's Cymru last week, which stated that over a third of children—34 per cent—in Wales are living in poverty, the highest proportion of any UK nation? It called, amongst other things, for the Welsh Government to implement a
'cost-of-living crisis fund to enable organisations and individuals to access funds for people facing immediate and significant hardship.'
Last week, the UK Government announced that it was extending its £2 bus fare cap to help passengers with the cost of living. Why isn't the Welsh Government providing equivalent support to help passengers and protect services in Wales?
Finally, rising prices have hit people in Wales particularly hard because 24 years of Labour Welsh Government have left Wales with, according to official statistics, the lowest growth and prosperity per head out of the UK nations since 1999, the lowest pay packets in the UK and the lowest employment of all 12 UK nations and regions—official figures. Will the Labour Welsh Government ever recognise that until it starts tackling the causes of these dreadful figures, the people of Wales will continue to pay the price?
Roedd datganiad cyllideb y DU Llywodraeth Lafur y DU ym mis Mawrth 2010 yn cydnabod bod maint y diffyg yn golygu nad oedd gan y DU ddigon o arian, gyda'r Canghellor Alistair Darling yn cyfaddef ar y teledu y byddai toriadau arfaethedig Llafur mewn gwariant cyhoeddus yn ddyfnach ac yn llymach na'r rhai a welwyd yn y 1980au, a ddilynodd methiant economaidd o dan Wilson, Callaghan a Healey. Felly, cyfaddedfwyd bod cyni ac yna cafodd ei etifeddu, a gallai methiant i leihau'r diffyg fod wedi arwain at fwy o doriadau gorfodol, fel y digwyddodd yng Ngwlad Groeg ac Iwerddon. Does dim modd lleihau dyled nes bod gwariant yn disgyn yn is nag incwm, ac roedd Llywodraeth y DU wedi dileu'r diffyg bron pan darodd COVID-19. Heb hyn, byddai'r DU wedi ei chael hi'n anodd codi'r £300 biliwn a fenthycwyd i'n gweld ni trwy'r pandemig, a welodd Llywodraeth y DU, er enghraifft, yn talu cyflogau tua thraean o'r gweithlu, ac yn gwario biliynau yn cefnogi busnesau ac aelwydydd.
Yna achosodd y rhyfel yn Wcráin y sioc fwyaf o ran prisiau nwyddau ers y 1970au, gydag aelwydydd ledled y byd yn teimlo'r argyfwng costau byw, a'r aelwydydd tlotaf a oedd yn gwario cyfran fwy o incwm ar fwyd ac ynni yn arbennig o agored i niwed. A oedd y Gweinidog yn ymwybodol bod dadansoddiad gan y Gronfa Ariannol Ryngwladol yn dangos, wrth ymateb i hyn, fod maint gros pecyn cymorth ynni canlyniadol Llywodraeth y DU, o'i gymharu â chynnyrch domestig gros, yn un o'r rhai uchaf yn Ewrop? A oedd y Gweinidog hefyd yn ymwybodol bod cymorth costau byw Llywodraeth y DU yn 2023-24 yn £26 biliwn, ar ben uwchraddio budd-daliadau, gan gynnwys pensiwn y wladwriaeth yn cael ei gynyddu 10.1 y cant, yn unol â chwyddiant ym mis Medi?
Pan wnes i eich holi chi yma ym mis Ionawr, ar ôl i Lywodraeth Cymru gyhoeddi na fyddai'n parhau â'r cynllun tanwydd gaeaf y tu hwnt i 2022-23, gofynnais i chi a fyddai hyn yn cael ei ddileu'n llwyr, yn cael ei ddisodli gan y taliad gwreiddiol o £100, neu a fyddai rhywbeth arall yn cael ei gyflwyno ei le. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ateb hynny nawr.
Hefyd, pan wnes i eich holi chi yma yr wythnos diwethaf, nodais eich bod wedi rhoi cadarnhad i'm swyddfa, er bod Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod hyd at £90 miliwn ar gael ar gyfer taliadau i aelwydydd incwm isel cymwys, o dan gynllun cymorth tanwydd gaeaf 2022-23, fod llai na £65 miliwn wedi'i wario ar hyn erbyn 28 Chwefror eleni, pan gaeodd ceisiadau. Gofynnais i chi a fyddai'r tanwariant hwn felly'n cael ei gario ymlaen ac, os na, pam? Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ateb hyn nawr hefyd.
O ran ei rhaglen Cartrefi Cynnes newydd, mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau bod disgwyl i gynllun newydd sy'n cael ei arwain gan alw gael ei gaffael cyn diwedd 2023 er mwyn cymryd lle Nyth. Bydd hyn yn sicrhau bod y cynllun newydd yn gallu cael ei ddyfarnu ddiwedd yr hydref a'i ddefnyddio dros y gaeaf, a disgwylir y bydd modd cyflawni'r ddarpariaeth o ddiwedd y gaeaf. Felly, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch pryd y caiff ei gaffael a'i gyflwyno?
Er bod tai yn allweddol i adfywio cymunedol cynaliadwy a threchu tlodi, o dan Lywodraeth ddiwethaf y DU gwelwyd y lefel isaf o waith adeiladu tai yn Lloegr ers y 1920au, er gwaethaf addewidion i'r gwrthwyneb. Gwelwyd hyd yn oed mwy o doriadau ym maes tai yng Nghymru. Er i Lywodraeth bresennol y DU ddarparu 232,816 o gartrefi newydd yn Lloegr y llynedd, dim ond 5,065 a ddarparwyd gan y Llywodraeth Lafur yma—2 y cant o'r ffigur yn Lloegr, gyda 5 y cant o'r boblogaeth. Pryd mae Llywodraeth Cymru, felly, yn mynd i fynd i'r afael â'r argyfwng cyflenwi tai fforddiadwy a grëwyd ganddi o 1999 ac nad oedd yn bodoli cyn hynny?
Sut mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd ar ôl iddo gyhoeddi, yr wythnos diwethaf, y camau diweddaraf y mae'n eu cymryd i helpu i reoli pwysau costau byw o ran tanwydd ffordd a nwyddau groser?
Sut bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r adroddiad tlodi plant yng Nghymru, a gyhoeddwyd gan Barnado's Cymru yr wythnos diwethaf, a nododd fod dros draean o blant—34 y cant—yng Nghymru yn byw mewn tlodi, y gyfran uchaf o blith unrhyw wlad yn y DU? Galwodd, ymhlith pethau eraill, ar i Lywodraeth Cymru gyflwyno
'cronfa argyfwng costau byw...i alluogi sefydliadau ac unigolion i gael gafael ar gyllid ar gyfer pobl sy’n wynebu caledi sylweddol brys.'
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei bod yn ymestyn ei chap o £2 ar docynnau bws er mwyn helpu teithwyr gyda chostau byw. Pam nad yw Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth cyfatebol i helpu teithwyr a diogelu gwasanaethau yng Nghymru?
Yn olaf, mae prisiau cynyddol wedi taro pobl yng Nghymru yn arbennig o galed oherwydd bod 24 mlynedd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru wedi gadael Cymru, yn ôl ystadegau swyddogol, gyda'r twf a'r ffyniant isaf y pen o blith gwledydd y DU ers 1999, y pecynnau cyflog isaf yn y DU a'r gyflogaeth isaf o bob un o'r 12 gwlad a rhanbarth yn y DU—ffigurau swyddogol. A fydd Llywodraeth Lafur Cymru byth yn cydnabod y bydd pobl Cymru yn parhau i dalu'r pris hyd nes iddi ddechrau mynd i'r afael â'r hyn sy'n achosi'r ffigurau ofnadwy hyn?
Well, Mark Isherwood, I don't see much of a response to my statement today, which was a constructive statement about the issues and the ways in which we are co-ordinating action here, as a Welsh Government, against the backdrop of a UK Government that has instigated 13 years of austerity, which has blighted the lives of people. People across Wales continue to experience an unprecedented cost-of-living crisis, fuelled by soaring energy prices, escalating fuel and food costs, made in 10 Downing Street.
Let's just look at the economy for the moment: the fact is the Bank of England has revised its forecast for recession in 2023, by saying that the UK is forecast to have the weakest major economy in the world and become the only G7 nation to shrink, as the International Monetary Fund has warned. And the Organisation for Economic Co-operation and Development said, on 17 March, the UK is the only G20 country, except Russia, and the only G7 country, to see negative growth in 2023. And the UK economy is still 0.5 per cent smaller than it was in late 2019, when the last general election appeared immediately before the start of the pandemic. It is bottom of the G7 league table for growth since that pandemic. This is the backdrop of what the Welsh Government has had to suffer from in terms of the cuts to our funding allocations from the UK Government, insufficient to enable us to repeat many of the schemes that we have been installing over the last year to address the cost-of-living crisis.
Of course, I have mentioned all the calls to the UK Government: increased support for households in the cost-of-living crisis—that's what we pressed for; increased funding for public services, investing in growth to boost the economy across the UK; repeatedly pressing the Chancellor to maintain the energy price guarantee; but also calling for those actions that I've laid out in my statement. If you would join us in calling on the UK Government to abolish standing charges on prepayment meters, increase local housing allowance rates and funding for discretionary housing payments, and to abolish the benefit cap and two-child limit.
I have said that there are ways in which we can work together with the UK Government, although I have to say the Secretary of State at the Department for Work and Pensions never replies to any of my requests for us to meet together and to work together. But we have said that we are going to encourage prepayment meter customers to redeem any outstanding UK Government support vouchers by 30 June. Please can we, across this Chamber, at least agree that that's something that we can jointly work to promote? Because it is those on prepayment meters, as Jack Sargeant has pointed to, and across this Chamber so often—. It's not just the shocking way that prepayment meter customers have been treated, but the fact that, actually, they've been denied those UK Government support vouchers that have to be claimed by 30 June.
So, I hope that you will come, Mark Isherwood, to the Building Communities Trust event tomorrow in the Senedd. Buffy Williams is hosting that. You will see, from community groups, what impact the cost of living is having on people's lives. And I hope that you will take a more constructive approach to how we tackle these issues and back us in our calls to the UK Government to help address these issues.
Wel, Mark Isherwood, dydw i ddim yn gweld llawer o ymateb i'm datganiad heddiw, a oedd yn ddatganiad adeiladol am y materion a'r ffyrdd yr ydym yn cydlynu camau gweithredu yma, fel Llywodraeth Cymru, yng nghyd-destun Llywodraeth y DU sydd wedi bod yn gyfrifol am 13 mlynedd o gyni sydd wedi difetha bywydau pobl. Mae pobl ledled Cymru yn parhau i brofi argyfwng costau byw digynsail, wedi'i danio gan brisiau ynni cynyddol, costau tanwydd a bwyd cynyddol, a wnaed yn 10 Downing Street.
Gadewch inni edrych ar yr economi am y tro: y ffaith yw bod Banc Lloegr wedi diwygio ei ragolygon ar gyfer dirwasgiad yn 2023, trwy ddweud mai'r disgwyl yw mai'r DU fydd â'r economi fawr wannaf yn y byd ac mai hi fydd yr unig genedl G7 i grebachu, fel y mae'r Gronfa Ariannol Ryngwladol wedi rhybuddio. Ac ar 17 Mawrth, dywedodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, mai'r DU yw'r unig wlad G20, ac eithrio Rwsia, a'r unig wlad G7, i weld twf negyddol yn 2023. Ac mae economi'r DU yn dal i fod 0.5 y cant yn llai nag yr oedd ar ddiwedd 2019, pan gynhaliwyd yr etholiad cyffredinol diwethaf yn union cyn dechrau'r pandemig. Mae ar waelod tabl cynghrair gwledydd y G7 ar gyfer twf ers y pandemig hwnnw. Dyma'r cefndir o ran yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi gorfod dioddef o ran y toriadau i'n dyraniadau cyllid gan Lywodraeth y DU, nad ydynt yn ddigonol i'n galluogi i ailadrodd llawer o'r cynlluniau yr ydym wedi bod yn eu gosod dros y flwyddyn ddiwethaf i fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw.
Wrth gwrs, rwyf wedi sôn am yr holl alwadau i Lywodraeth y DU: mwy o gymorth i aelwydydd o ran yr argyfwng costau byw—dyna wnaethon ni bwyso amdano; mwy o gyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, gan fuddsoddi mewn twf i hybu'r economi ledled y DU; pwyso ar y Canghellor dro ar ôl tro i gynnal y warant prisiau ynni; ond hefyd galwad am y camau hynny yr wyf wedi'u nodi yn fy natganiad. Os wnewch chi ymuno â ni i alw ar Lywodraeth y DU i ddiddymu taliadau sefydlog ar fesuryddion rhagdalu, cynyddu cyfraddau lwfans tai lleol a chyllid ar gyfer taliadau tai dewisol, a diddymu'r cap budd-daliadau a'r terfyn dau blentyn.
Rwyf wedi dweud bod yna ffyrdd y gallwn gydweithio â Llywodraeth y DU, er bod yn rhaid imi ddweud nad yw'r Ysgrifennydd Gwladol yn yr Adran Gwaith a Phensiynau byth yn ymateb i unrhyw geisiadau gennyf i gwrdd â'n gilydd a gweithio gyda'n gilydd. Ond rydym wedi dweud y byddwn yn annog cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu i gyfnewid unrhyw dalebau cymorth sy'n weddill gan Lywodraeth y DU erbyn 30 Mehefin. A allwn ni, ar draws y Siambr hon, o leiaf gytuno bod hynny'n rhywbeth y gallwn ni weithio ar y cyd i'w hyrwyddo? Oherwydd y rheiny sydd ar fesuryddion rhagdalu, fel y mae Jack Sargeant wedi tynnu sylw ato, ac ar draws y Siambr hon droeon—. Nid yn unig y ffordd frawychus y mae cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu wedi cael eu trin, ond y ffaith nad ydynt, mewn gwirionedd, wedi cael cyfle i ddefnyddio'r talebau cymorth hynny gan Lywodraeth y DU y mae'n rhaid eu hawlio erbyn 30 Mehefin.
Felly, rwy'n gobeithio, Mark Isherwood, y byddwch chi'n dod i ddigwyddiad yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau yfory yn y Senedd. Buffy Williams sy'n cynnal y digwyddiad hwnnw. Byddwch yn gweld, o'r hyn sydd gan grwpiau cymunedol i'w ddweud, yr effaith y mae costau byw yn ei chael ar fywydau pobl. Ac rwy'n gobeithio y byddwch yn cymryd agwedd fwy adeiladol tuag at y ffordd rydym yn mynd i'r afael â'r materion hyn ac yn ein cefnogi wrth inni alw ar Lywodraeth y DU i helpu i fynd i'r afael â'r materion hyn.
Diolch am y datganiad, Weinidog. Rwyf hefyd am gyfeirio at yr adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf gan Barnardo’s Cymru, sydd wedi tanlinellu maint ac effaith andwyol yr argyfwng costau byw ar deuluoedd a phlant yng Nghymru. Dywedodd 61 y cant o rieni bod eu sefyllfa ariannol wedi gwaethygu yn y pedwar mis diwethaf. Roedd pris uchel bwyd yn un o'r pryderon mwyaf, gyda phobl ifanc yn sôn nad oedden nhw'n gallu fforddio teithio ar gyfer addysg na gwaith, na chwrdd â'u ffrindiau.
Mae adroddiad newydd heddiw yn The Guardian yn datgelu bod chwyddiant prisiau bwyd ar y drydedd lefel uchaf ers 2008. Rwy'n cytuno gyda chi, Weinidog, bod gan Lywodraeth San Steffan gyfrifoldeb sylweddol iawn am hyn—wrth wrthod sicrhau system les sy'n ffit i bwrpas, wrth wrthod cynyddu’r lwfans tai lleol, ac wrth dorri gwariant ar wasanaethu cyhoeddus nes bod y tyllau yn y rhwyd diogelwch yn golygu bod mwy a mwy o deuluoedd yn syrthio i dlodi ac mewn argyfwng.
Yn wir, fe feirniadodd dirprwy arweinydd Llafur yn San Steffan, Angela Rayner, y Torïaid am ddileu targedau tlodi plant yn ddiweddar, rhywbeth y byddwn yn cytuno'n llawn â Llafur arni, ond hefyd rhywbeth y gwnaeth Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru, yr oeddech chi yn rhan ohono nôl yn 2016. Mae'n dda clywed, felly, bod gwaith yn digwydd ar draws y Llywodraeth i sicrhau gweithredu ar hyn, ac rwy'n siwr y gallai pob Aelod yma roi gwybod am sut mae'r argyfwng costau byw yn taro ein cymunedau. Faint o le sydd yna, felly, ar gyfer lleisiau y rhai hynny sy'n cael eu heffeithio yn uniongyrchol gan yr argyfwng yma yn y trafodaethau hyn?
Rydych yn cyfeirio at yr arian mawr sy'n cael ei wario gan y Llywodraeth i geisio cynnal aelwydydd sy'n wynebu caledi hollol annerbyniol yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain, ac mae Plaid Cymru’n croesawu hynny. Ac rwy'n falch iawn, wrth gwrs, bod rhai o bethau cwbl greiddiol i'r cynlluniau hyn, fel prydau bwyd am ddim i blant cynradd ac ehangu gofal plant am ddim, yn gynnyrch y cytundeb cydweithio rhwng ein dwy blaid ni. Ond chlywais i ddim yn eich datganiad am y gwaith ar ddiweddaru eich strategaeth tlodi plant. Felly, a fedrwch chi roi diweddariad i ni ar y gwaith pwysig hwnnw—nid yn unig amserlen, ond hefyd sut y bydd y strategaeth hon yn cyrraedd y nod? Sut y byddwch yn datblygu gweledigaeth glir, trawslywodraethol? Ac yn bwysicaf oll, sut y byddwch yn mesur effaith y strategaeth? A ydych chi'n cytuno, Weinidog, er mwyn gwneud hynny yn effeithiol, bod angen gosod targedau ar gyfer mynd i’r afael â thlodi, a rheini yn rhai uchelgeisiol, mesuradwy, targedau a allai adlewyrchu'r hyn sy'n gyraeddadwy gyda chymhwysedd a chyllid datganoledig? Sut arall y gallwn ni weld beth sy'n gweithio a beth sydd ddim? Dyna, mae'n ymddangos, oedd neges Aelodau Seneddol ac arweinyddiaeth eich plaid yn San Steffan.
Hoffwn wybod sut y bydd y strategaeth hon yn dysgu gwersi strategaethau o'r gorffennol, ble na wnaed cynnydd digonol na sylweddol yng ngolwg arbenigwyr ac ymgyrchwyr tlodi yma yng Nghymru. Mae Plaid Cymru yn cefnogi rhai o alwadau Barnado’s Cymru ar Lywodraeth Cymru yn eu hadroddiad, fel cyflymu’r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim lle bynnag y bo modd, gan roi mynediad ar unwaith i blant y mae eu rhieni’n derbyn credyd cynhwysol, ac ymestyn prydau bwyd am ddim i ysgolion uwchradd cyn gynted ag y bo modd, fel y cam nesaf yn y polisi blaenllaw yma yn sgil y cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru.
Yn yr un modd, er bod y Llywodraeth wedi cytuno i gynyddu’r lwfans cynhaliaeth addysg, dywedodd pobl ifanc wrth Barnado’s Cymru bod £20 o’r £40 yna yn cael ei wario ar deithiau ar fysiau, ac felly bod angen cynyddu'r lwfans ac edrych ar fyrder ar gost trafnidiaeth i bobl ifanc. A ydych chi'n bwriadu gweithredu ar yr argymhellion hynny? Diolch.
Thank you for the statement, Minister. I also want to refer to the report that was published last week by Barnardo's Cymru, which has underlined the extent and adverse impact of the cost-of-living crisis on families and children in Wales. Sixty-one per cent of parents said that their financial situation had deteriorated in the last four months. The high price of food was one of the biggest concerns, and young people mentioned that they could not afford to travel for education or work, or to meet their friends.
A new report today in The Guardian reveals that food price inflation is at the third highest level since 2008. I agree with you, Minister, that the Westminster Government has a very significant responsibility for this—in refusing to ensure a welfare system that is fit for purpose, in refusing to increase the local housing allowance, and in cutting spending on public services until the holes in the safety net mean that more and more families are falling into poverty and crisis.
In fact, Labour's deputy leader in Westminster, Angela Rayner, criticised the Tories for removing child poverty targets recently, something that I would fully agree with Labour on, but also something that the Labour Government did here in Wales, which you were a part of back in 2016. It is good to hear that work is happening across Government to ensure action. I'm sure that every Member here could report on how the cost-of-living crisis is hitting our communities—how much space is there for the voices of those who are directly affected by this crisis in these discussions?
You refer to the large amount of money that is being spent by the Government to try to support households that are facing entirely unacceptable hardship in twenty-first-century Wales, and Plaid Cymru does welcome that. I am, of course, very proud that some of the core parts of these plans, such as free school meals for primary school children and the expansion of free childcare, are the product of the co-operation agreement between our two parties. But I didn't hear anything in your statement regarding the work on updating your child poverty strategy. So, can you give us an update on that important work—not just a timetable, but also how this strategy will achieve the goal? How will you develop a clear, cross-governmental vision? And most importantly, how will you measure the impact of the strategy? Do you agree, Minister, that, in order to do that effectively, targets need to be set to tackle poverty, and that those targets have to be ambitious and measurable, targets that could reflect what is achievable with devolved competence and devolved funding? How else can we see what works and what doesn't? That seems to have been the message of MPs and the leadership of your party in Westminster.
I would like to know how this strategy will learn the lessons of past strategies, where no sufficient or significant progress was made in the eyes of experts and poverty campaigners here in Wales. Plaid Cymru does support some of Barnados Cymru's demands on the Welsh Government included in their report, such as accelerating the introduction of free school meals wherever possible, including giving immediate access to children whose parents receive universal credit, and extending free school meals to secondary schools as soon as possible, as the next step in the flagship policy stemming from the co-operation agreement with Plaid Cymru.
Similarly, although the Government has agreed to increase the education maintenance allowance, young people told Barnado's Cymru that £20 of that £40 is spent on bus journeys and therefore that there is a need to increase the allowance and look at the cost of transport for young people as a matter of urgency. Do you intend to act on these recommendations? Thank you.
Diolch yn fawr. Thank you again for acknowledging where so much of this crisis lies in terms of responsibilities—with the UK Government and 13 years of austerity. Can I say how much I value the reports that have come from Barnardo's Cymru? I know there have been updates from Citizens Advice Cymru, who sit on our cost-of-living crisis sub-committee, but also I've mentioned the fact that the Trussell Trust came to our cost-of-living sub-committee, and reported on the 37 per cent increase in the number of families using foodbanks for the first time since the period in 2022. What came over very clearly from that presentation that we had from the Trussell Trust is the impact it's having on people—as you say, those with lived experience, single adults and single parents, households with children, unpaid carers and people with ill health or disability. Ethnic minorities and disabled people are at high risk. Many of you will know, and you will know from your constituencies, that, actually, not only is the demand on foodbanks increasing, but the supply of food and the pressure in terms of accessing food for our foodbanks is now a considerable pressure.
I do want to say that I've mentioned all of the other ways in which we are supporting people through the cost-of-living crisis, not just in terms of tackling poverty. There's the council tax reduction scheme—again, I urge our colleagues across the Chamber to recognise that this is something also about take-up, to ensure that people do take up the council tax reduction scheme. Actually, I have to say that almost 214,000 pay no council tax at all as a result of the council tax reduction scheme, providing £244 million of financial assistance to almost 270,000 low-income and vulnerable households. Also, we have given more funding to local authorities so that they can reach out post-pandemic to those who are most vulnerable.
I do think, also, in terms of the roll-out of free school meals, that what's really important as part of our co-operation agreement is enabling eligible pupils to receive a free school meal during the school holidays, up until the end of the May half term, including all bank holidays during this period.
I certainly would want to ensure that people with lived experience, whom we meet and who come through as a result of evidence given by the Bevan Foundation, Barnardo's, Citizens Advice Cymru—that they can reach out to them. But, I also meet with people at the sharp end on a regular basis who are struggling with these needs and issues, but also who are giving evidence of what it means for their lives. I'm looking forward very much to going to Penywaun in Aberdare later on this week, because I know that there I will see how the credit union that is reaching out to so many communities is having a beneficial impact. I'm shortly going to meet the Poverty Truth Commission in Swansea, and I look forward to that as well.
We do need to work on—. You know, it's our responsibility to streamline application processes, and I think the First Minister pointed to the ways in which we're doing that, in terms of access to free school meals and to ensure that we have the understanding about those who'd be eligible for access to benefits. We need to break down those barriers. In our charter for social security, we are taking responsibility in terms of the powers and the finance that we've got, despite the austerity and the UK Government cuts to grants and to benefits.
Just finally, on the child poverty strategy, we have gathered the views of over 3,000 children and young people, parents, families and community members with lived experience of poverty, and all those who speak out with and on behalf of children and young people. We actually had a small grants scheme to help that engagement. We will be launching the draft child poverty strategy in the early summer, leading to a formal 12-week consultation. It is very much a co-produced draft strategy, and I look forward, obviously, to the results of that consultation and to discussion and scrutiny in this Chamber.
Diolch yn fawr. Diolch eto am gydnabod lle mae cymaint o'r cyfrifoldeb am yr argyfwng hwn—gyda Llywodraeth y DU a 13 mlynedd o gyni. A gaf i ddweud faint rwy'n gwerthfawrogi'r adroddiadau sydd wedi dod gan Barnardo's Cymru? Rwy'n gwybod bod diweddariadau wedi cael eu rhoi gan Gyngor ar Bopeth Cymru, sy'n eistedd ar ein his-bwyllgor argyfwng costau byw, ond rwyf hefyd wedi sôn am y ffaith bod Ymddiriedolaeth Trussell wedi dod i'n his-bwyllgor costau byw, ac wedi adrodd ar y cynnydd o 37 y cant sydd wedi bod yn nifer y teuluoedd sy'n defnyddio banciau bwyd am y tro cyntaf ers y cyfnod yn 2022. Yr hyn a ddaeth drosodd yn glir iawn o'r cyflwyniad hwnnw a gawsom gan Ymddiriedolaeth Trussell yw'r effaith y mae'n ei chael ar bobl—fel y dywedwch chi, y rhai sydd â phrofiad bywyd, oedolion sengl a rhieni sengl, aelwydydd â phlant, gofalwyr di-dâl a phobl â salwch neu anabledd. Mae lleiafrifoedd ethnig a phobl anabl mewn perygl mawr. Bydd llawer ohonoch yn gwybod, a byddwch yn gwybod o'ch etholaethau, nid yn unig bod y galw am fanciau bwyd yn cynyddu ond, yn wir, bod y pwysau o ran cyflenwi bwyd a'r pwysau o ran cael gafael ar fwyd ar gyfer ein banciau bwyd yn sylweddol erbyn hyn.
Rwyf am ddweud fy mod wedi sôn am yr holl ffyrdd eraill yr ydym yn helpu pobl drwy'r argyfwng costau byw, nid dim ond o ran mynd i'r afael â thlodi. Mae Cynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor—eto, rwy'n annog ein cydweithwyr ar draws y Siambr i gydnabod bod hyn hefyd yn ymwneud â'r nifer sy'n manteisio arno, er mwyn sicrhau bod pobl yn manteisio ar Gynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor. A dweud y gwir, mae'n rhaid imi ddweud, dydy bron i 214,000 ddim yn talu unrhyw dreth gyngor o gwbl o ganlyniad i Gynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor, sy'n darparu £244 miliwn o gymorth ariannol i bron i 270,000 o aelwydydd incwm isel ac aelwydydd sydd mewn sefyllfa fregus. Hefyd, rydym wedi rhoi mwy o gyllid i awdurdodau lleol fel y gallan nhw estyn allan ar ôl y pandemig i'r rhai sydd fwyaf agored i niwed.
Rwy'n credu, hefyd, o ran cyflwyno prydau ysgol am ddim, mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig fel rhan o'n cytundeb cydweithio yw galluogi disgyblion cymwys i gael pryd ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol, hyd at ddiwedd hanner tymor mis Mai, gan gynnwys pob gŵyl banc yn ystod y cyfnod hwn.
Byddwn yn sicr am sicrhau bod pobl sydd â phrofiad bywyd, yr ydym yn cwrdd â nhw ac sy'n dod drwyddi o ganlyniad i dystiolaeth a roddir gan Sefydliad Bevan, Barnardo's, Cyngor ar Bopeth Cymru—y gallan nhw estyn allan atynt. Ond, rwyf hefyd yn cwrdd yn rheolaidd â phobl sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi â'r anghenion a'r materion hyn, ond sydd hefyd yn rhoi tystiolaeth am yr hyn y mae'n ei olygu i'w bywydau. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at fynd i Benywaun yn Aberdâr yn ddiweddarach yr wythnos hon, oherwydd rwy'n gwybod y byddaf yn gweld yno sut mae'r undeb credyd sy'n estyn allan i gynifer o gymunedau yn cael effaith fuddiol. Cyn hir, byddaf yn cwrdd â'r Comisiwn Gwirionedd Tlodi yn Abertawe, ac rwy'n edrych ymlaen at hynny hefyd.
Mae angen i ni weithio ar—. Rydych chi'n gwybod, ein cyfrifoldeb ni yw symleiddio prosesau gwneud cais, a chredaf fod y Prif Weinidog wedi tynnu sylw at y ffyrdd yr ydym yn gwneud hynny, o ran cael gafael ar brydau ysgol am ddim a sicrhau ein bod yn deall pwy fyddai'n gymwys i gael budd-daliadau. Mae'n rhaid inni chwalu'r rhwystrau hynny. Yn ein siarter nawdd cymdeithasol, rydym yn cymryd cyfrifoldeb o ran y pwerau a'r cyllid sydd gennym, er gwaethaf y cyni a'r toriadau y mae Llywodraeth y DU wedi'u gwneud i grantiau ac i fudd-daliadau.
Yn olaf, o ran y strategaeth tlodi plant, rydym wedi casglu barn dros 3,000 o blant a phobl ifanc, rhieni, teuluoedd ac aelodau o'r gymuned sydd wedi profi tlodi, a phob un o'r rheini sy'n siarad allan gyda phlant a phobl ifanc ac ar eu rhan. Yn wir, roedd gennym gynllun grantiau bach i helpu gyda'r ymgysylltiad hwnnw. Byddwn yn lansio'r strategaeth tlodi plant ddrafft ddechrau'r haf, a bydd ymgynghoriad ffurfiol 12 wythnos yn dilyn. Mae'n strategaeth ddrafft sydd wedi'i chynhyrchu ar y cyd i raddau helaeth, ac rwy'n edrych ymlaen, yn amlwg, at ganlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw ac at y drafodaeth a'r craffu yn y Siambr hon.
I will be at that event that is being sponsored tomorrow by Buffy, isn't it, I think it is, on the Building Communities Trust event, not least to meet up again with Matthew Rowlands and his team from Caerau. Caerau is part of the Invest Local Caerau fund and the initiatives there, working with grass-roots organisations to provide support, advice, help and investment—tangible investment—on the ground there in Caerau, which is a very disadvantaged community, but has brilliant people in it and a brilliant network of people supporting each other as well.
I was with Matthew last week, Minister, in the Noddfa pantry. I don't think you've visited there, but if at any time you want to come up and see the work they're doing out of the Noddfa centre, it would be fantastic to have you. They work in a food pantry there, but, of course, we have other food pantries, including Baobab Bach, within the constituency, which you met with recently, with myself and Luke Fletcher and others. We also have foodbanks now in pretty much every community. So, can I ask you, Minister, in light of your statement today, where you've acknowledged that Trussell Trust, FareShare and others are struggling now to provide sufficient food to the foodbanks, food pantries and food distributors throughout the patch, how can we properly co-ordinate what food is available now across areas like my own? Can I thank you in advance for offering to come back down to meet with Baobab and others to discuss this very issue towards the end of June? We need to do this, but it's incredible now that we're actually struggling to find enough food to provide to the foodbank, the food pantries and the food distributors. That is a telling, sorry tale of where we've got to across the UK.
Byddaf yn y digwyddiad hwnnw sy'n cael ei noddi gan Buffy yfory, digwyddiad yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau rwy'n credu, yn bennaf i gyfarfod eto â Matthew Rowlands a'i dîm o Gaerau. Mae Caerau yn rhan o gronfa Buddsoddi Lleol Caerau a'r mentrau yno, sy'n gweithio gyda sefydliadau ar lawr gwlad i roi cymorth, cyngor, help a buddsoddiad—buddsoddiad diriaethol—ar lawr gwlad yno yng Nghaerau, sy'n gymuned ddifreintiedig iawn, ond sydd â phobl wych ynddi a rhwydwaith gwych o bobl sy'n cefnogi ei gilydd hefyd.
Roeddwn i gyda Matthew yr wythnos diwethaf, Gweinidog, ym mhantri Noddfa. Dydw i ddim yn credu eich bod chi wedi ymweld ag ef, ond os ydych chi am ddod i fyny unrhyw bryd i weld y gwaith maen nhw'n ei wneud yng nghanolfan Noddfa, byddai'n wych eich cael chi yno. Maen nhw'n gweithio mewn pantri bwyd yno, ond, wrth gwrs, mae gennym ni bantris bwyd eraill, gan gynnwys Baobab Bach, yn yr etholaeth, y gwnaethoch chi gyfarfod â nhw yn ddiweddar, gyda fi a Luke Fletcher ac eraill. Mae gennym ni hefyd fanciau bwyd ym mron pob cymuned erbyn hyn. Felly, a gaf i ofyn i chi, Gweinidog, yng ngoleuni eich datganiad heddiw, lle rydych chi wedi cydnabod bod Ymddiriedolaeth Trussell, FareShare ac eraill yn ei chael hi'n anodd darparu digon o fwyd i'r banciau bwyd, pantris bwyd a dosbarthwyr bwyd yn eu hardaloedd, sut allwn ni fynd ati'n briodol i gydlynu'r bwyd sydd ar gael nawr ar draws ardaloedd fel fy un i? A gaf i ddiolch ichi ymlaen llaw am gynnig dod yn ôl i lawr i gwrdd â Baobab ac eraill i drafod yr union fater hwn tua diwedd mis Mehefin? Mae angen inni wneud hyn, ond mae'n anhygoel nawr ein bod ni'n cael trafferth dod o hyd i ddigon o fwyd i'w roi i'r banc bwyd, y pantris bwyd a'r dosbarthwyr bwyd. Mae'n stori drist sy'n dangos y sefyllfa rydym yn ei hwynebu erbyn hyn ledled y DU.
Thank you very much, Huw Irranca-Davies. I would very much like to visit Noddfa in Caerau and to meet all those people, who are reflected in communities across Wales, where people at the sharp end of the cost-of-living crisis are working together, often as a result of funding that has not just come through the Welsh Government, but through local authorities, through trusts, through community groups. Obviously, I acknowledge the work that Matthew Rowlands is undertaking and I look forward to meeting with him.
I think this goes back to what we need is this constructive approach, which we are taking. Communities are taking this constructive approach to how they can address the cost-of-living crisis, and that includes tackling food poverty. Again, I've mentioned the considerable funding that we've given to support community food organisations. That actually has helped access things like fridges, deep freezers, et cetera, for some of these pantries. We've seen that at Baobab Bach, and also through the very inspiring Big Bocs Bwyd initiative, which schools are embracing, which is also having an impact on the curriculum in terms of pupils engaging and learning about food as well as access to affordable food.
But, also, to ensure that we can address this issue of shortage of food where FareShare can't take on any more members, we're funding a new stall for them, later on in this year, this will be opening. But the work that we're doing is enabling organisations also to reach out and not only buy things such as hot water bottles—this is where we are in 2023, in this situation. Period dignity, obviously, we're funding those products, baby banks, uniform banks, and I have heard of such good schemes—we've heard about them today—where there is sharing of goods to meet needs.
But also I think, really important—and this does link to discussions I've been having with Lesley Griffiths—leading to our community food strategy and also to the work that's being done by cross-sector food partnerships in each local authority area. So, this is about, again, trying to tackle the root causes of food poverty, but ensuring that there's co-ordination on the ground of food-related activity. They are engaging with Public Health Wales. I met with Community Housing Cymru yesterday, advice services, addressing local need, maximising the effectiveness of projects, reaching out to our major supermarkets and seeing where those funding shortages are in terms of how we can support this. I look forward to engaging with you and meeting with you.
But can I just finally say, of course, a lot of those foodbanks are also linking up with credit unions? They're providing information on benefit take-up, they provide a place where people can meet and get advice, they can get period products. They are actually enabling communities to respond in a very proactive way, learn from each other and support each other in a real 'Here to help' campaign.
Diolch yn fawr iawn, Huw Irranca-Davies. Hoffwn i'n fawr iawn ymweld â Noddfa yng Nghaerau a chwrdd â'r holl bobl hynny, sy'n cael eu hadlewyrchu mewn cymunedau ledled Cymru, lle mae pobl sydd yn y sefyllfa waethaf o ran yr argyfwng costau byw yn gweithio gyda'i gilydd, yn aml o ganlyniad i gyllid sydd wedi dod nid yn unig drwy Lywodraeth Cymru, ond trwy awdurdodau lleol, trwy ymddiriedolaethau, trwy grwpiau cymunedol. Yn amlwg, rwy'n cydnabod y gwaith y mae Matthew Rowlands yn ei wneud ac edrychaf ymlaen at gyfarfod ag ef.
Rwy'n credu bod hyn yn mynd yn ôl i'r ffaith mai'r hyn sydd ei angen arnom yw'r dull adeiladol hwn, yr ydym ni'n ei gymryd. Mae cymunedau'n cymryd y dull adeiladol hwn o fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, ac mae hynny'n cynnwys taclo tlodi bwyd. Unwaith eto, rwyf wedi sôn am y cyllid sylweddol yr ydym ni wedi'i roi i gefnogi sefydliadau bwyd cymunedol. Mae hynny wedi helpu i gael gafael ar bethau fel oergelloedd, rhewgelloedd dwfn, ac ati, ar gyfer rhai o'r pantrioedd hyn. Rydyn ni wedi gweld hynny yn Baobab Bach, a hefyd trwy'r fenter Big Bocs Bwyd ysbrydoledig iawn, y mae ysgolion yn ei hysgogi, sydd hefyd yn cael effaith ar y cwricwlwm o ran disgyblion yn ymgysylltu ac yn dysgu am fwyd yn ogystal â'r gallu i gael gafael ar fwyd fforddiadwy.
Ond, hefyd, i sicrhau y gallwn ni fynd i'r afael â'r mater hwn o brinder bwyd lle na all FareShare dderbyn mwy o aelodau, rydyn ni'n ariannu stondin newydd ar eu cyfer, yn ddiweddarach eleni, bydd hon yn agor. Ond mae'r gwaith yr ydyn ni'n ei wneud yn galluogi sefydliadau hefyd i estyn allan ac nid yn unig prynu pethau fel poteli dŵr poeth—dyma lle rydyn ni yn 2023, yn y sefyllfa yma. Urddas mislif, yn amlwg, rydyn ni'n ariannu'r cynhyrchion hynny, banciau babanod, banciau gwisg ysgol, ac rwyf wedi clywed am gynlluniau mor dda—rydyn ni wedi clywed amdanyn nhw heddiw—lle ceir rhannu nwyddau i ddiwallu anghenion.
Ond hefyd rwy'n credu, yn bwysig iawn—ac mae hyn yn cysylltu â thrafodaethau rwyf wedi bod yn eu cael gyda Lesley Griffiths—yn arwain at ein strategaeth bwyd cymunedol a hefyd at y gwaith sy'n cael ei wneud gan bartneriaethau bwyd traws-sector ym mhob ardal awdurdod lleol. Felly, mae hyn yn ymwneud, eto, â cheisio mynd i'r afael ag achosion sylfaenol tlodi bwyd, ond sicrhau bod cydgysylltiad ar sail gweithgarwch sy'n gysylltiedig â bwyd. Maen nhw'n ymgysylltu ag Iechyd Cyhoeddus Cymru. Cwrddais â Cartrefi Cymunedol Cymru ddoe, gwasanaethau cynghori, sy'n mynd i'r afael ag angen lleol, sicrhau bod prosiectau mor effeithiol â phosibl, estyn allan i'n prif archfarchnadoedd a gweld lle mae'r prinder cyllid hwnnw o ran sut y gallwn ni gefnogi hyn. Edrychaf ymlaen at ymwneud â chi a chwrdd â chi.
Ond a gaf i ddweud yn olaf, wrth gwrs, bod llawer o'r banciau bwyd hynny hefyd yn cysylltu ag undebau credyd? Maen nhw'n darparu gwybodaeth am y nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau, maen nhw'n darparu man lle gall pobl gwrdd a chael cyngor, gallan nhw gael cynhyrchion mislif. Maen nhw mewn gwirionedd yn galluogi cymunedau i ymateb mewn ffordd ragweithiol iawn, dysgu oddi wrth ei gilydd a chefnogi ei gilydd mewn ymgyrch 'Yma i Helpu' go iawn.
Thank you, Minister, for your statement. Not only are people having to suffer the most expensive energy system in the whole of Europe because of a decision by the UK Government to peg energy costs to the spot price of gas, which means there's absolutely no incentive for them to change to renewables, but we don't yet have any sort of social tariff, which would enable people who are already struggling to try and make ends meet from just keeping themselves warm.
I was astonished to read in the letter you wrote to Stephen Crabb recently that the report on the benefits system in Wales done by the Welsh Affairs Committee, all of the recommendations were rejected by the UK Government, which would never happen in this place, and I just wonder how it is we can get any sort of social justice in one of the richest countries in the world unless we have a Government that is willing to listen and learn, because it seems to me that one of the biggest issues is that if people live in private housing, they do not have enough money to keep a roof over their heads and eat, and that is one of the most absolutely toxic issues that’s affecting the most vulnerable households. So, how are we going to move forward on trying to get this social tariff, because otherwise, poor people will never be able to heat themselves?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Nid yn unig y mae pobl yn gorfod dioddef y system ynni ddrutaf yn Ewrop gyfan oherwydd penderfyniad gan Lywodraeth y DU i gysylltu costau ynni â phris cyfredol nwy, sy'n golygu nad oes cymhelliant o gwbl iddyn nhw newid i ynni adnewyddadwy, ond nid oes gennym unrhyw fath o dariff cymdeithasol hyd yn hyn, a fyddai'n galluogi pobl sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ceisio cael dau ben llinyn ynghyd i gadw eu hunain yn gynnes.
Cefais fy synnu o ddarllen yn y llythyr a ysgrifennwyd gennych at Stephen Crabb yn ddiweddar fod yr adroddiad ar y system fudd-daliadau yng Nghymru a wnaed gan y Pwyllgor Materion Cymreig, yr holl argymhellion wedi eu gwrthod gan Lywodraeth y DU, na fyddai byth yn digwydd yn y lle hwn, a tybed sut y gallwn ni gael unrhyw fath o gyfiawnder cymdeithasol yn un o wledydd cyfoethocaf y byd oni bai bod gennym Lywodraeth sy'n barod i wrando a dysgu, oherwydd mae'n ymddangos i mi mai un o'r problemau mwyaf yw, os yw pobl yn byw mewn tai preifat, nad oes ganddyn nhw ddigon o arian i gadw to uwch eu pennau a bwyta, a dyna un o'r materion mwyaf gwenwynig sy'n effeithio ar yr aelwydydd mwyaf agored i niwed. Felly, sut ydyn ni'n mynd i symud ymlaen i geisio cael y tariff cymdeithasol hwn, oherwydd fel arall, ni fydd pobl dlawd byth yn gallu gwresogi eu hunain?
Thank you very much, Jenny Rathbone. Well, I mean, we did get to the point where Grant Shapps actually did say—this is when the whole scandal of the prepayment meters and devastating impact enforced installation was having on people’s lives, the most vulnerable people—where he did say that he thought we should be looking, as we’ve called for endlessly, at social tariffs, and also Ofgem. And I’ve met with them on a number of occasions, as you know—Jonathan Brearley, the chief executive, and the board here in Cardiff. But they also have agreed to look at social tariffs. I’ve raised this every time I’ve met with energy suppliers, and indeed many of them have said, ‘Yes, we’re prepared to look at social tariffs'. The UK Government has now got to take action on moving to social tariffs. I think it’s really important; we’ve been talking to Dŵr Cymru today; they have a social tariff, and we pay, we all pay towards that social tariff. This is the way we should be doing it, we should be sharing the burden. This is about progressive taxation. We should be sharing the burden, and particularly of cuts to the help, like the energy price guarantee issues that people are facing.
So, thank you for raising that question, and again, perhaps that message can go back from us today, because it should be a cross-party call for social tariffs, as I said in my statement earlier on.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Wel, wyddoch chi, fe gyrhaeddon ni'r pwynt lle dywedodd Grant Shapps mewn gwirionedd—dyma pryd yr oedd sgandal y mesuryddion rhagdalu a'r effaith ddinistriol yr oedd gorfodi gosod mesurydd yn ei chael ar fywydau pobl, y bobl fwyaf agored i niwed—pan ddywedodd ei fod yn credu y dylem ni fod yn ystyried, fel yr ydym ni wedi galw amdano yn ddiddiwedd, tariffau cymdeithasol, a hefyd Ofgem. Ac rwyf wedi cwrdd â nhw ar sawl achlysur, fel y gwyddoch chi—Jonathan Brearley, y prif weithredwr, a'r bwrdd yma yng Nghaerdydd. Ond maen nhw hefyd wedi cytuno i edrych ar dariffau cymdeithasol. Rwyf wedi codi hyn bob tro rwyf wedi cwrdd â chyflenwyr ynni, ac yn wir mae llawer ohonyn nhw wedi dweud, 'Ydyn, rydyn ni'n barod i edrych ar dariffau cymdeithasol'. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU nawr weithredu ar symud i dariffau cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn; rydyn ni wedi bod yn siarad â Dŵr Cymru heddiw; mae ganddyn nhw dariff cymdeithasol, ac rydyn ni'n talu, rydyn ni i gyd yn talu tuag at y tariff cymdeithasol hwnnw. Dyma'r ffordd y dylem ni fod yn ei wneud, dylem fod yn rhannu'r baich. Mae hyn yn ymwneud â threthu blaengar. Dylem ni fod yn rhannu'r baich, ac yn enwedig toriadau i'r cymorth, fel y problemau gwarant pris ynni y mae pobl yn eu hwynebu.
Felly, diolch i chi am godi'r cwestiwn hwnnw, ac eto, efallai y gall y neges honno fynd yn ôl oddi wrthym heddiw, oherwydd dylai fod yn alwad drawsbleidiol am dariffau cymdeithasol, fel y dywedais i yn fy natganiad yn gynharach.
Ac yn olaf, Alun Davies.
And finally, Alun Davies.
I'm grateful, Deputy Presiding Officer. Minister, the statement you made earlier at the beginning of your statement this afternoon on the relative weakness of the UK economy is profoundly important. The impact of Tory economic mismanagement, austerity and Brexit have come together—well, the Tories think it’s funny—but they've come together to have a traumatic human impact on people and people who we all represent.
Minister, I met a family at my advice surgery in Ebbw Vale on Saturday who were speaking about how hard they work to hold their family together and the impact that the cost-of-living crisis is having on them and their family unit and their daily lives. They spoke particularly about the impact of childcare costs, and how they’re working so hard, day in, day out, just to pay the bills and just to ensure that their children have the best start in life. Is it possible, Minister, for you to write to me, or to put a letter in the library, outlining all the help and support that the Welsh Government is providing to families with young children, to ensure that everybody, whether it be in Ebbw Vale, Blaenau Gwent, or elsewhere in the country, is aware of the support available to ensure that their family gets through this crisis?
Rwy'n ddiolchgar, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, mae'r datganiad y gwnaethoch chi yn gynharach ar ddechrau eich datganiad y prynhawn yma ar wendid cymharol economi'r DU yn hynod bwysig. Mae effaith camreoli economaidd y Torïaid, cyni a Brexit wedi dod ynghyd—wel, mae'r Torïaid yn credu ei fod yn ddoniol—ond maen nhw wedi dod ynghyd i gael effaith ddynol drawmatig ar bobl a phobl yr ydyn ni i gyd yn eu cynrychioli.
Gweinidog, cwrddais â theulu yn fy nghymhorthfa gyngor yng Nglyn Ebwy ddydd Sadwrn a oedd yn sôn am ba mor galed y maen nhw'n gweithio i ddal eu teulu ynghyd a'r effaith y mae'r argyfwng costau byw yn ei chael arnyn nhw a'u huned deuluol a'u bywydau bob dydd. Fe wnaethon nhw sôn yn arbennig am effaith costau gofal plant, a sut maen nhw'n gweithio mor galed, dydd ar ôl dydd, dim ond i dalu'r biliau a dim ond i sicrhau bod eu plant yn cael y dechrau gorau mewn bywyd. A yw'n bosibl, Gweinidog, i chi ysgrifennu ataf, neu i roi llythyr yn y llyfrgell, yn amlinellu'r holl gymorth a'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu i deuluoedd â phlant ifanc, i sicrhau bod pawb, boed hynny yng Nglyn Ebwy, Blaenau Gwent, neu rywle arall yn y wlad, yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael i sicrhau bod eu teulu'n goroesi'r argyfwng hwn?
Diolch yn fawr, Alun Davies. And thank you, again, for sharing with us the plight of that family you met. Can I just say that research by the Institute for Fiscal Studies and The Guardian suggests that half of all children in lone-parent families are now living in relative poverty as a result of a decade of austerity-driven cuts to benefits, as I’ve said earlier on, which has left single parents among the most exposed to soaring inflation. And the Resolution Foundation says that the UK’s failure to tackle inequality and weak growth over the last 15 years has left the average British household £8,800 poorer than its equivalent in five comparable countries. But what we are doing in terms of our childcare offer—and I will write to you so that you can share with you constituents—is supporting more parents to increase their income, helping them into work, and in line with the co-operation agreement with Plaid Cymru, we’ve extended the eligibility criteria to include those parents involved in higher and further education courses. This is the most generous of the childcare offers across the UK. But I think, most importantly, is the expansion of Flying Start, which provides childcare. There is nearly £120 million allocated to improve that childcare availability, and of course, it's a funding of £46 million for the next phase of expansion of part-time Flying Start childcare. This is where we need to make sure that this information gets out to parents, including the benefit take-up opportunities, and I'm very grateful that you've raised that this afternoon.
Diolch yn fawr, Alun Davies. A diolch, unwaith eto, am rannu gyda ni gyflwr y teulu hwnnw y gwnaethoch chi ei gyfarfod. A gaf i ddweud bod ymchwil gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a'r Guardian yn awgrymu bod hanner yr holl blant mewn teuluoedd unig-riant bellach yn byw mewn tlodi cymharol o ganlyniad i ddegawd o doriadau i fudd-daliadau a achoswyd gan gyni, fel rwyf wedi dweud yn gynharach, sydd wedi gadael rhieni sengl ymhlith y rhai mwyaf agored i chwyddiant cynyddol. Ac mae'r Resolution Foundation yn dweud bod methiant y DU i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb a thwf gwan dros y 15 mlynedd diwethaf wedi gadael yr aelwyd Brydeinig ar gyfartaledd £8,800 yn dlotach na'r hyn sy'n cyfateb iddi mewn pum gwlad debyg. Ond yr hyn rydyn ni'n ei wneud o ran ein cynnig gofal plant—a byddaf yn ysgrifennu atoch chi er mwyn i chi allu ei rannu gydag etholwyr chi—yw cefnogi mwy o rieni i gynyddu eu hincwm, eu helpu i gael gwaith, ac yn unol â'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, rydym wedi ymestyn y meini prawf cymhwysedd i gynnwys y rhieni hynny sy'n ymgymryd â chyrsiau addysg uwch ac addysg bellach. Dyma'r mwyaf hael o'r cynigion gofal plant ar draws y Deyrnas Unedig. Ond, yn bwysicaf oll, rwy'n credu, yw ehangu Dechrau'n Deg, sy'n darparu gofal plant. Mae bron i £120 miliwn wedi'i ddyrannu i wella argaeledd y gofal plant hwnnw, ac wrth gwrs, mae'n gyllid o £46 miliwn ar gyfer y cam nesaf o ehangu gofal plant rhan-amser Dechrau'n Deg. Dyma lle mae angen i ni sicrhau bod y wybodaeth hon yn cyrraedd rhieni, gan gynnwys y cyfleoedd i fanteisio ar fudd-daliadau, ac rwy'n ddiolchgar iawn eich bod wedi codi hynny y prynhawn yma.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 5 heddiw yw'r datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad: y Ddeddf Trefn Gyhoeddus 2023—goblygiadau i Gymru. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw.
Item 5 today is the statement by the Counsel General and Minister for the Constitution: the Public Order Act 2023—implications for Wales. I call on the Counsel General, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch o wneud datganiad ar effaith y Ddeddf Trefn Gyhoeddus 2023 ar Gymru. Cafodd y Ddeddf ei phasio ar 2 Mai.
Fe wnaeth mesurau penodol yn y Ddeddf am brotestio yn gyhoeddus gychwyn ar 3 Mai. Roedd hyn yn cynnwys troseddau newydd: cloi yn sownd, bod ag offer i gloi yn sownd, ac ymyrryd â seilwaith cenedlaethol allweddol. Bydd Aelodau yn ymwybodol bod gorfodi a phlismona yn faterion sy'n cael eu cadw yn ôl a bod yr heddlu, wrth gwrs, yn gweithredu yn annibynnol o'r Llywodraeth. Er hynny, mae gennym ni farn glir ar yr hawl i brotestio yn heddychlon.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I am pleased to make a statement on the impact of the Public Order Act 2023 on Wales. The Act was passed on 2 May.
Specific public protest measures within the Act commenced on 3 May. This included new offences relating to locking on, being equipped to lock on, and interference with key national infrastructure. Members will be aware that enforcement and policing are reserved matters and that the police are, of course, operationally independent of Government. However, our position on the right to peaceful protest is clear.
Dirprwy Lywydd, we believe in a democracy where people have freedoms and the right to speak out against authority, to make their views heard, and to argue for change. Our stance supporting this important civil right has been consistently reflected in legislative consent motions, written statements, and in correspondence with the UK Government during passage of the Police, Crime, Sentencing and Courts Act 2022. This predecessor Act included public order provisions, some of which were rejected by the House of Lords during UK parliamentary scrutiny. The Senedd voted to deny consent to provisions putting in place new draconian penalties, although the UK Government pressed ahead.
While we were concerned about the Public Order Act eroding the right to protest, a legislative consent motion was not laid in Wales, as the Act was outside Senedd competence. However, we continued to raise concerns with UK Ministers during the passage of the Bill. Peaceful protest is a fundamental universal right enshrined in international and domestic human rights law. The UK Parliament Joint Committee on Human Rights reported that police powers within the Public Order Act would
'pose an unacceptable threat to the fundamental right to engage in peaceful protest'.
The Act includes powers that are too widely drawn, and the rush to commence the legislation before the King's coronation appears to have resulted in too much onus being put on the police to make sense of the legislation and to assess whether a protest would cause serious disruption.
The Metropolitan police accepted it was wrong to arrest six demonstrators from the Republic campaign group in London during the coronation. They were arrested due to suspicions that luggage straps intended to hold their placards onto trolleys would instead be used to lock on. The police later acknowledged there was no proof the protesters were planning to use lock-on devices. Although Republic had liaised with the Metropolitan police prior to the coronation about their plans, it is unclear whether this information was shared with front-line officers who made the arrests. I support the London Mayor's call that there should be a review to determine what went wrong in this case.
On 17 May, the UK Parliament's Home Affairs Committee held an evidence session examining the Metropolitan police's approach to policing public protests and the practical implementation of the Public Order Act. I will take a keen interest in the conclusions and recommendations that the committee make. We do need to understand the full circumstances of this case and to ensure that any issues are identified.
Our strong commitment to peaceful protest does not mean we believe anyone should have the right to threaten, harass or intimidate others during a protest. It does not mean we condone protests that risk the lives or safety of others. I believe there were already a range of powers in place before the Public Order Act came into force, and before its predecessor Act came in, which allowed the police to strike the correct balance between the right to protest and ensuring the safety of people in Wales. It would have been very preferable to find ways to support the proportionate and effective use of existing powers, rather than developing what are increasingly authoritarian and draconian restrictions.
Worryingly, the Act widens powers on stop and search. Minority ethnic communities already experience the disproportionate use of stop-and-search powers, so are particularly at risk of being negatively impacted by this Act. Stop-and-search powers have a role in preventing crime, but, used in the wrong way, can be counterproductive and undermine legitimacy and trust in policing.
The police already have the power to stop and search someone they believe has equipment that could be used to cause criminal damage. The Public Order Act has been widened to cover anything linked to a public order offence. Potentially, that would allow the police to stop and search people not because they suspect them of being involved in a protest, but simply because they are passing by in an area where a protest is likely to be held.
I'm reassured by the work we are doing with the criminal justice in Wales partners to tackle racism in the criminal justice system. This includes implementation of the criminal justice anti-racism action plan for Wales. This plan complements our anti-racist Wales action plan. Both plans recognise that minority ethnic people are more likely to be stopped and searched by the police, and have committed to end disproportionality in the justice system in Wales.
Police in Wales have confirmed there were no arrests in Wales over the coronation weekend in relation to the new powers provided by the Public Order Act. We will continue working with the police in Wales to monitor the impact of the Public Order Act in Wales.
In Wales, we have a different vision for justice. We seek a trauma-informed, anti-racist criminal justice system, which addresses the drivers of crime and helps vulnerable people in Wales live healthy, crime-free lives. The regressive provisions of the Public Order Act imposed on the people of Wales by the UK Government underline why the devolution of policing and criminal justice is so pressing. I issued a joint written statement with the Minister for Social Justice and Chief Whip in April updating you on progress on this matter. Only when we have full oversight of the justice system in Wales will we be able to fully align its delivery with the needs and priorities of the people of Wales. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Dirprwy Lywydd, rydym yn credu mewn democratiaeth lle mae gan bobl ryddid a'r hawl i godi llais yn erbyn awdurdod, i leisio eu barn, ac i ddadlau dros newid. Mae ein safbwynt sy'n cefnogi'r hawl sifil bwysig hon wedi'i hadlewyrchu'n gyson mewn cynigion cydsyniad deddfwriaethol, datganiadau ysgrifenedig, ac mewn gohebiaeth â Llywodraeth y DU yn ystod Deddf yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd 2022. Roedd y Ddeddf ragflaenol hon yn cynnwys darpariaethau trefn gyhoeddus, a chafodd rhai ohonynt eu gwrthod gan Dŷ'r Arglwyddi yn ystod craffu seneddol y DU. Pleidleisiodd y Senedd i wrthod caniatâd i ddarpariaethau sy'n rhoi cosbau llym newydd ar waith, er i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â nhw.
Er ein bod yn pryderu am y Ddeddf Trefn Gyhoeddus yn erydu'r hawl i brotestio, ni osodwyd cynnig cydsyniad deddfwriaethol yng Nghymru, gan fod y Ddeddf y tu allan i gymhwysedd y Senedd. Fodd bynnag, gwnaethom barhau i godi pryderon gyda Gweinidogion y DU yn ystod hynt y Bil. Mae protest heddychlon yn hawl gyffredinol sylfaenol sydd wedi'i hymgorffori mewn cyfraith hawliau dynol rhyngwladol a domestig. Adroddodd Cyd-bwyllgor Senedd y DU ar Hawliau Dynol y byddai pwerau'r heddlu o fewn y Ddeddf Trefn Gyhoeddus
'yn fygythiad annerbyniol i'r hawl sylfaenol i gymryd rhan mewn protest heddychlon'.
Mae'r Ddeddf yn cynnwys pwerau a gaiff eu llunio'n rhy eang, ac ymddengys fod yr hast i ddechrau'r ddeddfwriaeth cyn coroni'r Brenin wedi arwain at ormod o gyfrifoldeb ar yr heddlu i wneud synnwyr o'r ddeddfwriaeth ac i asesu a fyddai protest yn achosi aflonyddwch difrifol.
Derbyniodd yr heddlu Metropolitan ei bod yn anghywir arestio chwe gwrthdystiwr o grŵp ymgyrchu y Weriniaeth yn Llundain yn ystod y coroni. Cawsant eu harestio oherwydd amheuon y byddai strapiau bagiau a fwriedir i ddal eu placardiau ar drolïau yn cael eu defnyddio i'w cloi eu hunain yn sownd. Yn ddiweddarach, gwnaeth yr heddlu gydnabod nad oedd unrhyw brawf bod y protestwyr yn bwriadu defnyddio dyfeisiau clo. Er bod y Weriniaeth wedi cysylltu â'r heddlu Metropolitan cyn y coroni am eu cynlluniau, nid yw'n glir a gafodd y wybodaeth hon ei rhannu â swyddogion rheng flaen a wnaeth yr arestiadau. Rwy'n cefnogi galwad Maer Llundain y dylid cynnal adolygiad i benderfynu beth aeth o'i le yn yr achos hwn.
Ar 17 Mai, cynhaliodd Pwyllgor Materion Cartref Senedd y DU sesiwn dystiolaeth yn archwilio dull yr heddlu Metropolitan o blismona protestiadau cyhoeddus a gweithredu'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus yn ymarferol. Byddaf yn cymryd diddordeb brwd yn y casgliadau a'r argymhellion y mae'r pwyllgor yn eu gwneud. Mae angen i ni ddeall amgylchiadau llawn yr achos hwn a sicrhau bod unrhyw faterion yn cael eu nodi.
Nid yw ein hymrwymiad cryf i brotestio heddychlon yn golygu ein bod yn credu y dylai unrhyw un gael yr hawl i fygwth, aflonyddu neu fygwth eraill yn ystod protest. Nid yw'n golygu ein bod yn cymeradwyo protestiadau sy'n peryglu bywydau neu ddiogelwch pobl eraill. Rwy'n credu bod ystod o bwerau eisoes ar waith cyn i'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus ddod i rym, a chyn i'w Deddf ragflaenol ddod i rym, a oedd yn caniatáu i'r heddlu daro'r cydbwysedd cywir rhwng yr hawl i brotestio a sicrhau diogelwch pobl yng Nghymru. Byddai wedi bod yn well o lawer i ddod o hyd i ffyrdd o gefnogi defnydd cymesur ac effeithiol o bwerau presennol, yn hytrach na datblygu'r hyn sy'n gyfyngiadau fwyfwy awdurdodaidd a llym.
Mae'r Ddeddf yn ehangu pwerau ar stopio a chwilio, sy'n destun pryder. Mae cymunedau lleiafrifoedd ethnig eisoes yn profi'r defnydd anghymesur o bwerau stopio a chwilio, felly maent mewn perygl arbennig o gael eu heffeithio'n negyddol gan y Ddeddf hon. Mae gan bwerau stopio a chwilio rôl wrth atal troseddu, ond, a ddefnyddir yn y ffordd anghywir, gallant fod yn wrthgynhyrchiol ac yn tanseilio cyfreithlondeb ac ymddiriedaeth mewn plismona.
Mae gan yr heddlu eisoes y pŵer i stopio a chwilio rhywun y maen nhw'n credu sydd ag offer y gellid ei ddefnyddio i achosi difrod troseddol. Mae'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus wedi cael ei ehangu i gwmpasu unrhyw beth sy'n gysylltiedig â throsedd trefn gyhoeddus. O bosibl, byddai hynny'n caniatáu i'r heddlu stopio a chwilio pobl nid oherwydd eu bod yn eu hamau o fod yn rhan o brotest, ond dim ond oherwydd eu bod yn pasio heibio mewn ardal lle mae protest yn debygol o gael ei chynnal.
Mae'r gwaith rydym yn ei wneud gyda'r partneriaid cyfiawnder troseddol yng Nghymru i fynd i'r afael â hiliaeth yn y system cyfiawnder troseddol yn rhoi tawelwch meddwl i mi. Mae hyn yn cynnwys gweithredu'r cynllun gweithredu gwrth-hiliaeth cyfiawnder troseddol ar gyfer Cymru. Mae'r cynllun hwn yn ategu ein cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol. Mae'r ddau gynllun yn cydnabod bod pobl lleiafrifoedd ethnig yn fwy tebygol o gael eu stopio a'u chwilio gan yr heddlu, ac wedi ymrwymo i roi terfyn ar anghymesuredd yn y system gyfiawnder yng Nghymru.
Mae'r heddlu yng Nghymru wedi cadarnhau nad oedd unrhyw arestiadau yng Nghymru dros benwythnos y coroni mewn perthynas â'r pwerau newydd a ddarparwyd gan y Ddeddf Trefn Gyhoeddus. Byddwn yn parhau i weithio gyda'r heddlu yng Nghymru i fonitro effaith y Ddeddf Trefn Gyhoeddus yng Nghymru.
Yng Nghymru, mae gennym weledigaeth wahanol ar gyfer cyfiawnder. Rydym yn chwilio am system cyfiawnder troseddol wrth-hiliol sy'n seiliedig ar drawma, sy'n mynd i'r afael â'r rhai sy'n ysgogi troseddau ac yn helpu pobl fregus yng Nghymru i fyw bywydau iach a di-drosedd. Mae darpariaethau atchweliadol y Ddeddf Trefn Gyhoeddus a osodwyd ar bobl Cymru gan Lywodraeth y DU yn tanlinellu pam y mae datganoli plismona a chyfiawnder troseddol mor bwysig. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar y cyd gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip ym mis Ebrill yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar gynnydd ar y mater hwn. Dim ond pan fydd rheolaeth dros y system gyfiawnder yng Nghymru yn ein dwylo ni'n gyfan gwbl y gallwn gysoni ei chyflawniad ag anghenion a blaenoriaethau pobl Cymru. Diolch, Dirprwy Lywydd.
The UK Public Order Act, which was first, as we heard, laid before the UK Parliament on 11 May 2022, and received Royal Assent on 2 May this year, seeks to protect both the public and businesses from disruption caused by a minority of protestors. The ordinary person in the street agrees with the right to protest and protecting free speech, however most people would also agree that a balance needs to be struck between the freedom to protest and the freedom of individuals to go about their daily lives. Does the Counsel General and the Labour Welsh Government therefore not agree that people rightly expect the police to step in to maintain public order? Does the Counsel General and the Labour Welsh Government not agree that intervention is required when criminal damage and extreme behaviour disrupts the lives of others, especially when this includes, for example, commuters or ambulances on public roads being blocked, and people not being able to take children to school or to get to work? Does the Counsel General and the Labour Welsh Government not agree that there is a need to clearly define serious disruption, as requested by police chiefs, empowering police to intervene against highly disruptive tactics used to block roads and cause chaos? This, of course, is regardless of the merits or otherwise of the issues being protested about, even when some of these are proposed actions that could lead to harm or death to large numbers of people.
Offences created by the Act include the tactic of individuals attaching themselves or locking on to other people, objects or buildings; certain behaviour that obstructs or interferes with the construction or maintenance of major transport projects; behaviour that prevents or significantly delays the operation of key infrastructure, including down-stream oil and gas infrastructure, railways, airports and printing presses; and contempt of court in relation to committing a protest related to breach of an injunction. If the Counsel General and the Labour Welsh Government object to these measures, how will they justify this to the public at large?
Amongst other measures, the Act also extends the powers to manage public assemblies to the British Transport Police and Ministry of Defence Police, and introduces abortion clinic safe access zones. Again, if the Counsel General and the Welsh Government object to these measures, how will they justify this to the public at large?
The Counsel General states that:
'In Wales, we have a different vision for justice. We seek a trauma-informed, anti-racist criminal justice system, which addresses the drivers of crime and helps vulnerable people in Wales live healthy, crime-free lives. '
How can he justify this when Wales has higher violent crime rates than London, and south-east, east and south-west England, when Wales has the highest proportion of children in the UK in care and one of the highest proportions of children looked after by any state in the world, when figures in 2019—20 years after the start of Labour Welsh Government—found that Wales had the highest imprisonment rate in western Europe because of sentencing and custodial patterns occurring in Wales, and when, during their visit to HMP Eastwood Park women's prison, where 148 of the 340 prisoners are from Wales, members of the Senedd's Equality and Social Justice Committee were told that, when released from the prison, nine out of 10 Welsh inmates go on to reoffend, compared to one in 10 of those in England?
How does the Counsel General account for this, when the UK Government has responsibility for criminal justice functions but the Welsh Government is responsible for housing, health, social care, economic development, education and skills, when these women return to Wales, when these violent crimes occurred in Wales, when these children were taken into care in Wales, and when these people were sentenced in Wales?
The Counsel General has repeatedly called for devolution of justice and policing, and he's used his statement today as another platform to repeat this. Will he therefore—it's an anecdotal question; I can anticipate the answer, but—will he therefore recognise the factual reality that most people in Wales live a short travelling distance from the invisible border with the part of Britain called England, that the most populated regions crossing a national border within the UK lie along this border, that public order, just like policing and justice, operate on an east-west axis across this border, that cross-border solutions are therefore required, and that these could not be delivered if these matters were devolved to Wales?
Further, and finally, does the Counsel General recognise that to devolve or not to devolve is not about the transient policies and personalities of different Governments at a particular point in time, that both the policies of parties and the policies, personalities and parties of Government in any geographical area change over time? Diolch.
Mae Deddf Trefn Gyhoeddus y DU, a osodwyd, fel y clywsom ni, gerbron Senedd y DU gyntaf ar 11 Mai 2022, ac a gafodd Gydsyniad Brenhinol ar 2 Mai eleni, yn ceisio diogelu'r cyhoedd a busnesau rhag tarfu a achosir gan leiafrif o brotestwyr. Mae'r person cyffredin ar y stryd yn cytuno â'r hawl i brotestio a diogelu rhyddid i lefaru, ond byddai'r rhan fwyaf o bobl hefyd yn cytuno bod angen taro cydbwysedd rhwng y rhyddid i brotestio a rhyddid unigolion i fyw eu bywydau bob dydd. Onid yw'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Lafur Cymru felly'n cytuno bod pobl yn disgwyl i'r heddlu gamu i'r adwy i gynnal trefn gyhoeddus? Onid yw'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Lafur Cymru yn cytuno bod angen ymyrraeth pan fo difrod troseddol ac ymddygiad eithafol yn amharu ar fywydau pobl eraill, yn enwedig pan fydd hyn yn cynnwys, er enghraifft, cymudwyr neu ambiwlansys ar ffyrdd cyhoeddus sy'n cael eu rhwystro, a phobl nad ydynt yn gallu mynd â phlant i'r ysgol neu gyrraedd y gwaith? Onid yw'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Lafur Cymru yn cytuno bod angen diffinio aflonyddwch difrifol yn glir, yn unol â chais penaethiaid yr heddlu, gan rymuso'r heddlu i ymyrryd yn erbyn tactegau aflonyddgar iawn a ddefnyddir i rwystro ffyrdd ac achosi anhrefn? Mae hyn, wrth gwrs, heb ystyried manteision ac anfanteision materion testun y brotest, hyd yn oed pan fydd rhai o'r rhain yn gamau gweithredu arfaethedig a allai arwain at niwed neu farwolaeth i nifer mawr o bobl.
Ymhlith y troseddau a grëwyd gan y Ddeddf mae tacteg unigolion sy'n cysylltu eu hunain neu'n cloi eu hunain yn sownd wrth bobl eraill, gwrthrychau neu adeiladau; ymddygiad penodol sy'n rhwystro neu'n ymyrryd ag adeiladu neu gynnal a chadw prosiectau trafnidiaeth mawr; ymddygiad sy'n atal neu'n arafu'n sylweddol weithrediad seilwaith allweddol, gan gynnwys seilwaith olew a nwy eilaidd, rheilffyrdd, meysydd awyr a gweisg argraffu; a dirmyg llys mewn perthynas â chyflawni protest yn ymwneud â thorri gwaharddeb. Os bydd y Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Lafur Cymru yn gwrthwynebu'r mesurau hyn, sut y byddant yn cyfiawnhau hyn i'r cyhoedd yn gyffredinol? Ymhlith mesurau eraill, mae'r Ddeddf hefyd yn ymestyn y pwerau i reoli gwasanaethau cyhoeddus i Heddlu Trafnidiaeth Prydain a Heddlu'r Weinyddiaeth Amddiffyn, ac mae'n cyflwyno parthau mynediad diogel i glinigau erthyliad. Unwaith eto, os bydd y Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu'r mesurau hyn, sut y byddant yn cyfiawnhau hyn i'r cyhoedd yn gyffredinol?
Mae'r Cwnsler Cyffredinol yn dweud:
'Yng Nghymru, mae gennym weledigaeth wahanol ar gyfer cyfiawnder. Rydym yn chwilio am system cyfiawnder troseddol wrth-hiliol sy'n seiliedig ar drawma, sy'n mynd i'r afael â'r rhai sy'n ysgogi troseddau ac yn helpu pobl fregus yng Nghymru i fyw bywydau iach a di-drosedd.'
Sut y gall gyfiawnhau hyn pan fo gan Gymru gyfraddau troseddau treisgar uwch na Llundain, a de-ddwyrain, dwyrain a de-orllewin Lloegr, pan fo gan Gymru y gyfran uchaf o blant yn y DU mewn gofal ac un o'r cyfrannau uchaf o blant sy'n derbyn gofal gan unrhyw wladwriaeth yn y byd, pan ganfu ffigyrau yn 2019—20 mlynedd ar ôl dechrau Llywodraeth Lafur Cymru—mai Cymru oedd â'r gyfradd garcharu uchaf yng ngorllewin Ewrop oherwydd Patrymau dedfrydu a gwarchodaeth a ddigwyddodd yng Nghymru, a phan fydd 148 o'r 340 o garcharorion o Gymru, yn ystod eu hymweliad â charchar menywod Parc y Dwyrain, lle mae 148 o'r 340 o garcharorion o Gymru'n dod o Gymru, dywedwyd wrth aelodau Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y Senedd, pan gânt eu rhyddhau o'r carchar, fod naw o bob deg carcharor o Gymru yn mynd ymlaen i aildroseddu, o'i gymharu ag un o bob 10 o'r carcharorion yn Lloegr?
Sut mae'r Cwnsler Cyffredinol yn cyfrif am hyn, pan fydd gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb am swyddogaethau cyfiawnder troseddol ond Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am dai, iechyd, gofal cymdeithasol, datblygiad economaidd, addysg a sgiliau, pan fydd y menywod hyn yn dychwelyd i Gymru, pan ddigwyddodd y troseddau treisgar hyn yng Nghymru, pan gymerwyd y plant hyn i ofal yng Nghymru, a phan gafodd y bobl hyn eu dedfrydu yng Nghymru?
Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi galw dro ar ôl tro am ddatganoli cyfiawnder a phlismona, ac mae wedi defnyddio ei ddatganiad heddiw fel llwyfan arall i ailadrodd hyn. A wnaiff felly—mae'n gwestiwn anecdotaidd; gallaf ragweld yr ateb, ond—a wnaiff felly gydnabod y realiti ffeithiol bod y rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn byw pellter teithio byr o'r ffin anweledig gyda'r rhan o Brydain o'r enw Lloegr, bod y rhanbarthau mwyaf poblog sy'n croesi ffin genedlaethol o fewn y DU yn gorwedd ar hyd y ffin hon, bod trefn gyhoeddus, yn union fel plismona a chyfiawnder, gweithredu ar echel o'r dwyrain i'r gorllewin dros y ffin hon, bod angen atebion trawsffiniol felly, ac na ellid cyflawni'r rhain pe bai'r materion hyn wedi'u datganoli i Gymru?
At hynny, ac yn olaf, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cydnabod nad yw datganoli neu beidio yn ymwneud â pholisïau a phersonoliaethau dros dro gwahanol Lywodraethau ar bwynt penodol mewn amser, bod polisïau pleidiau a pholisïau, personoliaethau a phleidiau Llywodraeth mewn unrhyw ardal ddaearyddol yn newid dros amser? Diolch.
Can I thank the Member for a very detailed response and series of questions? I could say that, if you actually want the answer to most of the points about devolution of justice, you only need to read the paper that we produced called 'Delivering Justice for Wales', and most of those points are answered there.
Let me deal with the civil rights part first of all. The fact of the matter is that we have more than adequate laws. We have voluminous laws in terms of public protest, in terms of issues where there would be a breach of the peace, obstruction, criminal damage and so on. So, first of all, this was a piece of legislation that was essentially unnecessary. It is a piece of legislation that is also incredibly authoritarian. I gave the example the other week, and I'll repeat it now: we saw during protests against the war in Red Square in Moscow people standing up—young people standing up—holding a blank sheet of paper and being arrested. We saw in London something very similar—people standing up with a placard, doing no harm to anyone else, and being arrested. In fact, we have seen people who were in east London, who were attending a discussion of the coronation in east London, far, far away from events, who were raided by the police and arrested because of the power that this Bill gives to act on the basis of totally arbitrary suspicion.
The Bill doesn't achieve any of its objectives. I think it is bad for policing. It puts the police in an invidious and impossible position. And I would actually say that it undermines part of the criminal law that we have long established in this country: in order for an offence to be committed, there has to be an actus reus, there has to be a guilty act. This allows people to be criminalised for committing no act whatsoever. They don't have to do anything and they can be arrested under the powers under this legislation. That is why it is inappropriate, it is authoritarian and is not the sort of legislation we wish to see. This is legislation that is aimed at suppressing protest. It is about preventing people or making people in fear of coming to express their views, to demonstrate, to engage in any form of civic activity, in fear that they might be arrested, even though they may have committed no offence whatsoever.
The Member raised a number of points in terms of imprisonment rates and so on. Those are exactly why we want the devolution of justice. The reason why we have a disproportionate number of people from minority and ethnic backgrounds who are in the prison system, a whole load of people who are in the prison system who shouldn't be there in the first place, and the fact that the way that the prison system, the way the justice system, operates, takes it outside, dysfunctionally, from all those devolved responsibilities that we have between housing, between care and so on—all those things are set out in the 'Delivering Justice for Wales' paper.
The Member made a number of additional points relating to the suggestion that somehow we were suggesting that criminality should occur and should not be dealt with. Well, I think I've made that point very, very clear: there is more than adequate legislation that's in place already. This was a politically, ideologically motivated piece of legislation, which is not about dealing with criminality; it is about the suppression of dissent. It is authoritarian, it is undemocratic and it is dangerous.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ymateb manwl iawn a chyfres o gwestiynau? Gallaf ddweud, os ydych chi eisiau'r ateb i'r rhan fwyaf o'r pwyntiau am ddatganoli cyfiawnder, y cyfan sydd angen i chi ei wneud yw darllen y papur a gynhyrchwyd gennym o'r enw 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru', ac mae'r rhan fwyaf o'r pwyntiau hynny'n cael eu hateb yno.
Gadewch i mi ymdrin â'r rhan hawliau sifil yn gyntaf. Y gwir amdani yw bod gennym fwy na digon o ddeddfau. Mae gennym gyfreithiau swmpus o ran protestio cyhoeddus, o ran materion lle byddai tor-heddwch, rhwystr, difrod troseddol ac yn y blaen. Felly, yn gyntaf oll, darn o ddeddfwriaeth ddiangen oedd hon yn y bôn. Mae'n ddarn o ddeddfwriaeth sydd hefyd yn hynod awdurdodaidd. Rhoddais yr enghraifft yr wythnos o'r blaen, a byddaf yn ei hailadrodd nawr: gwelsom bobl yn sefyll ar eu traed yn ystod protestiadau yn erbyn y rhyfel yn y Sgwâr Coch ym Moscow—pobl ifanc yn sefyll ar eu traed—yn dal dalen wag o bapur ac yn cael eu harestio. Gwelsom rywbeth tebyg iawn yn Llundain—pobl yn sefyll ar eu traed gyda phlacard, yn gwneud dim niwed i neb arall, ac yn cael eu harestio. Mewn gwirionedd, rydym wedi gweld pobl a oedd yn nwyrain Llundain, a oedd yn mynychu trafodaeth am y coroni yn nwyrain Llundain, ymhell bell i ffwrdd o'r digwyddiadau, a gafodd eu cyrchu gan yr heddlu a'u harestio oherwydd y pŵer y mae'r Bil hwn yn ei roi i weithredu ar sail amheuaeth hollol fympwyol.
Nid yw'r Bil yn cyflawni dim un o'i amcanion. Rwy'n credu ei fod yn wael i blismona. Mae'n rhoi'r heddlu mewn sefyllfa fregus ac amhosibl. A byddwn i'n dweud ei fod, mewn gwirionedd, yn tanseilio rhan o'r gyfraith droseddol rydym wedi'i sefydlu ers tro yn y wlad hon: er mwyn cyflawni trosedd, mae'n rhaid cael actus reus, mae'n rhaid cael gweithred euog. Mae hyn yn caniatáu i bobl gael eu troseddu am beidio â chyflawni unrhyw weithred o gwbl. Nid oes rhaid iddynt wneud dim a gellir eu harestio o dan y pwerau o dan y ddeddfwriaeth hon. Dyna pam ei bod yn amhriodol, mae'n awdurdodaidd ac nid dyma'r math o ddeddfwriaeth rydym am ei gweld. Mae hon yn ddeddfwriaeth sydd wedi'i hanelu at atal protestiadau. Mae'n ymwneud ag atal pobl rhag dod i fynegi eu barn, i brotestio, i gymryd rhan mewn unrhyw fath o weithgaredd dinesig, neu'n gwneud i bobl bod ofn gwneud y pethau hynny, rhag ofn y gallent gael eu harestio, er efallai nad ydynt wedi cyflawni unrhyw drosedd o gwbl.
Cododd yr Aelod nifer o bwyntiau o ran cyfraddau carcharu ac yn y blaen. Dyna'n union pam rydym am ddatganoli cyfiawnder. Y rheswm pam fod gennym nifer anghymesur o bobl o gefndiroedd lleiafrifol ac ethnig sydd yn y system garchardai, llwyth o bobl sydd yn y system carchardai na ddylai fod yno yn y lle cyntaf, a'r ffaith bod y ffordd y mae'r system garchardai, y ffordd y mae'r system gyfiawnder, yn gweithredu, yn mynd ag ef y tu hwnt, yn gamweithredol, i'r holl gyfrifoldebau datganoledig hynny sydd gennym rhwng tai, rhwng gofal ac yn y blaen—mae'r holl bethau hynny wedi'u nodi ym mhapur 'Cyflawni Cyfiawnder i Gymru'.
Gwnaeth yr Aelod nifer o bwyntiau ychwanegol yn ymwneud â'r awgrym ein bod rywsut yn awgrymu y dylai troseddoldeb ddigwydd ac na ddylid ymdrin ag ef. Wel, rwy'n credu fy mod wedi gwneud y pwynt hwnnw'n glir iawn, iawn: mae mwy na digon o ddeddfwriaeth ar waith eisoes. Roedd hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth wleidyddol a llawn cymhelliant ideolegol, nad yw'n ymwneud ag ymdrin â throseddoldeb; mae'n ymwneud ag atal anghytuno. Mae'n awdurdodaidd, mae'n annemocrataidd ac mae'n beryglus.
We return to a matter I explored with you last week, Cwnsler Cyffredinol. You don't have to be opposed to the Tories to be alarmed by this Public Order Act and its many curbs on freedom of speech and the right to protest. I wonder what that rarest of breeds, a moderate Tory, like David Melding, would make of this, if he were in this Chamber today. I think we all know that most moderates would condemn this draconian legislation without a moment's pause.
I welcome the update today and the clear condemnation laid out by your Government on this matter. I don't think the statement goes as far as your comparison, during questions last week, and in your answer just now, of the arrests of protesters in Moscow and London. The comparison was a fair one and a telling one, and it shows the strength of your feelings about this piece of legislation.
I'd like to turn to an aspect of my question last week that you neatly sidestepped, however. We can condemn this all we like from this Senedd, but, if your party leader, Keir Starmer, wins power at the next general election and does not repeal this legislation, can you tell me what the difference is between Labour and the Tories in Westminster on this matter? It is remarkable that, during an interview with LBC, Starmer said of this legislation:
'Now it's on the books, I think we need to let it settle in.'
Counsel General, do you agree with me that legislation as regressive as this, that strips away the right to protest, does not need time to settle in but needs to be thrown in the bin, where it belongs? Perhaps we should not be surprised, given that Mr Starmer said previously that he would not repeal the Government's Illegal Migration Bill, which, among other provisions, effectively criminalises seeking asylum in the UK.
Then, on the radio over the weekend, we had another of your Labour colleagues, Chris Evans MP, saying that we should not be seeking more powers but concentrating on bread-and-butter issues, as if it's not possible to do more than one thing at a time.
What discussions have you had with your UK leader about repealing the Act, and do you agree that this furthers the argument for the full devolution of powers over justice and policing in Wales? And do you agree that Labour should not be trying to face both ways on a matter as important as this? Diolch yn fawr.
Dychwelwn at fater a archwiliais gyda chi yr wythnos diwethaf, Cwnsler Cyffredinol. Does dim rhaid i chi wrthwynebu'r Torïaid i'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus hon a'i chyfyngiadau niferus ar ryddid barn a'r hawl i brotestio godi braw arnoch. Tybed beth fyddai'r bobl brin hynny, Tori cymedrol, fel David Melding, yn ei feddwl am hyn, pe bai yn y Siambr hon heddiw. Rwy'n credu bod pob un ohonom yn gwybod y byddai'r rhan fwyaf o gymedrolwyr yn condemnio'r ddeddfwriaeth draconaidd hon yn ddi-oed.
Rwy'n croesawu'r diweddariad heddiw a'r condemniad clir a nodwyd gan eich Llywodraeth ar y mater hwn. Nid wyf yn credu bod y datganiad yn mynd mor bell â'ch cymhariaeth, yn ystod cwestiynau yr wythnos diwethaf, ac yn eich ateb chi yn awr, o arestio protestwyr ym Moscow a Llundain. Roedd y gymhariaeth yn un deg ac yn un effeithiol, ac mae'n dangos cryfder eich teimladau am y darn hwn o ddeddfwriaeth.
Fodd bynnag, hoffwn droi at agwedd ar fy nghwestiwn yr wythnos diwethaf y gwnaethoch chi ei hosgoi'n ddeheuig. Gallwn gondemnio hyn gymaint ag y mynnwn o'r Senedd hon, ond, os bydd arweinydd eich plaid chi, Keir Starmer, yn ennill pŵer yn yr etholiad cyffredinol nesaf ac nad yw'n diddymu'r ddeddfwriaeth hon, a allwch chi ddweud wrthyf beth yw'r gwahaniaeth rhwng Llafur a'r Torïaid yn San Steffan ar y mater hwn? Mae'n rhyfeddol, yn ystod cyfweliad gyda LBC, dywedodd Starmer am y ddeddfwriaeth hon:
'Nawr mae ar y llyfrau, rwy'n credu bod angen i ni adael iddo setlo i mewn.'
Cwnsler Cyffredinol, a ydych chi'n cytuno â mi nad oes angen amser ar ddeddfwriaeth mor atchweliadol â hon, sy'n dileu'r hawl i brotestio, ond mae angen ei thaflu yn y bin, lle dylai fod? Efallai na ddylem synnu, o ystyried bod Mr Starmer wedi dweud o'r blaen na fyddai'n diddymu Bil Mudo Anghyfreithlon y Llywodraeth, sydd, ymhlith darpariaethau eraill, yn troseddoli ceisio lloches yn y DU i bob pwrpas.
Yna, ar y radio dros y penwythnos, roedd un arall o'ch cydweithwyr Llafur, Chris Evans AS, yn dweud na ddylem fod yn ceisio mwy o bwerau ond yn canolbwyntio ar faterion bara menyn, fel pe na bai modd gwneud mwy nag un peth ar y tro.
Pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda'ch arweinydd yn y DU ynglŷn â diddymu'r Ddeddf, ac a ydych yn cytuno bod hyn yn hyrwyddo'r ddadl dros ddatganoli pwerau dros gyfiawnder a phlismona yng Nghymru yn llawn? Ac a ydych yn cytuno na ddylai Llafur fod yn ceisio wynebu'r ddwy ffordd ar fater sydd mor bwysig â hyn? Diolch yn fawr.
Thank you for those questions. I will do my best to answer them within my capacity. Can I just start off by saying that the issue of freedom and democracy is something that should apply across the board to all parties? And it is an issue of statesmanship when people from different parties stand together on an issue, irrespective of what the position of their particular party or party Government may actually be, which is why I think the UK Parliament Joint Committee on Human Rights, when they reported on the powers within this Act—and this is a cross-party statement now—said that the Act would
'pose an unacceptable threat to the fundamental right to engage in peaceful protest.'
The United Nations High Commissioner for Human Rights said that the Act
'imposes serious and undue restrictions on these rights that are neither necessary nor proportionate to achieve a legitimate purpose as defined under international law.'
What we do know is that some of those who were arrested, I suspect, are likely to be taking civil actions against the police. It is clear there is also going to be a review.
The protection and defence of those civil liberties is, I think, a fundamental obligation that every parliamentarian has. I’m reminded of the Tower National Union of Mineworkers' banner that had on it, 'The price of freedom is eternal vigilance', and of course if ever there was a time to be eternally vigilant, now is it.
In terms of the other points you raise, I’ll just say this: bad legislation must be removed. Legislation that restricts or oppresses people, wherever it comes from, is legislation that should not be on the statute books. I believe this legislation is potentially in breach of international law, and certainly in breach of human rights legislation, and we may see those challenges emerging during any further actions that are taken. I will support, and I’m sure Welsh Government will support, that this bad legislation should be removed at the earliest opportunity.
Diolch am y cwestiynau hynny. Byddaf yn gwneud fy ngorau i'w hateb o fewn fy ngallu. A gaf i ddechrau drwy ddweud bod mater rhyddid a democratiaeth yn rhywbeth a ddylai fod yn berthnasol yn gyffredinol i bob plaid? Ac mae'n fater o wladychiaeth pan fo pobl o bleidiau gwahanol yn sefyll gyda'i gilydd ar fater, waeth beth yw safbwynt eu plaid neu blaid benodol y Llywodraeth mewn gwirionedd, a dyna pam rwy'n credu bod Cyd-bwyllgor Senedd y DU ar Hawliau Dynol, pan wnaeth adrodd ar y pwerau o fewn y Ddeddf hon—ac mae hwn yn ddatganiad trawsbleidiol nawr—wedi dweud y byddai'r Ddeddf
'yn fygythiad annerbyniol i'r hawl sylfaenol i gymryd rhan mewn protest heddychlon.'
Dywedodd Uchel Gomisiynydd Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig y byddai'r Ddeddf
'yn gosod cyfyngiadau difrifol a gormodol ar yr hawliau hyn nad ydynt yn angenrheidiol nac yn gymesur i gyflawni pwrpas cyfreithlon fel y'i diffinnir o dan gyfraith ryngwladol.'
Yr hyn rydym yn ei wybod yw bod rhai o'r bobl a gafodd eu harestio, rwy'n amau, yn debygol o fod yn cymryd camau sifil yn erbyn yr heddlu. Mae'n amlwg y bydd adolygiad hefyd.
Credaf fod diogelu ac amddiffyn yr hawliau sifil hynny yn rhwymedigaeth sylfaenol sydd gan bob seneddwr. Rwy'n cael fy atgoffa o faner Undeb Cenedlaethol y Glowyr y Tŵr ac arni, "Pris rhyddid yw gwyliadwriaeth dragwyddol", ac wrth gwrs, os bu erioed amser i fod yn dragwyddol wyliadwrus, nawr yw'r amser hwnnw.
O ran y pwyntiau eraill rydych yn eu codi, dywedaf hyn: rhaid dileu deddfwriaeth wael. Mae deddfwriaeth sy'n cyfyngu neu'n gormesu pobl, o ble bynnag y daw, yn ddeddfwriaeth na ddylai fod ar y llyfrau statud. Rwy'n credu y gallai'r ddeddfwriaeth hon dorri cyfraith ryngwladol, ac yn sicr yn groes i ddeddfwriaeth hawliau dynol, ac efallai y gwelwn yr heriau hynny'n dod i'r amlwg yn ystod unrhyw gamau pellach a gymerir. Byddaf yn cefnogi y dylid dileu'r ddeddfwriaeth wael hon cyn gynted â phosibl, ac rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi hynny hefyd.
When I raised this here in the Senedd Chamber a couple of days after the events of that infamous weekend, the weekend when the Metropolitan police chief had to acknowledge error, but remarked that he'd been put in the invidious position, and his front-line police officers were in the invidious position, of having to enact a rushed and overreaching piece of legislation; when Conservative MPs and former Secretaries of State of the Conservatives criticised this as being overbearing and overreaching; when Volker Türk urged the Government to take this off the statute book—not just to rethink it, but it to take it away entirely—this is, Counsel General, complete legislative overreach by Government. It's been criticised by respected international and human rights authorities. It was rushed, too widely drawn. It includes worrying new stop-and-search powers that any democrat should be deeply concerned about. It has already put police in front-line positions into horrible positions. It's part—not just on its own—of an emerging suite of authoritarian powers that could easily be misused by a malevolent state. Tyrants would love such powers. Free people should fear a Government that creates such laws and compels police to use them.
So, could I ask him: does he believe that there is now a need for a review under a future Government, of whatever political colour, of all such legislation, to ensure that the balance of rights is protected and that citizens are not arrested on suspicion of intent of committing a crime? That's something that has more than a whiff of 1984 by George Orwell, and thought crimes, about it. What a country we have become.
Pan godais hyn yma yn Siambr y Senedd ychydig ddyddiau ar ôl digwyddiadau'r penwythnos gwarthus hwnnw, y penwythnos pan fu'n rhaid i bennaeth yr heddlu Metropolitan gydnabod gwall, ond dywedodd ei fod wedi cael ei roi yn y sefyllfa anodd, ac roedd ei swyddogion heddlu rheng flaen yn y sefyllfa anodd, o orfod deddfu darn o ddeddfwriaeth frysiog a gorgyrhaeddol; pan farnodd ASau Ceidwadol a chyn-ysgrifenyddion Gwladol y Ceidwadwyr fod hyn yn ormesol ac yn orgyrhaeddol; pan anogodd Volker Türk y Llywodraeth i dynnu hyn oddi ar y llyfr statud—nid yn unig i'w ailfeddwl, ond ei dynnu yn llwyr—Cwnsler Cyffredinol, dyma orgyrraedd deddfwriaethol llwyr gan y Llywodraeth. Fe'i beirniadwyd gan awdurdodau hawliau rhyngwladol a hawliau dynol uchel eu parch. Fe'i brysiwyd, a'i lunio'n rhy eang. Mae'n cynnwys pwerau stopio a chwilio newydd y dylai unrhyw ddemocrat fod yn bryderus iawn amdanynt. Mae eisoes wedi rhoi'r heddlu mewn swyddi rheng flaen mewn sefyllfaoedd erchyll. Mae'n rhan—nid ar ei ben ei hun—o gyfres newydd o bwerau awdurdodaidd y gellid eu camddefnyddio'n hawdd gan wladwriaeth faleisus. Byddai gormeswyr wrth eu bodd â'r fath bwerau. Dylai pobl rydd ofni Llywodraeth sy'n creu cyfreithiau o'r fath ac yn gorfodi'r heddlu i'w defnyddio.
Felly, a gaf i ofyn iddo: a yw'n credu bod angen adolygiad o dan Lywodraeth yn y dyfodol, o ba bynnag liw gwleidyddol, o'r holl ddeddfwriaeth o'r fath, i sicrhau bod cydbwysedd hawliau yn cael ei ddiogelu ac nad yw dinasyddion yn cael eu harestio ar amheuaeth o fwriad cyflawni trosedd? Mae hynny'n rhywbeth sydd â mwy nag awgrym o 1984 gan George Orwell, a throseddau meddwl, amdano. Beth ddigwyddodd i'n gwlad?
I agree with all the Member's comments. I do agree that there does need to be a review, because oppressive legislation has crept in to a whole variety of pieces of legislation over the course of the past decade or so of this Conservative Government. We have legislation that has become not only increasingly authoritarian and oppressive, but we have had a removal of fundamental access to the law, the abolition of rights to legal representation. We see attacks on the judiciary, on the right to judicial review, and we also see, I think, fundamental attacks on the rule of law. The rule of law is what actually creates a framework within which power has to be exercised with regard to all of these rights, and to see a UK Government that is so willing to breach international law, to try to restrict the courts or to limit the courts' ability to uphold the rule of law, is a step in an authoritarian direction.
So, I agree that all such legislation should be reviewed, and it should be reviewed on the basis that one of the fundamental objectives of Parliament—of Parliaments—is to uphold the rights of its citizens. Clearly, we have a Government that has contempt for the rights of many citizens, and we've seen that in the legislation. I hope to see the next Labour Government actually carry out such a review to abolish all of this discriminatory and authoritarian legislation, and even to establish a set of legislation that guarantees rights. Of course, we have many of those rights in the Human Rights Act 1998, but, of course, the UK Government is looking at how it can actually diminish the Human Rights Act.
Rwy'n cytuno â holl sylwadau'r Aelod. Rwy'n cytuno bod angen adolygiad, oherwydd mae deddfwriaeth ormesol wedi sleifio i amrywiaeth eang o ddarnau o ddeddfwriaeth dros ddeng mlynedd diwethaf y Llywodraeth Geidwadol hon. Mae gennym ddeddfwriaeth sydd nid yn unig wedi dod yn fwyfwy awdurdodaidd a gormesol, ond rydym wedi cael gwared ar fynediad sylfaenol i'r gyfraith, diddymu hawliau i gynrychiolaeth gyfreithiol. Rydym yn gweld ymosodiadau ar y farnwriaeth, ar yr hawl i adolygiad barnwrol, ac rydym hefyd yn gweld, rwy'n credu, ymosodiadau sylfaenol ar reol gyfreithiol. Rheol gyfreithiol yw'r hyn sy'n creu fframwaith lle mae'n rhaid arfer pŵer o ran yr holl hawliau hyn, ac mae gweld Llywodraeth y DU sydd mor barod i dorri cyfraith ryngwladol, i geisio cyfyngu ar y llysoedd neu gyfyngu gallu'r llysoedd i gynnal rheolaeth y gyfraith, yn gam i gyfeiriad awdurdodaidd.
Felly, rwy'n cytuno y dylid adolygu'r holl ddeddfwriaeth o'r fath, a dylid ei hadolygu ar y sail mai un o amcanion sylfaenol y Senedd—Seneddau—yw cynnal hawliau ei dinasyddion. Yn amlwg, mae gennym Lywodraeth sy'n dirmygu hawliau llawer o ddinasyddion, ac rydym wedi gweld hynny yn y ddeddfwriaeth. Rwy'n gobeithio gweld y Llywodraeth Lafur nesaf yn cynnal adolygiad o'r fath i ddileu'r holl ddeddfwriaeth wahaniaethol ac awdurdodaidd hon, a hyd yn oed sefydlu cyfres o ddeddfwriaeth sy'n gwarantu hawliau. Wrth gwrs, mae gennym lawer o'r hawliau hynny yn Neddf Hawliau Dynol 1998, ond, wrth gwrs, mae Llywodraeth y DU yn ystyried sut y gall leihau'r Ddeddf Hawliau Dynol.
Minority Report is a science-fiction film released in 2002, starring Tom Cruise. In essence, it's about predictive crime—the role of preventive government in protecting its citizens—and that's exactly what we have in the Public Order Act. It is an Act that has a severe anti-democratic challenge to our fundamental civil liberties. The UK Government wishes to distract from its own incompetence by transforming the right to protest into a privilege, criminalising anyone whose freedom of expression poses a serious disruption. It demonstrates not only how we are likely to see its reckless use in the future, but also how the Act will seriously undermine the shaky trust and confidence the public have in the police. Nobody should block ambulances and put lives at risk, but this isn't about that.
I really want to, in the short time I have, just be clear, Counsel General, that you will be calling on the leader of the Labour Party, should he become Prime Minister, to repeal this Act, and also Sadiq Khan, the mayor of London, who has also said that he has no intention of repealing the Act. We really would like to hear that from Welsh Labour. Diolch yn fawr iawn.
Mae'r Minority Report yn ffilm ffuglen wyddonol a ryddhawyd yn 2002, â Tom Cruise yn chwarae'r brif ran. Yn ei hanfod, mae'n ymwneud â throseddau rhagfynegol—rôl llywodraeth ataliol wrth amddiffyn ei dinasyddion—a dyna'n union sydd gennym ni yn y Ddeddf Trefn Gyhoeddus. Mae'n Ddeddf sydd â her gwrth-ddemocrataidd ddifrifol i'n rhyddid sifil sylfaenol. Mae Llywodraeth y DU yn dymuno tynnu sylw oddi wrth ei hanallu ei hun drwy drawsnewid yr hawl i brotestio yn fraint, gan droseddoli unrhyw un y mae ei ryddid mynegiant yn achosi aflonyddwch difrifol. Mae'n dangos nid yn unig sut rydym yn debygol o weld ei ddefnydd diofal yn y dyfodol, ond hefyd sut y bydd y Ddeddf yn tanseilio'n ddifrifol ymddiriedaeth a hyder y cyhoedd yn yr heddlu. Ni ddylai neb rwystro ambiwlansys a pheryglu bywydau, ond nid yw hyn yn ymwneud â hynny.
Yn yr amser byr sydd gen i, rwyf am fod yn glir, Cwnsler Cyffredinol, y byddwch chi'n galw ar arweinydd y Blaid Lafur, petai'n dod yn Brif Weinidog, i ddiddymu'r Ddeddf hon, a hefyd Sadiq Khan, maer Llundain, sydd hefyd wedi dweud nad oes ganddo unrhyw fwriad i ddiddymu'r Ddeddf. Hoffem glywed hynny gan Lafur Cymru. Diolch yn fawr iawn.
Well, thank you for your comments. I don't think that I can be any clearer that my view is that all oppressive legislation that has been brought in by this Government needs to be understood and it needs to be revoked—it needs to be repealed. I think that is one of the fundamental purposes of Government, and particularly the purpose of a Labour Government.
You're absolutely right, in terms of the comments you made about predictive offences. This is exactly the principle that is actually occurring within Russia. Why are there no protests against the war in Russia, where 200,000 soldiers have been killed already in that war? It is because people are afraid to speak out. The reason they're afraid to speak out is because even the suggestion that they might speak out can lead them to offences.
As I say, again, on this legislation, this legislation, this Act, is not just about what it does in enabling people to be arrested; it's the way in which it actually suppresses people from actually being prepared to participate in any form of civic activity itself, because they can be arrested without actually having committed any offence. Can you imagine if you'd said at the time of Magna Carta, all of the way through the development of British common law, the idea that we can arrest people even though they have committed no offence, because we make an offence of the fact that we suspect that they might commit an offence? What an outrageous turnabout in terms of our legal system, and an attack on our fundamental liberties in this country and our democratic system.
Diolch am eich sylwadau. Nid wyf yn credu y gallaf fod yn fwy eglur mai fy marn i yw bod angen deall yr holl ddeddfwriaeth ormesol a gyflwynwyd gan y Llywodraeth hon a bod angen ei dirymu—mae angen ei diddymu. Rwy'n credu bod hynny'n un o ddibenion sylfaenol y Llywodraeth, ac yn benodol yn diben Llywodraeth Lafur.
Rydych chi'n hollol gywir, o ran y sylwadau a wnaethoch am droseddau rhagfynegol. Dyma'r union egwyddor sy'n digwydd yn Rwsia mewn gwirionedd. Pam nad oes protestiadau yn erbyn y rhyfel yn Rwsia, lle mae 200,000 o filwyr wedi cael eu lladd yn barod yn y rhyfel hwnnw? Mae hyn oherwydd bod pobl yn ofni codi llais. Y rheswm pam eu bod yn ofni codi llais yw oherwydd gall hyd yn oed yr awgrym y gallent godi llais eu harwain at droseddau.
Fel rwy'n dweud, unwaith eto, ar y ddeddfwriaeth hon, nid yw'r ddeddfwriaeth hon, y Ddeddf hon, yn ymwneud yn unig â'r hyn y mae'n ei wneud i alluogi pobl i gael eu harestio; dyma'r ffordd y mae'n atal pobl rhag bod yn barod i gymryd rhan mewn unrhyw fath o weithgaredd dinesig ei hun, oherwydd gellir eu harestio heb gyflawni unrhyw drosedd mewn gwirionedd. Allwch chi ddychmygu os oeddech wedi dweud ar adeg Magna Carta, yr holl ffordd drwy ddatblygu cyfraith gyffredin Prydain, y syniad y gallwn arestio pobl er nad ydynt wedi cyflawni unrhyw drosedd, oherwydd rydym yn gwneud tramgwydd o'r ffaith ein bod yn amau y gallent gyflawni trosedd? Am wrthdroi gwarthus o ran ein system gyfreithiol, ac ymosodiad ar ein rhyddid sylfaenol yn y wlad hon a'n system ddemocrataidd.
I'm grateful to the Counsel General for his unflinching commitment to freedom, to personal civil liberties and to basic human rights. It's a tragedy that we have a Conservative Party today that sees people's freedoms as something to be outlawed and not underpinned, and I think that's something we will remember.
What we've learnt this afternoon, of course, is that the Conservatives are very happy for policing and justice, and policing particularly, to be devolved in London, they're happy for policing to be devolved in Manchester, they're happy for policing and justice to be devolved in Scotland, they’re happy for policing and justice being devolved in Northern Ireland. It’s Wales that they want to stop these things happening. It’s Wales that they have a problem with. It’s Wales that they want to hold back, and I think that’s something that all of us will remember. And they should, rather than laughing during these statements, actually participate in these debates, and they should at least read the John Thomas report of the Commission on Justice in Wales.
Counsel General, will you give an undertaking now—and you’ve given undertakings on other matters this afternoon—that you will not only seek the repeal of this sort of legislation and its replacement with legislation that underpins our civil and personal liberties to protest, but also, will you work with the police in Wales to explore how we can guarantee the rights of people who are protesting? Protesting is supposed to be a nuisance, it’s supposed to be noisy, it’s supposed to affect people. That’s the point of protest, and that’s how we’ve got the right to vote and to sit here this afternoon, and even get things wrong. And I hope that the Counsel General will bring Welsh police forces together to ensure that the right to protest in Wales and those who take part in protests in Wales have their rights protected and enhanced, and not undermined.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymrwymiad diysgog i ryddid, i hawliau sifil personol ac i hawliau dynol sylfaenol. Mae'n drasiedi bod gennym Blaid Geidwadol heddiw sy'n gweld rhyddid pobl fel rhywbeth i'w wahardd ac nid yn sail iddo, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y byddwn yn ei gofio.
Yr hyn rydym wedi'i ddysgu y prynhawn yma, wrth gwrs, yw bod y Ceidwadwyr yn hapus iawn i blismona a chyfiawnder, a phlismona yn enwedig, gael eu datganoli yn Llundain, maen nhw'n hapus i blismona gael ei ddatganoli ym Manceinion, maen nhw'n hapus i blismona a chyfiawnder gael eu datganoli yn yr Alban, maen nhw'n hapus i blismona a chyfiawnder gael eu datganoli yng Ngogledd Iwerddon. Maen nhw eisiau atal y pethau hyn rhag digwydd yng Nghymru. Mae ganddyn nhw broblem gyda Chymru. Maen nhw eisiau dal Cymru yn ei hôl, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y bydd pob un ohonom yn ei gofio. Ac yn hytrach na chwerthin yn ystod y datganiadau hyn, dylen nhw gymryd rhan yn y dadleuon hyn, a dylen nhw o leiaf ddarllen adroddiad John Thomas o'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru.
Cwnsler Cyffredinol, a wnewch chi ymrwymo nawr—ac rydych chi wedi ymrwymo i faterion eraill y prynhawn yma—y byddwch nid yn unig yn ceisio diddymu'r math hwn o ddeddfwriaeth a'i disodli â deddfwriaeth sy'n sail i'n rhyddid sifil a phersonol i brotestio, ond hefyd, a wnewch chi weithio gyda'r heddlu yng Nghymru i archwilio sut y gallwn warantu hawliau pobl sy'n protestio? Mae protestio i fod yn niwsans, mae i fod yn swnllyd, mae i fod i effeithio ar bobl. Dyna yw diben protestio, a dyna sut mae gennym yr hawl i bleidleisio ac eistedd yma y prynhawn yma, a hyd yn oed cael pethau'n anghywir. Ac rwy'n gobeithio y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn dod â heddluoedd Cymru at ei gilydd i sicrhau bod yr hawl i brotestio yng Nghymru a'r rhai sy'n cymryd rhan mewn protestiadau yng Nghymru yn cael eu hawliau wedi'u diogelu a'u gwella, ac nid eu tanseilio.
Alun, thank you.
Diolch, Alun.
Thank you for those further questions. You’re absolutely right about the contradictions in terms of the devolution of policing. We even have one of the Members opposite who wants to become the mayor of London where policing is devolved, but to prevent devolution of policing in the Parliament that she actually represents. I think those are sort of total ironies and issues of, I think, hypocrisy.
It was interesting to note that, of course, in terms of policing within Wales during the coronation, there were no arrests. I think there is a history of far better engagement and closer engagement despite the non-devolution of policing in Wales, just as we see in terms of social partnership. We have a far broader social partnership with all those institutions and our engagement with the police and crime commissioners, and I think the reality is that I doubt whether there is anyone who really sees any benefit to this legislation. It is divisive, and it puts law enforcement bodies in a totally invidious position, and I suspect—I cannot speak for them—I suspect a position they desperately do not want to have been put into.
We’ve had those discussions. There will be obviously continued close engagement. We have the police partnership, of course. My colleague the Minister for Social Justice, Jane Hutt, is in regular engagement not only with the police and crime commissioners, but also with the police authorities themselves and the chief constables, and I’m sure there is a different and better direction that we will take, despite this particular legislation. But that does not take away the desperate need to remove and repeal this type of legislation and those other items of repressive legislation that have been brought in by the Tory Government.
Diolch am y cwestiynau ychwanegol hynny. Rydych yn llygad eich lle am y gwrthddywediadau o ran datganoli plismona. Mae un o'r Aelodau gyferbyn â ni sydd am ddod yn faer Llundain lle mae plismona wedi'i ddatganoli, hyd yn oed, ond i atal datganoli plismona yn y Senedd y mae'n ei chynrychioli. Rwy'n credu bod y rheini'n rhyw fath o eironi a materion o ragrith llwyr.
Diddorol oedd nodi, wrth gwrs, o ran plismona yng Nghymru yn ystod y coroni, na chafwyd unrhyw arestiadau. Rwy'n credu bod hanes o ymgysylltu llawer gwell ac ymgysylltiad agosach er gwaethaf diffyg datganoli plismona yng Nghymru, yn union fel y gwelwn o ran partneriaeth gymdeithasol. Mae gennym bartneriaeth gymdeithasol ehangach o lawer â'r holl sefydliadau hynny a'n hymgysylltiad â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu, ac rwy'n credu mai'r gwir amdani yw fy mod yn amau a oes unrhyw un sydd wir yn gweld unrhyw fudd i'r ddeddfwriaeth hon. Mae'n ymrannol, ac mae'n rhoi cyrff gorfodi'r gyfraith mewn sefyllfa hollol anodd, ac rwy'n amau—alla i ddim siarad drostyn nhw—rwy'n amau sefyllfa nad ydyn nhw am fod ynddi ar unrhyw gyfrif.
Rydym wedi cael y trafodaethau hynny. Yn amlwg, bydd cysylltiad agos yn parhau. Mae gennym bartneriaeth yr heddlu, wrth gwrs. Mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt, yn ymgysylltu'n rheolaidd nid yn unig â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu, ond hefyd ag awdurdodau'r heddlu eu hunain a'r prif gwnstabliaid, ac rwy'n siŵr bod cyfeiriad gwahanol a gwell y byddwn yn ei gymryd, er gwaethaf y ddeddfwriaeth benodol hon. Ond nid yw hynny'n dileu'r angen dybryd i ddileu a diddymu'r math hwn o ddeddfwriaeth a'r eitemau eraill hynny o ddeddfwriaeth ormesol a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Dorïaidd.
A recent report by the House of Lords' Secondary Legislation Scrutiny Committee drew our attention to a very concerning constitutional issue. The UK Government has recently drafted regulations to amend the Public Order Act 1986. If they come into effect, they would allow police in England and Wales to impose restrictions on protests and processions that cause 'more than minor'—more than minor—hindrance to day-to-day activities for other people. That's a much lower threshold than the current 'serious disruption to the life of the community'.
These proposals, proposed by the UK Government for the new Public Order Act were rejected by Parliament in January. The UK Government are now trying to obtain through secondary legislation what it failed to do through primary legislation. To put it another way, the UK Government are seeking to obtain through the back door what it could not obtain through the front door.
Incredibly, the only bodies consulted regarding these new regulations were the National Police Chiefs Council, the PCCs in areas that include the M52, and National Highways. No organisations or bodies whose protest rights would be affected were consulted at all. This is no way to pass important legislation, and there’s a real danger that Wales is being left behind when it comes to progressive policies on policing. And it’s worth reminding ourselves—
Tynnodd adroddiad diweddar gan Bwyllgor Craffu Is-ddeddfwriaeth Tŷ'r Arglwyddi ein sylw at fater cyfansoddiadol pryderus iawn. Yn ddiweddar, mae Llywodraeth y DU wedi drafftio rheoliadau i ddiwygio Deddf Trefn Gyhoeddus 1986. Pe bydden nhw'n dod i rym, bydden nhw'n caniatáu i'r heddlu yng Nghymru a Lloegr osod cyfyngiadau ar brotestiadau a gorymdeithiau sy'n achosi 'mwy na rhwystr bach'—mwy na rhwystr bach— i weithgareddau o ddydd i ddydd i bobl eraill. Mae hynny'n drothwy llawer is na'r 'amhariad difrifol ar fywyd y gymuned' ar hyn o bryd.
Cafodd y cynigion hyn, a gynigiwyd gan Lywodraeth y DU ar gyfer y Ddeddf Trefn Gyhoeddus newydd eu gwrthod gan y Senedd ym mis Ionawr. Mae Llywodraeth y DU nawr yn ceisio cael drwy is-ddeddfwriaeth yr hyn na lwyddodd ei wneud drwy ddeddfwriaeth sylfaenol. Mewn geiriau eraill, mae Llywodraeth y DU yn ceisio cael drwy'r drws cefn yr hyn na allai ei gael drwy'r drws ffrynt.
Yn anhygoel, yr unig gyrff yr ymgynghorwyd â nhw ynghylch y rheoliadau newydd hyn oedd Cyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu, y Comisiynwyr Heddlu a Throseddu mewn ardaloedd sy'n cynnwys yr M52, a'r Priffyrdd Cenedlaethol. Ni ymgynghorwyd ag unrhyw sefydliadau na chyrff y byddai eu hawliau protest yn cael eu heffeithio o gwbl. Nid yw hyn yn ffordd o basio deddfwriaeth bwysig, ac mae perygl gwirioneddol bod Cymru'n cael ei gadael ar ôl o ran polisïau blaengar ar blismona. Ac mae'n werth atgoffa ein hunain—
Rhys, you need to ask your question now, please.
Rhys, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
—that the Public Order Act 2023 does not extend to Scotland and Northern Ireland. Dafydd Wigley asked last week a question about devolution of justice. Baroness Bloomfield replied by saying that the Welsh Government has not made a formal request for justice powers to be transferred. Will you commit today, Counsel General, that the Welsh Government will make a formal request to the UK Government? Diolch yn fawr.
—nad yw Deddf Trefn Gyhoeddus 2023 yn ymestyn i'r Alban a Gogledd Iwerddon. Gofynnodd Dafydd Wigley gwestiwn yr wythnos diwethaf am ddatganoli cyfiawnder. Atebodd y Farwnes Bloomfield drwy ddweud nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud cais ffurfiol i bwerau cyfiawnder gael eu trosglwyddo. A wnewch chi ymrwymo heddiw, Cwnsler Cyffredinol, y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud cais ffurfiol i Lywodraeth y DU? Diolch yn fawr.
Thank you for the question. Just on that last point, I cannot recall the number of occasions when the issue of the devolution of justice has been made. It's in the Thomas commission. It's made in correspondence. It's made in inter-ministerial meetings. It's made to such an extent that the UK Government spends a lot of time saying that it won't devolve justice. It believes in the England and Wales jurisdiction, whatever that is these days. So, I fail to understand any comment like that that is actually made, because it does not have any relationship to the reality of the position of this Government and the devolution of justice.
With regard to the point you raise with regard to the Public Order Act 1936, which of course was brought in to deal with Mosley's fascist marches through parts of London and parts of the UK, the idea that yet that could be used through secondary legislation to bring further restrictions on public protests is just part of that chain of events of what this Government is actually doing. We see that also in the Strikes (Minimum Service Levels) Bill, which seeks to take industrial relations and the rights of trade unions to take industrial action back over 100 years. The fact that the House of Lords have amended that legislation to basically exclude Wales and Scotland because of devolution, and that the UK Government have indicated that their intention is that it will apply to Wales and Scotland, is a clear further breach of Sewel. So, I agree with everything the Member said on that, and the other Members that have spoken in the debate today.
Diolch am y cwestiwn. Ar y pwynt olaf hwnnw, ni allaf gofio faint o weithiau y cyfeiriwyd at y mater o ddatganoli cyfiawnder. Mae yng nghomisiwn Thomas. Cyfeirir ato mewn gohebiaeth. Cyfeirir ato mewn cyfarfodydd rhyng-weinidogol. Mae Llywodraeth y DU yn treulio llawer o amser yn dweud na fydd yn datganoli cyfiawnder. Mae'n credu yn awdurdodaeth Cymru a Lloegr, beth bynnag yw hynny y dyddiau hyn. Felly, nid wyf yn deall unrhyw sylw o'r fath a wneir, a dweud y gwir, oherwydd nid oes ganddo unrhyw berthynas â realiti sefyllfa'r Llywodraeth hon a datganoli cyfiawnder.
O ran y pwynt rydych chi'n ei godi mewn perthynas â Deddf Trefn Gyhoeddus 1936, a gyflwynwyd wrth gwrs i ddelio â gorymdeithiau ffasgaidd Mosley drwy rannau o Lundain a rhannau o'r DU, mae'r syniad y gellid defnyddio hynny eto drwy is-ddeddfwriaeth i ddod â rhagor o gyfyngiadau ar brotestiadau cyhoeddus yn rhan o'r gadwyn honno o ddigwyddiadau o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud mewn gwirionedd. Gwelwn hynny hefyd yn y Bil Streiciau (Isafswm Lefelau Gwasanaeth), sy'n ceisio cymryd cysylltiadau diwydiannol a hawliau undebau llafur i weithredu diwydiannol yn ôl dros 100 mlynedd. Mae'r ffaith bod Tŷ'r Arglwyddi wedi diwygio'r ddeddfwriaeth honno i eithrio Cymru a'r Alban yn y bôn oherwydd datganoli, a bod Llywodraeth y DU wedi nodi mai eu bwriad yw y bydd yn berthnasol i Gymru a'r Alban, yn achos amlwg pellach o dorri Confensiwn Sewel. Felly, rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd yr Aelod am hynny, a'r Aelodau eraill sydd wedi siarad yn y ddadl heddiw.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
And finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. This Act is designed to treat the public and peaceful protestors like the Victorians treated children, and place them out of sight and out of mind. It's pretty obvious. And it is draconian, as you've already said, when you can lock up people for 16 hours and then release them afterwards because whatever you thought they might be protesting about has passed.
We want to make it clear that nobody here would condone violent or criminal protests, and we've heard that from the other side. Those laws exist already to deal with that. What worries me here are two things. You can actually criminalise people for doing nothing, because all you have to do is suspect them of doing something, but you're also driving fear and suspicion between the police and the public, at a time when you really need for those two sides to come together so that you can resolve issues, you can know about issues, and you can have that public partnership between those two bodies, which is absolutely critical. My concern here is, and my question to you is: will you be talking to the police and crime commissioners and the senior police officers to gauge their views on how—because this is in place—moving forward, we can ensure that we don't have that toxic relationship that this would allow to permeate in Wales in a way that we don't want to see?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r Ddeddf hon wedi'i chynllunio i drin y cyhoedd a gwrthdystwyr heddychlon fel y gwnaeth y Fictoriaid drin plant, a'u rhoi pell o'r golwg, pell o'r meddwl. Mae'n eithaf amlwg. Ac mae'n draconaidd, fel y dywedoch chi eisoes, pan allwch roi pobl dan glo am 16 awr a'u rhyddhau wedyn oherwydd mae beth bynnag roeddech yn meddwl roedden nhw'n protestio amdano wedi mynd heibio.
Rydym am ei gwneud yn glir na fyddai neb yma yn cymeradwyo protestiadau treisgar na throseddol, ac rydym wedi clywed hynny o'r ochr arall. Mae'r cyfreithiau hyn eisoes yn bodoli i ymdrin â hynny. Mae dau beth yn fy mhoeni i yma. Gallwch droseddoli pobl am wneud dim, oherwydd y cyfan sy'n rhaid i chi ei wneud yw eu hamau o wneud rhywbeth, ond rydych hefyd yn codi ofn ac amheuaeth rhwng yr heddlu a'r cyhoedd, ar adeg pan fo gwir angen i'r ddwy ochr hynny ddod at ei gilydd fel y gallwch ddatrys problemau, gallwch wybod am faterion, a gallwch gael y bartneriaeth gyhoeddus honno rhwng y ddau gorff hynny, sy'n gwbl hanfodol. Fy mhryder i yma, a'm cwestiwn i chi yw: a fyddwch chi'n siarad â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu ac uwch-swyddogion yr heddlu i fesur eu barn ar sut—oherwydd bod hyn yn ei le—wrth symud ymlaen, y gallwn sicrhau nad oes gennym y berthynas wenwynig honno y byddai hyn yn caniatáu iddi dreiddio i Gymru mewn ffordd nad ydym am ei gweld?
Thank you. I can confirm that, obviously, those sorts of discussions and engagements are there, because although this Act is a reserved matter, the consequences of it and the broader responsibility we have for the general freedoms and civic rights of our citizens still remain. I think we have to emphasise how important the police are in our communities. We say that day in, day out. Legislation that actually creates a toxic relationship for them actually prevents them from doing the sort of work they need to be doing in our communities, and it is for that very reason that this Act is so undesirable and unwilling. We will do all we can to mitigate the impact of that, and I thank you for your comments.
Diolch. Gallaf gadarnhau, yn amlwg, bod y mathau hynny o drafodaethau ac ymrwymiadau yno, oherwydd er bod y Ddeddf hon yn fater a gadwyd yn ôl, mae ei chanlyniadau a'r cyfrifoldeb ehangach sydd gennym dros ryddid cyffredinol a hawliau dinesig ein dinasyddion yn dal i fodoli. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni bwysleisio pa mor bwysig yw'r heddlu yn ein cymunedau. Rydym ni'n dweud hynny y naill ddiwrnod ar ôl y llall. Mae deddfwriaeth sy'n creu perthynas wenwynig iddyn nhw, mewn gwirionedd, yn eu hatal rhag gwneud y math o waith y mae angen iddyn nhw fod yn ei wneud yn ein cymunedau, ac am yr union reswm hwnnw mae'r Ddeddf hon mor annymunol ac yn anfodlon. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i liniaru effaith hynny, ac rwy'n diolch i chi am eich sylwadau.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Before I move on, can I remind Members that you all have time limits for your contributions? Most today have gone well beyond their time limits—Peredur being an exception, as was Jack Sargeant. The time limits allow everyone to partake, and also ensure we keep within the limits of our allocated slots. Ministers, I'm sure, will also ensure that they will be succinct in their responses as well, to allow that time.
Cyn i mi symud ymlaen, a gaf i atgoffa'r Aelodau bod gennych chi i gyd derfynau amser ar gyfer eich cyfraniadau? Mae'r rhan fwyaf heddiw wedi mynd ymhell y tu hwnt i'w terfynau amser—Peredur yw'r eithriad, fel yr oedd Jack Sargeant. Mae'r terfynau amser yn caniatáu i bawb gymryd rhan, a hefyd yn sicrhau ein bod yn cadw o fewn terfynau ein slotiau penodedig. Bydd y Gweinidogion, rwy'n siŵr, hefyd yn sicrhau eu bod yn gryno yn eu hymatebion hefyd, er mwyn caniatáu'r amser hwnnw.
Mae eitem 6 wedi'i gohirio.
Item 6 has been postponed.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru—cryfhau ein cysylltiadau ag Iwerddon a gogledd-orllewin Lloegr. Galwaf ar y Gweinidog, Lesley Griffiiths.
The next item is a statement by the Minister for Rural Affairs and North Wales—strengthening our ties with Ireland and the north-west of England. I call on the Minister, Lesley Griffiiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. As the Minister for north Wales and a resident of north Wales I am very aware of the close and deep ties we have with our nearest neighbours to the east, in the north-west of England, and to the west, in the island of Ireland. We're all facing similar challenges, from new trading arrangements post Brexit to the transition to a low-carbon future as we adjust to a changing climate and a future without fossil fuels. In these shared challenges, there are also opportunities through closer collaboration to benefit our local populations.
That's why I invited the Irish Consul Generals for Wales and the north-west, the metro mayor of Liverpool city region and the mayor of greater Manchester, along with the chairs of the Cheshire and Warrington Local Enterprise Partnership and the Mersey Dee Alliance, to north Wales last week. They all attended our Cabinet sub-committee on north Wales, along with local authority leaders from right across north Wales. Earlier in the day, we also had an opportunity to visit AMRC Cymru to discuss transport, skills and the north Wales growth deal, and also the port of Mostyn, to discuss our tidal lagoon projects on both sides of the Wales-England border.
There is already a significant amount of work and engagement taking place between Wales, Ireland and the north-west of England. We are working on hydrogen, nuclear and offshore wind, and developing a robust regional supply chain to support existing, new and decommissioning opportunities. As neighbours, Wales and Ireland have always had a strong and positive relationship. Recent years have brought new energy to that relationship, which has seen the opening of the Irish consulate in Wales and the development of the Ireland-Wales shared statement and joint action plan. This sets out areas of co-operation, including trade, because Ireland is our second-largest export market.
The Welsh Government will be hosting the third Ireland-Wales ministerial forum in north Wales this autumn, with a focus on areas such as renewable energy, green skills, education and language, and advanced manufacturing. The First Minister has invited the mayors of greater Manchester and Liverpool city region to be a part of the forum arrangements, to continue the collaborative work. Every day, more 200,000 people cross the border from north Wales into north-west of England or vice versa. The majority of people will do that by car. We have ambitious plans to improve public transport across north Wales, and the mayors, with their devolved powers, have equally ambitious plans. Our priority is to ensure all this connects, offering people an alternative to the car and enabling them to travel easily and seamlessly across north Wales to Manchester, Liverpool and beyond.
We can learn a lot from greater Manchester, which is taking its buses back into public control and integrating its trams and buses. In north Wales, our ambition is to transform our public transport and active travel offer, opening up employment and leisure opportunities across the region. This will support economic development and create a more sustainable future for tourism. We are already making tangible progress. We have reinstated a direct service between north Wales and Liverpool for the first time in generations and, through the north Wales metro programme, are providing connectivity to and from railway stations and bus interchanges across the coast. We've invested more than £1.6 billion, but more will be needed to deliver major improvements to link the coast and Wrexham to the Merseyrail network, for example.
We've agreed to harness our combined power to make the joint case for greater UK Government investment in rail infrastructure across north Wales and the north-west of England. There is cross-party support in this Senedd for ensuring Wales gets its fair share of HS2 funding, and I hope the Senedd will be equally supportive of north Wales receiving its fair share of UK rail investment from the Treasury to ensure much-needed schemes proceed. In seeking to strengthen our existing relationships with Ireland and north-west England, much of the focus will be on the opportunities in green energy, decarbonisation and accelerating the development of hydrogen manufacture. As a partner in the cross-border HyNet consortia, we welcome Hanson's plans to build the UK's first net-zero cement works, putting north Wales at the heart of the green transition to a net-zero Wales.
The Celtic sea represents huge opportunities for renewable energy generation. We have a shared ambition to be a net exporter of renewable energy, to work together to upgrade the grid capacity, supply chain, and, most importantly, to develop the pipeline of skills needed in these new and emerging industries. We have a strong regional skills partnership in north Wales that works collaboratively with employers, universities and further education institutes to identify the skill needs, develop apprenticeships, and create local talent pools.
With the mayors’ new devolved powers in post-16 education, we will connect on curriculum reform and FE provision, sharing learning from our Welsh baccalaureate as they explore their own. We also agreed to strengthen our university connections with Ireland and connect our respective language technology units.
I want to end by saying a few words about tourism. Visit Wales is working closely with Marketing Manchester because one in five tourists arriving at Manchester airport travel on to the Eryri region. This year, we are working with Manchester on media and press visits for a large US consumer marketing campaign, highlighting the ease of access and products of north Wales for those flying into Manchester.
Our links with north-west England and Ireland stretch back hundreds of years. They run through families, through our languages, and are definitely seen in our football club allegiances. We have a great deal in common with our closest neighbours, and last week demonstrated that there is a real appetite to work more closely together, to learn from each other, and to deliver improved services for local people in our respective areas.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Gan mai fi yw Gweinidog Gogledd Cymru ac rwy'n byw yn y gogledd, rwy'n ymwybodol iawn o'r cysylltiadau agos a dwfn sydd gennym gyda'n cymdogion agosaf i'r dwyrain, yng ngogledd-orllewin Lloegr, ac i'r gorllewin, yn ynys Iwerddon. Rydyn ni i gyd yn wynebu heriau tebyg, o drefniadau masnachu newydd ar ôl Brexit i'r newid i ddyfodol carbon isel wrth i ni addasu i hinsawdd sy'n newid a dyfodol heb danwydd ffosil. Yn yr heriau hyn a rennir, ceir cyfleoedd hefyd trwy gydweithio'n agosach er budd ein poblogaethau lleol.
Dyna pam y gwahoddais Gonswl Cyffredinol Iwerddon dros Gymru a Chonswl Cyffredinol Iwerddon dros y gogledd-orllewin, maer metro dinas-ranbarth Lerpwl a maer Manceinion Fwyaf, ynghyd â chadeiryddion Partneriaeth Menter Leol Swydd Gaer a Warrington a Chynghrair Mersi Dyfrdwy, i ogledd Cymru'r wythnos diwethaf. Daethant i gyd i'n His-bwyllgor Cabinet ar ogledd Cymru, ynghyd ag arweinwyr awdurdodau lleol o bob cwr o'r gogledd. Yn gynharach yn y dydd, cawsom gyfle hefyd i ymweld ag AMRC Cymru i drafod trafnidiaeth, sgiliau a bargen twf gogledd Cymru, a hefyd porthladd Mostyn, i drafod ein prosiectau morlyn llanw ar ddwy ochr ffin Cymru a Lloegr.
Mae cryn dipyn o waith ac ymgysylltiad eisoes yn digwydd rhwng Cymru, Iwerddon a gogledd-orllewin Lloegr. Rydym yn gweithio ar hydrogen, niwclear a gwynt alltraeth, ac yn datblygu cadwyn gyflenwi ranbarthol gadarn i gefnogi cyfleoedd presennol, newydd a datgomisiynu. Fel cymdogion, mae Cymru ac Iwerddon bob amser wedi bod â pherthynas gref a chadarnhaol. Mae'r blynyddoedd diwethaf wedi dod ag egni newydd i'r berthynas honno, sydd wedi gweld agor y gonswliaeth Wyddelig yng Nghymru a datblygu datganiad a rennir Iwerddon-Cymru a'r cynllun gweithredu ar y cyd. Mae hwn yn nodi meysydd cydweithredu, gan gynnwys masnach, oherwydd mai Iwerddon yw ein marchnad allforio fwyaf ond un.
Bydd Llywodraeth Cymru yn cynnal trydydd fforwm gweinidogol Iwerddon-Cymru yn y gogledd yn ystod yr hydref, gan ganolbwyntio ar feysydd fel ynni adnewyddadwy, sgiliau gwyrdd, addysg ac iaith, a gweithgynhyrchu uwch. Mae'r Prif Weinidog wedi gwahodd meiri dinas-ranbarth Manceinion Fwyaf a Lerpwl i fod yn rhan o drefniadau'r fforwm, i barhau â'r gwaith cydweithredol. Bob dydd, mae dros 200,000 o bobl yn croesi'r ffin o ogledd Cymru i ogledd-orllewin Lloegr neu i'r gwrthwyneb. Bydd y rhan fwyaf o bobl yn gwneud hyn mewn car. Mae gennym gynlluniau uchelgeisiol i wella trafnidiaeth gyhoeddus ar draws y gogledd, ac mae gan y meiri, gyda'u pwerau datganoledig, gynlluniau yr un mor uchelgeisiol. Ein blaenoriaeth ni yw sicrhau bod hyn i gyd yn cysylltu, gan gynnig dewis arall i'r car i bobl a'u galluogi i deithio'n rhwydd ac yn ddi-dor ar draws gogledd Cymru i Fanceinion, Lerpwl a thu hwnt.
Gallwn ddysgu llawer gan Fanceinion Fwyaf, sy'n dod â'i fysiau yn ôl i reolaeth gyhoeddus ac yn integreiddio ei dramiau a'i fysiau. Yng ngogledd Cymru, ein huchelgais yw trawsnewid ein trafnidiaeth gyhoeddus a'n cynnig teithio llesol, gan agor cyfleoedd cyflogaeth a hamdden ar draws y rhanbarth. Bydd hyn yn cefnogi datblygiad economaidd ac yn creu dyfodol mwy cynaliadwy ar gyfer twristiaeth. Rydym eisoes yn gwneud cynnydd sylweddol. Rydym wedi adfer gwasanaeth uniongyrchol rhwng gogledd Cymru a Lerpwl am y tro cyntaf ers cenedlaethau a thrwy raglen metro gogledd Cymru, rydym yn darparu cysylltedd â gorsafoedd rheilffordd a chyfnewidfeydd bysiau ar draws yr arfordir ac oddi yno. Rydym wedi buddsoddi mwy na £1.6 biliwn, ond bydd angen mwy i gyflawni gwelliannau mawr i gysylltu'r arfordir a Wrecsam â rhwydwaith Merseyrail, er enghraifft.
Rydym wedi cytuno i harneisio ein pŵer cyfunol i gyflwyno'r ddadl ar y cyd dros fwy o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU mewn seilwaith rheilffyrdd ar draws gogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr. Mae cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd hon i sicrhau bod Cymru'n cael ei chyfran deg o gyllid HS2, ac rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yr un mor gefnogol i ogledd Cymru dderbyn ei chyfran deg o fuddsoddiad rheilffyrdd y DU gan y Trysorlys i sicrhau bod cynlluniau mawr eu hangen yn mynd rhagddynt. Wrth geisio cryfhau ein perthynas bresennol ag Iwerddon a gogledd-orllewin Lloegr, bydd llawer o'r pwyslais ar y cyfleoedd mewn ynni gwyrdd, datgarboneiddio a chyflymu datblygiad cynhyrchu hydrogen. Fel partner yn y consortia HyNet trawsffiniol, rydym yn croesawu cynlluniau Hanson i adeiladu gwaith sment sero-net cyntaf y DU, gan roi gogledd Cymru wrth wraidd y trawsnewidiad gwyrdd i Gymru sero-net.
Mae'r môr Celtaidd yn cynrychioli cyfleoedd enfawr ar gyfer cynhyrchu ynni adnewyddadwy. Mae gennym uchelgais gyffredin i fod yn allforiwr net o ynni adnewyddadwy, i weithio gyda'n gilydd i uwchraddio capasiti'r grid, y gadwyn gyflenwi, ac, yn bwysicaf oll, i ddatblygu'r llif o sgiliau sydd eu hangen yn y diwydiannau newydd a rhai sy'n dod i'r amlwg. Mae gennym bartneriaeth sgiliau rhanbarthol gref yn y gogledd sy'n cydweithio â chyflogwyr, prifysgolion a sefydliadau addysg bellach i nodi'r anghenion sgiliau, datblygu prentisiaethau, a chreu cronfeydd o dalent lleol.
Gyda phwerau datganoledig newydd y meiri mewn addysg ôl-16, byddwn yn cysylltu ar ddiwygio'r cwricwlwm a darpariaeth AB, gan rannu'r hyn a ddysgwyd gennym o'n Bagloriaeth Cymru wrth iddynt ymchwilio i'w rhai eu hunain. Fe wnaethom gytuno hefyd i gryfhau ein cysylltiadau prifysgol ag Iwerddon a chysylltu ein hunedau technoleg iaith priodol.
Rwyf am orffen drwy ddweud ychydig eiriau am dwristiaeth. Mae Croeso Cymru'n gweithio'n agos gyda Marketing Manchester am fod un o bob pump o dwristiaid sy'n cyrraedd maes awyr Manceinion yn teithio ymlaen i ranbarth Eryri. Eleni, rydym yn gweithio gyda Manceinion ar ymweliadau gan y cyfryngau a'r wasg ar gyfer ymgyrch farchnata defnyddwyr fawr yn yr Unol Daleithiau, gan dynnu sylw at hwylustod mynediad a chynnyrch gogledd Cymru i'r rhai sy'n hedfan i Fanceinion.
Mae ein cysylltiadau â gogledd-orllewin Lloegr ac Iwerddon yn ymestyn yn ôl cannoedd o flynyddoedd. Maen nhw'n rhedeg trwy deuluoedd, trwy ein hieithoedd, ac yn bendant yn cael eu gweld yn y clybiau pêl-droed yr ydym yn eu cefnogi. Mae gennym lawer iawn yn gyffredin â'n cymdogion agosaf, a'r wythnos diwethaf fe wnaethom ddangos bod awydd gwirioneddol i gydweithio'n agosach, dysgu oddi wrth ein gilydd, a darparu gwell gwasanaethau i bobl leol yn ein hardaloedd ein hunain.
Thank you, Minister, for your statement. I'm delighted, as an Irish citizen as well as being a British citizen, and someone who was born in Manchester, that you are talking in such glowing terms about the links that we have in Wales with Ireland, and indeed with the north-west of England—places that are very, very dear to my heart. The Minister will know as well that I've been a member of the British-Irish Parliamentary Assembly for some time, and try to engage as much as I can with that important work that they do, which also, of course, helps to build relationships across all of the islands in the various jurisdictions that they represent.
I note also that the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee is currently undertaking an inquiry into Wales-Ireland links, which I think is very good news as well, because, of course, we all want these relationships to be able to prosper.
I'm very pleased also that north Wales was the first opportunity that was had to also reach across the English border into the north-west and bring some of those metro mayors around the table. We know that there's an awful lot that north Wales's region has in common; you've already mentioned some of the social and employment links that people have into the region. But I was struck that you didn't list anybody from Irish local authorities being present at that meeting. I wonder whether that is something that could, perhaps, happen in future. And also, given the good work that the Welsh Government has done in terms of the development of the joint action plan and the shared statement in recent years, one of those strands, of course, is communities, diaspora and sport, and obviously, it doesn't appear that there are any civic links or community groups that were around the table either. I appreciate that it may not have been appropriate given the agenda that was discussed, but we do need to also try and foster some good relationships and discussion between those individuals also. So, can I ask you whether anything is planned in order to promote those things and whether local authority leaders from Ireland, perhaps, can be involved in some of these things in the future?
I'm pleased also to hear the emphasis from the Welsh Government on looking at hydrogen, nuclear, offshore wind, and developing a robust regional supply chain to support these sorts of opportunities. We all will have read this week the report into nuclear opportunities at Trawsfynydd, which seems to present a huge opportunity for the north Wales and, indeed, Welsh economy, and I'd be grateful to know to what extent the Republic of Ireland is keen to engage with that, given that, in the past—and I don't know what its position is at the moment—it has had a ban on any kind of nuclear energy generation, certainly within Ireland itself. So, to what extent it's engaging with the Welsh Government on that, I'd be very interested to know.
I think, when it comes to the issues in relation to transport that you mention, Minister, I appreciate very much that we want to help people to make this modal shift onto our public transport systems. But, given that we have such volumes of traffic going along the A55 into the north-west and, of course, tripping off the A55 onto ferries going over to Dublin, that key artery for the north Wales economy is something of a concern, because of those pinch-points and because of the problems with congestion that we experience quite frequently, particularly because of its lack of resilience in the event of accidents. Now, we know that the roads review decided to scrap some of the improvements that were planned to that transport infrastructure along the north Wales coast and through into the north-west of England, and I wonder what discussions you've had with colleagues about bringing some of those schemes back onto the table in order that we can really start to get that transport corridor moving in the way that we all, I'm sure, would want to see it moving.
In addition on transport, you mentioned the rail links between north Wales and Liverpool. I was a big campaigner for the Halton Curve, to get the investment that it needed, but we don't yet have direct rail links along the north Wales main line into Liverpool, which was what I was very much hoping to achieve, particularly given the importance of those economic links between what is a big, important metropolitan centre and north Wales. So, I wonder what discussions the Welsh Government's having, on a cross-border basis, about trying to get those rail links sorted.
I can see my time is coming to an end, so I'll finish with just one question, if I may. You mentioned tourism. Tourism's obviously a big driver of the north Wales economy, a very big part of what we have to offer. You mention the links with Manchester, but I think the Welsh Government could do an awful lot to learn from the Irish Government in the support that it has given to the tourism sector. Instead of a tourism tax added to the cost of overnight accommodation in Ireland, of course, we know that tourism businesses pay a reduced level of VAT—9 per cent—a significantly reduced level. So, what discussions are you having with colleagues around the Cabinet table about the possibility of emulating Ireland's success on tourism by trying to negotiate reduced levels of VAT with the UK Government?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Rwyf wrth fy modd, fel dinesydd Gwyddelig yn ogystal â bod yn ddinesydd Prydeinig, a rhywun a aned ym Manceinion, eich bod yn siarad mewn termau mor gadarnhaol am y cysylltiadau sydd gennym ni yng Nghymru ag Iwerddon, ac yn wir gyda gogledd-orllewin Lloegr—lleoedd sy'n agos iawn, iawn i'm calon. Bydd y Gweinidog hefyd yn gwybod fy mod wedi bod yn aelod o Gynulliad Seneddol Prydain ac Iwerddon ers peth amser, ac yn ceisio ymgysylltu cymaint ag y gallaf gyda'r gwaith pwysig hwnnw y maen nhw'n ei wneud, sydd hefyd, wrth gwrs, yn helpu i adeiladu perthnasoedd ar draws yr holl ynysoedd yn yr amrywiol awdurdodaethau y maen nhw'n eu cynrychioli.
Nodaf hefyd fod y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol yn cynnal ymchwiliad i gysylltiadau Cymru ac Iwerddon ar hyn o bryd, sydd, rwy'n credu, yn newyddion da iawn hefyd, oherwydd, wrth gwrs, rydyn ni i gyd eisiau i'r perthnasoedd hyn allu ffynnu.
Rwy'n falch iawn hefyd mai gogledd Cymru oedd y cyfle cyntaf a gafwyd hefyd i ymestyn dros ffin Lloegr i'r gogledd-orllewin a dod â rhai o'r meiri metro hynny o gwmpas y bwrdd. Gwyddom fod llawer iawn gan ranbarth gogledd Cymru yn gyffredin; rydych chi eisoes wedi sôn am rai o'r cysylltiadau cymdeithasol a chyflogaeth sydd gan bobl i'r rhanbarth. Ond cefais fy nharo na wnaethoch chi restru unrhyw un o awdurdodau lleol Iwerddon a oedd yn bresennol yn y cyfarfod hwnnw. Tybed a yw hynny'n rhywbeth a allai, efallai, ddigwydd yn y dyfodol. A hefyd, o ystyried y gwaith da y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran datblygu'r cynllun gweithredu ar y cyd a'r datganiad a rennir yn ystod y blynyddoedd diwethaf, un o'r llinynnau hynny, wrth gwrs, yw cymunedau, diaspora a chwaraeon, ac yn amlwg, nid yw'n ymddangos bod unrhyw gysylltiadau dinesig na grwpiau cymunedol o gwmpas y bwrdd chwaith. Rwy'n gwerthfawrogi efallai na fyddai wedi bod yn briodol o ystyried yr agenda a drafodwyd, ond mae angen i ni hefyd geisio meithrin rhai perthnasoedd da a thrafodaethau rhwng yr unigolion hynny hefyd. Felly, a gaf i ofyn i chi a oes unrhyw beth wedi'i gynllunio er mwyn hyrwyddo'r pethau hynny ac a all arweinwyr awdurdodau lleol o Iwerddon, efallai, fod yn rhan o rai o'r pethau hyn yn y dyfodol?
Rwy'n falch hefyd o glywed y pwyslais gan Lywodraeth Cymru ar edrych ar hydrogen, niwclear, gwynt ar y môr, a datblygu cadwyn gyflenwi ranbarthol gadarn i gefnogi'r mathau hyn o gyfleoedd. Byddwn ni i gyd wedi darllen yr wythnos hon yr adroddiad ar gyfleoedd niwclear yn Nhrawsfynydd, sy'n ymddangos fel petai'n gyfle enfawr i economi'r gogledd ac, yn wir, economi Cymru, a byddwn i'n ddiolchgar i gael gwybod i ba raddau y mae Gweriniaeth Iwerddon yn awyddus i ymgysylltu â hynny, o gofio, yn y gorffennol—ac nid wyf yn gwybod beth yw ei sefyllfa ar hyn o bryd—y bu ganddi waharddiad ar unrhyw fath o gynhyrchu ynni niwclear, yn sicr o fewn Iwerddon ei hun. Felly, i ba raddau y mae'n ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ar hynny, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gwybod.
Rwy'n credu, o ran y materion yn ymwneud â thrafnidiaeth yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw, Gweinidog, fy mod i'n gwerthfawrogi'n fawr ein bod ni eisiau helpu pobl i wneud y newid moddol hwn i'n systemau trafnidiaeth gyhoeddus. Ond, o gofio bod gennym ni gymaint o draffig yn mynd ar hyd yr A55 i'r gogledd-orllewin ac, wrth gwrs, yn dod oddi ar yr A55 ar fferïau sy'n mynd draw i Ddulyn, mae'r rhydweli allweddol hwn i economi'r gogledd yn dipyn o bryder, oherwydd y pwyntiau culhau hynny ac oherwydd y problemau gyda thagfeydd rydyn ni'n eu profi'n eithaf aml, yn enwedig oherwydd ei diffyg cydnerthedd pan fo achosion o ddamweiniau. Nawr, gwyddom fod yr adolygiad ffyrdd wedi penderfynu dileu rhai o'r gwelliannau a gynlluniwyd i'r seilwaith trafnidiaeth hwnnw ar hyd arfordir y gogledd a draw i ogledd-orllewin Lloegr, a thybed pa drafodaethau a gawsoch chi gyda chydweithwyr ynghylch dod â rhai o'r cynlluniau hynny yn ôl ar y bwrdd er mwyn i ni allu dechrau symud y coridor trafnidiaeth hwnnw yn y ffordd y byddem ni i gyd, rwy'n siŵr, eisiau ei weld yn symud.
Hefyd o ran trafnidiaeth, roeddech chi'n sôn am y cysylltiadau rheilffordd rhwng gogledd Cymru a Lerpwl. Roeddwn i'n ymgyrchydd mawr dros Halton Curve, i gael y buddsoddiad yr oedd ei angen arno, ond nid oes gennym gysylltiadau rheilffordd uniongyrchol eto ar hyd prif reilffordd gogledd Cymru i mewn i Lerpwl, sef yr hyn yr oeddwn i'n gobeithio'n fawr iawn i'w gyflawni, yn enwedig o ystyried pwysigrwydd y cysylltiadau economaidd hynny rhwng yr hyn sy'n ganolfan fetropolitanaidd fawr, bwysig a gogledd Cymru. Felly, tybed pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael, ar sail drawsffiniol, ynghylch ceisio cael trefn ar y cysylltiadau rheilffordd hynny.
Gallaf weld bod fy amser yn dod i ben, felly byddaf yn gorffen gydag un cwestiwn yn unig, os caf i. Roeddech chi'n sôn am dwristiaeth. Mae twristiaeth, yn amlwg, yn sbardun mawr i economi'r gogledd, yn rhan fawr iawn o'r hyn sydd gennym i'w gynnig. Rydych chi'n sôn am y cysylltiadau â Manceinion, ond rwy'n credu y gallai Llywodraeth Cymru wneud llawer iawn i ddysgu gan Lywodraeth Iwerddon yn y gefnogaeth y mae wedi'i rhoi i'r sector twristiaeth. Yn hytrach na threth twristiaeth sy'n cael ei hychwanegu at gost llety dros nos yn Iwerddon, wrth gwrs, gwyddom fod busnesau twristiaeth yn talu llai o TAW—9 y cant—lefel sylweddol is. Felly, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda chydweithwyr o amgylch bwrdd y Cabinet ynglŷn â'r posibilrwydd o efelychu llwyddiant Iwerddon ar dwristiaeth trwy geisio trafod lefelau is o TAW gyda Llywodraeth y DU?
Thank you, Darren Millar, for that series of questions. So, I think you are confusing two things, really. So, when you were talking about local authorities, so, obviously, last week was the Cabinet sub-committee for north Wales, and it's the only Cabinet sub-committee we have where every Minister attends. As Minister for north Wales, I chair that, so it was my idea to have a look at the links we have with the north-west of England. And, obviously, representing Wrexham, I'm very, very well aware of those links. So, I was really keen to see what work we could do with them.
We invited the two Irish consuls: Denise McQuade for Wales and Sarah Mangan, who represents the north-west, because, again, I thought it was really important to have them around the table as well. It was very productive and very fruitful. We also have the Irish-Wales forum. We've had two meetings now. The first one was in Cardiff, the second one was in Dublin and Cork, which the First Minister brought together, and we will be having the third forum in north Wales in the autumn, as I referred to in my opening statement. That is where we tend to build up the links with Ireland's local authorities, the tourism issues that you raise. So, they're two very distinct things. So, if we can just focus on what we achieved last week and how we will take that forward. The issues you referred to around renewable energy and tourism, they will be subjects that will be discussed at the Irish-Wales forum. Now, when we were in Cork, definitely local authority leaders were there. So, it's just that the local authority leaders in north Wales, very unusually—because north Wales is the only area that has a Cabinet sub-committee—they routinely attend our north Wales Cabinet meetings, so they with there last week. So, I just think it's very important to make a very clear differential between those two things. But, of course, we talked about both, and as I said in my opening statement, the First Minister has invited the mayors to take part, in some form, in our next Ireland-Wales forum.
You're quite right, north Wales has so many opportunities with renewable energy. I think it's really exciting. I mean, I think offshore wind is—. It was about three, four years ago, maybe, that I went to Dublin to a marine energy conference, where this was something that might come in the future, and now we are seeing real progress in relation to floating energy. So those are the conversations that we have. And the Port of Mostyn, which might be in your constituency—no—
Diolch, Darren Millar, am y gyfres honno o gwestiynau. Felly, rwy'n credu eich bod chi'n drysu dau beth, mewn gwirionedd. Felly, pan oeddech chi'n sôn am awdurdodau lleol, felly, yn amlwg, yr wythnos diwethaf oedd is-bwyllgor Cabinet gogledd Cymru, a dyma'r unig is-bwyllgor Cabinet sydd gennym lle mae pob Gweinidog yn mynychu. Fel Gweinidog Gogledd Cymru, rwy'n cadeirio hwnnw, felly fy syniad i oedd edrych ar y cysylltiadau sydd gennym â gogledd-orllewin Lloegr. Ac, yn amlwg, gan fy mod yn cynrychioli Wrecsam, rwy'n ymwybodol iawn, iawn o'r cysylltiadau hynny. Felly, roeddwn yn awyddus iawn i weld pa waith y gallem ni ei wneud gyda nhw.
Gwnaethom ni wahodd y ddau Gonswl Gwyddelig: Denise McQuade dros Gymru a Sarah Mangan, sy'n cynrychioli'r gogledd-orllewin, oherwydd, unwaith eto, roeddwn i'n credu ei bod hi'n bwysig iawn eu cael nhw o gwmpas y bwrdd hefyd. Roedd yn gynhyrchiol iawn ac yn fuddiol iawn. Mae gennym hefyd fforwm Iwerddon-Cymru. Rydyn ni wedi cynnal dau gyfarfod erbyn hyn. Roedd yr un cyntaf yng Nghaerdydd, roedd yr ail un yn Nulyn a Cork, y daeth y Prif Weinidog â phawb ynghyd, a byddwn yn cael y trydydd fforwm yng ngogledd Cymru yn yr hydref, fel y cyfeiriais ato yn fy natganiad agoriadol. Dyna lle rydyn ni'n tueddu i ddatblygu'r cysylltiadau ag awdurdodau lleol Iwerddon, y materion twristiaeth yr ydych chi'n eu codi. Felly, maen nhw'n ddau beth gwahanol iawn. Felly, os gallwn ni ganolbwyntio ar yr hyn a gyflawnwyd gennym yr wythnos diwethaf a sut y byddwn ni'n bwrw ymlaen â hynny. Y materion y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw ynghylch ynni adnewyddadwy a thwristiaeth, byddan nhw'n bynciau a fydd yn cael eu trafod yn fforwm Iwerddon-Cymru. Nawr, pan oeddem ni yn Cork, yn bendant roedd arweinwyr awdurdodau lleol yno. Felly, mae arweinwyr yr awdurdodau lleol yng ngogledd Cymru, yn anarferol iawn—oherwydd gogledd Cymru yw'r unig ardal sydd ag is-bwyllgor Cabinet—maen nhw'n mynychu cyfarfodydd Cabinet gogledd Cymru fel mater o drefn, felly roedden nhw yno yr wythnos diwethaf. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn gwahaniaethu rhwng y ddau beth hynny. Ond, wrth gwrs, buom yn siarad am y ddau, ac fel y dywedais yn fy natganiad agoriadol, mae'r Prif Weinidog wedi gwahodd y meiri i gymryd rhan, ar ryw ffurf, yn ein fforwm Iwerddon-Cymru nesaf.
Rydych chi yn llygad eich lle, mae gan y gogledd gymaint o gyfleoedd o ran ynni adnewyddadwy. Rwy'n credu ei fod yn gyffrous iawn. Hynny yw, rwy'n credu mai gwynt ar y môr yw—. Tua tair, bedair blynedd yn ôl, efallai, es i Ddulyn i gynhadledd ynni morol, lle'r oedd hyn yn rhywbeth a allai ddod yn y dyfodol, a nawr rydyn ni'n gweld cynnydd gwirioneddol o ran ynni arnofiol. Felly, dyna'r sgyrsiau rydyn ni'n eu cael. A Phorthladd Mostyn, a allai fod yn eich etholaeth—na—
It's in mine.
Mae o yn fy un i.
It's yours, is it? Sorry, Hannah. [Laughter.] Yes, of course—it's part of Delyn.
It's the first time I'd ever visited there. It's just incredible to see the history there, and of course, Jim O'Toole, who's the MD there, and is well-known to most of us, was just so excited to show off what takes place there. So, again, the tidal lagoon there, not just has benefits about renewable energy, but also it could contribute to flood defence as well, so, it's very, very important that we work with them and we share our knowledge around that.
I think, certainly, both the mayors were very keen to see what we could do more about the transport link. It's very important to link up cities—so, Wrexham and Liverpool, and Wrexham and Manchester—but you're right, we need to be looking across the coast, and we will certainly be continuing to have those conversations. And like you, I was very keen that we acquired that funding for the Halton curve—I think that was a very important asset to our rail links.
I haven't had any discussions with colleagues about no VAT in relation to tourism at all. But again, that could be something that would be discussed, as I say, at the Ireland-Wales forum, or on tourism. But I think there are opportunities. With so many people crossing that border—it's a very, very porous border, as you know—over 200,000 people every day, either going for work or for social reasons, then tourism as well is obviously a very big opportunity for us to do that.
Yn eich un chi, ydy o? Mae'n ddrwg gen i, Hannah. [Chwerthin.] Ydy, wrth gwrs—mae'n rhan o Delyn.
Dyma'r tro cyntaf i mi ymweld a'r fan honno. Mae'n anhygoel gweld yr hanes yno, ac wrth gwrs, roedd Jim O'Toole, sy'n Gyfarwyddwr-reolwr yno, ac sy'n adnabyddus i'r rhan fwyaf ohonom, mor gyffrous i ddangos yr hyn sy'n digwydd yno. Felly, unwaith eto, mae'r morlyn llanw yno, nid yn unig â manteision o ran ynni adnewyddadwy, ond hefyd gallai gyfrannu at amddiffyn rhag llifogydd hefyd, felly, mae'n bwysig iawn, iawn ein bod ni'n gweithio gyda nhw ac rydyn ni'n rhannu ein gwybodaeth ynghylch hynny.
Rwy'n credu, yn sicr, fod y ddau faer yn awyddus iawn i weld beth y gallem ni ei wneud mwy am y cyswllt trafnidiaeth. Mae'n bwysig iawn cysylltu dinasoedd—felly, Wrecsam a Lerpwl, a Wrecsam a Manceinion—ond rydych chi'n iawn, mae angen i ni fod yn edrych ar draws yr arfordir, a byddwn ni yn sicr yn parhau i gael y sgyrsiau hynny. Ac fel chi, roeddwn i'n awyddus iawn ein bod ni'n cael y cyllid hwnnw ar gyfer Halton Curve—rwy'n credu bod hynny'n ased pwysig iawn i'n cysylltiadau rheilffyrdd.
Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau gyda chydweithwyr am ddim TAW mewn perthynas â thwristiaeth o gwbl. Ond eto, gallai hynny fod yn rhywbeth a fyddai'n cael ei drafod, fel yr wyf yn ei ddweud, yn fforwm Iwerddon-Cymru, neu ar dwristiaeth. Ond rwy'n credu bod yna gyfleoedd. Gyda chynifer o bobl yn croesi'r ffin honno—mae'n ffin fandyllog iawn, iawn, fel y gwyddoch chi—dros 200,000 o bobl bob dydd, naill ai'n mynd i'r gwaith neu am resymau cymdeithasol, yna mae twristiaeth hefyd yn amlwg yn gyfle mawr iawn i ni wneud hynny.
Yn wahanol i Darren Millar, does gen i ddim pasbort Gwyddelig, ond mae hi wastad yn werth tynnu sylw at yr eironi creulon bod Darren Millar a'i blaid wedi bod yn hapus iawn i ddwyn fy ninasyddiaeth Ewropeaidd oddi arnaf i drwy ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd. Ond mi ddof i'n ôl at y pwnc dan sylw.
Fel un a oedd â nghyn-deidiau i'n gweithio yn y porthladd yng Nghaergybi, ac sy'n cynrychioli'r prif borthladd i Iwerddon, ac efo mam sy'n un o Gymry Lerpwl, dwi'n un sy'n gwybod yn iawn beth ydy gwerth diwylliannol a masnachol ein cysylltiadau ni i'r dwyrain a'r gorllewin. Ac fel Cymro sy'n rhyngwladolwr—yn internationalist—dwi'n credu'n angerddol nid mewn creu Cymru ynysig, wrth gwrs, ond un sy'n adeiladu a manteisio i'r eithaf ar ein cysylltiadau allanol. Felly, dwi'n ddiolchgar am y diweddariad heddiw gan y Gweinidog.
Beth sy'n allweddol, dwi'n credu, Dirprwy Lywydd, ydy ein bod ni'n hyderus wrth wneud a meithrin y cysylltiadau yma. Mewn undeb sydd mor anghyfartal, mae hi wedi bod yn hawdd iawn i'r hyder yna gael ei erydu. Ond mi fuaswn i'n croesawu sylwadau'r Gweinidog ar sut y mae hi eisiau sicrhau bod y cysylltiadau yma'n gallu dod â budd cyfartal. Rydyn ni wedi bod yn rhy barod yn y gorffennol, dwi'n credu, i fodloni ar friwsion—mae angen i ni chwilio am y budd cyfartal yna. Mae yna fuddiannau sydd yn gallu deillio o gydweithio—does gen i ddim amheuaeth am hynny. Sut mae sicrhau bod buddiannau ddim yn cael eu sugno gan rhyw ddisgyrchiant economaidd tuag at yr ardaloedd mwy poblog, neu ardaloedd o boblogaeth dwys yng ngogledd-orllewin Lloegr?
Mae hydrogen, dwi'n credu, yn enghraifft o hynny. Dwi'n falch o glywed nifer o gyfeiriadau gan y Gweinidog at botensial hydrogen. Yr unig gynllun a gafodd ei enwi, dwi'n meddwl, oedd HyNet, ac ydy, mae hwnnw'n gynllun trawsffiniol. Teg dweud mai gogledd-orllewin Lloegr a fyddai'n elwa fwyaf o hwnnw. Felly, sut mae cynlluniau ar gyfer datblygiadau hydrogen yn Ynys Môn, yn y gogledd-orllewin, yn mynd i fwydo i mewn i'r trafodaethau yma efo'n partneriaid i'r gorllewin ac i'r dwyrain? Felly, mae gen i ddiddordeb mawr mewn datblygiadau hydrogen, yn cydweithio efo'n partneriaid yn Iwerddon hefyd, yn ogystal â gogledd-orllewin Lloegr—felly hefyd, yn amlwg iawn, ynni adnewyddadwy oddi ar ein harfordiroedd ni. Mae hynny'n un o'r meysydd dwi'n ei obeithio'n wir a all elwa o statws porthladd rhydd i Gaergybi. Fy mlaenoriaeth i o ran y porthladd rhydd ydy sicrhau llywodraethiant tynn, i ni gael manteisio a gochel rhag y peryglon mewn perthynas â’r porthladd rhydd.
Ond, un ddadl gref dros ddynodi Caergybi yn borthladd rhydd, wrth gwrs, oedd i geisio ymateb a gwneud rhywfaint i wneud i fyny am yr ergyd i’r porthladd hwnnw yn sgil ein hymadawiad ni o’r Undeb Ewropeaidd. Mae ffigyrau gen i yn fan hyn mai dim ond 33 y cant o’r nwyddau rhwng cyfandir Ewrop ac Iwerddon aeth drwy Gymru yn 2021, ac roedd e'n 80 y cant yn 2020, cyn i’r rheolau newydd yn dilyn Brexit ddod i rym. Felly, fel cwestiwn olaf, pa drafodaethau oedd yna efo Consul General Iwerddon ynglŷn ag impact Brexit yn arbennig? Ac ydy’r Gweinidog yn cytuno efo Plaid Cymru mai’r cam mwyaf synhwyrol o geisio adfer y cysylltiadau masnach yna fyddai i ail-ymuno efo’r farchnad sengl Ewropeaidd?
Ond dwi yn croesawu’r sylw yma ar ein cysylltiadau ni. Mae Cymru ar ei chryfaf pan fydd hi yn adeiladu cysylltiadau, a dwi’n edrych ymlaen at weld y cysylltiadau hynny yn datblygu er budd pob partner.
Unlike Darren Millar, I don't have an Irish passport, but it's always worth highlighting that cruel irony that Darren Millar and his party were more than happy to take my European citizenship from me through our departure from the European Union. But I will return to the topic that we're actually discussing.
As one whose forefathers were working in the port of Holyhead, and who represents the main port to Ireland, and with a mother who is one of the Liverpool Welsh, I know full well the cultural and commercial value of our links to both east and west. And as a Welshman who is an internationalist, I believe passionately not in creating an isolated Wales, of course, but one that builds on and takes full advantage of our external relations. So I'm grateful for the update today from the Minister.
What's crucial, I think, Deputy Llywydd, is that we are confident in making and nurturing these relationships. In a union that is so unequal, it's been very easy for that confidence to be eroded. But I would welcome the Minister's comments on how she will ensure that these links do bring equal benefits. We have been too willing in the past, I think, to put up with some crumbs off the table—we need to search for those equal benefits. There are benefits that can emerge from co-operation and collaboration—I've no doubt about that. How do we ensure that benefits aren't soaked up by economic practices to the more populous areas, or the areas of high population density in north-west England?
Hydrogen, I think, is an example of that. I was pleased to hear many references by the Minister to the potential of hydrogen. The only named programme, I think, was HyNet, and yes, that is a cross-border scheme. It's fair to say that the north-west of England would benefit most from that. So, how do the plans for hydrogen development in Anglesey, in the north-west of Wales, how will they feed into these discussions with our partners to the east and west? So, I'm very interested in hydrogen developments, working with partners in Ireland, as well as the north-west of England—and also, clearly, renewable energy off our coastlines. That's one of the areas that I very much hope can benefit from the free-port status of Holyhead. My priority for the free port is to ensure tight governance, so that we can benefit and guard against the risks in relation to a free port.
But one strong argument for designating Holyhead a free port was to try and respond and to make up for the blow that the port suffered as a result of our departure from the European Union. I have some figures here—only some 33 per cent of goods between the continent of Europe and Ireland went through Wales. It was 80 per cent before the new rules following Brexit came into force. So, what discussions took place with the Irish Consul General on the impact of Brexit particularly? And does the Minister agree with Plaid Cymru that the most sensible step in trying to restore those trade relationships would be to rejoin the single market?
But I do welcome this attention given to our links. Wales is at its strongest when it does make those links, and I’m looking forward to seeing those develop for the benefit of all partners.
Diolch, Rhun, for your questions and observations. I think it is good to see those links being built up, and it’s really interesting, because after we met as a Cabinet on Thursday afternoon, we held a press conference. I can’t remember which journalist it was—there was a lot of interest it. There were journalists there from The Guardian, and there were journalists from across north Wales as well, obviously. But somebody did ask, ‘Why now?’, and I thought to myself, why has it taken me this long to think, ‘Oh, we should get the mayors over and we should start looking at those links much more formally as a Government'. I suppose it is leaving the European Union, it is all those shared challenges that we have that make the time right. But it just felt completely right and completely positive, and I think we’ve really built on some momentum to take it forward. Maybe we should have done it earlier, but at least we’ve done it now.
As I say, informally, there've been lots of discussions. I've certainly met with both the mayors as north Wales Minister, and I know Ken Skates, when he was previously in this post, did. I visited the port of Liverpool to see what work was being done there to prepare for leaving the European Union. So, there have been informal links, perhaps, a bit more than formal ones, but now we have established some formal links, and as I said in my answer to Darren Millar, the First Minister has asked the two mayors to be part of the Ireland-Wales forum, and the Irish Consul was part of the last visit when we went over to Dublin and Cork.
So, I think renewable energy is an area—and if you look at the Ireland-Wales shared statement, we listed the priorities for the next year, and renewable energy opportunities in the Celtic sea were right there. That was the first priority, because we know north Wales has such potential for renewable energy, and we’re very keen to ensure that we do get our fair share. I think you can certainly see with the plans going through—. And it was great to be at the port in Mostyn to hear about the number of projects—I think it was eight projects that they have in the pipeline. So, I think you can be assured that we will certainly get our fair share.
Having Holyhead as a free port I think was really important, and I worked very closely with my colleague the Minister for Economy to make sure that the bid that came in was right up there, and couldn’t be ignored, really. I think it was really important that we did get that free port, and I’m very pleased that it will proceed to the next stage of the process. I think what it does is have the potential to support the economic mission that we have for Wales to stimulate that net growth in jobs, create high-quality opportunities, and of course Ynys Môn, unfortunately, has had some bad news lately, and I think it was even more important, because of what had happened at 2 Sisters, that we got that free port potential there for Holyhead. I think, again, Ynys Môn, energy island, we’ve said that, haven’t we, in the same breath for so long? And there are so many potentials in relation to renewable energy.
The conversations about rejoining the single market—as the First Minister, I think, said in answer to either yourself or somebody else from Plaid Cymru, we can’t do it on our own. But what’s really important is that we make the most of those opportunities. Why would we not form a close relationship with Ireland? They’re our nearest neighbours in the European Union, and it’s really important to do that. So I think between the Ireland-Wales forum and now these links that, certainly, the mayors were very keen to take forward and I think with every Minister, they had something that they wanted to take forward—so, they want to meet again with the Minister for Education and the Welsh Language to hear about closer working with universities. Manchester is pursuing the MBacc, to have its own baccalaureate, and Andy Burnham was very clear that he could learn a lot from us. So, I certainly think we've got momentum now, and we will make sure that we will carry it on.
Diolch, Rhun, am eich cwestiynau a'ch sylwadau. Rwy'n credu ei bod hi'n dda gweld y cysylltiadau hynny'n cael eu hadeiladu, ac mae'n ddiddorol iawn, oherwydd ar ôl i ni gyfarfod fel Cabinet brynhawn Iau, cynhaliwyd cynhadledd i'r wasg. Alla i ddim cofio pa newyddiadurwr oedd o—roedd llawer o ddiddordeb ynddo. Roedd yna newyddiadurwyr yno o The Guardian, ac roedd newyddiadurwyr o bob cwr o'r gogledd hefyd, yn amlwg. Ond gofynnodd rhywun, 'Pam nawr?', a meddyliais wrthyf fy hun, pam mae hi wedi cymryd cymaint o amser i mi feddwl 'O, fe ddylem ni wahodd y meiri draw ac fe ddylem ni ddechrau edrych ar y cysylltiadau hynny'n llawer mwy ffurfiol fel Llywodraeth'. Mae'n debyg ei fod ynghylch gadael yr Undeb Ewropeaidd, yr holl heriau cyffredin sydd gennym ni sy'n gwneud yr amser yn iawn. Ond roedd yn teimlo'n hollol briodol ac yn gwbl gadarnhaol, ac rwy'n credu ein bod ni wedi adeiladu ar ryw fomentwm gwirioneddol i'w symud ymlaen. Efallai y dylem ni fod wedi gwneud hyn yn gynharach, ond o leiaf rydym ni wedi gwneud hynny nawr.
Fel y dywedaf, yn anffurfiol, cafwyd llawer o drafodaethau. Yn sicr, yn rhinwedd bod yn Weinidog Gogledd Cymru rwyf wedi cwrdd â'r meiri, ac rwy'n gwybod bod Ken Skates, pan oedd yn y swydd hon o'r blaen, wedi gwneud hynny. Ymwelais â phorthladd Lerpwl i weld pa waith oedd yn cael ei wneud yno i baratoi ar gyfer gadael yr Undeb Ewropeaidd. Felly, bu cysylltiadau anffurfiol, efallai, ychydig yn fwy na rhai ffurfiol, ond nawr rydym ni wedi sefydlu rhai cysylltiadau ffurfiol, ac fel y dywedais yn fy ateb i Darren Millar, mae'r Prif Weinidog wedi gofyn i'r ddau faer fod yn rhan o fforwm Iwerddon-Cymru, ac roedd Conswl Iwerddon yn rhan o'r ymweliad diwethaf pan aethom draw i Ddulyn a Chorc.
Felly, rwy'n credu bod ynni adnewyddadwy yn faes—ac os edrychwch chi ar y datganiad ar y cyd rhwng Iwerddon a Chymru, fe wnaethom ni restru'r blaenoriaethau ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac roedd cyfleoedd ynni adnewyddadwy yn y môr Celtaidd yn y fan yna. Dyna'r flaenoriaeth gyntaf, oherwydd fe wyddom ni fod gan y gogledd gymaint o botensial ar gyfer ynni adnewyddadwy, ac rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni yn cael ein cyfran deg. Credaf y gallwch chi weld yn sicr gyda'r cynlluniau'n datblygu—. Ac roedd yn wych bod yn y porthladd ym Mostyn, yn clywed am nifer y prosiectau—credaf mai wyth prosiect sydd ganddyn nhw ar y gweill. Felly, rwy'n credu y gallwch chi fod yn sicr y byddwn yn siŵr o gael ein cyfran deg.
Roedd cael Caergybi yn borthladd rhydd rwy'n credu yn bwysig iawn, a gweithiais yn agos iawn gyda fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, i sicrhau bod y cais a gyflwynwyd yn un gwych, ac na ellid ei anwybyddu, mewn gwirionedd. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn y cawsom ni'r porthladd rhydd hwnnw, ac rwy'n falch iawn y bydd yn mynd rhagddo i gam nesaf y broses. Rwy'n credu mai'r hyn sydd ganddo yw'r potensial i gefnogi'r genhadaeth economaidd sydd gennym ni i Gymru ysgogi'r twf net hwnnw mewn swyddi, creu cyfleoedd o ansawdd uchel, ac wrth gwrs mae Ynys Môn, yn anffodus, wedi cael newyddion drwg yn ddiweddar, ac rwy'n credu ei fod hyd yn oed yn bwysicach, oherwydd yr hyn a ddigwyddodd yn '2 Sisters', y cawsom ni'r potensial hwnnw drwy'r porthladd rhydd i Gaergybi. Rwy'n credu, unwaith eto, Ynys Môn, ynys ynni, rydym ni wedi dweud hynny, onid ydyn ni, yn yr un gwynt ers cyhyd? Ac mae cymaint o botensial o ran ynni adnewyddadwy.
Y sgyrsiau am ailymuno â'r farchnad sengl—fel y dywedodd y Prif Weinidog, rwy'n credu, wrth ateb naill ai chi neu rywun arall o Blaid Cymru, allwn ni ddim ei wneud ar ein pennau ein hunain. Ond yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw ein bod yn gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny. Pam na fydden ni'n ffurfio perthynas agos ag Iwerddon? Nhw yw ein cymdogion agosaf yn yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'n bwysig iawn gwneud hynny. Felly, rwy'n credu rhwng fforwm Iwerddon-Cymru a nawr y cysylltiadau hyn y mae'r meiri hyn yn sicr yn awyddus iawn i'w datblygu ac rwy'n credu gyda phob Gweinidog, roedd ganddyn nhw rywbeth roedd arnyn nhw eisiau ei ddatblygu—felly, maen nhw eisiau cyfarfod eto â Gweinidog y Gymraeg ac Addysg i glywed am gydweithio'n agosach â phrifysgolion. Mae Manceinion yn mynd ar drywydd yr MBacc, i gael ei fagloriaeth ei hun, ac roedd Andy Burnham yn glir iawn y gallai ddysgu llawer gennym ni. Felly, rwy'n sicr yn credu bod gennym ni fomentwm nawr, a byddwn yn sicrhau y byddwn yn parhau â hynny.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
The information about cross-border and country working—as a backbencher, I feel like we don't always get all the information, so it's really good to hear all of the positive work that's happening. I recently visited Dublin with the culture committee and heard how important relations are between our Governments, but also Parliaments, and we hope to continue to build on those. Much transport is west to east, and I'm aware the A55 is part of a European highway, but we are the poor relative now, because Ireland is still part of Europe, and we are not. The UK Treasury holds the purse strings, which have been cut for the majority of north Wales and north-west England, so I hope, by working together, you will have more power. Do you think, by association, that might happen? And some of the initiatives that we're already working on with Ireland—would we still be able to access EU funding by association? That was one question that came forward. And do you know how long the decision will take regarding Horizon funding?
Yr wybodaeth am weithio trawsffiniol a thrawswladol—fel rhywun ar y meinciau cefn, rwy'n teimlo fel nad ydym ni bob amser yn cael yr holl wybodaeth, felly mae'n dda iawn clywed am yr holl waith cadarnhaol sy'n digwydd. Yn ddiweddar, ymwelais â Dulyn gyda'r pwyllgor diwylliant a chlywed pa mor bwysig yw'r berthynas rhwng ein Llywodraethau, ond hefyd ein Seneddau, ac rydym ni'n gobeithio parhau i adeiladu ar y rheini. Mae llawer o drafnidiaeth o'r gorllewin i'r dwyrain, ac rwy'n ymwybodol bod yr A55 yn rhan o briffordd Ewropeaidd, ond ni yw'r berthynas dlawd erbyn hyn, oherwydd mae Iwerddon yn dal i fod yn rhan o Ewrop, ac nid ydym ni. Mae Trysorlys y DU yn rheoli'r coffrau, sydd ar gau ar gyfer y rhan fwyaf o ogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr, felly rwy'n gobeithio, trwy weithio gyda'ch gilydd, y bydd gennych chi fwy o rym. A ydych chi'n meddwl, gyda'ch gilydd, y gallai hynny ddigwydd. A rhai o'r mentrau rydym ni eisoes yn gweithio arnyn nhw gydag Iwerddon—a fydden ni'n dal i allu cael gafael ar gyllid yr UE drwy'r cyswllt hwnnw? Dyna un cwestiwn a holwyd. Ac a ydych chi'n gwybod pa mor hir y bydd y penderfyniad yn ei gymryd ynglŷn â chyllid Horizon?
Thank you. I don't think that is the case, unfortunately. But it's really good to hear that the two Parliaments are also working very closely together. I think one of the very first trips I ever did when I was a backbencher was to go to Ireland to see what they had been doing—I think it was on the plastic bag levy, actually. Like us, they're very innovative and have some very exciting policies, and why shouldn't we all learn from each other?
Working together is really important, and, certainly, with the mayors, as I say, they have greater powers now, and I think they're very keen to work with us, because, of course, they've had devolution for, what, maybe six, seven years—probably five or six years, actually—whereas we've had it for 26 years, and they were very keen to learn from us. But I do think having that combined power and making that joint case for greater UK Government investment in our rail infrastructure will, hopefully, achieve what we all want.
Diolch. Nid wyf yn credu bod hynny'n wir, yn anffodus. Ond mae'n dda iawn clywed bod y ddwy Senedd hefyd yn cydweithio'n agos iawn. Credaf mai un o'r teithiau cyntaf un y gwnes i erioed pan oeddwn i ar y meinciau cefn oedd mynd i Iwerddon i weld beth oedden nhw wedi bod yn ei wneud—credaf ei fod ynghylch yr ardoll bagiau plastig, mewn gwirionedd. Fel ni, maen nhw'n arloesol iawn ac mae ganddyn nhw bolisïau cyffrous iawn, a pham na ddylen ni i gyd ddysgu oddi wrth ein gilydd?
Mae cydweithio yn bwysig iawn, ac, yn sicr, gyda'r meiri, fel y dywedais i, mae ganddyn nhw fwy o bwerau nawr, ac rwy'n credu eu bod nhw'n awyddus iawn i weithio gyda ni, oherwydd, wrth gwrs, bu ganddyn nhw ddatganoli ers, beth, efallai, chwe, saith mlynedd—pum neu chwe blynedd mae'n debyg, mewn gwirionedd—tra bu gennym ni hynny ers 26 mlynedd, ac roedden nhw'n awyddus iawn i ddysgu gennym ni. Ond rwy'n credu y bydd cael y pŵer cyfunol hwnnw a chyflwyno'r achos ar y cyd hwnnw dros fwy o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU yn ein seilwaith rheilffyrdd, gobeithio, yn cyflawni'r hyn y mae arnom ni i gyd ei eisiau.
Thank you, Minister, for your statement this afternoon. I certainly welcome any efforts being made to develop those strong links with the north-west of England and the Republic of Ireland, so thank you for your efforts on that. It's already been mentioned, the opportunities at the Anglesey free port, and, again, I welcome that cross-Government working with UK Government and yourselves as Welsh Government to see that investment. I think it's a real sign of faith in our region, and certainly will support that continued cross-governmental working.
In terms of the north-west of England, I was really pleased to see the inclusion of the Mersey Dee Alliance when you met. I think they're really an important body and could be a great opportunity for linking across the region. As you said, people in north Wales often look to Liverpool and Manchester as either economic or cultural hubs within the region, so that continued cross-border work is really, really important.
I noted you spent some time with the group at the ARMC Cymru, and you also mentioned the post-16 devolved powers to the metro mayors now as well. In his comments, the mayor of greater Manchester spoke about pathways for young people pursuing technical careers, and we know of the opportunities that are going to develop in north Wales over the coming years. So, I wonder, on that particular part around the technical careers, was there anything in particular that you may have learnt from the mayor, and do you have any thoughts on how we can utilise those relationships you're looking to build to bolster and build on those technical education routes in north Wales as well? Thank you very much.
Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn croesawu unrhyw ymdrechion i ddatblygu'r cysylltiadau cryf hynny â gogledd-orllewin Lloegr a Gweriniaeth Iwerddon, felly diolch am eich ymdrechion yn hynny o beth. Mae eisoes wedi cael ei grybwyll, y cyfleoedd ym mhorthladd rhydd Ynys Môn, ac unwaith eto, rwy'n croesawu'r dull trawslywodraethol hwnnw gan weithio gyda Llywodraeth y DU a chi, Lywodraeth Cymru, i weld y buddsoddiad hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn arwydd gwirioneddol o ffydd yn ein rhanbarth, ac yn sicr bydd yn cefnogi'r gwaith trawslywodraethol parhaus hwnnw.
O ran gogledd-orllewin Lloegr, roeddwn yn falch iawn o weld cynnwys Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy pan wnaethoch chi gwrdd. Rwy'n credu ei fod yn gorff pwysig iawn a gallai fod yn gyfle gwych i gysylltu ar draws y rhanbarth. Fel y dywedsoch chi, mae pobl yng ngogledd Cymru yn aml yn edrych i Lerpwl a Manceinion fel canolfannau economaidd neu ddiwylliannol yn y rhanbarth, felly mae parhau i weithio'n drawsffiniol yn wirioneddol bwysig.
Sylwais eich bod wedi treulio peth amser gyda'r grŵp yn ARMC Cymru, ac fe sonioch chi hefyd am y pwerau datganoledig ôl-16 i'r meiri metro nawr hefyd. Yn ei sylwadau, siaradodd maer Manceinion Fwyaf am lwybrau i bobl ifanc sy'n dilyn gyrfaoedd technegol, ac rydym yn gwybod am y cyfleoedd sy'n mynd i ddatblygu yn ngogledd Cymru dros y blynyddoedd nesaf. Felly, tybed, ar y rhan benodol honno ynghylch y gyrfaoedd technegol, a oedd unrhyw beth penodol y gallech fod wedi'i ddysgu gan y maer, ac a oes gennych chi unrhyw syniadau ynghylch sut y gallwn ni ddefnyddio'r perthnasoedd hynny yr ydych chi'n bwriadu eu meithrin i gryfhau ac adeiladu ar y llwybrau addysg technegol hynny yn y gogledd hefyd? Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much. Certainly, Mersey Dee Alliance are very important partners for us, and Welsh Government's a long-standing founder member of the MDA. It's very important, again, as I say, that we do work across borders, so this wasn't something that happened last week; we've obviously been doing it for a long time. The MDA's prioritised both transport connectivity and skills development as two of the priorities going forward, and, in the visit to the AMRC, we really focused on transport and skills; those were the two main areas that we focused on. And what was really interesting—. Actually, the mayor of greater Manchester wasn't with us at AMRC—Steve Rotherham, the metro mayor of Liverpool city region was—and what was really interesting was the theme that kept coming up that employers are telling us that they have concerns about not being able to access the correct skills and how fast it can be. So, I was skills Minister; it was my very first job in Government 12 years ago, and I remember trying to fit in a module for electricians to fit solar panels, but that’s completely passe now. Life has moved on, and, as I say, we’re on offshore wind now. So, it’s about keeping up with those technologies and how you move further education along to make sure you’ve always got the most appropriate skills. So, I think there will be a further conversation with the appropriate Minister around that, but it was really interesting to talk later to Andy Burnham about the MBacc. As I say, because we’ve had the Welsh bac for so many years, he was very keen to learn more about that. But I think the theme was that we need to make sure that, those technical skills that people want and that employers want, it’s very important to make sure they’re available. University’s not for everybody, so we need to do more in relation to apprenticeships, for instance, and they, again, recognise that Welsh Government has really led the way on apprenticeships, all-age apprenticeships, and making sure that we have the skills that people want.
Diolch yn fawr iawn. Yn sicr, mae Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy yn bartneriaid pwysig iawn i ni, ac mae Llywodraeth Cymru yn un o sylfaenwyr hirsefydlog y gynghrair honno. Mae'n bwysig iawn, unwaith eto, fel rwy'n dweud, ein bod ni'n gweithio ar draws ffiniau, felly doedd hyn ddim yn rhywbeth ddigwyddodd yr wythnos diwethaf; rydym yn sicr wedi bod yn gwneud hyn ers amser maith. Blaenoriaethodd y gynghrair gysylltedd trafnidiaeth a datblygu sgiliau fel dwy o'r blaenoriaethau ar gyfer y dyfodol, ac, yn yr ymweliad â'r AMRC, fe wnaethom ni ganolbwyntio'n fawr ar drafnidiaeth a sgiliau; dyma'r ddau brif faes yr oeddem ni'n canolbwyntio arnyn nhw. A beth oedd yn ddiddorol iawn—. A dweud y gwir, doedd maer Manceinion Fwyaf ddim gyda ni yn AMRC—Steve Rotherham, maer metro dinas-ranbarth Lerpwl oedd yno—a'r hyn oedd yn ddiddorol iawn oedd y thema a oedd yn dal i godi ei phen bod cyflogwyr yn dweud wrthym ni fod ganddyn nhw bryderon am fethu cael mynediad at y sgiliau cywir a pha mor gyflym y gall hynny fod. Felly, roeddwn i'n Weinidog sgiliau; hon oedd fy swydd gyntaf un yn y Llywodraeth 12 mlynedd yn ôl, ac rwy'n cofio ceisio cael modiwl i drydanwyr osod paneli solar, ond mae hynny wedi dyddio bellach. Mae bywyd wedi symud ymlaen, ac, fel y dywedais i, rydym ni'n trafod gwynt y môr nawr. Felly, mae'n ymwneud â chadw i fyny â'r technolegau hynny a sut rydych chi'n symud addysg bellach ymlaen i sicrhau bod gennych chi'r sgiliau mwyaf priodol bob amser. Felly, rwy'n credu y bydd sgwrs bellach gyda'r Gweinidog priodol ynghylch hynny, ond roedd yn ddiddorol iawn siarad yn ddiweddarach ag Andy Burnham am yr MBacc. Fel y dywedaf, oherwydd y bu gennym ni Fagloriaeth Cymru ers cymaint o flynyddoedd, roedd e'n awyddus iawn i ddysgu mwy am hynny. Ond rwy'n credu mai'r thema oedd bod angen i ni sicrhau, y sgiliau technegol hynny y mae ar bobl eu heisiau ac y mae ar gyflogwyr eu heisiau, ei bod hi'n bwysig iawn sicrhau eu bod ar gael. Nid yw Prifysgol ar gyfer pawb, felly mae angen i ni wneud mwy mewn perthynas â phrentisiaethau, er enghraifft, ac unwaith eto, maen nhw'n cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd ar brentisiaethau, prentisiaethau i bawb o bob oed, a sicrhau bod gennym ni'r sgiliau y mae ar bobl eu heisiau.
Yn olaf, Samuel Kurtz.
Finally, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd. Thank you, Minister. I’ve read your statement, a pre-copy of it, and listened intently to your statement today, and, while there’s a lot that I agree with—I think building the ties, strengthening those ties, with the north-west and Ireland is hugely important—I was left a little frustrated that there's very limited reference to west Wales and the ports of west Wales that facilitate cross-border trade with the Republic of Ireland and Wales as well. There is a mention of the Celtic sea, but, if we’re talking about those Irish-Welsh links and that trade route and the historical links that are there as well, I think it’s really important that we don’t see this just in the context of north Wales. Given that you are the Minister for north Wales, I understand that, but how can we make sure that west Wales remains an integral part of the discussion when we’re talking about that cross-border relationship and strengthening those ties between Wales and Ireland? How can we make sure west Wales isn’t forgotten in those discussions? Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwyf wedi darllen eich datganiad, rhag-gopi ohono, ac wedi gwrando'n astud ar eich datganiad heddiw, ac, er bod llawer rwy'n cytuno ag ef—rwy'n credu bod adeiladu'r cysylltiadau, cryfhau'r cysylltiadau hynny, gyda gogledd-orllewin Lloegr ac Iwerddon yn hynod bwysig—roeddwn ychydig yn rhwystredig bod cyfeiriad cyfyngedig iawn at orllewin Cymru a phorthladdoedd gorllewin Cymru sy'n hwyluso masnach drawsffiniol â Gweriniaeth Iwerddon a Chymru hefyd. Mae sôn am y môr Celtaidd, ond, os ydym ni'n sôn am y cysylltiadau Gwyddelig-Cymreig hynny a'r llwybr masnach hwnnw a'r cysylltiadau hanesyddol sydd yno hefyd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n gweld hyn yng nghyd-destun gogledd Cymru yn unig. O gofio mai chi yw Gweinidog Gogledd Cymru, rwy'n deall hynny, ond sut allwn ni sicrhau bod gorllewin Cymru yn parhau i fod yn rhan annatod o'r drafodaeth pan fyddwn ni'n sôn am y berthynas drawsffiniol honno ac yn cryfhau'r cysylltiadau hynny rhwng Cymru ac Iwerddon? Sut allwn ni sicrhau nad yw gorllewin Cymru yn cael ei anghofio yn y trafodaethau hynny? Diolch, Llywydd.
So, I think Sam Kurtz has answered his own question, really. This was the north Wales Cabinet sub-committee, this was about north Wales, this was about our links from north Wales to the north-west of England and with our colleagues in Ireland.
I suppose I go back to what I was saying to Darren Millar at the beginning: there are two very separate organisations. So, we’ve got the Ireland-Wales forum, which is where, obviously, west Wales would be part of those conversations. So, the next meeting of the forum—it’s held annually—will be in north Wales in the autumn, and that’s where the focus for west Wales will—. This was predominantly a north Wales Cabinet sub-committee discussing issues affecting north Wales with the two mayors from the north-west of England and the Irish consul, and, as I say, the Irish consul does attend the Ireland-Wales forum. But they are two very different—I was going to say ‘organisations’; they’re not. The Ireland-Wales forum is a ministerial organisation that was set up with the First Minister and the Irish Prime Minister, and the north Wales sub-committee is something that I chair, which I’ve tried to have a bit of a different focus on. So, I mentioned in an earlier answer that somebody had said, ‘Why now?’ And I think it is because of all of the very difficult challenges we’re facing. It’s really important that you pick out those opportunities, and that was the reason for that meeting last week.
Felly, rwy'n credu bod Sam Kurtz wedi ateb ei gwestiwn ei hun, mewn gwirionedd. Dyma oedd is-bwyllgor Cabinet gogledd Cymru, roedd hyn yn ymwneud â gogledd Cymru, roedd hyn yn ymwneud â'n cysylltiadau o ogledd Cymru i ogledd-orllewin Lloegr a chyda'n cyfeillion yn Iwerddon.
Mae'n debyg fy mod i'n dychwelyd at yr hyn roeddwn i'n ei ddweud wrth Darren Millar ar y dechrau: mae dau sefydliad gwahanol iawn. Felly, mae gennym ni fforwm Iwerddon-Cymru, a dyna lle, yn amlwg, y byddai gorllewin Cymru yn rhan o'r sgyrsiau hynny. Felly, bydd cyfarfod nesaf y fforwm—mae'n cael ei gynnal yn flynyddol—yn y gogledd yn yr hydref, a dyna lle bydd y pwyslais ar gyfer gorllewin Cymru—. Is-bwyllgor Cabinet gogledd Cymru yn bennaf oedd hwn yn trafod materion sy'n effeithio ar ogledd Cymru gyda'r ddau faer o ogledd-orllewin Lloegr a chonswl Iwerddon, ac, fel y dywedais i, mae conswl Iwerddon yn mynychu fforwm Iwerddon-Cymru. Ond maen nhw'n ddau, roeddwn i'n mynd i ddweud 'sefydliadau' gwahanol iawn—; dydyn nhw ddim. Mae'r fforwm Iwerddon-Cymru yn sefydliad gweinidogol a sefydlwyd gyda'r Prif Weinidog a Phrif Weinidog Iwerddon, ac mae is-bwyllgor gogledd Cymru yn rhywbeth rwy'n ei gadeirio, ac rwyf wedi ceisio cael pwyslais ychydig yn wahanol yn y fan yna. Felly, soniais mewn ateb cynharach bod rhywun wedi dweud, 'Pam nawr?' Ac rwy'n credu ei fod oherwydd yr holl heriau anodd iawn rydym ni'n eu hwynebu. Mae'n bwysig iawn eich bod yn dewis y cyfleoedd hynny, a dyna oedd y rheswm dros y cyfarfod hwnnw yr wythnos diwethaf.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, a'r un olaf y prynhawn yma, fydd y datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar ddathlu gwirfoddolwyr. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Jane Hutt.
The next item, and the final item today, is a statement by the Minister for Social Justice on celebrating volunteers. And I call on the Minister to make her statement—Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. There are countless ways in which we all depend on the simple acts of kindness and mutual help that we call volunteering. Every day, in every part of Wales, the anxieties, fears and suffering of so many of our citizens are eased by the unselfish actions of volunteers. They keep our food banks and warm hubs running and help people access sources of emergency support. They’re vital to the working of our hospitals and social care system. They support our schools, and they care for and educate our children in a multitude of ways. They’re a vital part of the network of specialist and general support for the victims of violence against women, domestic abuse and sexual violence. And this year’s National Eisteddfod in August has already broken the record for the number of volunteers committed to helping out.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae yna ffyrdd di-ri yr ydym ni i gyd yn dibynnu ar y gweithredoedd syml o garedigrwydd a chyd-gymorth yr ydym ni'n eu galw'n wirfoddoli. Bob dydd, ym mhob rhan o Gymru, mae pryderon, ofnau a dioddefaint cymaint o'n dinasyddion yn cael eu lleddfu gan weithredoedd anhunanol gwirfoddolwyr. Maen nhw'n cadw ein banciau bwyd a'n canolfannau cynnes i redeg ac yn helpu pobl i gael gafael ar ffynonellau cymorth brys. Maen nhw'n hanfodol o ran cadw ein hysbytai a'n system gofal cymdeithasol yn gweithio. Maen nhw'n cefnogi ein hysgolion, ac maen nhw'n gofalu am ein plant ac yn eu haddysgu mewn sawl ffordd. Maen nhw'n rhan hanfodol o'r rhwydwaith o gymorth arbenigol a chyffredinol i ddioddefwyr trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Ac mae'r Eisteddfod Genedlaethol eleni ym mis Awst eisoes wedi torri'r record am nifer y gwirfoddolwyr sydd wedi ymrwymo i helpu.
Our faith and belief groups at all levels promote understanding and foster community cohesion, providing pastoral care when we are at our lowest. We should also not forget the role that volunteers play in ensuring we live in a society that is open and transparent—a role in tackling racism and inequalities in all their forms. We see black, Asian and minority-ethnic volunteers in every aspect of community life across Wales, with many refugees becoming volunteers. So many good people in our communities have been befriending, looking out for and giving vital help to the elderly, the vulnerable and disabled people. Then there are the dedicated people of all ages, including many young people, who have the wisdom and foresight to persevere with vital work to protect and enhance the environment upon which we all depend for our present and future well-being.
These, and literally countless other examples, show an intricate, finely woven web of human goodness that we like to think of as a constant and unchanging aspect of our society. Welsh Government understands that the effective operation of our statutory services is closely bound up with and reliant upon the work of volunteers in every field of delivery—it is a vital relationship. That is why we remain strongly committed to the infrastructure of support for volunteering that we have created with our Third Sector Support Wales partners, comprising our local volunteer centres and managers, our volunteering Wales grants and our newly upgraded Volunteering Wales portal, which will make things easier both for those who want to volunteer and for the organisations that need them.
But the current stifling effects of the cost-of-living crisis are taking their toll on the volunteers whom we’ve relied upon in recent years: people who have seen us through the worst of the pandemic and who are now facing calls for ever higher levels of help to deal with the continuing effects of the crisis. It is clear, from mounting evidence, that volunteers are as vulnerable to those damaging and debilitating effects as the people who they volunteer to help, and the consequences are showing in decreasing volunteer numbers. The voluntary sector organisations, who help some of the most vulnerable people in our communities, are now facing real challenges to recruit and retain the volunteers that are their lifeblood, and this comes at a time of increasing demand for their services. Furthermore, these organisations are facing the increased costs that are affecting all businesses.
We've recognised that the activities of these organisations, and the good people who volunteer through them, are bound up in a multitude of useful ways with public sector delivery in Wales. So, it follows that the pressures that are now upon them also pose a wider threat to the levels and quality of public service delivery that people have come to expect. It's also true that, along with so many aspects of our lives, the nature of volunteering is changing. Even before the pandemic and the cost-of-living crisis, the ways in which people choose and are able to volunteer were changing. That process of constant adaptation to evolving conditions and cultural shifts will continue into the future, in ways that we need to understand, consider and prepare for. The ways in which we support volunteering and keep it thriving and flowing through these changes, across all sectors, will be crucial to the future fabric of our society in Wales.
So, we have some very serious current pressures to tackle, whilst, at the same time, working to better understand and support the future of volunteering. That's why I have established a volunteering leadership group to work on both these challenges, analysing the current pressures, understanding their complexities and advising on solutions, and developing a new approach to volunteering in Wales, an approach that is fit for our future generations of volunteers, involving the voluntary, public and private sectors. And to take this forward, the leadership group will need to stimulate wide engagement and involvement with people, communities, groups and organisations across Wales. The conversations captured will shape and co-produce our reinvigorated national way of thinking about and supporting volunteering in Wales into the future, and the process of involvement at its heart will generate common purpose, energy and momentum.
The new approach I want to see will develop better intelligence to underpin our decision making and will focus early activity in priority fields of volunteering, such as health and social care. It will ensure that we have strong support and leadership within and across key areas of administration so that we can begin to see the workings of the machinery of government, and the infrastructures it both effects and affects, helping to create an environment in which volunteering is sustainable, strong and flourishing.
Llywydd, Volunteers Week this year, at the beginning of June, signals the start of this crucial work, and I’d like to take the opportunity to thank each and every person who gives up their time to help towards the well-being of others: people of all ages who give their time to formal volunteering through groups and organisations, but also the many people who take it upon themselves, in an informal way, but perhaps do not view themselves as volunteers, to do good things as individuals in their communities. Diolch yn fawr i chi i gyd. We look forward to learning from you.
Mae ein grwpiau ffydd a chred ar bob lefel yn hyrwyddo dealltwriaeth a meithrin cydlyniant cymunedol, gan ddarparu gofal bugeiliol pan fyddwn ar ein hisaf. Ni ddylem ni hefyd anghofio rhan gwirfoddolwyr wrth sicrhau ein bod yn byw mewn cymdeithas sy'n agored ac yn dryloyw—swyddogaeth wrth fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldebau yn eu holl ffurfiau. Rydym yn gweld gwirfoddolwyr du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig ym mhob agwedd ar fywyd cymunedol ledled Cymru, gyda llawer o ffoaduriaid yn wirfoddolwyr. Mae cymaint o bobl dda yn ein cymunedau wedi bod yn cyfeillio, yn gofalu am ac yn rhoi cymorth hanfodol i'r henoed, i'r bregus a'r anabl. Yna mae yna bobl ymroddedig o bob oed, gan gynnwys llawer o bobl ifanc, sydd â'r doethineb a'r craffter i ddyfalbarhau â gwaith hanfodol i ddiogelu a gwella'r amgylchedd yr ydym ni i gyd yn dibynnu arno am ein lles heddiw ac yn y dyfodol.
Mae'r rhain, ac enghreifftiau di-ri eraill yn llythrennol, yn dangos gwe gywrain, gain o ddaioni dynol yr ydym yn hoffi meddwl amdano fel agwedd gyson a digyfnewid ar ein cymdeithas. Mae Llywodraeth Cymru yn deall bod gweithrediad effeithiol ein gwasanaethau statudol wedi'i gysylltu'n agos â gwaith gwirfoddolwyr ym mhob maes cyflawni, ac yn dibynnu arno—mae'n berthynas hanfodol. Dyna pam ein bod yn parhau i fod yn ymrwymedig iawn i seilwaith y cymorth ar gyfer gwirfoddoli yr ydym ni wedi'i greu gyda'n partneriaid Cefnogi Trydydd Sector Cymru, gan gynnwys ein canolfannau gwirfoddoli a'n rheolwyr lleol, ein grantiau Gwirfoddoli Cymru a'n porth Gwirfoddoli Cymru sydd newydd ei uwchraddio, a fydd yn gwneud pethau'n haws i'r rhai sydd eisiau gwirfoddoli ac i'r sefydliadau sydd eu hangen.
Ond mae effeithiau llethol presennol yr argyfwng costau byw yn effeithio ar y gwirfoddolwyr yr ydym ni wedi dibynnu arnyn nhw yn ystod y blynyddoedd diwethaf: pobl sydd wedi ein cynorthwyo i oroesi'r gwaethaf o'r pandemig ac sydd bellach yn wynebu galwadau am fwy fyth o gymorth i ymdrin ag effeithiau parhaus yr argyfwng. Mae'n amlwg, o dystiolaeth gynyddol, bod gwirfoddolwyr mor agored i niwed i'r effeithiau niweidiol a gwanychol â'r bobl y maen nhw'n gwirfoddoli i'w helpu, ac mae'r canlyniadau'n dangos wrth weld gostyngiad yn nifer y gwirfoddolwyr. Mae sefydliadau'r sector gwirfoddol, sy'n helpu rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau, bellach yn wynebu heriau gwirioneddol i recriwtio a chadw'r gwirfoddolwyr sy'n guriad calon iddyn nhw, ac mae hyn yn dod ar adeg gynyddol o alw am eu gwasanaethau. Ar ben hynny, mae'r sefydliadau hyn yn wynebu'r costau cynyddol sy'n effeithio ar bob busnes.
Rydym ni wedi cydnabod bod gweithgareddau'r sefydliadau hyn, a'r bobl dda sy'n gwirfoddoli trwyddyn nhw, yn rhan annatod mewn llu o ffyrdd defnyddiol o ddarpariaeth y sector cyhoeddus yng Nghymru. Felly, mae'n dilyn bod y pwysau sydd arnyn nhw nawr hefyd yn fygythiad ehangach i lefelau ac ansawdd y ddarpariaeth gwasanaethau cyhoeddus y mae pobl wedi dod i'w disgwyl. Mae hefyd yn wir, ynghyd â chymaint o agweddau ar ein bywydau, bod natur gwirfoddoli yn newid. Hyd yn oed cyn y pandemig a'r argyfwng costau byw, roedd y ffyrdd y mae pobl yn dewis ac yn gallu gwirfoddoli yn newid. Bydd y broses honno o addasu'n gyson i amodau esblygol a newidiadau diwylliannol yn parhau i'r dyfodol, mewn ffyrdd y mae angen i ni eu deall, eu hystyried a pharatoi ar eu cyfer. Bydd y ffyrdd yr ydym ni'n cefnogi gwirfoddoli a'i gadw'n elfen fywiol a byrlymus trwy'r newidiadau hyn, ar draws pob sector, yn hanfodol i wead ein cymdeithas yng Nghymru yn y dyfodol.
Felly, mae ni gennym heriau difrifol iawn ar hyn o bryd i fynd i'r afael â nhw, gan weithio ar yr un pryd i ddeall a chefnogi dyfodol gwirfoddoli yn well. Dyna pam rwyf wedi sefydlu grŵp arweinyddiaeth gwirfoddoli i weithio ar y ddwy her yma, gan ddadansoddi'r pwysau presennol, deall eu cymhlethdodau a chynghori ar atebion, a datblygu dull newydd o wirfoddoli yng Nghymru, dull sy'n addas ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol o wirfoddolwyr, gan gynnwys y sectorau gwirfoddol, cyhoeddus a phreifat. Ac i fwrw ymlaen â hyn, bydd angen i'r grŵp arweinyddiaeth ysgogi cymaint o ymgysylltiad ac ymwneud â phosib gyda phobl, cymunedau, grwpiau a sefydliadau ledled Cymru. Bydd y sgyrsiau a gafwyd yn llunio ac yn cyd-gynhyrchu ein ffordd genedlaethol o feddwl am wirfoddoli yng Nghymru a'i chefnogi i'r dyfodol, a bydd y broses o gymryd rhan wrth wraidd y gwaith yn creu diben, egni a momentwm cyffredin.
Bydd y dull newydd yr hoffwn ei weld yn datblygu gwell deallusrwydd i fod yn sail i'n penderfyniadau a bydd y gwaith cychwynnol yn canolbwyntio ar feysydd blaenoriaeth o wirfoddoli, fel iechyd a gofal cymdeithasol. Bydd yn sicrhau bod gennym ni gefnogaeth ac arweinyddiaeth gref o fewn ac ar draws meysydd gweinyddu allweddol fel y gallwn ni ddechrau gweld peirianwaith y llywodraeth, a'r seilweithiau y mae'n effeithio arnyn nhw, gan helpu i greu amgylchedd lle mae gwirfoddoli'n gynaliadwy, yn gryf ac yn ffynnu.
Llywydd, mae Wythnos y Gwirfoddolwyr eleni, ar ddechrau mis Mehefin, yn nodi dechrau'r gwaith hanfodol hwn, a hoffwn achub ar y cyfle i ddiolch i bob un sy'n rhoi o'u hamser i helpu tuag at les pobl eraill: pobl o bob oed sy'n rhoi o'u hamser i wirfoddoli'n ffurfiol drwy grwpiau a sefydliadau, Ond hefyd y nifer fawr o bobl sy'n ysgwyddo pethau, mewn ffordd anffurfiol, ond efallai ddim yn ystyried eu hunain yn wirfoddolwyr, i wneud pethau da fel unigolion yn eu cymunedau. Diolch yn fawr i chi i gyd. Rydym yn edrych ymlaen at ddysgu oddi wrthych chi.
I first became a formal volunteer over 30 years ago, and I'm very pleased to have this opportunity to celebrate volunteers ahead of Volunteers Week, held on 1 to 7 June each year. Volunteers Week is a chance to recognise the fantastic contribution that volunteers make to our communities and to say 'thank you', supported and celebrated by both grass-roots organisations at the heart of every community and larger household-name charities. I'm sure the Minister will join me in recognising that, as well as helping others, volunteering has been seen to improve volunteers' well-being too, that it's human nature to feel good after helping someone out, and that volunteering can also help you gain valuable new skills and experiences and boost your confidence.
In 2019-20, 26 per cent of people in Wales volunteered. Further, as the cross-party group on hospice and palliative care inquiry on experiences of palliative and end-of-life care in the community during the COVID-19 pandemic found, hospices described how local people and businesses quickly organised to support them in the early days of the pandemic and the key role community members played in supporting one another through the most difficult times. And, once permitted on the ward, volunteers were able to help in connecting patients with their families.
As you state, however, the voluntary sector organisations who help some of the most vulnerable people in our communities are now facing real challenges to recruit and retain the volunteers that are their lifeblood, and coming at a time of increasing demand for their services. Furthermore, these organisations are facing the increased costs that are affecting all businesses, adding that you have established a volunteering leadership group to better understand and support the future of volunteering. What consideration, therefore, will this group give to the core and recurrent issue the voluntary sector has been highlighting at least throughout the past two decades, namely that although they provide a fence at the top of the cliff, rather than an ambulance at the bottom, delivering services that save the public sector millions, they lack sustainable statutory funding? Further, how will the group address the ongoing concern expressed across the voluntary sector that despite Welsh Government legislation, they're still being denied proper involvement in the design, delivery and monitoring of local and regional services?
Many of these services, delivered by the voluntary sector, are funded by the Welsh Government's housing support grant. How do you respond to the sector, who have described the Welsh Government's freeze in the housing support grant this year as 'devastating' for service users, staff and volunteers? Why have cuts or freezes in the housing support grant been announced almost as a sacrificial offering in successive Welsh Government budgets, year after year, despite the consequences of increased pressure on the NHS accident and emergency departments and blue-light services? Why is the Welsh Government pursuing such false economies across the sector, when it should instead be removing the millions of pounds of added cost pressure on statutory services that they cause? The same applies to numerous other community bodies reliant on volunteers, including our hospices, which continue to receive the lowest level of statutory funding in the UK, despite the increasing cost-of-living pressures on their vital end-of-life care provision.
In a different context, parkrun is a free, weekly, 5 km event and a 2 km junior event in areas of open space, organised entirely by local volunteer teams. Every weekend, they need and manage to attract 1,000 volunteers to stage their 69 events across Wales. In June 2018, Parkrun UK launched the parkrun practice initiative, in collaboration with the Royal College of General Practitioners, a social prescribing initiative, which can help improve the health and well-being of patients and carers by volunteering or taking part in the 5 km, reducing the need for lifelong medication and medical intervention. What discussions has the Minister had with the health Minister to help encourage more GP practices to sign up to be a parkrun practice, and what discussions has the Minister had with the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism regarding ring-fenced financial support through Sport Wales to help facilitate this?
Finally, you referred in an earlier statement this afternoon to the Building Communities Trust. What specific related action have you therefore taken since their statement in their briefing to new Members of the Senedd after the last election that Building Communities Trust research with community groups across Wales shows that they are often overlooked and under-resourced by local and national government? I conclude by adding that I'm pleased to hear about tomorrow's event, and I'm also pleased personally to have been seeking their advice and working with them for a number of years. Diolch yn fawr.
Deuthum yn wirfoddolwr ffurfiol am y tro cyntaf dros 30 mlynedd yn ôl, ac rwy'n falch iawn o gael y cyfle hwn i ddathlu gwirfoddolwyr cyn Wythnos y Gwirfoddolwyr, a gynhelir o'r cyntaf i'r seithfed o Fehefin bob blwyddyn. Mae Wythnos y Gwirfoddolwyr yn gyfle i gydnabod y cyfraniad gwych y mae gwirfoddolwyr yn ei wneud i'n cymunedau ac i ddweud 'diolch', ac mae'n cael ei chefnogi a'i dathlu gan sefydliadau llawr gwlad sydd wrth galon pob cymuned, ynghyd ag elusennau mwy adnabyddus. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ymuno â mi i gydnabod bod gwirfoddoli, yn ogystal â helpu eraill, yn gwella lles gwirfoddolwyr hefyd, ei bod yn y natur ddynol i deimlo'n dda ar ôl helpu rhywun, ac y gall gwirfoddoli hefyd eich helpu i ennill sgiliau a phrofiadau newydd gwerthfawr a rhoi hwb i'ch hyder.
Yn 2019-20, gwirfoddolodd 26 y cant o bobl yng Nghymru. Ymhellach, fel y canfu ymchwil y grŵp trawsbleidiol hosbisau a gofal lliniarol ar brofiadau gofal lliniarol a diwedd oes yn y gymuned yn ystod pandemig COVID-19, disgrifiodd hosbisau sut y trefnodd pobl leol a busnesau yn gyflym i'w cefnogi yn nyddiau cynnar y pandemig a rhan allweddol aelodau'r gymuned wrth gefnogi ei gilydd drwy'r cyfnod anoddaf. Ac, ar ôl eu caniatáu ar y ward, roedd gwirfoddolwyr yn gallu helpu i gysylltu cleifion â'u teuluoedd.
Fel y dywedwch chi, fodd bynnag, mae sefydliadau'r sector gwirfoddol sy'n helpu rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau bellach yn wynebu heriau gwirioneddol i recriwtio a chadw'r gwirfoddolwyr sy'n guriad calon iddyn nhw, a daw hyn ar adeg gynyddol o alw am eu gwasanaethau. Ar ben hynny, mae'r sefydliadau hyn yn wynebu'r costau cynyddol sy'n effeithio ar bob busnes, gan ychwanegu eich bod wedi sefydlu grŵp arweinyddiaeth gwirfoddoli i ddeall a chefnogi dyfodol gwirfoddoli yn well. Pa ystyriaeth, felly, y bydd y grŵp hwn yn ei roi i'r mater craidd a rheolaidd y mae'r sector gwirfoddol wedi bod yn tynnu sylw ato o leiaf drwy gydol y ddau ddegawd diwethaf, sef, er eu bod yn darparu ffens ar ben y clogwyn, yn hytrach nag ambiwlans ar y gwaelod, gan ddarparu gwasanaethau sy'n arbed miliynau i'r sector cyhoeddus, nad oes ganddyn nhw gyllid statudol cynaliadwy? Ymhellach, sut y bydd y grŵp yn mynd i'r afael â'r pryder parhaus a fynegwyd ar draws y sector gwirfoddol, er gwaethaf deddfwriaeth Llywodraeth Cymru, eu bod yn dal i gael eu hamddifadu o ran briodol wrth ddylunio, darparu a monitro gwasanaethau lleol a rhanbarthol?
Mae llawer o'r gwasanaethau hyn, sy'n cael eu darparu gan y sector gwirfoddol, yn cael eu hariannu gan grant cymorth tai Llywodraeth Cymru. Sut ydych chi'n ymateb i'r sector, sydd wedi disgrifio'r modd y mae Llywodraeth Cymru wedi rhewi'r grant cymorth tai eleni fel un 'dinistriol' i ddefnyddwyr gwasanaeth, staff a gwirfoddolwyr? Pam y cyhoeddwyd toriadau neu rewi'r grant cymorth tai bron fel cynnig aberthol yng nghyllideb olynol Llywodraeth Cymru, flwyddyn ar ôl blwyddyn, er gwaethaf canlyniadau pwysau cynyddol ar adrannau damweiniau ac achosion brys y GIG a gwasanaethau golau glas? Pam mae Llywodraeth Cymru yn dilyn economïau ffug o'r fath ar draws y sector, pan ddylai fod yn hytrach yn cael gwared ar y miliynau o bunnoedd o bwysau ychwanegol ar wasanaethau statudol y maen nhw'n eu hachosi? Mae'r un peth yn wir am nifer o gyrff cymunedol eraill sy'n dibynnu ar wirfoddolwyr, gan gynnwys ein hosbisau, sy'n parhau i dderbyn y lefel isaf o gyllid statudol yn y DU, er gwaethaf pwysau cynyddol costau byw ar eu darpariaeth gofal diwedd oes hanfodol.
Mewn cyd-destun gwahanol, mae parkrun yn ddigwyddiad 5 km am ddim, wythnosol, a 2 km i'r rhai iau, mewn mannau agored, wedi'i drefnu'n gyfan gwbl gan dimau gwirfoddol lleol. Bob penwythnos, mae angen iddyn nhw ddenu 1,000 o wirfoddolwyr i gynnal eu 69 digwyddiad ledled Cymru - rhywbeth y mae'n nhw'n llwyddo i'w wneud. Ym mis Mehefin 2018, lansiodd Parkrun UK y fenter ymarfer parkrun, mewn cydweithrediad â Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, sef menter bresgripsiynu cymdeithasol, a all helpu i wella iechyd a lles cleifion a gofalwyr trwy wirfoddoli neu gymryd rhan yn y 5 km, gan leihau'r angen am feddyginiaeth gydol oes ac ymyrraeth feddygol. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog iechyd i helpu annog mwy o feddygfeydd teulu i gofrestru i fod yn feddygfa parkrun, a pha drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Dirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ynghylch cefnogaeth ariannol wedi'i chlustnodi drwy Chwaraeon Cymru i helpu hwyluso hyn?
Yn olaf, fe wnaethoch chi gyfeirio mewn datganiad cynharach y prynhawn yma at yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau. Pa gamau penodol ydych chi wedi'u cymryd felly ers eu datganiad yn eu cyfarwyddyd i Aelodau newydd o'r Senedd ar ôl yr etholiad diwethaf bod ymchwil gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau gyda grwpiau cymunedol ledled Cymru yn dangos eu bod yn aml yn cael eu hanwybyddu a'u tan-gyflenwi gan lywodraeth leol a chenedlaethol? Rwy'n gorffen trwy ychwanegu fy mod yn falch o glywed am ddigwyddiad yfory, ac rwyf hefyd yn falch y bûm i'n ceisio eu cyngor ac yn gweithio gyda nhw ers nifer o flynyddoedd. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood, and, obviously, congratulations on your long-standing commitment to volunteering in your opening remarks. And I'm sure that that experience is reflected across this Chamber, in terms of people's commitment to volunteering. In fact, volunteering and being involved in the third sector, like myself, has brought many of us into politics as well, in terms of wanting to make a difference in our communities, and to social justice. And I think every one of us will want to join today in giving, as I said, our sincere thanks to the volunteers who work in all our constituencies, and we need to show our appreciation of their work, as we are today.
So, 1 to 7 June, that's an opportunity during Volunteers Week when we can all share and celebrate. I'm actually visiting volunteers at the Secret Garden project at St Fagan's National Museum of History, run by the Innovate Trust, which many of you will be aware of, during Volunteers Week, and I'll be hearing first-hand what volunteering has meant to the volunteers themselves, as well as the people who receive their support.
It is important that we recognise that, in Wales, we have a culture of volunteering, and a long-standing infrastructure. This infrastructure stood us in good stead during the pandemic, when we came together. We have a third sector partnership council. In fact, it met only recently, with myself and the Deputy Minister attending, and we spent a good part of the agenda on volunteering, with a very vibrant group of people, experienced on the front line in terms of volunteering. We have a new volunteering cross-sector leadership group. I’ve already described the fact that they’ve got a new approach for volunteering in Wales. And what’s crucial—and you mentioned co-production—is it’s going to have three key work areas. It’s going to focus on intelligence and knowledge, identifying gaps around data and evidence, and co-production of a vision. And that is developing a shared vision in co-production with those who are engaging in volunteering, but also focusing on priority areas, and that’s important. You’ve mentioned some of those areas already where volunteering is so crucial, such as health and social care, education and young people.
I do want to make it clear and put on the record that we have a volunteering Wales grant scheme. That is where people can turn, and organisations can turn for funding. It’s administered by the Wales Council for Voluntary Action. It has a strategic element to help projects, and it sits alongside other traditional and new grants, for example, youth-led grants. Now, again, our commitment as a Welsh Government is demonstrated by the fact that grants through this scheme have grown by over 50 per cent on pre-pandemic levels, and through these grants, we’re now investing over £1.5 million every year across Wales. Just to give you some examples of the grants—this is where the money is for volunteering; I want to make sure that Members understand that—and to give you some examples: the Newport Yemeni Community Association, a volunteer-led organisation and the money used, that funding, to hire a volunteer co-ordinator; the Welsh Refugee Council, again supporting dispersal cities across Wales, including Wrexham, Cardiff, Newport and Swansea; Circus Eruption, which is very important in terms of using circus skills; Blaenau Gwent community radio; and Learning Disability Wales's Gig Buddies Cymru/Ffrindiau Gigiau Cymru. We’ve got some really excellent schemes that have been supported.
And can I just finally say on funding? For the first time, given the Third Sector Support Wales grant partnership, we’ve got three-year grant funding, and that does allow longer term planning whilst retaining skills and staff. And it actually means you can develop those partnerships and relationships with local authorities and health boards. So, I think we're moving in the right direction. I announced last October an additional £2.2 million to continue supporting the voluntary sector infrastructure. I've mentioned the extra funding for the grants. Newid partnership, an extra £1.2 million, and that's about working with WCVA, Cwmpas and ProMo-Cymru to develop digital skills in the voluntary sector. And, of course, I will finish now, Llywydd, but the communities facilities programme is a crucial way in which we can support volunteers with capital projects, which are led by the community.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood, ac, yn amlwg, llongyfarchiadau ar eich ymrwymiad hirsefydlog i wirfoddoli yn eich sylwadau agoriadol. Ac rwy'n siŵr bod y profiad hwnnw'n cael ei adlewyrchu ar draws y Siambr hon, o ran ymrwymiad pobl i wirfoddoli. Yn wir, mae gwirfoddoli a bod yn rhan o'r trydydd sector, fel yn fy achos i, wedi dod â llawer ohonom ni i wleidyddiaeth hefyd, o ran bod eisiau gwneud gwahaniaeth yn ein cymunedau, ac i gyfiawnder cymdeithasol. Ac rwy'n credu y bydd pob un ohonom ni eisiau ategu heddiw, fel y dywedais i, y diolch diffuant i'r gwirfoddolwyr sy'n gweithio yn ein holl etholaethau, ac mae angen i ni ddangos ein gwerthfawrogiad o'u gwaith, fel yr ydym ni heddiw.
Felly, o'r cyntaf i'r seithfed o Fehefin, mae hynny'n gyfle yn ystod Wythnos y Gwirfoddolwyr pan allwn ni i gyd rannu a dathlu. Rydw i'n ymweld â gwirfoddolwyr ym mhrosiect yr Ardd Gudd yn Amgueddfa Werin Sain Ffagan, a gynhelir gan Innovate Trust, y bydd llawer ohonoch chi'n ymwybodol ohoni, yn ystod Wythnos y Gwirfoddolwyr, a byddaf yn clywed drosof fy hun beth mae gwirfoddoli wedi'i olygu i'r gwirfoddolwyr eu hunain, yn ogystal â'r bobl sy'n derbyn eu cefnogaeth.
Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod, yng Nghymru, fod gennym ni ddiwylliant o wirfoddoli, a seilwaith hirsefydlog. Roedd y seilwaith hwn yn ein rhoi mewn sefyllfa dda yn ystod y pandemig, pan ddaethom ni at ein gilydd. Mae gennym ni gyngor partneriaeth trydydd sector. Yn wir, dim ond yn ddiweddar y cyfarfu'r bartneriaeth honno â mi, a'r Dirprwy Weinidog yn bresennol, a bu i ni dreulio rhan dda o'r agenda ar wirfoddoli, gyda grŵp bywiog iawn o bobl, yn brofiadol ar y rheng flaen o ran gwirfoddoli. Mae gennym ni grŵp arweinyddiaeth traws-sector gwirfoddoli newydd. Rwyf eisoes wedi disgrifio'r ffaith bod ganddyn nhw ddull newydd ar gyfer gwirfoddoli yng Nghymru. A'r hyn sy'n hollbwysig—ac roeddech chi'n sôn am gyd-gynhyrchu—yw y bydd ganddo dri maes gwaith allweddol. Bydd yn canolbwyntio ar ddeallusrwydd a gwybodaeth, nodi bylchau o amgylch data a thystiolaeth, a chyd-gynhyrchu gweledigaeth. Ac mae hynny'n datblygu gweledigaeth gyffredin mewn cyd-gynhyrchu gyda'r rhai sy'n gwirfoddoli, ond hefyd yn canolbwyntio ar feysydd blaenoriaeth, ac mae hynny'n bwysig. Rydych chi wedi sôn am rai o'r meysydd hynny yn barod lle mae gwirfoddoli mor hanfodol, fel iechyd a gofal cymdeithasol, addysg a phobl ifanc.
Hoffwn ei gwneud hi'n glir a dweud a rhoi ar y cofnod fod gennym ni gynllun grant Gwirfoddoli Cymru. Dyna lle gall pobl droi, a lle gall sefydliadau droi am gyllid. Caiff ei weinyddu gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru. Mae ganddo elfen strategol i helpu prosiectau, ac mae'n eistedd ochr yn ochr â grantiau traddodiadol a newydd eraill, er enghraifft, grantiau dan arweiniad ieuenctid. Nawr, unwaith eto, dangosir ein hymrwymiad fel Llywodraeth Cymru gan y ffaith bod grantiau trwy'r cynllun hwn wedi cynyddu dros 50 y cant o'r hyn oedden nhw cyn y pandemig, a thrwy'r grantiau hyn, rydym ni bellach yn buddsoddi dros £1.5 miliwn bob blwyddyn ledled Cymru. Dim ond i roi rhai enghreifftiau i chi o'r grantiau—dyma lle mae'r arian ar gyfer gwirfoddoli; hoffwn sicrhau bod yr Aelodau'n deall hynny—ac i roi rhai enghreifftiau i chi: Cymdeithas Gymunedol Yemeniaid Casnewydd, sefydliad dan arweiniad gwirfoddolwyr a'r arian a ddefnyddir, y cyllid hwnnw, i dalu am gydlynydd gwirfoddolwyr; Cyngor Ffoaduriaid Cymru, unwaith eto'n cefnogi dinasoedd gwasgaru ledled Cymru, gan gynnwys Wrecsam, Caerdydd, Casnewydd ac Abertawe; Circus Eruption, sy'n bwysig iawn o ran defnyddio sgiliau syrcas; Radio cymunedol Blaenau Gwent; a Ffrindiau Gigiau Cymru Anabledd Dysgu Cymru. Mae gennym ni gynlluniau gwych iawn sydd wedi'u cefnogi.
A gaf i sôn yn olaf am gyllid? Am y tro cyntaf, o ystyried partneriaeth grant Cefnogi Trydydd Sector Cymru, mae gennym ni gyllid grant tair blynedd, ac mae hynny'n caniatáu cynllunio tymor hwy wrth gadw sgiliau a staff. Ac mae'n golygu mewn gwirionedd y gallwch chi ddatblygu'r partneriaethau a'r perthnasoedd hynny ag awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n symud i'r cyfeiriad cywir. Fis Hydref y llynedd cyhoeddais £2.2 miliwn ychwanegol i barhau i gefnogi seilwaith y sector gwirfoddol. Rwyf wedi sôn am yr arian ychwanegol ar gyfer y grantiau. Partneriaeth Newid, £1.2 miliwn yn ychwanegol, ac mae hynny'n ymwneud â gweithio gyda Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, Cwmpas a ProMo-Cymru i ddatblygu sgiliau digidol yn y sector gwirfoddol. Ac, wrth gwrs, byddaf yn gorffen nawr, Llywydd, ond mae'r rhaglen cyfleusterau cymunedau yn ffordd hanfodol y gallwn ni gefnogi gwirfoddolwyr gyda phrosiectau cyfalaf, sy'n cael eu harwain gan y gymuned.
Diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei datganiad.
Thank you to the Minister for the statement.
Llywydd, on behalf of Plaid Cymru, I want to offer our diolch o galon to countless volunteers across Wales who selflessly dedicate their time and efforts to make our communities stronger, more vibrant, and inclusive. These individuals embody the true spirit of solidarity, compassion, and a desire to create positive change in our society. Their tireless commitment to the well-being of others deserves our upmost appreciation.
Volunteers, as we've heard, are the lifeblood of our communities, serving in a wide range of areas, from healthcare and education, to environmental conservation and social support. They provide invaluable assistance to individuals in need, bridge gaps in public services, and contribute to the fabric of our society in immeasurable ways. Their collective impact is immeasurable, and we must take this opportunity to acknowledge their invaluable contributions. Volunteers have been instrumental in addressing the growing cost-of-living crisis in Wales. As many families struggle to make ends meet, volunteers have organised foodbanks, community pantries, and clothing drives, offering much-needed support to those facing financial hardships. They have been a lifeline for many individuals and families who find themselves grappling with the rising cost of housing, energy and other essential goods.
However, while we celebrate the efforts of volunteers, we must also scrutinise the policies and actions of the Welsh Government in supporting the voluntary sector. It is essential that we ensure adequate resources and support are in place to nurture and sustain the invaluable work carried out by volunteers across the nation. Therefore, I would like to pose three critical questions to the Minister this afternoon.
Firstly, what steps are the Welsh Government taking to address the challenges faced by volunteers in accessing training and development opportunities? Volunteers are at the forefront of tackling complex societal issues, and it is crucial that they receive the necessary training and skills to maximise their impact. Can the Minister assure this Senedd that the Government will prioritise funding and support for volunteer training programmes? In many cases, voluntary organisations are required to reapply for funding, sometimes annually, for refinancing in the midst of undertaking the project, and there is a perception that this disrupts work, hampers long-term planning, and requires them to reinvent themselves in order to secure funding. How would the Minister respond to this?
Secondly, what measures are being taken to safeguard the rights and welfare of volunteers, particularly regarding issues such as health and safety, insurance coverage, and protection from exploitation? Volunteers dedicate their time and efforts to improve the lives of others, and is it not our duty to ensure that they are adequately protected and supported? Will the Minister commit to a comprehensive review of current policies and work towards and implement robust safeguarding for volunteers?
Lastly, what plans does to the Welsh Government have to strengthen partnerships between the public sector, private organisations and the voluntary sector? Collaboration is key to maximising the impact of our volunteer work and ensuring a sustainable future for the voluntary sector. Can the Minister outline specific initiatives of funding mechanisms that will promote effective collaboration and partnership working?
Llywydd, celebrating volunteers is an important and necessary act, but it must go hand in hand with concrete actions to support and empower them. As the Minister delivers her statement, let us remember that our appreciation for volunteers must be more than mere words. Let us demand that the Welsh Government takes proactive steps to address the challenges faced by the voluntary sector and provide the necessary resources to ensure that their contributions are both recognised and sustained. Diolch yn fawr.
Llywydd, ar ran Plaid Cymru, hoffwn ddiolch o galon i wirfoddolwyr di-ri ledled Cymru sy'n neilltuo eu hamser a'u hymdrechion yn anhunanol i wneud ein cymunedau'n gryfach, yn fwy bywiog a chynhwysol. Mae'r unigolion hyn yn ymgorffori gwir ysbryd undod, tosturi, ac awydd i greu newid cadarnhaol yn ein cymdeithas. Mae eu hymrwymiad diflino i les eraill yn haeddu ein gwerthfawrogiad eithaf.
Gwirfoddolwyr, fel y clywsom ni, yw anadl einioes ein cymunedau, sy'n gwasanaethu mewn ystod eang o feysydd, o ofal iechyd ac addysg, i gadwraeth amgylcheddol a chymorth cymdeithasol. Maen nhw'n darparu cymorth amhrisiadwy i unigolion mewn angen, yn pontio bylchau mewn gwasanaethau cyhoeddus, ac yn cyfrannu at wead ein cymdeithas mewn ffyrdd anfesuradwy. Mae eu heffaith ar y cyd yn anfesuradwy, ac mae'n rhaid i ni fanteisio ar y cyfle hwn i gydnabod eu cyfraniadau amhrisiadwy. Mae gwirfoddolwyr wedi bod yn allweddol wrth fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw cynyddol yng Nghymru. Wrth i lawer o deuluoedd ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd, mae gwirfoddolwyr wedi trefnu banciau bwyd, pantrïau cymunedol, ac arwerthiannau dillad, gan gynnig cefnogaeth y mae mawr ei hangen i'r rhai sy'n wynebu caledi ariannol. Maen nhw wedi bod yn achubiaeth i lawer o unigolion a theuluoedd sy'n wynebu costau cynyddol tai, ynni a nwyddau hanfodol eraill.
Fodd bynnag, er ein bod yn dathlu ymdrechion gwirfoddolwyr, rhaid i ni hefyd graffu ar bolisïau a gweithredoedd Llywodraeth Cymru wrth gefnogi'r sector gwirfoddol. Mae'n hanfodol ein bod yn sicrhau bod adnoddau a chefnogaeth ddigonol ar waith i feithrin a chynnal y gwaith amhrisiadwy a wneir gan wirfoddolwyr ledled y wlad. Felly, hoffwn ofyn tri chwestiwn beirniadol i'r Gweinidog y prynhawn yma.
Yn gyntaf, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu gwirfoddolwyr o ran manteisio ar gyfleoedd hyfforddi a datblygu? Mae gwirfoddolwyr ar flaen y gad o ran mynd i'r afael â materion cymdeithasol cymhleth, ac mae'n hanfodol eu bod yn derbyn yr hyfforddiant a'r sgiliau angenrheidiol i sicrhau'r effaith fwyaf posibl. A all y Gweinidog sicrhau'r Senedd hon y bydd y Llywodraeth yn blaenoriaethu cyllid a chymorth ar gyfer rhaglenni hyfforddi gwirfoddolwyr? Mewn llawer o achosion, mae'n ofynnol i sefydliadau gwirfoddol ailymgeisio am gyllid, weithiau bob blwyddyn, ar gyfer ailgyllido yng nghanol ymgymryd â'r prosiect, ac mae canfyddiad bod hyn yn amharu ar waith, yn aflonyddu ar gynllunio tymor hir, ac yn ei gwneud hi'n ofynnol iddyn nhw ailddyfeisio eu hunain er mwyn sicrhau cyllid. Sut fyddai'r Gweinidog yn ymateb i hyn?
Yn ail, pa fesurau sy'n cael eu cymryd i ddiogelu hawliau a lles gwirfoddolwyr, yn enwedig o ran materion fel iechyd a diogelwch, yswiriant a diogelwch rhag camfanteisio? Mae gwirfoddolwyr yn neilltuo eu hamser a'u hymdrechion i wella bywydau pobl eraill, ac onid ein dyletswydd ni yw sicrhau eu bod yn cael eu hamddiffyn a'u cefnogi'n ddigonol? A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i adolygiad cynhwysfawr o'r polisïau cyfredol a gweithio tuag at a gweithredu mesurau diogelu cadarn i wirfoddolwyr?
Yn olaf, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gryfhau partneriaethau rhwng y sector cyhoeddus, sefydliadau preifat a'r sector gwirfoddol? Mae cydweithredu yn allweddol i wneud y mwyaf o effaith ein gwaith gwirfoddol a sicrhau dyfodol cynaliadwy i'r sector gwirfoddol. A all y Gweinidog amlinellu mentrau penodol o fecanweithiau cyllido a fydd yn hyrwyddo cydweithio effeithiol a gweithio mewn partneriaeth?
Llywydd, mae dathlu gwirfoddolwyr yn weithred bwysig ac angenrheidiol, ond rhaid iddo fynd law yn llaw â chamau pendant i'w cefnogi a'u grymuso. Wrth i'r Gweinidog gyflwyno ei datganiad, gadewch inni gofio bod yn rhaid i'n gwerthfawrogiad o wirfoddolwyr fod yn fwy na geiriau yn unig. Gadewch i ni fynnu bod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau rhagweithiol i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu'r sector gwirfoddol a darparu'r adnoddau angenrheidiol i sicrhau bod eu cyfraniadau yn cael eu cydnabod a'u cynnal. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Peredur Owen Griffiths, and thank you for those really constructive and helpful questions that I can feed back through to the new volunteering cross-sector leadership group, this new approach to volunteering in Wales. I've already mentioned, so I won't repeat, the ways in which they're going to move things forward, but we will feed back the results and the comments that have been made across the Chamber, the questions that have been raised.
I think that we are fortunate in Wales that we do have these volunteer centres and managers in each of our county voluntary councils. They don't exist in this way over the border. You will all know of your county voluntary councils because not only do they promote volunteering in their areas, but they also provide that all-important, as you said in your first question, invaluable advice and support to volunteers: identifying their training; adapting to the needs of the new forms of informal volunteering that have emerged, particularly during the pandemic; and linking them in also in terms of the close partnership working with local authorities and health boards, particularly when it comes to health and social care.
We have got a Volunteering Wales digital portal. That's been updated. It's not just about enabling people to come forward to volunteer and giving them a portal to approach, but also helping to support and manage volunteers, particularly, for example, in emergency situations. We haven't mentioned that today, but the response of volunteers to flooding in Wales has been absolutely phenomenal, as it has indeed for the people who have come forward to volunteer to support Ukrainians coming, fleeing the war and Putin's aggression. So many volunteers are involved in supporting refugees as well, at all levels, and what we do is fund volunteer co-ordinators and they undertake those training, skills and development plans.
Your second point about safeguarding the rights and protections of volunteers is crucial too. They will be working on this in this new leadership group. Because things have changed, haven't they, for volunteers? I've mentioned the cost-of-living crisis, but also there are issues around governance as well as safeguarding. There are a lot of new expectations on our voluntary sector bodies that they've got to undertake. We have got issues in terms of retaining staff and skills in terms of volunteering. In fact, we did have a presentation from WCVA, from Natalie Zhivkova, about volunteer recruitment and retention challenges. They can show you the timeline of, you know, further increase in service demand, further decrease in volunteer numbers. It is quite clearly having, not only the pandemic, but also difficulty recruiting volunteers—. Twenty-seven per cent identified stress or anxiety related to personal circumstances as the main challenge for the current volunteers, or needing to get back to work—you know, the stress in relation to volunteering. The great reward, but also the pressure.
So, finally, also, I've mentioned the partnerships, which are crucial to this. I have to say that one of the things in the cost-of-living Cabinet sub-committee is that we involve the Wales Council for Voluntary Action, and they come and engage directly with the Welsh Local Government Association, the Wales TUC and Citizens Advice Cymru. We are good at partnership, but I think, at a local level, local authorities, the CVCs, are crucially important and I think that the third sector digital skills will be crucial in terms of training and the enhancement of the sustainability of volunteers.
Diolch yn fawr, Peredur Owen Griffiths, a diolch am y cwestiynau adeiladol a defnyddiol iawn y gallaf eu cyflwyno i'r grŵp arweinyddiaeth traws-sector gwirfoddoli newydd, y dull newydd hwn o wirfoddoli yng Nghymru. Rwyf eisoes wedi crybwyll, felly ni fyddaf yn ailadrodd, y ffyrdd y byddant yn symud pethau ymlaen, ond byddwn yn cyflwyno'r canlyniadau a'r sylwadau a wnaed ar draws y Siambr, y cwestiynau a holwyd.
Rwy'n credu ein bod yn ffodus yng Nghymru bod gennym ni'r canolfannau a'r rheolwyr gwirfoddoli hyn ym mhob un o'n cynghorau gwirfoddol sirol. Nid ydyn nhw'n bodoli fel hyn dros y ffin. Byddwch i gyd yn gwybod am eich cynghorau gwirfoddol sirol oherwydd nid yn unig maen nhw'n hyrwyddo gwirfoddoli yn eu hardaloedd, ond maen nhw hefyd yn darparu cyngor a chymorth gwerthfawr i wirfoddolwyr fel y dywedsoch chi yn eich cwestiwn cyntaf: nodi eu hyfforddiant; addasu i anghenion y mathau newydd o wirfoddoli anffurfiol sydd wedi dod i'r amlwg, yn enwedig yn ystod y pandemig; a'u cysylltu hefyd o ran y cydweithio agos ag awdurdodau lleol a byrddau iechyd, yn enwedig o ran iechyd a gofal cymdeithasol.
Mae gennym ni borth digidol Gwirfoddoli Cymru. Mae hynny wedi cael ei ddiweddaru. Nid yw'n ymwneud dim ond â galluogi pobl i ddod ymlaen i wirfoddoli a rhoi porth iddynt fynd ato, ond hefyd helpu i gefnogi a rheoli gwirfoddolwyr, yn enwedig mewn sefyllfaoedd brys. Nid ydym ni wedi sôn am hynny heddiw, ond mae ymateb gwirfoddolwyr i lifogydd yng Nghymru wedi bod yn hollol anhygoel, fel y mae wedi yn wir i'r bobl sydd wedi dod ymlaen i wirfoddoli i gefnogi Wcrainiaid sy'n dod, sy'n ffoi o'r rhyfel ac ymddygiad ymosodol Putin. Mae cymaint o wirfoddolwyr yn ymwneud â chefnogi ffoaduriaid hefyd, ar bob lefel, a'r hyn a wnawn ni yw ariannu cydlynwyr gwirfoddolwyr ac maen nhw'n ymgymryd â'r cynlluniau hyfforddi, sgiliau a datblygu hynny.
Mae eich ail bwynt ynglŷn â diogelu hawliau ac amddiffyniadau gwirfoddolwyr yn hanfodol hefyd. Byddant yn gweithio ar hyn yn y grŵp arweinyddiaeth newydd hwn. Oherwydd mae pethau wedi newid, onid ydyn nhw, i wirfoddolwyr? Rwyf wedi sôn am yr argyfwng costau byw, ond hefyd mae materion yn ymwneud â llywodraethu yn ogystal â diogelu. Mae llawer o ddisgwyliadau newydd ar gyrff ein sector gwirfoddol y mae'n rhaid iddyn nhw eu cyflawni. Mae gennym ni broblemau o ran cadw staff a sgiliau o ran gwirfoddoli. Mewn gwirionedd, fe gawsom ni gyflwyniad gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, gan Natalie Zhivkova, am heriau recriwtio a chadw gwirfoddolwyr. Gallant ddangos llinell amser, wyddoch chi, cynnydd pellach yn y galw am wasanaethau, gostyngiad pellach yn nifer y gwirfoddolwyr. Mae'n gwbl amlwg yn cael, nid yn unig y pandemig, ond hefyd anhawster recriwtio gwirfoddolwyr—. Roedd 27% yn nodi straen neu bryder yn ymwneud ag amgylchiadau personol fel y brif her i'r gwirfoddolwyr presennol, neu fod angen iddyn nhw ddychwelyd i'r gwaith—wyddoch chi, y straen mewn perthynas â gwirfoddoli. Y wobr fawr, ond hefyd y pwysau.
Felly, yn olaf, hefyd, rwyf wedi sôn am y partneriaethau, sy'n hanfodol i hyn. Mae'n rhaid i mi ddweud mai un o'r pethau yn is-bwyllgor y Cabinet costau byw yw ein bod yn cynnwys Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, a'u bod yn dod ac yn ymgysylltu'n uniongyrchol â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, TUC Cymru a Chyngor ar Bopeth Cymru. Rydym yn dda am lunio partneriaethau, ond rwy'n credu, ar lefel leol, bod awdurdodau lleol, y Cynghorau Gweithredu Gwirfoddol, yn hanfodol bwysig ac rwy'n credu y bydd sgiliau digidol y trydydd sector yn hanfodol o ran hyfforddiant a gwella cynaliadwyedd gwirfoddolwyr.
Finally, Carolyn Thomas.
Yn olaf, Carolyn Thomas.
Diolch. Volunteering is a great way of building confidence, well-being, learning new skills and making friends. I'll be volunteering with others at a duck race on Monday. Do you agree, though, that they cannot replace core public services and sustainability is difficult without leadership and core funding, and they have been impacted by UK Government austerity and inflationary price increases? I'm aware that some local authorities have had to cut grants to volunteer bodies over the recent years as they are struggling themselves, and it's been reluctantly done as well. So, just your views on that, please, Minister.
Diolch. Mae gwirfoddoli yn ffordd wych o fagu hyder, lles, dysgu sgiliau newydd a gwneud ffrindiau. Byddaf yn gwirfoddoli gydag eraill mewn ras hwyaid ddydd Llun. A ydych chi'n cytuno, fodd bynnag, na allan nhw ddisodli gwasanaethau cyhoeddus craidd a bod cynaliadwyedd yn anodd heb arweinyddiaeth a chyllid craidd, a bod cyni a chynnydd mewn prisiau chwyddiant Llywodraeth y DU wedi effeithio arnyn nhw? Rwy'n ymwybodol bod rhai awdurdodau lleol wedi gorfod cwtogi grantiau i gyrff gwirfoddol dros y blynyddoedd diwethaf gan eu bod yn cael trafferth eu hunain, a gwnaed hynny yn anfoddog hefyd. Felly, dim ond eich barn ar hynny, os gwelwch yn dda, Gweinidog.
Thank you very much, Carolyn, and I'm not at all surprised that you will be out volunteering, as I'm sure many others will. You do make a really important point about the fact that although it's been part of a partnership approach, particularly in terms of health and social care, volunteering in health and social care is just crucial in terms of the role that they play. For example, we've got a dedicated Helpforce Cymru post, created and funded via Welsh Government funding and the Big Lottery Fund, for volunteering in health and social care. And, of course, a framework recommended, commended and launched by Eluned Morgan on how we can support volunteers in the roles that they wish to play.
But it has to be recognition that it is actually our public services who are at the forefront and not just in responsibility, but delivery of services, and it is in partnership. I've mentioned the cost-of-living crisis and the impact that that's had on our volunteering numbers. We saw a surge during the pandemic, but we know now that we have to support them through these difficult times and recognise that they have a crucial role, but we need funding from the UK Government to help us to deliver on our public services overall. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn, ac nid wyf yn synnu o gwbl y byddwch allan yn gwirfoddoli, gan fy mod yn siŵr y bydd llawer o bobl eraill yn gwneud hynny. Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r ffaith, er y bu'n rhan o ddull partneriaeth, yn enwedig o ran iechyd a gofal cymdeithasol, mae gwirfoddoli mewn iechyd a gofal cymdeithasol yn hanfodol o ran y swyddogaeth sydd ganddyn nhw. Er enghraifft, mae gennym ni swydd Helpforce Cymru penodol, wedi'i chreu a'i hariannu drwy gyllid Llywodraeth Cymru a'r Gronfa Loteri Fawr, ar gyfer gwirfoddoli ym maes iechyd a gofal cymdeithasol. Ac, wrth gwrs, mae fframwaith a gafodd ei argymell, ei gymeradwyo a'i lansio gan Eluned Morgan ar sut y gallwn ni gefnogi gwirfoddolwyr yn swyddogaethau y maen nhw'n dymuno eu hysgwyddo.
Ond mae'n rhaid cydnabod mai ein gwasanaethau cyhoeddus sydd ar flaen y gad ac nid yn unig mewn cyfrifoldeb, ond darparu gwasanaethau, ac mae hynny mewn partneriaeth. Rwyf wedi sôn am yr argyfwng costau byw a'r effaith y mae hynny wedi'i chael ar y niferoedd sy'n gwirfoddoli. Gwelsom ymchwydd yn ystod y pandemig, ond gwyddom ni nawr bod yn rhaid i ni eu cefnogi trwy'r cyfnod anodd hwn a chydnabod bod ganddyn nhw ran hanfodol, ond mae angen cyllid gan Lywodraeth y DU i'n helpu i ddarparu ein gwasanaethau cyhoeddus yn gyffredinol. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr i'r Gweinidog ac i'r Aelodau, a dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am heddiw.
Thank you to the Minister and Members, and that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:06.
The meeting ended at 18:06.