Y Cyfarfod Llawn
Plenary
10/05/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Natasha Asghar.
Good afternoon and welcome, all, to this Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question this afternoon is from Natasha Asghar.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Chyngor Dinas Casnewydd ynglŷn â'i allu i ddarparu ei wasanaethau statudol? OQ59467
1. What discussions has the Minister had with Newport City Council regarding its ability to deliver its statutory services? OQ59467
I meet regularly with council leaders, collectively and individually, to discuss a wide range of matters, including the impact of the current economic challenges on service delivery.
Rwy’n cyfarfod yn rheolaidd ag arweinwyr cynghorau, gyda'i gilydd ac yn unigol, i drafod ystod eang o faterion, gan gynnwys effaith yr heriau economaidd presennol ar ddarpariaeth gwasanaethau.
Thank you for that answer, Minister. Waste collection is a statutory service and, at the moment, it's a very big talking point for everyone in Newport. I'm sure that you're well aware of the city council's plan to introduce three-weekly black bin collections. This decision has caused a huge uproar within residents across the city, and, I must admit, I'm even one of them as well. There are concerns that this move will lead to more fly-tipping, especially as the bins we've all got are, indeed, far too small, having had the smaller bins given to us only a few years ago. It's shameful that the people of Newport are being forced to go along with this drastic cut in services whilst at the same time seeing their council tax bills rocket. Torfaen council has been considering a similar move but have thankfully seen the light, and dropped the plans. Minister, do you agree with me that Newport City Council should scrap these plans, and will you call on them to just do that, because pushing ahead with this will be a very bitter pill for the residents to swallow?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae casglu gwastraff yn wasanaeth statudol, ac ar hyn o bryd, mae’n destun siarad pwysig i bawb yng Nghasnewydd. Rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol iawn o gynllun cyngor y ddinas i gyflwyno casgliadau bin du bob tair wythnos. Mae'r penderfyniad hwn wedi achosi cryn dipyn o ddicter ymhlith trigolion ledled y ddinas, ac mae'n rhaid imi gyfaddef fy mod innau'n un ohonynt hefyd. Mae yna bryderon y bydd y newid hwn yn arwain at fwy o dipio anghyfreithlon, yn enwedig gan fod y biniau sydd gennym, yn wir, yn llawer rhy fach, ar ôl inni gael y biniau llai o faint ychydig flynyddoedd yn ôl yn unig. Mae'n gywilyddus fod pobl Casnewydd yn cael eu gorfodi i dderbyn y toriad aruthrol hwn i wasanaethau wrth i filiau'r dreth gyngor godi'n sylweddol ar yr un pryd. Mae cyngor Torfaen wedi bod yn ystyried cam tebyg, ond maent wedi gweld y goleuni, diolch byth, ac wedi cael gwared ar y cynlluniau. Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi y dylai Cyngor Dinas Casnewydd gael gwared ar y cynlluniau hyn, ac a wnewch chi alw arnynt i wneud hynny, gan y bydd bwrw ymlaen â hyn yn faich mawr iawn i’r trigolion?
I would say that waste collection in Newport is a matter for Newport council. But I think that the difficult choices that are being presented to local government have to be seen very much in the context of the current situation whereby, obviously, local authorities are being hit by the impacts of inflation, but also seeing the impact, of course, of the ongoing tale of austerity, which is having an impact on the budgets available to local authorities. That said, we have done our very, very best here in the Welsh Government to provide local government with the best possible settlement. Local authorities across Wales together will receive £5.5 billion from the Welsh Government in core revenue funding and non-domestic rates to deliver on their key services. In Newport, they'll receive £289.5 million through the local government settlement to deliver their statutory and non-statutory services. That's an 8.9 per cent increase on last year. But, that said, I do understand that it still presents leaders with very difficult choices.
Hoffwn ddweud mai mater i gyngor Casnewydd yw casglu gwastraff yng Nghasnewydd. Ond credaf fod yn rhaid ystyried y dewisiadau anodd y mae'n rhaid i lywodraeth leol eu gwneud yng nghyd-destun y sefyllfa bresennol lle mae awdurdodau lleol, yn amlwg, yn cael eu taro gan effeithiau chwyddiant, ond hefyd, wrth gwrs, yn gweld effaith cyni parhaus, sy'n cael effaith ar y cyllidebau sydd ar gael i awdurdodau lleol. Wedi dweud hynny, rydym wedi gwneud ein gorau glas yma yn Llywodraeth Cymru i roi’r setliad gorau posibl i lywodraeth leol. Bydd awdurdodau lleol ledled Cymru gyda'i gilydd yn cael £5.5 biliwn gan Lywodraeth Cymru mewn cyllid refeniw craidd ac ardrethi annomestig i ddarparu eu gwasanaethau allweddol. Yng Nghasnewydd, byddant yn cael £289.5 miliwn drwy'r setliad llywodraeth leol i ddarparu eu gwasanaethau statudol ac anstatudol. Mae hynny'n gynnydd o 8.9 y cant ers y llynedd. Ond wedi dweud hynny, rwy'n deall bod hyn yn dal i olygu dewisiadau anodd iawn i arweinwyr.
Minister, education is a vital statutory responsibility of local authorities—vital for the future of our children, communities and countries. Newport City Council is the only local authority in south-east Wales without a single school in special measures. So, will you join me in congratulating the city council, the teachers, teaching assistants, headteachers and entire school support staff in working so hard for our children, young people and communities?
Weinidog, mae addysg yn gyfrifoldeb statudol hanfodol sydd gan awdurdodau lleol—hanfodol i ddyfodol ein plant, ein cymunedau a’n gwledydd. Cyngor Dinas Casnewydd yw’r unig awdurdod lleol yn ne-ddwyrain Cymru heb unrhyw ysgol sy'n destun mesurau arbennig. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch cyngor y ddinas, yr athrawon, y cynorthwywyr addysgu, y penaethiaid a staff cymorth yr holl ysgolion am weithio mor galed dros ein plant, ein pobl ifanc a'n cymunedau?
Llywydd, I'm always delighted to recognise good work, so I would definitely join John Griffiths in extending our congratulations and our appreciation to the council, and also to the schools, the teachers, and the wider schools family, and also of course to those pupils themselves, who are striving every day to achieve the best they can.
Lywydd, rwyf bob amser wrth fy modd yn cydnabod gwaith da, felly rwy'n sicr yn ymuno â John Griffiths i longyfarch a dangos ein gwerthfawrogiad i’r cyngor, a hefyd i’r ysgolion, yr athrawon, a theulu ehangach yr ysgolion, a hefyd, wrth gwrs, i'r disgyblion eu hunain, sy'n ymdrechu bob dydd i gyflawni hyd eithaf eu gallu.
2. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd i sicrhau bod y cyllid ar gyfer awdurdodau lleol yn cael ei ddosbarthu'n deg? OQ59483
2. What actions has the Welsh Government taken to ensure the fair distribution of funding for local authorities? OQ59483
I ensure fair funding for all local authorities in Wales by prioritising health and local government services in budget decisions, and through a transparent, equitable and jointly produced distribution formula with our local government partners.
Rwy’n sicrhau cyllid teg i bob awdurdod lleol yng Nghymru drwy flaenoriaethu gwasanaethau llywodraeth leol ac iechyd mewn penderfyniadau ar y gyllideb, a thrwy fformiwla ddosbarthu dryloyw a theg a gynhyrchir ar y cyd â’n partneriaid llywodraeth leol.
Thank you for that response, Minister. Over the last budget period, there has been plenty of debate surrounding the issue of funding for local authorities, with many of us arguing that something needs to be done to create a fairer and more sustainable system. Many feel the current system is no longer fit for purpose. As I'm sure you would agree, currently, the system has led to a situation where it rewards some councils so much more than others, enabling huge reserves to build whilst other councils struggle to meet their statutory functions. There is clearly something wrong when we see usable reserves build to £2.75 billion. Something needs to be done to fix this problem. Minister, can you give assurances that the distribution sub-group is looking into things, and have you spoken with the Welsh Local Government Association leaders to consider an independent analysis of the funding formula ahead of next year's budget round? Has the Welsh Government listened to the concerns made in this Chamber, or are we being ignored?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Dros gyfnod y gyllideb ddiwethaf, mae digon o ddadlau wedi bod ynghylch mater cyllid i awdurdodau lleol, gyda llawer ohonom yn dadlau bod angen gwneud rhywbeth i greu system decach a mwy cynaliadwy. Mae llawer yn teimlo nad yw'r system bresennol yn addas i'r diben mwyach. Fel y byddech yn cytuno, rwy'n siŵr, ar hyn o bryd, mae’r system wedi arwain at sefyllfa lle mae’n gwobrwyo rhai cynghorau i raddau llawer mwy nag eraill, gan ei gwneud hi'n bosibl i gronfeydd wrth gefn enfawr gronni tra bo cynghorau eraill yn ei chael hi'n anodd cyflawni eu swyddogaethau statudol. Mae'n amlwg fod rhywbeth o'i le pan welwn gronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio yn cynyddu i £2.75 biliwn. Mae angen gwneud rhywbeth i ddatrys y broblem hon. Weinidog, a wnewch chi roi sicrwydd fod yr is-grŵp dosbarthu'n ymchwilio i'r mater, ac a ydych chi wedi siarad ag arweinwyr Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i ystyried dadansoddiad annibynnol o’r fformiwla gyllido cyn cylch cyllideb y flwyddyn nesaf? A yw Llywodraeth Cymru wedi gwrando ar y pryderon a leisiwyd yn y Siambr hon, neu a ydym yn cael ein hanwybyddu?
I'm grateful to the Member for the question, but I would take issue with the suggestion that the funding formula in any way rewards some councils, because it's definitely the case that there's no evidence that any authority or particular geographical or social area in Wales is being disadvantaged through the formula. In fact, the formula takes account of both sparsity and dispersion, as well as deprivation. So, it's very much a—[Interruption.] Llywydd, I've got a Member talking in my ear constantly; it's very difficult to concentrate.
Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am ei gwestiwn, ond carwn anghytuno â’r awgrym fod y fformiwla gyllido yn gwobrwyo rhai cynghorau mewn unrhyw ffordd, gan ei bod yn bendant yn wir nad oes tystiolaeth fod unrhyw awdurdod neu ardal ddaearyddol neu gymdeithasol benodol yng Nghymru o dan unrhyw anfantais oherwydd y fformiwla. A dweud y gwir, mae'r fformiwla'n ystyried gwasgariad a theneurwydd poblogaeth, yn ogystal ag amddifadedd. Felly, mae'n bendant—[Torri ar draws.] Lywydd, mae gennyf Aelod yn siarad yn fy nghlust drwy'r amser; mae'n anodd iawn canolbwyntio.
Yes, if you can try and ignore her, I'd advise that.
Ie, os gallwch geisio ei hanwybyddu, byddwn yn eich cynghori i wneud hynny.
I do my best most of the time. It's more difficult today. [Laughter.]
Rwy'n gwneud fy ngorau y rhan fwyaf o'r amser. Mae'n anoddach heddiw. [Chwerthin.]
Nothing personal to the Member. [Laughter.]
Dim byd personol i’r Aelod. [Chwerthin.]
All right. So, the point I'm trying to make about the distribution sub-group is that the formula is not set in stone. It's constantly evolving and, even in this year's updates, there have been several changes. For example, officials are looking at the implications of updating the sparsity and dispersion measures. They are currently based on the previous census. We have new census information now, which will be incorporated into that. And, actually, routinely, on an annual basis, the distribution sub-group factors in a wide range of data—72 per cent of it is updated annually. That includes things such as population data, but also things such as road lengths, street lighting, council tax reduction scheme case loads, planning applications, trading premises, and even the number of ships arriving in ports. So, a wide, wide range of data is looked at, and the distribution sub-group is constantly updating that.
What I would say is that we do take a different approach here to that across the border in England. The approach in England has been to cut the value of the revenue support grant, and that forces councils, then, of course, to rely on business rates and council tax income without reviewing the relative needs and resources of authorities in England. And the Institute for Fiscal Studies has noted that where needs assessments are used in England, they actually rely on data that is at least 10 years and, in most cases, 20 years old. And, as I say, the vast majority of our data is updated on an annual basis.
Iawn. Felly, y pwynt rwy'n ceisio'i wneud am yr is-grŵp dosbarthu yw nad yw'r fformiwla yn ddigyfnewid. Mae'n esblygu'n gyson, a hyd yn oed yn y diweddariadau eleni, bu sawl newid. Er enghraifft, mae swyddogion yn edrych ar oblygiadau diweddaru'r mesurau gwasgariad a theneurwydd poblogaeth. Ar hyn o bryd, maent yn seiliedig ar y cyfrifiad blaenorol. Mae gennym wybodaeth o'r cyfrifiad newydd bellach, a fydd yn cael ei hymgorffori yn y fformiwla. Ac mewn gwirionedd, fel mater o drefn, yn flynyddol, mae'r is-grŵp dosbarthu'n ystyried ystod eang o ddata—caiff 72 y cant ohono ei ddiweddaru'n flynyddol. Mae hynny’n cynnwys pethau fel data poblogaeth, ond hefyd, pethau fel hyd ffyrdd, goleuadau stryd, llwyth achosion cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, ceisiadau cynllunio, safleoedd masnachu, a hyd yn oed nifer y llongau sy’n cyrraedd porthladdoedd. Felly, caiff ystod eang iawn o ddata ei hystyried, ac mae’r is-grŵp dosbarthu'n diweddaru hynny’n gyson.
Yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw bod gennym ddull gweithredu gwahanol yma i'r un dros y ffin yn Lloegr. Y dull gweithredu yn Lloegr fu torri gwerth y grant cynnal refeniw, ac mae hynny’n gorfodi cynghorau wedyn wrth gwrs i ddibynnu ar ardrethi busnes ac incwm y dreth gyngor heb adolygu adnoddau ac anghenion cymharol awdurdodau yn Lloegr. Ac mae’r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi nodi, lle caiff asesiadau o anghenion eu defnyddio yn Lloegr, eu bod yn dibynnu ar ddata sy'n o leiaf 10 mlwydd oed, ac yn y rhan fwyaf o achosion, yn 20 mlwydd oed. Ac fel y dywedaf, caiff y mwyafrif helaeth o'n data ei ddiweddaru'n flynyddol.
There will be always concerns that Welsh Government support for local authorities is not fairly provided. There is a belief that some local authorities do not get a fair share. Although, I must admit, no-one has actually complained that they receive too much. [Laughter.] Can I ask the Minister to publish the standard spending assessments and the aggregated external finance calculations—not just the final total, but the calculations, which you must have? Can you publish them, so that everybody can see how they get to that final total, or we'll keep on having Members, including Peter Fox, I would imagine, saying, 'We've been unfairly treated in Monmouth'?
Bydd pryderon bob amser nad yw cymorth Llywodraeth Cymru i awdurdodau lleol yn cael ei ddarparu’n deg. Ceir cred nad yw rhai awdurdodau lleol yn cael cyfran deg. Er, mae'n rhaid imi gyfaddef, nid oes unrhyw un wedi cwyno eu bod yn derbyn gormod. [Chwerthin.] A gaf fi ofyn i’r Gweinidog gyhoeddi’r asesiadau o wariant safonol a’r cyfrifiadau cyllid allanol cyfanredol—nid y cyfanswm terfynol yn unig ond y cyfrifiadau y mae’n rhaid eu bod gennych? A wnewch chi eu cyhoeddi, fel y gall pawb weld sut y cyrhaeddant y cyfanswm terfynol hwnnw, neu byddwn yn parhau i gael Aelodau, gan gynnwys Peter Fox, rwy'n dychmygu, yn dweud 'Rydym wedi cael ein trin yn annheg ym Mynwy'?
So, of course, Monmouth had the highest increase of all local authorities in this financial year, and, again, that is a factor of the formula that is set in place to ensure that there is funding that is fair across Wales. But, absolutely, I'm committed to improving the clarity and the transparency of the information that we publish. So, in addition to the local government finance report, which is laid before the Senedd, and sets out the basis of the calculations, we also publish the Green Book, and, from this current settlement forward, the Green Book is being presented in a more accessible format to make the information clearer to readers. It provides information on the calculation of the SSA, as well as providing the indicator values and the weightings used to calculate each of the 55 service indicator-based assessments. So, we're certainly moving forward on this agenda. I've written recently to the Finance Committee on that, and I know the Finance Committee is taking a strong interest in it. Officials routinely do a session ahead of the local government settlement for the local government committee, but I've suggested that, in future, it might be something that the Finance Committee might be interested in engaging in as well. But, as I say, I'm committed to constantly improving the transparency and volume of data that we provide.
Felly, wrth gwrs, Mynwy a gafodd y cynnydd uchaf o’r holl awdurdodau lleol yn y flwyddyn ariannol hon, ac unwaith eto, mae hynny’n un o ffactorau’r fformiwla sydd ar waith i sicrhau cyllid teg ledled Cymru. Ond yn sicr, rwyf wedi ymrwymo i wella eglurder a thryloywder yr wybodaeth a gyhoeddwn. Felly, yn ogystal â’r adroddiad cyllid llywodraeth leol, sy'n cael ei osod gerbron y Senedd, ac sy’n nodi sail y cyfrifiadau, rydym hefyd yn cyhoeddi’r Llyfr Gwyrdd, ac o’r setliad presennol ymlaen, bydd y Llyfr Gwyrdd yn cael ei gyflwyno mewn fformat mwy hygyrch er mwyn gwneud yr wybodaeth yn gliriach i ddarllenwyr. Mae'n darparu gwybodaeth ynglŷn â sut y cyfrifir yr asesiad o wariant safonol, yn ogystal â darparu gwerthoedd y dangosydd a'r pwysoliadau a ddefnyddiwyd i gyfrifo pob un o'r 55 o asesiadau ar sail dangosydd ar gyfer gwasanaethau. Felly, rydym yn sicr yn bwrw ymlaen â'r gwaith ar yr agenda hon. Rwyf wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Cyllid yn ddiweddar ynglŷn â hynny, a gwn fod gan y Pwyllgor Cyllid gryn ddiddordeb yn y mater. Mae swyddogion yn cynnal sesiwn fel mater o drefn cyn y setliad llywodraeth leol ar gyfer y pwyllgor llywodraeth leol, ond rwyf wedi awgrymu, yn y dyfodol, y gallai fod yn rhywbeth y gallai fod gan y Pwyllgor Cyllid ddiddordeb mewn cymryd rhan ynddo hefyd. Ond fel y dywedaf, rwyf wedi ymrwymo i wella tryloywder y data a faint o ddata a ddarparwn yn gyson.
Bridgend and Rhondda Cynon Taf continue to be home to some of the most deprived areas in Wales, based on the Welsh index of multiple deprivation. There are significant differences in life expectancy between the most and the least deprived areas. There's been an increase in the amount of under-18s in persistent poverty over recent years. Access to public transport is as much a problem in the upper Valleys as it is in mid and rural west Wales. There's an increasing demand for social housing, and an increase in applications of homelessness. And some still face challenges of being long-term out of work, and others of a lack of basic employment skills. Now, both RCT and Bridgend have actions in place tackling these pernicious and deep-seated problems, which were entrenched in the period of Conservative de-industrialisation and pit closures of the Thatcher years, and they've been exacerbated by this long tale of austerity since 2010. We need to keep the focus on these communities. So, Minister, in respect of the fair distribution of funding for local authorities, would you ensure that levels of deprivation, and the challenges of turning around generational embedded challenges that affect so many, reflect these realities for these communities and individuals, and for the local authorities and voluntary organisations on which they depend?
Mae Pen-y-bont ar Ogwr a Rhondda Cynon Taf yn parhau i fod â rhai o ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru, yn seiliedig ar fynegai amddifadedd lluosog Cymru. Mae gwahaniaethau sylweddol mewn disgwyliad oes rhwng yr ardaloedd mwyaf a lleiaf difreintiedig. Bu cynnydd dros y blynyddoedd diwethaf yn nifer y bobl dan 18 oed sy'n byw mewn tlodi parhaus. Mae mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus yn gymaint o broblem yn y Cymoedd uchaf ag ydyw yng nghefn gwlad gorllewin a chanolbarth Cymru. Mae galw cynyddol am dai cymdeithasol, a chynnydd mewn ceisiadau digartrefedd. Ac mae rhai'n dal i wynebu heriau bod yn ddi-waith yn hirdymor, neu ddiffyg sgiliau cyflogaeth sylfaenol. Nawr, mae gan RhCT a Phen-y-bont ar Ogwr gamau ar waith i fynd i’r afael â’r problemau enbyd a dwfn hyn, sy'n deillio o gyfnod o ddad-ddiwydiannu Ceidwadol a chau pyllau glo yn ystod blynyddoedd Thatcher, ac maent wedi’u gwaethygu gan y cyni parhaus ers 2010. Mae angen inni gadw'r ffocws ar y cymunedau hyn. Felly, Weinidog, o ran dosbarthu cyllid yn deg i awdurdodau lleol, a wnewch chi sicrhau bod lefelau amddifadedd, a'r sialens o wrthdroi heriau sydd wedi bodoli ers cenedlaethau ac sy’n effeithio ar gynifer o bobl, yn adlewyrchu’r gwirioneddau hyn i'r cymunedau a’r unigolion hyn, a’r awdurdodau lleol a'r sefydliadau gwirfoddol y maent yn dibynnu arnynt?
I'm absolutely committed to ensuring that the formula continues to recognise those indicators that recognise the difficulties that certain communities face, and that will continue to be the case, moving forward.
Rwy’n gwbl ymrwymedig i sicrhau bod y fformiwla'n parhau i gydnabod y dangosyddion sy’n cydnabod yr anawsterau y mae cymunedau penodol yn eu hwynebu, a bydd hynny’n parhau i fod yn wir yn y dyfodol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.
Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Peter Fox.
Diolch, Llywydd. As you know, Minister, the incredibly high cost in childcare is forcing many people in Wales, particularly women, out of the jobs market. I know many in Wales are incredibly disappointed that the Labour administration here is not following in the footsteps of the UK Conservative Government and expanding childcare to include all children aged nine months and older. Your co-operation agreement with Plaid Cymru does offer a much less generous scheme, but even that seems to have stalled. Concerningly, last month, a Welsh Government Minister said that your flagship childcare policy would not happen if more nursery workers could not be recruited, and responsibility lies directly at the feet of Welsh Government. Minister, what financial commitments is the Welsh Government making in order to attract more staff to the childcare sector? And when can parents of children under the age of three expect to be listened to?
Diolch, Lywydd. Fel y gwyddoch, Weinidog, mae cost eithriadol o uchel gofal plant yn gorfodi llawer o bobl yng Nghymru, yn enwedig menywod, allan o’r farchnad swyddi. Gwn fod llawer o bobl yng Nghymru yn hynod siomedig nad yw’r weinyddiaeth Lafur yma yn dilyn esiampl Llywodraeth Geidwadol y DU ac yn ehangu gofal plant i gynnwys pob plentyn naw mis oed a hŷn. Mae eich cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru yn cynnig cynllun llawer llai hael, ond mae hyd yn oed hwnnw i’w weld yn aros yn ei unfan. Mae'n destun pryder fod un o Weinidogion Llywodraeth Cymru wedi dweud fis diwethaf na fyddai eich polisi gofal plant blaenllaw yn digwydd os na ellir recriwtio mwy o weithwyr meithrin, a Llywodraeth Cymru sydd â chyfrifoldeb uniongyrchol am hynny. Weinidog, pa ymrwymiadau ariannol y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud er mwyn denu mwy o staff i’r sector gofal plant? A phryd y gall rhieni plant o dan dair oed ddisgwyl cael eu clywed?
Well, I would suggest that this is a question that should be directed to the Minister with responsibility for childcare, but I'm very happy to provide some further information, particularly in the context of the spring statement. The Welsh Government is already spending over £100 million a year delivering on our very ambitious childcare commitment, which we have as part of our co-operation agreement with Plaid Cymru, and, as a result of that, people across Wales do not need to be disappointed, because, today, they have access to a better and more generous offer here in Wales than is available to people across the border in England. What the UK Government has set out is an end goal that they want to get to after the next general election. I think the UK Government is setting out plans that it has absolutely no intention in reality of delivering. And let's look at how slowly the UK Government intends to make progress. So, as I say, we're already spending £100 million a year on our childcare pledge, which is already more generous, but the UK Government in this financial year has only provided us with £12 million of consequential funding. So, that does suggest that the UK Government is in no rush to make any progress at all on its particular pledge, and I think that that has to be considered as well. We're already streets ahead. The UK Government is playing catch-up and we're already spending much, much more than we have in consequential funding. The UK Government clearly doesn't intend to move very quickly on this.
The point, I think, that the Member raises about recruitment into the sector is a really important one. And one of the reasons why the UK Government will be so slow in rolling out its pledge is because it takes a long time to recruit people into the sector, to make sure that premises are appropriate for childcare settings and so on. So, I think that we are, as I say, already streets ahead, and I would be very, very surprised to see any rapid progress from the UK Government across the border.
Wel, hoffwn awgrymu bod hwn yn gwestiwn y dylid ei ofyn i'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am ofal plant, ond rwy’n fwy na pharod i ddarparu rhywfaint o wybodaeth bellach, yn enwedig yng nghyd-destun datganiad y gwanwyn. Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gwario dros £100 miliwn y flwyddyn ar gyflawni ein hymrwymiad gofal plant uchelgeisiol iawn, sydd gennym fel rhan o’n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, ac o ganlyniad i hynny, nid oes angen i bobl ledled Cymru fod yn siomedig, oherwydd heddiw, mae ganddynt fynediad at gynnig gwell a mwy hael yma yng Nghymru nag sydd ar gael i bobl dros y ffin yn Lloegr. Yr hyn y mae Llywodraeth y DU wedi’i nodi yw'r targed terfynol y maent am ei gyrraedd ar ôl yr etholiad cyffredinol nesaf. Credaf fod Llywodraeth y DU yn nodi cynlluniau nad oes ganddi unrhyw fwriad o'u cyflawni mewn gwirionedd. A gadewch inni edrych ar ba mor araf y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu gwneud cynnydd. Felly, fel y dywedaf, rydym eisoes yn gwario £100 miliwn y flwyddyn ar ein haddewid gofal plant, sydd eisoes yn fwy hael, ond £12 miliwn yn unig o gyllid canlyniadol y mae Llywodraeth y DU wedi'i roi i ni yn y flwyddyn ariannol hon. Felly, mae hynny'n awgrymu nad yw Llywodraeth y DU ar unrhyw frys i wneud unrhyw gynnydd o gwbl ar ei haddewid penodol, a chredaf fod yn rhaid ystyried hynny hefyd. Rydym eisoes ymhell ar y blaen. Mae Llywodraeth y DU yn ceisio dal i fyny, ac rydym eisoes yn gwario llawer iawn mwy nag sydd gennym mewn cyllid canlyniadol. Yn amlwg, nid yw Llywodraeth y DU yn bwriadu symud yn gyflym iawn ar hyn.
Credaf fod y pwynt y mae’r Aelod yn ei godi ynglŷn â recriwtio i’r sector yn un gwirioneddol bwysig. Ac un o'r rhesymau pam y bydd Llywodraeth y DU mor araf yn cyflawni ei haddewid yw am ei bod yn cymryd amser hir i recriwtio pobl i'r sector, i sicrhau bod adeiladau'n briodol ar gyfer lleoliadau gofal plant ac yn y blaen. Felly, fel y dywedaf, credaf ein bod eisoes ymhell ar y blaen, a byddwn yn synnu’n fawr iawn pe baem yn gweld unrhyw gynnydd cyflym gan Lywodraeth y DU dros y ffin.
Minister, I think there are many parents of very young children who disagree or can't see or have no hope that these things might happen, and it clearly is a finance brief, because we need to identify moneys to be able to put the staff in place to roll this out, and I hope there's a coherent strategy to do that.
Minister, time and time again we have seen the effects that years of Labour underfunding has had on our NHS. As we all know, Welsh Government receives £1.20 for every £1 spent on health in England, but, according to the Auditor General for Wales, only £1.05 of it goes to the Welsh NHS. This failure to fund this vital public service has left almost a quarter of our Welsh people on an NHS waiting list and created huge concern and worry. We all know there is a long list of struggling specialisms, such as lung disease and specialist cancer treatment, in our NHS that urgently require Welsh Government funding to provide the essential services they offer, and we, as elected representatives, hear calls from different organisations regularly, as you will know. So, Minister, what I want to know is how you are allocating funds towards these different specialist services. How do you use the wealth of health data in Wales, some of which is amongst the best in Wales? Is there a thoughtful strategy or is it a case of who shouts loudest?
Weinidog, credaf fod llawer o rieni plant ifanc iawn yn anghytuno neu’n methu gweld neu wedi colli unrhyw obaith y gallai’r pethau hyn ddigwydd, ac mae’n amlwg yn friff cyllid, gan fod angen inni ddod o hyd arian i allu sicrhau digon o staff i gyflwyno hyn, ac rwy'n gobeithio bod strategaeth gydlynol ar waith i wneud hynny.
Weinidog, dro ar ôl tro, rydym wedi gweld yr effeithiau y mae blynyddoedd o danariannu gan Lafur wedi’u cael ar ein GIG. Fel y gwyddom, mae Llywodraeth Cymru'n cael £1.20 am bob £1 a werir ar iechyd yn Lloegr, ond yn ôl Archwilydd Cyffredinol Cymru, dim ond £1.05 o hynny sy’n mynd i’r GIG yng Nghymru. Mae methiant i ariannu’r gwasanaeth cyhoeddus hanfodol hwn wedi gadael bron i chwarter ein cyd-Gymry ar restr aros y GIG ac wedi creu cryn dipyn o bryder. Gŵyr pob un ohonom fod rhestr hir o arbenigeddau mewn trafferthion yn ein GIG, megis clefyd yr ysgyfaint a thriniaeth canser arbenigol, sydd angen cyllid gan Lywodraeth Cymru ar frys i ddarparu’r gwasanaethau hanfodol y maent yn eu cynnig, ac rydym ni, fel cynrychiolwyr etholedig, yn clywed galwadau gan wahanol sefydliadau yn rheolaidd, fel y gwyddoch. Felly, Weinidog, yr hyn yr hoffwn ei wybod yw sut rydych yn dyrannu arian i'r gwasanaethau arbenigol gwahanol hyn. Sut rydych yn defnyddio’r cyfoeth o ddata iechyd yng Nghymru, y mae rhywfaint ohono ymysg y gorau yng Nghymru? A oes strategaeth feddylgar ar waith, neu a yw'n fater o bwy sy'n gweiddi uchaf?
Well, Llywydd, again, we have a question that is probably better directed at the health Minister, whose responsibility it is to direct her budget at those services that are going to have the most beneficial impact on the health of people in Wales. But to this point about Wales receiving more money per head than is the case across the border, well, of course, that's not the case across all of England, because, of course, there will be areas in England that require greater levels of funding because they have similar characteristics to those that we have in Wales. And some of the reasons why we have that additional funding are because we have a dispersed settlement pattern here in Wales and our demographics are different, and both of those things, as we've talked about in the context of the local government settlement, increase the cost of delivering public services.
So, there are 6.7 miles of road for every 1,000 people in Wales and 3.4 miles in England. So, there are almost twice as many roads for us just to maintain per head of population here in Wales than across the border. Obviously, that costs us more, and a dispersed population means that we have a greater number of smaller schools. Obviously, there is a higher cost to providing education in Wales. And, as colleagues will know, we have an older population here in Wales with higher levels of sickness and disability and, inevitably, of course, the cost of providing care to those people is higher here than it is across the border. So, there are very good, genuine reasons why Wales is funded in the way it is and I'm very glad that the First Minister was able to negotiate that as part of our settlement when he was in the finance role.
Wel, Lywydd, unwaith eto, mae gennym gwestiwn y byddai'n well ei ofyn i'r Gweinidog iechyd yn ôl pob tebyg, gan mai ei chyfrifoldeb hi yw cyfeirio ei chyllideb at y gwasanaethau sy’n mynd i gael yr effaith fwyaf buddiol ar iechyd pobl Cymru. Ond ar y pwynt ynglŷn â Chymru’n cael mwy o arian y pen nag sy’n wir dros y ffin, wel, wrth gwrs, nid yw hynny’n wir ledled Lloegr gyfan, oherwydd, wrth gwrs, bydd yna ardaloedd yn Lloegr sydd angen lefelau uwch o gyllid gan fod ganddynt nodweddion tebyg i’r rheini sydd gennym yng Nghymru. A rhai o'r rhesymau pam fod gennym y cyllid ychwanegol hwnnw yw bod gennym batrwm anheddu gwasgaredig yma yng Nghymru ac mae ein demograffeg yn wahanol, ac mae'r ddau beth hynny, fel rydym wedi'i grybwyll yng nghyd-destun y setliad llywodraeth leol, yn cynyddu cost darparu gwasanaethau cyhoeddus.
Felly, mae 6.7 milltir o ffordd am bob 1,000 o bobl yng Nghymru, a 3.4 milltir yn Lloegr. Mae bron i ddwywaith cymaint o ffyrdd i ni eu cynnal fesul pen o’r boblogaeth yma yng Nghymru o gymharu â dros y ffin. Yn amlwg, mae hynny’n costio mwy i ni, ac mae poblogaeth wasgaredig yn golygu bod gennym nifer mwy o ysgolion llai o faint. Yn amlwg, mae darparu addysg yn costio mwy yng Nghymru. Ac fel y bydd fy nghyd-Aelodau’n gwybod, mae gennym boblogaeth hŷn yma yng Nghymru gyda lefelau uwch o salwch ac anabledd, ac yn anochel, wrth gwrs, mae cost darparu gofal i’r bobl hynny yn uwch yma na dros y ffin. Felly, mae rhesymau da a dilys pam y caiff Cymru ei hariannu yn y ffordd y caiff ei hariannu, ac rwy'n falch iawn fod y Prif Weinidog wedi gallu negodi hynny fel rhan o'n setliad pan oedd yn y rôl gyllid.
Thank you for that, Minister. Another pressing issue is that Wales is falling behind much of the rest of the United Kingdom in terms of business support. Minister, we all know the stats: businesses in Wales face the highest business rates in Great Britain, while workers take home the lowest pay in the United Kingdom—an astonishing £3,000 less than their counterparts across the border.
Over the last few years, we've heard a lot of talk about what could be done to support businesses further in Wales, but very little coming forward. This uncertainty is concerning for businesses that need certainty and consistency. They need to know that the Welsh Government has their back. Unfortunately, it doesn't feel that way currently. This uncertainty, combined with the looming threat of stealth taxes, such as the tourism tax on our valuable tourism sector, could prove incredibly damaging to the overall business landscape in Wales, with many tourism businesses on the Welsh border moving across to England. Minister, do you agree with me that businesses in Wales need action, not lip service, in order to cultivate a business environment for growth? And how does the Minister think that increasing burdens and uncertainty on businesses will enable them to grow and reach their full potential?
Diolch, Weinidog. Mater pwysig arall yw bod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â llawer o weddill y Deyrnas Unedig gyda chymorth i fusnesau. Weinidog, mae pob un ohonom yn ymwybodol o'r ystadegau: mae busnesau yng Nghymru yn wynebu’r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain, tra bo gweithwyr yn cael y cyflog isaf yn y Deyrnas Unedig—£3,000 yn llai na’u cymheiriaid dros y ffin, sy'n syfrdanol.
Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym wedi clywed llawer o sôn am yr hyn y gellid ei wneud i gefnogi busnesau ymhellach yng Nghymru, ond ychydig iawn sy'n cael ei gynnig. Mae'r ansicrwydd hwn yn peri pryder i fusnesau sydd angen sicrwydd a chysondeb. Maent angen gwybod bod Llywodraeth Cymru yn eu cefnogi. Yn anffodus, nid yw'n teimlo felly ar hyn o bryd. Gallai’r ansicrwydd hwn, ynghyd â’r bygythiad sydd ar y ffordd ar ffurf trethi llechwraidd, megis y dreth dwristiaeth ar ein sector twristiaeth gwerthfawr, fod yn hynod niweidiol i’r tirlun busnes cyffredinol yng Nghymru, gyda llawer o fusnesau twristiaeth ar y ffin yn symud i Loegr. Weinidog, a ydych yn cytuno fod busnesau yng Nghymru angen gweld gweithredu, nid geiriau'n unig, er mwyn gallu meithrin amgylchedd busnes ar gyfer twf? A sut mae’r Gweinidog yn credu y bydd cynyddu beichiau ac ansicrwydd i fusnesau yn eu galluogi i dyfu a chyflawni eu potensial llawn?
I'm not sure where this uncertainty comes from because the Welsh Government has tabled its budget for this financial year and it was approved already by this Senedd, so, there shouldn't be any uncertainty, as it's a very, very significant and generous level of support that we're providing to businesses.
So, we have our retail, leisure and hospitality rates relief, providing over £140 million of non-domestic rates relief for businesses in those sectors, and eligible ratepayers here will receive 75 per cent non-domestic rates relief for the duration of 2023-24. And that, of course, costs us more to deliver here in Wales, because of the nature of our tax base. So, that's an example, again, where it costs us more to deliver things in Wales. But I will say that we didn't get an extra penny to recognise that from the UK Government.
And we've introduced a transitional rates relief scheme here, which is a fair and simple scheme. And, again, our scheme here is more appropriate to the businesses that we have here in Wales—it's been warmly welcomed—so, there shouldn't be any confusion there. And our permanent small business rates relief scheme again is in place this year—it's not going anywhere, so, I don't know why there should be any confusion in that sense.
We have set out a programme of reform, but, again, this is responding to things that businesses tell us that they want. So, the consultation covered a wide range of proposed changes to the non-domestic rates system, including more frequent valuations—that's something that businesses have called for; the potential to vary the multiplier; improved information flows—that has to be good news; as well as reviewing the existing package of relief and exemptions for the future and addressing issues of fraud and avoidance. So, these are things that we're doing in partnership with businesses across Wales and there really shouldn't be any confusion as to what those plans are, because they're being developed very much in partnership.
Nid wyf yn siŵr o ble y daw’r ansicrwydd hwn gan fod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno ei chyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol hon ac fe’i cymeradwywyd eisoes gan y Senedd hon, felly ni ddylai fod unrhyw ansicrwydd, gan ein bod yn darparu lefel sylweddol a hael o gymorth i fusnesau.
Felly, mae gennym ein rhyddhad ardrethi manwerthu, hamdden a lletygarwch, sy’n darparu dros £140 miliwn o ryddhad ardrethi annomestig i fusnesau yn y sectorau hynny, a bydd talwyr ardrethi cymwys yma yn cael rhyddhad ardrethi annomestig o 75 y cant drwy gydol 2023-24. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn costio mwy i ni ei wneud yma yng Nghymru, oherwydd natur ein sylfaen drethu. Felly, dyna enghraifft, unwaith eto, o sut mae'n costio mwy inni gyflawni pethau yng Nghymru. Ond hoffwn ddweud na chawsom geiniog yn rhagor i gydnabod hynny gan Lywodraeth y DU.
Ac rydym wedi cyflwyno cynllun rhyddhad ardrethi trosiannol yma, sy'n gynllun teg a syml. Ac unwaith eto, mae ein cynllun yma yn fwy addas ar gyfer y busnesau sydd gennym yma yng Nghymru—mae wedi cael ei groesawu'n fawr—felly, ni ddylai fod unrhyw ddryswch ynglŷn â hynny. Ac mae ein cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach parhaol ar waith eto eleni—nid yw'n mynd i unman, felly nid wyf yn gwybod pam y dylai fod unrhyw ddryswch yn hynny o beth.
Rydym wedi cyhoeddi rhaglen ddiwygio, ond unwaith eto, ymateb ydyw i bethau y mae busnesau'n dweud wrthym eu bod yn dymuno'u cael. Felly, roedd yr ymgynghoriad yn ymdrin ag ystod eang o newidiadau a argymhellwyd i'r system ardrethi annomestig, gan gynnwys prisiadau amlach—mae hynny'n rhywbeth y mae busnesau wedi galw amdano; y posibilrwydd o amrywio'r lluosydd; gwell llif gwybodaeth—mae'n rhaid bod hynny'n newyddion da; yn ogystal ag adolygu'r pecyn presennol o ryddhad ac eithriadau ar gyfer y dyfodol a mynd i'r afael â materion yn ymwneud â thwyll ac osgoi. Felly, mae'r rhain yn bethau rydym yn eu gwneud mewn partneriaeth â busnesau ledled Cymru ac ni ddylai fod unrhyw ddryswch ynglŷn â beth yw'r cynlluniau hynny, gan eu bod yn sicr yn cael eu datblygu mewn partneriaeth.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gweinidog, fe wnaeth y Senedd yn ddiweddar, wrth gwrs, uno tu ôl i gynnig Plaid Cymru i alw am i siâr deg o gyllid ddod i Gymru yn sgil gwariant ar HS2 yn Lloegr. Nawr, mae hwnna wedi arwain at arian ychwanegol i’r Alban; mae e wedi arwain at arian ychwanegol i Ogledd Iwerddon, ond wrth gwrs, mae Cymru yn cael ei thrin yn wahanol. Mae cefnogaeth unfrydol y Senedd yma yn dangos bod y teimlad yna o anghyfiawnder yn cael ei rannu ar draws y pleidiau yn y Siambr yma. A gaf i ofyn, felly, oherwydd goblygiadau cyllidol sylweddol hynny i ni yma yng Nghymru, pa achos ŷch chi wedi’i gyflwyno i Lywodraeth y Deyrnas Unedig er mwyn ceisio eu darbwyllo nhw i drin Cymru yn gyfartal â gwledydd eraill y Deyrnas Unedig? Ac, a ydy Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno unrhyw fath o her ffurfiol yn erbyn y penderfyniad annheg yma gan Lywodraeth San Steffan?
Thank you very much, Llywydd. Minister, the Senedd recently, of course, united behind a Plaid Cymru motion to call for a fair share of funding to come to Wales as a result of expenditure on HS2 in England. Now, that has led to additional funding for Scotland; it led to additional funding for Northern Ireland, but of course, Wales is treated differently. There is united support from this Senedd, and that shows that that feeling of injustice is felt across the parties in the Siambr. May I ask, therefore, because of the fiscal implications that are significant for us in Wales, what case have you made to the UK Government to try to convince them to treat Wales equally, alongside the other nations of the UK? And has the Welsh Government put forward any kind of formal challenge against the decision, this unfair decision by UK Government?
So, I’ve raised this on numerous occasions with numerous Chief Secretaries to the Treasury over the years in terms of the fact that HS2 is self-evidently not an England-and-Wales project, and it becomes less so all the time, in terms of the ambitions for HS2. So, I’ve set out that alongside all of the other concerns we have about the neglect by the UK Government of investment in their rail responsibilities here in Wales over many years.
So, those discussions, as I say, are ongoing. It’s something we will continue, of course, to pursue. The UK Government Treasury’s own analysis shows that, actually, it will have a disbenefit to Wales, particularly south-west Wales, drawing business and investment away from that area, so clearly, all of the arguments are there, and I’m pleased that we have cross-party consensus on that matter in the Senedd.
In terms of a formal complaint, if you like, I know that the Member’s referring to the inter-governmental resolution process when we do have those disputes, so no, we have not launched a formal dispute resolution yet. Obviously, those things are lengthy things to enter into, and actually, we have a rather large platter of things to look at in terms of which areas we would want to raise that particular formal dispute on, so I think that when we do, it has to be in a considered way, and my view would be that we’d have to get that particular item that we can get the maximum from, both in terms of finance, but also in terms of setting a precedent for the future.
Felly, rwyf wedi codi hyn ar sawl achlysur gyda nifer o Brif Ysgrifenyddion y Trysorlys dros y blynyddoedd a'r ffaith ei bod yn amlwg nad yw HS2 yn brosiect Cymru a Lloegr, ac mae’n mynd yn llai felly drwy’r amser, o ran yr uchelgeisiau ar gyfer HS2. Felly, rwyf wedi nodi hynny ynghyd â’r holl bryderon eraill sydd gennym am y modd y mae Llywodraeth y DU wedi esgeuluso'i chyfrifoldeb i fuddsoddi yn y rheilffyrdd yma yng Nghymru dros nifer o flynyddoedd.
Felly, mae’r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt, fel y dywedaf. Mae’n rhywbeth y byddwn yn parhau i fynd ar ei drywydd, wrth gwrs. Mae dadansoddiad Trysorlys Llywodraeth y DU ei hun yn dangos, mewn gwirionedd, y bydd yn arwain at anfantais i Gymru, yn enwedig de-orllewin Cymru, gan y bydd yn denu busnes a buddsoddiad o'r ardal honno, felly yn amlwg, mae’r holl ddadleuon yno, ac rwy’n falch fod gennym gonsensws trawsbleidiol ar y mater hwnnw yn y Senedd.
O ran cwyn ffurfiol, os mynnwch, gwn fod yr Aelod yn cyfeirio at y broses ddatrys anghydfodau rhynglywodraethol pan fo'r anghydfodau hynny'n codi, felly naddo, nid ydym wedi lansio proses ddatrys anghydfod ffurfiol eto. Yn amlwg, mae’r pethau hynny’n cymryd cryn dipyn o amser, ac mae gennym blât eithaf mawr o bethau i edrych arnynt o ran pa feysydd y byddem am godi’r anghydfod ffurfiol penodol hwnnw yn eu cylch, felly pan fyddwn yn gwneud hynny, credaf fod yn rhaid ei wneud mewn ffordd ystyriol, ac yn fy marn i, byddai'n rhaid inni gael yr eitem benodol honno y gallwn gael y mwyaf o fudd ohoni, o ran cyllid, ond hefyd o ran gosod cynsail ar gyfer y dyfodol.
Well, I’d suggest that £5 billion is worth a lengthy process, even if you are a bit busy at the moment, because I think that’s what, effectively, you said. You know that HM Treasury’s statement of funding policy has a section on disputes and disagreements; I’m wondering whether you would utilise that at all. You mentioned the dispute resolution processes that you’ve agreed as devolved administrations with the UK Government or individually between the Welsh Government and UK Government; why are they there, then, unless you’re willing to actually use them?
There’s a question as well as to whether the Government did or didn’t consider a judicial review at the time of the making of that original decision, or at any other stage since then, and if none of those are possible, or if none of those are appropriate in your view, then what does that tell us about the devolution settlement, and what does that tell us about the way Wales is treated within the United Kingdom?
Wel, byddwn yn awgrymu bod £5 biliwn yn werth proses hir, hyd yn oed os ydych chi braidd yn brysur ar hyn o bryd, gan y credaf mai dyna a ddywedoch chi, i bob pwrpas. Fe wyddoch fod gan ddatganiad polisi cyllido Trysorlys EF adran ar anghydfodau ac anghytundebau; tybed a fyddech yn ei defnyddio o gwbl? Fe sonioch chi am y prosesau datrys anghydfodau rydych wedi cytuno arnynt fel gweinyddiaethau datganoledig gyda Llywodraeth y DU neu’n unigol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU; pam eu bod yno, felly, oni bai eich bod yn fodlon eu defnyddio?
Mae yna gwestiwn hefyd ynglŷn ag a wnaeth y Llywodraeth ystyried adolygiad barnwrol ai peidio pan wnaed y penderfyniad gwreiddiol hwnnw, neu ar unrhyw gam arall ers hynny, ac os nad oes unrhyw un o’r rheini’n bosibl, neu os nad oes un o’r rheini'n briodol yn eich barn chi, beth mae hynny’n ei ddweud wrthym am y setliad datganoli, a beth mae hynny’n ei ddweud wrthym am y ffordd y caiff Cymru ei thrin o fewn y Deyrnas Unedig?
Llywydd, I won’t be making any announcements about any access that we make of the dispute mechanism during questions. I think that’s very much something that, when the time comes, the First Minister will want to report to the Senedd. And it’s not the case that I’m too busy; I think that’s rather a facetious remark on the part of the Member this afternoon. What I’m saying is that there are a number of things that I think the Member would agree that we have a legitimate cause for, and it’s important that we are strategic in the way that we approach the disputes.
Lywydd, nid wyf am wneud unrhyw gyhoeddiadau ynglŷn ag unrhyw ddefnydd a wnawn o'r mecanwaith anghydfodau yn y sesiwn gwestiynau. Credaf fod hynny’n rhywbeth y bydd y Prif Weinidog, pan ddaw’r amser, am adrodd arno i’r Senedd. Ac nid yw'n wir fy mod yn rhy brysur; credaf fod hwnnw’n sylw braidd yn gellweirus ar ran yr Aelod y prynhawn yma. Yr hyn rwy'n ei ddweud yw bod nifer o bethau y credaf y byddai’r Aelod yn cytuno bod gennym achos dilys drostynt, ac mae’n bwysig inni fod yn strategol yn y ffordd rydym yn ymdrin â’r anghydfodau.
3. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar bolisi Llywodraeth Cymru ar gyfer cyfarfodydd aml-leoliad awdurdodau lleol? OQ59484
3. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's policy for local authority multi-location meetings? OQ59484
Yes. Our policy has not changed. Each council is responsible for ensuring that their meeting arrangements comply with the legal requirements set out in the Local Government and Elections (Wales) Act 2021 and related regulations and guidance.
Gwnaf. Nid yw ein polisi wedi newid. Mae pob cyngor yn gyfrifol am sicrhau bod eu trefniadau ar gyfer cyfarfodydd yn cydymffurfio â’r gofynion cyfreithiol a nodir yn Neddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 a'r rheoliadau a'r canllawiau cysylltiedig.
Thank you, Minister. I appreciate that local authorities are autonomous organisations, but in my own region, the Vale of Glamorgan, for example, it has only held one hybrid meeting. All meetings otherwise are undertaken on Zoom or Teams, or whatever other computers they choose to use. That cannot be acceptable, can it, Minister, when a local authority, like Cardiff, for example, offer that hybrid model, and Rhondda Cynon Taff, the other local authority in my area, offer the hybrid model. Isn’t it time now that the Government took a view to make sure that local authorities do offer, at the very minimum, a hybrid format for meetings, so that the public do have the opportunity to engage in person, and councillors themselves, since the last election, can start building relationships with fellow councillors, to create proper democracy in our town halls the length and breadth of Wales?
Diolch, Weinidog. Rwy'n sylweddoli bod awdurdodau lleol yn sefydliadau ymreolaethol, ond yn fy rhanbarth i, Bro Morgannwg, er enghraifft, un cyfarfod hybrid yn unig a gynhaliodd. Cynhelir pob cyfarfod fel arall ar Zoom neu Teams, neu ba bynnag gyfrifiaduron eraill y maent yn dewis eu defnyddio. Ni all hynny fod yn dderbyniol, Weinidog, pan fo awdurdod lleol, fel Caerdydd, er enghraifft, yn cynnig y model hybrid hwnnw, a Rhondda Cynon Taf, yr awdurdod lleol arall yn fy ardal i, yn cynnig y model hybrid. Onid yw’n bryd i’r Llywodraeth ystyried sicrhau bod awdurdodau lleol yn cynnig fformat hybrid, o leiaf, ar gyfer cyfarfodydd, fel bod y cyhoedd yn cael cyfle i ymgysylltu’n bersonol, a gall y cynghorwyr eu hunain, ers yr etholiad diwethaf, ddechrau meithrin perthynas â'u cyd-gynghorwyr, i greu democratiaeth addas yn ein neuaddau tref ledled Cymru?
Well, the legislation itself, as the Member knows, doesn't require meetings to be held in a certain format, and as he says, it is for each authority to agree its own arrangements, including how members can safely participate in those proceedings. We are in discussion with local authorities about the implementation of the arrangements that have developed since COVID, and we will have a review of the guidance that we provide in terms of those hybrid or virtual meetings later this year. I do understand the point that the Member is making. I think that there are ways outside of those formal meetings for members to establish those relationships, and, of course, we will continue to have these discussions, both with the WLGA but also One Voice Wales, to ensure that councils are working within the legislation, but also that they're having the support that they need from us. We've been doing lots of work with the local government digital officer, for example, to explore what additional support local authorities might need in this space. But I'm afraid I don't think I have an answer that will satisfy the Member this afternoon in terms of his desire to move away from online-only meetings, because as far as the legislation is concerned, there is no gold standard and no one type of meeting is better than another for the undertaking of the business.
Wel, nid yw’r ddeddfwriaeth ei hun, fel y gŵyr yr Aelod, yn ei gwneud yn ofynnol i gynnal cyfarfodydd mewn fformat penodol, ac fel y dywed, mater i bob awdurdod yw cytuno ar eu trefniadau eu hunain, gan gynnwys sut y gall aelodau gymryd rhan yn y trafodion hynny yn ddiogel. Rydym yn cynnal trafodaethau gydag awdurdodau lleol ynghylch gweithredu’r trefniadau sydd wedi datblygu ers COVID, a byddwn yn cael adolygiad o’r canllawiau a ddarparwn ar gyfer cyfarfodydd hybrid neu rithwir yn nes ymlaen eleni. Rwy’n deall y pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud. Credaf fod ffyrdd y tu allan i’r cyfarfodydd ffurfiol hynny i aelodau sefydlu’r cysylltiadau hyn, ac wrth gwrs, byddwn yn parhau i gael trafodaethau, gyda CLlLC ond gydag Un Llais Cymru hefyd, i sicrhau bod cynghorau’n gweithio o fewn y ddeddfwriaeth, ond hefyd eu bod yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt gennym ni. Rydym wedi bod yn gwneud llawer o waith gyda'r swyddog digidol llywodraeth leol, er enghraifft, i archwilio pa gymorth ychwanegol y gallai fod ei angen ar awdurdodau lleol yn y maes hwn. Ond mae arnaf ofn na chredaf fod gennyf ateb a fydd yn bodloni’r Aelod y prynhawn yma a'i awydd i ymbellhau oddi wrth gyfarfodydd ar-lein yn unig, oherwydd o ran y ddeddfwriaeth, nid oes safon aur nac un math o gyfarfod yn well nag unrhyw un arall ar gyfer cyflawni'r busnes.
4. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiwygio democratiaeth leol? OQ59471
4. What actions is the Welsh Government taking to reform local democracy? OQ59471
The Local Government and Elections (Wales) Act 2021 sets out a new governance framework for our councils. I am working with local government to implement this legislation and also providing funding to increase diversity, improve governance and deliver digital transformation.
Mae Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 yn nodi fframwaith llywodraethu newydd ar gyfer ein cynghorau. Rwy’n gweithio gyda llywodraeth leol i roi’r ddeddfwriaeth hon ar waith ac yn darparu cyllid i gynyddu amrywiaeth, gwella llywodraethiant a chyflawni trawsnewidiad digidol.
I'd like to thank the Minister for your answer. It's vitally important that we get as many people as possible standing in local elections to increase access to local democracy. However, many of those people who stand face a torrent of online abuse, which is totally unacceptable, and women get it especially worse than men and it has no place in our society. So, I'd like to know, Minister, what are the Welsh Government doing to make local democracy more accessible to people and to eradicate abuse of our politicians?
Hoffwn ddiolch i’r Gweinidog am ei hateb. Mae'n hanfodol bwysig fod cymaint o bobl â phosibl yn sefyll mewn etholiadau lleol i gynyddu mynediad at ddemocratiaeth leol. Fodd bynnag, mae llawer o’r bobl sy’n sefyll yn wynebu llif o gamdriniaeth ar-lein, sy’n gwbl annerbyniol, ac mae menywod yn ei chael hi'n llawer gwaeth na dynion, ac nid oes unrhyw le i hyn yn ein cymdeithas. Felly, Weinidog, hoffwn wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod democratiaeth leol yn fwy hygyrch i bobl ac i atal ein gwleidyddion rhag cael eu cam-drin?
I'll start with that point of abuse. Obviously, it's up to all of us to call out unacceptable behaviour and set a zero tolerance for bullying and harassment in all its forms. So, I'll just reassure the Member that we are working closely with the WLGA and One Voice Wales to promote training on the code of conduct, and also to implement the changes in the Local Government and Elections (Wales) Act 2021 to the ethical framework, which places a duty on political group leaders to promote high standards of conduct and requires standards committees to support them in this duty and also take a more proactive role themselves in tackling and preventing breaches of the code. I say that because when we undertook a survey of councillors, we understand that lots of those councillors reported that they were receiving abuse from other councillors, so it's not just a case of receiving abuse from the public, which also is a big problem. Actually, we need to be looking at it in all different places. So, we are working with councils through our statutory guidance to ensure that councillors know where they can go to get help if they find themselves the subject of abuse, and we're able to make support available for training in terms of dealing with harassment and building your own personal resilience.
We are doing lots as well to try and make becoming a councillor, at either a county council level or at town and community council level, easier for people to do. Obviously, we have our access to elected office fund, which has been really important in helping people become town and community councillors for the first time. We're very committed to extending that fund. We've also introduced our job share arrangements. We have hybrid working, which we've just been talking about, for example, and we've also introduced new rules around family absence, so people who adopt, for example, are able to access time to spend with their adopted child to build those bonds. So, we're trying to make sure that we consider all different ways to make being a councillor more attractive to people, and when people are a councillor to make it a good experience for them.
Fe ddechreuaf gyda'r pwynt ynglŷn â chamdriniaeth. Yn amlwg, mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom i dynnu sylw at ymddygiad annerbyniol a mabwysiadu ymagwedd dim goddefgarwch at fwlio ac aflonyddu o bob math. Felly, rhoddaf sicrwydd i’r Aelod ein bod yn gweithio’n agos gyda CLlLC ac Un Llais Cymru i hyrwyddo hyfforddiant ar y cod ymddygiad, a hefyd i weithredu’r newidiadau i'r fframwaith moesegol yn Neddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, sy’n gosod dyletswydd ar arweinwyr grwpiau gwleidyddol i hybu safonau ymddygiad uchel ac sy’n ei gwneud yn ofynnol i bwyllgorau safonau eu cefnogi yn y ddyletswydd hon ac i fod yn fwy rhagweithiol eu hunain wrth fynd i’r afael ag achosion o dorri'r cod a'u hatal. Dywedaf hynny oherwydd pan wnaethom gynnal arolwg o gynghorwyr, deallwn fod llawer o’r cynghorwyr hynny wedi dweud eu bod yn cael eu cam-drin gan gynghorwyr eraill, felly nid mater o gael eu cam-drin gan y cyhoedd yn unig, sydd hefyd yn broblem fawr, yw hyn. A dweud y gwir, mae angen inni edrych arno yn yr holl lefydd gwahanol. Felly, rydym yn gweithio gyda chynghorau drwy ein canllawiau statudol i sicrhau bod cynghorwyr yn gwybod ble y gallant fynd i gael cymorth os ydynt yn cael eu cam-drin, ac rydym yn gallu sicrhau bod cymorth ar gael ar gyfer hyfforddiant i ymdrin ag aflonyddu ac adeiladu eich gwytnwch personol eich hun.
Rydym yn gwneud llawer o waith hefyd i geisio sicrhau bod dod yn gynghorydd, naill ai ar lefel cyngor sir neu ar lefel cyngor tref a chymuned, yn haws i bobl ei wneud. Yn amlwg, mae gennym ein cronfa mynediad i swyddi etholedig, sydd wedi bod yn wirioneddol bwysig wrth helpu pobl i ddod yn gynghorwyr tref a chymuned am y tro cyntaf. Rydym yn ymrwymedig iawn i ymestyn y gronfa honno. Rydym hefyd wedi cyflwyno ein trefniadau rhannu swyddi. Mae gennym drefniadau gweithio hybrid, sef yr hyn rydym newydd fod yn sôn amdano, er enghraifft, ac rydym hefyd wedi cyflwyno rheolau newydd ynghylch absenoldeb teuluol, fel bod pobl sy'n mabwysiadu, er enghraifft, yn gallu cael amser i'w dreulio gyda'u plentyn mabwysiedig i feithrin y berthynas honno. Felly, rydym yn ceisio sicrhau ein bod yn ystyried pob math o wahanol ffyrdd o sicrhau bod dod yn gynghorydd yn fwy deniadol i bobl, a phan fydd pobl yn gynghorwyr, i sicrhau bod hynny'n brofiad da iddynt.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddatblygu cyllidebau rhanbarthol Llywodraeth Cymru yn ystod y Chweched Senedd? OQ59472
5. Will the Minister make a statement on the development of Welsh Government regional budgets during the Sixth Senedd? OQ59472
The Welsh Government remains committed to providing equitable support to all regions of Wales. We continue to make investments in health, education, local government and regional economic development that account for regional considerations.
Mae Llywodraeth Cymru'n parhau i fod wedi ymrwymo i roi cymorth teg i bob rhanbarth yng Nghymru. Rydym yn parhau i wneud buddsoddiadau ym maes iechyd, addysg, llywodraeth leol a datblygu economaidd rhanbarthol sy'n rhoi sylw i ystyriaethau rhanbarthol.
Thank you very much for your response, Minister. During the fifth Senedd term, of course, a lot of discussion took place prior to the COVID pandemic regarding the establishment of regional indicative budgets, particularly with regard to economic development, health and care and education, and other services and delivery. What sort of formula has been considered, and has a formula been determined, in regard to regional budgeting, particularly insofar as replacement EU funding is concerned, on where investment should be directed?
Diolch yn fawr am eich ymateb, Weinidog. Yn ystod pumed tymor y Senedd, wrth gwrs, cafwyd llawer o drafod cyn y pandemig COVID ynghylch sefydlu cyllidebau dangosol rhanbarthol, yn enwedig mewn perthynas â datblygu economaidd, iechyd a gofal ac addysg, a darpariaeth a gwasanaethau eraill. Pa fath o fformiwla a gafodd ei hystyried, ac a benderfynwyd ar fformiwla ar gyfer cyllidebu rhanbarthol, yn enwedig mewn perthynas â chyllid yn lle cyllid yr UE, ynglŷn â ble y dylid cyfeirio buddsoddiad?
Well, I'll just begin by recognising the work that Ken Skates did when he was in the economy portfolio in the last Senedd, which did lead to some really significant steps forward in terms of driving regional development in Wales, and regional considerations do continue to be one of a number of factors that are considered in terms of allocating budgets.
But, from the economy department perspective, it completed a detailed review of an appropriate formula to ensure fair funding of the regions insofar as economic development is concerned, and that formula uses a combination of hard economic figures alongside a weighting for spatial and social considerations, such as employment and deprivation levels, place and locations. And again, a theme that's coming through questions this afternoon has been about how we recognise deprivation and spatial considerations as well. So, those principles are applied across the portfolio spend, and that can be demonstrated in services such as Business Wales, to ensure that there is budget regionality within the economy and that it's balanced and appropriate. So, we are working, in terms of the post-EU situation, with the Organisation for Economic Co-operation and Development to review its approach to economic development with Wales to ensure that we have the correct means of allocating funding that is well informed and data driven in future.
Wel fe ddechreuaf drwy gydnabod y gwaith a wnaeth Ken Skates pan oedd yn gyfrifol am bortffolio'r economi yn y Senedd ddiwethaf, a arweiniodd at gamau gwirioneddol arwyddocaol ymlaen o ran sbarduno datblygu rhanbarthol yng Nghymru, ac mae ystyriaethau rhanbarthol yn parhau i fod yn un o nifer o ffactorau sydd dan ystyriaeth wrth ddyrannu cyllidebau.
Ond o safbwynt adran yr economi, cwblhaodd adolygiad manwl o fformiwla briodol i sicrhau cyllid teg i'r rhanbarthau mewn perthynas â datblygu economaidd, ac mae'r fformiwla honno'n defnyddio cyfuniad o ffigurau economaidd caled ochr yn ochr â phwysoliad ar gyfer ystyriaethau gofodol a chymdeithasol, megis lefelau cyflogaeth ac amddifadedd, lle a lleoliadau. Ac unwaith eto, un thema a welwyd yn y cwestiynau y prynhawn yma yw'r ffordd rydym yn cydnabod amddifadedd ac ystyriaethau gofodol hefyd. Felly, mae'r egwyddorion hynny'n cael eu cymhwyso ar draws gwariant y portffolio, ac mae modd dangos hynny mewn gwasanaethau fel Busnes Cymru, i sicrhau bod yna ranbartholi cyllidebol o fewn yr economi a'i fod yn gytbwys ac yn briodol. Felly, ar y sefyllfa ar ôl yr UE, rydym yn gweithio gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i adolygu ei ymagwedd at ddatblygu economaidd gyda Chymru i sicrhau bod gennym ddull cywir o ddyrannu cyllid sy'n wybodus ac wedi'i lywio gan ddata yn y dyfodol.
Can I support Ken Skates in raising this topic here today, because many of my residents in north Wales think that they get a raw deal from a Cardiff Labour Government? And Minister, you can understand why when you see some of the issues that my residents are facing in north Wales. We've got public transport that is underfunded, with a metro—around £50 million committed to that, whilst hundreds and hundreds of millions of pounds are committed to a metro system here in south Wales. We've got nearly all road investment cancelled in north Wales, whereas we see hundreds and hundreds of millions of pounds invested in roads here in south Wales again. We've got a health board that seems to be in and out of special measures and in special measures again, and hospitals struggling under the pressure. And we know the Welsh Government, as has already been mentioned today, gets £1.20 to spend on public services for every £1 spent in England. So, the lack of investment in my area seems to be a political choice to me.
It's clear to me that greater movement of power needs to be moved from Cardiff Bay to north Wales and to regions because true devolution, I'm sure you'd agree, Minister, is not about hoarding powers in one place, but getting them as close to ordinary people as possible. So, Minister, in light of the question from Ken Skates, and the journey where we've gone so far in terms of regional budgets, will you commit today, to the people who I represent in north Wales, to more power being devolved to the region and more input over regional budgets?
A gaf fi gefnogi Ken Skates am godi'r pwnc yma heddiw, gan fod nifer o fy nhrigolion yng ngogledd Cymru yn meddwl eu bod yn cael cam gan Lywodraeth Lafur Caerdydd? Weinidog, gallwch ddeall pam pan welwch rai o'r pethau y mae fy nhrigolion yn eu hwynebu yn y gogledd. Mae gennym drafnidiaeth gyhoeddus sydd heb ei ariannu'n ddigonol, gyda metro—mae tua £50 miliwn wedi'i ymrwymo i hynny, tra bo cannoedd ar gannoedd o filiynau o bunnoedd wedi'i ymrwymo i system metro yma yn ne Cymru. Mae bron bob buddsoddiad ffordd wedi'i ganslo yng ngogledd Cymru, tra bod cannoedd ar gannoedd o filiynau o bunnoedd wedi'u buddsoddi mewn ffyrdd yma yn ne Cymru eto. Mae gennym fwrdd iechyd sy'n ymddangos fel pe bai i mewn ac allan o fesurau arbennig ac mewn mesurau arbennig unwaith eto, ac ysbytai'n gwegian o dan y pwysau. Ac fel sydd eisoes wedi'i grybwyll heddiw, gwyddom fod Llywodraeth Cymru'n cael £1.20 i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus am bob £1 a werir yn Lloegr. Felly, ymddengys i mi fod y diffyg buddsoddiad yn fy ardal yn ddewis gwleidyddol.
Mae'n amlwg i mi fod angen symud mwy o bŵer o Fae Caerdydd i ogledd Cymru ac i'r rhanbarthau oherwydd rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno, Weinidog, nad yw gwir ddatganoli'n ymwneud â chrynhoi pwerau mewn un lle, ond eu cael mor agos at bobl gyffredin â phosibl. Felly, Weinidog, yn sgil y cwestiwn gan Ken Skates, a'r daith i lle rydym wedi'i gyrraedd hyd yma gyda chyllidebau rhanbarthol, a wnewch chi ymrwymo heddiw, i'r bobl rwy'n eu cynrychioli yng ngogledd Cymru, i sicrhau bod mwy o bŵer yn cael ei ddatganoli i'r rhanbarth a mwy o fewnbwn ar gyllidebau rhanbarthol?
One excellent idea, of course, of how we're intending to devolve powers would be to give local authorities the ability to raise a tourism levy in those communities where they feel that it is an appropriate thing for them to do, and that's just one example of how we would look at devolving powers.
But I think if we look to the regional economic frameworks that have been established, they really do recognise those joint priorities that exist between local authorities and also building on those cross-local authority projects that exist. So, in north Wales in particular, we've worked collaboratively alongside Ambition North Wales and wider partners to co-design and deliver the regional framework for north Wales, and that sets out priorities for the region, and it's being considered now by each of the local authorities for individual endorsement, and we do have endorsement of the framework.
We're currently now working with partners to develop a delivery plan for the priorities identified in the framework, and they'll recognise and build on existing partnerships and projects, including the north Wales growth deal and north Wales energy strategy, to maximise the economic benefits there. That work has been delayed due to local authorities having to utilise their limited resources to bid for UK Government levelling-up and shared prosperity funding, but that work is continuing now, and, going forward, the framework can provide an important foundation for the north Wales corporate joint committee in relation to its economic well-being functions. So, I know that the economy Minister would be very keen to provide any further detail on any of those items to the Member.FootnoteLink
Un syniad rhagorol, wrth gwrs, o ran y ffordd y bwriadwn ddatganoli pwerau fyddai rhoi gallu i awdurdodau lleol godi ardoll twristiaeth yn y cymunedau lle teimlant ei fod yn beth priodol iddynt ei wneud, a dyna un enghraifft yn unig o sut y byddem yn edrych ar ddatganoli pwerau.
Ond os edrychwn ar y fframweithiau economaidd rhanbarthol sydd wedi'u sefydlu, rwy'n credu eu bod yn bendant yn cydnabod y cyd-flaenoriaethau sy'n bodoli rhwng awdurdodau lleol a hefyd yn adeiladu ar y prosiectau awdurdodau traws-leol sy'n bodoli. Felly, yng ngogledd Cymru yn arbennig, rydym wedi cydweithio ochr yn ochr ag Uchelgais Gogledd Cymru a phartneriaid ehangach i gydgynllunio a chyflwyno'r fframwaith rhanbarthol ar gyfer gogledd Cymru, ac mae hwnnw'n nodi blaenoriaethau ar gyfer y rhanbarth, ac mae'n cael ei ystyried ar hyn o bryd gan bob un o'r awdurdodau lleol ar gyfer ei gymeradwyo gan bob un, ac mae gennym gefnogaeth i'r fframwaith.
Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio gyda phartneriaid i ddatblygu cynllun cyflawni ar gyfer y blaenoriaethau a nodwyd yn y fframwaith, a byddant yn cydnabod ac yn adeiladu ar bartneriaethau a phrosiectau presennol, gan gynnwys cytundeb twf gogledd Cymru a strategaeth ynni gogledd Cymru, er mwyn sicrhau'r buddion economaidd mwyaf yno. Cafodd y gwaith hwnnw ei ohirio oherwydd bod awdurdodau lleol wedi gorfod defnyddio eu hadnoddau cyfyngedig i wneud cais am gyllid ffyniant bro a chronfa ffyniant gyffredin Llywodraeth y DU, ond mae'r gwaith hwnnw'n parhau nawr, ac wrth symud ymlaen, gall y fframwaith ddarparu sylfaen bwysig i gyd-bwyllgor corfforedig gogledd Cymru mewn perthynas â'i swyddogaethau llesiant economaidd. Felly, rwy'n gwybod y byddai Gweinidog yr Economi yn awyddus iawn i ddarparu unrhyw fanylion pellach am unrhyw un o'r eitemau hynny i'r Aelod.FootnoteLink
6. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar waith caffael sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru i gefnogi awdurdodau lleol gyda'u costau ynni? OQ59490
6. Will the Minister provide an update on procurement work being undertaken by the Welsh Government to support local authorities with their energy costs? OQ59490
Yes. Procurement of energy is well evolved across local government. Twenty-one local authorities participate in advance-buying strategies to lessen the impact of market volatility on their energy bills. The Welsh Government provides an energy management service for 70 plus public and third sector organisations, including 16 local authorities.
Ie. Mae caffael ynni wedi datblygu'n dda ar draws llywodraeth leol. Mae 21 o awdurdodau lleol yn cymryd rhan mewn strategaethau prynu ymlaen llaw i leihau effaith anwadalrwydd y farchnad ar eu biliau ynni. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu gwasanaeth rheoli ynni ar gyfer dros 70 o sefydliadau sector cyhoeddus a thrydydd sector, gan gynnwys 16 awdurdod lleol.
Diolch, Gweinidog. There is pressure, of course, upon local authorities to reduce scope 3 emissions, those being emissions that they are indirectly responsible for up and down the supply chain through their purchased goods and services. Of course, budgets are tight for many local authorities at the moment and there will be a challenge for them to make choices on energy in the long and short term. Are these choices simply being left up to the discretion of local authorities, or is the Welsh Government providing further guidance or further active support in this area?
Diolch, Weinidog. Wrth gwrs, mae pwysau ar awdurdodau lleol i leihau allyriadau cwmpas 3, sef allyriadau y maent yn gyfrifol amdanynt yn anuniongyrchol i fyny ac i lawr y gadwyn gyflenwi drwy’r nwyddau a’r gwasanaethau a brynwyd ganddynt. Wrth gwrs, mae cyllidebau’n dynn i lawer o awdurdodau lleol ar hyn o bryd a bydd yn her iddynt wneud dewisiadau ynghylch ynni yn y tymor hir a'r tymor byr. A yw’r dewisiadau hyn yn cael eu gadael i ddisgresiwn awdurdodau lleol yn unig, neu a yw Llywodraeth Cymru yn darparu canllawiau pellach neu gymorth gweithredol pellach yn y maes hwn?
So, we have a Welsh Government commercial procurement service, and that does provide a management service, as I say, supporting 70 plus customers across Wales to get the best value for their gas and electricity supply, and most authorities purchase their energy from the Crown Commercial Service's framework, and that has an advance-purchasing strategy, meaning that customers' monthly bills are protected from those global price fluctuations, as the energy required for delivery in 2023-24 was purchased in advance. So, I think that some of the structures that we have in place are really important and they do give local authorities the ability to have that certainty of bills moving forward for their plans.
I think the point made about local authority spend and decarbonisation further down the supply chain, if you like, in the areas that they're not directly able to control, is a really important one and something that the decarbonisation panel has spent a lot of time considering, and something that all local authorities in their decarbonisation plans will be looking to address as well. So, it's absolutely something that is on the radar and something that's being actively worked on by all local authorities, but equally something that the decarbonisation panel takes a kind of strategic view on, with a view of providing support through the Welsh Government for that kind of action. And of course, you will have seen, in our budget we do have some specific funding for local authorities in respect of decarbonisation as well, so it's very much a shared endeavour.
Mae gennym wasanaeth caffael masnachol Llywodraeth Cymru, ac fel y dywedaf, mae hwnnw’n darparu gwasanaeth rheoli sy’n cynorthwyo 70 a mwy o gwsmeriaid ledled Cymru i gael y gwerth gorau am eu cyflenwad nwy a thrydan, ac mae’r rhan fwyaf o awdurdodau yn prynu eu hynni o fframwaith Gwasanaeth Masnachol y Goron, ac mae gan hwnnw strategaeth brynu ymlaen llaw sy’n golygu bod biliau misol cwsmeriaid yn cael eu diogelu rhag anwadalrwydd yn y prisiau byd-eang am fod yr ynni sydd ei angen ar gyfer ei gyflenwi yn 2023-24 wedi’i brynu ymlaen llaw. Felly, rwy’n meddwl bod rhai o’r strwythurau sydd gennym ar waith yn wirioneddol bwysig ac yn galluogi awdurdodau lleol i gael sicrwydd fod biliau’n symud ymlaen ar gyfer eu cynlluniau.
Rwy’n meddwl bod y pwynt a wnaed am wariant awdurdodau lleol a datgarboneiddio ymhellach i lawr y gadwyn gyflenwi, os mynnwch, yn y meysydd na allant eu rheoli’n uniongyrchol yn un pwysig iawn ac yn rhywbeth y mae’r panel datgarboneiddio wedi treulio llawer o amser yn ei ystyried, a rhywbeth y bydd pob awdurdod lleol yn ceisio mynd i’r afael ag ef yn eu cynlluniau datgarboneiddio hefyd. Felly, mae'n sicr yn rhywbeth sydd ar y radar ac yn rhywbeth y mae pob awdurdod lleol wrthi’n gweithio arno, ond yn yr un modd mae’n rhywbeth y mae'r panel datgarboneiddio yn ei ystyried mewn rhyw fath o ffordd strategol, gyda golwg ar ddarparu cymorth drwy Lywodraeth Cymru ar gyfer gweithredu o’r fath. Ac wrth gwrs, fe fyddwch wedi gweld fod gennym rywfaint o gyllid penodol yn ein cyllideb ar gyfer awdurdodau lleol mewn perthynas â datgarboneiddio hefyd, felly mae'n ymdrech ar y cyd i raddau helaeth.
7. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar raglen gyfalaf 2023-24 Llywodraeth Cymru? OQ59463
7. Will the Minister provide an update on the Welsh Government 2023-24 capital programme? OQ59463
I've allocated over £8 billion of capital funding for the financial years 2022-23 to 2024-25, including over £2.7 billion in 2023-24. This funding will enable delivery of a range of programme for government commitments, including decarbonising Wales’s social housing, upgrading our public and active travel networks, and flood risk management interventions.
Rwyf wedi dyrannu dros £8 biliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer y blynyddoedd ariannol 2022-23 i 2024-25, gan gynnwys dros £2.7 biliwn yn 2023-24. Bydd y cyllid hwn yn ei gwneud hi’n bosibl cyflawni amrywiaeth o ymrwymiadau’r rhaglen lywodraethu, gan gynnwys datgarboneiddio tai cymdeithasol Cymru, uwchraddio ein rhwydweithiau teithio cyhoeddus a theithio llesol, ac ymyriadau rheoli perygl llifogydd.
Thank you, Minister, for that response. The cost of building is increasing as the cost of both building materials and labour increases. Can the Minister provide an update on the projected use of the mutual investment model? My view on it is well known: it is private finance initiative lite. Whilst the worst excesses of PFI, such as not financing soft services and capital equipment, and charges such as £20 to change a light bulb will not occur, it is still expensive. Have the Welsh Government considered using capital receipts by selling surplus land or using local authorities' capacity to borrow in order to fund the capital programme?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Mae cost adeiladu'n codi wrth i gost deunyddiau adeiladu a llafur godi. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y defnydd a ragwelir o’r model buddsoddi cydfuddiannol? Mae fy marn arno’n hysbys iawn: math ysgafn o fenter cyllid preifat ydyw. Er na fydd elfennau gwaethaf y mentrau cyllid preifat yn digwydd, megis peidio ag ariannu gwasanaethau meddal ac offer cyfalaf, a thaliadau fel £20 i newid bwlb golau, mae'n dal yn ddrud. A yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried defnyddio derbyniadau cyfalaf drwy werthu tir dros ben neu ddefnyddio gallu awdurdodau lleol i fenthyca er mwyn ariannu’r rhaglen gyfalaf?
So, we continue to use the well-established principle of using the cheapest form of finance first, which is traditional capital, and then we revert to borrowing and more innovative forms of investment after that, such as the mutual investment model, when traditional capital has been exhausted but where we still have ambition to do more.
So, the first MIM scheme to reach financial close was the dualling of sections 5 and 6 of the Heads of the Valleys road, currently in construction, and the next two schemes to close were an all-through school in Flintshire and a primary school bundle in Rhondda Cynon Taf, and these projects are also in construction, and the Velindre Cancer Centre is expected to be the next scheme to close. But it's really important to note that these projects are very unlikely to have been able to go ahead were it not for the mutual investment model, because we are so strapped for capital and our capital budget is so very tight. So, we do these things when we move through those other, cheaper forms of financing. But, in terms of reporting to the Senedd, you will recall that, in July 2022, we provided a comprehensive report, and it's our intention to update that in due course.
As far as capital receipts are concerned, as part of our asset management strategy, planned capital receipts from disposals and sales of assets are reflected in our published budgets, and they're taken into account when our budgets are set. But if there are any opportunities in-year, when there is an unplanned capital receipt coming forward, that's something that I do discuss with the individual Minister concerned, bearing in mind the context of the pressures across Government.
And then, on local authority borrowing, local authorities make their own determination on the level and use of borrowing, but it's something that we do have discussions on in terms of how they can use that facility to do more of the things that I know that we'd like to recognise as joint, again, priorities with local government.
Rydym yn parhau i ddefnyddio’r egwyddor sefydledig o ddefnyddio’r math rhataf o gyllid yn gyntaf, sef cyfalaf traddodiadol, ac yna trown at fenthyca a mathau mwy arloesol o fuddsoddi ar ôl hynny, megis y model buddsoddi cydfuddiannol, pan fydd cyfalaf traddodiadol wedi’i ddihysbyddu ond lle mae gennym uchelgais o hyd i wneud mwy.
Felly, y cynllun model buddsoddi cydfuddiannol cyntaf lle cwblhawyd yr agweddau ariannol oedd deuoli adrannau 5 a 6 o ffordd Blaenau’r Cymoedd, sy’n cael eu hadeiladu ar hyn o bryd, a’r ddau gynllun nesaf lle cwblhawyd yr agweddau ariannol oedd ysgol gydol oes yn sir y Fflint a bwndel ysgolion cynradd yn Rhondda Cynon Taf, ac mae’r prosiectau hyn hefyd wrthi’n cael eu hadeiladu, a disgwylir mai Canolfan Ganser Felindre fydd y cynllun nesaf i fynd drwy’r broses o gwblhau’r agweddau ariannol. Ond mae'n bwysig iawn nodi ei bod yn annhebygol iawn y byddid wedi gallu bwrw ymlaen â’r prosiectau hyn oni bai am y model buddsoddi cydfuddiannol oherwydd ein bod mor brin o gyfalaf a bod ein cyllideb gyfalaf mor dynn. Felly, rydym yn gwneud y pethau hyn pan symudwn drwy'r mathau rhatach eraill hynny o ariannu. Ond o ran adrodd i’r Senedd, fe gofiwch inni ddarparu adroddiad cynhwysfawr ym mis Gorffennaf 2022, a’n bwriad yw diweddaru hwnnw maes o law.
O ran derbyniadau cyfalaf, yn rhan o'n strategaeth rheoli asedau, mae derbyniadau cyfalaf a gynlluniwyd o waredu a gwerthu asedau yn cael eu nodi yn ein cyllidebau cyhoeddedig, a chânt eu hystyried wrth osod ein cyllidebau. Ond os oes unrhyw gyfleoedd yn ystod y flwyddyn, pan ddaw derbyniad cyfalaf heb ei gynllunio i law, mae hynny'n rhywbeth rwy’n ei drafod gyda'r Gweinidog dan sylw, gan gofio cyd-destun y pwysau ar draws y Llywodraeth.
Ac yna, ar fenthyca awdurdodau lleol, mae awdurdodau lleol yn gwneud eu penderfyniadau eu hunain ar lefel a defnydd o fenthyca, ond mae'n rhywbeth y cawn drafodaethau yn ei gylch i weld sut y gallant ddefnyddio'r cyfleuster hwnnw i wneud mwy o'r pethau y gwn y byddem yn hoffi eu cydnabod, unwaith eto, fel blaenoriaethau ar y cyd â llywodraeth leol.
Can I just pick up on Mike Hedges's point about mutual investment models, because I think, as you alluded to, I think, Minister, they do play an important role in allowing the Welsh Government to deliver things that it might not otherwise have been able to? And the reason and the context I guess that I'm raising this in is that I think the picture can be quite confused in terms of whether the Welsh Government and Plaid Cymru actually support these mutual investment models. So, in Plaid Cymru's manifesto I note they supported them, but then have been particularly critical when they're implemented—the Heads of the Valleys project comes to mind. Who knows? Maybe Plaid Cymru will take a different view in the next few months on that. But, in terms of the Labour Party as well, we've heard from Mike Hedges, and I read a blog—a very interesting blog—from my colleague here, Carolyn Thomas, recently, who said they're effectively resurrecting PFI. So, can I just be really clear, Minister, from you, whether the Welsh Government continues to back the use of these mutual investment models as a key measure in the suite of measures available to Welsh Government to get on and build and invest in that capital programme?
A gaf fi fynd ar drywydd pwynt Mike Hedges am fodelau buddsoddi cydfuddiannol, oherwydd fel y sonioch chi, rwy'n credu, Weinidog, maent yn chwarae rhan bwysig yn caniatáu i Lywodraeth Cymru gyflawni pethau na fyddai wedi gallu eu gwneud fel arall o bosibl? Ac rwy’n tybio mai'r rheswm a'r cyd-destun dros godi hyn yw fy mod yn meddwl bod y darlun yn gallu bod yn eithaf dryslyd p'un a yw Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru yn cefnogi'r modelau buddsoddi cydfuddiannol hyn mewn gwirionedd. Ym maniffesto Plaid Cymru nodaf eu bod yn eu cefnogi, ond wedyn maent wedi bod yn arbennig o feirniadol pan gânt eu gweithredu—daw prosiect Blaenau'r Cymoedd i’r cof. Pwy a ŵyr? Efallai y bydd gan Blaid Cymru farn wahanol ar hynny yn yr ychydig fisoedd nesaf. Ond o ran y Blaid Lafur hefyd, clywsom gan Mike Hedges, a darllenais flog—blog diddorol iawn—gan fy nghyd-Aelod yma, Carolyn Thomas yn ddiweddar, a ddywedodd eu bod i bob pwrpas yn atgyfodi cyllid menter preifat. Felly, a gaf fi glywed yn glir iawn gennych chi, Weinidog, a yw Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r defnydd o'r modelau buddsoddi cydfuddiannol hyn fel mesur allweddol yn y gyfres o fesurau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru i fwrw ymlaen ac adeiladu a buddsoddi yn y rhaglen gyfalaf honno?
Yes, we absolutely stand by the mutual investment model, but, as I say, it's a model that we go to after we've exhausted all the cheaper forms of capital, and our preference would always be to have a better capital settlement from the UK Government. In developing the MIM, we have been able to avoid the pitfalls of traditional PFI in terms of having a Welsh Government nomination on the board of projects, ensuring that we have really, really strong community benefits. And colleagues would have seen, in the comprehensive report that I referred to, which was published last year, some of those benefits coming to life in terms of apprenticeships and the kinds of green standards that we require in these projects as well. And then just—. It's not for me to answer for Plaid Cymru, and the mutual investment model isn't part of our co-operation agreement.
Rydym yn cefnogi’r model buddsoddi cydfuddiannol yn llwyr, ond fel y dywedaf, mae'n fodel y trown ato ar ôl inni ddihysbyddu'r holl fathau rhatach o gyfalaf, a'r hyn sydd orau gennym bob amser fyddai cael setliad cyfalaf gwell gan Lywodraeth y DU. Wrth ddatblygu’r model buddsoddi cydfuddiannol, rydym wedi gallu osgoi diffygion mentrau cyllid preifat traddodiadol drwy gael enwebiad Llywodraeth Cymru ar y bwrdd prosiectau, i sicrhau ein bod yn cael buddion cymunedol gwirioneddol gryf. Ac yn yr adroddiad cynhwysfawr y cyfeiriais ato a gyhoeddwyd y llynedd, bydd fy nghyd-Aelodau wedi gweld rhai o’r buddion hynny’n cael eu gwireddu ar ffurf prentisiaethau a'r math o safonau gwyrdd sydd eu hangen arnom yn y prosiectau hyn hefyd. Wedyn—. Nid fy lle i yw ateb dros Blaid Cymru, ac nid yw’r model buddsoddi cydfuddiannol yn rhan o’n cytundeb cydweithio.
Y cwestiwn nesaf fydd cwestiwn 8 gan John Griffiths.
The next question will be question 8 from John Griffiths.
8. Beth yw asesiad diweddaraf Llywodraeth Cymru o arferion adennill dyledion mewn llywodraeth leol ar draws Cymru? OQ59478
8. What is the Welsh Government's latest assessment of debt recovery practice in local government across Wales? OQ59478
There are various recovery practices for different types of debt. In relation to council tax, we have used our available powers to ensure the collection of arrears is managed in a just and sensitive way. All local authorities in Wales have committed to implementing the council tax protocol for Wales.
Ceir arferion adennill amrywiol ar gyfer gwahanol fathau o ddyledion. Mewn perthynas â’r dreth gyngor, rydym wedi defnyddio’r pwerau sydd ar gael i ni i sicrhau bod y gwaith o gasglu ôl-ddyledion yn cael ei reoli mewn ffordd deg a sensitif. Mae pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi ymrwymo i weithredu protocol y dreth gyngor ar gyfer Cymru.
Minister, the conduct and charges of bailiffs often add to debt and makes it more difficult for people to repay, and they often feel overwhelmed by the amount that's created by the addition of the bailiffs' charges and, indeed, unrealistic demands for repayment. Would you agree that it's far more productive for individuals and local authorities to do more to prevent debt arising in the first place, and, if it does arise, to prevent the addition of charges to the amount? And if, indeed, even that isn't possible, then there should be realistic schedules for repayment. And would you agree with me, Minister, that it would be preferable if local authorities had high standards for the use of particular bailiff firms, assessing the conduct of those firms and also whether or not they're registered with the voluntary registration scheme with the Enforcement Conduct Board?
Weinidog, mae ymddygiad a thaliadau beilïaid yn aml yn ychwanegu at ddyled ac yn ei gwneud hi'n anos i bobl ad-dalu, ac yn aml maent yn teimlo wedi'u llethu gan y swm sy'n cael ei chreu drwy ychwanegu taliadau beilïaid, a galwadau afrealistig am ad-daliad. A fyddech chi'n cytuno bod gwneud mwy i atal dyled rhag digwydd yn y lle cyntaf, ac atal ychwanegu taliadau at y swm os yw'n digwydd, yn llawer mwy cynhyrchiol i unigolion ac awdurdodau lleol? Ac os nad yw hynny'n bosibl hyd yn oed, dylai fod amserlenni realistig ar gyfer ad-dalu. Ac a fyddech chi'n cytuno, Weinidog, y byddai'n well pe bai gan awdurdodau lleol safonau uchel ar gyfer defnyddio cwmnïau beilïaid penodol, asesu ymddygiad y cwmnïau hynny a hefyd p'un a ydynt wedi cofrestru gyda'r cynllun cofrestru gwirfoddol gyda'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi ai peidio?
I'm very grateful for that question, and I definitely agree that preventing debt from happening in the first place would be the ideal place to be. And I would point the Member, and all colleagues, to the important work that the single advice fund does in terms of being a lifeline for people who are struggling with the cost-of-living crisis, and since January 2020 services have helped 144,000 people deal with over 660,000 social welfare problems. They’ve also helped those people to claim additional income of £83 million, and had debts totalling £23 million written off, so I think that really demonstrates the value of that service, and I’d encourage anyone who is struggling to call and find out what support might be available to them. The service really knows that, when people are struggling with debt, it’s probably not the only problem that they’re struggling with as well, so they’re able to take that kind of wider look at the person’s circumstances. And the use of that enforcement action for debt should always be the last resort, which is why I’m really pleased that we have our protocol with local government, which sets that out very clearly and sets out that creditors need to support people who are struggling with their financial commitments by helping them get that independent advice.
So, I think that there is a lot of good work going on. Local authorities are able to use their service level agreements with enforcement authorities to ensure that they are, for example, attaching themselves to the kind of project that John Griffiths has named. I know there are a number of different schemes that are out there for bailiffs and enforcement officers, which they can sign up to to demonstrate certain ways of working that I think authorities will be very keen to explore.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn hwnnw, ac rwy'n bendant yn cytuno mai atal dyled rhag digwydd yn y lle cyntaf fyddai'r lle delfrydol i fod. A hoffwn gyfeirio'r Aelod, a phob cyd-Aelod, at y gwaith pwysig y mae'r gronfa gynghori sengl yn ei wneud wrth fod yn rhaff achub i bobl sy'n cael trafferth gyda'r argyfwng costau byw, ac ers mis Ionawr 2020 mae gwasanaethau wedi helpu 144,000 o bobl i ymdrin â dros 660,000 o broblemau lles cymdeithasol. Maent hefyd wedi helpu'r bobl hynny i hawlio gwerth £83 miliwn o incwm ychwanegol, a chafodd gwerth £23 miliwn o'u dyledion eu dileu, felly rwy'n credu bod hynny'n dangos yn glir beth yw gwerth y gwasanaeth hwnnw, a hoffwn annog unrhyw un sy'n ei chael hi'n anodd i ffonio a gweld pa gymorth a allai fod ar gael iddynt. Mae'r gwasanaeth yn gwybod yn iawn, pan fo pobl yn cael trafferth gyda dyled, ei bod hi'n debygol iawn nad dyna'r unig broblem y maent yn ceisio ymdopi â hi, felly gallant gael golwg ehangach ar amgylchiadau'r unigolyn yn y ffordd honno. A dylai defnydd o'r math hwnnw o gamau gorfodi ar gyfer dyled fod yn ddewis olaf bob amser, a dyna pam rwy'n falch iawn fod gennym ein protocol gyda llywodraeth leol, sy'n nodi hynny'n glir iawn ac yn nodi bod angen i gredydwyr gefnogi pobl sy'n cael trafferth gyda'u hymrwymiadau ariannol drwy eu helpu i gael y cyngor annibynnol hwnnw.
Felly, rwy'n credu bod llawer o waith da'n digwydd. Mae awdurdodau lleol yn gallu defnyddio'u cytundebau lefel gwasanaeth gydag awdurdodau gorfodi i sicrhau eu bod, er enghraifft, yn cysylltu eu hunain wrth y math o brosiect y mae John Griffiths wedi'i enwi. Rwy'n gwybod bod nifer o gynlluniau gwahanol allan yno ar gyfer beilïaid a swyddogion gorfodi, y gallant eu cefnogi i ddangos ffyrdd penodol o weithio y credaf y bydd awdurdodau'n awyddus iawn i'w harchwilio.
9. Pa asesiad mae'r Gweinidog wedi'i wneud o berfformiad awdurdodau lleol o'u dyletswyddau statudol? OQ59469
9. What assessment has the Minister made of local authority performance of their statutory duties? OQ59469
It is the role of the Wales Audit Office, Estyn and Care Inspectorate Wales to assess the performance of local authorities in Wales. The Welsh Government works closely with local authorities to address issues when appropriate.
Rôl Swyddfa Archwilio Cymru, Estyn ac Arolygiaeth Gofal Cymru yw asesu perfformiad awdurdodau lleol yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru'n gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i fynd i'r afael â materion sy'n codi pan fo hynny'n briodol.
Thank you, Minister. As you're the Minister of finance, I thought you might take some interest in the fact that the allocation of the capital grant for Gypsy and Traveller sites has not been drawn down at all in the last year. As all local authorities are obliged to complete Gypsy and Traveller accommodation assessments, how does the Minister assess whether each local authority is delivering on filling gaps in its own assessments to meet the level of Gypsy and Traveller accommodation need?
Diolch, Weinidog. Gan mai chi yw'r Gweinidog cyllid, roeddwn yn meddwl y gallai fod gennych ddiddordeb yn y ffaith nad yw dyraniad y grant cyfalaf ar gyfer safleoedd Sipsiwn a Theithwyr wedi cael ei dynnu i lawr o gwbl yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Gan fod rheidrwydd ar bob awdurdod lleol i gwblhau asesiadau llety Sipsiwn a Theithwyr, sut mae'r Gweinidog yn asesu a yw pob awdurdod lleol yn cyflawni ar lenwi bylchau yn eu hasesiadau eu hunain i ddiwallu lefel yr angen am lety Sipsiwn a Theithwyr?
So, we obviously want to ensure that all local authorities are providing the adequate and culturally appropriate sites for Gypsy, Roma and Traveller communities, and you see that through our clear commitment in our 'Anti-racist Wales Action Plan'. At the moment, we are currently reviewing the robustness of Gypsy and Traveller accommodation assessments. Proposals for new sites, and even for improvements, are often complex, and as we all know, they do tend to attract a certain level of challenge, but we are very concerned that, in some cases, there is definitely insufficient progress being made by local authorities to address the needs of the community.
I know that the Minister for Social Justice does intend to discuss the barriers to providing those sufficient sites with local authorities as well as representatives of the Gypsy and Traveller communities, bringing those together to try and move forward on what is a really important issue, and one where I would agree that we’re not making sufficient progress in various parts of Wales. In terms of Cardiff, I know that they are in the process of considering the scale of need and identification of pitches for their replacement local development plan as part of their evidence base.
Felly, yn amlwg, rydym am sicrhau bod pob awdurdod lleol yn darparu safleoedd digonol ac addas yn ddiwylliannol i gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr, ac fe welwch hynny drwy ein hymrwymiad clir yn ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Ar hyn o bryd, rydym yn adolygu pa mor drylwyr yw asesiadau llety Sipsiwn a Theithwyr. Mae cynigion ar gyfer safleoedd newydd, a hyd yn oed ar gyfer gwelliannau, yn aml yn gymhleth, ac fel y gwyddom i gyd, maent yn tueddu i greu lefel benodol o her, ond rydym yn pryderu'n fawr, mewn rhai achosion, nad oes digon o gynnydd yn cael ei wneud gan awdurdodau lleol i fynd i'r afael ag anghenion y gymuned.
Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn bwriadu trafod y rhwystrau i ddarparu safleoedd digonol gydag awdurdodau lleol yn ogystal â chynrychiolwyr o gymunedau Sipsiwn a Theithwyr, gan ddod â'r rheini at ei gilydd i geisio symud ymlaen ar fater pwysig iawn, ac un lle byddwn yn cytuno nad ydym yn gwneud cynnydd digonol mewn gwahanol rannau o Gymru. Yng nghyd-destun Caerdydd, rwy'n gwybod eu bod wrthi'n ystyried maint yr angen ac yn nodi lleiniau ar gyfer eu cynllun datblygu lleol newydd yn rhan o'u sylfaen dystiolaeth.
Ac yn olaf, cwestiwn 10, Rhun ap Iorwerth.
And finally, question 10, Rhun ap Iorwerth.
10. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar y cyllid cyfalaf sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i gynnal a chadw asedau cyhoeddus Cyngor Sir Ynys Môn? OQ59482
10. Will the Minister make a statement on the capital funds that are available from the Welsh Government for the maintenance of Anglesey County Council's public assets? OQ59482
The local government capital settlement for 2023-24 provides £180 million of unhypothecated capital funding for Welsh local authorities, of which the Isle of Anglesey County Council receives £4.376 million. In addition, the council will receive support for its public assets from the £1 billion in specific capital grants set out in the budget.
Mae'r setliad cyfalaf llywodraeth leol ar gyfer 2023-24 yn darparu £180 miliwn o gyllid cyfalaf heb ei neilltuo ar gyfer awdurdodau lleol Cymru, ac mae Cyngor Sir Ynys Môn yn derbyn £4.376 miliwn ohono. Yn ogystal, bydd y cyngor yn derbyn cymorth ar gyfer ei asedau cyhoeddus o'r £1 biliwn mewn grantiau cyfalaf penodol a nodwyd yn y gyllideb.
Diolch am yr ateb yna gan y Gweinidog. Dwi'n gwybod bod yna bryderon yn Ynys Môn, fel mewn awdurdodau lleol eraill, fod methiant i gael gafael ar arian cyfalaf yn peryglu cyflwr yr ystad yn gyffredinol. Mae angen parhau i fuddsoddi o hyd mewn cynnal a chadw adnoddau sydd yn bwysig ar gyfer llesiant pobl—adnoddau i ymarfer corff yn ddigonol, adnoddau i sicrhau bod pobl yn byw mewn tai cyngor o safon uchel, ac yn y blaen. Dwi wrth gwrs yn apelio ar y Llywodraeth i edrych eto ar sut mae rhyddhau mwy o arian cyfalaf i awdurdodau lleol, ond i adeiladu ar y cwestiwn yn gynharach gan Mike Hedges, pa waith sy'n cael ei wneud gan y Llywodraeth i chwilio am ffyrdd arloesol o ryddhau arian cyfalaf o fewn llywodraeth leol? Dydy cynlluniau fel MIM, hyd yn oed os ydyn nhw'n gallu gweithio, ddim yn mynd i fod yn addas i bopeth. Rydw i'n cytuno efo Mike Hedges fod angen gochel rhag peryglon MIM. Ond, lle mae'r arloesi mewn rhyddhau arian cwbl allweddol ar gyfer gwariant cyfalaf yn y dyfodol?
Thank you for that response, Minister. I know that there are concerns on Anglesey, as there are in other authorities, that a failure to access capital funding does endanger the condition of the estate more generally. We need to continue to invest in maintenance of resources that are important for people's well-being—resources for physical exercise, for example, resources to ensure that people live in quality council houses, and so on. Of course, I appeal to the Government to look again at how more capital funding can be released to local authorities, but building on an earlier question from Mike Hedges, what work is being done by Government to seek innovative ways of releasing capital funding within local government? The MIMs, even if they can work, won't be appropriate for everything, and I agree with Mike Hedges that we need to be wary of the risks of MIMs. But, where is the innovation in releasing funding that is crucial for capital expenditure in future?
So, I also agree that the mutual investment model won't be right for every kind of project. So, one of the reasons why it works well in the schools context is because you do have that long pipeline of projects coming through, which are well advanced and well identified a good deal of time ahead of the projects taking place. So, I think that it works for some things and definitely not for others.
We of course have discussions with local government about how they can use local government borrowing, as Mike Hedges has set out, perhaps in a more strategic way. Are there ways in which we can support them with that? As I say, we do have those discussions with local government and they are ongoing at the moment. But I’m afraid that I don’t have a particular detailed update that I am able to give because those discussions, as I say, haven’t crystallised around anything in particular yet.
Rwy'n cytuno hefyd na fydd y model buddsoddi cydfuddiannol yn iawn ar gyfer pob math o brosiect. Un o'r rhesymau pam ei fod yn gweithio'n dda yng nghyd-destun ysgolion yw oherwydd bod gennych lif hir o brosiectau'n dod drwodd sydd wedi'u datblygu a'u cofnodi'n dda gryn dipyn o amser cyn i'r prosiectau ddigwydd. Felly, rwy'n meddwl ei fod yn gweithio i rai pethau ac yn sicr, nid i eraill.
Wrth gwrs, rydym yn cael trafodaethau gyda llywodraeth leol ynglŷn â sut y gallant ddefnyddio benthyciadau llywodraeth leol mewn ffordd fwy strategol efallai, fel y mae Mike Hedges wedi nodi. A oes ffyrdd y gallwn eu cefnogi gyda hynny? Fel y dywedais, rydym yn cael trafodaethau gyda llywodraeth leol ac maent ar y gweill ar hyn o bryd. Ond mae arnaf ofn nad oes gennyf yr wybodaeth fanwl ddiweddaraf y gallaf ei rhoi am nad yw'r trafodaethau hynny, fel y dywedaf, wedi canolbwyntio ar unrhyw beth penodol eto.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Well done for completing and answering all of the questions on the order paper for you today.
Da iawn chi am gwblhau ac ateb yr holl gwestiynau ar y papur trefn ar eich cyfer heddiw.
Over to you, now, Minister for Rural Affairs and North Wales. The first question is from Andrew R.T. Davies.
Draw atoch chi nawr, Weinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru. A'r cwestiwn cyntaf, Andrew R.T. Davies.
1. Pa gefnogaeth mae Llywodraeth Cymru yn ei darparu i'r diwydiant amaethyddol? OQ59485
1. What support is the Welsh Government providing to the agricultural industry? OQ59485
Thank you. Under our new domestically funded programme, a raft of new schemes have opened for farmers, foresters, land managers and food businesses. This package of support is worth over £227 million, supporting agriculture and the rural economy. This is in addition to the support available through programmes such as Farming Connect.
Diolch. O dan ein rhaglen newydd a ariennir yn y wlad hon, mae llu o gynlluniau newydd wedi agor ar gyfer ffermwyr, coedwigwyr, rheolwyr tir a busnesau bwyd. Mae'r pecyn cymorth hwn yn werth dros £227 miliwn i gefnogi amaethyddiaeth a'r economi wledig. Mae'n ychwanegol at y gefnogaeth sydd ar gael drwy raglenni megis Cyswllt Ffermio.
I refer Members to my declaration of interest. Minister, one of the key things that does need to be invested in here in Wales is the processing sector, so that the produce that our primary producers—i.e. our farmers—produce can have as much value added to it here in Wales, so that the gross value added of agriculture lifts across the board. I have asked you several times over the course of your tenure as Minister what tangible increases we have seen in processing here in Wales, namely in dairy and red meat processing. Are you able to update us as to the level of investment that the Welsh Government is making in those key sectors, to add value to that primary product, and ultimately sustain a vibrant agricultural community because they are achieving the maximum value of the produce that they are producing?
Rwy'n cyfeirio'r Aelodau at fy natganiad o fuddiant. Weinidog, un o'r prif bethau y mae angen buddsoddi ynddo yma yng Nghymru yw'r sector prosesu, fel bod y cynnyrch y mae ein prif gynhyrchwyr—h.y. ein ffermwyr—yn ei gynhyrchu yn cael cymaint â phosibl o werth wedi'i ychwanegu ato yma yng Nghymru, fel bod gwerth ychwanegol gros amaethyddiaeth yn codi yn gyffredinol. Rwyf wedi gofyn i chi sawl gwaith yn ystod eich cyfnod fel Gweinidog pa gynnydd go iawn a welsom ym maes prosesu yma yng Nghymru, a phrosesu llaeth a chig coch yn benodol. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynghylch lefel y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn y sectorau allweddol hynny, i ychwanegu gwerth at y cynnyrch sylfaenol hwnnw, ac yn y pen draw, i gynnal cymuned amaethyddol fywiog gan eu bod nhw'n cyflawni'r gwerth mwyaf posibl o'r cynnyrch y maent yn ei gynhyrchu?
Thank you. Well, we certainly have put specific support into both dairy and meat processing here in Wales. I am thinking particularly in relation to dairy. In north-west Wales, we have put in some significant funding. I can't give you the exact figure, but I would be very happy to write to you on that.
Diolch. Wel, yn sicr rydym wedi rhoi cymorth penodol ar gyfer prosesu llaeth a chig yma yng Nghymru. Rwy'n meddwl yn arbennig am gynnyrch llaeth. Yng ngogledd-orllewin Cymru, rydym wedi rhoi cyllid sylweddol i mewn. Ni allaf roi'r union ffigur i chi, ond byddwn yn hapus iawn i ysgrifennu atoch ar hynny.
2. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i reoleiddio perchnogaeth cŵn yn well? OQ59479
2. What steps will the Welsh Government take to better regulate dog ownership? OQ59479
Thank you. Promotion of responsible dog ownership is a priority for the Welsh Government. Our code of practice for the welfare of dogs outlines the obligations on owners to keep their dogs under control. Our programme for government includes measures that will improve standards of dog breeding and keeping in Wales.
Diolch. Mae hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae ein cod ymarfer ar gyfer lles cŵn yn amlinellu'r rhwymedigaethau ar berchnogion i gadw eu cŵn dan reolaeth. Mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys mesurau a fydd yn gwella safonau bridio a chadw cŵn yng Nghymru.
Minister, a Welsh Government report in 2018 estimated that some one in three households in Wales have a dog, and their estimate said that there are some 600,000 dogs in total. Thankfully, most dog owners are responsible, but too many do not exercise proper control. As a result, we see dog attacks, sometimes fatal, on children, adults and the elderly, as well as other dogs.
There is UK legislation, of course, such as the Dangerous Dogs Act 1991 and so-called 'dog ASBOs', as well as the Welsh Government measures that you touched upon—and I know that you are considering the reintroduction of dog licences, Minister. But, given the ongoing incidents that, unfortunately, we see across Wales, I do believe that our communities expect more action, and they expect it right now, in order to protect life and limb. So, what more can you say in terms of what the Welsh Government will do, Minister, to address these very real concerns in our communities?
Weinidog, roedd adroddiad gan Lywodraeth Cymru yn 2018 yn amcangyfrif bod gan oddeutu un o bob tair aelwyd yng Nghymru gi, ac roedd eu hamcangyfrif yn dweud bod yna gyfanswm o oddeutu 600,000 o gŵn i gyd. Diolch byth, mae'r rhan fwyaf o berchnogion cŵn yn gyfrifol, ond mae gormod ohonynt yn methu rheoli eu cŵn yn briodol. O ganlyniad, gwelwn ymosodiadau gan gŵn, sydd weithiau'n angheuol, ar blant, oedolion a'r henoed, yn ogystal ag ar gŵn eraill.
Ceir deddfwriaeth yn y DU wrth gwrs, megis Deddf Cŵn Peryglus 1991 a'r hyn a elwir yn 'ASBOs cŵn', yn ogystal â mesurau Llywodraeth Cymru y gwnaethoch chi eu crybwyll—ac rwy'n gwybod eich bod yn ystyried ailgyflwyno trwyddedau cŵn, Weinidog. Ond o ystyried y digwyddiadau a welwn yn gyson ledled Cymru yn anffodus, rwy'n credu bod ein cymunedau yn disgwyl mwy o weithredu, ac maent yn disgwyl hynny nawr, er mwyn cadw pobl yn ddiogel. Felly, beth arall allwch chi ei ddweud am yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud, Weinidog, i fynd i'r afael â'r pryderon gwirioneddol hyn yn ein cymunedau?
Thank you. You are quite right: we have seen a recent spate of injuries and deaths as a result of dog attacks on people across Wales. The primary legislation is, as you referred to, the Dangerous Dogs Act 1991. I believe that that needs to be strengthened. I have made representations previously to both the Home Office and to the Department for Environment, Food and Rural Affairs, and my understanding was that they weren't inclined to review the Act at the time. I'm in the process of writing again, because I think we have seen, as I said at the outset of this answer, a recent spate of injuries and deaths, and I do think that the Dangerous Dogs Act is not fit for purpose. Certainly, the rural crime teams that we have here in Wales—I recently attended their conference. I don't think that the police think that the legislation is fit for purpose either. There are other pieces of legislation that are appropriate that are even pre 1991 and even pre the twentieth century. So, I do think that we need to look very carefully, and I'd be very happy to do that with the UK Government.
Dogs bring a lot of pleasure to many, many people, but responsible ownership is something I think—. You asked specifically what Welsh Government can do, and I think that's where we can have the most effect, as well, and make sure that people do understand that even the most docile of dogs can sometimes react in a way that is unexpected. So, I think responsible dog ownership is something that we do as a Government very well, and we will continue to do so.
Diolch. Rydych yn llygad eich lle: rydym wedi gweld nifer o achosion yn ddiweddar o anafiadau a marwolaethau o ganlyniad i ymosodiadau gan gŵn ar bobl ar draws Cymru. Y brif ddeddfwriaeth, fel y nodwyd gennych, yw Deddf Cŵn Peryglus 1991. Credaf fod angen cryfhau honno. Rwyf wedi cyflwyno sylwadau'n flaenorol i'r Swyddfa Gartref ac i Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid oedd ganddynt fwriad o adolygu'r Ddeddf ar y pryd. Rwyf yn y broses o ysgrifennu eto, oherwydd fel y dywedais ar ddechrau'r ateb hwn, rydym wedi gweld nifer o anafiadau a marwolaethau yn ddiweddar, ac rwy'n credu nad yw'r Ddeddf Cŵn Peryglus yn addas i'r diben. Yn sicr, mae'r timau troseddau cefn gwlad sydd gennym yma yng Nghymru—mynychais eu cynhadledd yn ddiweddar. Nid wyf yn credu bod yr heddlu'n meddwl bod y ddeddfwriaeth yn addas i'r diben ychwaith. Ceir deddfau eraill sy'n briodol o gyfnod cyn 1991 a chyn yr ugeinfed ganrif hyd yn oed. Felly, rwy'n credu bod angen inni edrych yn ofalus iawn, a byddwn yn hapus iawn i wneud hynny gyda Llywodraeth y DU.
Mae cŵn yn dod â llawer o bleser i nifer fawr o bobl, ond mae perchnogaeth gyfrifol yn rhywbeth rwy'n meddwl—. Fe ofynnoch chi beth yn benodol y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, ac rwy'n meddwl mai dyna lle gallwn gael yr effaith fwyaf hefyd, a sicrhau bod pobl yn deall bod hyd yn oed y cŵn tawelaf yn gallu ymateb mewn ffyrdd annisgwyl o bryd i'w gilydd. Felly, rwy'n credu bod perchnogaeth gyfrifol ar gŵn yn rhywbeth rydym ni'n ei wneud yn dda iawn fel Llywodraeth, a byddwn yn parhau i wneud hynny.
I'm pleased this subject has been raised this afternoon, as what causes me and a lot of people that I've spoken to a lot of anxiety is dog attacks and, obviously, dangerous dogs, which we've discussed. I think there were six deaths in 2022, and there was the young lad in Caerphilly who was mauled to death a couple of years ago. But the common theme here is that they were all subject to one breed, and that's the American bully. That didn't exist in 1991 when the Dangerous Dogs Act was last reviewed, because they were genetically bred through the 1990s and 2000s, and we're in the situation now where we've got a dangerous dog that is effectively unregulated. In that sense, I'm pleased that you've called for a review of the Dangerous Dogs Act 1991, but specifically what can we do to exhaust all levels at a devolved level to make sure that the Welsh Government is adequately reflecting this fact in Wales, particularly in relation to genetically modified dogs that we perhaps didn't see 32 years ago?
Rwy'n falch fod y pwnc hwn wedi'i godi y prynhawn yma, gan fod ymosodiadau gan gŵn yn achosi llawer o bryder i mi a nifer o bobl, ac yn amlwg, cŵn peryglus, fel rydym wedi trafod. Rwy'n credu bod hyn wedi arwain at chwe marwolaeth yn 2022, a chafodd bachgen ifanc yng Nghaerffili ei ladd flwyddyn neu ddwy yn ôl. Ond y thema gyffredin yn y fan hon yw eu bod i gyd yn perthyn i un brîd, sef y bwli Americanaidd. Nid oedd yn bodoli ym 1991 pan gafodd y Ddeddf Cŵn Peryglus ei hadolygu ddiwethaf, oherwydd cawsant eu bridio'n enetig drwy'r 1990au a'r 2000au, ac rydym mewn sefyllfa nawr lle mae gennym gi peryglus sydd i bob pwrpas heb ei reoleiddio. Oherwydd hynny, rwy'n falch eich bod wedi galw am adolygu Deddf Cŵn Peryglus 1991, ond yn benodol, beth allwn ni ei wneud ar bob lefel ddatganoledig i wneud yn siŵr fod Llywodraeth Cymru yn adlewyrchu'r ffaith hon yn ddigonol yng Nghymru, yn enwedig mewn perthynas â chŵn wedi'u haddasu'n enetig nad oedd i'w gweld 32 o flynyddoedd yn ôl?
Thank you. I think you've explained very well why we do need to have that piece of legislation reviewed. As I say, it's not just that piece of legislation; I think there are other outdated forms of dog legislation as well. Certainly the discussions I've had with our rural crime and wildlife commissioner are that there needs to be a holistic view to make sure all the pieces of legislation do what we want them to do.
I mentioned in my earlier answer what we can do as a Welsh Government. We do a great deal in relation to responsible ownership. I think we had a renewed focus on this following the pandemic, where we saw a significant increase in the number of households, not just in Wales, but across the UK, with pets. As I say, they bring a lot of joy, don't they, to a lot of people, and companionship and support, and I think what really is Welsh Government's responsibility is working with people to understand, when they do purchase a pet, just what is entailed. We have several campaigns to make sure that happens. We also have our social media campaign Paws, Prevent, Protect, and that just reminds prospective purchasers of the need to do their research before buying a pet. I think, again, that's very important with breeds that perhaps they might not know much about, and you referred to new breeds as well.
I think we should also encourage the adoption of dogs and cats from rescue centres. I think our rescue centres have seen a significant increase in the number of dogs and cats that they've had to take in. Again, that's all part of that responsible pet ownership that we promote as a Government.
Diolch. Rwy'n credu eich bod wedi egluro'n dda iawn pam fod angen inni gael y ddeddf honno wedi'i hadolygu. Fel y dywedaf, mae'n fwy na'r ddeddf honno'n unig; rwy'n credu bod mathau eraill o ddeddfwriaeth cŵn wedi dyddio hefyd. Yn sicr, yn y trafodaethau a gefais gyda'n comisiynydd troseddau gwledig a bywyd gwyllt, gwelwyd bod angen edrych ar hyn yn gyfannol i sicrhau bod yr holl ddeddfau'n gwneud yr hyn rydym eisiau iddynt ei wneud.
Yn fy ateb cynharach, crybwyllais beth y gallwn ni ei wneud fel Llywodraeth Cymru. Rydym yn gwneud llawer iawn mewn perthynas â pherchnogaeth gyfrifol. Rwy'n credu i ni gael ffocws newydd ar hyn yn sgil y pandemig, lle gwelsom gynnydd sylweddol yn nifer yr aelwydydd sydd ag anifail anwes, a hynny nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y DU. Fel y dywedaf, maent yn rhoi llawer o lawenydd i lawer o bobl, onid ydynt, a chwmnïaeth a chefnogaeth, ac rwy'n credu mai cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd yw gweithio gyda phobl i ddeall beth mae prynu anifail anwes yn ei olygu. Mae gennym sawl ymgyrch i sicrhau bod hynny'n digwydd. Hefyd, mae gennym ein hymgyrch ar y cyfryngau cymdeithasol, Aros, Atal, Amddiffyn, sy'n atgoffa darpar brynwyr o'r angen i wneud eu hymchwil cyn prynu anifail anwes. Unwaith eto, rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn gyda bridiau nad ydynt efallai'n gwybod llawer amdanynt, ac fe gyfeirioch chi at fridiau newydd hefyd.
Rwy'n credu hefyd y dylem annog pobl i fabwysiadu cŵn a chathod o ganolfannau achub. Rwy'n credu bod ein canolfannau achub wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y cŵn a'r cathod y bu'n rhaid iddynt eu derbyn. Unwaith eto, mae hynny i gyd yn rhan o berchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid anwes rydym yn ei hyrwyddo fel Llywodraeth.
I echo John's comments from earlier. Last week, you may remember, I raised this issue with you of the third serious dog attack in Penyrheol in 18 months. The Westminster legislation in place for protecting the public when it comes to dangerous dogs is not fit for purpose and needs to be, in my opinion, replaced, or at least changed, and you intimated last week that you tend to agree with that opinion. But you also added that various Home Secretaries have ignored your attempts to correspond on the matter. While it may be difficult to have those conversations or dialogues with Westminster counterparts on the matter, one thing you might possibly do is raise awareness of what is acceptable and what is not acceptable when it comes to dog behaviour. It's also important to educate people about the appropriate channels where they can raise concerns, and also lower-level incidents that don't warrant a 999 call. In their ward, the Plaid Cymru councillors in Penyrheol have been proactive on this matter, and firmly believe that there needs to be a national strategy and a national awareness campaign on the matter, so that early-warning signs about dangerous dogs can be recognised and reported. Do you agree with that, and, if so, would you consider implementing such a campaign?
Rwy'n adleisio sylwadau John yn gynharach. Efallai y cofiwch imi godi'r mater hwn gyda chi yr wythnos diwethaf, ynglŷn â'r trydydd ymosodiad difrifol gan gŵn ym Mhenyrheol mewn 18 mis. Nid yw deddfwriaeth San Steffan sydd ar waith ar gyfer diogelu'r cyhoedd rhag cŵn peryglus yn addas i'r diben ac mae angen deddf newydd yn ei lle yn fy marn i, neu o leiaf ei newid, ac fe awgrymoch chi yr wythnos diwethaf eich bod yn tueddu i gytuno â'r farn honno. Ond fe wnaethoch chi hefyd ychwanegu bod amryw o Ysgrifenyddion Cartref wedi anwybyddu eich ymdrechion i ohebu ar y mater. Er y gallai fod yn anodd cael sgyrsiau neu ddeialog ar y mater gyda chymheiriaid yn San Steffan, un peth y gallech ei wneud o bosibl yw codi ymwybyddiaeth o'r hyn sy'n dderbyniol a'r hyn nad yw'n dderbyniol mewn perthynas ag ymddygiad cŵn. Mae hefyd yn bwysig addysgu pobl am y sianeli priodol lle gallant leisio pryderon, a digwyddiadau ar lefel is hefyd lle nad oes angen ffonio 999. Yn eu ward, mae'r cynghorwyr Plaid Cymru ym Mhenyrheol wedi bod yn rhagweithiol ar y mater hwn, ac maent yn credu'n gryf fod angen strategaeth genedlaethol ac ymgyrch godi ymwybyddiaeth genedlaethol ar y mater, fel bod modd adnabod ac adrodd ar arwyddion cynnar am gŵn peryglus. A ydych chi'n cytuno, ac os felly, a wnewch chi ystyried cynnal ymgyrch o'r fath?
Thank you. I think you do raise a very important point. It is vital that people do know where to make complaints et cetera, and you'll be aware of the Welsh Government scheme that we had with our local authorities around enforcement. We've put funding into training to make sure that all local authorities are aware of what's expected of them, and what more we can do to help the general public too. On the back of our exchange in the Siambr last week—I think it was in the business statement—I did commit, as I say, to writing again to the Home Secretary—I've not given up—and also the Department for Environment, Food and Rural Affairs, because I've raised it with my counterparts in DEFRA on many occasions over the years. It might just be that, because, unfortunately, we've seen this increase in the number of dog attacks and fatalities, maybe they will wake up and think this is now the time to look at this very outdated legislation. So, I am hopeful that, if we write again, something might happen. But as a Government, we can do more, and I'm very happy to look at any campaigns that we can do, either on our own or in conjunction with Scotland, England and Northern Ireland, to promote responsible dog ownership.
Diolch. Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn. Mae'n hanfodol fod pobl yn gwybod ble i wneud cwynion ac ati, ac fe fyddwch yn gwybod am gynllun Llywodraeth Cymru a oedd gennym gyda'n hawdurdodau lleol ynghylch gorfodaeth. Rydym wedi rhoi cyllid i ddarparu hyfforddiant i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn ymwybodol o'r hyn a ddisgwylir ganddynt, a beth arall y gallwn ei wneud i helpu'r cyhoedd yn gyffredinol hefyd. Yn dilyn ein trafodaeth yn y Siambr yr wythnos diwethaf—yn y datganiad busnes, rwy'n credu—fe ymrwymais, fel y dywedaf, i ysgrifennu eto at yr Ysgrifennydd Cartref—nid wyf wedi rhoi’r gorau iddi—ac at Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, oherwydd rwyf wedi codi'r mater gyda fy swyddogion cyfatebol yn DEFRA droeon dros y blynyddoedd. Gan ein bod, yn anffodus, wedi gweld y cynnydd hwn yn nifer yr ymosodiadau gan gŵn a marwolaethau, efallai y byddant yn deffro ac yn sylweddoli ei bod yn bryd edrych ar y ddeddfwriaeth hon sydd wedi dyddio'n aruthrol. Felly, rwy’n obeithiol, os byddwn yn ysgrifennu eto, y gallai rhywbeth ddigwydd. Ond fel Llywodraeth, fe allwn wneud mwy, ac rwy’n fwy na pharod i edrych ar unrhyw ymgyrchoedd y gallwn eu cynnal, naill ai ar ein pen ein hunain neu ar y cyd â’r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon, i hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.
Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd. Minister, a fortnight ago, you released a written statement in relation to the Water Resources (Control of Agricultural Pollution) (Wales) Regulations 2021, much more snappily known as the NVZ regs, following a joint initiative between the Government and Plaid Cymru. In that statement, you announced that you're extending the implementation date for the 170 kg per hectare annual limit from 30 April to 31 October, later this year. Whilst this delay was welcomed, it was announced just six days before the regulations were due to be implemented. For the past several months, the agricultural community have been left to scramble, as they attempt to meet these regulations, only to be told at the eleventh hour that you were delaying the start date. Why was this decision left so late, why are the concerns of the agricultural community not being listened to, and why not just follow the lead of other countries and increase the threshold to 250 kg per hectare, so you don't leave Welsh agriculture at a competitive disadvantage?
Diolch, Lywydd. Weinidog, bythefnos yn ôl, fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig mewn perthynas â Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2021, a elwir hefyd yn rheoliadau parthau perygl nitradau, yn dilyn menter ar y cyd rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru. Yn y datganiad hwnnw, fe gyhoeddoch chi eich bod yn ymestyn y dyddiad gweithredu ar gyfer y terfyn blynyddol o 170 kg yr hectar o 30 Ebrill i 31 Hydref, yn ddiweddarach eleni. Er bod y gohiriad hwn i'w groesawu, fe'i cyhoeddwyd chwe diwrnod yn unig cyn y dyddiad roedd y rheoliadau i fod i ddod i rym. Dros y misoedd diwethaf, mae’r gymuned amaethyddol wedi mynd ati fel lladd nadroedd i geisio bodloni’r rheoliadau hyn, dim ond i gael gwybod ar yr unfed awr ar ddeg eich bod yn gohirio’r dyddiad cychwyn. Pam y gwnaed y penderfyniad hwn mor hwyr, pam nad yw pryderon y gymuned amaethyddol yn cael eu cydnabod, a pham ddim dilyn esiampl gwledydd eraill a chodi’r trothwy i 250 kg yr hectar fel nad ydych yn creu anfantais gystadleuol i amaeth yng Nghymru?
Well, I certainly don't snappily refer to them as NVZ regulations, because that's not what they are, so it would be good if you could perhaps use the correct title at all times. I extended the implementation date for one measure of the control of agricultural pollution regulations, to give some certainty to the agricultural sector. As you know, I've extended it until 31 October. The reason why it's taken time, and it's still taking further time, is because of the responses we had to the consultation—it's very important that they're given the level of attention that's needed. Obviously, there is a great deal of lobbying going on, on both sides. But what I want to do is absolutely get it right. I think it's very important that we fully consider all of the issues that were raised in response to the consultation, and take that time to ensure we reach the right decision, both for the environment and for the agricultural sector.
Wel, yn sicr, nid wyf yn cyfeirio atynt fel rheoliadau parthau perygl nitradau, gan nad dyna ydynt, felly byddai'n dda pe gallech ddefnyddio'r teitl cywir bob amser. Estynnais y dyddiad gweithredu ar gyfer un o fesurau'r rheoliadau rheoli llygredd amaethyddol er mwyn rhoi rhywfaint o sicrwydd i’r sector amaethyddol. Fel y gwyddoch, rwyf wedi'i ymestyn tan 31 Hydref. Y rheswm pam ei fod wedi cymryd amser, ac mae'n dal i gymryd mwy o amser, yw oherwydd yr ymatebion a gawsom i'r ymgynghoriad—mae'n bwysig iawn eu bod yn cael y lefel o sylw sydd ei hangen. Yn amlwg, mae llawer iawn o lobïo'n digwydd, ar y ddwy ochr. Ond yr hyn rwyf am ei wneud yw gwneud hyn yn iawn. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn ystyried yr holl faterion a godwyd mewn ymateb i’r ymgynghoriad yn llawn, ac yn rhoi amser i sicrhau ein bod yn gwneud y penderfyniad cywir, ar gyfer yr amgylchedd ac ar gyfer y sector amaethyddol.
I'm grateful for that answer, Minister, but you will forgive me and Joe Bloggs for continuing to refer to them as NVZs when sections 2, 3, 4, 5 and 7 of the regulations are directly lifted from NVZ regs. But I do appreciate the concerns around the consultations, and the efforts that are being put into respecting the answers to that consultation. But staying on time frames, you'll be aware that regulation 45 of the NVZ proposals requires any proposals for an alternative measure to be made within 18 months of the regulations coming into effect. I believe, if I'm right in my thinking, that that deadline has now passed. So, by the standards set by yourself and this Government, should any alternative proposal now be brought forward, you will not consider it. Technology is key to improving water quality throughout Wales—technology that is advancing, developing and improving all of the time. Gelli Aur's Prosiect Slyri is just one example, but other groundbreaking technological solutions might now not see the light of the day, thanks to the insistence of a hard and fast deadline within the regulations. With regulation 45 in black and white, what incentive is there for a company, or a team of academics, to come forward with an alternative solution, if you insist that a deadline has passed?
Rwy’n ddiolchgar am eich ateb, Weinidog, ond fe faddeuwch i mi ac i Joe Bloggs am barhau i gyfeirio atynt fel parthau perygl nitradau pan fo adrannau 2, 3, 4, 5 a 7 o’r rheoliadau wedi'u codi’n uniongyrchol o'r rheoliadau parthau perygl nitradau. Ond rwy'n deall y pryderon ynghylch yr ymgynghoriadau, a'r ymdrechion sy'n cael eu gwneud i barchu'r atebion i'r ymgynghoriad hwnnw. Ond gan aros gydag amserlenni, fe fyddwch yn ymwybodol fod rheoliad 45 o gynigion y parthau perygl nitradau yn ei gwneud yn ofynnol i unrhyw gynigion ar gyfer mesur amgen gael eu gwneud o fewn 18 mis ar ôl i'r rheoliadau ddod i rym. Os wyf yn iawn, rwy'n credu bod y terfyn amser hwnnw bellach wedi bod. Felly, yn ôl y safonau a bennwyd gennych chi a'r Llywodraeth hon, pe bai unrhyw gynnig amgen yn cael ei gyflwyno nawr, ni fyddech yn ei ystyried. Mae technoleg yn allweddol i wella ansawdd dŵr ledled Cymru—technoleg sy’n gwneud cynnydd, yn datblygu ac yn gwella drwy’r amser. Mae Prosiect Slyri Gelli Aur yn un enghraifft, ond mae'n bosibl na fydd atebion technolegol arloesol eraill yn gweld golau dydd bellach, diolch i'r ffaith bod y rheoliadau'n mynnu terfyn amser pendant. Gyda rheoliad 45 mewn du a gwyn, pa gymhelliant sydd yna i gwmni, neu dîm o academyddion, gyflwyno ateb amgen, os ydych chi'n mynnu bod terfyn amser wedi bod?
I've said that we will consider that. On the 18-month deadline, I suppose I set that on myself. I think I was being very hard on myself, to make sure that, if anything came forward, we would have to consider it within that time. We haven't seen many more. I hear about what you say about Gelli Aur, and I've been there, along with Cefin Campbell, to have a look at it. I've been a couple of times now, and it is very clear that progress is being made, just not as fast as I think we would want it. But certainly, we have encouraged other people to come forward if they have any ideas. I've made it very clear that I do not want to extend the timescale again from the end of October. I've made it very clear to officials that we need to look at this now as a matter of urgency, and set out our response to the consultation as quickly as we possibly can, and well before that new implementation date that you referred to, in order to give that certainty to everyone.
Rwyf wedi dweud y byddwn yn ystyried hynny. Ar y terfyn amser o 18 mis, mae'n debyg imi osod hwnnw arnaf fy hun. Credaf fy mod yn bod yn galed iawn arnaf fy hun, i sicrhau, pe bai unrhyw beth yn cael ei gyflwyno, y byddai'n rhaid i ni ei ystyried o fewn yr amser hwnnw. Nid ydym wedi gweld llawer mwy. Rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch am Gelli Aur, ac rwyf wedi bod yno, gyda Cefin Campbell, i gael golwg ar y prosiect. Rwyf wedi bod fwy nag unwaith, ac mae'n amlwg iawn fod cynnydd yn cael ei wneud, er nad mor gyflym ag y credaf y byddem yn dymuno'i weld. Ond yn sicr, rydym wedi annog pobl eraill i gyflwyno unrhyw syniadau. Rwyf wedi nodi'n glir iawn nad wyf am ymestyn yr amserlen eto o ddiwedd mis Hydref. Rwyf wedi dweud yn glir iawn wrth swyddogion fod angen inni edrych ar hyn fel mater o frys, a nodi ein hymateb i’r ymgynghoriad cyn gynted ag y gallwn, ac ymhell cyn y dyddiad gweithredu newydd y cyfeirioch chi ato, er mwyn rhoi’r sicrwydd hwnnw i bawb.
That begs the question why was regulation 45 so necessary, if you're saying now in the Chamber that you will look at future alternative measures if they do come forward. That's the bit that I couldn't get when we were questioning you in committee. I still can't quite understand today the insistence on having regulation 45 within the NVZ regs. But I'm not trying to give opposition for opposition's sake here when I'm challenging these regulations and their appropriateness for tackling a problem—a problem that we all want to see fixed. Water pollution from any source needs to be stopped. But given the delay to the implementation, the rigidity in accepting an alternative solution, the problems within the planning system in actually getting storage facilities built, not to mention the inflationary cost of materials, and the analysis of the Irish Environmental Protection Agency, which has shown that nearly half of sites under NVZ regulations actually showed an increase in nitrates, isn't this whole policy just a thinly veiled attack on Welsh agriculture, and a way to destock our countryside by the back door?
Mae hynny’n codi cwestiwn ynghylch pam fod rheoliad 45 mor angenrheidiol, os ydych yn dweud nawr yn y Siambr y byddwch yn edrych ar fesurau amgen yn y dyfodol os cânt eu cynnig. Dyna'r darn na allwn ei ddeall pan oeddem yn eich holi yn y pwyllgor. Rwy'n dal i fethu deall heddiw pam y mynnwyd cael rheoliad 45 yn y rheoliadau parthau perygl nitradau. Ond nid wyf yn ceisio gwrthwynebu er mwyn gwrthwynebu yma pan fyddaf yn herio'r rheoliadau hyn a'u haddasrwydd ar gyfer mynd i'r afael â phroblem—problem y mae pob un ohonom am iddi gael ei datrys. Mae angen atal llygredd dŵr o unrhyw ffynhonnell. Ond o ystyried y gohirio cyn gweithredu, yr anhyblygrwydd o ran derbyn ateb amgen, y problemau yn y system gynllunio wrth adeiladu cyfleusterau storio, heb sôn am gostau cynyddol deunyddiau, a dadansoddiad Asiantaeth Diogelu'r Amgylchedd Iwerddon, sydd wedi dangos bod bron i hanner y safleoedd o dan reoliadau parthau perygl nitradau yn dangos cynnydd mewn nitradau mewn gwirionedd, onid ymosodiad ar amaethyddiaeth Cymru yw’r polisi cyfan hwn mewn gwirionedd, a ffordd o ddadstocio ein cefn gwlad drwy'r drws cefn?
Absolutely not. I think we've made it very clear as a Government that—you're absolutely right—every form of pollution needs to be stopped, absolutely every form. And that's why the First Minister has had two water quality summits that he has chaired, along with myself and the Minister for Climate Change, because it's not just one sector; it's lots of sectors. What the First Minister wanted, and what happened, was a variety of sectors came forward to that water summit with solutions to these problems and what action they would take. It was not just agriculture; there were many other sectors there. So, to say that just one sector is being picked on is absolutely incorrect.
Dim o gwbl. Credaf ein bod wedi dweud yn glir iawn fel Llywodraeth—rydych yn llygad eich lle—fod angen atal pob ffurf ar lygredd, pob ffurf. A dyna pam fod y Prif Weinidog wedi cadeirio dwy uwchgynhadledd ar ansawdd dŵr, ynghyd â’r Gweinidog Newid Hinsawdd a minnau, gan ei fod yn ymwneud â mwy ag un sector yn unig; mae'n ymwneud â nifer o sectorau. Yr hyn roedd y Prif Weinidog ei eisiau, a’r hyn a ddigwyddodd, oedd bod amryw o sectorau wedi dod i’r uwchgynhadledd honno gydag atebion i’r problemau hyn a pha gamau y byddent yn eu cymryd. Nid y sector amaethyddiaeth yn unig; roedd llawer o sectorau eraill yno. Felly, mae dweud mai un sector yn unig sy'n cael ei feio'n gwbl anghywir.
Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.
Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rôn i'n bryderus clywed yr wythnos diwethaf bod parthau gwarchod ffliw adar newydd wedi cael eu gorfodi o amgylch fferm bridio adar gêm fawr ym Mhowys. Mae hyn yn ddatblygiad gofidus, gan ystyried bod y Llywodraeth wedi codi'r gorchymyn cadw dofednod ac adar caeth o dan do ar 18 Ebrill. Mae'r niferoedd o adar sydd yn cael eu cofnodi yn dioddef o'r ffliw adar ar eu huchaf ar hyn o bryd, gyda tua 330 achos wedi'u cofnodi yn y Deyrnas Gyfunol dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae dros hanner o'r achosion sydd wedi cael eu cofnodi yng Nghymru wedi cael eu cofnodi ym Mhowys, gyda ffermydd dofednod wedi'u taro'n arbennig o wael, a bron i 4 miliwn o adar wedi cael eu difa. Cafodd y gorchymyn gorfodol i gadw adar dan do ei gyflwyno ar ddechrau Rhagfyr y llynedd, cyn cael ei godi bedwar mis yn ddiweddarach. Hoffwn, felly, ddeall effeithlonrwydd y gorchymyn gorfodol ar ledaeniad yr haint ymysg adar Cymru. A wnaiff y Gweinidog amlinellu asesiad y Llywodraeth o effeithlonrwydd y mesurau yma? Os nad oes asesiad wedi cael ei wneud eto yn llawn, fe hoffwn wybod pryd bydd y wybodaeth ar gael, os gwelwch yn dda
Thank you very much, Llywydd. I was very concerned to hear last week that new bird flu protection zones had been enforced around a large game breeding farm in Powys. This is a concerning development given that the Government had lifted the poultry and game bird housing order on 18 April. The number of birds recorded as suffering bird flu is at its highest now, with some 330 cases recorded in the UK over the past two years. Over half of the cases recorded in Wales have been recorded in Powys, with poultry farms being particularly badly hit and almost 4 million birds being culled. The order for keeping birds indoors was introduced at the beginning of December last year, before being lifted four months later. I would, therefore, like to understand the efficiency of this order in terms of preventing the spread of the disease among birds in Wales. Will the Minister outline the Government's assessment of the efficiency and effectiveness of these measures? And if no assessment has yet been made, I would like to know when the information will be available, please.
Thank you. As you know, we have seen a significant number of avian influenza cases in Wales, and far more across other parts of the UK. For about 20 months, we have not seen any respite, really, from that. As you said, on 18 April, we did lift the mandatory housing measures for birds, which I introduced, I think, on 2 December. I did that because the advice I was given from the chief veterinary officer, and the advice we were given from other areas, was that that was the right thing to do. There was a reduction in risk to poultry and captive birds. Alongside that, the avian influenza prevention zone remains in force across Wales until further notice. I think it's important to say that. And, also, we are encouraging all bird keepers to abide by the mandatory biosecurity measures and complete the mandatory biosecurity self-assessment checklist, which we introduced back in December, and which helps us monitor efficiency and effectiveness of the various measures that we bring through. I mentioned the all-Wales avian influenza prevention zone. We put that in place back in the middle of October, and, as I say, that does still remain in place. But there is constant monitoring going on not just here in Wales, but obviously across the UK. The chief veterinary officer meets with others on a regular basis—I think it's still weekly—around the AI outbreaks that we've seen across the country.
Diolch. Fel y gwyddoch, rydym wedi gweld nifer sylweddol o achosion o ffliw adar yng Nghymru, a llawer mwy ar draws rhannau eraill o’r DU. Ers oddeutu 20 mis, nid ydym wedi cael unrhyw seibiant rhag hynny mewn gwirionedd. Fel y dywedoch chi, ar 18 Ebrill, fe wnaethom ddiddymu'r mesurau gorfodol ar gyfer cadw adar dan do, a gyflwynwyd gennyf ar 2 Rhagfyr, rwy'n credu. Gwneuthum hynny am mai'r cyngor a gefais gan y prif swyddog milfeddygol, a’r cyngor a gawsom o fannau eraill, oedd mai dyna’r peth iawn i’w wneud. Roedd gostyngiad yn y risg i ddofednod ac adar caeth. Ynghyd â hynny, mae’r parth atal ffliw adar yn dal i fod mewn grym ledled Cymru hyd nes y nodir yn wahanol. Credaf ei bod yn bwysig dweud hynny. Rydym hefyd yn annog ceidwaid adar i gadw at y mesurau bioddiogelwch gorfodol a chwblhau'r rhestr wirio hunanasesu bioddiogelwch orfodol, a gyflwynwyd gennym yn ôl ym mis Rhagfyr, ac sy'n ein helpu i fonitro effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd y mesurau amrywiol a gyflwynir gennym. Soniais am barth atal ffliw adar Cymru gyfan. Rhoesom hwnnw ar waith yn ôl ganol mis Hydref, ac fel y dywedaf, mae'n dal i fod mewn grym. Ond mae gwaith monitro cyson yn mynd rhagddo nid yn unig yma yng Nghymru, ond ledled y DU wrth gwrs. Mae'r prif swyddog milfeddygol yn cyfarfod ag eraill yn rheolaidd—credaf eu bod yn dal i gyfarfod yn wythnosol—ynghylch yr achosion o ffliw adar rydym wedi'u gweld ledled y wlad.
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb yna. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod y niferoedd o achosion ffliw adar yn cynyddu yn ystod misoedd y gaeaf. Mae'r misoedd yma yn heriol iawn wrth drio atal lledaeniad yr haint, efo adar gwyllt, sef yr adar sydd yn fwyaf tebygol o gario'r haint, yn ymfudo dros fisoedd y gaeaf, ac felly'n debygol o gario'r i diroedd newydd. Oherwydd hyn, mae'n hanfodol bod camau bioddiogelwch yn cael eu cryfhau er mwyn atal lledaeniad yr haint. Mae llywodraethau cyfrifol yn sicrhau bod camau bioddiogelwch addas yn cael eu cyflwyno er mwyn paratoi am y risg, ond er mwyn sicrhau bod y camau yma'n effeithiol mae'n bwysig cefnogi ffermwyr dofednod a chiperiaid yn eu hydmrechion i weithredu'r camau angenrheidiol. Gall cefnogeth o'r fath fod yn hyfforddiant, yn ogystal â chamau ariannol ar gyfer darparu'r isadeiledd angenrheidiol, ac mae'r Llywodraeth yma, er tegwch, eisoes wedi cymryd rhai camau i'r perwyl yma dros y flwyddyn ddiwethaf a chefnogi'r diwydiant. Mae misoedd yr haf yma, felly, am fod yn greiddiol bwysig os am baratoi'n effeithiol ar gyfer beth all fod yn aeaf caled i'r sector. A gaf i, felly, ofyn i'r Gweinidog pa waith sydd ar y gweill neu'n cael ei gynllunio rŵan wrth baratoi am y posibilrwydd o ledaeniad ffliw adar y gaeaf yma?
I thank the Minister for that response. The Minister will be aware that the numbers of cases of AI increase during the winter months. These are very challenging months in trying to prevent the spread of the disease, with wild birds, who are most likely to carry the infection, migrating over the winter months, and likely to take AI to new areas. Because of this, it's important that biosecurity measures are strengthened in order to prevent the spread of avian influenza. Responsible governments ensure that appropriate biosecurity steps are taken to prepare for the risks, but in order to ensure that these are effective it's important to support poultry farmers and keepers in their attempts to implement these measures. Such support can be in the form of training, as well as financial support for providing the necessary infrastructure, and the Government here, in fairness, has already taken some steps to this end over the past 12 months and supported the industry. The summer months are going to be crucially important, therefore, if we're going to prepare effectively for what could be a very difficult winter for the sector. Could I, therefore, ask the Minister what work is in the pipeline or being planned at the moment in preparing for the possibility of the spread of avian influenza this winter?
Thank you. You are quite right; normally it is the winter months where we see the majority of AI outbreaks. But really, we haven't had a respite. We had it all through the summer last year, and, as you say, we need to prepare. We have a cross-Government and industry avian influenza taskforce looking at vaccination, for instance, now, because I think that's something that we need to be looking at, whether that's good for the future. Obviously, biosecurity is very important. We have a register of bird keepers here in Wales, and you had to have 50 birds to be on the register. What we're encouraging is for everybody, even if you've only got one in your back yard, to register, so we know where we are and we know how we can get that information to you as quickly as possible. You'll be aware of the work that we've done on banning bird gatherings. Unfortunately, we haven't seen birds at the Royal Welsh Show and other agricultural shows, but that is, I think, really important, because we know there are certain higher risk species of birds where we have to keep those preventions in place.
I think we all have a responsibility in helping to prevent the spread of AI to protect the health of all birds in Wales—our kept birds, our national flocks—and, of course, our trading position. It's really important from that point of view. So, I would urge everybody—. It's a good opportunity—and thank you for raising this today—to tell everyone it's really important that they comply with these measures. We also work with public health agencies. Whilst, obviously, from a public health point of view, the risk remains very, very low, it is really important that we work with them. Also, the Food Standards Agency is advising on the risks from AI. The risk is very, very low from a food safety point of view as well, but obviously it is there. It's about making sure that you properly cook your poultry and properly cook eggs, for instance.
Diolch. Rydych yn llygad eich lle; fel arfer, gwelwn y rhan fwyaf o achosion o ffliw adar yn ystod misoedd y gaeaf. Ond mewn gwirionedd, nid ydym wedi cael seibiant. Fe'i cawsom drwy gydol yr haf y llynedd, ac fel y dywedwch, mae angen inni baratoi. Mae gennym dasglu ffliw adar trawslywodraethol ar y cyd â'r diwydiant yn edrych ar frechu, er enghraifft, nawr, gan y credaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen inni edrych arno, ac a yw hynny'n dda ar gyfer y dyfodol. Yn amlwg, mae bioddiogelwch yn bwysig iawn. Mae gennym gofrestr o geidwaid adar yma yng Nghymru, ac roedd yn rhaid bod gennych 50 o adar i allu bod ar y gofrestr. Yr hyn rydym yn ei annog yw bod pawb yn cofrestru, hyd yn oed os mai dim ond un sydd gennych yn eich iard gefn, fel ein bod yn ymwybodol o'r sefyllfa ac yn gwybod sut y gallwn roi'r wybodaeth honno i chi cyn gynted â phosibl. Fe fyddwch yn gwybod am y gwaith rydym wedi'i wneud ar wahardd crynoadau adar. Yn anffodus, nid ydym wedi gweld adar yn Sioe Frenhinol Cymru a sioeau amaethyddol eraill, ond credaf fod hynny'n bwysig iawn, gan y gwyddom fod rhai rhywogaethau adar risg uwch lle mae'n rhaid inni gadw’r mesurau atal hynny ar waith.
Credaf fod gan bob un ohonom gyfrifoldeb i helpu i atal lledaeniad ffliw adar er mwyn diogelu iechyd holl adar Cymru—ein hadar cadw, ein heidiau cenedlaethol—ac wrth gwrs, ein sefyllfa fasnachu. Mae’n wirioneddol bwysig yn y cyswllt hwnnw. Felly, hoffwn annog pawb—. Mae'n gyfle da—a diolch am godi hyn heddiw—i ddweud wrth bawb ei bod yn bwysig iawn eu bod yn cydymffurfio â'r mesurau hyn. Rydym hefyd yn gweithio gydag asiantaethau iechyd y cyhoedd. Er bod y risg, o safbwynt iechyd y cyhoedd, yn parhau i fod yn isel tu hwnt wrth gwrs, mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio gyda nhw. Hefyd, mae'r Asiantaeth Safonau Bwyd yn cynghori ar risgiau ffliw adar. Mae’r risg yn isel tu hwnt o safbwynt diogelwch bwyd hefyd, ond yn amlwg, mae'n bodoli. Mae'n ymwneud â sicrhau eich bod yn coginio eich dofednod yn iawn ac yn coginio wyau'n iawn, er enghraifft.
3. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Economi ynglŷn â sicrhau bod ardal gogledd Cymru yn elwa o lwyddiant chwaraeon Cymru? OQ59477
3. What discussions has the Minister had with the Minister for Economy about ensuring that the North Wales area benefits from Welsh sporting success? OQ59477
As the Minister for north Wales, I have regular discussions with all Cabinet colleagues on how portfolios work together. Every effort is made to ensure north Wales reaps the benefits of all our sporting successes.
Fel Gweinidog gogledd Cymru, rwy’n cael trafodaethau rheolaidd gyda fy holl gyd-Aelodau o’r Cabinet ar sut mae portffolios yn gweithio gyda’i gilydd. Gwneir pob ymdrech i sicrhau bod gogledd Cymru yn elwa o'n holl lwyddiannau ym myd chwaraeon.
Thank you very much for your answer, Minister. The reason I ask this question is because of the recent success in your constituency, which is the success of Wrexham football club winning the National League and returning to the football league after a 15-year absence. I don't pretend to be a Wrexham fan, but I know they've had some dark days over that period of time, and it's great to see them back to their former glory anyway. Plenty of my constituents are also Wrexham fans as well, as you can probably gather. But in terms of looking at how the whole region can benefit from this, obviously with the investment from Ryan Reynolds, Rob McElhenney as well, and the success that they’re having down there in Wrexham, how do you think that the region as a whole can benefit from that investment and create not just an area of sporting champions, but indeed a region of champions to go with that as well?
Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog. Y rheswm pam y gofynnaf y cwestiwn yw oherwydd y llwyddiant diweddar yn eich etholaeth, sef llwyddiant clwb pêl-droed Wrecsam i ennill y Gynghrair Genedlaethol a dychwelyd i’r gynghrair bêl-droed ar ôl absenoldeb o 15 mlynedd. Nid wyf yn esgus bod yn gefnogwr Wrecsam, ond gwn eu bod wedi cael rhai dyddiau tywyll yn ystod y cyfnod hwnnw, ac mae'n wych eu gweld yn llwyddo eto. Mae digon o fy etholwyr hefyd yn gefnogwyr Wrecsam, fel y gallwch ddychmygu, mae'n siŵr. Ond wrth edrych ar sut y gall y rhanbarth cyfan elwa o hyn, gyda'r buddsoddiad gan Ryan Reynolds a Rob McElhenney hefyd, a'r llwyddiant y maent yn ei gael yn Wrecsam, sut y credwch y gall y rhanbarth cyfan elwa o'r buddsoddiad hwnnw a chreu nid yn unig ardal o bencampwyr byd chwaraeon, ond rhanbarth o bencampwyr i gyd-fynd â hynny hefyd?
Thank you, and thank you for giving me the opportunity to again raise the success of Wrexham football club—both the men and the women, and, of course, the youth teams as well. I think it’s very important to remember all four teams gained promotion this year. But I do think you make a very good point—the profile of the club and that of Wrexham has obviously been built on these successes and the number of global visitors we’re getting to Wrexham. I rarely go to a home match now where you’re not approached by an American fan who’s probably never been to Wrexham before and probably never heard of Wrexham before the Welcome to Wrexham documentary and, as you say, the input from Ryan Reynolds and Rob McElhenney. So, I do think it is important for not just north-east Wales, but the whole of north Wales. And you’re quite right—there are people from Anglesey, there are people from Llandudno who sit behind me at the football, and they’ve been there for many, many, many years, including those dark days.
You’ll be aware of the significant funding that’s been given by the Welsh Government to the Wrexham Gateway, and some of that money is going towards the redevelopment of the stadium to ensure that we can have a stadium where international matches can be held, because that hasn’t been possible for many, many years. As a child, that’s where I saw my international football; I couldn’t possibly have come to Cardiff. So, it’s really important for north Wales that we have that ability to host international matches at the Racecourse stadium.
Diolch, a diolch am roi cyfle imi godi llwyddiant clwb pêl-droed Wrecsam unwaith eto—y dynion a’r menywod, ac wrth gwrs, y timau ieuenctid hefyd. Credaf ei bod yn bwysig iawn cofio bod y pedwar tîm wedi cael dyrchafiad eleni. Ond credaf eich bod yn gwneud pwynt da iawn—mae'n amlwg fod proffil y clwb a Wrecsam wedi'i adeiladu ar y llwyddiannau hyn ac ar nifer yr ymwelwyr o bob rhan o'r byd rydym yn eu cael yn Wrecsam. Anaml yr af i gêm gartref bellach lle nad oes cefnogwr Americanaidd yn dod atoch nad ydynt, yn ôl pob tebyg, erioed wedi bod yn Wrecsam o’r blaen ac nad oeddent, yn ôl pob tebyg, erioed wedi clywed am Wrecsam cyn y rhaglen ddogfen Welcome to Wrexham, a mewnbwn Ryan Reynolds a Rob McElhenney fel y dywedwch. Felly, credaf fod hyn yn bwysig nid yn unig i ogledd-ddwyrain Cymru, ond i ogledd Cymru i gyd. Ac rydych yn llygad eich lle—mae pobl o Ynys Môn, mae pobl o Landudno sy'n eistedd y tu ôl i mi yn y gemau pêl-droed, ac maent wedi bod yno ers sawl blwyddyn, gan gynnwys y dyddiau tywyll hynny.
Fe fyddwch yn ymwybodol o’r cyllid sylweddol sydd wedi’i ddarparu gan Lywodraeth Cymru i Borth Wrecsam, ac mae rhywfaint o’r arian hwnnw’n mynd tuag at ailddatblygu’r stadiwm i sicrhau y gallwn gael stadiwm lle gellir cynnal gemau rhyngwladol, gan nad yw hynny wedi bod yn bosibl ers blynyddoedd lawer. Yn blentyn, dyna ble roeddwn yn gwylio fy mhêl-droed rhyngwladol; ni fyddwn wedi gallu dod i Gaerdydd o gwbl. Felly, mae’n wirioneddol bwysig i ogledd Cymru fod gennym allu i gynnal gemau rhyngwladol yn stadiwm y Cae Ras.
4. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar brosiectau Llywodraeth Cymru i ddileu TB yng Nghymru? OQ59470
4. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's projects to eliminate TB in Wales? OQ59470
I made an oral statement in March, updating Members on the TB eradication programme. During my statement, I set out the progress made and launched our new delivery plan, which sets out a course of action for the next five years.
Gwneuthum ddatganiad llafar ym mis Mawrth, yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau am y rhaglen dileu TB. Yn fy natganiad, nodais y cynnydd a wnaed, a lansiais ein cynllun cyflawni newydd, sy’n nodi camau gweithredu ar gyfer y pum mlynedd nesaf.
I’d like to thank the Minister for her answer. There is obviously one way, the most effective way, of dealing with bovine TB, and that would be to have a targeted cull of infected badgers across Wales, but that is something that the Welsh Labour Government won’t even entertain. So, I’d like to know where you are with the vaccination programme, and is there any more money being made available for that? I know we had the pilot project last year, but I’d like to know whether more money is being made available for a pilot project this year so we can actually start getting on top of TB across Wales.
Hoffwn ddiolch i’r Gweinidog am ei hateb. Yn amlwg, mae un ffordd, y ffordd fwyaf effeithiol, o ymdrin â TB mewn gwartheg, sef rhaglen wedi’i thargedu i ddifa moch daear heintiedig ledled Cymru, ond mae hynny’n rhywbeth na wnaiff Llywodraeth Lafur Cymru hyd yn oed ei ystyried. Felly, hoffwn wybod ble rydych chi arni gyda'r rhaglen frechu, ac a oes rhagor o arian yn cael ei ddarparu ar gyfer y rhaglen honno? Gwn ein bod wedi cael y prosiect peilot y llynedd, ond hoffwn wybod a oes mwy o arian ar gael ar gyfer prosiect peilot eleni fel y gallwn ddechrau mynd i'r afael â TB ledled Cymru.
Thank you. I do think we've made significant progress in relation to TB eradication. You're quite right—there is a very, very clear programme for government commitment not to cull badgers. That was in the manifesto on which I and my party were elected two years ago. And as I say, we have seen some steady progress and we continue to build on that.
You're quite right about a vaccine—there’s been some significant progress taken. I think, if you ask any academic, they always say, 'It’s 10 years in advance, 10 years in advance', but it is becoming much closer now; it's certainly not 10 years away. And we did have some pilot projects. Unfortunately there were no farms in Wales that put themselves forward for that project. And then we've just gone into the second phase now, and I've asked officials to work with some farms here in Wales to see if they would be part of that pilot, and I think there are a couple farms that we've identified that hopefully will take part in those pilot schemes. But I think, certainly from the last meetings I had—probably last summer—with academics in Aberystwyth University, they're very hopeful that, before the end of this decade, certainly, and probably a bit closer to where we are now, we will see a cattle vaccine.
Diolch. Credaf ein bod wedi gwneud cynnydd sylweddol mewn perthynas â dileu TB. Rydych yn llygad eich lle—roedd ymrwymiad clir iawn yn y rhaglen lywodraethu i beidio â difa moch daear. Roedd hynny'n rhan o'r maniffesto y cefais i a fy mhlaid ein hethol arno ddwy flynedd yn ôl. Ac fel y dywedaf, rydym wedi gweld cynnydd cyson ac rydym yn parhau i adeiladu ar hynny.
Rydych yn llygad eich lle ynglŷn â brechlyn—gwnaed peth cynnydd sylweddol. Os gofynnwch i unrhyw academydd, maent bob amser yn dweud, 'Mae 10 mlynedd i ffwrdd, 10 mlynedd i ffwrdd', ond mae’n dod yn llawer agosach nawr; yn sicr, nid yw 10 mlynedd i ffwrdd. A chawsom rai prosiectau peilot. Yn anffodus, nid oedd unrhyw ffermydd yng Nghymru yn barod i gymryd rhan yn y prosiect hwnnw. Ac rydym newydd ddechrau'r ail gam nawr, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion weithio gyda rhai ffermydd yma yng Nghymru i weld a fyddent yn fodlon bod rhan o'r cynllun peilot hwnnw, ac rwy'n credu ein bod wedi nodi un neu ddwy o ffermydd a fydd yn cymryd rhan yn y cynlluniau peilot hynny, gobeithio. Ond yn sicr o'r cyfarfodydd diwethaf a gefais—yr haf diwethaf yn ôl pob tebyg—gydag academyddion ym Mhrifysgol Aberystwyth, maent yn obeithiol iawn y byddwn yn gweld brechlyn gwartheg cyn diwedd y degawd hwn yn sicr, ac ychydig yn nes at heddiw yn ôl pob tebyg.
5. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar reoleiddio sefydliadau lles anifeiliaid? OQ59489
5. Will the Minister provide an update on the regulation of animal welfare establishments? OQ59489
Thank you. Our animal health and welfare plan details how we deliver our programme for government commitments. This includes developing a national regulation model for animal welfare, which we will consult on later this year.
Diolch. Mae ein cynllun iechyd a lles anifeiliaid yn manylu ar sut rydym yn cyflawni ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu. Mae hyn yn cynnwys datblygu model rheoleiddio cenedlaethol ar gyfer lles anifeiliaid, y byddwn yn ymgynghori arno yn ddiweddarach eleni.
Diolch am yr ateb, Gweinidog.
Thank you for that response, Minister.
The Welsh Government, of course, launched its voluntary code of practice for animal welfare establishments back in 2020, and it was a welcome step, but research from RSPCA Cymru suggests that this has never been referred to by approximately half of animal welfare establishments, and, worryingly, they also found that none of Wales’s local authorities promote the code of practice on their websites. This, I think, speaks to a need to regulate beyond a voluntary code of practice. We know that there are, of course, plans to introduce registration for animal welfare establishments in the animal welfare plan. The plan itself suggests that consultation and priority documents are due to be published this year. Are you able to tell us when this year, and can we expect any future plans to introduce stringent staffing requirements, species-specific guidance, and adequate funding and training for Wales's 22 local authorities that ultimately will need to deliver on these regulations themselves?
Lansiodd Llywodraeth Cymru ei chod ymarfer gwirfoddol ar gyfer sefydliadau lles anifeiliaid yn ôl yn 2020 wrth gwrs, ac roedd yn gam calonogol, ond mae ymchwil gan RSPCA Cymru yn awgrymu nad yw oddeutu hanner y sefydliadau lles anifeiliaid erioed wedi cyfeirio ato, a chanfuwyd hefyd nad oes unrhyw un o awdurdodau lleol Cymru yn hyrwyddo’r cod ymarfer ar eu gwefannau, sy'n destun pryder. Credaf fod hyn yn dangos bod angen rheoleiddio y tu hwnt i god ymarfer gwirfoddol. Gwyddom fod yna gynlluniau, wrth gwrs, i gyflwyno cofrestriad ar gyfer sefydliadau lles anifeiliaid yn y cynllun lles anifeiliaid. Mae'r cynllun ei hun yn awgrymu bod disgwyl i ddogfennau ymgynghori a blaenoriaethau gael eu cyhoeddi eleni. A allwch chi ddweud wrthym pryd eleni, ac a allwn ddisgwyl unrhyw gynlluniau yn y dyfodol i gyflwyno gofynion staffio llym, canllawiau ar rywogaethau penodol, a chyllid a hyfforddiant digonol ar gyfer 22 awdurdod lleol Cymru, gan y bydd angen iddynt gyflawni'r rheoliadau hyn eu hunain yn y pen draw?
As I said in my earlier answer to you, later this year, so I guess it will be before the end of the calendar year. If I say 'autumn', does that go into November? But probably towards the latter part of the year. I'm very concerned to hear what you say around local authorities not promoting the code of practice on their website. With the work that we've done with local authorities around enforcement projects, for instance, I would have thought that local authorities would perhaps marry the two together and think about promoting those codes of practice a bit more. I shall certainly take that forward with officials to see, because, for me, that's a very simple thing to do. It doesn't even cost anything, does it? So, I think we should look at doing that as quickly as we can.
Fel y dywedais yn fy ateb cynharach i chi, yn ddiweddarach eleni, felly mae'n debyg y bydd hynny cyn diwedd y flwyddyn galendr. Os dywedaf 'hydref', a yw hynny'n mynd i mewn i fis Tachwedd? Ond tua diwedd y flwyddyn yn ôl pob tebyg. Rwy'n bryderus iawn wrth glywed yr hyn a ddywedwch ynghylch awdurdodau lleol nad ydynt yn hyrwyddo'r cod ymarfer ar eu gwefan. Gyda'r gwaith rydym wedi'i wneud gydag awdurdodau lleol ar brosiectau gorfodaeth, er enghraifft, byddwn wedi meddwl efallai y byddai awdurdodau lleol yn cyfuno'r ddau beth ac yn meddwl am hyrwyddo'r codau ymarfer hynny ychydig yn well. Yn sicr, byddaf yn gofyn i swyddogion edrych ar hynny, oherwydd i mi, mae hynny'n beth syml iawn i'w wneud. Nid yw'n costio dim i'w wneud. Felly, credaf y dylem edrych ar wneud hynny cyn gynted ag y gallwn.
Riding schools, cat boarders, dog breeders and pet shops are all subject to regulation in Wales, but animal welfare establishments or sanctuaries are not. We must never take away from them the hard work they do, but anyone—literally anybody—can set themselves up and call themselves an animal rescue or an animal sanctuary. Really, there's no inspection process or any regulation. So, again, I don't believe that the voluntary code of practice, as Luke has said, has actually been effective. So, it's good to hear, Minister, that you are considering bringing in more regulations towards the end of the year, and I look forward to that.
Mae ysgolion marchogaeth, lletywyr cathod, bridwyr cŵn a siopau anifeiliaid anwes oll yn ddarostyngedig i reoliadau yng Nghymru, ond nid yw hynny'n wir am sefydliadau neu lochesau lles anifeiliaid. Rhaid inni beidio â bychanu'r gwaith caled a wnânt, ond gall unrhyw un—yn llythrennol, unrhyw un—alw eu hunain yn ganolfan achub anifeiliaid neu loches anifeiliaid. Nid oes unrhyw broses arolygu nac unrhyw reoliadau. Felly, unwaith eto, ni chredaf fod y cod ymarfer gwirfoddol, fel y dywedodd Luke, wedi bod yn effeithiol mewn gwirionedd. Felly, mae’n dda clywed, Weinidog, eich bod yn ystyried cyflwyno mwy o reoliadau tuag at ddiwedd y flwyddyn, ac edrychaf ymlaen at hynny.
Thank you. Well, I don't think it's been ineffective. I think we should be looking at mandatory, though, and yes I certainly hope to go out to consultation by the end of this year. I think it's a good opportunity to thank them. Many of them, as you say, bring forward really hard work, protecting so many animals, and I go back to what I was saying—it's a good opportunity to promote the adoption of pets.
Diolch. Wel, ni chredaf ei fod wedi bod yn aneffeithiol. Credaf y dylem fod yn edrych ar fesurau gorfodol, serch hynny, ac ydw, rwy'n sicr yn gobeithio cynnal ymgynghoriad erbyn diwedd y flwyddyn. Credaf ei fod yn gyfle da i ddiolch iddynt. Mae llawer ohonynt, fel y dywedwch, yn gwneud gwaith caled iawn, yn diogelu cymaint o anifeiliaid, ac af yn ôl at yr hyn roeddwn yn ei ddweud—mae'n gyfle da i hyrwyddo mabwysiadu anifeiliaid anwes.
6. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi ffermwyr ym Mhreseli Sir Benfro? OQ59466
6. What is the Welsh Government doing to support farmers in Preseli Pembrokeshire? OQ59466
Farmers throughout Pembrokeshire received over £18 million from the basic payment scheme during the past year, and our Farming Connect service continues to provide crucial support and advice to 441 businesses in Pembrokeshire.
Derbyniodd ffermwyr ledled sir Benfro dros £18 miliwn drwy gynllun y taliad sylfaenol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac mae ein gwasanaeth Cyswllt Ffermio yn parhau i ddarparu cymorth a chyngor hollbwysig i 441 o fusnesau yn sir Benfro.
I'm grateful to you for that answer, Minister. Next week is Mental Health Awareness Week, and I want to put on record my gratitude to organisations like the DPJ Foundation, the Farming Community Network and the Royal Agricultural Benevolent Institution, who all support people in agriculture and rural communities with mental health problems. Now, as my colleague, the Member for Brecon and Radnorshire, said, challenges like bovine TB continue to be a major issue for farmers in my constituency, and the Welsh Government's refreshed TB eradication plan for 2023-28 recognised deep-seated levels of infection in parts of Pembrokeshire where TB herd-level incidence and prevalence have worsened against the overall improving backdrop in Wales. Minister, I know that you recognise that dealing with bovine TB can have a huge strain on farmers' mental health and well-being, so can you tell us why, therefore, your refreshed TB eradication plan does not recognise and prioritise farmers' mental health and well-being, because the Welsh Government needs to be doing everything it can to support farmers that have to deal with this dreadful disease?
Rwy’n ddiolchgar am eich ateb, Weinidog. Mae’r wythnos nesaf yn Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, a hoffwn gofnodi fy niolch i sefydliadau fel Sefydliad DPJ, Farming Community Network a’r Sefydliad Amaethyddol Llesiannol Brenhinol, sydd oll yn cefnogi pobl ym myd amaeth a chymunedau gwledig gyda phroblemau iechyd meddwl. Nawr, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Frycheiniog a Sir Faesyfed, mae heriau fel TB buchol yn parhau i fod yn broblem fawr i ffermwyr yn fy etholaeth, ac roedd cynllun dileu TB newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer 2023-28 yn cydnabod lefelau uchel o heintiau mewn rhannau o sir Benfro lle mae nifer a mynychder achosion o TB ar lefel y fuches wedi gwaethygu yn erbyn y darlun sy'n gwella'n gyffredinol ledled Cymru. Weinidog, gwn eich bod yn cydnabod y gall ymdrin â TB buchol roi straen enfawr ar iechyd meddwl a lles ffermwyr, felly a wnewch chi ddweud wrthym pam nad yw eich cynllun dileu TB newydd yn cydnabod ac yn blaenoriaethu iechyd meddwl a lles ffermwyr, gan fod angen i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i gefnogi ffermwyr sy’n gorfod ymdrin â’r clefyd ofnadwy hwn?
Well, I think we need to support farmers' mental health around a variety of issues, so we do do a significant piece of work with third sector groups—and you mentioned the DPJ Foundation, which we both know very well—along with other charities, such as Tir Dewi and the Farming Community Network. Just last week, I met with my official who liaises with those charities, to see what further funding we could perhaps find to support them. I meet regularly with the charities, and certainly during the COVID pandemic I met with them probably monthly, because they were seeing an increased number of calls to the charities because of a variety of issues that, obviously, the COVID-19 pandemic brought as well. So, I don't think it's just around TB, although I absolutely recognise the distress it causes, but I think there are many issues that mean, sometimes, perhaps, farmers feel more isolated than other parts of our communities, where these charities are there for them, and I would urge anyone, if they need to seek that support, to do so, because the charities offer a range of support not just to farmers, but to farming families as well.
Wel, credaf fod angen inni gefnogi iechyd meddwl ffermwyr mewn perthynas ag amrywiaeth o faterion, felly rydym yn gwneud gwaith pwysig gyda grwpiau'r trydydd sector—ac fe sonioch chi am Sefydliad DPJ, y mae’r ddau ohonom yn gyfarwydd iawn ag ef—ynghyd ag elusennau eraill, megis Tir Dewi a Farming Community Network. Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â fy swyddog sy’n cysylltu â’r elusennau hynny, i weld pa gyllid pellach y gallem ddod o hyd iddo i’w cefnogi. Rwy’n cyfarfod yn rheolaidd â’r elusennau, ac yn sicr, yn ystod y pandemig COVID, roeddwn yn eu cyfarfod yn fisol yn ôl pob tebyg, gan eu bod yn gweld nifer cynyddol o alwadau i’r elusennau oherwydd amrywiaeth o broblemau a ddaeth yn sgil y pandemig COVID-19 hefyd. Felly, ni chredaf fod hyn yn ymwneud â TB yn unig, er fy mod yn llwyr gydnabod y trallod y mae'n ei achosi, ond credaf fod yna lawer o faterion sy'n golygu, weithiau, fod ffermwyr efallai'n teimlo'n fwy ynysig na rhannau eraill o'n cymunedau, lle mae'r elusennau hyn yno ar eu cyfer, a byddwn yn annog unrhyw un, os oes angen iddynt gael y cymorth hwnnw, i wneud hynny, gan fod yr elusennau’n cynnig ystod o gymorth nid yn unig i ffermwyr, ond i deuluoedd ffermio hefyd.
7. Pryd fydd adolygiad o'r cod ymarfer ar gyfer adar hela sy’n cael eu magu at bwrpas helwriaeth yn cael ei gynnal? OQ59488
7. When will a review of the code of practice for the rearing of gamebirds for sporting purposes be undertaken? OQ59488
Thank you. The review of our code of practice will remain on hold while we examine the evidence around the use of cages for breeding gamebirds. There will not be any changes to the code of practice, or to welfare legislation, without consultation with stakeholders.
Diolch. Bydd yr adolygiad o’n cod ymarfer yn parhau i fod wedi’i ohirio tra byddwn yn archwilio’r dystiolaeth ynglŷn â defnyddio cewyll ar gyfer bridio adar hela. Ni fydd unrhyw newidiadau'n cael eu gwneud i’r cod ymarfer, nac i ddeddfwriaeth lles, heb ymgynghori â rhanddeiliaid.
Thank you very much for that response. The killing of animals for sport is something that I oppose, and that includes the shooting of any birds as well. I do realise I'll be out of lockstep with many people here who cover the same region as I do. Many people have said it brings a lot to the economy. Well, that, for me, doesn't make it right. The killing of animals for sport is not something that I would support. And therefore, with the Welsh Government's stated intention to restrict the use of cages for farm animals, it makes little sense for legislation to lag behind for gamebirds. The code of practice as it stands does not advise against the use of enriched cages for gamebirds, an oppressive and distressing method, which the farm animal welfare committee advised was unlikely to meet the birds' needs. In my region, we have Bettws Hall, one of the largest gamebird farms in Europe and, by industry standards, has up to 90,000 gamebirds confined in cages for breeding purposes. There is an opportunity for the Welsh Government to lead the way and take a compassionate stance against the caged breeding of gamebirds. So, does the Minister agree that any update to the code of practice on the rearing of gamebirds for sporting purposes must correct this oversight and help work towards ending this callous practice? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn am eich ymateb. Mae lladd anifeiliaid at bwrpas helwriaeth yn rhywbeth rwy'n ei wrthwynebu, ac mae hynny'n cynnwys saethu unrhyw adar hefyd. Rwy'n sylweddoli y byddaf yn wahanol i lawer o bobl yma sy'n gwasanaethu'r un rhanbarth â mi. Mae llawer o bobl wedi dweud ei fod yn dod â llawer i'r economi. Wel, i mi, nid yw hynny'n ei wneud yn iawn. Nid yw lladd anifeiliaid er difyrrwch yn rhywbeth y byddwn i'n ei gefnogi. Ac felly, gyda bwriad datganedig Llywodraeth Cymru i gyfyngu ar y defnydd o gewyll ar gyfer anifeiliaid fferm, nid yw'n gwneud fawr o synnwyr fod y ddeddfwriaeth ar ei hôl hi ar gyfer adar hela. Nid yw’r cod ymarfer fel y mae yn cynghori yn erbyn defnyddio cewyll wedi’u cyfoethogi ar gyfer adar hela, dull gormesol a thrallodus, y dywedodd y pwyllgor lles anifeiliaid fferm ei fod yn annhebygol o ddiwallu anghenion yr adar. Yn fy rhanbarth i, mae gennym Bettws Hall, un o’r ffermydd adar hela mwyaf yn Ewrop, ac yn unol â safonau'r diwydiant, mae ganddi hyd at 90,000 o adar hela wedi’u caethiwo mewn cewyll at ddibenion bridio. Mae cyfle i Lywodraeth Cymru arwain y ffordd a gwneud safiad tosturiol yn erbyn bridio adar hela mewn cewyll. Felly, a yw’r Gweinidog yn cytuno bod yn rhaid i unrhyw ddiweddariad i’r cod ymarfer ar fagu adar hela at ddibenion helwriaeth gywiro’r amryfusedd hwn a helpu i weithio tuag at ddod â'r arfer didrugaredd hwn i ben? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Our code of practice that we have at the moment for the welfare of gamebirds reared for sporting purposes explains what a person needs to do to meet the standards of care the law requires, and it encourages all those who are responsible for rearing gamebirds to adopt the highest standards of husbandry. As you know, our animal welfare plan includes an action to establish a review cycle for all our codes of practice, with updates scheduled as far as possible to reflect our policy developments. So, as I say, unfortunately, it's not possible at this stage to provide a timeline for the review of the code of practice for the welfare of gamebirds reared for sporting purposes, but I have committed to restricting the use of cages, as you mentioned, for farmed animals. We're working with other UK administrations to look at how and where they're used, alongside the welfare impacts of existing and alternative systems. And I should just say, if anyone’s got any concerns about a specific gamebird rearing premises, they should be reported to the Animal and Plant Health Agency or to the relevant local authority, and that goes back to Peredur Griffiths's question about making sure that people know where they should report anything to.
Diolch. Mae'r cod ymarfer sydd gennym ar hyn o bryd ar les adar hela a fegir at ddibenion helwriaeth yn egluro beth sydd angen i unigolyn ei wneud i fodloni’r safonau gofal sy’n ofynnol yn ôl y gyfraith, ac mae’n annog pawb sy’n gyfrifol am fagu adar hela i fabwysiadu’r safonau hwsmonaeth uchaf. Fel y gwyddoch, mae ein cynllun lles anifeiliaid yn cynnwys cam gweithredu i sefydlu cylch adolygu ar gyfer ein holl godau ymarfer, gyda diweddariadau wedi’u hamserlennu, hyd y bo modd, i adlewyrchu ein datblygiadau polisi. Felly, fel y dywedaf, yn anffodus, nid oes modd darparu amserlen ar hyn o bryd ar gyfer adolygu’r cod ymarfer ar les adar hela a fegir at ddibenion helwriaeth, ond rwyf wedi ymrwymo i gyfyngu ar y defnydd o gewyll ar gyfer anifeiliaid fferm, fel y sonioch chi. Rydym yn gweithio gyda gweinyddiaethau eraill y DU i edrych ar sut a ble y cânt eu defnyddio, ochr yn ochr ag effeithiau lles systemau presennol ac amgen. A dylwn ddweud, os oes gan unrhyw un unrhyw bryderon am safle penodol sy'n magu adar hela, dylid rhoi gwybod amdanynt i'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion neu i'r awdurdod lleol perthnasol, ac mae hynny'n mynd yn ôl at gwestiwn Peredur Griffiths ynghylch sicrhau bod pobl yn gwybod i bwy y dylent roi gwybod am unrhyw beth.
It's such a shame to hear Jane Dodds turning her back on those many people who are employed in the shooting industry right across my constituency and across the region which she represents. Minister, the shooting industry employs thousands of people. It also benefits huge amounts to the economy and also to conservation. So, with this review, I hope that the Welsh Government and Natural Resources Wales will put science and people at the heart of their decision rather than ideological views spread by some people.
Mae’n gymaint o drueni clywed Jane Dodds yn troi ei chefn ar yr holl bobl sy’n cael eu cyflogi yn y diwydiant saethu ar draws fy etholaeth ac ar draws y rhanbarth y mae’n ei gynrychioli. Weinidog, mae’r diwydiant saethu'n cyflogi miloedd o bobl. Mae hefyd o fudd enfawr i'r economi ac i gadwraeth. Felly, gyda’r adolygiad hwn, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwneud eu penderfyniad ar sail gwyddoniaeth a phobl yn hytrach na'r safbwyntiau ideolegol a ledaenir gan rai pobl.
Well, the NRW consultation is open at the moment. It closes on 20 June, and that provides an opportunity for anyone with an interest to express their views.
Wel, mae ymgynghoriad CNC ar agor ar hyn o bryd. Daw i ben ar 20 Mehefin, ac mae hwnnw’n rhoi cyfle i unrhyw sydd â diddordeb i fynegi eu barn.
8. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda chyd-aelodau'r Cabinet ynghylch y llinell drên rhwng Wrecsam a Bidston yng ngogledd Cymru? OQ59473
8. What discussions has the Minister had with Cabinet colleagues about the Wrexham to Bidston train line in North Wales? OQ59473
Thank you. I regularly discuss the performance and improvement of important transport links in north Wales with my ministerial colleagues. I am pleased Transport for Wales has introduced new class 230 trains on the Wrexham to Bidston line and have committed to delivering a half-hourly service on the line later this year.
Diolch. Rwy'n trafod perfformiad a gwelliannau i gysylltiadau trafnidiaeth pwysig yng ngogledd Cymru yn rheolaidd gyda fy nghyd-Weinidogion. Rwy’n falch fod Trafnidiaeth Cymru wedi cyflwyno trenau dosbarth 230 newydd ar y rheilffordd rhwng Wrecsam a Bidston ac wedi ymrwymo i ddarparu gwasanaeth bob hanner awr ar y rheilffordd yn ddiweddarach eleni.
Thank you for that, Minister. I'm grateful for your answer. Passengers on the Wrexham to Bidston line are becoming increasingly frustrated with the regular use of rail replacement services on the line. I've had a number of constituents get in touch with me, and I've previously written to the Minister responsible for transport about this matter. Could you outline the support the Welsh Government can give Transport for Wales to resolve this issue and get the line back up and running as soon as possible?
Diolch, Weinidog. Rwy'n ddiolchgar am eich ateb. Mae teithwyr ar y rheilffordd rhwng Wrecsam a Bidston yn fwyfwy rhwystredig gyda'r defnydd rheolaidd o fysiau yn lle trenau ar y llwybr. Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi, ac rwyf eisoes wedi ysgrifennu at y Gweinidog sy’n gyfrifol am drafnidiaeth ynglŷn â’r mater hwn. A wnewch chi amlinellu’r cymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i Trafnidiaeth Cymru i ddatrys y mater a sicrhau bod y rheilffordd yn weithredol eto cyn gynted â phosibl?
I mentioned that Transport for Wales has now introduced these new trains. They did have to temporarily withdraw a number of trains for urgent repairs. That had a severe impact on services and, unfortunately, services on the Wrexham to Bidston line were cancelled with, as you say, replacement buses put in place. But I think they have now fully restored the hourly service on the Wrexham to Bidston line. I think, as a Government, also, we're very keen to work across to the north-west of England. Transport for Wales, I know, engage regularly with the Liverpool city region; I myself am meeting with the mayor next week, Steve Rotheram, to see how there can be more improved links between our two areas, and obviously work very closely with Merseyrail as well to make sure that improvements for passengers are there on the Wrexham to Bidston line.
Soniais fod Trafnidiaeth Cymru bellach wedi cyflwyno’r trenau newydd hyn. Bu'n rhaid iddynt dynnu nifer o drenau oddi ar y rheilffordd dros dro ar gyfer gwaith atgyweirio brys. Cafodd hynny effaith ddifrifol ar wasanaethau, ac yn anffodus, cafodd gwasanaethau ar y rheilffordd o Wrecsam i Bidston eu canslo, gan ddefnyddio bysiau yn lle trenau, fel y dywedwch. Ond credaf eu bod bellach wedi adfer y gwasanaeth bob awr ar y rheilffordd rhwng Wrecsam a Bidston yn llawn. Fel Llywodraeth hefyd, rydym yn awyddus iawn i weithio draw tuag at ogledd-orllewin Lloegr. Gwn fod Trafnidiaeth Cymru yn ymgysylltu’n rheolaidd â dinas-ranbarth Lerpwl; byddaf yn cyfarfod â’r maer, Steve Rotheram, yr wythnos nesaf, i weld sut y gellir cael gwell cysylltiadau rhwng ein dwy ardal, ac yn amlwg, rwy'n gweithio’n agos iawn gyda Merseyrail hefyd i sicrhau bod gwelliannau i deithwyr yno ar y rheilffordd rhwng Wrecsam a Bidston.
Yn olaf, cwestiwn 9, Carolyn Thomas.
Finally, question 9, Carolyn Thomas.
9. Pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi 'u cael gyda Chonsortiwm Manwerthu Cymru ynglŷn â lleihau'r ynni y mae manwerthwyr bwyd yn y gogledd yn ei ddefnyddio? OQ59491
9. What discussions has the Welsh Government had with the Welsh Retail Consortium about reducing the energy consumption of food retailers in North Wales? OQ59491
Thank you. The economic policy and fair work division meet approximately monthly with the retail forum to discuss a range of issues, including energy use and efficiencies. The retail action plan is a product of the partnership’s work, and the plan will be published on 18 May.
Diolch. Mae'r adran polisi economaidd a gwaith teg yn cyfarfod â'r fforwm manwerthu fwy neu lai yn fisol i drafod ystod o faterion, gan gynnwys defnydd o ynni ac arbedion effeithlonrwydd. Mae'r cynllun gweithredu manwerthu yn gynnyrch gwaith y bartneriaeth, a chyhoeddir y cynllun ar 18 Mai.
Thank you. Following the publication of the consortium's shared strategic vision for the retail sector last year, myself and representatives from Friends of the Earth Cymru presented to the group our campaign for the retail sector to adopt a target date for the retrofitting of doors on supermarket chillers and fridges. If this change is made throughout the whole of Wales, it could save the equivalent energy usage of 50,000 homes, helping to lower fuel bills and reduce carbon emissions. Minister, I'd be grateful if you could provide an update on what progress has been made by the retail consortium towards setting such a target, and what support Welsh Government has offered in order to make this a reality. I do believe that there was some capital funding being made available that we could use to borrow against.
Diolch. Yn dilyn cyhoeddi gweledigaeth strategol a rennir y consortiwm ar gyfer y sector manwerthu y llynedd, cyflwynodd cynrychiolwyr o Gyfeillion y Ddaear Cymru a minnau ein hymgyrch i'r grŵp yn galw ar y sector manwerthu i fabwysiadu dyddiad targed ar gyfer ôl-osod drysau ar oeryddion ac oergelloedd archfarchnadoedd. Os gwneir y newid hwn drwy Gymru gyfan, gallai arbed yr hyn sy'n cyfateb i ddefnydd ynni 50,000 o gartrefi, gan helpu i ostwng biliau tanwydd a lleihau allyriadau carbon. Weinidog, byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi gwybod pa gynnydd a wnaed gan y consortiwm manwerthu tuag at osod targed o'r fath, a pha gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chynnig i wireddu hyn. Rwy'n credu bod rhywfaint o arian cyfalaf ar gael y gallem ei ddefnyddio i fenthyg yn ei erbyn.
Thank you. Well, the plan I referred to is being launched on 18 May. I know that fridge doors are included in the resilience chapter of the plan, and that will continue to be part of the work with the retail consortium to meet our objectives in combating climate change, for instance. Welsh Government does provide support for businesses that are looking to reduce their carbon emissions, manage energy costs and increase business competitiveness through initiatives such as the green business loan scheme, and that scheme offers capital funding, which small and medium-sized businesses often need to make those investment decisions.
Diolch. Wel, mae'r cynllun y cyfeiriais ato'n cael ei lansio ar 18 Mai. Rwy'n gwybod bod drysau oergelloedd wedi'u cynnwys yn y bennod ar wytnwch yn y cynllun, a bydd hynny'n parhau i fod yn rhan o'r gwaith gyda'r consortiwm manwerthu i gyflawni ein hamcanion ar gyfer gwrthsefyll newid hinsawdd, er enghraifft. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth i fusnesau sy'n ceisio lleihau eu hallyriadau carbon, rheoli costau ynni a chynyddu cystadleurwydd busnesau drwy fentrau fel y cynllun benthyciadau busnes gwyrdd, ac mae'r cynllun hwnnw'n cynnig cyllid cyfalaf, sydd ei angen ar fusnesau bach a chanolig eu maint yn aml er mwyn gwneud y penderfyniadau buddsoddi hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, bydd y cwestiynau amserol. Mae'r cyntaf i'w ateb gan Weinidog yr Economi ac i'w ofyn gan Alun Davies.
The next item, therefore, will be the topical questions. The first is to be answered by the Minister for Economy, and is to be asked by Alun Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol Tillery Valley Foods? TQ767
1. Will the Minister make a statement on the future of Tillery Valley Foods? TQ767
I thank the Member for the question. Officials from both the Welsh Government and Blaenau Gwent County Borough Council have been engaged constructively with Tillery Valley Foods for some time. Our key objectives are to secure a future for the workers, their families, and ideally to retain the business as a going concern. However, to develop solutions with the business, we require information that, to date, has not been readily forthcoming. I would take this opportunity to urge the business and its stakeholders to work with us to jointly consider what options are available to protect the jobs at stake.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae swyddogion o Lywodraeth Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent wedi bod yn ymgysylltu'n adeiladol â Tillery Valley Foods ers cryn dipyn o amser. Ein prif amcanion yw sicrhau dyfodol i'r gweithwyr, eu teuluoedd, ac yn ddelfrydol, cadw'r busnes yn weithredol. Fodd bynnag, er mwyn datblygu atebion gyda'r busnes, rydym angen gwybodaeth nad yw wedi bod ar gael yn rhwydd hyd yma. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i annog y busnes a'i randdeiliaid i weithio gyda ni i ystyried gyda'n gilydd pa opsiynau sydd ar gael i ddiogelu'r swyddi sydd yn y fantol.
I'm grateful to the Minister for that response. I should also put on record my gratitude to him for the way in which he's led the Government response to the issues around Tillery Valley Foods for many months now. I'm grateful to his officials for the willingness that they've shown to work hard, all hours of the day, through weekends, to ensure that this business is given every support it needs to get through these times.
Tillery Valley Foods is one of the biggest employers in Blaenau Gwent, and it's an enormous employer in the community of Cwmtillery and Abertillery and that part of the Ebbw Fach valley. It's part of a business ecosystem that won't be easily replaced, and as we go through these coming weeks and months, I'd be grateful if the Minister could outline how he believes that the Welsh Government, working with Blaenau Gwent County Borough Council, can continue to provide support to the business and to secure all the jobs that are associated with that business.
Diolch i'r Gweinidog am ei ateb. Dylwn ddiolch iddo hefyd am y ffordd y mae wedi arwain ymateb y Llywodraeth i'r materion sy'n ymwneud â Tillery Valley Foods ers misoedd lawer bellach. Rwy'n ddiolchgar i'w swyddogion am eu parodrwydd i weithio'n galed, bob awr o'r dydd, dros benwythnosau, i sicrhau bod y busnes hwn yn cael pob cefnogaeth sydd ei hangen arno i oroesi drwy'r cyfnod anodd hwn.
Mae Tillery Valley Foods yn un o gyflogwyr mwyaf Blaenau Gwent, ac mae'n gyflogwr enfawr yng nghymuned Cwmtyleri ac Abertyleri a'r rhan honno o gwm Ebwy Fach. Mae'n rhan o ecosystem fusnes na fydd yn hawdd ei hailadeiladu, ac wrth inni fynd drwy'r wythnosau a'r misoedd nesaf hyn, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog amlinellu sut mae'n credu y gall Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent, barhau i ddarparu cefnogaeth i'r busnes a diogelu'r holl swyddi sy'n gysylltiedig â'r busnes hwnnw.
Yes. I thank the Member for his follow-up question. I should acknowledge that this is, of course, an area that crosses between two Government departments, because the food division is, of course, within the responsibility of my colleague, Lesley Griffiths, so we've been working across different portfolios to try to get answers and then to try to provide the right response to do what the Member says, about wanting to maintain employment in this part of Wales. I recognise completely what he says: the challenge of replacing employment in this part of Wales is not the same as if it were in, say, one of our three cities in the south of Wales; the access to employment is not the same.
The current situation is genuinely concerning, and I understand that it must be very distressing for the workforce and the wider community. We have been proactive with the council since the end of last year—and I remember the conversation I had directly with the Member at that time—both working with the council and the business, and we reached out proactively to creditors and the bank. We've also worked with the Development Bank of Wales to try to understand if there are alternative options for a future. We continue to explore options available to help secure a future for the business, and we're also having to consider what might happen if that isn't possible. You'll be aware that the administration notice has been served and we're now looking to work with the administrator to understand what we can positively do. We will establish a taskforce with the local authority, and I'll make sure that, once that taskforce is established, the Member, as a constituency Member, is properly engaged within that. We'll look to bring together a strategic group to be operationally focused on what we can do, to help co-ordinate action, dealing with the council and the Department for Work and Pensions, if required, as well as Careers Wales and, indeed, Community, who are not the recognised union but have a membership on the site as well. So, we'll look to prepare communications with and for the workforce, to look at options to safeguard jobs, and to make sure that we understand what might be possible, if required, with our ReAct+ programme, and others too.
I should say that we have, in the work that we've done, sought to engage directly in opportunities for the business to survive, not just looking at NHS Wales supply chains, but also the cash flow problems the business has that leads it to this point, but in particular the work we've done with some of our specialist advice areas that look, for example, in investor-ready approaches. That's work we've done together with the Wales Co-operative Centre as well, to look for alternatives. To date, it hasn't worked, but I continue to be focused on what we can do, and I continue to be focused on wanting to get the business to engage with us as openly and as constructively as possible, and we stand ready to work with them, with all the levers that we do have available, together with partners. And I'll make sure that the Member's informed. If there is more I can do, I'll write to the Member with a further update.
Ie. Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn dilynol. Fe ddylwn gydnabod bod hwn yn faes sy'n croesi rhwng dwy adran o'r Llywodraeth wrth gwrs, gan fod yr adran fwyd yn rhan o gyfrifoldeb fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, felly rydym wedi bod yn gweithio ar draws portffolios gwahanol i geisio cael atebion ac yna i geisio darparu'r ymateb cywir i wneud yr hyn mae'r Aelod yn ei ddweud, ynglŷn â bod eisiau cadw gwaith yn y rhan hon o Gymru. Rwy'n cydnabod yn llwyr yr hyn a ddywed: nid yw'r her o sicrhau cyflogaeth yn y rhan hon o Gymru yr un fath â phe bai yn un o'n tair dinas yn ne Cymru, dyweder; nid yw'r mynediad at gyflogaeth yr un fath.
Mae'r sefyllfa bresennol yn wirioneddol bryderus, ac rwy'n deall bod yn rhaid ei fod yn ofidus iawn i'r gweithlu a'r gymuned ehangach. Rydym wedi bod yn rhagweithiol gyda'r cyngor ers diwedd y llynedd—ac rwy'n cofio'r sgwrs a gefais yn uniongyrchol gyda'r Aelod bryd hynny—gan weithio gyda'r cyngor a'r busnes, ac fe wnaethom estyn allan yn rhagweithiol at gredydwyr a'r banc. Rydym hefyd wedi gweithio gyda Banc Datblygu Cymru i geisio deall a oes yna opsiynau amgen ar gyfer y dyfodol. Rydym yn parhau i archwilio'r opsiynau sydd ar gael i helpu i sicrhau dyfodol i'r busnes, ac rydym hefyd yn gorfod ystyried beth allai ddigwydd os nad yw hynny'n bosibl. Fe fyddwch yn ymwybodol fod yr hysbysiad gweinyddu wedi'i gyflwyno a'n bod bellach yn bwriadu gweithio gyda'r gweinyddwyr i ddeall beth y gallwn ei wneud yn gadarnhaol. Byddwn yn sefydlu tasglu gyda'r awdurdod lleol, a phan fydd y tasglu hwnnw wedi'i sefydlu, byddaf yn sicrhau bod yr Aelod, fel Aelod etholaeth, yn cael rhan briodol yn hynny. Byddwn yn ceisio dod â grŵp strategol at ei gilydd i ganolbwyntio gwaith ar yr hyn y gallwn ei wneud, i helpu i gydlynu gweithgarwch, gan ymdrin â'r cyngor a'r Adran Gwaith a Phensiynau, os oes angen, yn ogystal â Gyrfa Cymru, a Community yn wir—nid yr undeb cydnabyddedig ond undeb sydd ag aelodau ar y safle hefyd. Felly, byddwn yn paratoi cyfathrebiadau gyda'r gweithlu ac ar gyfer y gweithlu, i edrych ar opsiynau i ddiogelu swyddi, ac i sicrhau ein bod yn deall beth allai fod yn bosibl, os oes angen, gyda'n rhaglen ReAct+, ac eraill hefyd.
Dylwn ddweud ein bod ni, yn y gwaith a wnaethom, wedi ceisio edrych yn uniongyrchol ar gyfleoedd i'r busnes oroesi, nid edrych ar gadwyni cyflenwi GIG Cymru yn unig, ond hefyd ar broblemau llif arian y busnes sydd wedi arwain at y pwynt hwn, ond yn enwedig y gwaith a wnaethom gyda rhai o'n meysydd cyngor arbenigol sy'n edrych, er enghraifft, ar ddulliau parod ar gyfer buddsoddwyr. Mae hwnnw'n waith a wnaethom gyda Chanolfan Cydweithredol Cymru hefyd, i chwilio am ddewisiadau amgen. Hyd yn hyn, nid yw wedi gweithio, ond rwy'n parhau i ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud, ac rwy'n parhau i ganolbwyntio ar fod eisiau cael y busnes i ymgysylltu â ni mor agored ac mor adeiladol â phosibl, ac rydym yn barod i weithio gyda nhw, gyda'r holl ysgogiadau sydd gennym ar gael, ynghyd â phartneriaid. Ac fe wnaf yn siŵr fod yr Aelod yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf. Os oes mwy y gallaf ei wneud, fe ysgrifennaf at yr Aelod gyda gwybodaeth bellach.
Minister, it's not often I do this, but I'd like to concur with everything that Alun Davies has just said. It is absolutely critical that this Government does everything in its powers to save the potential loss of these jobs. We are talking about Tillery foods, which is one of the biggest employers in that area of Abertillery, within my region. We're talking 310 jobs—that's a significant amount of jobs—and it would be a massive, massive loss to them. I, like Alun, also recognise the complexity of this case, of course, and I recognise the work you've done to date, but it would be good if you could possibly come back to the Senedd and update us on what has been done and what your plans are, should you have any action plans going forward, and any progress that you do make, if you could be forthcoming with that information, because of the severity of this to the people of my region. Thank you.
Weinidog, nid yn aml y gwnaf hyn, ond hoffwn gytuno â phopeth mae Alun Davies newydd ei ddweud. Mae'n gwbl hanfodol fod y Llywodraeth hon yn gwneud popeth yn ei phŵer i achub y swyddi a allai gael eu colli. Rydym yn siarad am Tillery foods, un o gyflogwyr mwyaf ardal Abertyleri, yn fy rhanbarth i. Rydym yn siarad am 310 o swyddi—mae'n nifer sylweddol o swyddi—a byddai'n golled enfawr iddynt. Fel Alun, rwyf innau hefyd yn cydnabod cymhlethdod yr achos hwn wrth gwrs, ac rwy'n cydnabod y gwaith rydych wedi'i wneud hyd yma, ond byddai'n dda pe gallech ddod yn ôl i'r Senedd a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am yr hyn sydd wedi'i wneud a beth yw eich cynlluniau, os oes gennych unrhyw gynlluniau gweithredu ar gyfer y dyfodol, ac unrhyw gynnydd a wnewch, os gallech roi'r wybodaeth honno, oherwydd difrifoldeb hyn i bobl fy rhanbarth. Diolch.
Thank you for the follow-up question. As I said in response to Alun Davies, when he raised concerns with us last year, we also had direct engagement with the council, who'd been engaged around the business, to want to understand what could happen. That was relatively late in the day. We understand that they've got challenges about cash flow, and we're not able to inject a large amount of cash into the business. And the Member will understand that there's a challenge about both the budget position and wanting to make sure that any injection of cash actually secures a future for the jobs. But also, we understand that a significant leap in energy costs and wider inflation is part of the reason for the challenges that the company faces. So, we'll continue to engage with them, we continue to want them to engage as constructively and openly as possible with us, and we will carry on working with the council. And I think I should make the point again: I think the council have been genuinely positive and constructive and wanting to find an answer for this business and the jobs that it provides in the local communities. That continues to be our focus, and as I'm in a position to write to interested Members, I will do so. And, as I say, I'm particularly grateful for the very constructive way in which the Member for Blaenau Gwent has not just made the case, but has made clear that his interests are in the jobs and the families that are directly affected.
Diolch am y cwestiwn dilynol. Fel y dywedais wrth ateb Alun Davies, pan fynegodd ei bryder wrthym y llynedd, fe fuom yn ymgysylltu'n uniongyrchol hefyd â'r cyngor, a oedd wedi bod yn ymwneud â'r busnes, er mwyn deall beth allai ddigwydd. Roedd hynny'n gymharol hwyr yn y dydd. Rydym yn deall bod ganddynt heriau llif arian, ac ni allwn chwistrellu swm mawr o arian parod i mewn i'r busnes. A bydd yr Aelod yn deall bod yna her gyda sefyllfa'r gyllideb a bod eisiau sicrhau bod unrhyw chwistrelliad o arian parod yn sicrhau dyfodol i'r swyddi. Ond hefyd, deallwn fod naid sylweddol yng nghostau ynni a chwyddiant yn ehangach yn rhan o'r rheswm dros yr heriau sy'n wynebu'r cwmni. Felly, byddwn yn parhau i ymgysylltu â nhw, rydym yn parhau i fod eisiau iddynt ymgysylltu mor adeiladol ac mor agored â phosibl gyda ni, a byddwn yn parhau i weithio gyda'r cyngor. Ac rwy'n credu y dylwn wneud y pwynt eto: rwy'n credu bod y cyngor wedi bod yn wirioneddol gadarnhaol ac adeiladol ac eisiau dod o hyd i ateb i'r busnes hwn a'r swyddi mae'n eu darparu yn y cymunedau lleol. Mae hynny'n parhau i fod yn ffocws i ni, a chan fy mod mewn sefyllfa i ysgrifennu at yr Aelodau sydd â diddordeb, fe wnaf hynny. Ac fel rwy'n dweud, rwy'n arbennig o ddiolchgar am y ffordd adeiladol iawn mae'r Aelod dros Flaenau Gwent wedi cyflwyno'r achos, gan ddweud yn glir mai'r hyn sy'n bwysig iddo yw'r swyddi a'r teuluoedd yr effeithir arnynt yn uniongyrchol.
Thank you for the update, Minister. I also want to express my grave concerns about the future of Tillery Valley Foods Ltd, and, as Alun said, it's one of the biggest and best employers that we've had in the wider area. One company employee, who has been in touch with my office, described the factory workforce as one big happy family. As well as expressing their utter devastation about the turn of events, they said that the majority of the workforce live within walking distance of the factory, and are without the option of driving to another place of work. Therefore, the closure of this factory would lead to a very grim future for many of the dedicated and long-serving workforce of Tillery foods.
I understand that the loss of some major contracts has promoted these financial difficulties for the company. It’s also my understanding that, while a big part of their business comes from supplying NHS England with food, they don’t seem to have the same relationship with NHS Wales. As well as offering direct financial help, is there any way that we can increase public procurement opportunities for companies like Tillery foods—a policy that Plaid Cymru has been pursuing for many, many years now, to ensure that Welsh public money recirculates around the local economy? Diolch.
Diolch am yr wybodaeth ddiweddaraf, Weinidog. Rwyf innau hefyd am fynegi fy mhryderon difrifol am ddyfodol Tillery Valley Foods Ltd, ac fel y dywedodd Alun, mae'n un o'r cyflogwyr mwyaf a gorau a fu gennym yn yr ardal ehangach. Roedd un o weithwyr y cwmni, a gysylltodd â fy swyddfa, yn disgrifio gweithlu'r ffatri fel un teulu mawr hapus. Yn ogystal â mynegi eu tristwch mawr ynglŷn â'r hyn sydd wedi digwydd, roeddent yn dweud bod mwyafrif y gweithlu yn byw o fewn pellter cerdded i'r ffatri, a heb opsiwn i yrru i weithle arall. Felly, byddai cau'r ffatri hon yn arwain at ddyfodol llwm iawn i lawer o weithlu ymroddedig a hirsefydlog Tillery foods.
Rwy'n deall bod colli rhai cytundebau mawr wedi gwaethygu trafferthion ariannol y cwmni. Er bod rhan fawr o'u busnes yn dod o gyflenwi bwyd i GIG Lloegr, rwy'n deall hefyd nad yw'n ymddangos bod ganddynt yr un berthynas â GIG Cymru. Yn ogystal â chynnig help ariannol uniongyrchol, a oes unrhyw ffordd y gallwn gynyddu cyfleoedd caffael cyhoeddus i gwmnïau fel Tillery foods—polisi y mae Plaid Cymru wedi bod yn mynd ar ei drywydd ers nifer fawr o flynyddoedd bellach, i sicrhau bod arian cyhoeddus Cymru yn cylchdroi o amgylch yr economi leol? Diolch.
That is exactly what we have been doing, and there have been direct conversations that we’ve had as the Government with the council and with Tillery Valley Foods, and again, the points that the Member makes around the direct answers that we need on the financial position of the company, the ownership structure, including the ownership of assets, and understanding the value in the business and what we’re able to do, has been a key—. It’s partly that we reach out to creditors and others to want to accurately understand what we’re all being told, and what we can then do to try to support the business to maintain its activity and to maintain the employment.
Now, we have, as I’ve said in earlier answers—and I think as I said in the initial answer to Alun Davies—looked at procurement issues within NHS Wales, but it does mean that we still need to understand whether we can help the company deal with its immediate cash flow issues or whether we can actually have a stable ownership and investment structure, and actually, the time frame for all those things to happen. But we have been proactively looking at each of those areas, including NHS Wales procurement.
I want to strike a note of some optimism about what we can do, but it has to be balanced with the realism that we’re not in control of the company and we need the business to work with us to be able to map out a sustainable future for the hundreds of jobs and families that are reliant on it.
Dyna'n union y buom yn ei wneud, a chawsom sgyrsiau uniongyrchol fel Llywodraeth gyda'r cyngor a chyda Tillery Valley Foods, ac unwaith eto, y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud ynglŷn â'r atebion uniongyrchol sydd eu hangen arnom i sefyllfa ariannol y cwmni, y strwythur perchnogaeth, gan gynnwys perchnogaeth ar asedau, ac mae deall y gwerth yn y busnes a'r hyn y gallwn ei wneud, wedi bod yn allwedd—. Mae'n rhannol ein bod yn estyn allan at gredydwyr ac eraill i fod eisiau deall yn fanwl yr hyn a ddywedir wrthym, a'r hyn y gallwn ei wneud wedyn i geisio cynorthwyo'r busnes i gynnal ei weithgaredd ac i gadw'r swyddi.
Nawr, fel y dywedais mewn atebion cynharach—ac fel y dywedais yn yr ateb cyntaf i Alun Davies, rwy'n credu—rydym wedi edrych ar faterion caffael yn GIG Cymru, ond mae'n golygu bod angen inni ddeall o hyd i ba raddau y gallwn helpu'r cwmni i ymdrin â'i broblemau llif arian parod uniongyrchol neu p'un a allwn gael perchnogaeth sefydlog a strwythur buddsoddi, a ffrâm amser i'r holl bethau hynny allu digwydd. Ond rydym wedi bod yn edrych yn rhagweithiol ar bob un o'r meysydd hynny, gan gynnwys prosesau caffael GIG Cymru.
Rwyf am gyfleu rhywfaint o optimistiaeth ynglŷn â'r hyn y gallwn ei wneud, ond mae'n rhaid cydbwyso hynny â'r realaeth nad ni sy'n rheoli'r cwmni ac mae angen i'r busnes weithio gyda ni i allu mapio dyfodol cynaliadwy ar gyfer y cannoedd o swyddi a theuluoedd sy'n ddibynnol arno.
Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn nesaf, felly, i’w ateb gan y Gweinidog iechyd, ac mae i’w ofyn gan Darren Millar.
I thank the Minister. The next question is to be answered by the Minister for health, and is to be asked by Darren Millar.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar y cyhoeddiad bod y crwner yn ymchwilio ymhellach i farwolaeth pedwar claf fasgwlar yn Ysbyty Glan Clwyd? TQ772
2. Will the Minister make a statement on the announcement that four vascular patient deaths at Glan Clwyd Hospital are to be investigated further by the coroner? TQ772
The four vascular cases referenced by the Member’s question were referred to His Majesty’s Coroner by the health board itself last year as part of its vascular quality review panel process. This, I think, shows openness on the part of the health board, and whilst I am unable to comment on individual cases, I would like to inform the Member that the health board are acutely aware of the challenges relating to vascular services at Ysbyty Glan Clwyd.
Cafodd y pedwar achos fasgwlaidd a nodwyd yng nghwestiwn yr Aelod eu cyfeirio at Grwner Ei Fawrhydi gan y bwrdd iechyd ei hun y llynedd fel rhan o broses ei banel adolygu ansawdd gwasanaethau fasgwlaidd. Mae hyn, rwy'n credu, yn dangos bod y bwrdd iechyd yn agored, ac er na allaf wneud sylw am achosion unigol, hoffwn hysbysu'r Aelod fod y bwrdd iechyd yn hynod ymwybodol o'r heriau sy'n gysylltiedig â gwasanaethau fasgwlaidd yn Ysbyty Glan Clwyd.
Thank you for that answer, Minister. Patients and their families have paid a very high price for the Betsi Cadwaladr University Health Board’s bungling of the centralisation of vascular services in north Wales. It is a disgrace that these deaths were not referred to the coroner until an external review of their clinical records earlier this year, and I cannot, frankly, imagine the anguish that the loved ones of these individuals must now be experiencing, given that the coroner has confirmed that an inquest is now appropriate. Families will obviously be very concerned, and members of the public will be, too. And they’ll rightly have many questions that they will want this inquest now to answer.
Now, clearly the senior executives who are responsible for letting patients and their families down must not be let off the hook, and the health board and the wider Welsh NHS need to learn lessons to prevent people from coming to harm again in the future. So, will you ensure that this is the case—that those lessons are indeed learnt? And, given the fact that three of these deaths occurred shortly after the health board was removed from special measures in November 2020, does the Welsh Government itself accept any responsibility for what has happened?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae'r cleifion a'u teuluoedd wedi talu pris uchel iawn am y llanast a wnaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr o ganoli gwasanaethau fasgwlaidd yng ngogledd Cymru. Mae'n warth na chafodd y marwolaethau hyn eu cyfeirio at y crwner hyd nes y cynhaliwyd adolygiad allanol o'u cofnodion clinigol yn gynharach eleni, ac a bod yn onest, ni allaf ddychmygu'r gofid i anwyliaid yr unigolion hyn, o gofio bod y crwner wedi cadarnhau bellach ei bod hi'n briodol cynnal cwest. Bydd teuluoedd yn amlwg yn bryderus iawn, a bydd aelodau'r cyhoedd hefyd. Ac yn ddigon teg, bydd ganddynt lawer o gwestiynau y byddant eisiau i'r cwest eu hateb.
Nawr, mae'n amlwg na ddylai'r uwch-swyddogion gweithredol sy'n gyfrifol am wneud cam â chleifion a'u teuluoedd fynd heb eu cosbi, ac mae angen i'r bwrdd iechyd a'r GIG yng Nghymru yn ehangach ddysgu gwersi i atal pobl rhag cael niwed eto yn y dyfodol. Felly, a wnewch chi sicrhau bod hyn yn digwydd—fod y gwersi hynny'n cael eu dysgu? Ac o ystyried bod tair o'r marwolaethau hyn wedi digwydd yn fuan ar ôl i'r bwrdd iechyd gael ei dynnu o fesurau arbennig ym mis Tachwedd 2020, a yw Llywodraeth Cymru ei hun yn derbyn unrhyw gyfrifoldeb am yr hyn sydd wedi digwydd?
I’d like to reassure members of the public in north Wales that these are not recent cases. Now, that doesn’t make it any easier for those families, but the reason why these cases have come to light is because, following the investigation by the Royal College of Surgeons, which, of course, was the report commissioned by Betsi Cadwaladr. After the publication of that report in 2023, the health board decided that they wanted to go even further and wanted to set up their own vascular quality panel. It was while they were investigating those 47 cases that they realised that there were four cases that should have been referred to the coroner. Obviously, and understandably, that does cause anguish for the families, and I was very pleased to see that the medical director apologised to those families back in January this year. What we do know is that there were 27 recommendations in those reports, and I can assure you that the health board has taken those very seriously.FootnoteLink
Hoffwn sicrhau aelodau o'r cyhoedd yng ngogledd Cymru nad achosion diweddar yw'r rhain. Nawr, nid yw hynny'n ei wneud ronyn yn haws i'r teuluoedd hynny, ond y rheswm pam y daeth yr achosion hyn i'r amlwg yw oherwydd, yn dilyn yr ymchwiliad gan Goleg Brenhinol y Llawfeddygon, sef yr adroddiad a gomisiynwyd gan Betsi Cadwaladr wrth gwrs, ar ôl cyhoeddi'r adroddiad hwnnw yn 2023, penderfynodd y bwrdd iechyd eu bod am fynd ymhellach eto a'u bod am sefydlu eu panel ansawdd gwasanaethau fasgwlaidd eu hunain. Pan oeddent yn ymchwilio i'r 47 achos hynny, fe wnaethant sylweddoli bod yna bedwar achos a ddylai fod wedi cael eu cyfeirio at y crwner. Yn amlwg, ac yn ddealladwy, mae hynny'n peri gofid i'r teuluoedd, ac roeddwn yn falch iawn o weld bod y cyfarwyddwr meddygol wedi ymddiheuro wrth y teuluoedd hynny yn ôl ym mis Ionawr eleni. Yr hyn a wyddom yw bod 27 o argymhellion yn yr adroddiadau hynny, a gallaf eich sicrhau bod y bwrdd iechyd wedi rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r rheini.FootnoteLink
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Mae fy meddyliau i heddiw yma yn sicr efo teuluoedd y pedwar yma, a fydd yn gorfod ail-fyw cyfnod o alaru eto. Ond dwi, wrth gwrs, yn falch iawn bod y crwner wedi cynnig cyfle rŵan ar y risgiau cwbl annerbyniol y gwnaeth y cleifion orfod eu hwynebu ar ôl i wasanaethau gael eu canoli yn Ysbyty Glan Clwyd. Camgymeriad oedd y penderfyniad hwnnw—dwi’n gwbl grediniol o hynny. Doedd cyn-brif weithredwr a chyn-gyfarwyddwyr meddygol Betsi Cadwaladr ddim hyd yn oed yn gallu dweud wrthyf pam penderfynon nhw ganoli yn Ysbyty Glan Clwyd. Dwi’n cofio gofyn iddyn nhw, 'Pam Glan Clwyd?' Roedden nhw’n dweud, ‘O mi ddigwyddodd cyn ein hamser ni.’ Hyd yn oed os ydych chi yn credu mewn canoli, siawns mai yng nghanolfan rhagorol fasgwlar Ysbyty Gwynedd y dylai hynny fod wedi digwydd.
My thoughts certainly are with the families of these four individuals, who have to relive their period of profound grief once again. But I am very pleased that the coroner has provided an opportunity now to look at the unacceptable risks that patients had to face after services were centralised in Ysbyty Glan Clwyd. That decision was a mistake—that is my firm belief. The previous chief executive and previous medical director at Betsi Cadwaladr couldn't even tell me why they decided to centralise in Ysbyty Glan Clwyd. I remember asking, 'Why Glan Clwyd?' They said, 'Well, it happened before our time.' Even if you believe in centralising, surely it should have been in the centre of excellence in Ysbyty Gwynedd that those services should have been centralised.
A couple of questions. Firstly, the coroner is reported today to have said that there would be an examination of all cases of a similar nature in relation to vascular services. Can the Minister tell us how Welsh Government will help ensure that examination of those cases is able to take place effectively and in a timely manner? And secondly, can the Minister update us on what she thinks the state of vascular services across the north is? Because concern is still enormous and has been strengthened again today.
Un neu ddau o gwestiynau. Yn gyntaf, adroddir heddiw fod y crwner wedi dweud y byddai archwiliad yn cael ei gynnal o bob achos o natur debyg mewn perthynas â gwasanaethau fasgwlaidd. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym sut y bydd Llywodraeth Cymru yn helpu i sicrhau bod yr archwiliad i'r achosion hynny'n gallu digwydd yn effeithiol ac yn amserol? Ac yn ail, a wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am yr hyn y mae hi'n ei feddwl yw cyflwr gwasanaethau fasgwlaidd ar draws y gogledd? Oherwydd mae yna bryder enfawr o hyd ac mae wedi cael ei gryfhau eto heddiw.
Thanks very much. Well, I think that what is important is that we do learn the lessons from the past. What I can give you is an assurance, as I said, that the health board has taken this very seriously. There were 27 recommendations that the vascular quality panel made, on top of the nine key recommendations that the Royal College of Surgeons made. Now, it is the health board that is responsible for ensuring the safety of the services in Betsi Cadwaladr. It was an issue that I know I brought up with the chair and executives of the board in my meeting with them last week, to make sure that they didn't lose focus on this. In terms of assurance, what I can tell you is that the service is now stable. We're in a situation where we had a new consultant appointed this week, which takes us up to nine consultants. There are regular surveys of the staff in terms of morale, and training. And there are very strong working relationships between the health board and Liverpool and Stoke in relation to vascular services.
So, there is a huge amount of work being done in relation to the effectiveness of clinical pathways, clinical governance, consent, accountability, person-centred care, team working. All of these things are being worked through by the health board. Look, I don't think that we are out of the woods yet, here, and, certainly, I do hope that the new board will ensure that they keep a focus on this, and that is certainly something that I underlined to them recently.
Diolch yn fawr. Wel, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn dysgu'r gwersi o'r gorffennol. Gallaf roi sicrwydd i chi, fel y dywedais, fod y bwrdd iechyd o ddifrif ynglŷn â hyn. Fe wnaeth y panel ansawdd gwasanaethau fasgwlaidd 27 o argymhellion, ar ben y naw argymhelliad allweddol a wnaeth Coleg Brenhinol y Llawfeddygon. Nawr, y bwrdd iechyd sy'n gyfrifol am sicrhau diogelwch y gwasanaethau yn Betsi Cadwaladr. Roedd yn fater y gwn fy mod wedi'i godi gyda chadeirydd a swyddogion gweithredol y bwrdd yn fy nghyfarfod â nhw yr wythnos diwethaf, i wneud yn siŵr nad oeddent yn colli ffocws ar hyn. O ran sicrwydd, gallaf ddweud wrthych fod y gwasanaeth bellach yn sefydlog. Rydym mewn sefyllfa lle cafodd meddyg ymgynghorol newydd ei benodi yr wythnos hon, sy'n golygu bod yno hyd at naw meddyg ymgynghorol. Ceir arolygon rheolaidd o forâl a hyfforddiant staff. A cheir perthynas waith gref iawn rhwng y bwrdd iechyd a Lerpwl a Stoke o ran gwasanaethau fasgwlaidd.
Felly, mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud ar effeithiolrwydd llwybrau clinigol, llywodraethu clinigol, cydsyniad, atebolrwydd, gofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, gweithio mewn timau. Mae'r bwrdd iechyd yn gweithio drwy'r holl bethau hyn. Edrychwch, nid wyf yn meddwl ein bod wedi troi'r gornel eto, ac yn sicr, rwy'n gobeithio y bydd y bwrdd newydd yn sicrhau eu bod yn cadw ffocws ar hyn, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y gwneuthum ei bwysleisio iddynt yn ddiweddar.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Nid oes datganiadau 90 eiliad heddiw.
There are no 90-second statements today.
Felly, eitem 5 yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar anymataliaeth. Galwaf ar Jenny Rathbonw i wneud y cynnig.
So, we will move on to item 5, which is the Member debate under Standing Order 11.21(iv) on incontinence. I call on Jenny Rathbone to move the motion.
Cynnig NDM8252 Jenny Rathbone, Joyce Watson, Altaf Hussain, Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi:
a) bod anymataliaeth yn parhau i fod yn bwnc tabŵ i fenywod a dynion er ei bod yn fater iechyd cyhoeddus sylweddol;
b) bod dros 90 y cant o famau tro cyntaf yn profi trawma perineol yn ystod genedigaeth sy'n gallu arwain at broblemau anymataliaeth;
c) nad yw 75 y cant o fenywod yn gofyn am gymorth meddygol ar gyfer eu hanymataliaeth er ei bod yn effeithio ar ansawdd eu bywyd waeth pa mor ddifrifol ydyw;
d) bod dynion yn dioddef o anymataliaeth hefyd, yn arbennig yn ddiweddarach mewn bywyd ond mae'n broblem gudd i raddau helaeth.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth ar gyfer mynd i'r afael ag achosion a chanlyniadau anymataliaeth ac i godi ymwybyddiaeth o'r mater ymhlith y cyhoedd.
Motion NDM8252 Jenny Rathbone, Joyce Watson, Altaf Hussain, Sioned Williams
To propose that the Senedd:
1. Notes that:
a) incontinence remains a taboo subject for both women and men despite being a significant public health issue;
b) there is over 90 per cent incidence of perineal trauma among first-time mothers during childbirth, which can lead to incontinence issues;
c) 75 per cent of women do not seek medical help for their incontinence despite it affecting their quality of life irrespective of severity;
d) men suffer from incontinence too, particularly in later life but it is a largely hidden problem.
2. Calls on the Welsh Government to develop a strategy for tackling the causes and consequences of incontinence and to raise awareness of the issue among the public.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Presiding Officer. On behalf of the three co-sponsors of this motion and myself, I want to thank Julie Cornish, the colorectal surgeon at Cardiff and Vale health board; Laura Price, physiotherapist at Hywel Dda health board; and Amy Marshall, an expert patient on incontinence, who volunteers for Fair Treatment for the Women of Wales, whose presentations to the women's health cross-party group in March alerted us to the extent of the incontinence challenge and the inadequate prudent healthcare response, both in terms of prevention and early intervention and the long waiting lists and gaps in secondary health services.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar ran y tri sy'n cyd-gyflwyno'r cynnig hwn a minnau, rwyf am ddiolch i Julie Cornish, llawfeddyg y colon a'r rhefr ym mwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro; Laura Price, ffisiotherapydd ym mwrdd iechyd Hywel Dda; ac Amy Marshall, claf arbenigol ar anymataliaeth, sy'n gwirfoddoli dros Triniaeth Deg i Fenywod Cymru, y gwnaeth eu cyflwyniadau i'r grŵp trawsbleidiol ar iechyd menywod ym mis Mawrth ein rhybuddio ynglŷn â maint her anymataliaeth a'r ymateb annigonol mewn perthynas â gofal iechyd darbodus, o ran atal ac ymyrraeth gynnar a'r rhestrau aros hir, a bylchau mewn gwasanaethau iechyd eilaidd.
This is a problem that affects women and men across Wales in every constituency and every community. Nine out of 10 first-time mothers experience perineal trauma after childbirth. Four out of 10 women get urinary incontinence and over one in 10 suffer anal incontinence. And it isn't just a women's problem; three in five men over 50 are affected by prostate problems, frequently needing to pee, as well as pain when urinating. Despite this very universal problem, it's a taboo subject, rarely spoken about, which society largely chooses to ignore, thus three quarters of women affected by incontinence do not seek medical help, and they go to endless lengths to disguise their embarrassment.
Despite having had two vaginal spontaneous deliveries myself, I know that jumping on the trampoline with my grandchildren is completely out of the case, and I regularly have to track where I may be able to go to the loo when I'm out and about. Cardiff Council is making a modest contribution with its handy loo guide, but it's less than comprehensive, and the retail and tourism sector could be playing a much bigger part in helping people get to the loo wherever they are. How many dedicated volunteers invited to the coronation of the King did not attend, once they realised they would be stuck in their seats for five hours with no access to a loo?
This isn't just an older person’s problem. Anyone giving birth is in their prime of life by definition, so why does it nearly always lead to perineal trauma? The perineum holds our bladder, our bowel and our uterus in place, so it's a pretty fundamental part of women's anatomy, and it's under a lot of strain when you're carrying around a lot of extra weight from a growing foetus. Why is it that 90 per cent first-time mothers have at least a first-degree tear, and 70 per cent require stitches to the area around the birth canal? We really do need to give women advice and help about perineal care, both before and after the birth. Brutally, I don't think it's available. It wasn't when I was giving birth 30 plus years ago, and I'm sure it isn't today. For example, people could be advised to massage their perineum with oil to make it stretch more easily when the baby is making its way down the birth passage, and this simply doesn't happen, as far as I'm aware.
Every year, millions of women worldwide suffer trauma to the perineum when giving birth, and, as far as I’m aware, there’s only one country—France—which has consistently taken this matter seriously. Every new mother is prescribed 10 sessions of pelvic floor rehabilitation after she delivers a baby—so, pelvic floor exercises provided by physiotherapists or midwives eight weeks after the birth, regardless of symptoms. It's a common misconception that women who have a caesarean section will be free from pelvic floor problems; this is simply not true. And so, everybody gets this service. They're advised to eat food that doesn't cause them to have constipation, which obviously causes more perineal problems. And pelvic floor exercises—just telling people to do it doesn't make it happen. You need group sessions where people actually have to get out and do it, because it's not something—. We can all get told about it, but we don't necessarily do it. So, I don't know of anywhere else where this is happening, although I know some providers in Australia I've read about are fully aware of the problem. And the cost-benefits of doing this are huge in terms of healthy life expectancy, pain-free sex, and preventing women of working age from dropping out of the labour force.
Contrast that scenario with the experience of one of my constituents, who became doubly incontinent following two traumatic births, and spent 20 years trying to get appropriate treatment that wouldn't make her condition worse. She was advised to get sacral nerve stimulation—a low-level intervention, compared with surgery—but, back in 2014, this required an out-of-area specialist referral to Exeter, when there was no sacral nerve stimulation available in Wales at all, and she was refused the money to do it. So, she never got the service she needed, and she had to give up her job as a leader in early years education mid career. What is the loss to our economy of all the teachers, doctors, engineers with incontinence who are forced to drop out of the workforce or only take limited work from home?
I recall, in the last Senedd, the Welsh Government's women's health implementation group had to deal with the fallout from the vaginal mesh scandal, as many women had turned to vaginal mesh implants in desperation to resolve their incontinence. Yes, it may have helped some people, but for most it led to increasing their agony, and happily is now banned. That's when I first met the wonderful colorectal consultant Julie Cornish, who was one of the experts on the Welsh health implementation group. She had routinely offered sacral nerve stimulation when she was practising in England, but was told she wasn't allowed to do it once she came to Wales. I'm very glad that, thanks to Julie's persistence, she now heads up an all-singing, all-dancing pelvic health service from Barry community hospital. Sacral nerve stimulation is available to anybody who needs it in Cardiff and the Vale, but with waiting times of four years for faecal incontinence before any treatment, the investment is clearly not sufficient to meet the demand. So, a question to the Minister is: why is sacral nerve stimulation not available to women throughout Wales? We really are playing catch-up compared to England, and it's a much less invasive intervention than surgery or colonic irrigation.
The costs of inaction are huge, both to the individual and to society as a whole. You cannot hold down a job in a workplace where they time your loo breaks, and, in addition to that, anybody who's had a baby knows how expensive nappies are; imagine that you have to wear sanitary pads every day of the year to disguise your incontinence. The cost is massive, and mainly borne by the individual. Julie Cornish herself highlighted that £233 million is spent by the NHS to treat urinary incontinence, compared to £178 million borne by incontinent individuals.
Those who do seek medical help are the ones who are desperate, and there's so much more we could be doing on preventative measures, such as diet and exercise and physiotherapy, and creating an incontinence-aware workplace and leisure environment to enable those who suffer from it to lead as normal a life as possible. It also would reduce the risk of falls and fractures and reduce the burden on caregivers who are having to deal with incontinence. The absence of secondary services across Wales, particularly fixing the sacral nerve stimulation gaps, creates a cost to society and human happiness far greater than the investment needed by preventative and early intervention.
Mae hon yn broblem sy'n effeithio ar fenywod a dynion ar draws Cymru ym mhob etholaeth a phob cymuned. Mae naw o bob 10 mam am y tro cyntaf yn profi trawma perineol yn ystod genedigaeth. Mae pedair o bob 10 menyw yn profi anymataliaeth wrinol ac mae dros un o bob 10 yn dioddef anymataliaeth ysgarthol. Ac nid problem menywod yn unig mohoni; mae tri o bob pum dyn dros 50 oed yn cael eu heffeithio gan broblemau'r prostad, ac angen gwneud dŵr yn aml, yn ogystal â phoen wrth wneud dŵr. Er gwaethaf y broblem gyffredin hon, mae'n bwnc tabŵ na siaredir amdano, pwnc y mae cymdeithas yn dewis ei anwybyddu i raddau helaeth, felly nid yw tri chwarter y menywod yr effeithir arnynt gan anymataliaeth yn gofyn am gymorth meddygol, ac ânt i drafferth i gelu eu hembaras.
Er imi gael dwy enedigaeth ddigymell drwy'r wain, gwn na allaf feddwl am neidio ar y trampolîn gyda fy wyrion, ac mae'n rhaid imi gynllunio'n rheolaidd lle gallaf fynd i'r toiled pan fyddaf allan. Mae Cyngor Caerdydd yn gwneud cyfraniad cymedrol gyda'i ganllaw toiledau defnyddiol, ond nid yw'n gynhwysfawr, a gallai'r sector manwerthu a thwristiaeth chwarae rhan lawer mwy yn helpu pobl i gyrraedd toiled lle bynnag y bônt. Faint o wirfoddolwyr ymroddedig a wahoddwyd i seremoni coroni'r Brenin na wnaeth ei mynychu pan wnaethant sylweddoli y byddent yn gaeth i'w seddi am bum awr heb allu mynd i'r toiled?
Nid problem pobl hŷn yn unig yw hon. Mae unrhyw un sy'n rhoi genedigaeth drwy ddiffiniad ym mlodau eu dyddiau, felly pam mae bron bob amser yn arwain at drawma perineol? Mae'r perinewm yn dal ein pledren, ein coluddyn a'n croth yn eu lle, felly mae'n rhan eithaf sylfaenol o anatomeg menywod, a daw dan lawer o straen pan fyddwch chi'n cario pwysau ychwanegol ffoetws sy'n tyfu. Pam fod 90 y cant o famau tro cyntaf yn cael rhwyg gradd gyntaf fan lleiaf, a bod 70 y cant angen pwythau i'r man o gwmpas y llwybr geni? Mae gwir angen inni roi cyngor a help i fenywod ar gyfer gofal perineol, cyn ac ar ôl yr enedigaeth. Nid wyf yn meddwl ei fod ar gael, ac mae hynny'n greulon. Nid oedd ar gael pan oeddwn i'n rhoi genedigaeth 30 a mwy o flynyddoedd yn ôl, ac rwy'n siŵr nad yw ar gael heddiw. Er enghraifft, gellid cynghori pobl i dylino eu perinewm gydag olew i wneud iddo ymestyn yn haws pan fo'r babi'n gwneud ei ffordd i lawr y llwybr geni, ac nid yw hyn yn digwydd hyd y gwn i.
Bob blwyddyn, mae miliynau o fenywod ledled y byd yn dioddef trawma i'r perinewm wrth roi genedigaeth, a hyd y gwn i, dim ond un wlad—Ffrainc—sydd wedi rhoi sylw difrifol yn gyson i'r mater hwn. Mae pob mam newydd yn cael 10 sesiwn cryfhau llawr y pelfis ar bresgripsiwn ar ôl iddi eni babi—felly, ymarferion llawr y pelfis wedi'u darparu gan ffisiotherapyddion neu fydwragedd wyth wythnos ar ôl yr enedigaeth, waeth beth yw'r symptomau. Mae'n gamsyniad cyffredin y bydd menywod sydd wedi cael toriad Cesaraidd yn rhydd o broblemau llawr y pelfis; nid yw hyn yn wir. Ac felly, mae pawb yn cael y gwasanaeth hwn. Cânt eu cynghori i fwyta bwyd nad yw'n achosi iddynt gael rhwymedd, sy'n amlwg yn achosi mwy o broblemau perineol. Ac ymarferion llawr y pelfis—nid yw dim ond dweud wrth bobl am eu gwneud yn gwneud iddo ddigwydd. Mae angen sesiynau grŵp lle mae pobl yn gorfod mynd allan i'w wneud, oherwydd nid yw'n rhywbeth—. Efallai ein bod i gyd wedi clywed amdano, ond nid ydym o reidrwydd yn ei wneud. Felly, nid wyf yn gwybod am unrhyw le arall lle mae hyn yn digwydd, er fy mod yn gwybod bod rhai darparwyr yn Awstralia y darllenais amdanynt yn gwbl ymwybodol o'r broblem. Ac mae'r manteision cost o wneud hyn yn enfawr o ran disgwyliad oes iach, rhyw di-boen, ac atal menywod oedran gweithio rhag rhoi'r gorau i'w gwaith.
Cymharwch y senario honno â phrofiad un o fy etholwyr, a brofodd anymataliaeth ddwbl yn dilyn dwy enedigaeth drawmatig, ac a dreuliodd 20 mlynedd yn ceisio cael triniaeth briodol na fyddai'n gwneud ei chyflwr yn waeth. Cafodd ei chynghori i gael triniaeth i symbylu'r nerf sacrol—ymyrraeth lefel isel o'i chymharu â llawdriniaeth—ond yn ôl yn 2014, roedd hyn yn galw am atgyfeiriad arbenigol y tu allan i'w hardal i Gaerwysg, pan nad oedd unrhyw driniaeth i symbylu'r nerf sacrol ar gael yng Nghymru o gwbl, a gwrthodwyd yr arian iddi ei wneud. Felly, ni chafodd y gwasanaeth roedd hi ei angen, a bu'n rhaid iddi roi'r gorau i'w swydd fel arweinydd addysg blynyddoedd cynnar ar ganol ei gyrfa. Faint o athrawon, meddygon, peirianwyr ag anymataliaeth a gollir i'n heconomi yn sgil gorfod rhoi'r gorau i'w gwaith neu wneud gwaith cyfyngedig gartref?
Yn y Senedd ddiwethaf, rwy'n cofio sut y bu'n rhaid i grŵp gweithredu Llywodraeth Cymru ar iechyd menywod ymdrin â chanlyniadau sgandal rhwyll y wain, gan fod nifer o fenywod wedi troi at fewnblaniadau rhwyll y wain mewn anobaith i ddatrys eu hanymataliaeth. Do, efallai ei fod wedi helpu rhai pobl, ond i'r rhan fwyaf fe arweiniodd at waethygu eu poen, ac mae wedi'i wahardd erbyn hyn. Dyna pryd y cyfarfûm â meddyg ymgynghorol y colon a'r rhefr, Julie Cornish, a oedd yn un o arbenigwyr grŵp gweithredu iechyd Cymru. Roedd hi wedi bod yn cynnig triniaeth i symbylu'r nerf sacrol fel mater o drefn pan oedd hi'n ymarfer yn Lloegr, ond dywedwyd wrthi na châi wneud hynny pan ddaeth i Gymru. Diolch i ddyfalbarhad Julie, rwy'n falch iawn ei bod hi bellach yn bennaeth ar wasanaeth iechyd y pelfis o'r radd flaenaf yn ysbyty cymunedol y Barri. Mae triniaeth i symbylu'r nerf sacrol ar gael i unrhyw un sydd ei hangen yng Nghaerdydd a'r Fro, ond gydag amseroedd aros o bedair blynedd ar gyfer anymataliaeth ysgarthol cyn unrhyw driniaeth, mae'n amlwg nad yw'r buddsoddiad yn ddigon i ateb y galw. Felly, cwestiwn i'r Gweinidog: pam nad yw triniaeth i symbylu'r nerf sacrol ar gael i fenywod ledled Cymru? Rydym ar ei hôl hi o gymharu â Lloegr, ac mae'n ymyrraeth lawer lai ymyrrol na llawdriniaeth neu ddyfrhau colonig.
Mae costau diffyg gweithredu yn enfawr, i'r unigolyn ac i'r gymdeithas gyfan. Ni allwch gadw swydd mewn gweithle lle maent yn amseru eich seibiant toiled, ac yn ogystal â hynny, mae unrhyw un sydd wedi cael babi yn gwybod pa mor ddrud yw cewynnau; dychmygwch fod rhaid i chi wisgo padiau mislif bob dydd o'r flwyddyn i gelu eich anymataliaeth. Mae'r gost yn anferth, a'r unigolyn sy'n ei thalu yn bennaf. Nododd Julie Cornish ei hun fod £233 miliwn yn cael ei wario gan y GIG i drin anymataliaeth wrinol, o'i gymharu â £178 miliwn a delir gan unigolion ag anymataliaeth.
Y rhai sy'n gofyn am gymorth meddygol yw'r rhai sy'n dioddef fwyaf, ac mae cymaint mwy y gallem ei wneud gyda mesurau ataliol, fel deiet ac ymarfer corff a ffisiotherapi, a chreu gweithle ac amgylchedd hamdden sy'n ymwybodol o anymataliaeth i alluogi'r rhai sy'n dioddef ohono i fyw bywyd mor normal â phosibl. Byddai hefyd yn lleihau'r risg o gwympo a thorri esgyrn ac yn lleihau'r baich ar ofalwyr sy'n gorfod ymdrin ag anymataliaeth. Mae absenoldeb gwasanaethau eilaidd ledled Cymru, yn enwedig llenwi'r bylchau yn y ddarpariaeth o driniaeth i symbylu'r nerf sacrol, yn creu cost i gymdeithas a hapusrwydd pobl sy'n llawer mwy na'r buddsoddiad sydd ei angen mewn atal ac ymyrraeth gynnar.
I was honoured to be a co-sponsor of this debate today. Sadly, incontinence remains something talked about only in hushed tones, if at all. Jenny has ably highlighted how widespread incontinence is in women and the impact it can have, but, as our motion alludes to, men can leak too—four simple words, but, when spoken, they have the power to tackle a taboo that impacts the lives of hundreds of thousands of men across the UK every year.
One in three men over 65 are estimated to have an incontinence problem, and one in 25 men over the age of 40 experience incontinence issues each year. Yet it's not discussed and no Government, of any colour, has taken steps to address this issue. For such a widespread issue, it is shocking that it still remains shrouded in secrecy and shame. The NHS estimate that between 3 million and 6 million people suffer from some form of urinary incontinence, or UI, and as many as a third of men over the age of 65, as I said earlier, are affected. But it remains a hidden subject, and, while it remains in the shadows, there is less likelihood of any Government taking action to make life better for those suffering from UI.
We need a clear strategy that not only helps raise awareness, improves diagnosis and treatment pathways, but also helps address daily barriers faced by people living with UI—barriers such as the lack of public toilets. It’s surprising to me that we are still discussing the availability of public toilets. When I was first elected to this place, in 2015, I remember Darren was raising this issue every time, while travelling from north to south. I remember, further, working with the Senate of Older People and their 'P is for People' campaign to improve public toilet provision. Yet here we are, eight years later, and it is estimated that we have around 40 per cent fewer public toilets. Public toilets across Wales have been turned into shops, cafes, even homes and a theatre. Welsh Government-run trains are removing onboard toilet facilities, making it even harder for people suffering from incontinence, as well as other bladder and bowel issues, to use public transport.
But even when people suffering from UI do find a toilet, the chances are they don’t find suitable facilities to meet their needs, particularly for men. Men suffering from UI have said they avoid going out at all because they know that public toilets will not have a place to dispose of incontinence pads or provide facilities for men to clean up. This often forces men to carry the used pads with them or ask a partner to put them in their handbag, adding to the embarrassment and sense of shame. There is no need to be ashamed or embarrassed, but, unfortunately, it has become ingrained in us.
We need to change our attitudes to incontinence. Hopefully, this debate will be the catalyst for change, raising awareness of what is, after all, a common ailment, and forcing Government to take a lead in ensuring that people living with UI are fully supported, urging the public and private sectors to make simple changes, such as providing incontinence bins in all male lavatories. I urge members to support this drive to change by backing our motion today. Diolch yn fawr.
Roedd hi'n anrhydedd cael bod yn un o gyd-gyflwynwyr y ddadl hon heddiw. Yn anffodus, mae anymataliaeth yn parhau i fod yn rhywbeth y siaredir amdano o dan eich gwynt, os o gwbl. Mae Jenny wedi tynnu sylw at ba mor gyffredin yw anymataliaeth mewn menywod a'r effaith y gall ei chael, ond fel mae ein cynnig yn nodi, gall dynion ollwng hefyd—pedwar gair syml, ond o'u siarad, mae ganddynt bŵer i ymladd tabŵ sy'n effeithio ar fywydau cannoedd o filoedd o ddynion ledled y DU bob blwyddyn.
Amcangyfrifir bod gan un o bob tri dyn dros 65 oed broblem anymataliaeth, ac mae un o bob 25 dyn dros 40 oed yn profi problemau anymataliaeth bob blwyddyn. Eto i gyd, nid yw'n cael ei drafod ac nid oes unrhyw Lywodraeth, o unrhyw liw, wedi cymryd camau i fynd i'r afael â'r broblem. Ag ystyried ei bod yn broblem mor gyffredin, mae'n frawychus ei bod yn dal i fod yn destun cyfrinachedd a chywilydd. Mae'r GIG yn amcangyfrif bod rhwng 3 miliwn a 6 miliwn o bobl yn dioddef o ryw fath o anymataliaeth wrinol, ac mae cymaint â thraean o ddynion dros 65 oed yn dioddef ohono, fel y dywedais yn gynharach. Ond mae'n parhau i fod yn bwnc cudd, a thra bo'n aros yn y cysgod, mae llai o debygolrwydd y bydd unrhyw Lywodraeth yn gweithredu i wneud bywyd yn well i'r rhai sy'n dioddef o anymataliaeth wrinol.
Mae angen strategaeth glir i helpu i godi ymwybyddiaeth, a gwella diagnosis a llwybrau triniaeth, ac sydd hefyd yn helpu i fynd i'r afael â rhwystrau dyddiol sy'n wynebu pobl sy'n byw gydag anymataliaeth wrinol—rhwystrau fel prinder toiledau cyhoeddus. Mae'n syndod i mi ein bod yn dal i drafod argaeledd toiledau cyhoeddus. Pan gefais fy ethol i'r lle yma am y tro cyntaf yn 2015, rwy'n cofio Darren yn codi'r mater bob tro, wrth deithio o'r gogledd i'r de. Hefyd, rwy'n cofio gweithio gyda'r Senedd Pobl Hŷn a'u hymgyrch 'P am Pobl' i wella'r ddarpariaeth o doiledau cyhoeddus. Eto i gyd, dyma ni, wyth mlynedd yn ddiweddarach, ac amcangyfrifir bod gennym oddeutu 40 y cant yn llai o doiledau cyhoeddus. Cafodd toiledau cyhoeddus ledled Cymru eu troi'n siopau, caffis, cartrefi a theatr hyd yn oed. Mae trenau sy'n cael eu rhedeg gan Lywodraeth Cymru'n cael gwared ar gyfleusterau toiled ar drenau, gan ei gwneud hi'n anos byth i bobl sy'n dioddef o anymataliaeth, ynghyd â phroblemau eraill y bledren a'r coluddyn, ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus.
Ond hyd yn oed pan fo pobl sy'n dioddef o anymataliaeth wrinol yn cael hyd i doiled, mae'n annhebygol y dônt o hyd i gyfleusterau addas i ddiwallu eu hanghenion, yn enwedig i ddynion. Mae dynion sy'n dioddef o anymataliaeth wrinol wedi dweud eu bod yn osgoi mynd allan o gwbl am eu bod yn gwybod na fydd gan doiledau cyhoeddus le i gael gwared ar badiau anymataliaeth na chyfleusterau i ddynion ymolchi. Mae hyn yn aml yn gorfodi dynion i gario padiau wedi'u defnyddio gyda nhw neu ofyn i bartner eu rhoi yn eu bag, gan ychwanegu at yr embaras a'r ymdeimlad o gywilydd. Nid oes angen teimlo cywilydd nac embaras, ond yn anffodus, mae wedi mynd yn rhan annatod ohonom.
Mae angen inni newid ein hagwedd at anymataliaeth. Gobeithio mai'r ddadl hon fydd y catalydd i newid, gan godi ymwybyddiaeth o'r hyn sydd, wedi'r cyfan, yn anhwylder cyffredin, a gorfodi'r Llywodraeth i arwain drwy sicrhau bod pobl sy'n byw gydag anymataliaeth wrinol yn cael eu cefnogi'n llawn, ac annog y sectorau cyhoeddus a phreifat i wneud newidiadau syml, megis darparu biniau anymataliaeth ym mhob toiled dynion. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r ymgyrch hon dros newid drwy gefnogi ein cynnig ni heddiw. Diolch yn fawr.
I'm glad to speak in this debate as a co-submitter of the motion and a member of the cross-party group on women's health. I want to thank Jenny Rathbone for bringing this debate forward, and I also want to thank the contributors to the cross-party group for bringing this issue to the attention of the Senedd.
As a society, we now talk so much more about issues that used to be hidden, but there was a time when childbirth, periods, menstrual health, the menopause were only mentioned through euphemisms or in whispers, when women were made to feel that they had to hide the physical effects of these natural parts of their lives. Thankfully, these matters, which affect the whole population, not only women themselves, but also of course their partners, their families, their friends, their colleagues, have now become much more talked about, in workplaces, in places like this Siambr, in schools and colleges. And it's of course a good thing. It's also an essential thing, because there are still too many taboos that we find as a society difficult to talk about: issues that affect women uniquely, but not solely, issues that have a significant impact on a woman's life, and are yet not being wholly or effectively addressed, in terms of healthcare or education, issues such as incontinence and its causes.
When I gave birth for the first time, although I knew about it, I wasn't completely prepared for the pain. But what I wasn't at all prepared for in any way, by any prenatal class or midwife, was the huge and distressing physical toll that giving birth took on my body, in the days, weeks and months after giving birth—the injury it caused to me, specifically my ability to control my bladder. Coughing too hard, laughing too hard were now a problem, and this was a shock. I remember thinking, 'Why don't women talk about this?' But what was more shocking, and also distressing, was that it was never addressed by the doctor who stitched my torn perineum, or by the midwife who inspected those stitches, or by the health visitor, and it elicited no more than a sympathetic smile from my GP when I hesitatingly mentioned it when I was being tested for an infection.
But I was lucky; my body recovered. The injuries I had suffered because of childbirth healed well, and fairly quickly, and my bladder control returned almost to normal. But, now, in my 50s, I'm facing the same problem again, and the symptoms of menopause, although now being talked about more, are too often reduced to hot flushes, night sweats, brain fog. The more taboo aspects, such as bladder weakness and incontinence are still not commonly known, discussed or treated. Incontinence appears to be still one of those issues that women are expected to just put up with. We are thus led to think that urinary incontinence is an inevitable part of the ageing process, or of giving birth.
Many of my female friends, who have found themselves incontinent, either through childbirth injury or through menopause, have told me about not being able to run or do exercise, who limit their activities because of their need to be near a toilet, and, no, they have never, ever been offered any kind of help or support. They didn't expect this to happen, which has added to their distress, and they find it hard to talk about, with family, with colleagues, even with partners.
This is the situation. Although urinary incontinence is deemed a common consequence of childbirth injury, we must remember, as Jenny said, that there is over a 90 per cent incidence of perineal trauma amongst first-time mothers. It was also made very clear to us, in the evidence we heard in the cross-party group, that incontinence also affects those who have not given birth. So, it's crucial we must not limit better awareness and support only to receiving pre and postnatal care, or to the menopausal, or to the elderly. This is a health issue that doesn't just impact on people's day-to-day lives; as we heard, it's also costly, to both the patients themselves, and to the NHS.
The Government's quality statement for women and girls' health, which describes what health boards are expected to deliver to ensure good-quality health services to support women and girls, was published last July. It lists incontinence as one of the conditions where there is gender inequality, and a need for gender-competent services that women might require differently to men. But the evidence we heard, both from specialists and women suffering from incontinence, showed that it's clearly not the case at present that women know that this issue, although common, is not normal, and that there is effective treatment available or accessible to them. There can be no doubt, as we have heard many times in this Chamber, that gender bias and inequality within health provision plays a significant role in this situation, and again, the postcode lottery of medical expertise and provision of treatment is contributing to the lack of support across Wales for women suffering from incontinence and its debilitating and distressing effects.
The motion before us today calls on Welsh Government to develop a strategy for tackling the causes and consequences of incontinence, and to raise awareness of the issue among the public. Irrespective of severity, clinicians tells us that this is an issue that is having a daily impact on the quality of people's lives. So, I urge Members to support the motion, to eradicate the stigma that surrounds such a common but serious problem, to create a streamlined, accessible pathway to treatment in all parts of Wales, and I also urge you—
Rwy’n falch o siarad yn y ddadl hon fel cyd-gyflwynydd y cynnig ac aelod o’r grŵp trawsbleidiol ar iechyd menywod. Hoffwn ddiolch i Jenny Rathbone am gyflwyno’r ddadl hon, a hoffwn ddiolch hefyd i bawb a gyfrannodd at y grŵp trawsbleidiol am ddod â’r mater hwn i sylw’r Senedd.
Fel cymdeithas, rydym bellach yn siarad cymaint mwy am faterion a oedd yn arfer bod yn guddiedig, ond roedd adeg pan nad oedd genedigaeth, mislif, iechyd mislif a'r menopos ond yn cael eu trafod drwy sibrwd neu ddefnyddio lledneiseiriau, pan oedd menywod yn cael eu gwneud i deimlo bod yn rhaid iddynt guddio effeithiau corfforol y rhannau naturiol hyn o'u bywydau. Diolch byth, mae’r materion hyn, sy’n effeithio ar y boblogaeth gyfan, nid yn unig ar fenywod, ond hefyd, wrth gwrs, ar eu partneriaid, eu teuluoedd, eu ffrindiau a'u cydweithwyr bellach yn cael eu trafod i raddau llawer mwy, mewn gweithleoedd, mewn mannau fel y Siambr hon, mewn ysgolion a cholegau. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn beth da. Mae hefyd yn beth hanfodol, gan fod gormod o dabŵs o hyd rydym ni fel cymdeithas yn ei chael hi'n anodd siarad amdanynt: materion sy'n effeithio ar fenywod mewn ffordd unigryw, ond nid ar fenywod yn unig, materion sy'n cael effaith sylweddol ar fywyd menyw ond nad ydynt er hynny'n cael sylw digonol ac effeithiol mewn gofal iechyd neu addysg, materion fel anymataliaeth a'i achosion.
Pan roddais enedigaeth am y tro cyntaf, er fy mod yn gwybod amdano, nid oeddwn yn gwbl barod am y boen. Ond yr hyn na chefais fy mharatoi amdano o gwbl mewn unrhyw ffordd, gan unrhyw ddosbarth cynenedigol neu fydwraig, oedd y dreth gorfforol enfawr a thrallodus ar fy nghorff ar ôl rhoi genedigaeth, yn y dyddiau, yr wythnosau a'r misoedd ar ôl rhoi genedigaeth—y niwed a wnaeth i mi, yn benodol, fy ngallu i reoli fy mhledren. Roedd pesychu’n rhy galed a chwerthin yn rhy galed bellach yn broblem, ac roedd hyn yn syndod. Rwy'n cofio meddwl, 'Pam nad yw menywod yn siarad am hyn?' Ond yr hyn a oedd yn fwy ysgytwol, a thrallodus hefyd, oedd y ffaith na soniodd y meddyg a bwythodd fy mherinëwm ar ôl iddo rwygo erioed am hyn, na'r fydwraig a edrychodd ar y pwythau hynny, na'r ymwelydd iechyd, ac ni chefais fwy na gwên gydymdeimladol gan fy meddyg teulu pan soniais yn betrusgar am y mater pan oeddwn yn cael fy mhrofi am haint.
Ond roeddwn yn lwcus; fe wellodd fy nghorff. Fe wellodd yr anafiadau a gefais drwy roi genedigaeth yn dda, ac yn weddol gyflym, ac aeth fy rheolaeth o fy mhledren yn ôl bron â bod i normal. Ond nawr, yn fy 50au, rwy'n wynebu'r un broblem eto, ac mae symptomau'r menopos, er eu bod bellach yn cael eu trafod i raddau mwy, yn rhy aml yn cael eu cyfyngu i byliau o wres, chwysu gyda'r nos, meddwl pŵl. Nid oes digon o bobl yn ymwybodol o'r agweddau mwy tabŵ, megis gwendid y bledren ac anymataliaeth, ac nid ydynt yn cael eu trafod na'u trin yn ddigon aml o hyd. Ymddengys bod anymataliaeth yn dal i fod yn un o'r materion hynny y disgwylir i fenywod eu dioddef yn dawel. Cawn ein harwain i feddwl, felly, fod anymataliaeth wrinol yn rhan anochel o’r broses heneiddio, neu o roi genedigaeth.
Mae llawer o fy ffrindiau benywaidd sy'n anymataliol naill ai oherwydd niwed wrth roi genedigaeth neu oherwydd y menopos wedi dweud wrthyf eu bod yn methu rhedeg neu wneud ymarfer corff, ac yn cyfyngu ar eu gweithgareddau oherwydd eu hangen i fod yn agos at doiled, a na, nid ydynt erioed wedi cael cynnig unrhyw fath o gymorth na chefnogaeth. Nid oeddent yn disgwyl i hyn ddigwydd, sydd wedi ychwanegu at eu trallod, ac maent yn ei chael hi'n anodd sôn am y mater, gyda'r teulu, gyda chydweithwyr, hyd yn oed gyda phartneriaid.
Dyma'r sefyllfa. Er yr ystyrir anymataliaeth wrinol yn ganlyniad cyffredin i niwed wrth roi genedigaeth, mae'n rhaid inni gofio, fel y dywedodd Jenny, fod dros 90 y cant o famau sy'n rhoi genedigaeth am y tro cyntaf yn dioddef trawma i'r perinëwm. Fe’i gwnaed yn glir iawn i ni hefyd, yn y dystiolaeth a glywsom yn y grŵp trawsbleidiol, fod anymataliaeth hefyd yn effeithio ar bobl nad ydynt wedi rhoi genedigaeth. Felly, mae'n hollbwysig nad ydym yn cyfyngu gwell ymwybyddiaeth a chymorth i ofal cynenedigol ac ôl-enedigol yn unig, neu i'r rhai sy'n mynd drwy'r menopos, neu i'r henoed. Mae hwn yn fater iechyd sydd nid yn unig yn effeithio ar fywydau dydd i ddydd pobl; fel y clywsom, mae hefyd yn gostus, i'r cleifion eu hunain, ac i'r GIG.
Cyhoeddwyd datganiad ansawdd y Llywodraeth ar iechyd menywod a merched, sy’n disgrifio’r hyn y disgwylir i fyrddau iechyd ei gyflawni i sicrhau gwasanaethau iechyd o ansawdd da i gefnogi menywod a merched, fis Gorffennaf diwethaf. Mae’n rhestru anymataliaeth fel un o’r cyflyrau lle mae anghydraddoldeb rhwng y rhywiau, a'r angen am wasanaethau sy’n gymwys o ran rhywiau y gallai fod eu hangen ar fenywod mewn ffordd wahanol i ddynion. Ond dangosodd y dystiolaeth a glywsom, gan arbenigwyr a menywod sy'n dioddef o anymataliaeth, ei bod yn amlwg nad yw menywod yn gwybod ar hyn o bryd nad yw'r mater hwn, er ei fod yn gyffredin, yn normal, a bod triniaeth effeithiol ar gael neu'n hygyrch iddynt. Nid oes unrhyw amheuaeth, fel rydym wedi'i glywed droeon yn y Siambr hon, fod rhagfarn ar sail rhywedd ac anghydraddoldeb o fewn y ddarpariaeth iechyd yn chwarae rhan sylweddol yn y sefyllfa hon, ac unwaith eto, mae’r loteri cod post o arbenigedd meddygol a darpariaeth triniaeth yn cyfrannu at y diffyg cymorth ledled Cymru i fenywod sy’n dioddef o anymataliaeth a’i heffeithiau gwanychol a thrallodus.
Mae’r cynnig sydd ger ein bron heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth ar gyfer mynd i’r afael ag achosion a chanlyniadau anymataliaeth, ac i godi ymwybyddiaeth o’r mater ymhlith y cyhoedd. Ni waeth pa mor ddifrifol, dywed clinigwyr wrthym fod hwn yn fater sy'n cael effaith ar ansawdd bywyd bob dydd pobl. Felly, rwy’n annog yr Aelodau i gefnogi’r cynnig, i ddileu’r stigma sydd ynghlwm wrth broblem mor gyffredin ond difrifol, i greu llwybr symlach a hygyrch at driniaeth ym mhob rhan o Gymru, ac rwyf hefyd yn eich annog—
Sioned, you have gone over your time quite a bit.
Sioned, rydych wedi mynd ymhell dros eich amser.
It's my last sentence, Diprwy Lywydd. I also urge Members to speak up about this issue with your constituents, with your family and friends, to ensure women know that it is not something they must simply put up with.
Dyma fy mrawddeg olaf, Ddirprwy Lywydd. Rwyf hefyd yn annog yr Aelodau i siarad am y mater gyda’ch etholwyr, gyda’ch teulu a’ch ffrindiau, i sicrhau bod menywod yn gwybod nad yw’n rhywbeth y mae’n rhaid iddynt ei ddioddef yn dawel.
I want to thank you, Jenny, for bringing forward this really important debate today. As a co-submitter and member of the cross-party group on women's health, I fully support discussions on topics like incontinence, which are all too often avoided, as people find it embarrassing. This is of course despite, as has been said today, a significant number of people living with urinary or bowel incontinence, or, in some cases, both.
I'm going to focus my contribution today on bowel incontinence following childbirth. Bowel incontinence can occur as a result of injury to the anal sphincter during childbirth. Whilst the majority of women will fully regain normal bowel function following repair post birth, many women still experience issues with bowel incontinency years later. It's such a taboo subject that it can take a long time for some women to come forward and seek help. Bowel incontinence can have a profound impact on the lives of those living it. It can affect their ability to work, their relationships and their everyday life.
Last October, I attended a meeting at the pelvic health hub in Barry, where I had the pleasure of talking with an inspiring ex-patient turned volunteer and advocate. She had lived experience of bowel incontinence caused by severe injury from childbirth. At the meeting, I also had the pleasure of meeting Julie Cornish, who is a colorectal surgeon based at the University Hospital of Wales, and she has a special interest in colorectal cancer and pelvic floor surgery. Mrs Cornish also headed up the Welsh task and finish group for faecal incontinence, which produced its report in 2019. There were a number of issues highlighted in the meeting. One was regarding the 'Bump, Baby & Beyond' leaflet, which is given to expectant mothers. They felt that it should be updated to include some detail on what to expect regarding bowel function post birth and when and where to seek help. I noticed that this was also mentioned in the Welsh task and finish group for faecal incontinence in 2019. I am keen to know, Minister, if this is something you may consider discussing with Public Health Wales, who I believe produced that leaflet.
Another key takeaway from that meeting was the lack of education regarding what is right and normal when it comes to bowel habits. As I mentioned, some women may have been living with symptoms for many years before approaching their GP. Some women may think it's normal to have a bit of incontinence; that it's a normal consequence of being a woman who has had a child. It's crucial that there is information out there letting them know that this is not normal and that there is help available. This, of course, applies to anyone who is experiencing bowel incontinence not just following childbirth. The help available can include a range of therapies, including physiotherapy, advice on diet and sometimes surgery. Ensuring that GPs are fully aware of how to signpost patients to the appropriate care was another key point. So, I'm keen to know what work is being done to ensure that this is the case.
Before I sign off from this debate, there has been some mention about the closure of public toilets. The consequence of closing public toilets, for people who are in need of those toilets in urgent situations, is that we could also be forcing people into what would be criminal activity, should they find themselves falling short, and urinating in public is, of course, a crime. So, I think we need to look at this in the round. I will urge Members to support the motion. It is crucial, in my opinion, that awareness around all incontinence issues, whether that be urinary or bowel, is raised, and that all individuals who are living with it are given the treatment, help and support that they deserve.
Hoffwn ddiolch i chi, Jenny, am gyflwyno’r ddadl wirioneddol bwysig hon heddiw. Fel cyd-gyflwynydd ac aelod o’r grŵp trawsbleidiol ar iechyd menywod, rwy’n llwyr gefnogi trafodaethau ar bynciau fel anymataliaeth, sy’n cael eu hosgoi yn llawer rhy aml, am fod pobl yn teimlo embaras yn eu cylch. Mae hyn er gwaethaf y ffaith, fel y dywedwyd heddiw wrth gwrs, fod nifer sylweddol o bobl yn byw gydag anymataliaeth wrinol neu anymataliaeth y coluddyn, neu mewn rhai achosion, y ddau.
Rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad heddiw ar anymataliaeth y coluddyn ar ôl rhoi genedigaeth. Gall anymataliaeth y coluddyn ddigwydd o ganlyniad i niwed i'r sffincter rhefrol yn ystod genedigaeth. Er y bydd gweithrediad y coluddyn yn gwella'n llwyr i'r rhan fwyaf o fenywod ar ôl i'r niwed gael ei gyweirio ar ôl rhoi genedigaeth, mae llawer o fenywod yn dal i gael problemau gydag anymataliaeth y coluddyn flynyddoedd yn ddiweddarach. Mae'n gymaint o dabŵ fel y gall gymryd cryn dipyn o amser i rai menywod ofyn am gymorth. Gall anymataliaeth y coluddyn effeithio'n ddifrifol ar fywydau'r rhai sy'n byw gyda'r cyflwr. Gall effeithio ar eu gallu i weithio, eu perthnasoedd a'u bywyd bob dydd.
Fis Hydref diwethaf, bûm mewn cyfarfod yng nghanolfan iechyd y pelfis yn y Barri, lle cefais y pleser o siarad â chyn-glaf ysbrydoledig sydd bellach yn wirfoddolwr ac yn eiriolwr. Roedd ganddi brofiad o anymataliaeth y coluddyn a achoswyd gan niwed difrifol ar ôl rhoi genedigaeth. Yn y cyfarfod, cefais y pleser hefyd o gyfarfod â Julie Cornish, llawfeddyg y colon a’r rhefr yn Ysbyty Athrofaol Cymru, ac mae ganddi ddiddordeb arbennig mewn canser y colon a’r rhefr a llawfeddygaeth llawr y pelfis. Roedd Mrs Cornish hefyd yn bennaeth ar grŵp gorchwyl a gorffen Cymru ar anymataliaeth ysgarthol, a gyhoeddodd ei adroddiad yn 2019. Amlygwyd nifer o faterion yn y cyfarfod. Roedd un yn ymwneud â'r daflen 'Naw Mis a Mwy', sy'n cael ei roi i famau beichiog. Roeddent yn teimlo y dylid ei ddiweddaru i gynnwys rhywfaint o fanylion ynglŷn â beth i'w ddisgwyl o ran gweithrediad y coluddyn ar ôl rhoi genedigaeth a phryd a ble i geisio cymorth. Sylwais fod hyn hefyd wedi’i grybwyll yng ngrŵp gorchwyl a gorffen Cymru ar anymataliaeth ysgarthol yn 2019. Rwy’n awyddus i wybod, Weinidog, a yw hyn yn rhywbeth y gallech ystyried ei drafod gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru, a gynhyrchodd y daflen honno, rwy'n credu.
Pwynt allweddol arall a nodwyd yn y cyfarfod hwnnw oedd diffyg addysg ynghylch yr hyn sy'n iawn ac yn normal o ran arferion ysgarthu. Fel y soniais, gallai rhai menywod fod wedi byw gyda symptomau ers blynyddoedd lawer cyn mynd at eu meddyg teulu. Efallai y bydd rhai menywod yn credu bod rhywfaint o anymataliaeth yn normal; ei fod yn ganlyniad arferol bod yn fenyw sydd wedi cael plentyn. Mae'n hanfodol fod gwybodaeth ar gael sy'n rhoi gwybod iddynt nad yw hyn yn normal, a bod cymorth ar gael. Mae hyn, wrth gwrs, yn berthnasol i unrhyw un sy'n dioddef o anymataliaeth y coluddyn, nid ar ôl rhoi genedigaeth yn unig. Gall y cymorth sydd ar gael gynnwys amrywiaeth o therapïau, gan gynnwys ffisiotherapi, cyngor ar ddeiet, a llawdriniaeth weithiau. Roedd sicrhau bod meddygon teulu'n gwbl ymwybodol o sut i gyfeirio cleifion at y gofal priodol yn bwynt allweddol arall. Felly, rwy’n awyddus i wybod pa waith sy’n mynd rhagddo i sicrhau bod hyn yn digwydd.
Cyn imi gloi fy nghyfraniad i'r ddadl hon, bu rhywfaint o sôn am gau toiledau cyhoeddus. Canlyniad cau toiledau cyhoeddus, ar gyfer pobl sydd angen y toiledau hynny mewn sefyllfaoedd brys, yw y gallem hefyd fod yn gorfodi pobl i wneud yr hyn a fyddai’n weithgarwch troseddol, pe baent yn cael damwain, ac mae gwneud dŵr yn gyhoeddus, wrth gwrs, yn drosedd. Felly, credaf fod angen inni edrych ar y mater hwn yn ei gyfanrwydd. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi’r cynnig. Mae’n hollbwysig, yn fy marn i, fod ymwybyddiaeth o bob mater sy'n ymwneud ag anymataliaeth, boed yn anymataliaeth wrinol neu anymataliaeth y coluddyn, yn codi, a bod pob unigolyn sy’n byw gyda'r cyflwr yn cael y driniaeth, y cymorth a’r gefnogaeth y maent yn eu haeddu.
It is a pleasure to take part in this debate this afternoon. I thank Jenny Rathbone for tabling this motion, and I will be voting for it later on this afternoon or this evening. I think it's such an important issue, and I just wanted to share a bit of my background and the reasons why I've decided to speak on this debate today. I worked for the NHS for 11 years: I supported clients with learning difficulties, some of whom were doubly incontinent; it was the same case in mental health; then latterly, before I was elected to the Senedd, I worked in physiotherapy on the ward. And I've got a three-year-old son and a 10-month-old baby, so I've had a lot of experience in this area.
There are just two things that I think could be practical to help in this debate and in expansion to what Altaf said and what Joyce has also mentioned as well, around public toilets. I think what we can do further in that case is to have the expansion of Radar keys. And if you're thinking, 'Gosh, what's a Radar key?', well it's a universal key that can make disabled toilets and public toilets accessible, whatever time of day or night. So, if somebody is suffering from incontinence, then they can feel a bit more assured, if they're in possession of a Radar key, that they could have their needs dealt with in a more timely manner. They're usually given by social services or occupational therapy, but I think, in terms of the topic of the discussion today around women's health, there is room for that to be expanded into wider society. I can't see any reason why it can't be, because it's quite a cheap method and quite a practical method in achieving some of those aims.
Secondly, because I'd just like to speak on two issues that I think would be really helpful to the debate, is the allocation of incontinence pads in health and social care settings, both in the setting itself and in the communities as well. They're assessed on a needs basis, but the nature of incontinence and bowel and urine habits suggests that no two days are the same. Our toilet habits change for many reasons. I think what would be helpful is if service users had better access to incontinence pads if they need them, and they can have those issues addressed in a timely manner and in a way that isn't too costly. Incontinence pads are very expensive, but I think if they can be assessed better and incorporate some of the realities around people's toileting needs and that they do change on a frequent basis, then I think that could be something achievable.
I'll leave my comments there, because I just wanted to raise those two specific issues. And just to say again that I'm happy to support this motion, and to thank Jenny Rathbone for bringing this important discussion to the Senedd today. Thank you very much.
Mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Diolch i Jenny Rathbone am gyflwyno’r cynnig hwn, a byddaf yn pleidleisio drosto yn ddiweddarach y prynhawn yma neu heno. Credaf ei fod yn fater mor bwysig, ac roeddwn am rannu ychydig o fy nghefndir a'r rhesymau pam y penderfynais siarad yn y ddadl hon heddiw. Bûm yn gweithio i’r GIG am 11 mlynedd: roeddwn yn cefnogi cleientiaid ag anawsterau dysgu, ac roedd rhai ohonynt ag anymataliaeth ddwbl; roedd yr un peth yn wir ym maes iechyd meddwl; yna yn ddiweddarach, cyn imi gael fy ethol i'r Senedd, roeddwn yn gweithio ym maes ffisiotherapi ar y ward. Ac mae gennyf fab tair oed a baban 10 mis oed, felly rwyf wedi cael llawer o brofiad yn y maes hwn.
Mae dau beth y credaf y gallent fod yn ymarferol i helpu yn y ddadl hon ac sy'n ychwanegu at yr hyn a ddywedodd Altaf a’r hyn y mae Joyce wedi’i grybwyll hefyd, ynghylch toiledau cyhoeddus. Credaf mai'r hyn y gallwn ei wneud ymhellach yn yr achos hwnnw yw ehangu darpariaeth allweddi Radar. Ac os ydych yn meddwl, 'Duwcs, beth yw allwedd Radar?', wel mae'n allwedd gyffredinol a all wneud toiledau anabl a thoiledau cyhoeddus yn hygyrch ar unrhyw adeg o'r dydd neu'r nos. Felly, os yw rhywun yn dioddef o anymataliaeth, gallant deimlo ychydig yn fwy sicr, os oes ganddynt allwedd Radar, y gellir diwallu eu hanghenion mewn modd mwy amserol. Cânt eu darparu fel arfer gan y gwasanaethau cymdeithasol neu therapi galwedigaethol, ond o ran pwnc y drafodaeth heddiw ynghylch iechyd menywod, credaf fod lle i ehangu'r ddarpariaeth i’r gymdeithas ehangach. Ni allaf weld unrhyw reswm pam na ellir gwneud hynny, gan ei fod yn ddull eithaf rhad ac yn ddull eithaf ymarferol o gyflawni rhai o'r nodau hynny.
Yn ail, hoffwn sôn am ddau fater a fyddai'n ddefnyddiol iawn i'r ddadl yn fy marn i, sef dyraniad padiau anymataliaeth mewn lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol, yn y lleoliad ei hun ac yn y cymunedau hefyd. Cânt eu hasesu ar sail angen, ond mae natur anymataliaeth ac arferion ysgarthu a throethi yn awgrymu nad oes unrhyw ddau ddiwrnod yr un fath. Mae ein harferion toiled yn newid am lawer o resymau. Credaf y byddai'n ddefnyddiol pe bai gan ddefnyddwyr gwasanaethau well mynediad at badiau anymataliaeth os oes eu hangen arnynt, a gellir ymdrin â'r materion hynny mewn modd amserol ac mewn ffordd nad yw'n rhy gostus. Mae padiau anymataliaeth yn ddrud iawn, ond os gellir eu hasesu’n well ac ymgorffori rhai o’r gwirioneddau ynghylch anghenion toiled pobl a’r ffaith eu bod yn newid yn aml, credaf y gallai hynny fod yn rhywbeth y gellid ei gyflawni.
Rwyf am gloi fy sylwadau gyda hynny, gan fy mod ond eisiau codi’r ddau fater penodol hynny. A dywedaf eto fy mod yn falch o gefnogi'r cynnig hwn, a diolch i Jenny Rathbone am ddod â'r drafodaeth bwysig hon i'r Senedd heddiw. Diolch yn fawr iawn.
I would also like to thank Jenny Rathbone for tabling this debate and use the opportunity to highlight an issue that I was naive to until a chance meeting and conversation on the train back home to north Wales. There was couple who boarded the train from Cardiff, and they were unsure if it was the correct one, so we started a conversation. They were going to Cwmbran, and I reassured them it was. I noticed he had a prostate cancer brooch on. He was really open about living with the condition and told me that he needed to wear pads, but it was really awkward for him going to the men’s toilets in the station as there were no bins, and he asked if I could do something about it. He had to carry the soiled pad out of the toilets in a bag, pass it to his wife, who then had to carry it in her handbag to the ladies toilet. He asked if bins could be provided in the men's toilets at railway stations. He said he had asked, but nothing had happened, so asked if I could follow it up for them.
The NHS estimates that around 6 million people across the UK suffer with some degree of incontinence. I raised the issue at a transport focus group I attended as chair of the cross-party group on public transport, and Michelle Roles, who is the stakeholder manager for Wales, raised it with Transport for Wales's stations director. They agreed it's something that they could accommodate. So, they went out to contract and it's being trialled at a number of stations, including Cardiff and Chester. Last week I received an e-mail from Prostate Cancer UK regarding their Boys Need Bins campaign that I hadn't heard about before. This campaign puts the needs of incontinent men at the forefront, and the daily challenge that they experience in finding a male sanitary bin to dispose of their products.
Prostate Cancer UK has been contacted by Transport for Wales following our conversation and they've had conversations now about the recent implementation of bins in both Chester and Cardiff train stations, which was a consequence of the issue being raised by myself via the constituent. And now, I've been asked to support the campaign further. So, thank you, Jenny, for tabling this debate. Unfortunately, I've lost the gentleman's contact information, but he permitted me to take a photo of him and his badge, because he was really proud to stand up and be an advocate for this. I salute him for being so open with me on the train. It goes to show the importance of chance conversations we have with people in the community, on trains or wherever, and that we can make a difference, which is why I got involved in politics in the first place. It's good to have an outcome.
Hoffwn innau ddiolch i Jenny Rathbone am gyflwyno’r ddadl hon a defnyddio’r cyfle i dynnu sylw at fater nad oeddwn yn ymwybodol iawn ohono tan imi ddigwydd cyfarfod â rhywun ar y trên adref i'r gogledd. Roedd yna gwpl a ddaeth ar y trên o Gaerdydd, ac nid oeddent yn siŵr ai hwnnw oedd y trên cywir, felly fe ddechreuom sgwrs. Roeddent yn mynd i Gwmbrân, a dywedais wrthynt eu bod ar y trên iawn. Sylwais fod y dyn yn gwisgo broetsh canser y prostad. Roedd yn agored iawn am fyw gyda'r cyflwr, a dywedodd wrthyf fod yn rhaid iddo wisgo padiau, ond roedd yn lletchwith iawn iddo fynd i doiledau'r dynion yn yr orsaf gan nad oedd unrhyw finiau, a gofynnodd a allwn wneud rhywbeth am y peth. Roedd yn rhaid iddo gario'r pad budr o'r toiledau mewn bag a'i roi i'w wraig, a oedd yn gorfod ei gario yn ei bag llaw i doiled y menywod. Gofynnodd a ellid darparu biniau yn nhoiledau'r dynion mewn gorsafoedd rheilffordd. Dywedodd ei fod wedi gofyn, ond nad oedd unrhyw beth wedi digwydd, felly gofynnodd i mi fynd ar drywydd hynny ar eu rhan.
Mae'r GIG yn amcangyfrif bod oddeutu 6 miliwn o bobl ledled y DU yn dioddef gyda rhyw raddau o anymataliaeth. Codais y mater mewn grŵp ffocws trafnidiaeth a fynychais fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar drafnidiaeth gyhoeddus, a chafodd y mater ei ddwyn i sylw cyfarwyddwr gorsafoedd Trafnidiaeth Cymru gan Michelle Roles, rheolwr rhanddeiliaid Cymru. Roeddent yn cytuno ei fod yn rhywbeth y gallent ddarparu ar ei gyfer. Felly, fe wnaethant wahodd contractau, ac mae hyn yn cael ei dreialu mewn nifer o orsafoedd, gan gynnwys Caerdydd a Chaer. Yr wythnos diwethaf, cefais e-bost gan Prostate Cancer UK ynglŷn â'u hymgyrch Boys Need Bins, nad oeddwn wedi clywed amdani o’r blaen. Mae’r ymgyrch hon yn tynnu sylw at anghenion dynion anymataliol, a’r her ddyddiol a wynebant o ran dod o hyd i finiau i ddynion allu cael gwared ar eu heitemau.
Mae Trafnidiaeth Cymru wedi cysylltu â Prostate Cancer UK yn dilyn ein sgwrs ac maent bellach wedi cael sgyrsiau am y biniau a ddarparwyd yng ngorsafoedd trenau Caer a Chaerdydd yn ddiweddar, o ganlyniad i’r mater a godwyd gennyf drwy’r etholwr. A nawr, gofynnwyd imi gefnogi'r ymgyrch ymhellach. Felly, diolch, Jenny, am gyflwyno’r ddadl hon. Yn anffodus, rwyf wedi colli gwybodaeth gyswllt y gŵr bonheddig, ond fe ganiataodd imi dynnu llun ohono a'i fathodyn, gan ei fod yn falch iawn o fod yn eiriolwr dros hyn. Rwy'n ei gymeradwyo am fod mor agored gyda mi ar y trên. Mae’n dangos pwysigrwydd y sgyrsiau annisgwyl a gawn gyda phobl yn y gymuned, ar drenau neu ble bynnag, a'n bod yn gallu gwneud gwahaniaeth, a dyna pam yr euthum i fyd gwleidyddiaeth yn y lle cyntaf. Mae'n dda cael canlyniad.
I hadn't intended to speak in this debate, but I felt compelled to do so. We're fortunate in this Parliament that we have, over the years, had a number of Members who are willing to speak from personal experience. I pay tribute today to a number of Members who have spoken about the most personal and have shared their experiences, but we can't allow that to have happened for its own sake. When people do speak out and speak from their own experiences, it has to be in order to pursue change.
I know the health Minister is somebody who has made it a determined effort of her own to embrace the challenges that we face in the area of women's health in particular, although this afternoon we have made it clear that we're not only talking about women's health. So, I just want to take this opportunity to make it clear that, given the cross-party spirit—the unequivocal cross-party spirit of what we've heard in the Chamber this afternoon—we will offer the Government support to take whatever action to make those sometimes small, sometimes greater changes that can make a difference to the lives of people, such as Members of this Parliament. But we're just representatives.
Nid oeddwn wedi bwriadu siarad yn y ddadl hon, ond teimlais reidrwydd i wneud hynny. Rydym yn ffodus yn y Senedd hon ein bod, dros y blynyddoedd, wedi cael nifer o Aelodau sy'n barod i siarad am eu profiadau personol. Rwy'n talu teyrnged heddiw i'r nifer o Aelodau sydd wedi sôn am y pethau mwyaf personol ac sydd wedi rhannu eu profiadau, ond ni allwn ganiatáu i hynny fod wedi digwydd er ei fwyn ei hun. Pan fydd pobl yn codi eu llais ac yn siarad am eu profiadau eu hunain, mae'n rhaid i hynny fod er mwyn ceisio sicrhau newid.
Gwn fod y Gweinidog iechyd yn rhywun sydd wedi gwneud ymdrech benderfynol yn bersonol i fynd i'r afael â'r heriau sy'n ein hwynebu ym maes iechyd menywod yn benodol, er ein bod wedi'i gwneud yn glir y prynhawn yma nad ydym yn sôn am iechyd menywod yn unig. Felly, hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddweud yn glir, o ystyried yr ysbryd trawsbleidiol—ysbryd trawsbleidiol pendant yr hyn a glywsom yn y Siambr y prynhawn yma—y byddwn yn cefnogi’r Llywodraeth i gymryd y camau angenrheidiol i wneud y newidiadau bach, weithiau, a'r newidiadau mwy bryd arall, a all wneud gwahaniaeth i fywydau pobl, fel Aelodau’r Senedd hon. Ond dim ond cynrychiolwyr ydym ni.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I'm hugely grateful to Members for introducing this really important topic of debate for today. As so many have said, incontinence is an issue that receives disproportionately little attention, so it's absolutely worthy of this Chamber's time and focus today.
Many Members have underlined quite how common this issue is, affecting one in five people in the country. And of course, as so many people have said, it's not just women who are affected, it's men and women of all ages, but also children, and there are others who are affected as well. And yet, none of us talk about it. It's still a hugely taboo subject. We've broken the barrier on periods, we've broken the barrier on menopause; I don't think we've really started this debate and we've got to get started on it. If we do nothing else today, we have started this debate in earnest, and I want to give you a commitment today from the Government's perspective that we are going to take this out to communities—we need to get people talking about this. It's got to be a subject that people understand is not something they should be embarrassed about.
The example we were given was that 75 per cent—as you suggested, Jenny—of women won't seek medical attention for their incontinence, irrespective of the severity, despite the fact that it impacts on their life. The stigma around this issue, which makes patients hesitant to seek medical help, I'm afraid, also worsened during the pandemic—people were thinking, 'I don't want to bother them now; we know the pressure they're under'. That means that thousands of people in Wales will be suffering in silence and can be at risk then of secondary infections, and a real danger to their health as a result.
Incontinence is incredibly debilitating for those affected by it, both in terms of the physical limitations and disruption it can place on their work and on their social life, but also the mental suffering and that sense of humiliation and indignity. We know there's an association also between incontinence and dementia, and with an ageing population, there's likely to be a growing number of our population suffering from these double health challenges. So, the taboo and social silence around incontinence compounds the dangers, as the lack of spotlight means that people are largely unaware of how to prevent or to mitigate it. For that reason, public awareness is key, and I think it's a key element of today's motion, from my perspective.
For individuals diagnosed with continence issues, care delivery in Wales is, I think, reasonably effective, and well delivered. We had a national forum that was created in 2006, after the launch of the all-Wales bladder and bowel pathway, and this group has been crucial in establishing a standardised approach in Wales over the last 17 years through publishing and updating national guidance on the provision of incontinence care and representing the issues on numerous national boards. The problem is not enough people are coming forward who need the support. So, the support is there, but they're not coming forward.
The forum is due to publish its newest best practice guidance in June. It has expanded its scope in recent years to be more inclusive of children and adults, recognising that incontinence isn't a condition that exclusively affects the elderly. The forum has been strengthened in recent years by the additional membership of a designated nursing officer from the chief nursing officer's team, forming a continuous link between the group and the Welsh Government, which is, I think, a really valuable relationship, and I think it's unique to us in the United Kingdom. The standardised approach to continence care in Wales is founded on clear care pathways and guidance, involvement of patients in their own continence care plans, consistent pre- and post-registration training, and continence specialist nurses and champions in each health board.
The evidence-based steps that each of us can take to prevent incontinence are well known. They include maintaining a healthy weight; avoiding irritants such as acidic foods, caffeine and alcohol; eating more fibre; not smoking; regular exercise; and practicing pelvic floor exercises. Actions to support people in these areas are featured across a range of existing Welsh Government strategies, including 'Healthy Weight: Healthy Wales', the Be Active Wales programme for the over-60s, and also will be reflected in the forthcoming women's health plan. I'm really glad to recognise that that was one of the things that we set out. This has got to be one of the things where there's an appreciation that there is an issue here. It does affect men as well, but there's a particular issue that we have to address in relation to women.
Many of you mentioned the availability of public toilets as key as the population gets older, and I'd like to congratulate Carolyn on her campaign. That is a different area of Government, but I'll make sure that I contact the relevant Minister on that. Thank you—[Interruption.] If you'd like, yes.
Diolch yn fawr. Rwy’n hynod ddiolchgar i’r Aelodau am gyflwyno’r ddadl hynod bwysig hon heddiw. Fel y mae cynifer wedi’i ddweud, mae anymataliaeth yn fater sy’n cael lefel anghymesur o isel o sylw, felly mae’n gwbl deilwng o amser a sylw'r Siambr hon heddiw.
Mae llawer o Aelodau wedi tanlinellu pa mor gyffredin yw’r mater hwn, sy'n effeithio ar un o bob pump o bobl yn y wlad. Ac wrth gwrs, fel y mae cynifer wedi'i ddweud, nid ar fenywod yn unig y mae'n effeithio, ond ar ddynion a menywod o bob oed, a phlant hefyd, ac mae eraill sy'n cael eu heffeithio ganddo hefyd. Ac eto, nid oes yr un ohonom yn siarad amdano. Mae'n dal i fod yn andros o bwnc tabŵ. Rydym wedi chwalu'r rhwystr ar y mislif, rydym wedi chwalu'r rhwystr ar y menopos; ni chredaf ein bod wedi dechrau'r ddadl hon yn iawn ac mae'n rhaid inni ddechrau arni. Os na wnawn unrhyw beth arall heddiw, rydym wedi dechrau’r ddadl hon o ddifrif, a hoffwn roi ymrwymiad heddiw gan y Llywodraeth y byddwn yn mynd â hyn allan i gymunedau—mae angen inni sicrhau bod pobl yn siarad am hyn. Mae'n rhaid iddo fod yn bwnc y mae pobl yn deall nad yw'n rhywbeth y dylent deimlo embaras yn ei gylch.
Yr enghraifft a roddwyd i ni oedd na fydd 75 y cant—fel yr awgrymoch chi, Jenny—o fenywod yn gofyn am gymorth meddygol ar gyfer eu hanymataliaeth, ni waeth pa mor ddifrifol yw'r cyflwr, er ei fod yn effeithio ar eu bywydau. Mae arnaf ofn hefyd fod y stigma ynghylch y mater hwn, sy'n gwneud cleifion yn betrusgar rhag ceisio cymorth meddygol, wedi gwaethygu yn ystod y pandemig—roedd pobl yn meddwl, 'Nid wyf am eu poeni nawr; rydym yn gwybod am y pwysau sydd arnynt'. Mae hynny’n golygu y bydd miloedd o bobl yng Nghymru yn dioddef yn dawel, ac o'r herwydd, gallent fod mewn perygl o gael sgil-heintiau, ac mae perygl gwirioneddol i’w hiechyd o ganlyniad.
Mae anymataliaeth yn hynod o wanychol i’r bobl y mae’n effeithio arnynt, o ran y cyfyngiadau corfforol a’r tarfu ar eu gwaith ac ar eu bywyd cymdeithasol, ond hefyd y dioddefaint meddyliol a’r ymdeimlad o gywilydd a diffyg urddas. Gwyddom fod cysylltiad hefyd rhwng anymataliaeth a dementia, a chyda phoblogaeth sy'n heneiddio, mae'n debygol y bydd nifer cynyddol o'n poblogaeth yn dioddef o'r heriau iechyd dwbl hyn. Felly, mae’r tabŵ a’r distawrwydd cymdeithasol ynghylch anymataliaeth yn gwaethygu’r peryglon, gan fod y diffyg sylw'n golygu nad yw pobl, i raddau helaeth, yn ymwybodol o sut i atal neu liniaru'r cyflwr. Am y rheswm hwnnw, mae ymwybyddiaeth gyhoeddus yn allweddol, ac mae'n elfen allweddol o’r cynnig heddiw yn fy marn i.
I unigolion sy’n cael diagnosis o broblemau ymataliaeth, rwy'n credu bod y gofal a ddarperir yng Nghymru yn weddol effeithiol ac yn cael ei ddarparu’n dda. Roedd gennym fforwm cenedlaethol a grëwyd yn 2006, ar ôl lansio llwybr Cymru gyfan ar gyfer y bledren a’r coluddyn, ac mae’r grŵp hwn wedi bod yn hollbwysig yn y gwaith o sefydlu dull safonedig yng Nghymru dros y 17 mlynedd diwethaf drwy gyhoeddi a diweddaru canllawiau cenedlaethol ar ddarparu gofal anymataliaeth a chynrychioli’r materion ar nifer o fyrddau cenedlaethol. Y broblem yw nad oes digon o bobl sydd angen cymorth yn ei geisio. Felly, mae’r cymorth yno, ond nid ydynt yn ei geisio.
Mae'r fforwm i fod i gyhoeddi ei ganllawiau diweddaraf ar arferion gorau ym mis Mehefin. Mae wedi ehangu ei gwmpas dros y blynyddoedd diwethaf i gynnwys plant ac oedolion i raddau mwy, gan gydnabod nad yw anymataliaeth yn gyflwr sy'n effeithio ar yr henoed yn unig. Mae’r fforwm wedi’i gryfhau dros y blynyddoedd diwethaf gan aelodaeth ychwanegol swyddog nyrsio dynodedig o dîm y prif swyddog nyrsio, gan ffurfio cyswllt parhaus rhwng y grŵp a Llywodraeth Cymru, sy'n berthynas werthfawr iawn yn fy marn i, a chredaf ei bod yn un sy'n unigryw i ni yn y Deyrnas Unedig. Mae’r dull safonedig o weithredu gofal ymataliaeth yng Nghymru yn seiliedig ar ganllawiau a llwybrau gofal clir, cynnwys cleifion yn eu cynlluniau gofal ymataliaeth eu hunain, hyfforddiant cyson cyn ac ar ôl cofrestru, a nyrsys a hyrwyddwyr ymataliaeth arbenigol ym mhob bwrdd iechyd.
Mae’r camau sy’n seiliedig ar dystiolaeth y gall pob un ohonom eu cymryd i atal anymataliaeth yn dra hysbys. Maent yn cynnwys cynnal pwysau iach; osgoi pethau llidus fel bwydydd asidig, caffein ac alcohol; bwyta mwy o ffeibr; peidio ag ysmygu; ymarfer corff yn rheolaidd; a gwneud ymarferion llawr y pelfis. Mae camau gweithredu i gefnogi pobl yn y meysydd hyn i'w gweld ar draws ystod o strategaethau presennol Llywodraeth Cymru, gan gynnwys 'Pwysau Iach: Cymru Iach', rhaglen Cymru Actif ar gyfer pobl dros 60 oed, a byddant hefyd yn cael eu hadlewyrchu yn y cynllun iechyd menywod sydd ar y ffordd. Rwy'n falch iawn o gydnabod mai dyna oedd un o'r pethau a nodwyd gennym. Mae'n rhaid i hwn fod yn un o'r pethau lle ceir dealltwriaeth fod problem yn bodoli. Mae'n effeithio ar ddynion hefyd, ond mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r mater penodol mewn perthynas â menywod.
Soniodd llawer ohonoch fod argaeledd toiledau cyhoeddus yn allweddol wrth i’r boblogaeth fynd yn hŷn, a hoffwn longyfarch Carolyn ar ei hymgyrch. Mae hwnnw’n faes gwahanol o’r Llywodraeth, ond fe wnaf yn siŵr fy mod yn cysylltu â’r Gweinidog perthnasol ynghylch hynny. Diolch—[Torri ar draws.] Os hoffech chi, iawn.
I completely support, of course, the points being made, but you referred to public toilets. Last November, I led a debate here calling on the Welsh Government to ensure the provision of Changing Places toilets in each county in Wales, and the motion was passed unanimously. Could you incorporate that into the actions you're proposing?
Rwy’n llwyr gefnogi'r pwyntiau sy’n cael eu gwneud wrth gwrs, ond fe gyfeirioch chi at doiledau cyhoeddus. Fis Tachwedd diwethaf, arweiniais ddadl yma yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau darpariaeth toiledau Changing Places ym mhob sir yng Nghymru, a derbyniwyd y cynnig yn unfrydol. A wnewch chi ymgorffori hynny yn y camau gweithredu rydych yn eu hargymell?
I can't do that because it's not my area, but what I will commit to do is to make sure that I communicate with the relevant Minister to see what follow-up has happened as a result of that debate.
Thank you, Jenny, for giving me homework; I always like Jenny to speak, because I always learn something new from Jenny. So, I'm going to go and have a look at the French model to see what they do there, if there's value for money—let's have a look at that. I'm going to also look at sacral nerve stimulation and what's happening with that. So, thank you for that.
Joyce, I happen to have been sent yesterday an updated version of the Public Health Wales leaflet in relation to pregnancy, so I'll have a look to see if it's there, and if it's not, I will write to Public Health Wales and see if it can be in their next iteration.
Ni allaf wneud hynny gan nad fy maes i ydyw, ond fe wnaf ymrwymo i sicrhau fy mod yn cyfathrebu â’r Gweinidog perthnasol i weld pa weithgarwch dilynol sydd wedi digwydd o ganlyniad i’r ddadl honno.
Diolch, Jenny, am roi gwaith cartref i mi; rwyf bob amser yn falch o glywed Jenny'n siarad, gan fy mod bob amser yn dysgu rhywbeth newydd ganddi. Felly, rwyf am edrych ar fodel Ffrainc i weld beth maent yn ei wneud yno, os oes gwerth am arian—gadewch inni gael golwg ar hynny. Byddaf yn edrych hefyd ar driniaeth i symbylu'r nerf sacrol a'r hyn sy'n digwydd gyda hynny. Felly, diolch am hynny.
Joyce, yn digwydd bod, cefais fersiwn wedi’i diweddaru ddoe o daflen Iechyd Cyhoeddus Cymru ar feichiogrwydd, felly fe edrychaf i weld a yw hyn wedi'i gynnwys yno, ac os nad yw, fe ysgrifennaf at Iechyd Cyhoeddus Cymru i weld a ellir ei gynnwys yn eu fersiwn nesaf.
Tra bod ein gwaith iechyd cyhoeddus yn berthnasol i atal anymataliaeth—dyna'r gair Cymraeg am incontinence; so, gair newydd i chi i gyd—mae'r gwaith yma yr un mor berthnasol i nifer o gyflyrau iechyd eraill. Ond, serch hynny, o achos y tabŵ a'r tawelwch cymdeithasol rŷn ni wedi'i drafod heddiw, ni fydd y cyhoedd, efallai, yn ymwybodol ei fod hefyd yn berthnasol i anymataliaeth. O ystyried y strwythurau cenedlaethol sydd wedi'u sefydlu a'r gwaith helaeth sydd wedi'i wneud yn y maes yma, dwi ddim yn credu bod angen dogfen strategaeth unigol ar hyn o bryd, ond dwi yn cytuno â'r cynnig bod angen dull mwy strategol i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd o anymataliaeth. Bydd cyfathrebu effeithiol am achosion a chanlyniadau anymataliaeth, a'r camau i'w hatal a'u rheoli, dwi'n meddwl, yn lleihau stigma cymdeithasol ac yn gwella iechyd y rhai sydd wedi bod yn dioddef yn dawel. Felly, dwi eisiau rhoi gwybod ichi heddiw y byddwn ni yn edrych ar sut y gallwn ni godi'r ymwybyddiaeth hynny. Felly, byddaf i'n gofyn i fy swyddogion i weithio gyda'r fforwm pledren a choluddyn Cymru, a'i grŵp rhanddeiliaid, i lunio opsiynau ar gyfer strategaeth ymwybyddiaeth iechyd cyhoeddus ar gyfer anymataliaeth. Byddaf i yn fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelodau, i roi'r diweddaraf iddyn nhw, wrth i hyn ddatblygu. Diolch yn fawr.
Whilst our public health work is relevant to preventing incontinence—anymataliaeth is the Welsh word for incontinence; so, a new word for all of you today—this work is just as relevant to a number of other health conditions. Despite this, because of the taboo and the social silence on this, which we've discussed today, the public might not perhaps be aware that it's also relevant to incontinence. Bearing in mind the national structures that have been established and the amount of work done in this area, I don't think that we need an individual strategy document for this, but I do agree with the motion that we need a more strategic method of raising public awareness of incontinence. Effective communication about cases and the results of incontinence and the steps to prevent and manage the condition will decrease the social stigma and will improve the health of those who have been suffering in silence. So, I want to let you know today that we will be looking at how we can raise that awareness. So, I will be asking my officials to work with the Wales bladder and bowel forum and its stakeholders to draw up options for a public awareness campaign for incontinence. I will be more than ready to write to Members, to share the latest information, as that develops. Thank you very much.
Galwaf ar Jenny Rathbone i ymateb i'r ddadl.
I call on Jenny Rathbone to reply to the debate.
Thank you very much. Thank you, all, for your contributions. I think we have managed to put incontinence onto the map, and this needs to be as big an issue as period dignity, as we need to have incontinence dignity. And it really is a very small ask to ensure that we have bins in every men's toilet, as well as in every female's. It's really not that difficult. They're being collected, in any case, from the women's toilets, so it seems to me that we need to really press on that—that seems to me an early win.
I think the bigger issue around the closure of public toilets, as local authorities have suffered from budgetary cuts, is a much more difficult one, and that's why I think we must involve the wider society, the leisure industry. How can you have a church without a toilet? How can you invite people to go and attend a match or other event that people go to without adequate numbers of toilets? This just has to be a pretty basic thing when you're applying for a licence to lay on an activity. So, I think that it's a whole-system approach to it rather than relying on public services that are only open part of the time, whereas the night-time economy is open all over the place, wherever people are going out.
I was delighted that Joyce has actually visited the pelvic health clinic in Barry, and it sounds amazing, and it's really important that there are these centres of excellence for this level of care, particularly for people who have anal incontinence, because that's such a difficult issue to deal with, and I think if we can get 'Bump, Baby & Beyond' updated, that would be amazing.FootnoteLink
Thank you for making the point about the Radar key, Gareth. Yes, it's one issue, and it certainly would be in a place like a railway station, where people could be going there at all hours, and they might not be open if it's unsocial hours. But I think that's quite a clunky solution in the sense that, instead, why can't pubs allow anybody to use the loo? It really isn't a big ask. So, we really do need—. I think Gareth made a really important point about incontinence pads not being available, and people can be caught short. And I know it's more expensive than having period products available, which is widespread now in our schools and other public venues, but, clearly, there are some issues to be worked out around incontinence dignity, particularly in places like hospitals, where people who have those issues go. But you also make a very important point about people with learning difficulties who may never be able to get the continence that most children get, so thank you for that.
Thank you, Sioned, for sharing your personal experiences and really emphasising the importance of educating women on what's going to happen to them when they're about to give birth, because I'm afraid a lot of women think either it's a walk in the park, or it's something they've seen on the television, where you've got a woman up in stirrups—a disaster zone that absolutely should never be happening. But we do need a lot more support for women when they give birth, because that will lead to better outcomes, and we also need a lot more physiotherapy for women, and I know that that's something that can only be done with intervention from the Minister. We had an excellent contribution from the member of the physiotherapy department in Hywel Dda, who are leaders in many of these things. But we need everybody to be operating that level of good practice.
I’m very pleased that you’re going to look at the French model, because traditionally Anglo-Saxon journalists have been very sniffy about the French model, in thinking it’s a superficial issue. It is not, because the action taken to support people when they’re young is what is going to prevent them having much more serious problems when they get older. So, thank you very much for that, and thank you, Rhun, for your contribution to this as well. I’m sure that we can track, in the future, how well we’re doing, and talk about it more often.
Diolch yn fawr iawn. Diolch i bawb ohonoch am eich cyfraniadau. Rwy'n credu ein bod wedi llwyddo i roi anymataliaeth ar y map, ac mae angen i hwn fod yn fater mor fawr ag urddas mislif, gan fod angen inni gael urddas anymataliaeth. Ac nid yw sicrhau bod gennym finiau ym mhob toiled dynion yn ogystal ag ym mhob toiled menywod yn llawer i ofyn amdano. Nid yw mor anodd â hynny. Cânt eu casglu o doiledau'r menywod beth bynnag, felly mae'n ymddangos i mi fod angen inni bwyso'n galed am hynny—mae honno i'w gweld yn fuddugoliaeth gynnar.
Rwy'n meddwl bod y broblem fwy gyda chau toiledau cyhoeddus am fod awdurdodau lleol wedi dioddef yn sgil toriadau cyllidebol, yn un lawer anos, a dyna pam y credaf fod rhaid inni gynnwys y gymdeithas ehangach, y diwydiant hamdden. Sut allwch chi gael eglwys heb doiled? Sut allwch chi wahodd pobl i fynychu gêm neu ddigwyddiad arall y mae pobl yn mynd iddynt heb nifer digonol o doiledau? Rhaid i hyn fod yn rhywbeth eithaf sylfaenol pan fyddwch yn gwneud cais am drwydded i gynnal gweithgaredd. Felly, rwy'n credu bod angen dull system gyfan yn hytrach na dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus sydd ond yn agored am ran o'r amser, tra bod yr economi nos ar agor ym mhobman, lle bynnag y bydd pobl yn mynd allan.
Roeddwn yn falch iawn fod Joyce wedi ymweld â chlinig iechyd y pelfis yn y Barri, ac mae'n swnio'n wych, ac mae'n bwysig iawn fod yna ganolfannau rhagoriaeth o'r fath ar gyfer y lefel hon o ofal, yn enwedig i bobl sydd ag anymataliaeth ysgarthol, oherwydd mae honno'n broblem mor anodd i ymdrin â hi, ac os gallwn gael 'Naw Mis a Mwy' wedi'i ddiweddaru, byddai hynny'n wych.FootnoteLink
Diolch am wneud y pwynt am yr allwedd Radar, Gareth. Ydy, mae'n un mater, ac yn sicr fe fyddai mewn lle tebyg i orsaf reilffordd, lle gallai pobl fod yn mynd yno ar bob awr o'r dydd, ac efallai na fyddant ar agor ar adegau anghymdeithasol. Ond rwy'n meddwl bod hwnnw'n ateb braidd yn anymarferol yn yr ystyr, yn lle hynny, pam na all tafarndai ganiatáu i unrhyw un ddefnyddio'r toiled? Nid yw'n llawer i'w ofyn. Felly, mae gwir angen—. Rwy'n credu bod Gareth wedi gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r ffaith nad oes padiau anymataliaeth ar gael pan fo pobl yn cael damweiniau. Ac rwy'n gwybod ei fod yn ddrytach na sicrhau bod cynnyrch mislif ar gael, sy'n gyffredin nawr yn ein hysgolion a lleoliadau cyhoeddus eraill, ond yn amlwg, mae yna bethau i weithio arnynt o ran urddas anymataliaeth, yn enwedig mewn llefydd fel ysbytai, lle mae pobl sydd â'r problemau hynny'n mynd. Ond rydych chi hefyd yn gwneud pwynt pwysig iawn am bobl ag anawsterau dysgu na fyddant byth yn gallu cael yr ymataliaeth a ddaw i'r rhan fwyaf o blant, felly diolch am hynny.
Diolch, Sioned, am rannu eich profiadau personol a phwysleisio pwysigrwydd addysgu menywod ynglŷn â'r hyn sy'n mynd i ddigwydd iddynt pan fyddant ar fin rhoi genedigaeth, oherwydd mae arnaf ofn fod llawer o fenywod yn meddwl naill ai ei fod yn hawdd iawn, neu mae'n rhywbeth a welsant ar y teledu, lle mae gennych fenyw mewn gwartholion—trychineb na ddylai byth ddigwydd. Ond mae angen llawer mwy o gefnogaeth ar fenywod pan fyddant yn rhoi genedigaeth, oherwydd bydd hynny'n arwain at ganlyniadau gwell, ac mae angen llawer mwy o ffisiotherapi i fenywod hefyd, ac rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth na ellir ei wneud heb ymyrraeth gan y Gweinidog. Cawsom gyfraniad ardderchog gan yr aelod o'r adran ffisiotherapi yn Hywel Dda, sy'n arwain ar lawer o'r pethau hyn. Ond mae angen i bawb weithredu arferion da ar y lefel honno.
Rwy'n falch iawn eich bod yn mynd i edrych ar y model Ffrengig, oherwydd yn draddodiadol mae newyddiadurwyr Eingl-Sacsonaidd wedi troi eu trwynau ar y model Ffrengig, gan feddwl ei fod yn fater arwynebol. Nid yw'n fater arwynebol, gan mai'r camau a gymerir i gefnogi pobl pan fyddant yn ifanc yw'r hyn sy'n mynd i'w hatal rhag cael problemau llawer mwy difrifol wrth fynd yn hŷn. Felly, diolch yn fawr iawn am hynny, a diolch, Rhun, am eich cyfraniad chi hefyd. Rwy'n siŵr y gallwn olrhain ein cynnydd ar hyn yn y dyfodol, a siarad amdano'n amlach.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd, a Seilwaith, 'Adroddiad blynyddol ar Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru—2022-23', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Llyr Gruffydd.
Item 6 is the debate on the report by the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, 'Annual report on the National Infrastructure Commission for Wales—2022-23', and I call on the Chair of the committee to move the motion, Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM8258 Llyr Gruffydd
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd, a Seilwaith: ‘Adroddiad blynyddol ar Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru—2022-23’ a osodwyd ar 2 Mawrth 2023.
Motion NDM8258 Llyr Gruffydd
To propose that the Senedd:
Notes the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee report: ‘Annual report on the National Infrastructure Commission for Wales—2022-23’, laid on 2 March 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, ac mae'n bleser gen i, wrth gwrs, i agor y ddadl yma ar adroddiad blynyddol cyntaf y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith ar Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru.
Fel y bydd Aelodau, dwi'n siŵr, yn gwybod, mi gafodd y Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru ei sefydlu yn 2018 fel corff annibynnol, anstatudol a chynghorol i Weinidogion Cymru. Prif ddiben y Comisiwn oedd gwneud argymhellion i Lywodraeth Cymru ar anghenion seilwaith hirdymor Cymru dros gyfnod, yn wrieddiol, o bump i 80 o flynyddoedd. Nawr, mae’r cyfnod y mae’r adroddiad hwn yn ei gwmpasu hefyd yn nodi blwyddyn gyntaf y comisiwn seilwaith o dan arweiniad Dr David Clubb, a gafodd ei benodi’n gadeirydd newydd ym mis Medi 2021.
Fe gyfaddefodd Dr Clubb i'r pwyllgor fod yna ddau hanner i’r flwyddyn gyntaf hon. Ei ffocws cychwynnol oedd ar ddeall y briff, datblygu dull strategol ar gyfer y ffordd y mae’r comisiwn yn gweithredu, a sefydlu, wedyn, y broses ar gyfer recriwtio comisiynwyr newydd. Ar ôl eu penodi, wedyn, wrth gwrs, canolbwyntiodd y comisiynwyr newydd ar ddeall sut i gydweithio'n effeithiol.
Yn ôl Dr Clubb, un o'i gyflawniadau yn y flwyddyn gyntaf hon oedd sicrhau bod cylch gwaith y comisiwn yn cael ei ymestyn o 30 mlynedd i 80 mlynedd. Dywedodd wrthyn ni fod y newid hwn yn caniatáu i’r comisiwn ystyried effaith hirdymor seilwaith a newid hinsawdd, gan sicrhau gwell penderfyniadau a fydd o fudd i bobl Cymru am genedlaethau i ddod.
Yn ôl y cadeirydd, mae ymgorffori Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, yr argyfwng hinsawdd, yr argyfwng ym myd natur, a’r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yng nghylch gorchwyl y Comisiwn yn adlewyrchu ei ymrwymiad i sicrhau bod anghenion y bobl sydd fwyaf agored i niwed yn y gymdeithas yn cael eu hystyried wrth wneud penderfyniadau seilwaith.
Yn ystod ei flwyddyn gyntaf, fe wnaeth Dr Clubb hefyd ostwng nifer y comisiynwyr o 12 i wyth, a sefydlodd swydd dirprwy gadeirydd newydd. Fe ddywedodd y cadeirydd wrth y pwyllgor fod y comisiwn presennol yn cynnwys cyffredinolwyr—generalists—hynny yw, ddim yn arbenigwyr sectoraidd, ond yn aelodau sydd â setiau cyffredinol o sgiliau, sy’n medru canolbwyntio ar ddeall cymhlethdod, neu complexities, a bod yn ymatebol, wedyn, i ymgynghoriadau’r Llywodraeth ac ymgynghoriadau, wrth gwrs, o gyfeiriad y Senedd.
Gyda chyllideb o £400,000, mae cyllid wedi’i ddyrannu i’r comisiwn am y tro cyntaf, a rhoddodd y cadeirydd rai ymrwymiadau heriol inni ynghylch dangos gwerth am arian. Wrth inni barhau â’n gwaith craffu ar y comisiwn, mi fyddwn ni'n ymchwilio’n fanwl i sut y gall y comisiwn gyflawni ymrwymiad y cadeirydd y bydd argymhellion y comisiwn yn arbed mwy i gymdeithas Cymru na’r gyllideb a ddyrannwyd i’r comisiwn.
Roedden ni’n falch bod y comisiwn wedi dechrau datblygu perthynas gref â’r comisiwn cyfatebol ar lefel y Deyrnas Unedig, sef Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol y Deyrnas Unedig, wrth gwrs. Mae’r cydweithio hwn yn hanfodol ar gyfer dylanwadu ar fuddsoddiadau seilwaith y Deyrnas Unedig yng Nghymru a chydweithio ar seilwaith economaidd sydd ddim wedi cael ei ddatganoli.
Dros y tair blynedd nesaf, mae'r comisiwn yn bwriadu canolbwyntio ar themau penodol: ynni adnewyddadwy, llifogydd, a gwydnwch hinsawdd. Bydd y prosiectau hyn yn mynd i’r afael â rhai o’r heriau mwyaf enbyd sy’n wynebu Cymru heddiw ac yn rhoi arweiniad gwerthfawr, wrth gwrs, i Lywodraeth Cymru ynghylch datblygu seilwaith a phryderon amgylcheddol.
Nawr, mi fydd Aelodau wedi gweld nad yw'r adroddiad yma yn cynnwys argymhellion penodol ar gyfer y comisiwn. Ein teimlad ni, fel pwyllgor, oedd ei bod hi'n rhy gynnar i wneud hyn, ac nad oedd y pwyllgor eto mewn sefyllfa i wneud argymhellion ystyrlon i'r gyfundrefn newydd hon. Fodd bynnag, wrth gwrs, rŷn ni’n disgwyl y bydd pethau'n wahanol ar gyfer ein hadroddiad y flwyddyn nesaf, pan fydd gwaith y comisiwn wedi'i ddatblygu ac wedi aeddfedu. Felly, gyda hynny o sylawdau, edrychaf ymlaen at glywed sylwadau pellach gan Aelodau. Diolch.
I am pleased to open this debate on the first annual report of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee on the National Infrastructure Commission for Wales.
As Members will know, the National Infrastructure Commission for Wales was established in 2018 as an independent, non-statutory advisory body to the Welsh Ministers. Its primary purpose is to make recommendations to the Welsh Government about Wales's long-term infrastructure needs, initially over a period of five to 80 years. Now, the period covered by this report also marks the first year of the infrastructure commission under the leadership of Dr David Clubb, who was appointed as the new chair in September 2021.
Dr Clubb admitted to the committee that this first year had been a year of two halves. His initial focus was on understanding the brief, developing a strategic approach for the commission's operation, and then setting up the process for recruiting new commissioners. Once appointed, the new commissioners focused on understanding how to work together effectively.
According to Dr Clubb, one of his achievements in this first year was securing the extension of the commission's remit from 30 to 80 years. He told us that this change allows the commission to consider the long-term impact of infrastructure and climate change, ensuring better decisions that will benefit the people of Wales for generations to come.
According to the chair, incorporating the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, the climate emergency, the nature emergency and the socioeconomic duty into the commission's remit reflect his commitment to considering the needs of the most vulnerable in society when making infrastructure decisions.
During his first year, Dr Clubb also reduced the number of commissioners from 12 to 8 and established a new deputy chair post. The chair told the committee that the current commission consists of generalists, namely, those who don't have sectoral expertise, but have a general set of skills and can focus on understanding complexities and being reactive to Government and, of course, Senedd consultations.
With a budget of £400,000, the commission has been allocated funds for the first time, and the chair gave some challenging commitments to us around demonstrating value for money. As we continue our scrutiny of the commission, we will examine in detail how the commission can deliver on the chair's commitment that it will make recommendations that will save Welsh society more than the budget allocated to the commission.
We were pleased that the commission has started to develop a strong relationship with its UK-level counterpart, namely the UK National Infrastructure Commission. This collaboration is vital for influencing UK infrastructure investments in Wales and working together on non-devolved economic infrastructure.
Over the next three years, the commission plans to focus on specific themes, such as renewable energy, flooding, and climate resilience. These projects will tackle some of the most pressing challenges facing Wales today and will provide valuable guidance, or course, to the Welsh Government on infrastructure development and environmental concerns.
Now, Members will have seen that the committee's report does not contain specific recommendations for the commission. We felt, as a committee, that it would be premature to do this, and that the committee was not yet in a position to make meaningful recommendations to this new regime. However, of course, we do expect that next year's report will be a different matter, when the work of the commission will have been developed and will have matured. So, with those few comments, I look forward to hearing further comments by Members. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Of course, we know that the National Infrastructure Commission for Wales’s primary purpose is to make recommendations to the Welsh Government about Wales’s long-term infrastructure needs over a five to 80-year period. But, one question I have is: how truly independent is this advice? The chair of the commission has been appointed directly by the Deputy Minister. Welsh Government officials provide secretariat support. And the commission’s remit letter offers support from Welsh Government officials to scope out the commission’s work on renewable energy. So, that evidence points to the fact that the commission cannot be regarded as completely independent.
Now, the Chair has explained that many advisory groups in Wales are funded or supported by the Welsh Government in the same way, but there’s no justification to compare. It highlights that the commission is part of a wider problem that we have with Welsh Government-backed groups. We cannot expect any Minister to be the master of all knowledge, so it is fair to seek some expert advice. However, this isn’t quite what we are looking at here. You are paying £400,000 a year for recommendations from a commission that includes people who are not even sectoral experts. The chair has told us, and I quote:
‘We are more generalist, and that was deliberate’.
Dirprwy Lywydd, it is not in the best interests of Wales. For the Welsh Government to be given advice on renewable energy from experts in the sector, or advice on flooding from experts in the sector, or advice on holding a national conversation on climate-related risks by communication experts—. A commission of generalists are not those experts.
In fact, in the year that it is spending £225,000 on a renewable energy project, it is seeing the appointment of Mace Consult to work on maximising the co-benefits of and managing any tensions that arise from a 2050 renewable Wales; the Centre for Sustainable Energy, the Centre for Alternative Technology and Dulas to work on mid-Wales community engagement; and Arup to work on net-zero infrastructure and strategy—research consultants.
The commission is simply appointing research consultants to do the work for it. The commission is running a single project every year—one that is supposed to be focused on identifying critical issues that need to be addressed by infrastructure in Wales over the long term. Infrastructure is considerably more than flooding and climate change; it is transportation, health services, schools, sewage systems and much more.
The commission could be considered by any business organisation, or by constituents, really, who will look at this and should actually be asking: how much value for money is this commission actually providing, for the benefit of the Welsh Government, for the benefit of us as Senedd Members, and indeed, for the people of Wales? Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth gwrs, fe wyddom mai prif bwrpas Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yw gwneud argymhellion i Lywodraeth Cymru ynglŷn ag anghenion seilwaith hirdymor Cymru dros gyfnod o bump i 80 mlynedd. Ond un cwestiwn sydd gennyf yw: pa mor wirioneddol annibynnol yw'r cyngor hwn? Mae cadeirydd y comisiwn wedi'u penodi'n uniongyrchol gan y Dirprwy Weinidog. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth ysgrifenyddiaeth. Ac mae llythyr cylch gwaith y comisiwn yn cynnig cymorth gan swyddogion Llywodraeth Cymru i gwmpasu gwaith y comisiwn ar ynni adnewyddadwy. Felly, mae'r dystiolaeth honno'n awgrymu na ellir ystyried y comisiwn yn gwbl annibynnol.
Nawr, mae'r Cadeirydd wedi egluro bod nifer o grwpiau cynghori yng Nghymru yn cael eu hariannu neu eu cefnogi gan Lywodraeth Cymru yn yr un modd, ond nid oes cyfiawnhad dros gymharu. Mae'n dangos bod y comisiwn yn rhan o broblem ehangach sydd gennym gyda grwpiau a gefnogir gan Lywodraeth Cymru. Ni allwn ddisgwyl i unrhyw Weinidog wybod popeth, felly mae'n deg gofyn am gyngor arbenigol. Fodd bynnag, nid dyma'n hollol rydym yn edrych arno yma. Rydych chi'n talu £400,000 y flwyddyn am argymhellion gan gomisiwn sy'n cynnwys pobl nad ydynt yn arbenigwyr sectoraidd hyd yn oed. Mae'r cadeirydd wedi dweud wrthym, ac rwy'n dyfynnu:
'rydym yn fwy cyffredinolaidd, ac roedd hynny'n fwriadol'.
Ddirprwy Lywydd, nid yw er budd gorau Cymru. Mae i Lywodraeth Cymru gael cyngor ar ynni adnewyddadwy gan arbenigwyr yn y sector, neu gyngor ar lifogydd gan arbenigwyr yn y sector, neu gyngor ar gynnal sgwrs genedlaethol ar risgiau sy'n gysylltiedig â'r hinsawdd gan arbenigwyr cyfathrebu—. Nid comisiwn o gyffredinolwyr yw'r arbenigwyr hynny.
Mewn gwirionedd, yn y flwyddyn y mae'n gwario £225,000 ar brosiect ynni adnewyddadwy, gwelir penodi Mace Consult i weithio ar sicrhau cymaint â phosibl o gydfanteision yn sgil Cymru gynaliadwy 2050 a rheoli unrhyw densiynau sy'n codi o hynny; y Ganolfan Ynni Cynaliadwy, y Ganolfan Dechnoleg Amgen a Dulas i weithio ar ymgysylltu cymunedol yng nghanolbarth Cymru; ac Arup i weithio ar seilwaith a strategaeth sero net—ymgynghorwyr ymchwil.
Mae'r comisiwn yn penodi ymgynghorwyr ymchwil i wneud y gwaith ar ei ran. Mae'r comisiwn yn cyflawni un prosiect bob blwyddyn—un sydd i fod i ganolbwyntio ar nodi materion hanfodol sydd angen i seilwaith yng Nghymru fynd i'r afael â nhw yn hirdymor. Mae seilwaith yn llawer mwy na llifogydd a newid hinsawdd; mae'n cynnwys cludiant, gwasanaethau iechyd, ysgolion, systemau carthion a llawer mwy.
Gallai unrhyw sefydliad busnes neu etholwyr edrych ar y comisiwn, a dylent ofyn: faint o werth am arian mae'r comisiwn hwn yn ei ddarparu mewn gwirionedd, er budd Llywodraeth Cymru, er ein budd ni fel Aelodau o'r Senedd, ac yn wir, i bobl Cymru? Diolch.
Just to make a few comments, picking up on some of the observations made by our excellent Chair of this. It is a very short report, it doesn't have any recommendations within it, because we didn't feel—. This is very much a work in progress, but it was a worthwhile session that we had with the commissioner in front of us to understand some of the changes that he and his team are already putting in place, which I'll remark on in a moment, but also the future direction of this commission.
Os caf wneud ychydig o sylwadau, a mynd ar drywydd rhai o'r sylwadau a wnaeth ein Cadeirydd ardderchog ar hyn. Mae'n adroddiad byr iawn, nid yw'n cynnwys unrhyw argymhellion o'i fewn, oherwydd nid oeddem yn teimlo—. Gwaith sydd ar y gweill ydyw i raddau helaeth iawn, ond cawsom sesiwn werthfawr gyda'r comisiynydd ger ein bron i ddeall rhai o'r newidiadau y mae ef a'i dîm eisoes yn eu rhoi ar waith, a byddaf yn gwneud sylwadau ar hynny yn y man, a chyfeiriad y comisiwn yn y dyfodol hefyd.
But before I begin entirely, just to pick up on the points made by my fellow committee member Janet Finch-Saunders on independence, because it is touched on in the report. The commission here, like several organisations, receives funding from Welsh Government. Well, I used to be the Minister who paid for the entire running of Natural England. Natural England were not shy of directing pointed criticism at me for my decisions, at DEFRA at the time and the whole UK Government. In fact, that's what we set them up to do, so simply because this commission or other agencies are funded by Government does not lead to the conclusion that they have to do the bidding of us. In fact, it's quite the opposite, and I do note, Janet, just to say, that what you've just said is not reflected in the report or the evidence that we heard—the report that we all collectively signed off on—so, I don't want people to think that what you've just said reflects the report that my name is on and your name is on as well.
But just to go on a little bit here, a couple of things that I really welcome in the commissioner's changes that he's already made. He committed to the idea that he wanted to see a change in the make-up of the commissioners, and that he wanted to see greater diversity. In fact, that's been delivered on. It's 50 per cent now women now represented on it, but greater diversity is a good thing. He's also done some changes so it's not too unwieldy. He's actually reined in the number and he's looked for a mixture of the more traditional infrastructure-type people along with some people who, as he described, think out of the box. I think that's very, very welcome, because, as the Chair was saying, and as we heard in evidence, there's quite a dramatic change in the thinking here, to think ahead now for 80 years. Now, the big risk with that, of course, is 80 years is the never-never; things will change. But his justification for that was quite interesting. He doesn't want to get directly drawn into the things that Janet was just saying, about individual planning issues and so on. What he wants to think is, 'Well, what is the nation, the country, the type of place we want to be looking like not in 10 years or 15 or 20 years, but in that long, long term?' The risk with that, of course, is it's the never-never. The actual benefit of doing that is it's even more of a challenge to Government in how we do transport and planning and the whole provision of well-being and all of that. It's much more longer sighted.
But, when we have him back in front of us next year, we'll be looking for more meat on the bone, particularly on the three areas that we know already that they're going to focus on, and that's renewable energy, right at this moment. I have to say, I welcome very much the focus, the three things underpinning that, so looking at how you maximise the co-benefits and manage tensions that arise from becoming a renewable Wales—very much those issues of how do you deal with those local communities and so on, and the engagement with them so on and so on. That's the second point, particularly in terms of mid Wales community engagement and how this contributes to net-zero infrastructure strategy.
Looking ahead, next year it will be focusing on flooding, and, again, part of that is the engagement, and actually how to engage with communities so that you don't only say to them, 'Well, here are the challenges and here's where we will have—. We cannot defend every community from every eventuality as we face climate change, but what we do want to do is give the toolkit so that we can work with those communities and so on.' So, again, we look forward to having him back in front of us to explore that further in a year ahead, and, beyond that, climate resilience and what he terms 'existential risk' as well.
Now, just finally, my point on this—it is very much a work in progress, but he's placed his role firmly in looking at this long-term trajectory and the type of approach he will take in challenging Government, not being dependent on Government and kowtowing to Government, but actually challenging Government firmly within the context of the well-being of future generations Act, firmly within climate and nature emergencies and being serious about our obligation not just to this generation, but future generations as well. He does make the point, which I welcome, when he says he hasn't always been so complementary about Welsh Government, but, actually, he says,
'I do think that things are happening now that are considered radical within a UK sense'.
That's a good thing to hear from somebody who, traditionally, historically, has been not afraid to point the finger at Welsh Government for being too shy.
Ond cyn i mi ddechrau'n iawn, os caf fynd ar drywydd y pwyntiau a wnaeth fy nghyd-aelod o'r pwyllgor Janet Finch-Saunders ar annibyniaeth, oherwydd mae'r adroddiad yn ei grybwyll. Mae'r comisiwn, fel sawl sefydliad, yn derbyn arian gan Lywodraeth Cymru. Wel, roeddwn yn arfer bod yn Weinidog a dalai am holl weithgarwch Natural England. Nid oedd Natural England yn cilio rhag anelu beirniadaeth ataf fi oherwydd fy mhenderfyniadau, yn DEFRA ar y pryd a Llywodraeth y DU gyfan. Mewn gwirionedd, cawsant eu sefydlu i wneud hynny, felly nid yw'r ffaith bod y comisiwn hwn neu asiantaethau eraill yn cael eu hariannu gan y Llywodraeth yn arwain at y casgliad fod yn rhaid iddynt wneud yr hyn rydym ni eisiau iddynt ei wneud. Yn wir, mae'n hollol i'r gwrthwyneb, ac rwy'n nodi, Janet, os caf ddweud, nad yw'r hyn rydych chi newydd ei ddweud yn cael ei adlewyrchu yn yr adroddiad na'r dystiolaeth a glywsom—yr adroddiad y gwnaeth pawb ohonom ei gymeradwyo—felly, nid wyf am i bobl feddwl bod yr hyn rydych chi newydd ei ddweud yn adlewyrchu'r adroddiad y mae fy enw i arno ac y mae eich enw chi arno hefyd.
Ond os caf fynd ymlaen ychydig yma, un neu ddau o bethau rwy'n eu croesawu'n fawr yn y newidiadau mae'r comisiynydd eisoes wedi'u gwneud. Fe ymrwymodd i'r syniad ei fod am weld newid yng nghyfansoddiad y comisiynwyr, a'i fod am weld mwy o amrywiaeth. Yn wir, mae hynny wedi'i gyflawni. Bellach mae 50 y cant o'i aelodau'n fenywod, ond mae mwy o amrywiaeth yn beth da. Hefyd, fe wnaeth newidiadau fel nad yw'n rhy anhylaw. Mae wedi cyfyngu ar y nifer ac wedi edrych am gymysgedd o bobl seilwaith mwy traddodiadol ynghyd â rhai pobl sydd, fel y nododd ef, yn meddwl y tu allan i'r bocs. Rwy'n meddwl bod hynny i'w groesawu'n fawr iawn, oherwydd, fel y dywedodd y Cadeirydd, ac fel y clywsom mewn tystiolaeth, mae yna newid eithaf dramatig yn y meddylfryd yma, i feddwl ymlaen nawr am 80 mlynedd. Nawr, y perygl mawr gyda hynny, wrth gwrs, yw bod 80 mlynedd yn gyfystyr â byth; fe fydd pethau'n newid. Ond roedd ei gyfiawnhad dros hynny'n eithaf diddorol. Nid yw am gael ei dynnu i mewn yn uniongyrchol i'r pethau roedd Janet yn eu dweud, am faterion cynllunio unigol ac yn y blaen. Yr hyn y mae ef eisiau meddwl amdano yw, 'Wel, sut genedl, gwlad, math o le rydym eisiau bod, nid mewn 10 mlynedd neu 15 neu 20 mlynedd, ond yn y tymor hir iawn?' Y risg gyda hynny, wrth gwrs, yw bod hynny'n gyfystyr â byth. Y wir fantais o wneud hynny yw ei bod hi hyd yn oed yn fwy o her i'r Llywodraeth o ran sut rydym yn gwneud trafnidiaeth a chynllunio a'r holl ddarpariaeth lesiant a hynny i gyd. Mae'n edrych yn llawer iawn pellach.
Ond pan ddaw'n ôl ger ein bron y flwyddyn nesaf, byddwn yn chwilio am fwy o gig ar yr asgwrn, yn enwedig yn y tri maes y gwyddom yn barod eu bod yn mynd i ganolbwyntio arnynt, sef ynni adnewyddadwy ar hyn o bryd. Mae'n rhaid imi ddweud, rwy'n croesawu'r ffocws yn fawr, y tri pheth sy'n sail i hynny, felly edrych ar sut rydych chi'n sicrhau'r cydfanteision mwyaf posibl ac yn rheoli tensiynau sy'n codi o ddod yn Gymru adnewyddadwy—yn sicr y materion ynglŷn â sut rydych chi'n ymdrin â'r cymunedau lleol ac yn y blaen, ac ymgysylltu â nhw ac yn y blaen ac yn y blaen. Dyna'r ail bwynt, yn enwedig ymgysylltu cymunedol yng nghanolbarth Cymru a sut mae hyn yn cyfrannu at strategaeth seilwaith sero net.
Wrth edrych i'r dyfodol, y flwyddyn nesaf bydd yn canolbwyntio ar lifogydd, ac unwaith eto, rhan o hynny yw'r ymgysylltu, ac mewn gwirionedd sut i ymgysylltu â chymunedau fel nad ydych chi ond yn dweud wrthynt, 'Wel, dyma'r heriau a dyma lle bydd gennym—. Ni allwn amddiffyn pob cymuned rhag pob digwyddiad posibl wrth inni wynebu newid hinsawdd, ond rydym eisiau rhoi'r pecyn cymorth fel y gallwn weithio gyda'r cymunedau hynny ac yn y blaen.' Felly, unwaith eto, edrychwn ymlaen at ei gael yn ôl ger ein bron i archwilio hynny ymhellach ymhen blwyddyn, a thu hwnt i hynny, gwrthsefyll newid hinsawdd a'r hyn mae'n ei alw'n 'risg dirfodol' hefyd.
Nawr, yn olaf, fy mhwynt ar hyn—mae'n waith sy'n mynd rhagddo i raddau helaeth, ond mae wedi dangos yn gadarn mai ei rôl yw edrych ar y duedd hirdymor a'r math o ddull y bydd yn ei fabwysiadu i herio'r Llywodraeth, nid bod yn ddibynnol ar y Llywodraeth ac ymgreinio i'r Llywodraeth, ond herio'r Llywodraeth yn gadarn yng nghyd-destun Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, yn gadarn o fewn yr argyfyngau hinsawdd natur a bod o ddifrif ynghylch ein rhwymedigaeth nid yn unig i'r genhedlaeth hon, ond cenedlaethau'r dyfodol hefyd. Mae'n gwneud y pwynt, ac rwy'n ei groesawu, pan fo'n dweud nad yw bob amser wedi bod mor ganmoliaethus ynghylch Llywodraeth Cymru, ond mewn gwirionedd, mae'n dweud,
'rwy’n credu bod pethau'n digwydd nawr sy'n cael eu hystyried yn radical o fewn ystyr yn y DU'.
Mae hynny'n beth da i'w glywed gan rywun nad yw'n draddodiadol, yn hanesyddol, wedi bod ofn pwyntio bys at Lywodraeth Cymru am fod yn rhy swil.
I'd like to start by saying I welcome this annual report on the National Infrastructure Commission for Wales. It's been around one year, as you said, Llyr, since Dr David Clubb took over as the Chair, and it is clear that a lot has already been achieved. I would also like to thank the other commissioners, Dr Jenifer Baxter, Helen Armstrong, Stephen Brooks, Aleena Khan, Dr Eurgain Powell, Eluned Parrott and Nick Tune for your commitment to this vital work and your absolute wealth of experience, which—as you said, Huw Irranca-Davies—we are actually very fortunate to have.
I'm pleased to see the focus on combating the climate and nature emergencies that we are facing as a society and global community, and I welcome the report's insistence that Wales must reach its net-zero target whilst also working with local communities to ensure that their concerns are properly addressed. As stated in the report, the commission pushed to have the scope of its work extended from 30 years to 80 years, and I don't even know how we're saying this—a twenty-one hundred vision? Two one—. How? I don't know, has that been decided? Two-thousand-one-hundred vision? Which sounds quite strange, as we are all likely to be gone by then, but this is the strategic—[Interruption.] Okay, Alun's still going to be here. But these are the strategic, forward-thinking decisions that we need to be considering, and I'm pleased that you've secured this change. It's positive to see that one future project will be flood mitigation and procuring research to support the commission in providing recommendations for improving the resilience of Wales's infrastructure to flooding by 2050. As the MS for Bridgend, I know first-hand how vital this planning is. In Porthcawl, in my constituency, we are fortunate to have received £6.4 million of Welsh Government and Bridgend County Borough Council funding to defend Porthcawl from flooding and any potential future rise in sea levels. It's going to keep more than 500 homes and over 170 businesses safe as part of the coastal risk management programme. We need to see this addressed and prevented and prepared for across Wales.
And finally, I would like to thank the national infrastructure commission for making the work that they do as accessible to the public as possible via your website, by demonstrating innovation in transparency, governance and using open-source software to engage people in challenging topics; for example, your engagement around the roads review, which was particularly popular and saw a lot of people go to your website.
I would also like to commend the commission on using an open-source messaging app that allows the commissioners to communicate very frequently outside of meetings. I'm sure Members from across the Chamber will agree with me that, very often, the work of commissions and committees happens too often outside of their official settings, and that is why I welcome an open-source messaging app that allows for greater transparency between those who hold power and those who do not. I am a big fan of free and open-source software, and I believe that the website exhibits good practice in maintaining information provision whilst respecting user privacy, using no cookies and collecting no user data, by not embedding any commercial feeds or other tools that allow third parties to track visitors, as well as visitors to the site having access to the same analytics that NICW has. I believe that this should be standard practice for citizen inclusion and engagement, and it is clear from the findings of this annual report that the use of this open-source technology has allowed for much more information flow when compared to traditional organisations, and I think that a lot can be learned from this approach. Embracing and promoting innovation, collaboration and transparency in the infrastructure for the National Infrastructure Commission for Wales, and weaving it through all aspects of decision making in Wales, including digital, is crucial, and I believe that this is also demonstrated in the report. I, for one, am very keen to see what the commission does next. Diolch.
Hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn croesawu'r adroddiad blynyddol hwn ar Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru. Mae wedi bod oddeutu blwyddyn, fel y dywedoch chi, Llyr, ers i Dr David Clubb gymryd yr awenau fel Cadeirydd, ac mae'n amlwg fod llawer eisoes wedi'i gyflawni. Hoffwn ddiolch hefyd i'r comisiynwyr eraill, Dr Jenifer Baxter, Helen Armstrong, Stephen Brooks, Aleena Khan, Dr Eurgain Powell, Eluned Parrott a Nick Tune am eich ymrwymiad i'r gwaith hanfodol hwn a'ch cyfoeth enfawr o brofiad rydym yn ffodus iawn i'w gael, fel y dywedoch chi, Huw Irranca-Davies.
Rwy'n falch o weld y ffocws ar frwydro yn erbyn yr argyfyngau hinsawdd a natur sy'n ein hwynebu fel cymdeithas a chymuned fyd-eang, ac rwy'n croesawu pwyslais yr adroddiad fod yn rhaid i Gymru gyrraedd ei tharged sero net gan weithio gyda chymunedau lleol hefyd er mwyn sicrhau bod eu pryderon yn cael sylw priodol. Fel y nodwyd yn yr adroddiad, gwthiodd y comisiwn i gael cwmpas ei waith wedi'i ymestyn o 30 mlynedd i 80 mlynedd, ac nid wyf yn siŵr sut mae dweud hyn hyd yn oed—gweledigaeth ar gyfer dwy fil a chant? Nid wyf yn gwybod, a yw hynny wedi'i benderfynu? Gweledigaeth dwy fil a chant? Sy'n swnio'n eithaf rhyfedd, gan ein bod i gyd yn debygol o fod wedi mynd erbyn hynny, ond dyma'r penderfyniadau strategol—[Torri ar draws.] Iawn, bydd Alun yn dal i fod yma. Ond dyma'r penderfyniadau strategol, blaengar sydd angen i ni eu hystyried, ac rwy'n falch eich bod wedi sicrhau'r newid hwn. Mae'n gadarnhaol gweld mai un prosiect ar gyfer y dyfodol fydd lliniaru perygl llifogydd a chasglu ymchwil i gynorthwyo'r comisiwn i ddarparu argymhellion ar gyfer gwella cadernid seilwaith Cymru i wrthsefyll llifogydd erbyn 2050. Fel yr Aelod o'r Senedd dros Ben-y-bont ar Ogwr, rwy'n gwybod o lygad y ffynnon pa mor hanfodol yw'r cynllunio hwn. Ym Mhorthcawl, yn fy etholaeth, rydym yn ffodus i fod wedi cael £6.4 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i amddiffyn Porthcawl rhag llifogydd ac unrhyw gynnydd posibl yn lefel y môr. Mae'n mynd i gadw mwy na 500 o gartrefi a dros 170 o fusnesau'n ddiogel fel rhan o'r rhaglen rheoli risg arfordirol. Mae angen inni weld hynny'n cael sylw a gwaith ar atal a pharatoi ledled Cymru.
Ac yn olaf, hoffwn ddiolch i'r comisiwn seilwaith cenedlaethol am wneud y gwaith a wnânt mor hygyrch â phosibl i'r cyhoedd drwy eich gwefan, gan ddangos arloesedd o ran tryloywder, llywodraethiant a defnyddio meddalwedd ffynhonnell agored i ennyn diddordeb pobl mewn pynciau heriol; er enghraifft, eich gwaith ymgysylltu ar yr adolygiad ffyrdd, a oedd yn arbennig o boblogaidd ac a ddenodd lawer o bobl at eich gwefan.
Hoffwn ganmol y comisiwn hefyd ar ddefnyddio ap negeseua ffynhonnell agored sy'n caniatáu i'r comisiynwyr gyfathrebu'n fynych iawn y tu allan i gyfarfodydd. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau o bob rhan o'r Siambr yn cytuno bod gwaith comisiynau a phwyllgorau'n digwydd yn rhy aml y tu allan i'w lleoliadau swyddogol, a dyna pam rwy'n croesawu ap negeseua ffynhonnell agored sy'n caniatáu mwy o dryloywder rhwng y rhai sydd mewn grym a'r rhai nad ydynt. Rwy'n gefnogol iawn i feddalwedd rhad ac am ddim a ffynhonnell agored, ac rwy'n credu bod y wefan yn arddangos arferion da drwy gynnal darpariaeth o wybodaeth gan barchu preifatrwydd defnyddwyr ar yr un pryd, heb ddefnyddio cwcis na chasglu unrhyw ddata defnyddwyr, drwy beidio ag ymgorffori unrhyw ffrydiau masnachol neu offer eraill sy'n caniatáu i drydydd partïon olrhain ymwelwyr, yn ogystal â bod ymwelwyr â'r safle yn cael mynediad at yr un ddadansoddeg â Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru. Credaf y dylai hyn fod yn arfer safonol ar gyfer cynnwys dinasyddion ac ymgysylltu â nhw, ac mae'n amlwg o ganfyddiadau'r adroddiad blynyddol hwn fod defnyddio'r dechnoleg ffynhonnell agored hon wedi caniatáu ar gyfer llif llawer mwy o wybodaeth o gymharu â sefydliadau traddodiadol, ac rwy'n credu y gellir dysgu llawer o'r dull hwn. Mae croesawu a hyrwyddo arloesedd, cydweithrediad a thryloywder yng Nghomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, a'i blethu drwy bob agwedd ar wneud penderfyniadau yng Nghymru, gan gynnwys materion digidol, yn hanfodol, ac rwy'n credu bod hyn hefyd yn cael ei ddangos yn yr adroddiad. Yn bersonol, rwy'n awyddus iawn i weld beth fydd y comisiwn yn ei wneud nesaf. Diolch.
I was really pleased to read the changes that had been made to the commission's remit by the Chair to incorporate the future generations well-being Act, the climate emergency and the nature emergency, as well as the socioeconomic duty. It was also reassuring to read the acknowledgement in the introduction to the report from the chair and deputy chair that highlights the impact human activities have had on our ecosystems, with insufficient regard for our future generations.
I'm pleased that the Chair said he wants to improve communications and public profile, so that people out there know about the commission and that they can represent their issues, and I'm grateful that it's come to the Chamber today, so I heard more as well about it, so I really appreciate that.
I hope the commission can influence UK national infrastructure investment in Wales, as, so far, Wales has not had consequential funding from HS2, Northern Powerhouse, or broadband infrastructure funding, which could be used to roll out developing technologies such as the Bangor consortium for fibre, and I was wondering how it would connect with those projects that are almost ready to go. Also, in north Wales, there's the priority of railway funding; applications for levelling-up funding to get freight off at Hanson Cement and to build the Deeside industrial station have been rejected twice, so I was wondering how they would connect and know about all those schemes as well. And there is no funding for major asset renewal, and the A494 Dee bridge crossing is also in dire need. I think greater clarification of how the commission relates to other infrastructure bodies would be beneficial, and I'd be grateful if the Deputy Minister could set out how the commission will link into the North Wales Transport Commission, led by Lord Burns, as well as the roads review and major assets review.
There's no mention of the local network, which is the majority of the network, in any document. Public rights of way, pavements and road bridges are all maintained by local authorities, with a backlog of £1.6 billion, according to a 2020 County Surveyors' Society Wales survey, and small businesses also have a necessary dependence on Wales's infrastructure and especially road-based transport, so reliable, well-maintained infrastructure across the whole of Wales is a key concern for SMEs and the wider Welsh economy. These highways are also part of public transport, as they are used by buses, cyclists and pedestrians as well as cars. I think it's vital that these roads are given as much attention as any other part of our infrastructure here in Wales connecting people, as well as broadband and the major infrastructure as well.
Today, I've heard that they're going to look at one topic at a time, so climate change and then looking into flooding, so how will they be looking at all these other aspects as well? Is all that going on in the background while they just concentrate on others each year? So, I'd just like to know more about that as well, if that's possible. Thank you.
Roeddwn yn falch iawn o ddarllen y newidiadau a wnaed i gylch gwaith y comisiwn gan y Cadeirydd i ymgorffori Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, yr argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur, yn ogystal â'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Calonogol hefyd oedd darllen y gydnabyddiaeth yn y cyflwyniad i'r adroddiad gan y cadeirydd a'r dirprwy gadeirydd sy'n tynnu sylw at yr effaith y mae gweithgareddau dynol wedi'i chael ar ein hecosystemau heb ystyriaeth ddigonol i genedlaethau'r dyfodol.
Rwy'n falch fod y Cadeirydd wedi dweud ei fod eisiau gwella cyfathrebu a phroffil cyhoeddus, fel bod pobl allan yno'n gwybod am y comisiwn a'u bod yn gallu cynrychioli eu materion, ac rwy'n ddiolchgar ei fod wedi dod i'r Siambr heddiw, a fy mod wedi clywed mwy amdano hefyd, felly rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr.
Rwy'n gobeithio y gall y comisiwn ddylanwadu ar fuddsoddiadau seilwaith cenedlaethol y DU yng Nghymru, gan nad yw Cymru, hyd yma, wedi cael cyllid canlyniadol o HS2, Northern Powerhouse, na chyllid seilwaith band eang, y gellid ei ddefnyddio i gyflwyno technolegau megis consortiwm Bangor ar gyfer ffibr, ac roeddwn yn meddwl tybed sut y byddai'n cysylltu â'r prosiectau hynny sydd bron yn barod i ddechrau. Hefyd, yng ngogledd Cymru, ceir blaenoriaeth i gyllid rheilffyrdd; mae ceisiadau am gyllid ffyniant bro ar gyfer cludo nwyddau yn Hanson Cement ac i adeiladu gorsaf ddiwydiannol Glannau Dyfrdwy wedi cael eu gwrthod ddwywaith, felly roeddwn yn meddwl tybed sut y byddent yn cysylltu ac yn gwybod am yr holl gynlluniau hynny hefyd. Ac nid oes cyllid ar gyfer adnewyddu asedau mawr, ac mae croesfan pont Afon Dyfrdwy yr A494 mewn angen dybryd hefyd. Rwy'n credu y byddai cael mwy o eglurhad ynglŷn â sut mae'r comisiwn yn ymwneud â chyrff seilwaith eraill o fudd, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Dirprwy Weinidog nodi sut y bydd y comisiwn yn cysylltu â Chomisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru, dan arweiniad yr Arglwydd Burns, yn ogystal â'r adolygiad ffyrdd a'r adolygiad o asedau mawr.
Ni cheir unrhyw sôn mewn unrhyw ddogfen am y rhwydwaith lleol, sef y rhan fwyaf o'r rhwydwaith. Mae hawliau tramwy cyhoeddus, palmentydd a phontydd ffyrdd i gyd yn cael eu cynnal gan awdurdodau lleol, gydag ôl-groniad o £1.6 biliwn, yn ôl arolwg gan Gymdeithas Syrfewyr Sirol Cymru 2020, ac mae busnesau bach hefyd o anghenraid yn ddibynnol ar seilwaith Cymru ac yn enwedig trafnidiaeth ar y ffyrdd, felly mae seilwaith dibynadwy, wedi'i gynnal a'i gadw'n dda ledled Cymru gyfan yn fater allweddol i BBaCh ac economi ehangach Cymru. Mae'r priffyrdd hyn hefyd yn rhan o drafnidiaeth gyhoeddus, gan eu bod yn cael eu defnyddio gan fysiau, beicwyr a cherddwyr yn ogystal â cheir. Rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol fod y ffyrdd hyn yn cael cymaint o sylw ag unrhyw ran arall o'n seilwaith yma yng Nghymru gan eu bod yn cysylltu pobl, yn ogystal â band eang a'r seilwaith mawr hefyd.
Heddiw, clywais eu bod yn mynd i edrych ar un pwnc ar y tro, felly newid hinsawdd ac yna edrych ar lifogydd, felly sut y byddant yn edrych ar yr holl agweddau eraill hyn hefyd? A yw hynny i gyd yn digwydd yn y cefndir tra byddant yn canolbwyntio ar bethau eraill bob blwyddyn? Felly, hoffwn wybod mwy am hynny hefyd, os yn bosibl. Diolch.
I welcome this report, and I actually really do welcome the long-term thinking, because what we build or don't build today, how we construct things, actually will impact on those people who come behind us, picking up on the comment that was made that we might not be here when those structures are built. I don't think Christopher Wren is around any longer either, as a case in point. So, it just gives an idea of the longevity of structures that we leave behind. So, in terms of flooding, and I'm going to focus on flooding, the infrastructure that actually might be needed isn't necessarily any hard structure at all, but we did hear—and you hosted it, Huw, last week—from the Nature Friendly Farming Network about using land in the right way to prevent the water run-off in the very first place. It's about farming practices, where you don't destroy the soil in such a way that it all ends up in the sea, and I'm sure some of you will have seen the videos last night in the Wye. So, it's about all of those things together, Minister, and how you work in partnership to prevent those things that can be prevented, rather than just a focus on hard structures. I'm really pleased to see the mid Wales community engagement on here, because I'm sure it's crossed your desk, as it has mine, Minister, that there is a need to look at whether we do, or whether we don't, and how we do, put a windfarm across that area. That community engagement about going forward is of critical importance. Those are the things that I particularly wanted to say, and I look forward to the next report, but I absolutely support the long-term vision.
Rwy'n croesawu'r adroddiad hwn, ac rwy'n croesawu'r meddylfryd hirdymor yn fawr, oherwydd bydd yr hyn rydym yn ei adeiladu neu nad ydym yn ei adeiladu heddiw, sut rydym yn adeiladu pethau, yn effeithio ar y bobl sy'n dod ar ein holau, i fynd ar drywydd y sylw a wnaed na fyddem yma pan gaiff y strwythurau hynny eu hadeiladu. Nid wyf yn credu bod Christopher Wren o gwmpas mwyach ychwaith o ran hynny. Felly, mae'n rhoi syniad o hirhoedledd strwythurau a adewir ar ôl gennym. Felly, ar lifogydd, ac rwy'n mynd i ganolbwyntio ar lifogydd, nid yw'r seilwaith y gallai fod ei angen mewn gwirionedd yn strwythur caled o gwbl o reidrwydd, ond fe glywsom gan y Rhwydwaith Ffermio Cyfeillgar i Natur—a chi wnaeth gynnal eu digwyddiad yr wythnos diwethaf, Huw—am ddefnyddio tir yn y ffordd gywir i atal dŵr ffo yn y lle cyntaf. Mae'n ymwneud ag arferion ffermio, lle nad ydych yn dinistrio'r pridd yn y fath fodd fel bod y cyfan yn glanio yn y môr, ac—rwy'n siŵr y bydd rhai ohonoch wedi gweld y fideos neithiwr—yn afon Gwy. Felly, mae'n ymwneud â'r holl bethau hynny gyda'i gilydd, Weinidog, a sut rydych chi'n gweithio mewn partneriaeth i atal y pethau y gellir eu hatal, yn hytrach na dim ond canolbwyntio ar strwythurau caled. Rwy'n falch iawn o weld yr ymgysylltu cymunedol yng nghanolbarth Cymru yma, oherwydd rwy'n siŵr ei fod wedi croesi eich desg, fel y mae wedi croesi fy un i, Weinidog, fod angen edrych i weld a ydym yn gosod fferm wynt ar draws yr ardal honno ai peidio, a sut rydym yn gwneud hynny. Mae'r ymgysylltu cymunedol ynglŷn â symud ymlaen yn hollbwysig. Dyna'r pethau roeddwn eisiau eu dweud yn arbennig, ac rwy'n edrych ymlaen at yr adroddiad nesaf, ond rwy'n cefnogi'r weledigaeth hirdymor yn llwyr.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters.
I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, and I'd like to thank all Members who contributed to that thoughtful discussion about the progress report on the infrastructure commission's work. I think it's fair to say that the overall theme is of a cautious welcome, and I think that is a judicious response. The early signs are encouraging, but of course the proof of the pudding will be in the eating, and I think the commission are acutely aware of that, and I'm pleased to hear the positive comments of Huw Irranca-Davies and Llyr Gruffydd on the early work and engagement and evidence given by the commission and the account they've given of themselves.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau a gyfrannodd at y drafodaeth ystyriol ar yr adroddiad cynnydd ar waith y comisiwn seilwaith. Rwy'n meddwl ei bod hi'n deg dweud mai'r thema gyffredinol yw croeso gofalus, ac rwy'n meddwl bod hwnnw'n ymateb doeth. Mae'r arwyddion cynnar yn galonogol, ond wrth gwrs, wrth ei flas mae profi pwdin, ac rwy'n meddwl bod y comisiwn yn ymwybodol iawn o hynny, ac rwy'n falch o glywed sylwadau cadarnhaol Huw Irranca-Davies a Llyr Gruffydd ar y gwaith cynnar a'r gwaith ymgysylltu a'r dystiolaeth a roddwyd gan y comisiwn a'u hadroddiad ar eu gwaith.
I'd like to engage, if I might, with Janet Finch-Saunders’s criticism, because I think they're worthy of a proper discussion. I think some are fair, some are not. So, her first question is: how independent is the commission? She cited as her evidence that she thought it was a Welsh Government-backed group, which I thought was a curious categorisation, that the chair was directly appointed, and the commission gets support from Welsh Government officials and the secretariat. Well, some of this is pragmatic. We simply don't have the budget for a large stand-alone organisation with its own experts, its own secretariat, creating another arm's-length body. We just don't have the resources to do that. So, a pragmatic way forward is to set up a sort of brain trust and then use Welsh Government officials, and supplement that with outside expert help as and when needed. I think that is the right approach we have taken, given the resources that we do have, and I think, often, what Janet Finch-Saunders says is somehow divorced from the budget settlement.
On the question of the independence of the chair, I directly appointed Dr David Clubb for two reasons. One was speed. I wanted this commission up and running and urgently getting its act together and looking at the long-term challenges facing us. And secondly, it was because I knew him to be an independent-minded critic, not just of the Welsh Government, but generally he's somebody who has, through a series of posts, I think earned respect right across the political party spectrum and civil society for being somebody who is intelligent, who is expert, and who is willing to push and challenge, and that's exactly what I wanted. So, I did not see the merit in going through a long open competition when I thought, in David Clubb, we had somebody who would give us a hard time and not be afraid to do so. I think that is vitally important. And I would say to Janet Finch-Saunders, if she takes the trouble to look at the direct appointments I've made since becoming a Minister, I have consistently appointed people who are going to be difficult and challenging. I think that is vital, not least because of some of the poor scrutiny we get from the opposition in this Chamber. The Conservative opposition, I should clarify for the record.
I think the criticism of the fact that they're employing experts and they are themselves generalists—I think that's a fair point. It's a point of view. There are a number of models available. I've explained the pragmatic reasons for that. This is a model the commission themselves have decided upon. I think there is merit in it, but I respect the fact that she takes a different view.
I think Sarah Murphy's points on transparency and innovation on engagement are really well made, and tying it to Huw Irranca-Davies's point about the works that the commission have said they're going to be doing in year 3 on a conversation with the public, particularly in areas that are facing coastal erosion, on what the future for those communities is. And I think this is something that NRW and the audit office have called for in the past, and I think this is a really difficult conversation to have with communities under threat, and I think it shows the value of having this infrastructure commission, to play that broker role, that of honest middleman, if you like, to build up a trusted conversation with citizens about some of the choices that we face.
I was keen to refocus the infrastructure commission, particularly around climate change themes. We've been set up as a department to put climate change as the central organising principle of the Government. We know we have got significant challenges to our existing infrastructure from the emissions that are already baked in. I think it's looking increasingly unlikely that we're going to keep within the safe limits of climate change, and we are looking at somewhere between 'dangerous' and 'catastrophic' climate change, based on the United Nation’s terminology, and the infrastructure we have is clearly deeply vulnerable, and the infrastructure we're currently investing in needs to be fit for purpose to both adapt and mitigate from the challenges facing us. So, I wanted to give it a very clear remit to focus on that.
And to respond to Carolyn Thomas's concerns, clearly, they can't look at every single bit of infrastructure that we have. That's not their job; that's the Government's job. Their job is to horizon scan and to give advice and challenge on some of the issues coming towards us. So, yes, of course, she's right, there are issues with local roads, but there are lots of issues that we face with infrastructure, and I don't think it's reasonable to expect the commission to cover everything. They've chosen their priorities, they’ve agreed them with us, we've incorporated as part of the co-operation agreement the focus on flooding, which I think we were very happy to do—a very sensible suggestion. So, I think they're taking a strategic, long-term view, and there will be feed-in to the North Wales Transport Commission and the roads review. One of the things I think they've done well already is innovate in producing blog pieces. So, not just waiting for large, set-piece reports; they did a blog that was well worth reading on the roads review, for example, and it certainly wasn't a pushover job. There was certainly challenge in there, as you'd rightly expect.
So, as I say, consistently the record they're building up of their performance to date is encouraging, and Joyce Watson is absolutely right that nature-based solutions need to be part of the mix that they look at. So, I think the assessment of the committee and of Members that, 'So far, so good', is a fair one, and I know the commission will be looking to critically evaluate themselves as their time develops. Diolch.
Hoffwn sôn, os caf, am feirniadaeth Janet Finch-Saunders, gan y credaf ei bod yn deilwng o drafodaeth briodol. Credaf fod rhywfaint ohoni'n deg, a rhywfaint nad yw'n deg. Felly, ei chwestiwn cyntaf yw: pa mor annibynnol yw’r comisiwn? Ei thystiolaeth oedd ei bod yn credu ei fod yn grŵp a gefnogir gan Lywodraeth Cymru, sy'n ffordd ryfedd o'i gategoreiddio yn fy marn i, fod y cadeirydd yn cael ei benodi’n uniongyrchol, a'r comisiwn yn cael cymorth gan swyddogion Llywodraeth Cymru a’r ysgrifenyddiaeth. Wel, mae rhywfaint o hyn yn bragmatig. Yn syml, nid oes gennym gyllideb ar gyfer sefydliad mawr annibynnol gyda'i arbenigwyr ei hun, ei ysgrifenyddiaeth ei hun, a chreu corff hyd braich arall. Nid oes gennym adnoddau i wneud hynny. Felly, ffordd bragmatig ymlaen yw sefydlu rhyw fath o grŵp cynghori a defnyddio swyddogion Llywodraeth Cymru, a chael cymorth arbenigol allanol i gefnogi hynny yn ôl yr angen. Credaf mai dyna’r dull gweithredu cywir, o ystyried yr adnoddau sydd gennym, ac yn aml, rwy'n credu bod yr hyn a ddywed Janet Finch-Saunders wedi’i ysgaru rywsut oddi wrth setliad y gyllideb.
Ar y cwestiwn ynglŷn ag annibyniaeth y cadeirydd, penodais Dr David Clubb yn uniongyrchol am ddau reswm. Un oedd cyflymder. Roeddwn am i’r comisiwn hwn gael ei sefydlu a bod ar waith ac yn edrych ar yr heriau hirdymor sy’n ein hwynebu. Ac yn ail, fe wneuthum hynny am fy mod yn gwybod ei fod yn feirniad gyda barn annibynnol, nid yn unig ar Lywodraeth Cymru, ond yn gyffredinol, mae'n rhywun y credaf ei fod, drwy gyfres o swyddi, wedi ennill parch ar draws sbectrwm y pleidiau gwleidyddol a chymdeithas sifil fel rhywun sy'n ddeallus, yn arbenigwr, ac yn barod i wthio a herio, a dyna'n union roeddwn yn chwilio amdano. Felly, nid oeddwn yn gweld pwynt cynnal cystadleuaeth agored hir pan oeddwn o'r farn fod gennym, yn David Clubb, rywun a fyddai’n rhoi amser caled i ni a heb fod ofn gwneud hynny. Credaf fod hynny’n hanfodol bwysig. A hoffwn ddweud wrth Janet Finch-Saunders, pe bai'n mynd i'r drafferth i edrych ar y penodiadau uniongyrchol rwyf wedi’u gwneud ers dod yn Weinidog, rwy'n gyson wedi penodi pobl sy’n mynd i fod yn anodd ac yn heriol. Credaf fod hynny’n hollbwysig, yn anad dim oherwydd peth o’r gwaith craffu gwael a gawn gan yr wrthblaid yn y Siambr hon. Yr wrthblaid Geidwadol, dylwn egluro ar gyfer y cofnod.
Credaf fod y feirniadaeth o'r ffaith eu bod yn cyflogi arbenigwyr a'u bod hwy eu hunain yn gyffredinolwyr—rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt teg. Mae'n safbwynt. Mae nifer o fodelau ar gael. Rwyf wedi egluro'r rhesymau pragmatig am hynny. Dyma fodel y mae’r comisiwn ei hun wedi gwneud penderfyniad yn ei gylch. Credaf fod iddo'i rinweddau, ond rwy’n parchu’r ffaith ei bod hi'n arddel safbwynt gwahanol.
Credaf fod pwyntiau Sarah Murphy ynghylch tryloywder ac arloesedd wrth ymgysylltu wedi'u gwneud yn dda iawn, ac mae'n cysylltu â phwynt Huw Irranca-Davies ynglŷn â'r gwaith y mae'r comisiwn wedi dweud y byddant yn ei wneud ym mlwyddyn 3 ar sgwrs gyda'r cyhoedd, yn enwedig mewn ardaloedd sy’n wynebu erydu arfordirol, ynglŷn â beth yw’r dyfodol i’r cymunedau hynny. A chredaf fod hyn yn rhywbeth y mae CNC a’r swyddfa archwilio wedi galw amdano yn y gorffennol, ac rwy'n credu bod hon yn sgwrs anodd iawn i’w chael gyda chymunedau sydd dan fygythiad, ac mae'n dangos gwerth cael y comisiwn seilwaith hwn, i chwarae rôl brocer, rôl canolwr gonest, os mynnwch, i adeiladu sgwrs y gellir ymddiried ynddi â dinasyddion ynglŷn â rhai o'r dewisiadau sy'n ein hwynebu.
Roeddwn yn awyddus i ailffocysu’r comisiwn seilwaith, yn enwedig o amgylch themâu sy'n ymwneud â newid hinsawdd. Rydym wedi cael ein sefydlu fel adran i sicrhau mai newid hinsawdd yw prif egwyddor drefniadol y Llywodraeth. Gwyddom ein bod yn wynebu heriau sylweddol i'n seilwaith presennol yn sgil yr allyriadau sydd eisoes yn ddiwrthdro. Credaf ei bod yn edrych yn fwyfwy annhebygol ein bod yn mynd i aros o fewn terfynau diogel newid hinsawdd, a'n bod yn edrych ar rywle rhwng newid hinsawdd 'peryglus' a 'thrychinebus', yn seiliedig ar derminoleg y Cenhedloedd Unedig, ac mae'r seilwaith sydd gennym yn amlwg yn agored iawn i niwed, ac mae angen i'r seilwaith rydym yn buddsoddi ynddo ar hyn o bryd fod yn addas i'r diben er mwyn addasu i'r heriau sy'n ein hwynebu, a'u lliniaru. Felly, roeddwn am roi cylch gwaith clir iawn iddo ganolbwyntio ar hynny.
Ac i ymateb i bryderon Carolyn Thomas, yn amlwg, ni allant edrych ar bob un darn o seilwaith sydd gennym. Nid dyna yw eu gwaith; gwaith y Llywodraeth yw hynny. Eu gwaith nhw yw sganio'r gorwel a rhoi cyngor ar rai o'r materion rydym yn eu hwynebu, a'u herio. Felly, ydy, wrth gwrs, mae hi'n iawn, mae yna broblemau gyda ffyrdd lleol, ond mae yna lawer o broblemau'n ein hwynebu gyda seilwaith, ac ni chredaf ei bod yn rhesymol disgwyl i'r comisiwn ystyried popeth. Maent wedi dewis eu blaenoriaethau, maent wedi cytuno arnynt gyda ni, rydym wedi ymgorffori'r ffocws ar lifogydd fel rhan o'r cytundeb cydweithio, sy'n rhywbeth roeddem yn fwy na pharod i'w wneud, rwy'n credu—awgrym synhwyrol iawn. Felly, credaf fod ganddynt olwg strategol, hirdymor, a bydd rhywfaint o'r gwaith yn llywio Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru a’r adolygiad ffyrdd. Un o'r pethau y maent wedi'u gwneud yn dda yn barod yn fy marn i yw arloesi drwy gynhyrchu blogiau. Felly, nid aros am adroddiadau mawr yn unig; fe wnaethant gyhoeddi blog a oedd yn werth ei ddarllen ar yr adolygiad ffyrdd er enghraifft, ac yn sicr, nid oeddent yn bod yn rhy garedig. Yn sicr, roedd yna her yno, fel y byddech yn iawn i'w ddisgwyl.
Felly, fel y dywedaf, mae eu perfformiad hyd yn hyn yn gyson galonogol, ac mae Joyce Watson yn llygad ei lle fod angen i atebion sy'n seiliedig ar natur fod yn rhan o'r cymysgedd y maent yn edrych arno. Felly, credaf fod asesiad y pwyllgor a'r Aelodau fod, 'Popeth yn iawn hyd yma', yn un teg, a gwn y bydd y comisiwn yn awyddus i werthuso eu hunain yn feirniadol wrth i’w hamser fynd yn ei flaen. Diolch.
Galwaf ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl.
I call on Llyr Gruffydd to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb am drafodaeth fuddiol iawn, yn fy marn i. Mi wnaf innau hefyd gychwyn gyda sylwadau agoriadol ynglŷn â chwestiynu annibyniaeth y comisiwn. Dyw sefyllfa'r cadeirydd a'r comisiwn yn ddim gwahanol i lawer iawn o gyrff cyhoeddus yng Nghymru, ac mae gennym ni i gyd farn ynglŷn â pha mor addas yw hynny, wrth gwrs. Ond, o ran integriti'r cadeirydd ei hunan, o'm hadnabyddiaeth i ohono fe, mae e'n rhywun sydd, dwi'n hyderus, yn mynd i gynnig her i'r Llywodraeth. Mae ei gefndir e'n awgrymu hynny. Mi gawsom ni hefyd sesiwn cyn penodi; doedd dim rheidrwydd ar y Llywodraeth i gynnig hynny i ni fel pwyllgor, ond fe wnaethom ni dderbyn, felly roedd yna gyfle yn fanna hefyd i fynd i'r afael â rhai o'r materion yma. Ond, fel mae pawb yn cydnabod, amser a ddengys, dwi'n credu, onid ife? Mi fydd yna graffu pellach yn digwydd dros y blynyddoedd sydd i ddod, a 'thrwy eu gweithredoedd yr adnabyddir hwy', onid ife? Ydy plant yr ysgol Sul yn gallu cadarnhau bod hynny'n adnod ddilys? Felly, cawn ni weld beth ddaw, ond dwi, yn sicr, yn siarad fel Cadeirydd, yn hyderus bod yn rhaid i ni ochel, wrth gwrs, ond mae hynny'r un mor ddilys yn y cyd-destun yma ag yw e ym mhob cyd-destun arall o safbwynt apwyntiadau cyhoeddus yng Nghymru.
Ac ar y pwynt o generalists, neu gyffredinolwyr, mae yna aelodau o gefndiroedd amrywiol wedi'u penodi, ac mi esboniodd y cadeirydd yn ei dystiolaeth wrthym ni fel pwyllgor y rationale ynglŷn â chael pobl a fyddai'n cael eu hystyried, efallai, fel cyfranogwyr seilwaith traddodiadol yn ogystal â phobl sy'n dod â safbwynt ychydig llai traddodiadol, ond wastad yn gallu tynnu arbenigwyr i mewn, wrth gwrs, lle bod angen gwneud hynny.
Mae Huw Irranca-Davies, wrth gwrs, yn iawn: y tymor hir yw hwn. Edrych y tu hwnt i heddiw; edrych y tu hwnt i'r seicl etholiadol—'horizon scanning' oedd y term a ddefnyddiodd y Dirprwy Weinidog—ac mae hynny'n mynd law yn llaw wedyn gyda'r rhaglen waith eglur ar gyfer y tymor mwy immediate. Mae'r tri prif ffocws yn y flwyddyn gyntaf ar ynni adnewyddadwy. Ac mae yna fylchau, onid oes e, o ran cyd-fuddiannau, o ran rheoli tensiynau ac ymgysylltu cymunedol. Mae'n mewnflychau ni, dwi'n siŵr, fel Aelodau, yn adlewyrchu llawer o hynny. Felly, mae yna gyfraniad pwysig i'w wneud yn y space yna.
Aelodau eraill wedyn—Sarah Murphy, Carolyn Thomas, Joyce Watson—yn sôn am isadeiledd arfordirol; isadeiledd ffyrdd; rheilffyrdd; pontydd; trafnidiaeth gyhoeddus; llifogydd. Ac mae hwnna, wrth gwrs, yn sydyn iawn yn ein hatgoffa ni wedyn pa mor eang y gallai remit y comisiwn yma fod, a'r angen i ffocysu ac i ganolbwyntio. Ac mae ffocws yn bwysig, ac mae perthynas a chydberthynas a chydweithio gyda chyrff eraill yn hanfodol wedyn i sicrhau, yn lle bod y comisiwn yn gwneud pob dim, eu bod nhw'n defnyddio'r arbenigedd, yn defnyddio'r wybodaeth sydd ganddyn nhw i gynorthwyo, i ddylanwadu, ac i weithio gydag ystod ehangach o gyrff. Mae hynny'n ychwanegu gwerth, ac mae'n sicrhau bod pawb sydd yn chwarae ac yn weithgar yn y maes yma'n cadw eu golygon ar y dyfodol—y futureproofing yma, sydd weithiau'n mynd yn angof pan ŷn ni ym merw penderfyniadau dydd i ddydd.
Mae'n bwysig—a dwi'n diolch i Joyce Watson am ein hatgoffa ni—nad seilwaith caled yn unig rŷn ni'n sôn amdano fe yn fan hyn. Mae yna dueddiad i ni fynd at hynny, onid oes e? 'Concrit yw'r ateb.' Nid dyna'r ateb, wrth gwrs. Hynny yw, os ydyn ni eisiau edrych ar atebion mwy cynaliadwy, mwy fforddiadwy, yn aml iawn, a mwy cydnerth yn y tymor hir, yna rŷn ni'n edrych ar bethau, yng nghyd-destun llifogydd, fel gorlifdiroedd, mawnydd, plannu coed ac yn y blaen, ac mae hwnna eto yn dangos y newid mindset sydd angen i'r comisiwn gyfrannu at ei gyflawni dros y tymor hirach. Mae'r Bil cydsynio seilwaith ar ei ffordd. Rŷn ni'n gobeithio'n fawr y bydd y comisiwn yn chwarae rhan wrth i ni, mae'n debyg, o bosib, fel pwyllgor, fod yn craffu y Bil yma.
Ond mae yn ddyddiau cynnar, Dirprwy Lywydd, i gloi. Ein rôl ni fel pwyllgor yw parhau i graffu ar y gwaith, parhau i ofyn y cwestiynau mae Aelodau wedi bod yn eu gofyn yn y ddadl yma, ac, wrth gwrs, mi fydd yna ddyletswydd arnom ni fel pwyllgor, ac arnom ni fel Senedd hefyd wedyn, i graffu ac asesu y cynnydd yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod. Diolch.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you to everyone for this very beneficial discussion. I'll also start with opening remarks with regard to questioning the independence of the commission. The situation of the chair and the commission is no different to many public bodies in Wales, and we all have a view on how appropriate that is, of course. But in terms of the integrity of the chair himself, from my knowledge of him, he is someone who I'm confident will provide challenge to the Government. His background suggests that. We also had a pre-appointment hearing; the Government didn't have to provide that opportunity for us as a committee, but we did accept that, and there was an opportunity there to tackle some of these issues. But, as everyone recognises, time will tell, of course. There will be further scrutiny that takes place over the coming years, and it's 'through their actions we will know them', is it not? Sunday school children might be able to confirm whether that's the right verse. So, we will see what comes, but, speaking as the Chair, I'm confident that we have to be careful, of course, but that's just as valid in this context as in any other context with regard to public appointments in Wales.
And on the point in terms of generalists, there are members from various backgrounds who have been appointed, and the chair explained in his evidence to us as a committee the rationale for having people who would be considered to be, perhaps, traditional infrastructure participants as well as those who come from slightly less traditional backgrounds, but they can always draw in expertise, of course, where it is required.
Huw Irranca-Davies is correct: this is the long-term view here. We're looking beyond today; looking beyond the electoral cycle—'horizon scanning' was the term that the Deputy Minister used—and that goes hand in hand with a clear work programme for the more immediate term. The three major focuses in the first year are on renewable energy, for example. And there are gaps, aren't there, in terms of co-benefits, in terms of managing tensions and community engagement. Our inboxes as Members, I'm sure, reflect a great deal of that. So, there is an important contribution to make in that space.
Other Members—Sarah Murphy, Carolyn Thomas, Joyce Watson—talked about coastal infrastructure; roads infrastructure; railways; bridges; public transport; flood infrastructure. That, of course, very quickly reminds us of how wide-ranging the remit of the commission could be, and the need to focus and to have priorities. Focus is very important, and the relationship and the collaboration with other bodies is vitally important there to ensure, instead of the commission doing everything, that they use the expertise and that they use the information that they have to support, to influence, and to work with a wider range of bodies. That adds value, and it ensures that everyone who's active in this field will keep a weather eye on the future—this futureproofing that sometimes gets forgotten when we're embroiled in dealing with those daily decisions that we have to make.
Thank you to Joyce Watson for reminding us that this isn't just hard infrastructure that we're talking about here. There's a tendency for us to go there, isn't there? 'Concrete is the answer.' No, that isn't the answer every time, of course. That is, if we want to look at more sustainable solutions, more affordable solutions, very often, and more resilient in the long term, then we need to look at things, in the context of floods, such as floodplains, peatlands, tree planting and so on, and that shows the change of mindset that the commission needs to contribute to achieving over the longer term. The Bill on infrastructure consenting is on its way. We very much hope that the commission will play its part as we, perhaps, as a committee, will be scrutinising that Bill.
But these are early days, Deputy Presiding Officer, to conclude. Our role as a committee is to continue to scrutinise the work, continue to ask the questions that Members have been asking in this debate, and there'll be a duty on us as a committee, and on us as a Senedd then, to scrutinise and to assess progress in the coming months and years. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 7 heddiw yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau, 'O Bump i Bedwar? P-06-1247 Cefnogi treialon wythnos waith pedwar diwrnod yng Nghymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Jack Sargeant.
Item 7 today is a debate on the Petitions Committee report, 'From Five to Four? P-06-1247 Support trials of a four-day week in Wales'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Jack Sargeant.
Cynnig NDM8257 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Deisebau, ‘O Bump i Bedwar? P-06-1247 Cefnogi treialon wythnos waith pedwar diwrnod yng Nghymru’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 24 Ionawr 2023.
Motion NDM8257 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Petitions Committee, ‘From Five to Four? P-06-1247 Support trials of a four-day week in Wales’, which was laid in the Table Office on 24 January 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer, and I'm delighted to be able to have the opportunity to lead this debate today and to speak to the Petitions Committee report looking into a four-day week trial.
The report follows a petition submitted by Mark Hooper from 4 Day Week Cymru. The petition calls for four-day working week trials in Wales in order to explore its impact and whether this could be considered as a possible approach in the future. The report built on the work being done by businesses and campaigners who've undertaken and supported trials. While this petition specifically called for a public sector trial, it is in fact the private sector that have carried the torch for a four-day week, with trials already taking place in companies across the UK. Deputy Presiding Officer, we took evidence from the 4 Day Week Campaign, which has supported those private sector and third sector trials, and the standout fact was that a four-day week had a positive impact on productivity.
Now, it is important, especially for policy makers, to come to any subject with an open mind and to listen to the evidence in front of us. Many sectors across the United Kingdom are saying the same thing: staff retention and recruitment is a real problem. This cannot be ignored and the solution cannot lie in pushing workers to do more hours for falling real-terms wages. It is my view, Deputy Presiding Officer, that we should be brave enough and bold enough to follow the evidence and be part of the growing moves to start a four-day week trial. We don't have all the levers to do this, but we are able to conduct a public sector trial to help further this conversation.
I would at this point, Deputy Presiding Officer, like to mention that, on this occasion, we have not, as a cross-party committee, been able to reach a cross-party consensus, but have included, in our report, a minority view from Conservative Member Joel James. And I'm grateful to Joel for raising those concerns during our inquiry, and I'm sure we'll hear more during his contribution today. But, as a student of history, Deputy Presiding Officer, they struck me as being remarkably similar to those concerns by those who opposed the introduction of a five-day week and paid holiday leave, to name a few. Maybe these similarities are something those opposing a four-day week trial should reflect on, and I would urge them to engage with those private sector companies and employers who have carried out successful trials across the United Kingdom. Deputy Presiding Officer, the well-being of the people of Cymru is, and should be, always a priority for us as Members of the Senedd.
During our inquiry, we also heard how Iceland trialled a reduction in working time back in 2015, and the results were described as an overwhelming success. Alongside better work-life balance and better mental well-being, reducing the number of days at work also reduces air pollution and carbon emissions and contributes to our response to climate change. It also can enable better shared childcare and improved gender equality for women, who traditionally undertake more childcare responsibilities in families.
Deputy Presiding Officer, as a committee, we recommended that the Welsh Government conduct a pilot, liaising with organisations that have undertaken pilots to reduce working hours and that have implemented them for their own staff. This is a bold step, but one we should not be afraid of. The world of work is changing, and while change is sometimes hard, hard is not a reason to not do it. I am pleased that the Welsh Government has responded positively to our recommendations and is working with the workforce partnership council to consider the issue in hand.
This is the right approach, Deputy Presiding Officer. We have embarked on a social partnership model in Wales, and we should be using it to discuss this and any other changes to the way we work. There is a need to challenge our current work practice and culture and explore new ways to improve productivity and quality of life for our workforce. We cannot face the future saying that we are unwilling to change and respond to the challenges of the labour market.
I very much look forward to hearing the contributions of other Members this afternoon, both of the committee and of the Senedd, and, of course, the Minister’s response. This change is growing in momentum, not only in Wales but across the world, from Iceland to New Zealand. It was only last week that Senator Bernie Sanders called for a 32-hour week in the United States.
Dirprwy Lywydd, Cymru cannot fall behind and should be bold enough to change. I am delighted that the Welsh Government are taking this to the workforce council and look forward to its progress. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n falch iawn o gael y cyfle i arwain y ddadl hon heddiw ac i siarad am adroddiad y Pwyllgor Deisebau sy'n edrych ar dreialon wythnos waith pedwar diwrnod.
Daw’r adroddiad yn dilyn deiseb a gyflwynwyd gan Mark Hooper o 4 Day Week Cymru. Mae’r ddeiseb yn galw am dreialon wythnos waith pedwar diwrnod yng Nghymru er mwyn archwilio ei heffaith ac i weld a ellid ystyried hyn fel trywydd posibl yn y dyfodol. Roedd yr adroddiad yn adeiladu ar y gwaith sy'n mynd rhagddo gan fusnesau ac ymgyrchwyr sydd wedi cynnal a chefnogi treialon. Er bod y ddeiseb hon yn galw’n benodol am dreial sector cyhoeddus, y sector preifat sydd wedi cynnal y fflam dros wythnos waith pedwar diwrnod mewn gwirionedd, gyda threialon eisoes yn mynd rhagddynt mewn cwmnïau ledled y DU. Ddirprwy Lywydd, cawsom dystiolaeth gan ymgyrch 4 Day Week, sydd wedi cefnogi'r treialon sector preifat a thrydydd sector hynny, a’r ffaith amlwg oedd bod wythnos waith pedwar diwrnod wedi cael effaith gadarnhaol ar gynhyrchiant.
Nawr, mae’n bwysig, yn enwedig i lunwyr polisi, ein bod yn ymdrin ag unrhyw bwnc gyda meddwl agored a gwrando ar y dystiolaeth sydd o’n blaenau. Mae llawer o sectorau ar draws y Deyrnas Unedig yn dweud yr un peth: mae cadw a recriwtio staff yn broblem wirioneddol. Ni ellir anwybyddu hyn ac ni all gwthio gweithwyr i weithio mwy o oriau am gyflogau llai mewn termau real fod yn ateb. Fy marn i, Ddirprwy Lywydd, yw y dylem fod yn ddigon dewr ac yn ddigon beiddgar i ddilyn y dystiolaeth a bod yn rhan o’r ymdrechion cynyddol i ddechrau treialu wythnos waith pedwar diwrnod. Nid oes gennym yr holl ysgogiadau i wneud hyn, ond gallwn gynnal treial sector cyhoeddus i helpu i hybu'r sgwrs hon.
Ar y pwynt hwn, Ddirprwy Lywydd, hoffwn sôn nad ydym fel pwyllgor trawsbleidiol wedi gallu cytuno ar gonsensws trawsbleidiol y tro hwn, ond rydym wedi cynnwys barn leiafrifol yr Aelod Ceidwadol Joel James yn ein hadroddiad. Ac rwy’n ddiolchgar i Joel am godi’r pryderon hynny yn ystod ein hymchwiliad, ac rwy’n siŵr y byddwn yn clywed mwy yn ystod ei gyfraniad heddiw. Ond fel myfyriwr hanes, Ddirprwy Lywydd, roeddwn o'r farn eu bod yn hynod o debyg i bryderon y rheini a oedd yn gwrthwynebu cyflwyno wythnos waith bum diwrnod a gwyliau â thâl, i enwi rhai pethau'n unig. Efallai fod y tebygrwydd hwn yn rhywbeth y dylai’r rheini sy’n gwrthwynebu treialon wythnos waith pedwar diwrnod fyfyrio arno, a hoffwn eu hannog i ymgysylltu â'r cwmnïau a’r cyflogwyr sector preifat sydd wedi cynnal treialon llwyddiannus ledled y Deyrnas Unedig. Ddirprwy Lywydd, mae llesiant pobl Cymru bob amser, ac fe ddylai fod bob amser, yn flaenoriaeth i ni fel Aelodau o’r Senedd.
Yn ystod ein hymchwiliad, clywsom hefyd sut y treialodd Gwlad yr Iâ ostyngiad mewn amser gweithio yn ôl yn 2015, a disgrifiwyd y canlyniadau fel llwyddiant ysgubol. Ynghyd â gwell cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith a lles meddyliol gwell, mae lleihau nifer y diwrnodau yn y gwaith hefyd yn lleihau llygredd aer ac allyriadau carbon ac yn cyfrannu at ein hymateb i newid hinsawdd. Hefyd, gall hwyluso rhannu gofal plant a gwell cydraddoldeb rhwng y rhywiau i fenywod, sy'n draddodiadol yn ymgymryd â mwy o gyfrifoldebau gofal plant mewn teuluoedd.
Ddirprwy Lywydd, fel pwyllgor, fe wnaethom argymell bod Llywodraeth Cymru yn cynnal cynllun peilot, gan gysylltu â sefydliadau sydd wedi cynnal cynlluniau peilot i leihau oriau gwaith ac sydd wedi eu rhoi ar waith ar gyfer eu staff eu hunain. Mae hwn yn gam beiddgar, ond yn un na ddylem ei ofni. Mae'r byd gwaith yn newid, ac er bod newid yn anodd weithiau, nid yw'r ffaith bod rhywbeth yn anodd yn rheswm dros beidio â'i wneud. Rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru wedi ymateb yn gadarnhaol i’n hargymhellion ac yn gweithio gyda chyngor partneriaeth y gweithlu i ystyried y mater dan sylw.
Dyma’r ffordd gywir o fynd ati, Ddirprwy Lywydd. Rydym wedi cychwyn ar fodel partneriaeth gymdeithasol yng Nghymru, a dylem ei ddefnyddio i drafod hyn ac unrhyw newidiadau eraill i’r ffordd rydym yn gweithio. Mae angen herio ein diwylliant a'n harferion gwaith presennol ac archwilio ffyrdd newydd o wella cynhyrchiant ac ansawdd bywyd ein gweithlu. Ni allwn wynebu’r dyfodol gan ddweud ein bod yn amharod i newid ac i ymateb i heriau’r farchnad lafur.
Edrychaf ymlaen yn fawr at glywed cyfraniadau Aelodau eraill y prynhawn yma, gan y pwyllgor a’r Senedd, ac wrth gwrs, ymateb y Gweinidog. Mae momentwm y newid hwn yn cynyddu, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y byd, o Wlad yr Iâ i Seland Newydd. Yr wythnos diwethaf, galwodd y Seneddwr Bernie Sanders am wythnos waith 32 awr yn yr Unol Daleithiau.
Ddirprwy Lywydd, ni all Cymru fod ar ei hôl hi, a dylai fod yn ddigon beiddgar i newid. Rwy’n falch iawn fod Llywodraeth Cymru yn mynd â hyn at gyngor y gweithlu, ac edrychaf ymlaen at weld ei gynnydd. Diolch yn fawr iawn.
In the first instance, I find it very difficult to justify going forward with this pilot, because I cannot see why potentially tens of millions of pounds of public money should be spent on something that the Welsh Government does not have legislative competence to roll out wholesale. As we all know, we have some very big challenges here in Wales that, in my mind, are much higher priorities to spend public money on. Do we really want to spend this money on helping a select few when we should be looking at improving educational attainment, improving access to hospital, dental and GP appointments, and improving employment outcomes? Indeed, Dirpwy Lywydd, two of the major issues for residents living in my region are air quality and chronic illness, and spending money on pet projects such as this, when we have so many other pressing needs, is ridiculous, and, quite frankly, a dereliction of duty.
What is more, if a four-day working week was actually implemented without a cut in pay in the public sector in Wales, it would simply be a 20 per cent pay rise for a third of the in-work population in Wales at the expense of the rest of the working population in the private sector, who actually generate the money to pay for public services. This is grossly unfair and it would also create a two-tier working environment, where private companies—primarily small and medium-sized businesses that could not afford to match these working hours—would find it disproportionately hard to recruit and retain staff.
I can see how working fewer hours can be positive to some people's personal health and well-being, but the idea of imposing a strict four-day working week is extremely limiting, because it cannot be rolled out across all sectors without taking on more staff to keep the same level of public service. The cost to the public purse, as already highlighted, would also be truly enormous. Studies have shown that, where four-day working weeks have been adopted, a 20 per cent drop in availability of public services causes more harm than good for the rest of the population. Proponents of the four-day working week, in my mind, are blinded to the negatives of such an approach because they can only perceive overwhelming positives.
We have to bear in mind that the four-day working week approach has been trialled extensively, and, whilst it has worked for some, it most certainly hasn't worked for everyone. Indeed, I think I could spend the entirety of the time allocated to this debate explaining why introducing a four-day working week trial is not only short-sighted, but doesn't achieve the outcomes that it claims, and cite studies right across the world, including Japan, Belgium, the United States, where these trials have categorically failed. But unfortunately, Dirprwy Lywydd, I only have five minutes.
Many people have found that the push to complete the amount of work in four days instead of five has led to a considerable drop in teamwork and collaboration, as employees are so focused on getting their tasks done in a tighter time frame, and it has made workloads overall less manageable. Moreover, younger people starting out in their careers will have considerably less opportunity to network with colleagues and get to know those people who will be instrumental in their careers. This damages potential for their future. This is heightened more by the sheer amount of public sector workers who are still working from home.
I ddechrau, rwy’n ei chael hi'n anodd iawn cyfiawnhau bwrw ymlaen â’r cynllun peilot hwn, gan na allaf weld pam y dylid gwario degau o filiynau o bunnoedd o arian cyhoeddus, o bosibl, ar rywbeth nad oes gan Lywodraeth Cymru gymhwysedd deddfwriaethol i’w roi ar waith yn llwyr. Fel y gŵyr pob un ohonom, mae rhai heriau mawr iawn yn ein hwynebu yma yng Nghymru sydd, yn fy marn i, yn flaenoriaethau llawer pwysicach i wario arian cyhoeddus arnynt. A ydym o ddifrif am wario’r arian hwn ar helpu ychydig o bobl ddethol pan ddylem fod yn edrych ar wella cyrhaeddiad addysgol, gwella mynediad at apwyntiadau ysbyty, deintyddion a meddygon teulu, a gwella canlyniadau cyflogaeth? Yn wir, Ddirprwy Lywydd, dau o’r materion mawr i drigolion sy’n byw yn fy rhanbarth i yw ansawdd aer a salwch cronig, ac mae gwario arian ar brosiectau anwes fel hyn, pan fo gennym gymaint o anghenion dybryd eraill, yn chwerthinllyd, ac a dweud y gwir, yn esgeuluso dyletswydd.
Yn ychwanegol at hynny, pe bai wythnos waith pedwar diwrnod yn cael ei rhoi ar waith heb dorri cyflogau yn y sector cyhoeddus yng Nghymru byddai’n godiad cyflog o 20 y cant i draean o’r boblogaeth sydd mewn gwaith yng Nghymru ar draul gweddill y boblogaeth sy'n gweithio yn y sector preifat, sy'n cynhyrchu’r arian i dalu am wasanaethau cyhoeddus. Mae hyn yn annheg iawn, a byddai hefyd yn creu amgylchedd gwaith dwy haen, lle byddai cwmnïau preifat—busnesau bach a chanolig yn bennaf nad ydynt yn gallu fforddio cynnig oriau gwaith tebyg i'r rhain—yn ei chael hi’n anghymesur o anodd recriwtio a chadw staff.
Gallaf weld sut y gall gweithio llai o oriau fod yn gadarnhaol i iechyd a llesiant personol rhai pobl, ond mae’r syniad o orfodi wythnos waith pedwar diwrnod llym yn hynod gyfyngol, gan na ellir ei chyflwyno ar draws pob sector heb gyflogi rhagor o staff i gadw'r un lefel o wasanaethau cyhoeddus. Byddai’r gost i bwrs y wlad, fel y dywedwyd eisoes, yn wirioneddol enfawr. Mae astudiaethau wedi dangos, lle mae wythnosau gwaith pedwar diwrnod wedi’u rhoi ar waith, fod y gostyngiad o 20 y cant yn argaeledd gwasanaethau cyhoeddus yn achosi mwy o ddrwg nag o les i weddill y boblogaeth. Yn fy marn i, mae cefnogwyr yr wythnos waith pedwar diwrnod yn ddall i agweddau negyddol trefn o'r fath gan mai dim ond y pethau hynod o gadarnhaol y gallant eu gweld.
Mae'n rhaid inni gofio bod yr wythnos waith pedwar diwrnod wedi'i threialu'n helaeth, ac er ei bod wedi gweithio i rai, yn sicr, nid yw wedi gweithio i bawb. Yn wir, credaf y gallwn dreulio’r holl amser a neilltuwyd ar gyfer y ddadl hon yn egluro pam mae cyflwyno treial wythnos waith pedwar diwrnod nid yn unig yn annoeth, ond nad yw’n cyflawni’r canlyniadau y mae’n eu honni, a dyfynnu astudiaethau o bob rhan o'r byd, gan gynnwys Japan, Gwlad Belg, yr Unol Daleithiau, lle mae'r treialon hyn wedi methu'n llwyr. Ond yn anffodus, Ddirprwy Lywydd, dim ond pum munud sydd gennyf.
Mae llawer o bobl wedi canfod bod yr ymdrech i gwblhau’r un faint o waith mewn pedwar diwrnod yn lle pump wedi arwain at ostyngiad sylweddol mewn gwaith tîm a chydweithio, gan fod gweithwyr yn canolbwyntio ar gyflawni eu tasgau mewn llai o amser, ac mae wedi gwneud llwythi gwaith yn anos yn gyffredinol. Ar ben hynny, bydd pobl iau sy'n dechrau yn eu gyrfaoedd yn cael llawer llai o gyfleoedd i rwydweithio â'u cydweithwyr ac i ddod i adnabod y bobl a fydd yn allweddol yn eu gyrfaoedd. Mae hyn yn niweidio eu potensial ar gyfer eu dyfodol. Caiff hyn ei waethygu gan y nifer enfawr o weithwyr sector cyhoeddus sy'n dal i weithio gartref.
Thanks for giving way. I just wonder what your thoughts would be on Sony Pencoed. Sony Pencoed don't operate a four-day week—they operate a four-and-a-half day week. They finish early on Fridays, and always have done for years, because they've seen the increase in productivity and the attraction in terms of recruitment to young people. Do you think they are missing something here?
Diolch am ildio. Tybed beth fyddai eich barn am Sony Pencoed. Nid yw Sony Pencoed yn gweithredu wythnos waith pedwar diwrnod—maent yn gweithredu wythnos waith pedwar diwrnod a hanner. Maent yn gorffen yn gynnar ar ddydd Gwener, ac maent wedi gwneud hynny ers blynyddoedd am eu bod wedi gweld y cynnydd mewn cynhyrchiant a'r atyniad o ran recriwtio pobl ifanc. A ydych yn credu eu bod yn colli rhywbeth yma?
My view has always been that if the private sector want to do this, they're fully entitled to, but if it's the public purse, I think there are higher priorities that we should be spending our money on.
While the loss of those soft skills may seem like a negligible point to some people, they are in fact essential for workers in many industries. It seems obvious to me that this drive for wholesale shorter hours has many potential disadvantages that are just being ignored.
Furthermore, I find two aspects of the justification for introducing a four-day working week quite bizarre—firstly, that it should be introduced because high numbers of workers would support such a change. This is specious reasoning. Who in their right mind wouldn’t take a reduction in working hours for the same pay? This is ultimately an invalid argument to justify a four-day working week.
Secondly, there is the idea that this productivity gain will essentially allow workers to reduce their hours, but there are so many different ways of measuring productivity depending on the type of work people are doing that there’s no standardisation across the workplace, so a trial will not accurately produce any meaningful data that could be extrapolated across all sectors. What I mean here is that the productivity of a teacher would be measured differently to that of a nurse, and this would be measured differently to a council employee processing job applications, for example—and so on.
In addition, there are also many external factors that affect productivity that cannot be controlled by an organisation, which means that 90 per cent workforce productivity one week could easily look like 60 per cent productivity the following week. What also concerns me is that higher productivity for prolonged periods also leads to burn-out and people enjoying their jobs less. We have seen this in the NHS with the COVID pandemic; this drive to work people harder for shorter periods is just not conducive to a healthy working life.
I’m conscious of the time, Dirprwy Lywydd, so I’ll just close. Whilst I and my group will note the report today, in truth I believe that what we need in our workforce is additional flexibility given to employees throughout the working day to help them better balance the needs of family and health and to make work and the working environment a more positive aspect within people’s lives. Thank you.
Fy marn i erioed yw, os yw'r sector preifat am wneud hyn, mae ganddynt berffaith hawl i wneud hynny, ond os yw'n dod o bwrs y wlad, credaf fod blaenoriaethau pwysicach y dylem fod yn gwario ein harian arnynt.
Er y gall colli’r sgiliau meddal hynny ymddangos yn bwynt dibwys i rai pobl, maent yn hanfodol i weithwyr mewn llawer o ddiwydiannau mewn gwirionedd. Mae'n amlwg i mi fod gan yr ymgyrch hon dros oriau byrrach ar raddfa eang lawer o anfanteision posibl sy'n cael eu hanwybyddu.
Yn ychwanegol at hynny, mae dwy agwedd ar y cyfiawnhad dros gyflwyno wythnos waith pedwar diwrnod yn eithaf rhyfedd yn fy marn i—yn gyntaf, y dylid ei chyflwyno gan y byddai niferoedd uchel o weithwyr yn cefnogi newid o’r fath. Dadl ffug yw hon. Pwy yn eu iawn bwyll na fyddai'n derbyn gostyngiad yn eu horiau gwaith am yr un cyflog? Yn y pen draw, mae hon yn ddadl annilys i gyfiawnhau wythnos waith pedwar diwrnod.
Yn ail, ceir y syniad y bydd y cynnydd mewn cynhyrchiant yn y bôn yn caniatáu i weithwyr leihau eu horiau, ond mae cymaint o wahanol ffyrdd o fesur cynhyrchiant yn dibynnu ar y math o waith y mae pobl yn ei wneud fel nad oes unrhyw fodd o safoni ar draws y gweithle, felly ni fydd treial yn cynhyrchu unrhyw ddata ystyrlon a chywir y gellid ei allosod ar draws pob sector. Yr hyn rwy'n ei olygu yma yw y byddai cynhyrchiant athro'n cael ei fesur yn wahanol i gynhyrchiant nyrs, a byddai hynny'n cael ei fesur yn wahanol i weithiwr cyngor sy'n prosesu ceisiadau am swyddi, er enghraifft—ac yn y blaen.
Yn ogystal, ceir llawer o ffactorau allanol hefyd sy'n effeithio ar gynhyrchiant na all sefydliad eu rheoli, sy'n golygu y gallai cynhyrchiant gweithlu o 90 y cant un wythnos yn hawdd edrych fel cynhyrchiant o 60 y cant yr wythnos nesaf. Testun pryder arall i mi yw bod cynhyrchiant uwch am gyfnodau hir hefyd yn arwain at orflinder a phobl yn cael llai o fwynhad o'u swyddi. Rydym wedi gweld hyn yn y GIG gyda phandemig COVID; nid yw'r ymdrech hon i weithio pobl yn galetach am gyfnodau byrrach yn arwain at fywyd gwaith iach.
Rwy'n ymwybodol o'r amser, Ddirprwy Lywydd, felly rwyf am ddirwyn i ben. Er y byddaf i a fy ngrŵp yn nodi’r adroddiad heddiw, rwy'n credu mai’r hyn sydd ei angen arnom yn ein gweithlu yw hyblygrwydd ychwanegol i weithwyr drwy gydol y diwrnod gwaith i’w helpu i gydbwyso anghenion teulu ac iechyd yn well ac i wneud gwaith a’r amgylchedd gwaith yn elfen fwy cadarnhaol ym mywydau pobl. Diolch.
First, I'd like to thank the clerks for putting the report together, to thank the Chair for his diligent chairing of our evidence sessions, as well as the petitioner, Mark Hooper, who I know is really passionate about this particular cause.
There have been a number of changes and considerations in recent years around why we need to rethink the world of work. COVID, of course, was the biggest influence, but even post pandemic we see emerging challenges through automation and artificial intelligence. These are changes that are coming, they're going to happen, so it's important now for us to rethink our day today, and it's important that everyone benefits from these changes to the workplace, not just the companies who will ultimately benefit on the back of reduced labour costs and, therefore, the workers. I know it's a scary proposition to have to think about a different way of doing business, but the Chair pointed out that doing something that's hard isn't a reason not to do something, and I'd add to that that doing something scary is not a reason not to do something. Let's be clear: no move to a four-day work week should mean a reduction in pay or workplace rights.
The benefits of reorienting to a four-day working week are becoming ever more apparent. It is unsurprising in this respect that the model has become increasingly popular since Plaid Cymru led a debate on this issue back in September 2021. For example, we've heard about Iceland—well, on Iceland, following a nationwide trial from 2015 to 2019, nearly 90 per cent of the working population are now on reduced hours or other accommodations. A 2022 trial involving 12 Irish companies yielded similar positive results. Nine of those 12 companies have committed to continuing with a four-day work week schedule, while the other three have provisional plans to follow suit.
In the UK, a recent trial of the four-day working week, involving 2,900 employers in a wide range of sectors, led to 91 per cent of the participating organisations opting to continue the arrangements, and a 35 per cent average boost in revenues. The feedback from employees also conclusively affirmed the well-being benefits that can arise from the four-day working week model. Those surveyed as part of the Irish scheme reported significant reductions in stress, burnout, fatigue and work-family conflict.
Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i’r clercod am lunio'r adroddiad, i’r Cadeirydd am ei waith diwyd yn cadeirio ein sesiynau tystiolaeth, yn ogystal ag i'r deisebydd, Mark Hooper, y gwn ei fod yn teimlo'n wirioneddol angerddol am y mater penodol hwn.
Bu nifer o newidiadau ac ystyriaethau dros y blynyddoedd diwethaf ynghylch pam fod angen inni ailfeddwl am y byd gwaith. COVID, wrth gwrs, oedd y dylanwad mwyaf, ond hyd yn oed ar ôl y pandemig, rydym yn gweld heriau'n dod i'r amlwg yn sgil awtomeiddio a deallusrwydd artiffisial. Mae'r rhain yn newidiadau sy'n dod, maent yn mynd i ddigwydd, felly mae'n bwysig ein bod yn ailfeddwl am ein diwrnod heddiw, ac mae'n bwysig fod pawb yn elwa o'r newidiadau hyn i'r gweithle, nid yn unig y cwmnïau a fydd yn elwa o gostau llafur is yn y pen draw, ar draul y gweithwyr. Gwn fod gorfod meddwl am ffordd wahanol o wneud busnes yn gysyniad brawychus, ond nododd y Cadeirydd nad yw gwneud rhywbeth anodd yn rheswm dros beidio â gwneud rhywbeth, a hoffwn ychwanegu at hynny nad yw gwneud rhywbeth sy'n codi ofn yn rheswm dros beidio â gwneud rhywbeth. Gadewch inni fod yn glir: ni ddylai unrhyw newid i wythnos waith pedwar diwrnod olygu gostyngiad mewn cyflog neu hawliau yn y gweithle.
Mae manteision newid i wythnos waith pedwar diwrnod yn dod yn fwyfwy amlwg. Nid yw’n syndod yn hyn o beth fod y model wedi dod yn fwyfwy poblogaidd ers i Blaid Cymru arwain dadl ar y mater yn ôl ym mis Medi 2021. Er enghraifft, clywsom am Wlad yr Iâ—wel, yng Ngwlad yr Iâ, yn dilyn treial cenedlaethol rhwng 2015 a 2019, mae bron i 90 y cant o'r boblogaeth sy'n gweithio bellach yn gweithio llai o oriau neu wedi gwneud addasiadau eraill. Cafwyd canlyniadau cadarnhaol tebyg mewn treial gyda 12 cwmni yn Iwerddon yn 2022. Mae naw o'r 12 cwmni wedi ymrwymo i barhau ag amserlen wythnos waith pedwar diwrnod, tra bo gan y tri arall gynlluniau dros dro i wneud yr un peth.
Yn y DU, arweiniodd treial diweddar o’r wythnos waith pedwar diwrnod, a oedd yn cynnwys 2,900 o gyflogwyr mewn ystod eang o sectorau, at weld 91 y cant o’r sefydliadau a gymerodd ran yn dewis parhau â’r trefniadau, a chynnydd cyfartalog o 35 y cant mewn refeniw. Roedd yr adborth gan weithwyr hefyd yn cadarnhau'r manteision llesiant a all ddeillio o fodel yr wythnos waith pedwar diwrnod. Nododd y rhai a holwyd yn rhan o'r cynllun yn Iwerddon leihad sylweddol mewn straen, blinder, gorflinder a gwrthdaro rhwng teulu a gwaith.
Thank you for taking the intervention. I think that you cited the Iceland trial, but also the UK trial. But you know that, with the UK trial, those companies—. You mentioned that there was a wide range of companies. I would hasten to add that I don't necessarily think that there was. They were all in similar employment areas, in terms of financial services, IT industries. Don't you foresee that there is an issue, then, in rolling that out into other companies—small and medium-sized enterprises? With the Iceland model, that wasn't necessarily a four-day working week. That was just bringing their hours in line with the rest of Europe. So, I think that there's an issue, to be using that as a four-day example.
Diolch am dderbyn yr ymyriad. Credaf ichi gyfeirio at dreial Gwlad yr Iâ, ond treial y DU hefyd. Ond gyda threial y DU, fe wyddoch fod y cwmnïau hynny—. Fe sonioch chi fod yna ystod eang o gwmnïau. Rwy'n brysio i ychwanegu nad wyf o reidrwydd yn credu ei bod yn ystod eang. Roedd pob un ohonynt mewn meysydd cyflogaeth tebyg, sef gwasanaethau ariannol, diwydiannau TG. Onid ydych yn rhagweld bod yna broblem, felly, gyda chyflwyno hynny i gwmnïau eraill—mentrau bach a chanolig eu maint? Gyda model Gwlad yr Iâ, nid oedd hwnnw o reidrwydd ar gyfer wythnos waith pedwar diwrnod. Roedd hwnnw ar gyfer dod â'u horiau'n unol â gweddill Ewrop. Felly, credaf fod problem gyda defnyddio'r treial hwnnw fel enghraifft o dreial wythnos waith pedwar diwrnod.
Thanks for that intervention, Joel. It's for the exact reason that you set out there that we are asking for a pilot here. We are asking for a pilot in the public sector. There also is further work that needs to be done around a pilot in other sectors as well, in the private sector. The challenges are going to be very clear as these pilots roll out. As I mentioned before, yes, it is a scary concept to move to something that we are not used to. But again, through the pilots, we can understand whether or not this is the right way forward for us. I tend to believe that it is.
Those surveyed, of course, in the Irish scheme reported significant reductions in stress, burnout, fatigue and work-family conflict. They also reported, actually, an increase in average sleep, from 7 hours a night to 7.72 hours a night. That might not sound like a massive increase, but I think that a lot of us in this Chamber would appreciate an extra 0.72 hours of sleep. There was more time spent doing hobbies, which includes exercise, and a greater inclination for pro-environmental behaviour. The UK trial also demonstrated potential benefits in terms of workforce retention, with 50 per cent of employees indicating that they would be less likely to quit their jobs if a four-day working week was implemented on a permanent basis. And in terms of productivity, there was a 49 per cent improvement across all employees.
The case for introducing a pilot scheme here in Wales is overwhelming, and we wholeheartedly support the recommendations of the Petitions Committee to the Welsh Government in this respect. We hope that a pilot among the public sector can inform more comprehensive initiatives, which can extend into the private sector in future. I think that it is promising that the Government is going to explore the possibility of a pilot via the workforce council, and rightly so. It's important that we have trade unions feed into this particular project, but the work needs to happen sooner.
I will end, Dirprwy Lywydd, by not only reiterating the call for a public sector pilot. I would also like to see a particular move by us here in the Senedd to look at our own offices. I am now currently exploring the opportunity of piloting a four-day work week in my office, and I would welcome Members' support in doing that here today as well.
Diolch am eich ymyriad, Joel. Rydym yn gofyn am gynllun peilot yma am yr union reswm a nodwch. Rydym yn gofyn am gynllun peilot yn y sector cyhoeddus. Mae angen gwneud rhagor o waith hefyd ar gynllun peilot mewn sectorau eraill hefyd, yn y sector preifat. Bydd yr heriau'n glir iawn wrth i'r cynlluniau peilot hyn gael eu cyflwyno. Fel y dywedais, ydy, mae newid i rywbeth nad ydym wedi arfer ag ef yn gysyniad sy'n codi ofn. Ond unwaith eto, drwy’r cynlluniau peilot, gallwn ddeall ai dyma’r ffordd gywir ymlaen i ni ai peidio. Rwy'n tueddu i gredu mai dyma'r ffordd gywir.
Nododd y rhai a holwyd yn y cynllun yn Iwerddon ostyngiadau sylweddol mewn straen, blinder, gorflinder, gwrthdaro rhwng teulu a gwaith. Hefyd, fe wnaethant nodi cynnydd mewn cwsg cyfartalog, o 7 awr y nos i 7.72 awr y nos. Efallai nad yw hynny’n swnio fel cynnydd enfawr, ond credaf y byddai llawer ohonom yn y Siambr hon yn gwerthfawrogi 0.72 awr ychwanegol o gwsg. Treuliwyd mwy o amser yn ymgymryd â hobïau, gan gynnwys ymarfer corff, a mwy o awydd i ymddwyn mewn ffordd ecogyfeillgar. Dangosodd treial y DU fanteision posibl o ran cadw staff, gyda 50 y cant o weithwyr yn nodi y byddent yn llai tebygol o roi’r gorau i’w swyddi pe bai wythnos waith pedwar diwrnod ar waith yn barhaol. Ac ar gynhyrchiant, gwelwyd gwelliant o 49 y cant ar draws yr holl weithwyr.
Mae’r achos dros gyflwyno cynllun peilot yma yng Nghymru yn un aruthrol o gryf, ac rydym yn llwyr gefnogi argymhellion y Pwyllgor Deisebau i Lywodraeth Cymru yn hyn o beth. Gobeithiwn y gall cynllun peilot yn y sector cyhoeddus lywio mentrau mwy cynhwysfawr, a all ymestyn i’r sector preifat yn y dyfodol. Credaf ei bod yn addawol fod y Llywodraeth yn mynd i archwilio’r posibilrwydd o gynllun peilot drwy gyngor y gweithlu, ac yn gwbl briodol felly. Mae'n bwysig fod undebau llafur yn llywio'r prosiect penodol hwn, ond mae angen i'r gwaith ddigwydd yn gynt.
Rwyf am gloi, Ddirprwy Lywydd, drwy ailadrodd yr alwad am gynllun peilot ar sector cyhoeddus, ond hefyd, hoffwn weld ymdrech benodol gennym yma yn y Senedd i edrych ar ein swyddfeydd ein hunain. Rwyf wrthi'n archwilio’r cyfle i dreialu wythnos waith pedwar diwrnod yn fy swyddfa, a byddwn yn croesawu cefnogaeth yr Aelodau i wneud hynny yma heddiw hefyd.
Mewn erthygl i Nation.Cymru cyn fy ethol, dywedais y dylem ystyried y Gymru newydd rydyn ni ei heisiau ar ôl y clo mawr a sut y mae modd inni greu cymdeithas decach. Mae nifer yn sôn yn aml am ragdybiaeth John Maynard Keynes yn ôl yn y 1930au y byddem yn gweithio llawer llai o oriau erbyn y flwyddyn 2000 oherwydd technoleg. Ond, gwnaeth hynny ddim digwydd. Digwyddodd tan y 1970au, ond yna daeth i stop yn sydyn. Yn wir, ar ôl COVID-19, mae’n debyg bod nifer o bobl yn gweithio mwy o oriau nag yr oeddent cyn hynny.
In an article for Nation.Cymru before I was elected, I suggested that we should think about the new Wales that we wanted after the lockdown and how we could go about creating a fairer society. A number of people often talk about John Maynard Keynes's views back in the 1930s, that we would be working far fewer hours by the year 2000 because of technology. But that didn't happen. It happened until the 1970s, but then it came to a sudden stop. Post-COVID-19, it appears that a number of people are working more hours than they were before the pandemic.
During the pandemic, what was considered unique beforehand became the norm, and what was considered ordinary became otherwise. History has shown that things considered unthinkable can quickly become the status quo. We must take this opportunity, in 2023, to consider and discuss what appeared impossible at the beginning of 2020. This is why I believe that the Welsh Government must develop a pilot to reduce working hours within the devolved public sector, with no loss of pay for employees. This isn't a revolutionary concept, despite what others across the Siambr feel and say. This week, everybody across the UK had a four-day week. The only times that the Tories haven't complained about a four-day week are when we have royal celebrations. Well, if it's good enough for then, what about good enough for every week?
The Tories have opposed many improvements that we now take totally for granted. They opposed the expanding of the vote to the working classes, they opposed weekends, they opposed bank holidays, they opposed minimum wage, and now they are trying to restrict the right to strike after already restricting the right to vote in England. So, it is no surprise that the Conservatives should oppose this common-sense approach. However, it is a real shame that the Welsh Government, in their response to the petition started by Councillor Mark Hooper, have said that they have no plans to develop a pilot. This pilot would include a reduction to the maximum working week from 48 hours to 32 hours.
Gweinidog, is it time now to think differently about this issue? Think of the contrast you will make with Conservative Ministers in Westminster, those who, according to the right-wing press today, want to overhaul the EU working time directive that limits many workers to 48 hours a week on average.
Yn ystod y pandemig, daeth yr hyn a arferai gael ei ystyried yn unigryw yn norm, a daeth yr hyn a arferai gael ei ystyried yn gyffredin yn anghyffredin. Mae hanes wedi dangos bod pethau yr ystyrir eu bod y tu hwnt i amgyffred yn gallu dod yn status quo yn gyflym. Mae'n rhaid inni fanteisio ar y cyfle hwn, yn 2023, i ystyried a thrafod yr hyn a oedd i weld yn amhosibl ar ddechrau 2020. Dyma pam y credaf fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ddatblygu cynllun peilot i leihau oriau gwaith o fewn y sector cyhoeddus datganoledig, heb leihau cyflogau gweithwyr. Nid yw hwn yn gysyniad chwyldroadol, er gwaethaf yr hyn y mae eraill ar draws y Siambr yn ei deimlo ac yn ei ddweud. Yr wythnos hon, cafodd pawb ledled y DU wythnos waith pedwar diwrnod. Yr unig adegau nad yw’r Torïaid wedi cwyno am wythnos waith pedwar diwrnod yw pan fydd gennym ddathliadau brenhinol. Wel, os yw'n ddigon da ar gyfer hynny, pam nad yw'n ddigon da ar gyfer pob wythnos?
Mae’r Torïaid wedi gwrthwynebu llawer o welliannau rydym bellach yn eu cymryd yn gwbl ganiataol. Fe wnaethant wrthwynebu ymestyn y bleidlais i’r dosbarth gweithiol, fe wnaethant wrthwynebu penwythnosau, gwyliau banc, yr isafswm cyflog, ac maent bellach yn ceisio cyfyngu ar yr hawl i streicio ar ôl cyfyngu eisoes ar yr hawl i bleidleisio yn Lloegr. Felly, nid yw’n syndod fod y Ceidwadwyr yn gwrthwynebu’r dull synnwyr cyffredin hwn o weithredu. Fodd bynnag, mae’n drueni mawr fod Llywodraeth Cymru, yn eu hymateb i’r ddeiseb a ddechreuwyd gan y Cynghorydd Mark Hooper, wedi dweud nad oes ganddynt unrhyw gynlluniau i ddatblygu cynllun peilot. Byddai'r cynllun peilot hwn yn cynnwys gostwng yr wythnos waith hiraf a ganiateir o 48 awr i 32 awr.
Weinidog, a yw’n bryd meddwl am y mater hwn mewn ffordd wahanol bellach? Meddyliwch am y gwahaniaeth a fyddai rhyngoch a Gweinidogion Ceidwadol yn San Steffan, sydd, yn ôl y wasg asgell dde heddiw, eisiau ailwampio cyfarwyddeb oriau gwaith yr UE sy’n cyfyngu llawer o weithwyr i 48 awr yr wythnos ar gyfartaledd.
Mae adroddiad lleiafrifol y pwyllgor yn dadlau nad oes gan y Senedd gymhwysedd i ddeddfu yn y maes hwn. Dwi’n synnu yn fawr i glywed hynny. Ac, ydy’r Gweinidog wedi derbyn cyngor cyfreithiol ynglŷn â’r mater yma? Dywed yr adroddiad lleiafrifol hyn:
‘Nid yw’r dadleuon dros yr wythnos waith pedwar diwrnod wedi’u cefnogi gan ddigon o ddata ymchwil ar wella cynhyrchiant’.
Wel, heb beilot, sut mae modd sicrhau y data hynny? Beth sydd i’w golli i ddechrau peilot bychan? Rwy’n methu deall y ddadl yn erbyn dechrau peilot bychan y byddai’n creu rhaniadau ac anghyfiawnder o fewn ein cymdeithas—dwi ddim yn deall y ddadl yna. Ac fel y gwnaeth Cadeirydd y pwyllgor awgrymu wrth agor y ddadl, gellir yn rhwydd defnyddio yr un ddadl yna yn erbyn penwythnosau ac yn erbyn gŵyl y banc.
Fel y dywedodd Luke Fletcher—roedd y panel y gwnaeth ei swyddfa fe drefnu nôl ym mis Mawrth yn hynod ddiddorol, ac roedd yr ystadegau gyda Dr David Frayne o Brifysgol Caergrawnt yn syfrdanol. Dangosodd y canlyniadau fod 56 o'r 61 cwmni a gymerodd ran wedi parhau gyda'r wythnos pedwar diwrnod—92 y cant o gwmnïau. Mae’r wythnos pedwar diwrnod yn gallu gweithio ymhob sector, gan gynnwys y sector gofal, lle mae angen gofal 24 awr, 7 diwrnod yr wythnos. Yn wir, gall wythnos pedwar diwrnod wneud ambell i sector yn llawer mwy deniadol nag yw ar hyn o bryd.
The minority report by the committee argues that the Senedd does not have the legislative competence to legislate in this field. This surprises me a great deal. And, has the Minister received legal advice on this matter? The minority report states that:
'The arguments for the four-day working week are not supported by sufficient research data on improving productivity'.
But without a pilot, how can we secure these data? What do we have to lose from not holding a pilot? I can't understand the argument that a small pilot could cause division and injustice in our society. I don't understand the argument. And, as the Chair of the committee suggested in opening the debate, the same argument could have been deployed against weekends and bank holidays.
As Luke Fletcher said—he organised a panel event back in March, and the event was very interesting—the statistics shared by Dr David Frayne from Cambridge University were staggering. These results showed that 56 of the 61 companies that took part are continuing with a four-day working week—92 per cent of those companies. The four-day working week can succeed in every sector, including the care sector, where there is a need for care to be provided 24 hours a day, seven days a week. Indeed, a four-day working week could make certain sectors much more attractive than they currently are.
To return to the public sector, a recent trial in South Cambridgeshire District Council saw performance being maintained over the three-month period of the trial. The survey data has also shown that the trial has been overwhelmingly positive for staff. If the public sector can do it in South Cambridgeshire, a district council with far less power than the Senedd, why not Wales?
The status quo is not sustainable for improving productivity, to deal with the recruitment crisis and retention issues within many sectors in Wales. Indeed, we are often reminded of these problems by Conservative colleagues in the Siambr. Why not support, therefore, a small trial to see if a four-day week can be part of the solution?
The workers in Ebbw Vale paved the way for the NHS and inspired Aneurin Bevan. They didn’t wait for a pilot elsewhere. Robert Owen from Newtown started the co-operative movement—
I ddychwelyd at y sector cyhoeddus, mewn treial diweddar yng Nghyngor Dosbarth De Swydd Gaergrawnt gwelwyd bod y perfformiad wedi cael ei gynnal dros gyfnod o dri mis y treial. Mae data'r arolwg hefyd wedi dangos bod y treial wedi bod yn hynod o gadarnhaol i staff. Os gall y sector cyhoeddus ei wneud yn Ne Swydd Gaergrawnt, cyngor dosbarth sydd â llawer llai o rym na'r Senedd, pam ddim Cymru?
Nid yw'r status quo yn gynaliadwy ar gyfer gwella cynhyrchiant nac i ddatrys yr argyfwng recriwtio a phroblemau cadw staff mewn sawl sector yng Nghymru. Yn wir, cawn ein hatgoffa'n aml o'r problemau hyn gan gyd-Aelodau Ceidwadol yn y Siambr. Beth am gefnogi treial bach i weld a all wythnos waith pedwar diwrnod fod yn rhan o'r ateb felly?
Paratôdd y gweithwyr yng Nglyn Ebwy y ffordd ar gyfer y GIG ac ysbrydoli Aneurin Bevan. Ni wnaethant aros am gynllun peilot yn rhywle arall. Robert Owen o'r Drenewydd a ddechreuodd y mudiad cydweithredol—
Rhys, mae'n rhaid i chi orffen yn awr, os gwelwch yn dda.
Rhys, you have to conclude now.
—he didn’t wait to see if others succeeded first. And the same is true about Lloyd George and Jim Griffiths. What we are suggesting, as a committee, is not radical, it is a pilot, it is a trial—a trial that I am sure will spark many more debates, but would, at the very least, give the data that the Tories are requesting. Diolch yn fawr.
—nid arhosodd yntau i weld a lwyddodd eraill yn gyntaf. Ac mae'r un peth yn wir am Lloyd George a Jim Griffiths. Nid yw'r hyn rydym ni fel pwyllgor yn ei awgrymu yn radical, cynllun peilot ydyw, treial—treial a fydd yn siŵr o sbarduno llawer mwy o ddadleuon, ond a fyddai, fan lleiaf, yn rhoi'r data y mae'r Torïaid yn gofyn amdano. Diolch yn fawr.
Alun Davies.
Alun Davies.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. It's always a pleasure to follow on from Rhys ab Owen, and the arguments that he was making. I think it's important—I don't often contribute to many of these debates on a Wednesday afternoon—but I think it's important that we actually use this opportunity to share some experience and to share what we have found in our lives and the experience that we bring to these things. And one of the things that I've found, living through the pandemic and the changes that we've seen to the way in which we work, is that, when we look at the future, it's going to be very different to the past, and we need to be far more flexible and far more creative in how we meet these new challenges.
I listened to Joel James speaking in his remarks earlier. I thought that he was going to end his speech by opposing the 1833 factory Act, because he seemed to object to every single progressive piece of legislation that we've seen in recent years that improves the lives of people. And, do you know—I don't know what experience you have, Joel—but I've been a senior manager in businesses, I've been a senior manager in public bodies and I've run my own business, and I've had to recruit people, and I've had to demonstrate why they should work for me and with me rather than working for them, or our competitors. I've had to actually demonstrate how we can build a business and run a business. I don't know what experience you have, but let me tell you this: the most important resource any business has is the people that it employs, the knowledge they acquire and the productivity that they deliver. And when I've been recruiting people—in the real world, Joel—when I've been going out to adverts and asking people to work with me, for me and employ people, what I've been trying to do is to put together a package that provides them with the opportunity to do what they wish to do as well as delivering for the business that we are running. And what that tells me is that the package that you put together—
Rwy'n ddiolchgar i chi, Ddirprwy Lywydd. Mae hi bob amser yn bleser dilyn Rhys ab Owen, a'r dadleuon roedd yn eu gwneud. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig—nid wyf yn aml yn cyfrannu at lawer o'r dadleuon hyn ar brynhawn Mercher—ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn defnyddio'r cyfle hwn i rannu rhywfaint o brofiad ac i rannu'r hyn rydym wedi'i weld yn ein bywydau a'r profiad a gyfrannwn i'r pethau hyn. Ac un o'r pethau a welais i, wrth fyw drwy'r pandemig a'r newidiadau a welsom i'r ffordd rydym yn gweithio, yw bod y dyfodol yn mynd i fod yn wahanol iawn i'r gorffennol, ac mae angen inni fod yn llawer mwy hyblyg a llawer mwy creadigol yn y ffordd yr awn i'r afael â'r heriau newydd hyn.
Fe wrandewais ar Joel James yn siarad yn ei sylwadau yn gynharach. Roeddwn yn meddwl ei fod yn mynd i ddod â'i araith i ben drwy wrthwynebu Deddf ffatrïoedd 1833, oherwydd roedd fel pe bai'n gwrthwynebu pob deddfwriaeth flaengar a welsom yn ystod y blynyddoedd diwethaf sy'n gwella bywydau pobl. Wyddoch chi beth—nid wyf yn gwybod pa brofiad sydd gennych chi, Joel—ond bûm yn uwch-reolwr mewn busnesau, bûm yn uwch-reolwr mewn cyrff cyhoeddus ac rwyf wedi rhedeg fy musnes fy hun, ac rwyf wedi gorfod recriwtio pobl, ac rwyf wedi gorfod dangos pam y dylent weithio i mi a chyda mi yn hytrach na gweithio iddynt hwy, neu ein cystadleuwyr. Rwyf wedi gorfod dangos sut y gallwn adeiladu busnes a rhedeg busnes. Nid wyf yn gwybod pa brofiad sydd gennych chi, ond gadewch imi ddweud hyn wrthych: yr adnodd pwysicaf sydd gan unrhyw fusnes yw'r bobl y mae'n eu cyflogi, yr wybodaeth y maent yn ei chaffael a'r cynhyrchiant y maent yn ei ddarparu. A phan oeddwn yn recriwtio pobl—yn y byd go iawn, Joel—pan fyddaf yn hysbysebu ac yn gofyn i bobl weithio gyda fi, i fi a chyflogi pobl, yr hyn y ceisiaf ei wneud yw llunio pecyn i roi cyfle iddynt wneud yr hyn y dymunant ei wneud yn ogystal â chyflawni ar gyfer y busnes rydym yn ei redeg. A'r hyn y mae hynny'n ei ddweud wrthyf yw bod y pecyn rydych chi'n ei roi at ei gilydd—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, I will take it, but allow me to finish the sentence.
The package that you put together today will always include flexibility, it will always include hybrid working and it will always include potential for people to live their own lives in the way they choose, as well as contributing towards the business.
Gwnaf, ond caniatewch i mi orffen y frawddeg.
Bydd y pecyn rydych chi'n ei roi at ei gilydd heddiw bob amser yn cynnwys hyblygrwydd, bydd bob amser yn cynnwys gweithio hybrid a bydd bob amser yn cynnwys potensial i bobl fyw eu bywydau eu hunain yn y ffordd y maent yn dewis, yn ogystal â chyfrannu tuag at y busnes.
Thanks, Alun. I appreciate you giving way. I think what we're talking about here is piloting a four-day working week within the public sector—that's what we're talking about. Do you realise that a lot of public sector workers are on flexi time and that, sometimes those hours that you're advocating to be implemented can actually be achieved under the current flexi-time scheme that a lot of local authorities offer? And, of course, you are a former Minister of that department.
Diolch, Alun. Rwy'n ddiolchgar i chi am ildio. Rwy'n credu mai'r hyn rydym yn siarad amdano yma yw cynllun peilot ar gyfer wythnos waith pedwar diwrnod o fewn y sector cyhoeddus—dyna rydym yn siarad amdano. A ydych chi'n sylweddoli bod llawer o weithwyr sector cyhoeddus ar oriau hyblyg a weithiau, gellir cyflawni'r oriau rydych chi'n dadlau drostynt o dan y cynllun oriau hyblyg presennol a gynigir gan lawer o awdurdodau lleol? Ac wrth gwrs, rydych chi'n gyn-Weinidog ar yr adran honno.
Well, of course I know that the public sector operate flexi—I've done it myself. The emphasis for me in this debate is actually on flexibility, rather than saying, 'Rather than a five-day week, you'll do a four-day week', for example. Certainly, I know many people—many constituents of mine—who would prefer to work shorter hours for five days a week in order to pick up children from school, for example. And that sort of flexibility enables them to live their lives as well as to contribute towards a business.
So, for me, the emphasis here isn't simply on a dogmatic four-day week, it's on a level of flexibility that enables people to make the choices that they require in order to live the lives they choose within the structures of running a business and enabling that business to function. And I think one of the key things that, frankly, successive Labour Governments here, as well as Conservative Governments elsewhere, simply haven't addressed in recent years is that of productivity. Productivity is the biggest crisis facing the Welsh economy at the moment, the same as it is across the border in England. And I think, in addressing issues of productivity, we need to be far more creative, and simply coming to this debate this afternoon and saying, 'We are going to do nothing to move this debate forward rather than restate the experience of past generations', is an inadequate response to the challenges that we face and the opportunities that we have.
What I want to see is an emphasis on the sort of society we want as well—a society—. Last week, the Conservatives were speaking about the importance of volunteering, the importance of people giving back to their communities, the importance of spending time as part of a community. Well, of course, you can only do that if you have the time available to do it, and by creating the time available to do it, you are enabling people to live in different ways and contribute more, but you recognise as well that a four-day week isn't suitable for everybody, for every business, for every employee and for every worker. So, what we need to do, and this is what I want to see—[Interruption.] If the Deputy Presiding Officer will allow—
Wel, wrth gwrs rwy'n gwybod bod y sector cyhoeddus yn gweithredu oriau hyblyg—rwyf wedi'i wneud fy hun. Mae'r pwyslais i mi yn y ddadl hon ar hyblygrwydd, yn lle dweud, 'Yn hytrach nag wythnos waith pum diwrnod, fe fyddwch yn gwneud wythnos waith pedwar diwrnod', er enghraifft. Yn sicr, rwy'n adnabod llawer o bobl—llawer o etholwyr i mi—y byddai'n well ganddynt weithio oriau byrrach am bum diwrnod yr wythnos er mwyn codi plant o'r ysgol, er enghraifft. Ac mae'r math hwnnw o hyblygrwydd yn eu galluogi i fyw eu bywydau yn ogystal â chyfrannu tuag at fusnes.
Felly, i mi, nid ar wythnos waith pedwar diwrnod ddogmatig y mae'r pwyslais, ond ar lefel o hyblygrwydd sy'n galluogi pobl i wneud y dewisiadau y maent angen eu gwneud i fyw'r bywydau y maent yn eu dewis o fewn strwythurau rhedeg busnes a galluogi'r busnes hwnnw i weithredu. Ac a bod yn onest, rwy'n credu mai un o'r prif bethau nad yw Llywodraethau Llafur olynol yma, yn ogystal â Llywodraethau Ceidwadol mewn mannau eraill, wedi mynd i'r afael â nhw yn ystod y blynyddoedd diwethaf yw cynhyrchiant. Cynhyrchiant yw'r argyfwng mwyaf sy'n wynebu economi Cymru ar hyn o bryd, yr un fath â dros y ffin yn Lloegr. Ac wrth fynd i'r afael â materion cynhyrchiant, rwy'n credu bod angen inni fod yn llawer mwy creadigol, ac mae dod i'r ddadl hon y prynhawn yma a dweud, 'Nid ydym yn mynd i wneud unrhyw beth i symud y ddadl hon yn ei blaen ar wahân i ailddatgan profiad cenedlaethau'r gorffennol', yn ymateb annigonol i'r heriau sy'n ein hwynebu a'r cyfleoedd sydd gennym.
Rwyf eisiau gweld pwyslais ar y math o gymdeithas rydym ei heisiau hefyd—cymdeithas—. Yr wythnos diwethaf, roedd y Ceidwadwyr yn siarad am bwysigrwydd gwirfoddoli, pwysigrwydd pobl yn rhoi'n ôl i'w cymunedau, pwysigrwydd treulio amser yn rhan o gymuned. Wel, wrth gwrs, ni allwch wneud hynny oni bai bod gennych amser i'w wneud, a thrwy greu amser i'w wneud, rydych yn galluogi pobl i fyw mewn ffyrdd gwahanol a chyfrannu mwy, ond rydych yn cydnabod hefyd nad yw wythnos waith pedwar diwrnod yn addas i bawb, i bob busnes, i bob cyflogai ac i bob gweithiwr. Felly, yr hyn sydd angen inni ei wneud, a dyma rwyf eisiau ei weld—[Torri ar draws.] Os gwnaiff y Dirprwy Lywydd ganiatáu—
The Member's already out of time. I've allowed a little bit of flexibility because of the first intervention. So, sorry, Joel.
Mae amser yr Aelod ar ben eisoes. Rwyf wedi caniatáu ychydig o hyblygrwydd oherwydd yr ymyriad cyntaf. Felly, mae'n ddrwg gennyf, Joel.
Okay. I would have taken the intervention—I'm sorry. But the point I would make, in conclusion, is that we've seen a revolution in working practices over the last three or four years. I believe that we need to invest in a sort of creative response to the challenges we will face in the future, and the creative response to respond to those challenges isn't delivered by restating a prejudice from where we were decades ago in the 1950s. We need to be far, far more creative in responding to where we're going in the future than the Conservatives have been in this debate, so a very disappointing contribution.
O'r gorau. Byddwn wedi derbyn yr ymyriad—mae'n ddrwg gennyf. Ond y pwynt yr hoffwn ei wneud i gloi yw ein bod wedi gweld chwyldro mewn arferion gwaith dros y tair neu bedair blynedd diwethaf. Rwy'n credu bod angen inni fuddsoddi mewn rhyw fath o ymateb creadigol i'r heriau y byddwn yn eu hwynebu yn y dyfodol, ac ni wireddir yr ymateb creadigol i ymateb i'r heriau hynny drwy ddatgan rhagfarn o lle roeddem ddegawdau'n ôl yn y 1950au. Mae angen inni fod yn llawer mwy creadigol wrth ymateb i lle rydym yn mynd yn y dyfodol nag y bu'r Ceidwadwyr yn y ddadl hon, felly cyfraniad siomedig iawn.
I'm sorry that Alun Davies is disappointed; he might get even more disappointed by the time I've finished. But I'd like to thank the committee for—[Interruption.] I'd like to thank the committee for the report. I normally agree with Jack Sargeant on a number of issues, but I'm afraid I think he's a bit off the mark on this one, because I do not support a four-day working week.
Joel James highlighted some of these points earlier in the debate. Some sectors, if this went wider than just a public sector pilot, could not operate. There are huge issues with retention and recruitment of staff across industries; I pick construction as one of them. That industry is under a massive amount of pressure to get more people into that, but operating on a four-day working week, if it went wider than a pilot, I don't think is addressing that. What we need to see is the Government being more flexible to bring more people into the workforce—I see the Minister for Economy here—by offering more opportunities for young people to get into different sectors, to boost employment and opportunities, and also educational opportunities for people. That's how you address workforce challenges. You don't address them by making the working week shorter and putting more pressure on existing staff.
If this was in the public sector, I think our NHS would struggle if it went into there. We've heard Members from across the Chamber, from the Liberal Democrats, myself and others, saying about people getting a dentist appointment. If dentists had to operate on a four-day week, we would see fewer and fewer people being seen. We have people on waiting lists who cannot get operations, so we would have fewer operations being done if the NHS operated on a four-day working week. And also, what about GP appointments? You can't even get a GP appointment in Wales. We're going to see even less access to those vital public services that we need, and I see you sniggering, Alun, but that is the state that Welsh Labour have left our country in. You want to look at our schools; you'd put a four-day working week into schools. Our children lost enough time during the pandemic with not being in the classroom, and we cannot see a four-day working week with our teachers; we need our young people in the classrooms, learning those skills that will actually help them into employment, not implementing a four-day working week. It's just narrow-mindedness. The hospitality industry would massively struggle. This Welsh Labour Government seems to have an issue with the hospitality sector. They seem to tax them to death and bring rules and regulations in to hurt them, and a four-day working week would do exactly the same, and for an industry that is struggling, I don't think putting more barriers in place when it needs help is an opportunity to bring that. But—
Mae'n drueni fod Alun Davies yn siomedig; efallai y bydd yn fwy siomedig byth erbyn i mi orffen. Ond hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am—[Torri ar draws.] Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am yr adroddiad. Fel arfer rwy'n cytuno â Jack Sargeant ar nifer o faterion, ond mae arnaf ofn fy mod yn meddwl ei fod ymhell ohoni braidd ar hyn, gan nad wyf yn cefnogi wythnos waith pedwar diwrnod.
Fe wnaeth Joel James dynnu sylw at rai o'r pwyntiau hyn yn gynharach yn y ddadl. Pe bai hyn yn mynd yn ehangach na chynllun peilot sector cyhoeddus yn unig, ni fyddai rhai sectorau'n gallu gweithredu. Ceir problemau enfawr gyda chadw a recriwtio staff ar draws y diwydiannau; fe ddewisaf adeiladu fel un ohonynt. Mae'r diwydiant hwnnw o dan bwysau aruthrol i gael mwy o bobl i mewn, ond pe bai'n mynd ymhellach na chynllun peilot, nid wyf yn credu y byddai gweithredu wythnos waith pedwar diwrnod yn mynd i'r afael â'r broblem honno. Mae angen inni weld y Llywodraeth yn bod yn fwy hyblyg er mwyn dod â mwy o bobl i mewn i'r gweithlu—rwy'n gweld Gweinidog yr Economi yma—drwy gynnig mwy o gyfleoedd i bobl ifanc fynd i wahanol sectorau, i hybu cyflogaeth a chyfleoedd, a chyfleoedd addysgol i bobl hefyd. Dyna sut mae mynd i'r afael â heriau'r gweithlu. Nid ydych yn mynd i'r afael â nhw drwy wneud yr wythnos waith yn fyrrach a rhoi mwy o bwysau ar y staff sydd yno'n barod.
Pe bai hyn yn digwydd yn y sector cyhoeddus, rwy'n credu y byddai ein GIG yn ei chael hi'n anodd. Rydym wedi clywed Aelodau o bob rhan o'r Siambr, gan y Democratiaid Rhyddfrydol, gennyf fi ac eraill, yn dweud am bobl yn cael apwyntiad deintydd. Pe bai deintyddion yn gorfod gweithredu wythnos waith pedwar diwrnod, byddai'n golygu bod llai a llai o bobl yn cael eu gweld. Mae gennym bobl ar restrau aros sy'n methu cael llawdriniaethau, felly byddai gennym lai o lawdriniaethau'n cael eu gwneud pe bai'r GIG yn gweithredu wythnos waith pedwar diwrnod. A hefyd, beth am apwyntiadau meddyg teulu? Ni allwch gael apwyntiad meddyg teulu yng Nghymru. Byddwn yn gweld llai fyth o fynediad at y gwasanaethau cyhoeddus hanfodol sydd eu hangen arnom, ac rwy'n eich gweld yn cilwenu, Alun, ond dyna yw cyflwr y wlad dan Lafur Cymru. Rydych am edrych ar ein hysgolion; byddech yn cyflwyno wythnos waith pedwar diwrnod mewn ysgolion. Collodd ein plant ddigon o amser yn ystod y pandemig drwy beidio â bod yn yr ystafell ddosbarth, ac ni allwn weld wythnos waith pedwar diwrnod gyda'n hathrawon; mae angen ein pobl ifanc yn yr ystafelloedd dosbarth, yn dysgu'r sgiliau a fydd yn eu helpu i gael gwaith, heb weithredu wythnos waith pedwar diwrnod. Culni meddwl yw hynny. Byddai'r diwydiant lletygarwch yn ei chael hi'n anodd iawn. Mae'n ymddangos bod gan y Llywodraeth Lafur yng Nghymru broblem gyda'r sector lletygarwch. Mae'n ymddangos eu bod yn eu trethu i farwolaeth ac yn cyflwyno rheolau a rheoliadau i'w brifo, a byddai wythnos waith pedwar diwrnod yn gwneud yn union yr un fath, ac i ddiwydiant sy'n ei chael hi'n anodd, nid wyf yn credu bod creu mwy o rwystrau pan fo angen help arno yn gyfle i wneud hynny. Ond—
James, are you willing to take an intervention?
James, a ydych chi'n fodlon derbyn ymyriad?
I will take an intervention from you, Mabon—why not?
Fe dderbyniaf ymyriad gennych chi, Mabon—pam lai?
You're talking there about taxing the hospitality sector. Do you think that raising and increasing VAT from the UK Government has helped the hospitality sector?
Rydych chi'n siarad am drethu'r sector lletygarwch. A ydych chi'n meddwl bod y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi codi a chynyddu TAW wedi helpu'r sector lletygarwch?
I'm in the Welsh Parliament, Mabon, as you are quite keen on, and I like to talk about Welsh issues, unlike the Welsh Government and yourself, who spend more time talking about issues on the other side of the M4. It's about time you started scrutinising this Government that's in front of you, rather than the one that's up in Westminster.
Rwyf i yn Senedd Cymru, Mabon, lle rydych chi'n eithaf hoff ohono, ac rwy'n hoffi siarad am faterion Cymreig, yn wahanol i Lywodraeth Cymru a chithau, sy'n treulio mwy o amser yn siarad am faterion ar ben draw'r M4. Mae'n hen bryd ichi ddechrau craffu ar y Llywodraeth hon sydd o'ch blaen, yn hytrach na'r un sydd i fyny yn San Steffan.
VAT is in Wales too.
Mae TAW yng Nghymru hefyd.
Anyway, I'd like to thank the committee for all the work that they've done. I don't agree with a single thing that's being recommended in this report, but as I said, our group will support and note it, but we do not support a four-day working week. I want to commend Joel James for standing up for those businesses on there, and the people who do not support this silly, socialist policy.
Beth bynnag, hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am yr holl waith a wnaethant. Nid wyf yn cytuno ag unrhyw beth sy'n cael ei argymell yn yr adroddiad hwn, ond fel y dywedais, bydd ein grŵp yn ei gefnogi ac yn ei nodi, ond nid ydym yn cefnogi wythnos waith pedwar diwrnod. Rwyf am ganmol Joel James am sefyll dros y busnesau yno, a'r bobl nad ydynt yn cefnogi'r polisi gwirion, sosialaidd hwn.
Diolch i'r pwyllgor am ddod â'r ddadl yma ger bron y prynhawn yma.
Thank you to the committee for bringing this debate forward this afternoon.
It's great to have a chance to speak in this debate on a subject that is close to my heart. Last summer, thanks to Luke Fletcher's friend getting married and him having to attend that, I was able to attend a conference on his behalf in Valencia, funded by the local Valencian Government, on the merits of a four-day week. The evidence, drawn from local examples in Valencia as well as from other countries, like Iceland as we've heard earlier, was clear and compelling. I was left in no doubt that a four-day week was a win-win situation. It led to greater staff satisfaction, increased productivity, and improved welfare. What I was left lamenting was the lack of any examples from my own region.
I'm pleased to say that in the intervening period, I've been able to visit a workplace where a trial is currently being undertaken. Merthyr Valleys Homes began their trial some time ago, and the trial has recently been extended to gather more robust data over a longer period of time. The early indications are that the trial has, overall, been a positive experience for staff and tenants alike. Staff have been empowered to make more decisions on the best use of their time, and this led to greater efficiencies in the workplace, for both office and those working on the tools.
I therefore want to echo my support for the recommendations in this Petitions Committee report, and declare my hope that Welsh Government can respond in a positive manner, therefore catching up with some of our international counterparts, who are a few years ahead of us.
Minister, I have one question: do you agree that productivity is not the same as attendance? And that is the crux of a four-day working week.
Mae'n wych cael cyfle i siarad yn y ddadl hon am bwnc sy'n agos at fy nghalon. Yr haf diwethaf, diolch i'r ffaith bod ffrind Luke Fletcher yn priodi ac yntau'n gorfod mynychu'r briodas, cefais fynychu cynhadledd ar ei ran yn Valencia, a ariannwyd gan Lywodraeth leol Valencia, ar rinweddau wythnos waith pedwar diwrnod. Roedd y dystiolaeth, a gasglwyd o enghreifftiau lleol yn Valencia yn ogystal ag o wledydd eraill fel Gwlad yr Iâ, fel y clywsom yn gynharach, yn glir ac yn rymus. Nid oedd gennyf unrhyw amheuaeth fod wythnos waith pedwar diwrnod yn sefyllfa lle roedd pawb ar eu hennill. Arweiniai at fwy o foddhad staff, mwy o gynhyrchiant, a llesiant gwell. Fe wnaeth i mi resynu at y diffyg enghreifftiau o fy rhan i o'r byd.
Rwy'n falch o ddweud, yn y cyfamser, fy mod wedi gallu ymweld â gweithle lle mae treial ar y gweill ar hyn o bryd. Dechreuodd Cartrefi Cymoedd Merthyr eu treial beth amser yn ôl, ac yn ddiweddar cafodd y treial ei ymestyn i gasglu data mwy cadarn dros gyfnod hwy o amser. Yr arwyddion cynnar yw bod y treial, yn gyffredinol, wedi bod yn brofiad cadarnhaol i staff a thenantiaid fel ei gilydd. Mae staff wedi cael eu grymuso i wneud mwy o benderfyniadau ar y defnydd gorau o'u hamser, ac arweiniodd hyn at fwy o effeithlonrwydd yn y gweithle, i'r swyddfa a'r rhai sy'n gweithio oriau gwaith.
Rwyf am adleisio fy nghefnogaeth i'r argymhellion yn adroddiad y Pwyllgor Deisebau felly, a datgan fy ngobaith y gall Llywodraeth Cymru ymateb mewn modd cadarnhaol, gan ddal i fyny â rhai o'n cymheiriaid rhyngwladol, sydd rai blynyddoedd o'n blaenau.
Weinidog, mae gennyf un cwestiwn: a ydych chi'n cytuno nad yw cynhyrchiant yr un peth â phresenoldeb? A dyna yw hanfod wythnos waith pedwar diwrnod.
As we've heard, the five-day work week was invented a century ago by the Ford Motor Company in 1926. At the time, the move to a five-day work week from a seven-day work week was seen as a lofty ideal that would negatively impact productivity. Well, it didn't. We are a century on and having that same debate now about things that, actually, we need to see as important in our lives, because productivity and making money is not everything it's supposed to be. Productivity and making money is not necessarily about happiness. That's about time spent with family and friends. It's about trust between each other. It's about working together. It's about well-being. And in many ways, I think the Welsh Parliament is about this, and I think the Welsh Government is about this, which is why I hope we will see a pilot for a four-day working week.
I welcome the report. I thank the Petitions Committee for it. It sets out clearly the support for a four-day week, or reduced hours, and the results also, as we've heard in the evidence, of the world's biggest trial as well. The fact that 56 of the 61 companies that entered the UK trial have extended or even made permanent the new arrangements shows how popular it is. And it's important to dispel myths as well. This isn't just about office work that is used to a 9 to 5 pattern. The companies engaged in the trials included hospitality, care services and healthcare. So, it can work everywhere and anywhere. And I do thank my colleague, James Evans, for mentioning the work I've done on dentistry. That's really kind of you; thank you so much. But many dentists don't even work five days a week. Many of them work far, far fewer days, and it's surely about just increasing the pool of people within that sector—and including other health sectors as well—by attractive things that they can actually look at and think, 'I'd like to go and work there because they're offering this as an incentive for me to go', including the four-day working week.
In Cardiff, refuse collectors now work a four-day week. So, it's important to dispel that myth that it will only benefit the few. And the case is well made when we look at the world of work and the pilots that have happened. We see record levels of sickness, stress and burnout. Many people are, sadly, working longer hours, with more stress, and more work-related illness, and this is not what this is about. It's clearly about us reducing those. And I was glad to see and hear mention of South Cambridgeshire District Council being the first public sector organisation that has actually introduced it. I'd just like to remind everybody that South Cambridgeshire District Council is a Liberal Democrat-led council, so we are leading the way in the Liberal Democrats, in a progressive—[Interruption.]—in a progressive way of working, which is actually looking at not just extending the pilot, but making it more permanent and introducing it to other sectors in the district council as well.
So, let's not be scared, let's not be frightened, let's be progressive. Let's just see. I appeal to my colleagues across the Chamber: what is the problem with seeing whether this pilot can work, because that's all this is about? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Fel y clywsom, dyfeisiwyd yr wythnos waith pum diwrnod ganrif yn ôl gan y Ford Motor Company ym 1926. Ar y pryd, roedd symud i wythnos waith pum diwrnod o wythnos waith saith diwrnod yn cael ei weld fel delfryd loerig a fyddai'n effeithio'n negyddol ar gynhyrchiant. Wel, ni wnaeth hynny. Ganrif yn ddiweddarach rydym yn cael yr un ddadl nawr am bethau mae angen inni eu hystyried yn bwysig yn ein bywydau, oherwydd nid cynhyrchiant a gwneud arian yw popeth. Nid yw cynhyrchiant a gwneud arian yn ymwneud â hapusrwydd o reidrwydd. Mae hapusrwydd yn ymwneud â threulio amser gyda theulu a ffrindiau. Mae'n ymwneud ag ymddiried yn ein gilydd. Mae'n ymwneud â chydweithio. Mae'n ymwneud â llesiant. Ac mewn sawl ffordd, rwy'n credu mai dyma sut mae Senedd Cymru a Llywodraeth Cymru yn gweld pethau, a dyna pam rwy'n gobeithio y gwelwn gynllun peilot ar gyfer wythnos waith pedwar diwrnod.
Rwy'n croesawu'r adroddiad. Diolch i'r Pwyllgor Deisebau amdano. Mae'n nodi'r gefnogaeth i wythnos waith pedwar diwrnod yn glir, neu lai o oriau, a chanlyniadau treial mwyaf y byd hefyd, fel y clywsom yn y dystiolaeth. Mae'r ffaith bod 56 o'r 61 cwmni a gymerodd ran yn nhreial y DU wedi ymestyn y trefniadau newydd neu hyd yn oed wedi eu gwneud yn barhaol yn dangos pa mor boblogaidd ydyw. Ac mae'n bwysig chwalu mythau hefyd. Nid gwaith swyddfa ar batrwm 9 tan 5 yn unig yw hyn. Ymhlith y cwmnïau a gymerodd ran yn y treialon, roedd cwmnïau lletygarwch, gwasanaethau gofal a gofal iechyd. Felly, mae'n gallu gweithio ym mhob man ac yn unrhyw le. A diolch i fy nghyd-Aelod, James Evans, am sôn am y gwaith a wneuthum ar ddeintyddiaeth. Roeddech chi'n garedig iawn; diolch yn fawr iawn. Ond ceir llawer o ddeintyddion nad ydynt yn gweithio pum diwrnod yr wythnos hyd yn oed. Mae llawer ohonynt yn gweithio am lawer llai o ddiwrnodau, ac mae'n siŵr ei fod yn ymwneud â chynyddu'r gronfa o bobl yn y sector hwnnw—yn cynnwys sectorau iechyd eraill hefyd—drwy bethau deniadol y gallant edrych arnynt a meddwl, 'Fe hoffwn fynd i weithio yno oherwydd eu bod yn cynnig hyn fel cymhelliant i mi fynd', gan gynnwys yr wythnos waith pedwar diwrnod.
Yng Nghaerdydd, mae casglwyr sbwriel bellach yn gweithio wythnos waith pedwar diwrnod. Felly, mae'n bwysig chwalu'r myth mai ychydig o bobl a gaiff fudd ohono. Ac mae'r achos wedi'i wneud yn dda pan edrychwn ar fyd gwaith a'r cynlluniau peilot sydd wedi digwydd. Gwelwn y lefelau uchaf erioed o salwch, straen a gorflinder. Yn anffodus, mae llawer o bobl yn gweithio oriau hirach, gyda mwy o straen, a mwy o salwch sy'n gysylltiedig â gwaith, ac nid dyma yw diben hyn. Ei ddiben wrth gwrs yw lleihau'r rheini. Ac roeddwn yn falch o weld a chlywed sôn am Gyngor Dosbarth De Swydd Gaergrawnt, sef y sefydliad sector cyhoeddus cyntaf i'w gyflwyno. Hoffwn atgoffa pawb bod Cyngor Dosbarth De Swydd Gaergrawnt yn gyngor dan arweiniad y Democratiaid Rhyddfrydol, felly rydym yn arwain y ffordd yn y Democratiaid Rhyddfrydol, gyda ffordd flaengar—[Torri ar draws.]—gyda ffordd flaengar o weithio, sy'n edrych nid yn unig ar ymestyn y cynllun peilot, ond ar ei wneud yn fwy parhaol a'i gyflwyno i sectorau eraill yn y cyngor dosbarth hefyd.
Felly, peidiwn â bod yn ofnus, gadewch inni fod yn flaengar. Gadewch inni weld. Rwy'n apelio ar fy nghyd-Aelodau ar draws y Siambr: beth yw'r broblem gyda gweld a all y cynllun peilot hwn weithio, oherwydd dyna'r cyfan yw hyn? Diolch yn fawr iawn.
I'd like to thank Jack and the Petitions Committee for bringing this important debate to the Senedd today. At one time, the average working week was 37 hours a week, and, over time, it crept to 42 hours, then 47 hours a week. And over the last 12 years, the race to the bottom has continued, both in the public and private sector, pushing for further productivity while squeezing workers to their limit. I'm aware some people have 60- and 72-hour contracts in the health profession, and nurses told me they are doing 12-hour shifts, some day, some night, in the same week, with no consistency or flexibility, all of which negatively impacts on their health and also their sleep patterns and trying to cope with childcare. Royal Mail has shifted post delivery jobs so that rounds have been expanded to an average 13 miles a day, with no extra time added on, minimum contracted hours, with overtime frowned upon, and sick pay no longer automatic but challenged. It's no wonder they're leaving in droves. A family friend, a policewoman in England, has retired from that job because of the 12-hour shifts. They actually ended up being 14-hour days when she included driving to and from work, and impacted on her mental health.
The strikes have not just been about pay, they've been predominantly about working conditions and working hours, which has all been part of the race to the bottom to improve productivity and efficiency and keep prices low, but at what price to health? And it's not working. It is failing. People are now retiring in their 50s because, during COVID, they had time to re-evaluate and realise they'd had enough. And the UK is now a country that works some of the longest hours in Europe, but lags behind on productivity and fails to put the well-being of workers first. It needs to change. It's obviously not working. We're losing people from the public sector, so we need to have a change. We need to make jobs more attractive, as Jane Dodds said earlier.
Last year, the UK's four-day week trial showed that the well-being of workers dramatically improved, with levels of burnout reduced by 71 per cent. Business productivity and performance was maintained or improved, and job retention improved by 57 per cent. In Flintshire, street scene staff do a four-day working week, and, during COVID, it actually went to a three-day working week. Despite COVID, attendance was high, sickness was reduced, and the use of agency was cut down. Normally, they rely heavily on agency, because of sickness and impacts on their health doing 12-hour rounds—[Inaudible.]—sorry. So, financially, it actually made sense to cut even from four days to three days a week. So, I would support a four-day week trial in the public sector, and it would be lovely to see in the private sector as well. I would support reduced working hours as well for the same pay. After all, a happier workforce is a more productive workforce, which then impacts on families, health and society as a whole, and it needs to change. Thank you.
Hoffwn ddiolch i Jack a'r Pwyllgor Deisebau am ddod â'r ddadl bwysig hon i'r Senedd heddiw. Ar un adeg, roedd yr wythnos waith gyfartalog yn 37 awr yr wythnos, a dros amser, cododd i 42 awr, yna 47 awr yr wythnos. A dros y 12 mlynedd diwethaf, mae'r ras i'r gwaelod wedi parhau, yn y sector cyhoeddus a phreifat, gan wthio am gynhyrchiant pellach a gwasgu pob diferyn o'n gweithwyr. Rwy'n ymwybodol fod gan rai pobl gytundebau 60 a 72 awr yn y proffesiwn iechyd, a dywedodd nyrsys wrthyf eu bod yn gwneud shifftiau 12 awr, rai ohonynt yn shifftiau dydd, eraill yn shifftiau nos, yn yr un wythnos, heb unrhyw gysondeb na hyblygrwydd, ac mae hyn oll yn effeithio'n negyddol ar eu hiechyd ac ar eu patrymau cysgu a cheisio ymdopi â gofal plant. Mae'r Post Brenhinol wedi newid swyddi dosbarthu post fel bod rowndiau wedi'u hymestyn i 13 milltir y dydd ar gyfartaledd, heb ychwanegu unrhyw amser ychwanegol, contract isafswm oriau, gyda goramser yn ennyn gwg, a thâl salwch heb fod yn digwydd yn awtomatig mwyach ond yn cael ei herio. Nid oes ryfedd eu bod yn gadael yn eu heidiau. Mae ffrind i'r teulu, swyddog heddlu yn Lloegr, wedi ymddeol o'r swydd oherwydd y shifftiau 12 awr. Roeddent yn ddyddiau 14 awr pan oedd hi'n cynnwys gyrru i'r gwaith ac oddi yno, ac roedd yn effeithio ar ei hiechyd meddwl.
Mae'r streiciau wedi ymwneud â mwy na thâl yn unig, maent wedi ymwneud yn bennaf ag amodau gwaith ac oriau gwaith, sydd i gyd wedi bod yn rhan o'r ras i'r gwaelod i wella cynhyrchiant ac effeithlonrwydd a chadw prisiau'n isel, ond am ba bris i iechyd? Ac nid yw'n gweithio. Mae'n methu. Mae pobl bellach yn ymddeol yn eu 50au oherwydd, yn ystod COVID, cawsant amser i ailystyried a sylweddoli eu bod wedi cael digon. Ac mae'r DU bellach yn wlad sy'n gweithio rhai o'r oriau hiraf yn Ewrop, ond yn llusgo ar ei hôl hi gyda chynhyrchiant ac yn methu rhoi llesiant gweithwyr yn gyntaf. Mae angen i hyn newid. Mae'n amlwg nad yw'n gweithio. Rydym yn colli pobl o'r sector cyhoeddus, felly mae angen inni gael newid. Mae angen inni wneud swyddi'n fwy deniadol, fel dywedodd Jane Dodds yn gynharach.
Y llynedd, dangosodd treial wythnos waith pedwar diwrnod y DU fod llesiant gweithwyr wedi gwella'n sylweddol, gyda lefelau gorflinder yn gostwng 71 y cant. Cafodd cynhyrchiant a pherfformiad busnesau ei gynnal neu ei wella, a gwellodd lefelau cadw swyddi 57 y cant. Yn sir y Fflint, mae staff gwasanaethau stryd yn gwneud wythnos waith pedwar diwrnod ac yn ystod COVID, aeth yn wythnos waith tri diwrnod mewn gwirionedd. Er gwaethaf COVID, roedd lefelau presenoldeb yn uchel, gostyngodd lefelau salwch, a chyfyngwyd ar y defnydd o staff asiantaethau. Fel arfer, maent yn dibynnu'n helaeth ar asiantaethau oherwydd salwch ac effeithiau ar eu hiechyd o wneud rowndiau 12 awr—[Anghlywadwy.]—mae'n ddrwg gennyf. Felly, yn ariannol, roedd yn gwneud synnwyr i dorri o bedwar diwrnod i dri diwrnod yr wythnos hyd yn oed. Felly, byddwn yn cefnogi treial wythnos waith pedwar diwrnod yn y sector cyhoeddus, a byddai'n hyfryd ei weld yn y sector preifat hefyd. Byddwn yn cefnogi llai o oriau gwaith am yr un tâl hefyd. Wedi'r cyfan, mae gweithlu hapusach yn weithlu mwy cynhyrchiol, sydd wedyn yn cael effaith ar deuluoedd, iechyd a'r gymdeithas yn gyffredinol, ac mae angen iddo newid. Diolch.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Cymdeithasol, Hannah Blythyn.
I call on the Deputy Minister for Social Partnership, Hannah Blythyn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi’n croesawu’r ddadl yma ac yn diolch i Aelodau am eu cyfraniad.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I welcome this debate and I'm grateful to Members for their contributions.
I'm also grateful to my colleague and constituency neighbour Jack Sargeant and the Petitions Committee, which he chairs, for their considered interest in this issue, their informative report and the recommendations made by the majority of the committee. My response to those recommendations has been published by the committee, so the Deputy Presiding Officer and many others here will be relieved when I say I will not repeat in great detail the Government's response to each recommendation in the limited time I have available today.
What I do want to do, though, is emphasise the importance of social partnership in informing our approach to any pilot of a four-day working week here in Wales. This debate takes place during a second shorter week in a fortnight. Last week we marked May Day, an international recognition and a celebration of better working conditions. Indeed, workers helped win the weekend that many of us now take for granted, and workers, through their trade unions, should be front and centre of any future changes to working practices. That's why, with the agreement of the workforce partnership council, we have established a working group of that council. The working group has been tasked with exploring the issue of the four-day working work in social partnership, and brings together representatives from Government, employers in our devolved public services, and trade unions. I think it was Luke Fletcher who said this needs to happen sooner rather than later, and I'm pleased to report back that the group actually met for the first time on 26 April for what I believe was a very productive meeting, and it will meet again later this month.
It would be remiss of me to take any policy decisions on a pilot that would effectively pre-empt the group’s work, but Jack Sargeant said, in his opening remarks, about the importance of keeping an open mind on issues such as this, and I'd like to reassure that we genuinely have an open mind on this issue and will be guided by the work of the group.
Rwyf hefyd yn ddiolchgar i fy nghyd-Aelod a fy nghymydog etholaethol Jack Sargeant a'r Pwyllgor Deisebau y mae'n ei gadeirio, am eu diddordeb ystyriol yn y mater hwn, eu hadroddiad gwybodus a'r argymhellion a wnaed gan y rhan fwyaf o'r pwyllgor. Mae fy ymateb i'r argymhellion hynny wedi'i gyhoeddi gan y pwyllgor, felly bydd y Dirprwy Lywydd a nifer o rai eraill yma'n falch o glywed na fyddaf yn ailadrodd ymateb y Llywodraeth i bob argymhelliad yn fanwl yn yr amser cyfyngedig sydd gennyf heddiw.
Er hynny, yr hyn rwyf eisiau ei wneud yw pwysleisio pwysigrwydd partneriaeth gymdeithasol i lywio ein hymagwedd tuag at unrhyw gynllun peilot ar wythnos waith pedwar diwrnod yma yng Nghymru. Mae'r ddadl hon yn digwydd yn ystod ail wythnos fyrrach mewn pythefnos. Yr wythnos diwethaf fe wnaethom nodi Calan Mai, cydnabyddiaeth ryngwladol a dathliad o amodau gwaith gwell. Yn wir, helpodd gweithwyr i ennill y penwythnos hwnnw y mae llawer ohonom bellach yn ei gymryd yn ganiataol, a dylai gweithwyr, drwy eu hundebau llafur, fod yn ganolog mewn unrhyw newidiadau i arferion gwaith yn y dyfodol. Dyna pam, gyda chytundeb cyngor partneriaeth y gweithlu, ein bod wedi sefydlu gweithgor o'r cyngor hwnnw. Gofynnwyd i'r gweithgor archwilio gwaith ar yr wythnos waith pedwar diwrnod mewn partneriaeth gymdeithasol, ac mae'n dod â chynrychiolwyr o'r Llywodraeth, cyflogwyr yn ein gwasanaethau cyhoeddus datganoledig, ac undebau llafur ynghyd. Rwy'n credu mai Luke Fletcher a ddywedodd fod angen i hyn ddigwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, ac rwy'n falch o adrodd bod y grŵp wedi cyfarfod am y tro cyntaf ar 26 Ebrill ac rwy'n credu eu bod wedi cael cyfarfod cynhyrchiol iawn, a bydd yn cyfarfod eto yn ddiweddarach y mis hwn.
Byddwn ar fai yn gwneud unrhyw benderfyniadau polisi ar sail cynllun peilot a fyddai i bob pwrpas yn achub y blaen ar waith y grŵp, ond soniodd Jack Sargeant, yn ei sylwadau agoriadol, am bwysigrwydd cadw meddwl agored ar faterion fel hyn, a hoffwn sicrhau bod gennym feddwl agored go iawn ar y mater hwn ac fe gawn ein harwain gan waith y grŵp.
Will the Minister give way on that point?
A wnaiff y Gweinidog ildio ar y pwynt hwnnw?
Sure, yes.
Gwnaf.
One of the things, of course, that the social partnership looks at, and the overall procurement framework that we have in Wales, is ethical and responsible employment beyond those who are within the public sector, but those who trade with the public sector and who are in the supply chain. I just wonder whether she'd encourage that group to look at the potential of those private sector organisations who wanted to, in an enabling framework, because we'd want to see people who took a progressive approach to the workforce and productivity.
Un o'r pethau y mae'r bartneriaeth gymdeithasol yn edrych arno wrth gwrs, a'r fframwaith caffael cyffredinol sydd gennym yng Nghymru, yw cyflogaeth foesegol a chyfrifol y tu hwnt i'r hyn a geir yn y sector cyhoeddus, ond y rhai sy'n masnachu â'r sector cyhoeddus ac sydd yn y gadwyn gyflenwi. Tybed a fyddai hi'n annog y grŵp hwnnw i edrych ar botensial y sefydliadau sector preifat hynny a fyddai eisiau ei wneud, o fewn fframwaith galluogi, oherwydd byddem eisiau gweld pobl ag ymagwedd flaengar tuag at y gweithlu a chynhyrchiant.
Yes, absolutely. When we talk about fair work in Wales, that encompasses a range of factors, and I saw my colleague the economy Minister listening to your contribution with great interest then, and I'm sure it's something that we can explore further as a Government. But, just to reiterate, the workforce partnership council very much focuses on the public sector, but, clearly, there are other opportunities as we move forward. I wouldn't want to pre-empt any of the work of the social partnership council, but that might be the sort of thing they'd want to explore as part of looking at the future of fair work and working practices in Wales as part of that.
In terms of the pilot we're looking at and the work of the workforce partnership group, I very much recognise that colleagues in the Siambr want to see us move quickly to establish a pilot, but we're very much committed to this social partnership way of working, and I know Members here agree that it's vital that partners have a voice on issues like the four-day working week, given what it potentially means to both our public services and those who work hard day in, day out, to provide those services.
So, the intention is for the working group to report its findings to the workforce partnership council before the end of this year, however I very much recognise the level of interest in this issue for many, many Senedd Members, and indeed from other interested parties and organisations outside this place. So, that's why today I want to commit to continuing to work very closely with Members, and also to making a written statement before the summer recess. The hope is that this will provide a progress update on the work of the working group, and that, alongside that written statement, I will publish the group's terms of reference and membership in the hope that Members will welcome that transparency and that ongoing dialogue and input into the work of the group.
Finally, I want to make it clear that there is no question of a four-day week being imposed on employers and workers. We believe in social partnership and an equal voice for employers and workers in influencing these key decisions. Likewise, while there are, of course, no immediate pilots in the pipeline in Wales, it should not be taken that it's something that has been ruled out, but it's something that will rightly require consensus and that collective commitment to move in that direction. So, to do this, the working group will need to consider the opportunities, the risks, the barriers to a four-day working week pilot, and this could include issues around productivity, but also well-being, any potential unintended consequences, but also what that means for roles and resource in moving forward as well, and so delving really deeply into these issues will be key to the group making recommendations on both the feasibility and suitability of a four-day working week pilot in a devolved public service or services in Wales.
In closing, I commit again to keep Senedd Members updated on this important work as it progresses, and, once again, I want to put on record my thanks to Jack Sargeant as Chair, the Petitions Committee and the petitioner, Mark Hooper, for their work and to all those who provided evidence to the committee's inquiry. Diolch yn fawr.
Yn bendant. Pan fyddwn yn siarad am waith teg yng Nghymru, mae hynny'n cwmpasu ystod o ffactorau, a gwelais fy nghyd-Aelod Gweinidog yr Economi yn gwrando ar eich cyfraniad gyda diddordeb mawr nawr, ac rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth y gallwn ei archwilio ymhellach fel Llywodraeth. Ond os caf ailadrodd, mae cyngor partneriaeth y gweithlu yn canolbwyntio'n fawr ar y sector cyhoeddus, ond yn amlwg, mae yna gyfleoedd eraill wrth inni symud ymlaen. Ni fyddwn am achub y blaen ar unrhyw ran o waith y cyngor partneriaeth gymdeithasol, ond efallai mai dyna'r math o beth y byddent am ei archwilio fel rhan o edrych ar ddyfodol gwaith teg ac arferion gweithio yng Nghymru yn rhan o hynny.
O ran y cynllun peilot rydym yn edrych arno a gwaith grŵp partneriaeth y gweithlu, rwy'n cydnabod yn sicr fod cyd-Aelodau yn y Siambr am ein gweld yn symud yn gyflym i sefydlu cynllun peilot, ond rydym wedi ymrwymo'n fawr i'r ffordd hon o weithio mewn partneriaeth gymdeithasol, ac rwy'n gwybod bod yr Aelodau yma'n cytuno ei bod hi'n hanfodol fod gan bartneriaid lais ar faterion fel yr wythnos waith pedwar diwrnod, o ystyried yr hyn y gallai ei olygu i'n gwasanaethau cyhoeddus a'r rhai sy'n gweithio'n galed o ddydd i ddydd i ddarparu'r gwasanaethau hynny.
Felly, y bwriad yw i'r gweithgor adrodd ei ganfyddiadau i gyngor partneriaeth y gweithlu cyn diwedd eleni, ond rwy'n cydnabod lefel y diddordeb yn y mater hwn i lawer iawn o Aelodau'r Senedd, ac yn wir i bartïon a sefydliadau eraill sydd â diddordeb y tu allan i'r lle hwn. Felly, dyna pam rwyf am ymrwymo heddiw i barhau i weithio'n agos iawn gydag Aelodau, a hefyd i wneud datganiad ysgrifenedig cyn toriad yr haf. Y gobaith yw y bydd hyn yn rhoi diweddariad ar gynnydd gwaith y gweithgor, ac ochr yn ochr â'r datganiad ysgrifenedig hwnnw, byddaf yn cyhoeddi cylch gorchwyl ac aelodaeth y grŵp yn y gobaith y bydd yr Aelodau'n croesawu'r tryloywder hwnnw a'r ddeialog a'r mewnbwn parhaus i waith y grŵp.
Yn olaf, rwyf am ei gwneud yn glir na fydd wythnos waith pedwar diwrnod yn cael ei orfodi ar gyflogwyr a gweithwyr mewn unrhyw fodd. Credwn mewn partneriaeth gymdeithasol a llais cyfartal i gyflogwyr a gweithwyr wrth ddylanwadu ar y penderfyniadau allweddol hyn. Yn yr un modd, er nad oes cynlluniau peilot yn yr arfaeth ar unwaith yng Nghymru wrth gwrs, ni ddylid cymryd ei fod wedi'i ddiystyru, ond mae'n rhywbeth a fydd yn galw'n briodol am gonsensws ac ymrwymiad cyfunol i symud i'r cyfeiriad hwnnw. Felly, i wneud hyn, bydd angen i'r gweithgor ystyried y cyfleoedd, y risgiau, y rhwystrau i gynllun peilot wythnos waith pedwar diwrnod, a gallai hyn gynnwys materion yn ymwneud â chynhyrchiant, ond llesiant hefyd, unrhyw ganlyniadau anfwriadol posibl, ond hefyd beth mae hynny'n ei olygu i rolau ac adnoddau wrth symud ymlaen, ac felly bydd ymchwilio'n ddwfn iawn i'r materion hyn yn allweddol i'r grŵp sy'n gwneud argymhellion ar ddichonoldeb ac addasrwydd cynllun peilot wythnos waith pedwar diwrnod mewn gwasanaeth neu wasanaethau cyhoeddus datganoledig yng Nghymru.
Wrth gloi, rwy'n ymrwymo eto i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd am y gwaith pwysig hwn wrth iddo ddatblygu, ac unwaith eto, rwyf am gofnodi fy niolch i Jack Sargeant fel Cadeirydd, i'r Pwyllgor Deisebau ac i'r deisebydd, Mark Hooper, am eu gwaith ac i bawb a roddodd dystiolaeth i ymchwiliad y pwyllgor. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.
I call on Jack Sargeant to reply to the debate.
Diolch, Presiding Officer. Can I thank Members for their contributions, and particularly the Minister for her response? I think I speak for the majority of the Chamber by saying that I'm encouraged by the work that the Minister is doing, particularly with the workforce partnership council, and I look forward to hearing their conclusions later this year, but I'll also watch with interest the written statement, and I very much welcome that transparency that the Minister has agreed to do today.
I'm trying to touch on as many comments as I can, Presiding Officer, in the time that I have. Joel James: I do understand—perhaps I don't have the lottery numbers, Presiding Officer, but I predicted rather well the contribution of the Member—I understand fully that he has different views. I perhaps don't understand the rationale behind them and don't agree with them, but do want to thank Joel for his consistent collaboration as a member of our committee. In fairness to Joel, he does always put his points across.
Luke Fletcher, touching on the challenges that are in front of us with automation and AI—very real challenges, and, if we don't embrace the challenges ahead of us, we'll be very much behind the curve. I look to my constituency, Alyn and Deeside, which is the most at threat when it comes to automation and AI. We have to be very much alive to that issue.
Diolch yn fawr iawn to Jane Dodds, Carolyn Thomas, Peredur Owen Griffiths, and I think Huw Irranca and Mabon also made interventions in this debate as well. And the gist of those contributions, I think, was, 'Why not? Why not trial a public sector trial?' The Confederation of British Industry, actually, have said that, and that's very welcome to hear from the CBI.
Moving on. James. James, James, James, James, James. Construction. I'll pick on the point—. And, actually, James, I don't disagree with you when you say we should look for more opportunities, particularly for our young people, when it comes to the world of work. I don't disagree. That's an issue in front of us. What I separate from the issue is, I don't think introducing a four-day work week is a barrier for introducing opportunities for members. One could argue it's actually the other way around, and it's certainly two things that could work in partnership together. But just on your point, James, on construction—and I'll send you this after the debate—there's a blog by a director of Autodesk Construction Solutions, where she says, in the blog, Amanda Fennell:
'we're at a turning point to change perceptions of the industry. Now the only question is when, not how.'
And that's referring to a four-day week, so I think it would be of learning for you.
I can see we're pressed for time, Deputy Presiding Officer, but I will just end on the two contributions from Alun and Rhys. This is about the opportunity in front of us, this is about people. The former Minister told us about his experiences and said the most important resource for a business is its people. Well, this is a matter that could potentially benefit the lives of many workers in Wales, many people in Wales in more ways than we can imagine, and I would encourage everyone here to keep the well-being of our public at the heart of what we do and embrace the change in front of us. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau, ac yn enwedig i'r Gweinidog am ei hymateb? Rwy'n credu fy mod yn siarad dros y rhan fwyaf o'r Siambr pan ddywedaf fy mod wedi fy nghalonogi gan y gwaith y mae'r Gweinidog yn ei wneud, yn enwedig gyda chyngor partneriaeth y gweithlu, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed eu casgliadau yn ddiweddarach eleni, ond byddaf hefyd yn aros gyda diddordeb am y datganiad ysgrifenedig, ac rwy'n croesawu'n fawr y tryloywder y mae'r Gweinidog wedi cytuno i'w weithredu heddiw.
Rwy'n ceisio cyffwrdd ar gymaint o sylwadau ag y gallaf yn yr amser sydd gennyf, Lywydd. Joel James: rwy'n deall—efallai nad oes gennyf rifau'r loteri, Lywydd, ond fe ragwelais yn eithaf da beth fyddai cyfraniad yr Aelod—rwy'n deall yn iawn fod ganddo farn wahanol. Efallai nad wyf yn deall y rhesymeg sy'n sail iddi ac nad wyf yn cytuno â hi, ond diolch i Joel am ei gydweithrediad cyson fel aelod o'n pwyllgor. Er tegwch i Joel, mae bob amser yn mynegi ei bwyntiau.
Luke Fletcher, a grybwyllodd yr heriau sydd o'n blaenau gydag awtomeiddio a deallusrwydd artiffisial—heriau real iawn, ac os nad ydym yn cofleidio'r heriau sydd o'n blaenau, byddwn ar ei hôl hi. Rwy'n edrych ar fy etholaeth, Alun a Glannau Dyfrdwy, sy'n wynebu'r bygythiad mwyaf yn sgil awtomeiddio a deallusrwydd artiffisial. Mae'n rhaid i ni fod yn effro iawn i hynny.
Diolch yn fawr iawn i Jane Dodds, Carolyn Thomas, Peredur Owen Griffiths, ac rwy'n meddwl bod Huw Irranca a Mabon hefyd wedi gwneud ymyriadau yn y ddadl hon. A chywair y cyfraniadau hynny, rwy'n meddwl, oedd, 'Pam ddim? Pam ddim cynnal treial sector cyhoeddus?' Mae Conffederasiwn Diwydiant Prydain wedi dweud hynny mewn gwirionedd, ac mae'n dda iawn clywed hynny gan y CBI.
Gan symud ymlaen. James. James, James, James, James, James. Adeiladu. Rwyf am nodi'r pwynt—. Ac mewn gwirionedd, James, nid wyf yn anghytuno â chi pan ddywedwch y dylem chwilio am fwy o gyfleoedd byd gwaith, yn enwedig i'n pobl ifanc. Nid wyf yn anghytuno. Mae honno'n broblem sy'n ein hwynebu. Yr hyn rwy'n ei ystyried ar wahân i hynny yw nad wyf yn credu bod cyflwyno wythnos waith pedwar diwrnod yn rhwystr i gyflwyno cyfleoedd i aelodau. Gallai rhywun ddadlau mai fel arall yn llwyr y mae pethau mewn gwirionedd, ac yn sicr maent yn ddau beth a allai weithio mewn partneriaeth â'i gilydd. Ond ar eich pwynt am adeiladu, James—ac fe wnaf ei anfon atoch ar ôl y ddadl—mae blog gan gyfarwyddwr Autodesk Construction Solutions, Amanda Fennell, lle mae'n dweud, yn y blog:
'rydym ar drobwynt i newid canfyddiadau o'r diwydiant. Nawr, yr unig gwestiwn yw pryd, nid sut.'
A chyfeirio at wythnos waith pedwar diwrnod y mae hi, felly rwy'n meddwl y byddai'n ddiddorol i chi.
Rwy'n gallu gweld ein bod yn brin o amser, Ddirprwy Lywydd, ond rwyf am orffen gyda'r ddau gyfraniad gan Alun a Rhys. Mae hyn yn ymwneud â'r cyfle o'n blaenau ni, mae'n ymwneud â phobl. Fe soniodd y cyn-Weinidog wrthym am ei brofiadau gan ddweud mai'r adnodd pwysicaf i fusnes yw ei bobl. Wel, mae hwn yn fater a allai fod o fudd i fywydau llawer o weithwyr yng Nghymru, i lawer o bobl yng Nghymru mewn mwy o ffyrdd nag y gallwn ddychmygu, a byddwn yn annog pawb yma i gadw llesiant ein cyhoedd wrth galon yr hyn rydym yn ei wneud a chofleidio'r newid o'n blaenau. Diolch yn fawr iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Eitem 8 heddiw yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar dwristiaeth. Galwaf ar Tom Giffard i wneud y cynnig.
Item 8 today is Welsh Conservatives' debate on tourism. I call on Tom Giffard to move the motion.
Cynnig NDM8259 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod 15-23 Mai yn Wythnos Twristiaeth Cymru 2023.
2. Yn cydnabod y cyfraniad hanfodol a wneir i gymdeithas Cymru gan y sector twristiaeth.
3. Yn gresynu nad yw'r diwydiant twristiaeth wedi gwella o hyd i'r lefelau yr oedd cyn y pandemig.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) dathlu cryfder Cymru fel cyrchfan o'r radd flaenaf ar gyfer twristiaid;
b) annog mwynderau a chyfleusterau twristiaeth i gael eu darparu a'u gwella yng Nghymru;
c) cefnogi darparwyr llety hunanddarpar drwy ddiddymu'r trothwy deiliadaeth 182 diwrnod;
d) rhoi'r gorau i gynigion niweidiol ar gyfer treth dwristiaeth yng Nghymru.
Motion NDM8259 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes that 15-23 May is Wales Tourism Week 2023.
2. Recognises the vital contribution made to Welsh society by the tourism sector.
3. Regrets that the tourism industry has still not recovered to pre-pandemic levels.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) celebrate Wales’s strength as a world-class tourist destination;
b) encourage the provision and improvement of tourist amenities and facilities in Wales;
c) support self-catering accommodation providers by repealing the 182-day occupancy threshold;
d) abandon damaging proposals for a tourism tax in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn ichi, Dirprwy Lywydd, and it's a real honour and a real pleasure, really, for me to be opening this Welsh Conservative debate ahead of Wales Tourism Week, because for me personally and for my party, tourism is something that we are incredibly passionate about here in Wales.
We know the huge economic contribution that it makes to our country. We know that one in seven jobs in Wales rely on the tourism industry. We also know that it's responsible for 17 per cent of our GDP. But what we can say in addition to that is almost more important: I don't think there's a bit of Wales that you can't go to and not have a great day out. I think every single corner of our fabulous country has something positive and great to offer somebody either coming to our country for the first time or, indeed, things on our doorsteps that we may never have experienced before. Because, ultimately, we are tourists as well, and we're so fantastically lucky, I think, to live in Wales and have those opportunities, have those resources on our doorstep as well.
But the point, I guess, of our motion today is to say, 'Could we do more? Could we do more to sell ourselves not only to the world, but could we do more to sell ourselves within the United Kingdom?' And the thing that struck me more than any other statistic I've read, when looking at tourism, is, in the year before the pandemic, 1 million people visited Wales compared to 3.5 million people visiting Scotland. Now, I don't know about anybody in this Chamber, but I would contend that we've got as much, if not more, to offer than Scotland does. But it's a question about marketing. It's how do we market ourselves, how do we sell ourselves to the world.
I think the most important measure to do that is through Visit Wales, it's through the Welsh Government's promotional arm for tourism. And I'm pleased that, before the recess, the Senedd voted for my Member's legislative proposal to make Visit Wales—or to call on the Welsh Government to make Visit Wales—independent of Government. And there's a reason for that, because that happens in Scotland, that happens in England, that happens in other parts of the world. Because, for as well intended as Ministers can be, and civil servants can be, sat in Cardiff Bay, they'll never understand the way the tourism industry works as well as people who are involved in it every day, as well as the people who are really passionate about it and want to see it succeed.
And it goes back to marketing. Who knows better how to market everything that Wales has to offer than the people who are literally involved in it every single day? Those are the people who we, as Welsh Conservatives, want to see driving forward Visit Wales, driving forward our marketing and the way we look at ourselves internationally and across the world.
Diolch yn fawr iawn ichi, Ddirprwy Lywydd, ac mae'n anrhydedd wirioneddol ac yn bleser pur cael agor dadl y Ceidwadwyr Cymreig cyn Wythnos Twristiaeth Cymru, oherwydd i mi'n bersonol ac i fy mhlaid, mae twristiaeth yn rhywbeth rydym yn hynod angerddol yn ei gylch yma yng Nghymru.
Fe wyddom am y cyfraniad economaidd enfawr y mae'n ei wneud i'n gwlad. Fe wyddom fod un o bob saith swydd yng Nghymru yn dibynnu ar y diwydiant twristiaeth. Rydym hefyd yn gwybod mai dyma sy'n creu 17 y cant o'n cynnyrch domestig gros. Ond mae'r hyn y gallwn ei ddweud yn ychwanegol at hynny bron yn bwysicach: nid wyf yn credu bod yna unrhyw le yng Nghymru na allwch fynd iddo a methu cael diwrnod gwych. Rwy'n credu bod gan bob cornel fach o'n gwlad fendigedig rywbeth cadarnhaol a gwych i'w gynnig i rywun sy'n dod yma am y tro cyntaf neu bethau ar garreg ein drws ni, yn wir, na fyddwn erioed wedi'u profi o'r blaen. Oherwydd yn y pen draw, twristiaid ydym ninnau hefyd, ac rydym mor eithriadol o lwcus i fyw yng Nghymru a chael y cyfleoedd hynny, cael yr adnoddau hynny ar garreg ein drws.
Ond rwy'n tybio mai pwynt ein cynnig heddiw yw dweud, 'A allem wneud mwy? A allem wneud mwy i werthu ein hunain nid yn unig i'r byd, ond a allem wneud mwy i werthu ein hunain o fewn y Deyrnas Unedig?' A'r peth a wnaeth fy nharo'n fwy nag unrhyw ystadegyn arall a ddarllenais wrth edrych ar dwristiaeth, yw bod 1 filiwn o bobl wedi ymweld â Chymru yn y flwyddyn cyn y pandemig o'i gymharu â 3.5 miliwn o bobl a ymwelodd â'r Alban. Nawr, nid wyf yn gwybod am neb yn y Siambr hon, ond byddwn i'n dadlau bod gennym ni lawn cymaint os nad mwy i'w gynnig na'r Alban. Ond mae'n gwestiwn ynghylch marchnata a sut rydym yn marchnata ein hunain, sut mae gwerthu ein hunain i'r byd.
Rwy'n credu mai'r dull pwysicaf o wneud hynny yw drwy Croeso Cymru, drwy gangen hyrwyddo Llywodraeth Cymru ar gyfer twristiaeth. Ac rwy'n falch fod y Senedd, cyn y toriad, wedi pleidleisio dros fy nghynnig deddfwriaethol gan Aelod i wneud Croeso Cymru—neu i alw ar Lywodraeth Cymru i wneud Croeso Cymru—yn annibynnol ar y Llywodraeth. Ac mae yna reswm dros hynny, oherwydd mae'n digwydd yn yr Alban, mae'n digwydd yn Lloegr, mae'n digwydd mewn rhannau eraill o'r byd. Oherwydd, er cystal yw bwriad Gweinidogion a gweision sifil ym Mae Caerdydd, ni fyddant byth yn deall y ffordd y mae'r diwydiant twristiaeth yn gweithio na'r bobl sy'n ymwneud â'r diwydiant bob dydd, yn ogystal â'r bobl sy'n angerddol iawn yn ei gylch ac eisiau ei weld yn llwyddo.
Ac mae'n ymwneud â marchnata. Pwy a ŵyr yn well sut i farchnata popeth sydd gan Gymru i'w gynnig na'r bobl sy'n llythrennol yn rhan o hyn bob dydd? Dyna'r bobl rydym ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, am eu gweld yn gyrru Croeso Cymru yn ei flaen, yn gyrru ein marchnata yn ei flaen a'r ffordd yr edrychwn ar ein hunain yn rhyngwladol ac ar draws y byd.
We've talked about visibility as well. I think one of the most visible incidences, I suppose, of Welsh Government policy that we've seen over the last few weeks and months, and years even, is the introduction of a tourism tax here in Wales. VisitEngland, because of its independence from Government, said that the tourism tax wouldn't be a good move, wouldn't be a good idea for the economy there. Visit Wales, because it's constrained within the confines of the Welsh Government, is unable to do that. It's unable to be an advocate for the tourism sector because there's obviously going to be a natural competition between the Government policy of the Government of the day and the tourism economy as well—there's a natural tension there. So, what we want to see is a Visit Wales that will advocate for that.
But we're going back to visibility: what message does that send? What message does that send not only to people within the UK, but people elsewhere, that we see tourism in Wales as something to be taxed, not to be enhanced? It doesn't exactly scream 'Welcome to Wales'. And in fact, what it does do is actively discourage the people that we want to come to Wales. In the region that I represent, I fully accept that there are pockets that really struggle with a lot of tourists on certain days of the year—I understand that. But a lot of those tourists will be people who come for the day, not for a series of days and overnight stays. But what we know is that the people who stay overnight will spend up to 14 times more in the local economy than people who just come for a day. And, unfortunately, the Welsh Government's proposals are to tax those people specifically—exactly the people we want to come, to spend money in local businesses and contribute to the local economy as well.
What we also know is that, obviously, we're living through a cost-of-living crisis at the moment, and people will make choices based on the amount they think it will cost. We're not sure where this tourism tax will be pitched, but we estimate it may be about £70 for a family of four for a trip away. So, if you're making a decision, 'Do I go to Porthcawl this year, or do I go to Weston-super-Mare?', that additional tax, actually, skews the balance between one over the other. And what we do know as well is that tourism taxes, where they've been introduced elsewhere, have specifically been designed to suppress tourism in certain instances: look at Venice, look at Costa del Sol. Well, Venice introduced it because of over-tourism; Costa del Sol looked at a tourism tax, and thought it would be damaging to their tourism economy, so they decided not to proceed with it.
The one sort of advocate, the one thing the Welsh Government will say is in favour of a tourism tax is the idea that it will be somehow ring-fenced and spent on tourism and improving the tourism offer in a local area. But I haven't seen—I'm very happy if the Minister wants to clarify this in her remarks at the end—how that will work in practice. I've been a councillor, and many of us here have been councillors, and we will know that any additional revenue stream often gets sucked up and spent in other priority areas. Unfortunately, I fear that an introduction of a tourism tax will do exactly this. We've heard from Adam Price—I was going to say, 'the leader of Plaid Cymru'; maybe I shouldn't—in the past, saying that he would want to spend that on free school meals. A totally noble aim, but that wasn't the purpose stated behind the introduction of the tourism tax as well.
And finally, we've also talked about the 182-day threshold. I'm conscious of the time, so I'll just gloss over this very quickly. But this actually may be more impactful on the tourism sector here in Wales than the tourism tax itself, because we know that, when people come to Wales, and particularly when they stay in rural areas, there's no big Premier Inn, there's no big Travelodge in rural Pembrokeshire or rural Powys, so they will stay in self-catering holiday accommodation.
I visited one last weekend, in Rhossili, at the bottom of the Gower peninsula. And the operator, who has done it for over 20 years, said to me, 'These new restrictions might mean that I have to close my business.' He said, 'What the people who come and stay in my holiday let property do is: they'll come and spend money in the local restaurant, they'll visit the local pub, they'll support local businesses, they'll buy their food from the local shop.' All these things keep that local economy viable, particularly across the winter months, when that may not be as economically viable. They keep those services, those businesses that people rely on, open throughout the year. And unfortunately, what I saw was evidence about the direction of travel with this 182-day proposal from the Welsh Government.
Because right next door, right next door to where this self-catering holiday let property was situated, was a second home. And we know that there are problems with second homes in Wales, but what he said was, 'I know that if I sell my business, as I may have to do, someone else will purchase this, because it's a highly sought-after area for a second home, and what they will not be put off by is the idea of paying a council tax premium.' If they’ve got the money to pay for an additional home, an extra twice, or third, on top of a council tax bill will not affect them whatsoever. So, what this policy will actually do, in going after genuine, legitimate self-catering holiday lets, may actually end up increasing second home ownership here in Wales. And therein lies the paradox, therein lies the tension at the bottom of the problem here, and unfortunately it’s a tension that comes from a conflation between housing and tourism. You've tackled tourism to solve the problem with housing. We as Welsh Conservatives say, if you want to solve the problem with housing, you need to build more houses in the first place.
So, we are hoping—[Interruption.] The Deputy Minister for Climate Change says it’s genius. I’m sure he would agree with building more houses. His department is failing to do so, summarily. But what we have in the Welsh Conservatives today, why we’re bringing this debate forward, is because we’ve got that positive vision for tourism. We know that tourism is something that is integral to our Welsh economy. We know that tourism is something to be celebrated, and most importantly, it’s something to be protected, promoted, and not taxed. Thank you.
Rydym wedi siarad am amlygrwydd hefyd. Rwy'n meddwl mai un o'r enghreifftiau mwyaf gweladwy, am wn i, o bolisi Llywodraeth Cymru a welsom dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, a blynyddoedd hyd yn oed, yw cyflwyno treth dwristiaeth yma yng Nghymru. Dywedodd VisitEngland, oherwydd ei annibyniaeth ar y Llywodraeth, na fyddai'r dreth dwristiaeth yn gam da, yn syniad da i'r economi yno. Oherwydd ei fod wedi'i gyfyngu o fewn Llywodraeth Cymru, nid yw Croeso Cymru'n gallu gwneud hynny. Nid yw'n gallu dadlau dros y sector twristiaeth oherwydd yn amlwg, mae yna gystadleuaeth naturiol yn mynd i fod rhwng polisi Llywodraeth y dydd a'r economi dwristiaeth—mae yna densiwn naturiol yno. Felly, yr hyn rydym am ei weld yw Croeso Cymru a fydd yn dadlau dros hynny.
Ond awn yn ôl at amlygrwydd: pa neges y mae hynny'n ei hanfon? Pa neges y mae hynny'n ei hanfon nid yn unig i bobl o fewn y DU, ond pobl mewn mannau eraill, ein bod ni'n gweld twristiaeth yng Nghymru fel rhywbeth i'w drethu, nid i'w wella? Nid yw'n sgrechian 'Croeso i Gymru'. Ac mewn gwirionedd, yr hyn y mae'n ei wneud yw annog pobl rydym eisiau iddynt ddod i Gymru i beidio â gwneud hynny. Yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, rwy'n derbyn yn llwyr fod yna bocedi sy'n ei chael hi'n anodd gyda llawer o dwristiaid ar ddiwrnodau penodol o'r flwyddyn—rwy'n deall hynny. Ond bydd llawer o'r twristiaid hynny'n bobl sy'n dod am y dydd, nid am nifer o ddyddiau ac yn aros dros nos. Ond yr hyn a wyddom yw y bydd y bobl sy'n aros dros nos yn gwario hyd at 14 gwaith yn fwy yn yr economi leol na'r bobl sydd ond yn dod am y dydd. Ac yn anffodus, cynigion Llywodraeth Cymru yw trethu'r bobl hynny'n benodol—yr union bobl rydym eisiau iddynt dod i wario arian mewn busnesau lleol a chyfrannu at yr economi leol.
Gwyddom hefyd ein bod yn byw drwy argyfwng costau byw ar hyn o bryd wrth gwrs, a bydd pobl yn gwneud dewisiadau'n seiliedig ar y swm y maent yn meddwl y bydd yn ei gostio. Nid ydym yn siŵr lle fydd y dreth dwristiaeth yn cael ei gosod, ond rydym yn amcangyfrif y gallai fod oddeutu £70 am daith i deulu o bedwar. Felly, os ydych chi'n gwneud penderfyniad, 'A ydw i'n mynd i Borthcawl eleni, neu a ydw i'n mynd i Weston-super-Mare?', mae'r dreth ychwanegol honno'n newid y cydbwysedd rhwng un a'r llall. A'r hyn a wyddom hefyd yw bod trethi twristiaeth, lle cawsant eu cyflwyno mewn mannau eraill, wedi'u cynllunio'n benodol i atal twristiaeth mewn rhai achosion: edrychwch ar Fenis, edrychwch ar Costa del Sol. Wel, fe gyflwynodd Fenis y dreth oherwydd gor-dwristiaeth; edrychodd Costa del Sol ar dreth dwristiaeth, a meddwl y byddai'n niweidiol i'w heconomi dwristiaeth, felly fe wnaethant benderfynu peidio â bwrw ymlaen â hi.
Yr un math o ddadl, yr un peth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddweud sydd o blaid treth dwristiaeth yw'r syniad y bydd wedi'i neilltuo rywsut a'i wario ar dwristiaeth a gwella'r cynnig twristiaeth mewn ardal leol. Ond nid wyf wedi gweld—rwy'n hapus iawn os yw'r Gweinidog am egluro hyn yn ei sylwadau ar y diwedd—sut y bydd hynny'n gweithio'n ymarferol. Rwyf wedi bod yn gynghorydd, ac mae llawer ohonom yma wedi bod yn gynghorwyr, ac fe fyddwn yn gwybod bod unrhyw ffrwd refeniw ychwanegol yn aml yn cael ei hamsugno a'i gwario mewn meysydd blaenoriaeth eraill. Yn anffodus, ofnaf mai dyna'n union fydd cyflwyno treth dwristiaeth yn ei wneud. Rydym wedi clywed gan Adam Price—roeddwn yn mynd i ddweud, 'arweinydd Plaid Cymru'; efallai na ddylwn—yn y gorffennol, yn dweud y byddai am ei wario ar brydau ysgol am ddim. Nod teilwng iawn, ond nid dyna'r diben a nodwyd ar gyfer cyflwyno'r dreth dwristiaeth.
Ac yn olaf, rydym wedi siarad hefyd am y trothwy 182 diwrnod. Rwy'n ymwybodol o'r amser, felly fe af drwy hyn yn gyflym iawn. Ond efallai fod hyn yn effeithio mwy ar y sector twristiaeth yma yng Nghymru na'r dreth dwristiaeth ei hun mewn gwirionedd, oherwydd pan fydd pobl yn dod i Gymru, ac yn enwedig pan fyddant yn aros mewn ardaloedd gwledig, fe wyddom nad oes Premier Inn mawr, neu Travelodge mawr yng nghefn gwlad sir Benfro na chefn gwlad Powys, felly byddant yn aros mewn llety gwyliau hunanddarpar.
Ymwelais ag un y penwythnos diwethaf, yn Rhosili, ar waelod penrhyn Gŵyr. A dywedodd y gweithredwr, sydd wedi bod yn ei wneud ers dros 20 mlynedd, 'Gallai'r cyfyngiadau newydd hyn olygu y bydd rhaid imi gau fy musnes.' Dywedodd, 'Mae'r bobl sy'n dod i aros yn fy llety gwyliau yn dod i wario arian yn y bwyty lleol, maent yn ymweld â'r dafarn leol, maent yn cefnogi busnesau lleol, maent yn prynu eu bwyd o'r siop leol.' Mae'r holl bethau hyn yn cadw'r economi leol honno'n hyfyw yn enwedig ar draws misoedd y gaeaf, pan nad yw mor hyfyw'n economaidd o bosibl. Maent yn cadw'r gwasanaethau a'r busnesau y mae pobl yn dibynnu arnynt ar agor drwy gydol y flwyddyn. Ac yn anffodus, yr hyn a welais gyda'r cynnig 182 diwrnod hwn gan Lywodraeth Cymru oedd tystiolaeth o'r cyfeiriad rydym yn teithio iddo.
Oherwydd yn union drws nesaf i'r llety gwyliau hunanddarpar hwn, roedd yna ail gartref. Ac rydym yn gwybod bod problemau gydag ail gartrefi yng Nghymru, ond yr hyn a ddywedodd oedd, 'Os byddaf yn gwerthu fy musnes, fel y gallai fod rhaid imi ei wneud, rwy'n gwybod y bydd rhywun arall yn prynu hwn, oherwydd mae'n ardal lle mae galw mawr am ail gartrefi, ac ni chânt eu perswadio i beidio â phrynu gan y syniad o dalu premiwm treth gyngor.' Os oes ganddynt arian i dalu am gartref ychwanegol, ni fydd dwywaith neu draean ychwanegol ar ben bil y dreth cyngor yn effeithio arnynt o gwbl. Felly, yn y pen draw mae'n bosibl mai'r hyn a wnaiff y polisi hwn, drwy fynd ar ôl llety gwyliau hunanddarpar dilys a chyfreithlon, yw cynyddu perchnogaeth ar ail gartrefi yma yng Nghymru. A dyna'r paradocs, dyna lle mae'r tensiwn sy'n sail i'r broblem, ac yn anffodus mae'n densiwn sy'n deillio o ddrysu rhwng tai a thwristiaeth. Rydych chi wedi mynd i'r afael â thwristiaeth er mwyn datrys problem tai. Rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn dweud, os ydych chi eisiau datrys problem tai, mae angen i chi adeiladu mwy o dai yn y lle cyntaf.
Felly, rydym yn gobeithio—[Torri ar draws.] Mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn dweud bod hynny'n athrylithgar. Rwy'n siŵr y byddai'n cytuno gydag adeiladu mwy o dai. Mae ei adran yn methu gwneud hynny. Ond y rheswm pam mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cyflwyno'r ddadl heddiw yw oherwydd bod gennym weledigaeth gadarnhaol ar gyfer twristiaeth. Rydym yn gwybod bod twristiaeth yn rhywbeth sy'n rhan annatod o'n heconomi yng Nghymru. Rydym yn gwybod bod twristiaeth yn rhywbeth i'w ddathlu, ac yn bwysicaf oll, mae'n rhywbeth i'w warchod a'i hyrwyddo, ac nid ei drethu. Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
I have selected the amendment to the motion, and I call on the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Formally propose the amendment in the name of Lesley Griffiths.
Cynnig y gwelliant yn ffurfiol yn enw Lesley Griffiths.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu popeth ar ôl 4b a rhoi yn ei le bwyntiau newydd:
Yn cefnogi diffiniad Sefydliad Twristiaeth y Byd y Cenhedloedd Unedig o ddatblygiad twristiaeth gynaliadwy.
Yn nodi Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Diwygio’r Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2022 a basiwyd gan y Senedd ym mis Gorffennaf, a gyflwynwyd fel rhan o ymrwymiad ehangach i fynd i’r afael â materion ail gartrefi a thai anfforddiadwy y mae llawer o gymunedau yng Nghymru yn eu hwynebu.
Yn croesawu’r pwerau a’r canllawiau dewisol ar y dreth gyngor ac ail gartrefi. sydd ar gael i awdurdodau lleol, i leihau neu ddileu’r gofyniad i dalu naill ai’r gyfradd premiwm neu gyfradd safonol y dreth gyngor neu’r ddau.
Yn cydnabod bod ardollau ymwelwyr yn gyffredin ar draws y byd, a’u bod yn cael eu defnyddio er budd twristiaid, busnesau a chymunedau lleol, gan helpu i wneud twristiaeth yn gynaliadwy ac yn llwyddiannus.
Yn croesawu’r ymrwymiad i roi’r pŵer i awdurdodau lleol gyflwyno ardoll ymwelwyr os ydynt yn dymuno gwneud hynny, yn amodol ar ymgynghoriad.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all after 4b and replace with new points:
Supports the United Nations World Tourism Organization’s definition of sustainable tourism development.
Notes The Non-Domestic Rating (Amendment of Definition of Domestic Property) (Wales) Order 2022 passed by the Senedd in July, introduced as part of a wider commitment to address the issues of second homes and unaffordable housing facing many communities in Wales.
Welcomes the discretionary powers and guidance on council tax and second homes, made available to local authorities, to reduce or remove the requirement to pay either or both of the premium or the standard rate of council tax.
Recognises that visitor levies are commonplace across the world, are used to the benefit of local communities, tourists and businesses, helping make tourism sustainable and successful.
Welcomes the commitment to give local authorities the power to introduce a visitor levy should they choose to, subject to consultation.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Llywydd, tourism is very important to Wales. It makes a significant contribution to our economy, and of course it's of great interest to our coastal and rural areas. And of course, as we've heard already in the opening of this debate, we have so many advantages here in Wales when it comes to attracting tourists and having a strong tourism industry. Our natural beauty, heritage and culture are great attractions, and I think if we look at all we have to offer here in our country, we should be very ambitious for tourism in Wales. We should take steps to make sure that it makes an even bigger contribution to our economy, to our coastal and rural areas, and that we get the balance right in terms of sustainable tourism, benefiting the local area in terms of drawing in wealth, job opportunities and hopefully increasingly good-quality job opportunities, while at the same time understanding some of the pressures it brings to local communities. If we are to be ambitious for tourism and our tourism sector in Wales, Llywydd, we should want to grow and develop our tourism offer. And if we do that, we’ll improve the quality that’s available and the revenue that results. We should provide more support for tourism operators, and we should be about increasing the number and quality of jobs as well as the wealth that exists in our more popular tourism areas particularly.
So, if we look at the investment that’s needed, and if we are ambitious for that investment, Llywydd, we have to look at where resource will come from, and I would say that a very obvious candidate is a visitor levy. It would produce moneys for investment in that tourism product, just as it does in so many other countries across Europe and across the world. A small charge multiplied by millions of visitors annually equals a very valuable resource to invest in the tourism product, and the better product that would result from that investment, in turn, attracts more visitors paying the levy to enable more investment still. It creates a virtuous circle, Llywydd. Countless countries realise that and ensure that their tourism industries benefit from a levy. Here in Wales we should ensure that tourism does not miss out on these benefits, and we should definitely introduce a levy to provide that tourism, increase the quality of the product, and take our offer forward here in Wales.
Lywydd, mae twristiaeth yn bwysig iawn i Gymru. Mae'n gwneud cyfraniad sylweddol i'n heconomi, ac wrth gwrs, mae o ddiddordeb mawr i'n hardaloedd arfordirol a gwledig. Ac wrth gwrs, fel y clywsom eisoes yn yr agoriad i'r ddadl, mae gennym gymaint o fanteision yma yng Nghymru ar gyfer denu twristiaid a chael diwydiant twristiaeth cryf. Mae ein harddwch naturiol, ein treftadaeth a'n diwylliant yn atyniadau gwych, ac os edrychwn ar bopeth sydd gennym i'w gynnig yma yn ein gwlad, fe ddylem fod yn uchelgeisiol iawn dros dwristiaeth yng Nghymru. Dylem roi camau ar waith i wneud yn siŵr fod twristiaeth yn gwneud cyfraniad hyd yn oed yn fwy i'n heconomi, i'n hardaloedd arfordirol a gwledig, a'n bod yn cael y cydbwysedd yn iawn gyda thwristiaeth gynaliadwy, sydd o fudd i'r ardal leol gan ddenu chyfoeth, cyfleoedd gwaith, a chyfleoedd gwaith o ansawdd sy'n gwella'n barhaus, gobeithio, gan ddeall ar yr un pryd rywfaint o'r pwysau a ddaw yn ei sgil ar gymunedau lleol. Os ydym am fod yn uchelgeisiol dros dwristiaeth a'n sector twristiaeth yng Nghymru, Lywydd, dylem fod eisiau tyfu a datblygu ein cynnig twristiaeth. Ac os gwnawn ni hynny, byddwn yn gwella'r ansawdd sydd ar gael a'r refeniw sy'n deillio o'r diwydiant. Dylem ddarparu mwy o gefnogaeth i weithredwyr twristiaeth, a dylem fwrw iddi i gynyddu nifer ac ansawdd y swyddi yn ogystal â'r cyfoeth sy'n bodoli yn ein hardaloedd twristiaeth mwy poblogaidd yn arbennig.
Felly, os edrychwn ar y buddsoddiad sydd ei angen, ac os ydym yn uchelgeisiol gyda'r buddsoddiad hwnnw, Lywydd, rhaid inni edrych i weld o ble y daw'r adnoddau, a byddwn i'n dweud mai ardoll ymwelwyr yw'r ateb amlwg. Byddai'n cynhyrchu arian ar gyfer buddsoddi yn y cynnyrch twristiaeth hwnnw, yn union fel y mae'n ei wneud mewn cymaint o wledydd eraill ar draws Ewrop ac ar draws y byd. Mae tâl bychan wedi'i luosi â miliynau o ymwelwyr yn flynyddol yn creu adnodd gwerthfawr iawn i fuddsoddi yn y cynnyrch twristiaeth, ac yn sicrhau bod cynnyrch gwell yn deillio o'r buddsoddiad hwnnw yn ei dro, gan ddenu mwy o ymwelwyr sy'n talu'r ardoll i alluogi mwy fyth o fuddsoddiad. Mae'n creu cylch rhinweddol, Lywydd. Mae gwledydd dirifedi'n sylweddoli hynny ac yn sicrhau bod eu diwydiannau twristiaeth yn elwa o ardoll. Yma yng Nghymru dylem sicrhau nad yw twristiaeth yn colli'r buddion hyn, ac yn bendant, dylem gyflwyno ardoll i ddarparu'r dwristiaeth honno, cynyddu ansawdd y cynnyrch, a datblygu ein cynnig yma yng Nghymru.
It is, of course, very good to be able to contribute to today's debate, and I'm grateful to Tom Giffard for opening. There are a couple of thoughts that I want us perhaps to consider in my contribution today. The first is the positive impact of tourism in our local communities, so perhaps the microconsiderations, and then, on a wider scale, the importance of tourism to Wales beyond our shores and beyond our borders.
Firstly, on the boost that tourism trade brings to rural areas—and those areas really are big beneficiaries of tourism from our visitors that come into Wales—it's really important to remember that the tourism sector is so often rooted in our rural communities. People come to our rural areas because of the idyllic nature and the scenery. We often hear about some of the risks and issues around jobs and economic growth in some of our rural communities, but it's tourism that's able to provide those jobs and economic growth in spades. Tourism certainly helps these communities. It strengthens them. People in rural areas provide fantastic holiday experiences and attractions and visitors should be strongly encouraged to visit these areas. Of course, the rural offer is a distinctive one. We've seen this through previous Visit Wales campaigns, with themes like Year of Adventure in 2016 and the Year of the Sea in 2018, which were focused on the assets of our non-urban areas throughout the country.
But more broadly, beyond our communities and the benefits that tourism provides to our communities, I believe that tourism in Wales provides a greater role for us in terms of our sense of a nation and what we can provide as an insight into Wales around the world, because Wales, by any metric, is a special place. And I would argue that north Wales in particular is probably one of the most special places when it comes to the visitor economy. The natural beauty of our land can compete with the finest in Europe and our long and storied history is imprinted all over Wales in the form of some magnificent castles as well. I would argue perhaps that one of the best ones is Conwy castle, finished in 1287. UNESCO calls it the finest example of late thirteenth century and early fourteenth century military architecture in Europe. It's a place where you feel seven centuries of Welsh history in every step, from Edward I to Owain Glyndŵr to the English civil war. I am, of course, biased towards the greatest region in Wales—north Wales—but we have these locations all across the country, places and sites that other nations can only dream of. This story is all part of exporting Wales to the world. When we attract people from around the United Kingdom and across the globe, they go back home and spread the word of what Wales is and can be about. And we know that international visitor spend is worth around £500 million a year in Wales. It's a very important part of our economy.
So, join me for a moment, and imagine a group of American tourists. They've perhaps watched the Wrexham AFC documentary and decided to visit north-east Wales to see what all the fuss is about. They've had a pint at the Turf pub and they move across the rest of Wales. The options are endless for what they could choose to do. They'll visit perhaps Snowdonia national park, take in the stunning natural beauty on the Snowdon Mountain Railway, they'll visit Portmeirion village and get those Instagram selfies at the village there, and they'll wander around the grounds of Conwy castle medieval fortress at the heart of Edward I's ring of iron, built half a millennium before the American revolution. It's an incredible part of our visitor offer. This experience is undoubtedly special and it's something that everyone here should value and support as much as possible. But what's disappointing is the Welsh Government's policies towards the tourism sector show that this support isn't at the heart of their thinking.
We've already heard, this afternoon, that the tourism tax and the punishing new taxes on holiday lets that don't meet Labour's new arbitrary threshold will put a huge strain on the industry. We know it's putting a massive mental health strain on those people who run the industry. And these aren't big corporate behemoths; they are ordinary people with a small farmhouse or an extension that they offer up to tourists and visitors who want to visit Wales and spend money in our economy and support our communities. They are not the enemy. They support the one in seven jobs in Wales that are reliant on the tourism sector. So, today, I call on the Senedd to back the Welsh Conservative motion, back our tourism industry, back our communities and back job creation. Diolch yn fawr iawn.
Mae'n braf iawn gallu cyfrannu at y ddadl heddiw wrth gwrs, ac rwy'n ddiolchgar i Tom Giffard am agor. Mae yna un neu ddau o bethau rwyf am inni eu hystyried yn fy nghyfraniad heddiw. Y cyntaf yw effaith gadarnhaol twristiaeth yn ein cymunedau lleol, felly'r microystyriaethau efallai, ac yna, ar raddfa ehangach, pwysigrwydd twristiaeth i Gymru y tu hwnt i'n glannau a'r tu hwnt i'n ffiniau.
Yn gyntaf, ar yr hwb y mae'r fasnach dwristiaeth yn ei roi i ardaloedd gwledig—ac mae'r ardaloedd hynny'n elwa'n fawr o dwristiaeth gan ein hymwelwyr sy'n dod i mewn i Gymru—mae'n bwysig iawn cofio bod y sector twristiaeth yn aml wedi'i wreiddio yn ein cymunedau gwledig. Daw pobl i'n hardaloedd gwledig oherwydd prydferthwch byd natur a'r golygfeydd. Clywn yn aml am rai o'r peryglon a'r problemau sy'n gysylltiedig â swyddi a thwf economaidd yn rhai o'n cymunedau gwledig, ond twristiaeth sy'n gallu darparu cymaint o'r swyddi a'r twf economaidd. Mae twristiaeth yn sicr yn helpu'r cymunedau hyn. Mae'n eu cryfhau. Mae pobl mewn ardaloedd gwledig yn darparu profiadau gwyliau ac atyniadau ardderchog a dylid annog ymwelwyr yn gryf i ymweld â'r ardaloedd hyn. Wrth gwrs, mae'r cynnig gwledig yn un unigryw. Rydym wedi gweld hyn drwy ymgyrchoedd blaenorol Croeso Cymru, gyda themâu fel Blwyddyn Antur yn 2016 a Blwyddyn y Môr yn 2018, a oedd yn canolbwyntio ar asedau ein hardaloedd anhrefol ledled y wlad.
Ond yn fwy cyffredinol, y tu hwnt i'n cymunedau a'r buddion y mae twristiaeth yn eu darparu i'n cymunedau, credaf fod twristiaeth yng Nghymru yn darparu rôl ehangach i ni o ran ein hymdeimlad o genedl a'r hyn y gallwn ei ddarparu fel cipolwg ar Gymru ar draws y byd, oherwydd mae Cymru, yn ôl unrhyw fesur, yn lle arbennig. A byddwn yn dadlau bod gogledd Cymru yn enwedig yn un o'r llefydd mwyaf arbennig o ran yr economi ymwelwyr. Gall harddwch naturiol ein tir gystadlu â'r mannau gorau yn Ewrop ac mae ein hanes hir a'n straeon wedi gadael eu hôl ledled Cymru ar ffurf cestyll godidog hefyd. Fe fyddwn i'n dadlau efallai mai un o'r rhai gorau yw castell Conwy, a gwblhawyd yn 1287. Mae UNESCO yn ei alw'n enghraifft orau Ewrop o bensaernïaeth filwrol ddiwedd y drydedd ganrif ar ddeg a dechrau'r bedwaredd ganrif ar ddeg. Mae'n rhywle lle rydych chi'n teimlo saith canrif o hanes Cymru ym mhob cam, o Edward I i Owain Glyndŵr i ryfel cartref Lloegr. Wrth gwrs, mae gennyf ragfarn o blaid y rhanbarth gorau yng Nghymru—gogledd Cymru—ond mae gennym y lleoliadau hyn ledled y wlad, llefydd a safleoedd na all gwledydd eraill ond breuddwydio amdanynt. Mae'r stori hon i gyd yn rhan o allforio Cymru i'r byd. Pan ydym yn denu pobl o bob cwr o'r Deyrnas Unedig ac o bob rhan o'r byd, byddant yn mynd yn ôl adref ac yn lledaenu'r gair am beth yw Cymru a beth y gall fod. Ac rydym yn gwybod bod gwariant ymwelwyr rhyngwladol yn werth oddeutu £500 miliwn y flwyddyn yng Nghymru. Mae'n rhan bwysig iawn o'n heconomi.
Felly, ymunwch â mi am eiliad, a dychmygwch grŵp o dwristiaid Americanaidd. Efallai eu bod wedi gwylio'r rhaglen ddogfen am Glwb Pêl-droed Wrecsam ac wedi penderfynu ymweld â gogledd-ddwyrain Cymru er mwyn gweld beth yw'r holl ffws. Maent wedi cael peint yn nhafarn y Turf ac maent yn symud ar draws gweddill Cymru. Mae'r opsiynau'n ddiddiwedd o ran yr hyn y gallent ddewis ei wneud. Fe fyddant yn ymweld â Pharc Cenedlaethol Eryri efallai, yn gweld harddwch naturiol syfrdanol ar Reilffordd yr Wyddfa, byddant yn ymweld â phentref Portmeirion ac yn tynnu hunluniau Instagram yn y pentref yno, a byddant yn crwydro o amgylch tir caer ganoloesol castell Conwy yng nghanol cylch haearn Edward I, a adeiladwyd hanner mileniwm cyn y chwyldro yn America. Mae'n rhan anhygoel o'n cynnig i ymwelwyr. Heb os, mae'r profiad yn arbennig ac mae'n rhywbeth y dylai pawb yma ei werthfawrogi a'i gefnogi gymaint â phosibl. Ond yr hyn sy'n siomedig yw bod polisïau Llywodraeth Cymru tuag at y sector twristiaeth yn dangos nad yw'r gefnogaeth hon yn ganolog i'w meddylfryd.
Rydym eisoes wedi clywed y prynhawn yma y bydd y dreth dwristiaeth a'r trethi newydd cosbol ar lety gwyliau nad ydynt yn cyrraedd trothwy newydd mympwyol Llafur yn rhoi straen enfawr ar y diwydiant. Rydym yn gwybod ei fod yn rhoi straen enfawr ar iechyd meddwl y bobl sy'n cynnal y diwydiant. Ac nid behemothiaid corfforaethol mawr yw'r rhain; pobl gyffredin ydynt sydd â ffermdy bach neu estyniad a gynigiant i dwristiaid ac ymwelwyr sydd eisiau ymweld â Chymru a gwario arian yn ein heconomi a chefnogi ein cymunedau. Nid nhw yw'r gelyn. Nhw sy'n cynnal yr un o bob saith swydd yng Nghymru sy'n ddibynnol ar y sector twristiaeth. Felly heddiw, rwy'n galw ar y Senedd i gefnogi cynnig y Ceidwadwyr Cymreig, i gefnogi ein diwydiant twristiaeth, i gefnogi ein cymunedau ac i gefnogi creu swyddi. Diolch yn fawr iawn.
Dwi'n falch o gael cyfrannu i'r ddadl yma. Mae'n hollol gywir ein bod ni'n nodi pwysigrwydd Wythnos Twristiaeth Cymru. Mae twristiaeth yn gyfrannwr pwysig i economi Cymru; does dim gwahaniaeth barn rhyngon ni yn hyn o beth. Fodd bynnag, er y gallwn ni gefnogi'n llwyr pum pwynt cyntaf y cynnig yma, rydyn ni'n anghytuno ag unrhyw symudiad oddi wrth y mesurau diweddar a gyflwynwyd fel rhan o'r cytundeb cydweithredu i ddatblygu model twristiaeth mwy cynaliadwy yma yng Nghymru. Ni ddylai twristiaeth yng Nghymru fod ar draul ein cymunedau lleol. Y gwir amdani ydy ein bod ni ar hyn o bryd yn rhy gaeth i fodel echdynnol o dwristiaeth, sy'n blaenoriaethu buddiannau allanol dros rai cymunedau lleol.
Gadewch inni ystyried yr elfen dai yn y cynnig. Roeddwn i'n annerch tyrfa o 1,500 o bobl yng Nghaernarfon ddydd Llun oedd yn gweld eu cymunedau'n gwacáu oherwydd bod cymaint o dai gwyliau ynddyn nhw, a phobl ifanc yn benodol yn dioddef ac yn gorfod gadael eu cymunedau. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod dros 24,000 o ail gartrefi yng Nghymru, gydag 11 y cant o stoc tai Gwynedd yn dai haf a dros 9 y cant o stoc tai sir Benfro yn dai haf, yn ogystal â 22,500 o dai gwag hefyd, sydd yn cyfrannu at gynnydd sylweddol mewn prisiau tai yma yng Nghymru.
Fel plaid, felly, rydyn ni'n falch iawn ein bod ni wedi chwarae rhan mewn dod â chamau i mewn er mwyn dechrau datrys yr argyfwng yma. Mae'n dda gweld, ble mae Cymru yn arwain, mae Lloegr, o dan weinyddiaeth y Ceidwadwyr, yn dilyn. Mae Cernyw o dan y Ceidwadwyr am ddyblu eu treth cyngor ar ail gartrefi, ac mae Michael Gove am ddod â rheolau newydd ar letyau gwyliau tymor byr megis Airbnb i mewn i rym. Hwyrach y cawn ni glywed y Ceidwadwyr yn cwyno am Michael Gove yn ystod y ddadl yma.
O ran ardreth twristiaeth, mae'r syniad yn syml: bydd hyn yn ein galluogi i ailfuddsoddi yn ein cymunedau gan gryfhau'r seilwaith sy'n cefnogi’r diwydiant heb fod yn rhwystr i ddenu ymwelwyr. Mewn cyfnod pan yw awdurdodau lleol ar draws Cymru yn dioddef pwysau cyllidol anferthol, mae'n anodd dadlau yn erbyn codi ffi fechan a all gael effaith fawr ar p'un ai a fydd pobl yn parhau i allu mwynhau yr hyn sydd gan Gymru i'w gynnig sawl degawd yn ddiweddarach.
Mae hybu twristiaeth yn gofyn am fuddsoddiad mewn seilwaith newydd a gwasanaethau lleol. Gallai ardoll helpu ariannu'r buddsoddiad cynyddol hwn. O gael ei weinyddu'n lleol, gellid defnyddio'r ardoll yn y tymor byr ar gyfer hyfforddi a mynd i'r afael â'r prinder staff yn y sector lletygarwch, a rhaid mai'r dyhead hirdymor ydy sicrhau bod twristiaeth yn ategu yn hytrach na chyfaddawdu cymunedau lleol.
Mae treth dwristiaeth yn gyffredin mewn gwledydd ar draws y byd i gyd. Mi fues i yn Lisbon yn yr hydref a gorfod talu ffi dwristaidd yno. Doedd gen i ddim cwyn o gwbl, ac fe wnes i a'r teulu fwynhau yn arw. Edrychwch ar y Swistir ble mae gan y cantonau a hyd yn oed y trefi yno y gallu i godi eu hardoll gwahanol eu hunain. Mae'r un peth yn wir yng Nghanada. Yng Nghanada, roedd y sector lletygarwch yn galw yno am gyflwyno levy twristaidd. New Brunswick oedd un o'r olaf, a dyma ddywedodd y sector dwristaidd yn New Brunswick nôl yn 2016:
I'm pleased to contribute to this debate. It's entirely right that we mark the importance of Wales Tourism Week. Tourism is an important contributor to the Welsh economy; there is no disagreement between us in on this. However, although we can fully support the first five points of this motion, we disagree with any move from the recent measures introduced as part of the co-operation agreement to develop a more sustainable tourism model here in Wales. Tourism in Wales should not be at the expense of local communities. The truth is that, at the moment, we are too tied to an extractive model of tourism that prioritises external interests over those of local communities.
Let us consider housing in the motion. I was speaking to a crowd of 1,500 people in Caernarfon on Monday, who saw their communities becoming empty because there was so much holiday accommodation, and young people particularly were suffering and having to leave their communities. The most recent statistics show that over 24,000 second homes exist in Wales, with 11 per cent of the Gwynedd housing stock being holiday accommodation and 9 per cent in Pembrokeshire, as well as 22,500 vacant properties too, which contribute to a substantial increase in house prices here in Wales.
As a party, therefore, we are very proud to have played a part in bringing measures into place to try and start to resolve this crisis. It's good to see that where Wales leads, England, under Conservative administration, is following. Cornwall, under the Conservatives, wants to double their council tax on second homes, and Michael Gove wants to bring in new regulation on short-term holiday accommodation such as Airbnb. Perhaps we will hear the Conservatives complaining about Michael Gove during this debate.
In terms of a tourism tax, the idea is simple: this will enable us to reinvest in our communities, strengthening the infrastructure that supports the industry without being a barrier to attracting visitors. At a time when local authorities across Wales are suffering huge financial pressures, it's difficult to argue against raising a small fee that could have a major impact on whether people will continue to enjoy what Wales has to offer many decades hence.
Promoting tourism requires investment in new infrastructure and local services. A tax could help to fund this necessary investment. Being administered locally, the tax could be used in the short-term for training and dealing with the shortage of staff in hospitality. Surely, the long-term aspiration must be to ensure that tourism adds to, rather than compromises, local communities.
A tourism tax is common in countries across the globe. I was in Lisbon in the autumn and had to pay a tourism levy there. I had no complaint at all, and myself and my family enjoyed ourselves greatly. Look at Switzerland, where the cantons and even the towns have the ability to charge their own different levies. The same is true in Canada. In Canada, the hospitality sector were calling for the introduction of a tourism levy. New Brunswick was one of the last, and this is what the tourism sector in New Brunswick said in 2016:
'New Brunswick is one of the last jurisdictions in North America without the ability to create a hotel tax. We’re leaving marketing dollars on the table that would grow the tourism industry from the inside. We could do better marketing, better tourism product development, better growth of festivals, better sport tourism events'.
'New Brunswick yw un o'r awdurdodaethau olaf yng Ngogledd America heb y gallu i greu treth westy. Rydym yn gadael doleri marchnata ar y bwrdd a fyddai'n tyfu'r diwydiant twristiaeth o'r tu mewn. Gallem wella marchnata, gwella'r ffordd rydym yn datblygu cynnyrch twristiaeth, gwella twf gwyliau, gwella digwyddiadau twristiaeth chwaraeon'.
Dyna oedden nhw'n ei weld o gyflwyno ardoll twristiaeth yno. Mae nifer y gwesteion gwesty wedi cynyddu yno bron i draean o 7.1 miliwn yn 2013 i dros 9 miliwn yn 2019, a hynny ar ôl cyflwyno levy o'r fath. Mae'n anodd felly dadlau yn erbyn codi ffi fechan a allai gael effaith fawr ar ba un ai bydd pobl yn dal i allu mwynhau'r hyn sydd gennym ni i'w gynnig yma yng Nghymru. Mi fydd gofyn i bawb wneud cyfraniad bach drwy ardoll twristiaeth yn ffurfio un rhan yn unig o ymdrech lawer ehangach i helpu sicrhau y gallwn ni barhau i groesawu'r byd i Gymru yn ddiogel ac yn gynaliadwy.
Yn olaf, mae'n werth nodi'r pwynt roedd Tom wedi ei wneud ynghynt am lety hunanddarpar. Rydyn ni wedi gweld cynnydd anferthol yn y sector yna dros y blynyddoedd diwethaf, yn enwedig trwy Airbnb. Dyna sydd yn tanseilio'r sector, a dyna sydd yn achosi trafferth, ond dwi yn cydnabod bod angen inni weld cynnydd yn y serviced accommodation. Ddaru Sam sôn am Wrecsam ynghynt. Dwi ddim yn gwybod os ydy pobl yn ymwybodol, ond mi ddaeth miloedd o bobl i ardal Wrecsam i weld y gêm yn ddiweddar, a nhwythau, oherwydd y diffyg yn y serviced accommodation, yn gorfod aros yn Lerpwl a Manceinion, oherwydd bod yna ddiffyg yma yng Nghymru. Felly, mae’n rhaid inni weld buddsoddi ar y lefel yna. Diolch yn fawr iawn ichi am wrando, a gobeithio y gwnewch chi gefnogi’r gwelliant a gwrthod y cynnig.
That's what they understood from the introduction of a tourism levy there. The number of hotel stays has increased there by almost a third from 7.1 million in 2013 to over 9 million in 2019, and that is after the introduction of such a levy. It's difficult, therefore, to argue against charging a small fee that could have a huge impact as to whether people will continue to be able to enjoy what we have here in Wales. Asking everyone to make a small contribution through a tourism tax will be one part alone of a far broader effort to help to ensure that we can continue to welcome the world to Wales sustainably and safely.
Finally, it's worth noting the point Tom made earlier about self-catering accommodation. We've seen a huge increase in that sector over the last few years, particularly through Airbnb. That's what's undermining the sector, and that's what's causing these problems, but I do recognise that we need to see an increase in serviced accommodation. Sam mentioned Wrexham earlier. I don't know if people are aware, but thousands of people came to the Wrexham area to see the game recently, and because of the lack of serviced accommodation, had to stay Liverpool and Manchester, because of the shortage here in Wales. So, we do have to see investment at that level. Thank you very much for listening, and I hope you will support the amendment and reject the motion.
Tourism, the hospitality sector, and the retail sector on our high streets are very much an important part here in Wales. In fact, tourism is the backbone of Aberconwy. Apart from the public sector, the third sector, tourism is now one of the most prolific industries; it's the only real industry that we have. The sector here is worth over £900 million per annum to the economy of Conwy county.
In co-operation with North Wales Tourism last year, and Go North Wales, I undertook a review of the potential impact of a tourism tax on the hospitality and tourism industries of Aberconwy. I have a formal report, so it's all there evidenced, and the outcomes were clear: levying additional tax on a Welsh Government priority sector would be counter to policy in most other European countries. They have actively sought to cut tourism tax to stimulate tourism growth, tax revenue, GDP, and employment. Across Europe, of course, VAT is levied around 5 to 7 per cent on tourism, as opposed to 20 per cent in Wales. In north Wales, there were around 22 million day visitors and 3.7 million overnight visitors; the evidence being that overnight visitors spend on average £187, with day visitors spending £31. But they are all very, very important to us. Spain and France have four seasons of tourism; Wales has 1.5 seasons. Spain had 300 days of sunshine a year; Wales has an average of 60 days. Wales has around 34 million total overnight stays; France and Spain have 433 million and 471 million.
I was concerned—. I enjoyed Mabon's contribution, and I was waiting for it when he was saying about how important tourism is. I thought there was going to be a 'but' or a 'however'; well, today, it was a 'however. I do get really fed up with Plaid Cymru in their attempts to mask it as trying to sort out the housing issue. They appear to be having targeted second-home owners and people visiting. I have been asked on more than one occasion, 'What is it about Plaid Cymru that they don't like English visitors?' And I just say, 'Well, you'll have to ask them.' We really value visitors from anywhere. If anyone looks at the programme for Go North Wales, we have Conwy castle now twinned with Japan. We have several town twinning projects. It is really, really important. Of course, tourism anywhere is heavily weather dependent, particularly so here in Wales between April and October. It costs more, however, to get a train from London to north Wales than to fly to Spain. The sector is clear that domestic visitors are more likely to choose Spain or France if a tax is introduced. So, really, I can't understand why this agreement—. I just keep forgetting, thinking it's the coalition, but it's the co-operation agreement. Bad move to try and sort housing out and link it in, because there's this feeling of anti-business, anti-tourism, and anti-English, which is not a good look for Wales.
Mae twristiaeth, y sector lletygarwch, a'r sector manwerthu ar ein strydoedd mawr yn chwarae rhan bwysig iawn yma yng Nghymru. Yn wir, twristiaeth yw asgwrn cefn Aberconwy. Ar wahân i'r sector cyhoeddus, y trydydd sector, twristiaeth yw un o'r diwydiannau mwyaf cynhyrchiol erbyn hyn; dyma'r unig ddiwydiant go iawn sydd gennym. Mae'r sector yn werth dros £900 miliwn y flwyddyn i economi sir Conwy.
Gan gydweithio â Twristiaeth Gogledd Cymru y llynedd, a Go North Wales, cynhaliais adolygiad o effaith bosibl treth dwristiaeth ar ddiwydiannau lletygarwch a thwristiaeth Aberconwy. Mae gennyf adroddiad ffurfiol, felly mae'r cyfan yno gyda thystiolaeth i'w gefnogi, ac roedd y canlyniadau'n glir: byddai codi treth ychwanegol ar sector sy'n flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru'n mynd yn groes i bolisi yn y rhan fwyaf o wledydd eraill Ewrop. Maent hwy wedi mynd ati'n weithredol i geisio torri treth dwristiaeth er mwyn ysgogi twf twristiaeth, refeniw treth, cynnyrch domestig gros, a chyflogaeth. Ar draws Ewrop wrth gwrs, codir TAW o oddeutu 5 i 7 y cant ar dwristiaeth, o gymharu ag 20 y cant yng Nghymru. Yng ngogledd Cymru, roedd tua 22 miliwn o ymwelwyr dydd a 3.7 miliwn o ymwelwyr dros nos; y dystiolaeth yw bod ymwelwyr dros nos yn gwario £187 ar gyfartaledd, ac ymwelwyr dydd yn gwario £31. Ond maent i gyd yn bwysig iawn i ni. Mae gan Sbaen a Ffrainc bedwar tymor twristiaeth; mae gan Gymru 1.5 tymor. Roedd Sbaen yn cael 300 diwrnod o haul y flwyddyn; mae Cymru'n cael 60 diwrnod ar gyfartaledd. Mae Cymru'n cael cyfanswm o oddeutu 34 miliwn o ymwelwyr dros nos; mae Ffrainc a Sbaen yn cael 433 miliwn a 471 miliwn.
Roeddwn yn bryderus—. Mwynheais gyfraniad Mabon, a phan oedd yn dweud pa mor bwysig yw twristiaeth, roeddwn yn aros amdano. Roeddwn yn meddwl y byddai'n dweud 'ond' neu 'fodd bynnag'; wel, heddiw, 'fodd bynnag' a gawsom. Rwy'n cael llond bol ar Blaid Cymru yn eu hymdrechion i'w guddio fel ffordd o geisio datrys y broblem dai. Mae'n ymddangos eu bod wedi targedu perchnogion ail gartrefi a phobl sy'n ymweld. Ar fwy nag un achlysur, gofynnwyd i mi, 'Pam nad yw Plaid Cymru'n hoffi ymwelwyr o Loegr?' Ac rwy'n dweud, 'Wel, bydd rhaid i chi ofyn iddynt hwy.' Rydym ni'n gwerthfawrogi ymwelwyr o unrhyw le. Os oes unrhyw un yn edrych ar y rhaglen ar gyfer Go North Wales, mae gennym gastell Conwy bellach wedi gefeillio â Japan. Mae gennym sawl prosiect gefeillio trefi. Mae'n bwysig tu hwnt. Wrth gwrs, mae twristiaeth yn unrhyw le'n ddibynnol iawn ar y tywydd, yn enwedig felly yma yng Nghymru rhwng mis Ebrill a mis Hydref. Mae'n costio mwy, fodd bynnag, i gael trên o Lundain i ogledd Cymru na hedfan i Sbaen. Mae'r sector yn glir fod ymwelwyr domestig yn fwy tebygol o ddewis Sbaen neu Ffrainc os caiff treth ei chyflwyno. Felly, ni allaf ddeall pam mae'r cytundeb hwn—. Rwy'n anghofio o hyd, a meddwl mai clymblaid ydyw, ond y cytundeb cydweithio. Cam gwag yw ceisio datrys problem dai a'i gysylltu â hyn, oherwydd ceir teimlad eich bod yn wrth-fusnes, yn wrth-dwristiaeth, ac yn wrth-Seisnig, ac nid yw hynny'n rhoi argraff dda o Gymru.
Janet Finch-Saunders, are you taking an intervention from Cefin Campbell?
Janet Finch-Saunders, a ydych chi'n derbyn ymyriad gan Cefin Campbell?
Absolutely, yes.
Wrth gwrs.
Thank you very much, Janet. I'm just wondering whether you think that the visitor levy in Manchester is anti-English, or is it just anti-English in Wales?
Diolch yn fawr, Janet. Rwy'n meddwl tybed a ydych chi'n credu bod yr ardoll ymwelwyr ym Manceinion yn wrth-Seisnig, neu ai dim ond yng Nghymru y mae'n wrth-Seisnig?
To be honest, I was elected to represent the people in Wales here in the Senedd, and that's what I'm doing here. So, to be honest, whatever they decide in Manchester or Luton or Cornwall is not relevant to this debate here today.
In 2014, of course, we have record here of Plaid Cymru and Labour being anti-tourism when they dumped thousands of tonnes of oversized and untested quarry rocks onto North Shore. We are now working together—not with Plaid and Labour—with the community, and thousands and thousands of petitions are coming in, because we now do not have a sandy beach. The number of visitors who actually value Aberconwy and Llandudno, and what they do for the economy and the jobs they provide—. As well as Plaid Cymru being negative to tourism, I was very disappointed in some evidence gathering last week in the climate change committee, when the unions came to discuss Tata Steel, and for one of the unions to quote that those working in the tourism and retail sectors were in 'exploitative' roles. Through the chairman, I was able to ask them to correct the record, because we've got to be really careful—these are very good jobs and I will not stand by at any time and have jobs in tourism or the retail sector belittled, and certainly not by Labour-supporting trade unions.
In everything I have said, and the work that we have done here, we can prove that the tourism tax would be a bad move. At some stage, it's time for Welsh Labour and Plaid Cymru to value this industry as it deserves to be valued, and also to value the workers who work so hard to actually represent Wales. They are the face of the tourism industry, and I, for one, would like to thank each and every one of them. Diolch.
I fod yn onest, cefais fy ethol i gynrychioli'r bobl yng Nghymru yma yn y Senedd, a dyna rwy'n ei wneud yma. Felly, i fod yn onest, nid yw beth bynnag sy'n cael ei benderfynu ym Manceinion neu Luton neu Gernyw yn berthnasol i'r ddadl yma heddiw.
Yn 2014, wrth gwrs, fe gofiwn yma am Blaid Cymru a Llafur yn bod yn wrth-dwristiaeth pan wnaethant ddympio miloedd o dunelli o gerrig chwarel anferth a heb eu profi ar Draeth y Gogledd. Rydym yn gweithio gyda'n gilydd—nid gyda Phlaid Cymru a Llafur—gyda'r gymuned, ac mae miloedd ar filoedd o ddeisebau'n dod i mewn, oherwydd nid oes gennym draeth tywodlyd mwyach. Mae cymaint o ymwelwyr yn gwerthfawrogi Aberconwy a Llandudno, a'r hyn y maent yn ei wneud i'r economi a'r swyddi y maent yn eu darparu—. Yn ogystal â Phlaid Cymru'n bod yn negyddol tuag at dwristiaeth, cefais fy siomi'n fawr gan dystiolaeth a gasglwyd yr wythnos diwethaf yn y pwyllgor newid hinsawdd, pan ddaeth yr undebau i drafod Tata Steel, a chlywed un o'r undebau'n dweud bod y rheini sy'n gweithio yn y sectorau twristiaeth a manwerthu mewn rolau 'ecsbloetiol'. Drwy'r cadeirydd, llwyddais i ofyn iddynt gywiro'r cofnod, oherwydd mae'n rhaid inni fod yn ofalus iawn—mae'r rhain yn swyddi da iawn ac nid wyf am wrando ar neb yn bychanu swyddi twristiaeth neu'r sector manwerthu ar unrhyw adeg, ac yn sicr nid undebau sy'n cefnogi Llafur.
Ym mhopeth a ddywedais, a'r gwaith a wnaethom yma, gallwn brofi y byddai'r dreth dwristiaeth yn gam gwag. Ar ryw bwynt, daw'n bryd i Lafur Cymru a Phlaid Cymru werthfawrogi'r diwydiant hwn fel y mae'n haeddu cael ei werthfawrogi, a gwerthfawrogi'r gweithwyr sy'n gweithio mor galed i gynrychioli Cymru. Nhw yw wyneb y diwydiant twristiaeth, ac fe hoffwn i, beth bynnag, ddiolch i bob un ohonynt. Diolch.
[Inaudible.]—fantastic contribution that I don't quite know how to follow. I had Alun Davies in the last debate and Janet in this one—I am very privileged today. But it is an honour to take part in this debate that the Welsh Conservative group have tabled on tourism, because tourism is central to my community. Many people flock from around the world, and I'm sorry, Sam Rowlands, the best part of the world is my community. [Interruption.] Sorry, Llywydd, have we got a problem?
[Anghlywadwy.]—cyfraniad gwych nad wyf yn gwybod yn iawn sut i'w ddilyn. Cefais Alun Davies yn y ddadl ddiwethaf a Janet yn yr un hon—rwy'n freintiedig iawn heddiw. Ond mae'n anrhydedd cael cymryd rhan yn y ddadl y mae grŵp y Ceidwadwyr Cymreig wedi'i chyflwyno ar dwristiaeth, gan fod twristiaeth yn ganolog i fy nghymuned. Mae llawer o bobl yn heidio o bob cwr o'r byd, ac mae'n ddrwg gennyf, Sam Rowlands, ond rhan orau'r byd yw fy nghymuned i. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd, a oes gyda ni broblem?
I think your mike's off.
Rwy'n credu bod eich meicroffon wedi'i ddiffodd.
Right, okay. Here we go. Move around—changing rooms.
Yes, the best community is Brecon and Radnor, Sam, I'm sorry, and mid Wales, so you are slightly wrong in talking about north Wales. Many people flock from around the world to visit my part of the world. They come to see the Hay Festival, the Royal Welsh Show, certain music festivals, food festivals, and also the countryside that is the crown jewel of Wales, which is the Brecon Beacons—world renowned and a fantastic part of the world. And I'm proud to call it the 'Brecon Beacons', somewhere that we all love and cherish in this Chamber.
As others have said, tourism accounts for 17 per cent of Wales's GDP, and 137,000 people are employed in the tourism sector in Wales. So, I don't quite understand why Welsh Government, Plaid Cymru and the sole Lib Dem, who isn't in the Chamber, support tourism taxes—a tax on genuine tourism businesses, as well, because they are the backbone of our economy in rural Wales. It would be about time that we have a Government here in Cardiff Bay that actually supported our tourism sector and didn't neglect it and use it as some sort of cash cow for socialist projects. What we do need is a government that supports tourism, that prioritises businesses, that prioritises jobs and puts investment into our tourism sector, because that is how you develop industries to become better and more profitable, not by using them, as I said, as a cash cow for projects.
As I've said, tourism employs hundreds of people across my constituency, and I'm very proud of the part tourism plays in Brecon and Radnor. I'm going to sum up, because I don't think I can follow the previous speaker and go on for that length of time. Tourism is an absolutely phenomenal part of what we do here in Wales. It is the fabric of Wales, and that is why it's about time the Government here supported it instead of using it to fund its socialist ideological projects.
Iawn, o'r gorau. Dyma ni'n mynd. Symud o gwmpas—newid ystafelloedd.
Ie, y gymuned orau yw Brycheiniog a Maesyfed, Sam, mae'n ddrwg gennyf, a chanolbarth Cymru, felly rydych chi'n cyfeiliorni braidd wrth siarad am ogledd Cymru. Mae llawer o bobl yn heidio o bob cwr o'r byd i ymweld â fy rhan i o'r byd. Dônt i weld Gŵyl y Gelli, y Sioe Frenhinol, gwyliau cerddorol penodol, gwyliau bwyd, a chefn gwlad sy'n un o brif drysorau Cymru, sef Bannau Brycheiniog—rhan enwog a gwych o'r byd. Ac rwy'n falch o'i alw'n 'Brecon Beacons', rhywle rydym i gyd yn ei garu ac yn ei drysori yn y Siambr hon.
Fel mae eraill wedi dweud, twristiaeth sydd i gyfrif am 17 y cant o gynnyrch domestig gros Cymru, ac mae 137,000 o bobl yn cael eu cyflogi yn y sector twristiaeth yng Nghymru. Felly, nid wyf yn deall pam mae Llywodraeth Cymru, Plaid Cymru a'r unig Ddemocrat Rhyddfrydol, nad yw yn y Siambr, yn cefnogi trethi twristiaeth—treth ar fusnesau twristiaeth dilys, hefyd, gan mai nhw yw asgwrn cefn ein heconomi yng nghefn gwlad Cymru. Mae'n hen bryd i ni gael Llywodraeth yma ym Mae Caerdydd sy'n cefnogi ein sector twristiaeth ac nad yw'n ei esgeuluso a'i ddefnyddio fel rhyw fath o goeden arian ar gyfer prosiectau sosialaidd. Yr hyn sydd ei angen arnom yw llywodraeth sy'n cefnogi twristiaeth, sy'n blaenoriaethu busnesau, sy'n blaenoriaethu swyddi ac yn buddsoddi yn ein sector twristiaeth, oherwydd dyna sut rydych chi'n datblygu diwydiannau i ddod yn well ac yn fwy proffidiol, nid drwy eu defnyddio, fel y dywedais, fel coeden arian ar gyfer prosiectau.
Fel y dywedais, mae twristiaeth yn cyflogi cannoedd o bobl ar draws fy etholaeth, ac rwy'n falch iawn o'r rhan y mae twristiaeth yn ei chwarae ym Mrycheiniog a Maesyfed. Rwy'n mynd i grynhoi, gan nad wyf yn credu y gallaf ddilyn y siaradwr blaenorol a dal ati am gymaint o amser. Mae twristiaeth yn rhan gwbl ryfeddol o'r hyn a wnawn yma yng Nghymru. Mae'n rhan o wead Cymru, a dyna pam ei bod hi'n hen bryd i'r Llywodraeth yma ei chefnogi yn lle ei defnyddio i ariannu ei phrosiectau ideolegol sosialaidd.
Dirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dawn Bowden.
The Deputy Minister for Arts, Sports and Tourism, Dawn Bowden.
Thank you. Diolch, Llywydd. I'm certainly grateful to Members for contributing to today's debate. But, Llywydd, I'm going to focus my response in the order of the Government's amendment to the motion, and I'll start by mentioning Wales Tourism Week. I'll be speaking at the annual reception planned at the Senedd next week. I attended the event last year and found it an invaluable opportunity to meet with many industry representatives, and Visit Wales is once again pleased to support that event. Of course, I also meet with sector representatives throughout the year, and you may well know that the Wales Tourism Alliance and other industry stakeholders are part of the visitor economy forum that I chair.
Diolch, Lywydd. Rwy'n sicr yn ddiolchgar i'r Aelodau am gyfrannu at y ddadl heddiw. Ond Lywydd, rwy'n mynd i ganolbwyntio fy ymateb yn nhrefn gwelliant y Llywodraeth i'r cynnig, ac fe ddechreuaf drwy sôn am Wythnos Twristiaeth Cymru. Byddaf yn siarad yn y derbyniad blynyddol a gynhelir yn y Senedd yr wythnos nesaf. Mynychais y digwyddiad y llynedd ac roedd yn gyfle amhrisiadwy i gyfarfod â nifer o gynrychiolwyr y diwydiant, ac mae Croeso Cymru unwaith eto yn falch o gefnogi'r digwyddiad hwnnw. Wrth gwrs, rwyf hefyd yn cyfarfod â chynrychiolwyr y sector drwy gydol y flwyddyn, ac efallai y byddwch yn gwybod bod Cynghrair Twristiaeth Cymru a rhanddeiliaid eraill y diwydiant yn rhan o'r fforwm economi ymwelwyr rwy'n ei gadeirio.
But let me start, Llywydd, by agreeing with Tom Giffard about the value of the tourism sector as part of the visitor economy for Wales, which is recognised as a priority by the Welsh Government. That recognition and support is clear from the Visit Wales tourism strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the visitor economy in 2020-2025'. That strategy, published shortly before the first lockdown in 2020, highlights that, in 2019—and I think this is the point that you were making, Tom—more than a tenth of the Welsh workforce were employed in tourism-related industries, with expenditure reaching more than £6 billion. And that's probably about as far as I'm going to go in agreeing with any of the Conservative contributions this afternoon.
Now, like many destinations throughout the UK and the wider world, tourism of course is still recovering from the impact of the pandemic, and we appreciate that although they're now operating and have been for some time, other elements, such as the rise in energy costs, have put pressures on day-to-day trading and delivery. Now, while Wales's principal visitor market is domestic, our international visitors are also very valuable to us, and we look ahead to the Rugby World Cup as part of Wales in France in 2023, planning our presence both physically and virtually, informed by the success of the FIFA World Cup in Qatar. And to address Sam Rowlands's challenge, a priority this year is to do all that we can to encourage international visitors to choose Wales for the first time or to return again, and that will be done, of course, by celebrating and shouting loudly not only about our world-class destinations, but also our world-class businesses, because the depth and the breadth of high-quality products in Wales, from accommodation and attractions, to foods and festivals, is something that we promote with confidence on the world stage.
An exceptionally important thing that Visit Wales aims to convey in promotional activity is the unique welcome and culture found in our country. It helps that, over the last week, of course, and Mabon has touched on this already, that a great example on that international stage has been expressed by the warmth of the Wrexham Association Football Club celebrations. The US visitor market will be an important one for us this year, and the millions that watched the Welcome to Wrexham series and followed the story on social media will have a much greater awareness of Wales as a result. And Visit Wales will be seeking to make the most of that opportunity, to encourage visitors to start planning their trip and to experience Wales at first hand.
When those visitors arrive, it's vital that their experience also includes good-quality tourist amenities and facilities. One of our schemes is Brilliant Basics, and it provides just that, investing in the basic elements that are fundamental to the enjoyment of a destination—infrastructure improvements that may be small in scale but big in impact, such as inclusive changing place facilities and sustainable transport options that benefit not only visitors, but communities.
Turning now to the 182-day policy, short-term holiday lets in Wales are not regulated in the same way as hotel-type accommodation, nor as residential lettings. The new letting thresholds will ensure that self-catering properties are classed as non-domestic only if they are being used for business purposes for the majority of the year, and are therefore making a substantive contribution to the local economy. Where these thresholds are not met, properties will be classified as domestic and will become liable for council tax. Where the local authority has determined to apply a premium to second homes, the owner will also be liable to pay the additional charge, unless their property falls within an exception. It is of course for each local authority to decide whether to apply premiums on second homes and long-term empty homes, and at what level. The maximum premium will not be applied automatically from 1 April 2023. However, the Welsh Government has recognised that some self-catering properties are restricted by planning conditions, preventing permanent occupation as someone's main residence, so we have extended the exceptions to the council premium to include properties with a planning condition that specifies that the property may only be used as a holiday let, or which prevents permanent occupation as a person's sole or main residence.
The holiday rental market has transformed beyond recognition in many parts of the world in recent years, and governments everywhere are exploring how best to balance the impact that this has on communities. Securing thriving communities where people feel positive about planning their future closer to home is an ambition that I hope we share across this Chamber. We do so because we know that those are communities that create the character of a place, and determine the culture that visitors experience. We have to acknowledge that achieving that goal requires a balance where opportunities are shared and where no single interest group is allowed to win at the cost of a community that is held back, whether that is the intention or not.
Turning now to the visitor levy, the Minister for Finance and Local Government published a written statement in March, outlining the next steps in the development of the visitor levy proposals for Wales. And I know that some in this Siambr are not in favour of the principle of a visitor levy, but I disagree, and I believe that our proposals are a positive step forward towards our ambitions for sustainable tourism. And I will remind the Chamber yet again that this was an issue that was contained within our manifesto, and we won an election. Now, unlike some others in this Chamber, we happen to keep our manifesto promises, and that is what we are doing. But let me first clarify an important point, which I know that other Government colleagues have made many times. There is little evidence, contrary to what has been said, to suggest that visitor levies have a negative impact where they are used. They are common across the world, and are used in many countries, including France, Germany Greece, the Netherlands, and many, many others. And, indeed, we know that Manchester in England have just announced that they are introducing, as Cefin has already said, such a visitor levy. Now, these levies are provided to benefit those local areas that choose to use them.
Many of us here today will have paid similar charges when we've travelled abroad. Visitor levies represent a small fraction of a visitor's spend, but equally they provide an important contribution to local areas to help sustain and support the tourism offer. And I'm really not sure, Tom, where you got the figures from, in terms of what the tourism levy may cost in Wales, because no decision has been made on that yet, and we continue to consult. It's well known—[Interruption.]
Ond gadewch i mi ddechrau, Lywydd, drwy gytuno gyda Tom Giffard ynglŷn â gwerth y sector twristiaeth fel rhan o economi ymwelwyr Cymru, sy'n cael ei chydnabod fel blaenoriaeth gan Lywodraeth Cymru. Mae'r gydnabyddiaeth a'r gefnogaeth honno'n glir yn strategaeth dwristiaeth Croeso Cymru, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r economi ymwelwyr yn 2020-2025'. Mae'r strategaeth honno, a gyhoeddwyd ychydig cyn y cyfyngiadau symud cyntaf yn 2020, yn nodi—ac rwy'n credu mai dyma'r pwynt roeddech chi'n ei wneud, Tom—fod mwy na degfed ran o weithlu Cymru yn 2019 yn cael eu cyflogi mewn diwydiannau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth, gyda gwariant yn cyrraedd mwy na £6 biliwn. Ac mae'n debyg mai dyna pa mor bell rwy'n mynd i fynd i gytuno ag unrhyw un o gyfraniadau'r Ceidwadwyr y prynhawn yma.
Nawr, fel sawl cyrchfan ledled y DU a'r byd ehangach, mae twristiaeth wrth gwrs yn dal i adfer o effaith y pandemig, ac er eu bod bellach yn weithredol ac wedi bod ers peth amser, rydym yn deall bod elfennau eraill, fel y cynnydd mewn costau ynni, wedi rhoi pwysau ar fasnach o ddydd i ddydd a'r ddarpariaeth. Nawr, er bod prif farchnad ymwelwyr Cymru yn ddomestig, mae ein hymwelwyr rhyngwladol hefyd yn werthfawr iawn i ni, ac edrychwn ymlaen at Gwpan Rygbi'r Byd fel rhan o Gymru yn Ffrainc yn 2023, a chynllunio ein presenoldeb yn y cnawd ac yn rhithwir, yn sgil llwyddiant Cwpan y Byd FIFA yn Qatar. Ac i fynd i'r afael â her Sam Rowlands, y flaenoriaeth eleni yw gwneud popeth yn ein gallu i annog ymwelwyr rhyngwladol i ddewis Cymru am y tro cyntaf neu i ddychwelyd, a gwneir hynny, wrth gwrs, drwy ddathlu a gweiddi'n uchel nid yn unig am ein cyrchfannau o'r radd flaenaf, ond ein busnesau gwych hefyd, oherwydd mae dyfnder ac ehangder cynnyrch o safon uchel yng Nghymru, o lety ac atyniadau i fwydydd a gwyliau, yn rhywbeth rydym yn ei hyrwyddo'n hyderus ar lwyfan y byd.
Un peth eithriadol o bwysig y mae Croeso Cymru yn ceisio ei gyfleu mewn gweithgarwch hyrwyddo yw'r croeso a'r diwylliant unigryw a geir yn ein gwlad. Mae'n helpu, dros yr wythnos diwethaf wrth gwrs, ac mae Mabon wedi crybwyll hyn yn barod, fod un enghraifft wych ar y llwyfan rhyngwladol hwnnw wedi'i fynegi gan gynhesrwydd dathliadau Clwb Pêl-droed Wrecsam. Bydd marchnad ymwelwyr yr Unol Daleithiau yn un bwysig i ni eleni, a bydd y miliynau a wyliodd y gyfres Welcome to Wrexham a dilyn y stori ar y cyfryngau cymdeithasol yn llawer mwy ymwybodol o Gymru o ganlyniad. A bydd Croeso Cymru yn ceisio manteisio i'r eithaf ar y cyfle hwnnw, i annog ymwelwyr i ddechrau cynllunio'u taith ac i brofi Cymru drostynt eu hunain.
Pan fydd yr ymwelwyr hynny'n cyrraedd, mae'n hanfodol fod eu profiad hefyd yn cynnwys amwynderau a chyfleusterau twristaidd o ansawdd da. Un o'n cynlluniau yw y Pethau Pwysig, a dyna'n union y mae'n ei gynnig, gan fuddsoddi yn yr elfennau sylfaenol sy'n hanfodol i fwynhad cyrchfan—gwelliannau seilwaith a allai fod yn fach eu maint ond yn fawr eu heffaith, megis cyfleusterau newid cynhwysol ac opsiynau trafnidiaeth gynaliadwy sydd o fudd nid yn unig i ymwelwyr, ond i gymunedau.
Gan droi nawr at y polisi 182 diwrnod, nid yw darpariaethau llety gwyliau tymor byr yng Nghymru yn cael eu rheoleiddio yn yr un modd â gwestai, nac ychwaith fel llety preswyl. Bydd y trothwyon newydd yn sicrhau na fydd eiddo hunanddarpar yn cael ei ystyried yn annomestig oni bai ei fod yn cael ei ddefnyddio at ddibenion busnes am y rhan fwyaf o'r flwyddyn, ac felly'n gwneud cyfraniad sylweddol i'r economi leol. Pan na fydd y trothwyon hyn yn cael eu cyrraedd, bydd eiddo'n cael ei gategoreiddio'n eiddo domestig a bydd y dreth gyngor yn daladwy ar ei gyfer. Pan fo'r awdurdod lleol wedi penderfynu defnyddio premiwm ail gartrefi, bydd y perchennog hefyd yn gorfod talu'r tâl ychwanegol, oni bai bod eu heiddo'n gymwys ar gyfer eithriad. Wrth gwrs, mater i bob awdurdod lleol yw penderfynu a ddylid cymhwyso premiymau ar ail gartrefi a thai sy'n wag yn hirdymor, ac ar ba lefel. Ni fydd y premiwm uchaf yn cael ei gymhwyso'n awtomatig o 1 Ebrill 2023. Ond mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod bod peth eiddo hunanddarpar wedi'i gyfyngu gan amodau cynllunio, gan atal meddiannaeth barhaol fel prif breswylfa rhywun, felly rydym wedi ymestyn yr eithriadau i bremiwm y cyngor i gynnwys eiddo gydag amod cynllunio sy'n pennu na ellir defnyddio'r eiddo heblaw fel llety gwyliau, neu sy'n atal meddiannaeth barhaol fel unig neu brif breswylfa rhywun.
Mae'r farchnad rentu llety gwyliau wedi trawsnewid yn llwyr mewn sawl rhan o'r byd yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae llywodraethau ym mhobman yn archwilio'r ffordd orau o gydbwyso'r effaith y mae hyn yn ei chael ar gymunedau. Mae sicrhau cymunedau ffyniannus lle mae pobl yn teimlo'n gadarnhaol ynglŷn â chynllunio eu dyfodol yn nes at adref yn uchelgais rwy'n gobeithio ein bod yn ei rhannu ar draws y Siambr. Rydym yn gwneud hynny oherwydd ein bod yn gwybod bod y rheini'n gymunedau sy'n creu cymeriad lle, ac yn pennu'r diwylliant y mae ymwelwyr yn ei brofi. Mae'n rhaid inni gydnabod bod cyflawni'r nod hwnnw'n galw am gydbwysedd lle mae cyfleoedd yn cael eu rhannu a lle nad oes un grŵp buddiant yn cael ennill ar draul cymuned sy'n cael ei dal yn ôl, boed hynny'n fwriadol ai peidio.
Gan droi nawr at yr ardoll ymwelwyr, fe gyhoeddodd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ddatganiad ysgrifenedig ym mis Mawrth, yn amlinellu'r camau nesaf yn natblygiad cynigion yr ardoll ymwelwyr ar gyfer Cymru. Ac rwy'n gwybod nad yw rhai yn y Siambr hon o blaid yr egwyddor o ardoll ymwelwyr, ond rwy'n anghytuno, ac rwy'n credu bod ein cynigion yn gam cadarnhaol ymlaen tuag at ein huchelgeisiau ar gyfer twristiaeth gynaliadwy. Ac rwyf am atgoffa'r Siambr unwaith eto fod hwn yn fater a gafodd ei gynnwys yn ein maniffesto, ac fe wnaethom ennill etholiad. Nawr, yn wahanol i eraill yn y Siambr hon, rydym yn tueddu i gadw ein haddewidion maniffesto, a dyna rydym yn ei wneud. Ond gadewch imi egluro pwynt pwysig yn gyntaf, ac rwy'n gwybod bod cyd-Weinidogion eraill wedi'i wneud sawl gwaith. Yn groes i'r hyn a ddywedwyd, prin yw'r dystiolaeth i awgrymu bod ardollau ymwelwyr yn cael effaith negyddol lle cânt eu defnyddio. Maent yn gyffredin ar draws y byd, ac fe'u defnyddir mewn llawer o wledydd, gan gynnwys Ffrainc, yr Almaen, Gwlad Groeg, yr Iseldiroedd, a llawer iawn o fannau eraill. Ac yn wir, fe wyddom fod Manceinion yn Lloegr newydd gyhoeddi eu bod yn cyflwyno ardoll ymwelwyr o'r fath, fel y dywedodd Cefin eisoes. Nawr, mae'r ardollau hyn yn cael eu darparu er budd yr ardaloedd lleol sy'n dewis eu defnyddio.
Bydd llawer ohonom yma heddiw wedi talu taliadau tebyg wrth deithio dramor. Rhan fach iawn o wariant ymwelwyr yw ardollau ymwelwyr, ond yn yr un modd maent yn gyfraniad pwysig i ardaloedd lleol i helpu i gynnal a chefnogi'r cynnig twristiaeth. Ac nid wyf yn siŵr o gwbl, Tom, o ble y cawsoch chi'r ffigurau ar yr hyn y gallai'r ardoll dwristiaeth ei gostio yng Nghymru, gan nad oes unrhyw benderfyniad wedi'i wneud ynglŷn â hynny eto, ac rydym yn parhau i ymgynghori. Mae'n hysbys—[Torri ar draws.]
Are you taking an intervention?
A ydych chi'n derbyn ymyriad?
Sorry. I'm sorry, Andrew.
Mae'n ddrwg gennyf. Mae'n ddrwg gennyf, Andrew.
I'm grateful, Minister. We disagree on the visitor levy, and that's fair enough; that's political debate, that is. But there are concerns from the tourism sector that, on the introduction of this, actually this levy might not be used for specific tourism improvement in various council areas. We've had it from your co-operation agreement partners in this—their leader, Adam Price, is on the record and a public broadcast bas been put out—that the money could be used to pay for free school meals. So, could you confirm categorically that this money would be ring-fenced, despite the political differences we have, and can only be used to be spent on tourism-related improvements in local areas?
Diolch, Weinidog. Rydym yn anghytuno ar yr ardoll ymwelwyr, ac mae hynny'n ddigon teg; dyna yw dadl wleidyddol. Ond mae pryderon gan y sector twristiaeth efallai na fyddai'r ardoll hon, o'i chyflwyno, yn cael ei defnyddio ar gyfer gwelliannau twristiaeth penodol yn ardaloedd y gwahanol gynghorau. Rydym wedi'i gael gan eich partneriaid cytundeb cydweithio—mae eu harweinydd, Adam Price, wedi'i gofnodi a darllediad cyhoeddus wedi'i wneud—y gellid defnyddio'r arian i dalu am brydau ysgol am ddim. Felly, a wnewch chi gadarnhau'n bendant y byddai'r arian hwn yn cael ei neilltuo, er gwaethaf y gwahaniaethau gwleidyddol sydd rhyngom, ac mai ar welliannau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth mewn ardaloedd lleol yn unig y gellir ei ddefnyddio?
That is certainly the direction of travel that we are looking at, and that is where Ministers are minded to look at hypothecation of the visitor levy for those purposes. And I'll tell you for why—because it is well known that there are public costs associated with tourism. Having visitors contributing towards those costs isn't controversial in my view. It's fair, and our research shows that most people agree with that, in principle. So, our intent with the visitor levy is to provide a tool for destinations to help fund and sustain vital local services and infrastructure that are integral to the visitor experience. And, as I said, hypothecation is one of the things that we are considering in terms of ensuring that that happens.
Now, finally, the powers that we are proposing will be discretionary, empowering local authorities to make their own judgment and to decide what is best for their communities. There will be a careful, deliberative process of passage of legislation through this Senedd, within this Government term, and, subject to approval by this Senedd, it will be many years before the levy actually takes effect. And any introduction would follow a process of local consultation and decision making.
Llywydd, I hope the Members will support our amendment, and join us in celebrating Wales Tourism Week 2023, to raise awareness of tourism's value to the economy and society, and celebrate Wales as a world-class tourist destination.
Yn sicr, dyna'r cyfeiriad teithio rydym yn edrych arno, ac mae Gweinidogion â'u bryd ar edrych ar neilltuo'r ardoll ymwelwyr at y dibenion hynny. Ac fe ddywedaf pam—oherwydd mae'n hysbys fod yna gostau cyhoeddus yn gysylltiedig â thwristiaeth. Nid yw cael ymwelwyr i gyfrannu tuag at y costau hynny'n ddadleuol yn fy marn i. Mae'n deg, ac mae ein hymchwil ni'n dangos bod y rhan fwyaf o bobl yn cytuno â hynny, mewn egwyddor. Felly, ein bwriad gyda'r ardoll ymwelwyr yw darparu adnodd ar gyfer cyrchfannau i helpu i ariannu a chynnal gwasanaethau a seilwaith lleol hanfodol sy'n rhan annatod o brofiad ymwelwyr. Ac fel y dywedais, neilltuo arian yw un o'r pethau rydym yn eu hystyried er mwyn sicrhau bod hynny'n digwydd.
Nawr, yn olaf, bydd y pwerau rydym yn eu hargymell yn rhai dewisol, i rymuso awdurdodau lleol i farnu drostynt eu hunain ac i benderfynu beth sydd orau i'w cymunedau. Ceir proses ofalus ac ystyriol ar gyfer pasio deddfwriaeth drwy'r Senedd hon, o fewn tymor y Llywodraeth hon, ac yn amodol ar gymeradwyaeth gan y Senedd hon, bydd yn flynyddoedd lawer cyn y daw'r ardoll i rym mewn gwirionedd. A byddai'r gwaith o'i chyflwyno yn dilyn proses o ymgynghori a gwneud penderfyniadau'n lleol.
Lywydd, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi ein gwelliant, ac yn ymuno â ni i ddathlu Wythnos Twristiaeth Cymru 2023, i godi ymwybyddiaeth o werth twristiaeth i'r economi a chymdeithas, a dathlu Cymru fel cyrchfan o'r radd flaenaf i dwristiaid.
Samuel Kurtz nawr i ymateb i'r ddadl.
Samuel Kurtz now to reply to the debate.
Diolch, Llywydd, and I'm very pleased to be able to close today's debate on behalf of the Welsh Conservatives, as next we do indeed celebrate Wales Tourism Week. What an opportunity it is for us to stand up and advocate for the great and good of tourism here within Wales.
In opening the debate, Tom Giffard spoke passionately. He’s been a passionate advocate for the tourism industry here in Wales, speaking up for the one-in-seven jobs, the 17 per cent GDP that the tourism trade and industry brings here to Wales, and used the phrase, which I've quoted to you: 'we are tourists'. Yes, we are tourists as well here in Wales. We can go to other parts of Wales, we can go to somewhere where Sam Rowlands was advocating, north Wales, to experience the great there, or even come to west Wales, Carmarthen West and South Pembrokeshire, to see the real pinnacle of what Wales has to offer.
But Tom previously has mentioned and spoke at length with regard to the independence or potential independence of Visit Wales, and the benefits that that could bring, and I think that that's something that really needs to be explored and have further eyes looking at it to understand exactly the benefits that can be eked out from having an independent Visit Wales, and what that can bring to improve the offer of tourism here in Wales.
And something else that Tom mentioned, which I thought was quite a staggering figure, was that overnight stays spend 14 times more than those day trippers. Those are the real people who come into our communities, who spend money at our local artisan bakeries, at our butchers, going on the boat trips out on the Pembrokeshire coast—they're the people who are spending the money, supporting the jobs that are integral to the Welsh industry, buoyed by a tourism industry.
Tom, again, acknowledged the problem with second homes, which was a theme of Mabon's contribution as well, and the Deputy Minister made this point as well. There's no dissent from these benches that there is a problem with honey-potting in certain areas. I represent a part of the world where that is absolutely true. We do have problems. However, the proposals brought forward by the Welsh Government aren't proposals that will solve the problem of honey-potting in these certain areas, and I think that's the real dissent that you'll find from our benches—it isn't on the problem, but the solution to the problem itself.
John Griffiths on Zoom contributed, talking about balance—let's get the balance right. Well, I would argue again that the balance has swung too far the other way by the proposals of the Welsh Government, putting a more difficult chain around the neck of tourism industries here in Wales. We want sustainable tourism, yes, we want to benefit from tourism, yes, but again, I come back to the point in terms of what the Welsh Government have brought forward wouldn't do what it's saying on the tin.
Sam Rowlands, who I've mentioned, talked about the micro and macro and the themes that have been brought forward of Year of the Sea, Year of Adventure, ways that Wales can market itself and show itself to the whole world as what the benefits can be of coming and visiting Wales and spending people's hard-earned money in our country, and the boost that that can bring. I think that's a really important point. If we look at, coming back to Tom's point in terms of the Scottish spend or the number of Scottish visitors, the Welsh diaspora is so much smaller, we are at a loss to our Celtic cousins in Scotland and Ireland. We should be building this brand of Wales across the seas, drawing those overseas visitors into our country.
And Sam made a really pertinent point there, in closing his speech, on the mental health effects that these changes are having on ordinary people. Family businesses, with one or two employees, where the owner is the secretary, is the cleaner, is the baker, is everything within that business, now have to dissect this information and what impact those changes will have within their business. And that is something that they really are fretting with.
Diolch, Lywydd, ac rwy'n falch iawn o allu cloi'r ddadl heddiw ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, oherwydd yr wythnos nesaf byddwn yn dathlu Wythnos Twristiaeth Cymru. Am gyfle da i ni sefyll a dadlau dros wychder twristiaeth yma yng Nghymru.
Wrth agor y ddadl, siaradodd Tom Giffard yn angerddol. Mae wedi dadlau'n angerddol dros y diwydiant twristiaeth yma yng Nghymru, gan siarad am yr un o bob saith swydd, y cynnyrch domestig gros o 17 y cant y mae'r fasnach dwristiaeth a'r diwydiant yn ei greu i Gymru, a defnyddiodd yr ymadrodd a ddyfynnais: 'twristiaid ydym ni'. Ie, twristiaid ydym ninnau hefyd yma yng Nghymru. Gallwn fynd i rannau eraill o Gymru, gallwn fynd i rywle roedd Sam Rowlands yn dadlau drosto, gogledd Cymru, i brofi'r gwychder sydd yno, neu ddod i orllewin Cymru hyd yn oed, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, i weld y gorau go iawn o'r hyn sydd gan Gymru i'w gynnig.
Ond mae Tom eisoes wedi crybwyll a siarad yn helaeth am annibyniaeth neu annibyniaeth bosibl Croeso Cymru, a'r manteision a allai ddod yn sgil hynny, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sydd angen ei archwilio ac edrych ymhellach arno er mwyn deall yn union beth yw'r manteision y gellir eu gwasgu o gael Croeso Cymru annibynnol, a beth y gall hynny ei wneud i wella'r cynnig twristiaeth yma yng Nghymru.
A rhywbeth arall y soniodd Tom amdano, y credwn ei fod yn ffigur eithaf syfrdanol, oedd bod pobl sy'n aros dros nos yn gwario 14 gwaith yn fwy nag ymwelwyr dydd. Dyna'r bobl go iawn sy'n dod i mewn i'n cymunedau, sy'n gwario arian yn ein siopau bara lleol, yn ein siopau cigydd, ac sy'n mynd ar y tripiau cychod allan ar arfordir sir Benfro—nhw yw'r bobl sy'n gwario'r arian, gan gefnogi'r swyddi sy'n rhan annatod o ddiwydiant Cymru, wedi'u cefnogi gan y diwydiant twristiaeth.
Unwaith eto, fe wnaeth Tom gydnabod y broblem gydag ail gartrefi, a oedd yn thema yng nghyfraniad Mabon hefyd, ac fe wnaeth y Dirprwy Weinidog y pwynt yma yn ogystal. Nid ydym yn anghydweld ar y meinciau hyn fod yna broblem gyda denu pobl i ardaloedd poblogaidd. Rwy'n cynrychioli rhan o'r byd lle mae hynny'n hollol wir. Mae gennym broblemau. Fodd bynnag, nid yw'r cynigion a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru yn gynigion a fydd yn datrys problem poblogrwydd ardaloedd penodol, ac rwy'n credu mai dyna lle rydym yn anghydweld ar ein meinciau mewn gwirionedd—nid ynglŷn â'r broblem, ond ynglŷn â'r ateb i'r broblem.
Cyfrannodd John Griffiths ar Zoom, gan siarad am gydbwysedd—gadewch inni gael y cydbwysedd yn iawn. Wel, fe fyddwn i'n dadlau eto fod y cydbwysedd wedi gogwyddo'n rhy bell y ffordd arall gan gynigion Llywodraeth Cymru, gan roi rhaff fwy anodd am wddf diwydiannau twristiaeth yma yng Nghymru. Rydym eisiau twristiaeth gynaliadwy, ydym, rydym eisiau elwa o dwristiaeth, ydym, ond unwaith eto, rwy'n dod yn ôl at y pwynt na fyddai beth mae Llywodraeth Cymru wedi'i gyflwyno'n gwneud yr hyn mae'n ei ddweud.
Siaradodd Sam Rowlands am y micro a'r macro a themâu Blwyddyn y Môr, Blwyddyn Antur, ffyrdd y gall Cymru farchnata ei hun a dangos ei hun i'r holl fyd a beth yw'r manteision o ddod i ymweld â Chymru a gwario arian y mae pobl wedi gweithio'n galed amdano yn ein gwlad, a'r hwb a all ddod yn sgil hynny. Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Gan ddod yn ôl at bwynt Tom am wariant yn yr Alban neu nifer yr ymwelwyr â'r Alban, mae diaspora Cymru gymaint yn llai, rydym ar ein colled o gymharu â'n cefndryd Celtaidd yn yr Alban ac Iwerddon. Dylem fod yn adeiladu brand Cymru ar draws y moroedd, gan ddenu ymwelwyr tramor i'n gwlad.
Ac fe wnaeth Sam bwynt perthnasol iawn wrth gloi ei araith am yr effeithiau iechyd meddwl y mae'r newidiadau hyn yn eu cael ar bobl gyffredin. Mae busnesau teuluol, gydag un neu ddau o weithwyr, lle mae'r perchennog yn ysgrifennydd, yn lanhawr, yn bobydd, yn bopeth o fewn y busnes hwnnw, yn gorfod dadansoddi'r wybodaeth hon nawr a pha effaith y bydd y newidiadau'n ei chael ar eu busnes. Ac mae hynny'n rhywbeth y maent yn poeni'n fawr amdano.
Mabon, wrth glywed gan Mabon—
On hearing from Mabon—
—the importance of tourism. Yes, absolutely, that's a common theme amongst all of us here. I think that's great that there is unanimous agreement in terms of the importance of tourism, but it is the point that you made as well around exploitative tourism—nobody wants to see this. Nobody wants to see communities overrun and overshadowed by people coming in and being exploitative. But again, I come back to the point that the policies that are brought forward by your party, through its co-operation agreement with the Welsh Government, won't bring about the changes that you so desperately seek. Because if we're looking at second homes, for example, there's the inability to differentiate between a self-catering holiday unit and a second home. A legitimate business, which brings people into the community, and a property that does lay vacant for too many weeks of the year—being able to differentiate between those two parts is vacant in the policy that you're discussing, because I speak to estate agents in Pembrokeshire and in Carmarthenshire where properties are now going onto the market because of these change of rules. Who's looking to buy them? People with deep pockets who can afford to pay the council-tax surcharge, not first-time buyers, not people looking to get on to the property market, so it's failing on a real core element of what you're building this policy on, and I think that's something that the general public are starting to see on this point.
Moving forward to Janet Finch-Saunders, well, her contribution spoke for itself, didn't it, ladies and gentlemen? Aberconwy: £900 million comes to the local economy through tourism to Aberconwy, and Janet is a proud and passionate advocate for tourism in her part of the world, and long may that continue. But, something else she spoke about was the value of the workers—those who work in our tourism and hospitality sector, the great job that they do. Too often—[Interruption.]
—pwysigrwydd twristiaeth. Yn hollol, mae honno'n thema gyffredin gan bob un ohonom yma. Rwy'n credu ei bod yn wych fod yna gytundeb unfrydol ynghylch pwysigrwydd twristiaeth, ond mae'r pwynt a wnaethoch hefyd ynghylch twristiaeth ecsploetiol—nid oes neb eisiau gweld hyn. Nid oes neb eisiau gweld cymunedau'n cael eu mygu a'u llethu gan bobl yn dod i mewn ac yn bod yn ecsploetiol. Ond unwaith eto, rwy'n dod yn ôl at y pwynt na fydd y polisïau sy'n cael eu cyflwyno gan eich plaid, drwy ei chytundeb cydweithio â Llywodraeth Cymru, yn esgor ar y newidiadau rydych chi eu heisiau mor daer. Oherwydd os edrychwn ar ail gartrefi er enghraifft, mae yna anallu i wahaniaethu rhwng uned gwyliau hunanddarpar ac ail gartref. Mae busnes cyfreithlon, sy'n dod â phobl i mewn i'r gymuned, ac eiddo sy'n wag am ormod o wythnosau'r flwyddyn—mae gallu gwahaniaethu rhwng y ddwy ran honno ar goll yn y polisi rydych chi'n ei drafod, oherwydd rwy'n siarad â gwerthwyr tai yn sir Benfro ac yn sir Gaerfyrddin lle mae eiddo'n mynd ar y farchnad bellach oherwydd y newid i'r rheolau. Pwy sy'n mynd i'w brynu? Pobl â phocedi dwfn sy'n gallu fforddio talu'r gordal treth gyngor, nid prynwyr tro cyntaf, nid pobl sydd eisiau camu ar yr ysgol eiddo, felly mae'n methu ar elfen graidd o'r hyn rydych chi'n adeiladu'r polisi hwn arno, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae'r cyhoedd yn dechrau ei weld ar y pwynt hwn.
Gan symud ymlaen at Janet Finch-Saunders, wel, roedd ei chyfraniad hi'n siarad drosto'i hun, onid oedd, gyfeillion? Aberconwy: £900 miliwn yn dod i'r economi leol drwy dwristiaeth i Aberconwy, ac mae Janet yn ddadleuwr balch ac angerddol dros dwristiaeth yn ei rhan hi o'r byd, a hir y parhaed hynny. Ond rhywbeth arall y siaradodd amdano oedd gwerth y gweithwyr—y rhai sy'n gweithio yn ein sector twristiaeth a lletygarwch, y gwaith gwych y maent hwy'n ei wneud. Yn rhy aml—[Torri ar draws.]
For low pay.
Am gyflog isel.
Well, too often, Mike—. This is a good point, Mike: too often, it is seen as just a little job that they do on the side. Let's turn tourism and hospitality jobs into careers. Let's invest in those sectors to make them really viable—that, 'I am proud to work in the tourism industry', 'I am proud to work in the hospitality industry, because it's a career, rather than a job'. [Interruption.] I'm very happy to give way to Mabon.
Wel, yn rhy aml, Mike—. Mae hwn yn bwynt da, Mike: yn rhy aml, mae'n cael ei weld fel dim ond swydd fach di-nod. Gadewch inni droi swyddi twristiaeth a lletygarwch yn yrfaoedd. Gadewch inni fuddsoddi yn y sectorau hynny i'w gwneud yn wirioneddol hyfyw—i allu dweud 'Rwy'n falch o weithio yn y diwydiant twristiaeth', 'Rwy'n falch o weithio yn y diwydiant lletygarwch, oherwydd mae'n yrfa yn hytrach na dim ond swydd'. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus iawn i ildio i Mabon.
Rwyt ti'n gywir: mae eisiau i ni weld buddsoddiad yn y sector. Dwyt ti ddim yn cytuno, felly, drwy godi lefi twristiaeth, gallwn ni ddefnyddio'r pres yna i fuddsoddi a gwella'r sector?
You're right: we need to see investment in the sector. Don't you agree, therefore, that, in raising a tourism levy, we could use that money to invest and to improve the sector?
Wel, y ffaith yw, o beth mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i ddweud yn union nawr, dydy'r sector ddim yn mynd i ring-fence-o yr arian yna i gael y buddsoddiad i mewn i'r swyddi.
Well, the fact is, from what the Deputy Minister has said now, that the sector isn't going to ring-fence that funding so that we can have that investment in jobs.
Okay, you're looking—[Interruption.] Yes, the Deputy Minister said that they're looking, and that's the direction of travel, but when the leader of Plaid Cymru has stood up and said that there could be something to fund free school meals, and that's part of the co-operation agreement, it's really difficult for us to understand, and for the sector itself to understand, the trajectory in terms of where this is going.
Minister, just to close, I'm conscious that my timer has gone red and I don't want to test the Llywydd's patience, so I will wrap up. I think it's really important that we understand and remember, as the Deputy Minister rightly said, that the tourism sector is recovering from the pandemic. The Federation of Small Businesses have stated quite clearly that,
'this is not the time to raise the prospect of more costs and tax on a key Welsh industry that is particularly vulnerable at present'.
The sector is saying it. Those stakeholders representing the sector are saying it. It's just really disappointing that, when evidence is put forward, evidence is ignored for the benefit of the Welsh Government and their co-operation partners. With that, Llywydd, I would really urge Members to support our motion this afternoon. Diolch.
Iawn, rydych chi'n edrych—[Torri ar draws.] Ie, fe ddywedodd y Dirprwy Weinidog eu bod yn edrych, a dyna'r cyfeiriad teithio, ond pan fo arweinydd Plaid Cymru wedi codi a dweud y gallai fod rhywbeth i ariannu prydau ysgol am ddim, a bod hynny'n rhan o'r cytundeb cydweithio, mae'n anodd iawn i ni ddeall, ac i'r sector ei hun ddeall y trywydd o ran lle mae hyn yn mynd.
Weinidog, i gloi, rwy'n ymwybodol fod fy amserydd wedi troi'n goch ac nid wyf am roi prawf ar amynedd y Llywydd, felly rwyf am ddod i ben. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn deall ac yn cofio, fel y dywedodd y Dirprwy Weinidog yn gywir, fod y sector twristiaeth yn adfer ar ôl y pandemig. Mae Ffederasiwn y Busnesau Bach wedi datgan yn hollol glir,
'nid dyma'r amser i godi'r posibilrwydd o fwy o gostau a threthi ar ddiwydiant Cymreig allweddol sy'n arbennig o fregus ar hyn o bryd'.
Mae'r sector yn dweud hynny. Mae'r rhanddeiliaid sy'n cynrychioli'r sector yn dweud hynny. Pan gaiff tystiolaeth ei chyflwyno, mae'n siomedig iawn fod y dystiolaeth honno'n cael ei hanwybyddu er budd Llywodraeth Cymru a'u partneriaid cydweithio. Gyda hynny, Lywydd, hoffwn annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig y prynhawn yma. Diolch.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu hynny? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, gwnawn ni ohirio hyn tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal, therefore, is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. Therefore, we will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Nawr yw'r cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, awn ni'n syth at y bleidlais. Felly, mae'r unig bleidlais y prynhawn yma ar yr eitem olaf yna, sef eitem 8, ar ddadl y Ceidwadwyr ar dwristiaeth. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, ac mae 36 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.
We now move to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, we will proceed directly to the vote. So, the only vote this afternoon is on the last item, which was item 8, the Welsh Conservatives' debate on tourism. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 36 against. Therefore, the motion is not agreed.
Sorry, there are a lot of pauses this afternoon. I'm sorry for that. It's not for dramatic effect; I must be distracted by something. [Laughter.]
Mae'n ddrwg gennyf, mae yna lawer o seibiau y prynhawn yma. Mae'n ddrwg gennyf am hynny. Nid yw'n cael ei wneud er effaith ddramatig; rhaid bod rhywbeth yn tynnu fy sylw. [Chwerthin.]
Felly, mae'r cynnig wedi ei—. Cau'r bleidlais, ac mae'r cynnig wedi'i wrthod: o blaid 15, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, ydy, mae'r cynnig wedi'i wrthod.
So, the motion—. Close the vote. The motion is not agreed: in favour 15, no abstentions, 36 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Twristiaeth. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 15, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Tourism. Motion without amendment: For: 15, Against: 36, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 fydd y bleidlais nesaf. Mae gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn.
We will move next to amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 36, no abstentions, 15 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 36, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives debate. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 36, Against: 15, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Sy'n arwain ni at y cynnig wedi'i ddiwygio.
Which brings us to a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8259 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod 15 – 23 Mai yn Wythnos Twristiaeth Cymru 2023.
2. Yn cydnabod y cyfraniad hanfodol a wneir i gymdeithas Cymru gan y sector twristiaeth.
3. Yn gresynu nad yw'r diwydiant twristiaeth wedi gwella o hyd i'r lefelau yr oedd cyn y pandemig.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) dathlu cryfder Cymru fel cyrchfan o'r radd flaenaf ar gyfer twristiaid;
b) annog mwynderau a chyfleusterau twristiaeth i gael eu darparu a'u gwella yng Nghymru;
5. Yn cefnogi diffiniad Sefydliad Twristiaeth y Byd y Cenhedloedd Unedig o ddatblygiad twristiaeth gynaliadwy.
6. Yn nodi Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Diwygio’r Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2022 a basiwyd gan y Senedd ym mis Gorffennaf, a gyflwynwyd fel rhan o ymrwymiad ehangach i fynd i’r afael â materion ail gartrefi a thai anfforddiadwy y mae llawer o gymunedau yng Nghymru yn eu hwynebu.
7. Yn croesawu’r pwerau a’r canllawiau dewisol ar y dreth gyngor ac ail gartrefi. sydd ar gael i awdurdodau lleol, i leihau neu ddileu’r gofyniad i dalu naill ai’r gyfradd premiwm neu gyfradd safonol y dreth gyngor neu’r ddau.
8. Yn cydnabod bod ardollau ymwelwyr yn gyffredin ar draws y byd, a’u bod yn cael eu defnyddio er budd twristiaid, busnesau a chymunedau lleol, gan helpu i wneud twristiaeth yn gynaliadwy ac yn llwyddiannus.
9. Yn croesawu’r ymrwymiad i roi’r pŵer i awdurdodau lleol gyflwyno ardoll ymwelwyr os ydynt yn dymuno gwneud hynny, yn amodol ar ymgynghoriad.
Motion NDM8259 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes that 15 – 23 May is Wales Tourism Week 2023.
2. Recognises the vital contribution made to Welsh society by the tourism sector.
3. Regrets that the tourism industry has still not recovered to pre-pandemic levels.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) celebrate Wales’s strength as a world-class tourist destination;
b) encourage the provision and improvement of tourist amenities and facilities in Wales;
5. Supports the United Nations World Tourism Organization’s definition of sustainable tourism development.
6. Notes The Non-Domestic Rating (Amendment of Definition of Domestic Property) (Wales) Order 2022 passed by the Senedd in July, introduced as part of a wider commitment to address the issues of second homes and unaffordable housing facing many communities in Wales.
7. Welcomes the discretionary powers and guidance on council tax and second homes, made available to local authorities, to reduce or remove the requirement to pay either or both of the premium or the standard rate of council tax.
8. Recognises that visitor levies are commonplace across the world, are used to the benefit of local communities, tourists and businesses, helping make tourism sustainable and successful.
9. Welcomes the commitment to give local authorities the power to introduce a visitor levy should they choose to, subject to consultation.
Mae'r bleidlais yma ar y cynnig wedi'i ddiwygio. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 15 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei dderbyn.
So, we'll move to a vote on the motion as amended. Open the vote. Close the vote. In favour 36, no abstentions, 15 against, therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymraeg - Twristiaeth. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 36, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Tourism. Motion as amended: For: 36, Against: 15, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ddiwedd ar y pleidleisio, ond dim dyna ddiwedd ar y gwaith, oherwydd mae'r ddadl fer yn dilyn nesaf.
That concludes voting, but it doesn't conclude our business for today. We will move now to the short debate.
Mae'r ddadl fer y prynhawn yma yn enw Huw Irranca-Davies, felly'n galw ar Huw Irranca-Davies i gyflwyno'r cynnig yn ei enw e.
The short debate is in the name of Huw Irranca-Davies, and I call on Huw Irranca-Davies to speak to the topic that he has chosen.
Diolch, Llywydd, and just to confirm, I've agreed to give a minute of my time to Joyce Watson and to Cefin Campbell in this debate.
So, today's debate addresses the paramount importance of salmon to the ecological balance and sustainability of rivers across Wales and, indeed, across the UK too. The salmon, the king of fish in Welsh legend, a wise old fish as found in the Mabinogion, indeed, which helped Culhwch release Mabon, is part of Welsh history and culture, but we do face a future where the salmon could be nothing more than a name on paper, a story, a distant memory; we need to avoid that.
Diolch, Lywydd, ac i gadarnhau, rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Joyce Watson ac i Cefin Campbell yn y ddadl hon.
Felly, mae'r ddadl heddiw'n mynd i'r afael â phwysigrwydd mawr eogiaid i gydbwysedd ecolegol a chynaliadwyedd afonydd ledled Cymru, a ledled y DU hefyd yn wir. Mae'r eog, brenin y pysgod yn chwedloniaeth Cymru, hen bysgodyn doeth fel y sonnir amdano yn y Mabinogi, ac a helpodd Culhwch i ryddhau Mabon, yn rhan o hanes a diwylliant Cymru, ond rydym yn wynebu dyfodol lle gallai'r eog fod yn ddim mwy nag enw ar bapur, stori, cof pell; mae angen inni osgoi hynny.
Mae'n rhaid inni fel Aelodau, fel Cymry, weithio i sicrhau dyfodol llaw yn llaw, neu law yn esgyll efo eog.
We as Members, as the people of Wales, need to work together to ensure a future, hand in hand, or hand in scales, with salmon.
A recent report from Natural Resources Wales on 'The identification and characterisation of small salmon populations to support conservation and management' is nothing short of alarming. It states that the species is indeed under threat here in Wales. And, by the way, the report is very highly detailed, more than I can go into today, but go online and look at it. It is shocking.
This report, and others, look at what is termed the 'catastrophic decline' of salmon and sea trout populations across Wales, and it considers whether and when they may become critically small and also what is needed to support their conservation and their management. 'Critically small', by the way, is beyond the levels of sustainable restoration. The report confirms that Atlantic salmon are under threat, not only in Wales, but throughout most of its range, and it suggests that salmon may disappear completely from Welsh rivers within the next few decades. Atlantic salmon stocks on the great majority of rivers in Wales, and in England too, are currently well below the conservation limits. Egg deposition levels in Welsh rivers were at a historic 20-year low during 2021, with half of the rivers being at just 20 per cent of their conservation limits. The Institute of Fisheries Management, which represents professional fisheries managers across the UK, has also made it clear that the salmon is in crisis and close to extinction, and they've written to all UK fisheries Ministers, calling for urgent action. And we shouldn't forget that the Atlantic salmon also has an economic value. It's estimated at around £100 million across the UK and Ireland, so it's therefore also an economic necessity to ensure that species thrives and survives for many years to come.
Now, both NRW and IFM have identified causes and factors at play in the salmon crisis. Contributing factors consist of things such as climate change—it's a major factor; high water temperatures and changing flow patterns, including floods and droughts; physical barriers to migration from and to spawning and rearing habitats—dams and weirs and culverts and so on; habitat degradation—this being river excavations, loss of bankside vegetation, siltation of spawning gravels, and the list goes on. So, we know what we need to do. A radical plan for salmon and, indeed, sewin, is therefore required, and it's absolutely necessary—urgently necessary—for the conservation of these species. This plan must be prioritised and the outcomes measured, but not just at a Welsh level, but at a UK level too, and indeed, many of our rivers flow across the borders there. And it also must be implemented at real pace, as time is not on our side.
We must understand the methods and the reasons behind population decline, including whether it occurs uniformly or disparately or through a combination of factors, and many of the experts in the field will say that it's river by river that we need to look at it. Some of the studies show that, for example, partial synchrony suggests that salmon and sea trout respond to a blend of shared factors, such as climate-driven influences and local catchment-specific pressures. And furthermore, it's important to grasp the process of population recovery for smaller groups and determine whether recovery is more probable between populations within a metapopulation. And this may be influenced by factors such as dispersal patterns, source-sink dynamics, which can impact on reproductive rates.
Mae adroddiad diweddar gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar 'Nodi a nodweddu poblogaethau bach o eogiaid i gefnogi eu cadwraeth a'u rheolaeth' yn frawychus. Mae'n dweud bod y rhywogaeth dan fygythiad go iawn yma yng Nghymru. Gyda llaw, mae'r adroddiad yn hynod fanwl, yn fanylach nag y gallaf ei drafod heddiw, ond ewch ar-lein ac edrychwch arno. Mae'n frawychus.
Mae'r adroddiad hwn, ac eraill, yn edrych ar yr hyn a elwir yn 'ddirywiad catastroffig' poblogaethau o eogiaid a sewiniaid ledled Cymru, ac mae'n ystyried p'un a fyddant yn mynd yn ddifrifol o fach a phryd fydd hynny'n digwydd a'r hyn sydd ei angen i gefnogi eu cadwraeth a'u rheolaeth. Mae 'difrifol o fach', gyda llaw, y tu hwnt i lefelau adfer cynaliadwy. Mae'r adroddiad yn cadarnhau bod eogiaid dan fygythiad, nid yn unig yng Nghymru, ond drwy'r rhan fwyaf o'u gwasgariad, ac mae'n awgrymu y gallai eogiaid ddiflannu'n llwyr o afonydd Cymru o fewn yr ychydig ddegawdau nesaf. Mae stociau o eogiaid yn y mwyafrif helaeth o afonydd Cymru, a Lloegr hefyd, yn llawer is na'r terfynau cadwraeth ar hyn o bryd. Roedd lefelau dyddodi wyau yn afonydd Cymru ar eu hisaf yn hanesyddol ers 20 mlynedd yn ystod 2021, gyda hanner yr afonydd ar ddim ond 20 y cant o'u terfynau cadwraeth. Mae'r Sefydliad Rheoli Pysgodfeydd, sy'n cynrychioli rheolwyr pysgodfeydd proffesiynol ledled y DU, wedi dweud yn glir hefyd ei bod yn argyfwng ar yr eog a'i fod yn agos at ddiflannu, ac maent wedi ysgrifennu at holl Weinidogion pysgodfeydd y DU i alw am weithredu ar frys. Ac ni ddylem anghofio bod gwerth economaidd i'r eog hefyd. Amcangyfrifir ei fod oddeutu £100 miliwn ledled y DU ac Iwerddon, felly mae'n anghenraid economaidd hefyd i sicrhau bod rhywogaethau'n ffynnu ac yn goroesi am flynyddoedd lawer i ddod.
Nawr, mae CNC a'r Sefydliad Rheoli Pysgodfeydd wedi nodi achosion a ffactorau sydd ar waith yn argyfwng yr eog. Mae ffactorau sy'n cyfrannu yn cynnwys pethau fel newid hinsawdd—mae'n ffactor pwysig; tymheredd uchel dŵr a phatrymau llif sy'n newid, gan gynnwys llifogydd a sychder; rhwystrau ffisegol i fudo o gynefinoedd silio a magu—argaeau a choredau a chwlfertau ac yn y blaen; dirywiad cynefinoedd—drwy gloddio afonydd, colli llystyfiant oddi ar y lan, siltio graean silio, ac mae'r rhestr yn parhau. Felly, fe wyddom beth sydd angen i ni ei wneud. Felly, mae angen cynllun radical ar gyfer eogiaid, a sewiniaid yn wir, ac mae'n gwbl angenrheidiol—yn angenrheidiol ar frys—er mwyn gwarchod y rhywogaethau hyn. Rhaid blaenoriaethu'r cynllun a mesur y canlyniadau, nid ar lefel Gymreig yn unig, ond ar lefel y DU hefyd, ac yn wir, mae llawer o'n hafonydd yn llifo ar draws y ffiniau. Ac mae'n rhaid ei weithredu'n gyflym iawn, gan nad yw amser o'n plaid.
Mae'n rhaid inni ddeall y dulliau a'r rhesymau dros ddirywiad poblogaethau, gan gynnwys p'un a yw'n digwydd yn gyson neu'n anghyson neu drwy gyfuniad o ffactorau, a bydd llawer o'r arbenigwyr yn y maes yn dweud bod angen edrych arno fesul afon. Mae rhai o'r astudiaethau'n dangos, er enghraifft, fod cydamseriad rhannol yn awgrymu bod eogiaid a sewiniaid yn ymateb i gymysgedd o ffactorau a rennir, megis dylanwadau sy'n cael eu gyrru gan yr hinsawdd a phwysau sy'n benodol i ddalgylch lleol. Ac ar ben hynny, mae'n bwysig amgyffred y broses o adfer poblogaethau grwpiau llai a phenderfynu a yw adferiad yn fwy tebygol rhwng poblogaethau o fewn metaboblogaeth. A gall ffactorau megis patrymau gwasgariad, dynameg tarddiad-suddfan, sy'n gallu effeithio ar gyfraddau atgenhedlu, ddylanwadu ar hyn.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Current research attributes around 40 per cent of the salmon's reduced survival to freshwater impacts, so we must, therefore, do what we can to prioritise our actions on this element. And we note the interlinkage with other Welsh Government priorities—so, for example, the First Minister's welcome commitment on phosphates and water quality. That will help, if it's carried through. And we must recognise the significant impact of agricultural pollution on our salmon and our sewin rivers and the populations. And we need to work with a high level of ambition with our farmers; it's going to be tough to shift, but some of the solutions in this may indeed be at Welsh Government level, such as taking forward with farmers the response to the impact of spreading digestate from anaerobic digestion plants.
River restoration in Wales is currently hindered by the mechanisms under which organisations like Afonydd Cymru and other third sector bodies deliver their actions on the ground. So, funding programmes, whilst they're very welcome, are constrained, and it's part of the wider constraints on public budgets and lack of being able to look beyond one year. A major source of funding is the strategic allocation funding from Welsh Government, discharged by NRW. It is, however, based on one-year funding, and Afonydd Cymru have worked hard to advocate for this being extended to a multi-year programme; they succeeded in getting it up to 18 months. But this doesn't allow long-term prioritisation of those long-term schemes we need.
Now, I notice that, recently, the Minister for Climate Change met the Wye and Usk Foundation and Swansea University to see some schemes funded under the nature networks fund. The Minister, I understand, was very impressed by the visit and seeing the work on the ground. And I'm happy to see that funding has been allocated for projects to help curb the decline of Wales's wildlife and salmon. The Minister said:
'Whilst we must do all we can to protect our precious Atlantic wild salmon—healthy, free-flowing rivers will benefit all'—
all of us—including
'our physical and mental wellbeing.'
She went on to say:
A thriving population of salmon indicates a clean and well oxygenated river where other species can flourish and tourism can boom. Whether you’re a bather,'
she said,
'toe-dipper, twitcher, angler or kayaker—a healthy river means a more enjoyable countryside experience.'
I agree with her entirely. Those are the words of the Minister. I can't declare an interest as somebody who fishes, but I am a keen paddler, but not a bather, definitely—not in the cold waters. But it is reassuring to see that the Welsh Government and the Minister sees the bigger picture—that it's a benefit not just for present and future salmon, but for all of us too.
But, again, Swansea University, who were part of this, need to apply for extensions to that fund to facilitate the work. And the work was also restricted to designated rivers, when, actually, all our rivers are critical to the restoration of salmon survival. And we must make licensing and consenting processes for the river restoration simpler and faster, so that organisations can deliver within the grant-funded timescales, which are short. So, a longer, five-year co-ordinated delivery programme would be the ultimate in providing a major boost to restoration for salmon. And we also need a water catchment plan for every river in Wales, starting with the fall in special areas of conservation rivers—that would be a really good start. And this should recognise all impacts, from all sectors, and everybody working together, in one single co-ordinated plan for recovery.
Now, while it's not impossible for salmon populations to recover—it isn't; the history of salmon populations shows that they can recover from low population sizes, or even from almost eradication, once those constraining factors are removed—the longer these populations remain below their conservation limits, as they are now, it becomes far less likely that they'll recover. And I refer back to a previous point made: the egg deposition levels in Welsh rivers were at a historic 20-year low during 2021. So, however possible recovery is, it is looking ever-less likely if things do not change rapidly, and without immediate, urgent action. It could be as close as 20 to 30 years, some of the analysis shows, before Atlantic salmon disappears entirely from Welsh rivers. We can’t let this happen.
Monitoring is important—monitoring the population size and the conservation status of salmon and trout populations. This will need a comprehensive approach. Rod catch data has limitations. It needs to be interpreted very carefully as well. Genetic methods can provide independent assessments of abundance and conservation status, but monitoring should also consider habitat quality, stream connectivity and genetic diversity.
In order to conserve fish populations several important measures need to be taken. It’s crucial to restore habitat and to improve environmental quality to allow that natural breeding and rearing of high-quality smolts, as their size significantly impacts on the later survival. And this restoration should be part of an ongoing effort, regardless of the conservation status of the populations. Maximising the natural connectivity between rivers and removing man-made barriers is essential to allow the adult fish access to spawning habitat and to enable smolt migration to the sea, and protecting the spawning stock from additional sources of mortality beyond natural causes is also necessary. Artificial rearing should only be supported after a thorough investigation of the causes of population decline and the potential outcomes. And gene banking can be considered as a last-resort conservation measure, taking into account the factors leading to near extinction and the reality of long-term global climate change. So, by implementing these many strategies we can work towards the preservation and sustainability of our fish populations.
Now, I am aware that some angling organisations believe that NRW should reconsider its current policy on stocking juvenile salmon. Now, I believe there are good reasons for this current policy, but we should be planning now for the worst-case scenario, and when and whether in that eventuality stocking might be an option. However, the immediate priority has got to be to identify and resolve the many issues already impacting populations of wild salmon that would also impact stock fish, if this was allowed.
So, the debate today, I hope, is highlighting the critical situation facing the Atlantic salmon population in Wales and right across the UK. The report from NRW clearly indicates the species is under critical threat. It may disappear entirely from Welsh rivers without action in the next few decades. The Institute of Fisheries Management has sounded the alarm on the crisis and the fact that salmon is close to extinction. It’s clear that we need a radical, urgent plan, one that is not only prioritised, but also measured and monitored at a Welsh and a UK level. The debate has also highlighted the multiple factors that have contributed to this crisis, including climate change, physical barriers to migration, habitat degradation and agricultural pollution, and other sources of pollution. To address these issues, we need to prioritise the freshwater impacts, particularly noting the interlinkage with other Welsh Government priorities.
So, in conclusion, it’s evident that urgent action is needed to address this crisis facing the Atlantic salmon population in Wales and across the UK. Welsh Government can and should take a leadership role in ensuring this salmon population thrives and survives for years and generations to come here in Wales. I should also make note, by the way, of the salmon and sewin event that Cefin and I held last year here in the Senedd, which brought some good and constructive conversation, highlighting some of these challenges and ways to resolve the situation. We have another event coming up later this year, on which I’d say to Members: keep free in your diary.
Let us act now, Dirprwy Lywydd, to ensure that future generations can enjoy the beauty and the history of the king of fish in the rivers of Wales.
Mae'r ymchwil bresennol yn priodoli tua 40 y cant o'r lleihad yng ngoroesiad eogiaid i effeithiau dŵr croyw, felly mae'n rhaid inni wneud yr hyn a allwn i flaenoriaethu ein gweithredoedd ar yr elfen hon. A nodwn y cyswllt â blaenoriaethau eraill Llywodraeth Cymru—felly, er enghraifft, ymrwymiad y Prif Weinidog ar ffosffadau ac ansawdd dŵr, sydd i'w groesawu. Bydd hynny'n helpu, os caiff ei gyflawni. Ac mae'n rhaid inni gydnabod effaith sylweddol llygredd amaethyddol ar ein hafonydd a phoblogaethau eog a sewin. Ac mae angen inni weithio gyda lefel uchel o uchelgais gyda'n ffermwyr; mae'n mynd i fod yn anodd newid, ond efallai'n wir fod rhai o'r atebion yn hyn ar lefel Llywodraeth Cymru, megis bwrw ymlaen gyda ffermwyr ar yr ymateb i effaith taenu gweddillion treuliad anaerobig o safleoedd treulio anaerobig.
Ar hyn o bryd caiff y gwaith o adfer afonydd yng Nghymru ei rwystro gan y mecanweithiau y mae sefydliadau fel Afonydd Cymru a chyrff eraill y trydydd sector yn eu defnyddio ar gyfer cyflawni eu gweithredoedd ar lawr gwlad. Felly, er bod croeso mawr iddynt, mae rhaglenni ariannu wedi'u cyfyngu, ac mae'n rhan o'r cyfyngiadau ehangach ar gyllidebau cyhoeddus a diffyg gallu i edrych y tu hwnt i un flwyddyn. Un o'r prif ffynonellau cyllid yw'r arian dyrannu strategol gan Lywodraeth Cymru, a ryddheir gan CNC. Ond mae'n seiliedig ar gyllid blwyddyn, ac mae Afonydd Cymru wedi gweithio'n galed i ddadlau dros ei ymestyn yn rhaglen aml-flwyddyn; fe lwyddasant i'w gael i fyny i 18 mis. Ond nid yw'n caniatáu blaenoriaethu'r cynlluniau hwy sydd eu hangen arnom yn hirdymor.
Nawr, rwy'n sylwi bod y Gweinidog Newid Hinsawdd wedi cyfarfod â Sefydliad Gwy ac Wysg a Phrifysgol Abertawe yn ddiweddar i weld rhai o'r cynlluniau a ariennir o dan y gronfa rhwydweithiau natur. Rwy'n deall bod yr ymweliad a gweld y gwaith ar lawr gwlad wedi gwneud argraff fawr ar y Gweinidog. Ac rwy'n hapus i weld bod arian wedi'i ddyrannu ar gyfer prosiectau i helpu i atal dirywiad bywyd gwyllt ac eogiaid Cymru. Dywedodd y Gweinidog:
'Tra bod yn rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i warchod eogiaid gwyllt gwerthfawr—bydd afonydd iach, sy'n llifo'n rhydd, o fudd i les corfforol a meddyliol pawb'—
pob un ohonom—gan gynnwys ein
'lles corfforol a meddyliol.'
Aeth ymlaen i ddweud:
'Mae poblogaeth lewyrchus o eogiaid yn dyst i afon lân ac ocsigenedig lle gall rhywogaethau eraill ffynnu ac y gall twristiaeth ffynnu. P'un a ydych chi'n hoffi ymdrochi',
meddai,
'neu roi eich traed yn y dŵr, yn gwylio adar, yn bysgotwr neu'n mynd ar geufad—mae afon iach yn golygu profiad cefn gwlad sy’n fwy pleserus.'
Rwy'n cytuno'n llwyr. Geiriau'r Gweinidog yw'r rheini. Ni allaf ddatgan diddordeb fel rhywun sy'n pysgota, ond rwy'n badlwr brwd, ond nid yn ymdrochwr, yn bendant—nid yn y dyfroedd oer. Ond mae'n gysur gweld bod Llywodraeth Cymru a'r Gweinidog yn gweld y darlun ehangach—ei fod o fudd nid yn unig i eogiaid yn y presennol ac yn y dyfodol, ond i bob un ohonom ni hefyd.
Ond unwaith eto, mae angen i Brifysgol Abertawe, a oedd yn rhan o hyn, wneud cais am estyniadau i'r gronfa honno er mwyn hwyluso'r gwaith. Ac roedd y gwaith hefyd wedi'i gyfyngu i afonydd dynodedig, pan fo pob un o'n hafonydd yn hanfodol i adfer goroesiad eogiaid mewn gwirionedd. Ac mae'n rhaid inni wneud prosesau trwyddedu a chydsynio ar gyfer adfer afonydd yn symlach ac yn gynt, fel y gall sefydliadau gyflawni o fewn amserlenni grantiau, sy'n fyr. Felly, byddai rhaglen gyflawni hirach, bum mlynedd wedi'i chydlynu yn well na dim ar gyfer rhoi hwb mawr i adferiad eogiaid. Ac mae angen cynllun dalgylch dŵr ar gyfer pob afon yng Nghymru hefyd, gan ddechrau gyda'r dirywiad yn afonydd yr ardaloedd cadwraeth arbennig—byddai hynny'n ddechrau da iawn. A dylai hyn gydnabod pob effaith, o bob sector, a phawb yn gweithio gyda'i gilydd, mewn un cynllun wedi'i gydlynu ar gyfer adferiad.
Nawr, er nad yw'n amhosibl i boblogaethau eogiaid adfer—nid yw'n amhosibl; mae hanes poblogaethau eogiaid yn dangos y gallant adfer o fod yn boblogaethau bach, neu o fod bron â diflannu, pan gaiff y ffactorau cyfyngol hynny'n eu dileu—po hwyaf y bydd y poblogaethau hyn yn parhau o dan eu terfynau cadwraeth, fel y maent nawr, mae'n llawer llai tebygol y byddant yn adfer. Ac rwy'n cyfeirio'n ôl at bwynt blaenorol a wnaed: roedd lefelau dyddodi wyau yn afonydd Cymru ar isafbwynt hanesyddol ers 20 mlynedd yn ystod 2021. Felly, er mor bosibl yw adferiad, mae'n edrych yn fwyfwy annhebygol os nad yw pethau'n newid yn gyflym, a heb weithredu brys ar unwaith. Gallai fod mor agos ag 20 i 30 mlynedd, yn ôl rhai o'r dadansoddiadau, cyn i'r eog ddiflannu'n llwyr o afonydd Cymru. Ni allwn adael i hyn ddigwydd.
Mae monitro'n bwysig—monitro maint y boblogaeth a statws cadwraeth poblogaethau eogiaid a sewiniaid. Bydd angen dull cynhwysfawr o weithredu. Ceir cyfyngiadau i ddata daliadau gwialen. Mae angen ei ddehongli'n ofalus iawn hefyd. Gall dulliau genetig ddarparu asesiadau annibynnol o niferoedd a statws cadwraeth, ond dylai monitro ystyried ansawdd cynefinoedd, cysylltedd ffrydiau ac amrywiaeth genetig yn ogystal.
Er mwyn gwarchod poblogaethau pysgod mae angen rhoi sawl mesur pwysig ar waith. Mae'n hanfodol adfer cynefin a gwella ansawdd amgylcheddol er mwyn caniatáu ar gyfer bridio naturiol a magu gleisiaid o ansawdd uchel, gan fod eu maint yn effeithio'n sylweddol ar eu goroesiad yn ddiweddarach. A dylai'r gwaith adfer hwn fod yn rhan o ymdrech barhaus, beth bynnag yw statws cadwraeth y poblogaethau. Mae gwneud y mwyaf o'r cysylltedd naturiol rhwng afonydd a chael gwared ar rwystrau a wnaed gan bobl yn hanfodol er mwyn caniatáu mynediad i bysgod llawndwf at gynefin silio ac i alluogi gleisiaid i fudo i'r môr, ac mae angen diogelu'r stoc silio rhag achosion marwolaeth ychwanegol y tu hwnt i achosion naturiol. Dim ond ar ôl ymchwilio'n drylwyr i achosion dirywiad y boblogaeth a'r canlyniadau posibl y dylid cefnogi magu artiffisial. A gellir ystyried bancio genynnau fel mesur cadwraeth dewis olaf, gan ystyried y ffactorau sy'n arwain at ddod yn agos at ddiflannu a realiti newid hinsawdd byd-eang hirdymor. Felly, drwy weithredu'r strategaethau niferus hyn gallwn weithio tuag at warchod ein poblogaethau pysgod a'u cynaliadwyedd.
Nawr, rwy'n ymwybodol fod rhai sefydliadau pysgota yn credu y dylai CNC ailystyried ei bolisi presennol ar stocio eogiaid ifanc. Nawr, rwy'n credu bod rhesymau da dros y polisi cyfredol hwn, ond dylem fod yn cynllunio nawr ar gyfer y senario gwaethaf, ac a allai stocio fod yn opsiwn pe bai hynny'n digwydd, a phryd i wneud hynny. Fodd bynnag, rhaid rhoi'r flaenoriaeth gyntaf i nodi a datrys y nifer o bethau sydd eisoes yn effeithio ar boblogaethau eogiaid gwyllt a fyddai hefyd yn effeithio ar bysgod stoc, pe bai'n cael ei ganiatáu.
Felly, mae'r ddadl heddiw, gobeithio, yn tynnu sylw at y sefyllfa argyfyngus sy'n wynebu'r boblogaeth eogiaid yng Nghymru a ledled y DU. Mae'r adroddiad gan CNC yn dangos yn glir fod y rhywogaeth o dan fygythiad tyngedfennol. Fe all ddiflannu'n llwyr o afonydd Cymru os na weithredir yn ystod y degawdau nesaf. Mae'r Sefydliad Rheoli Pysgodfeydd wedi seinio'r larwm ar yr argyfwng a'r ffaith bod eogiaid yn agos at ddiflannu. Mae'n amlwg fod angen cynllun radical ar frys, un sydd nid yn unig yn cael ei flaenoriaethu, ond hefyd yn cael ei fesur a'i fonitro ar lefel Cymru a'r DU. Mae'r ddadl hefyd wedi tynnu sylw at y ffactorau lluosog sydd wedi cyfrannu at yr argyfwng hwn, gan gynnwys newid hinsawdd, rhwystrau ffisegol i fudo, dirywiad cynefinoedd a llygredd amaethyddol, a ffynonellau eraill o lygredd. Er mwyn mynd i'r afael â'r materion hyn, mae angen inni flaenoriaethu'r effeithiau ar ddŵr croyw, gan nodi'r cyswllt â blaenoriaethau eraill Llywodraeth Cymru yn arbennig.
Felly, i gloi, mae'n amlwg fod angen gweithredu ar frys i fynd i'r afael â'r argyfwng sy'n wynebu'r boblogaeth eogiaid yng Nghymru a ledled y DU. Fe all, ac fe ddylai Llywodraeth Cymru fabwysiadu rôl arweiniol i sicrhau bod y boblogaeth eogiaid yn ffynnu ac yn goroesi am flynyddoedd a chenedlaethau i ddod yma yng Nghymru. Dylwn hefyd nodi, gyda llaw, y digwyddiad eog a sewin a gynhaliwyd gan Cefin a minnau y llynedd yma yn y Senedd, a arweiniodd at sgwrs dda ac adeiladol, a amlygai rai o'r heriau hyn a ffyrdd o ddatrys y sefyllfa. Mae gennym ddigwyddiad arall yn ddiweddarach eleni, a hoffwn ddweud wrth yr Aelodau am gadw'r dyddiad yn rhydd yn eich dyddiadur.
Gadewch inni weithredu nawr, Ddirprwy Lywydd, i sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn gallu mwynhau harddwch a hanes brenin y pysgod yn afonydd Cymru.
Gad inni sicrhau Cymru lân, Cymru sy'n ffynnu i'n plant ni a'u plant nhw. Diolch.
Let us ensure a clean Wales, a prospering Wales for our children and for their children. Thank you very much.
Thank you, Huw, for tabling this very important and timely debate. Salmon do face an uphill battle in more ways than one. The Welsh Government has just announced £11 million to curb wildlife decline, including the Atlantic wild salmon, as you say, and I'm sure we'll hear more about that in the future. I certainly look forward to seeing the improvement to the west and the east Cleddau rivers, the Usk, the Tawe and the Teifi, removing physical barriers along those crucial migration routes. The new report that you've mentioned on salmon population commissioned by NRW sets out in stark detail—and you've explained that—why we must act now and why we must act decisively. River health remains paramount, especially when you consider that sea survival rates for salmon are around a fifth of what they were 50 years ago. In other words, our rivers need to support more fish, not fewer.
At the moment, as we know, only 40 per cent of our rivers are in good ecological status. That's why, as I said here in the Chamber—you mentioned it now—we must get to those nutrient management targets and we must get those over the line. If we continue to delay the 170 kg per hectare nitrogen whole-farm limit we're never going to meet our environmental goals. We've seen the progress that can be made when all sides pull together with the First Minister's river pollution summit at last year's Royal Welsh Show and the recent phosphorous summit in Cardiff. We must continue that team Wales effort. So, I would urge Members from all sides to support this going forward.
Diolch, Huw, am gyflwyno'r ddadl bwysig ac amserol hon. Mae eogiaid yn wynebu brwydr anodd mewn mwy nag un ffordd. Mae Llywodraeth Cymru newydd gyhoeddi £11 miliwn i atal dirywiad bywyd gwyllt, gan gynnwys yr eog gwyllt, fel y dywedwch, ac rwy'n siŵr y byddwn yn clywed mwy am hynny yn y dyfodol. Rwy'n sicr yn edrych ymlaen at weld y gwelliant i afon Cleddau Ddu ac afon Cleddau Wen, afon Wysg, afon Tawe ac afon Teifi, a chael gwared ar y rhwystrau ffisegol ar hyd y llwybrau mudo hollbwysig hynny. Mae'r adroddiad newydd a grybwyllwyd gennych ar boblogaeth eogiaid a gomisiynwyd gan CNC yn nodi'n fanwl iawn—ac rydych chi wedi egluro hynny—pam mae'n rhaid inni weithredu nawr a pham mae'n rhaid inni weithredu'n bendant. Mae iechyd afonydd yn parhau i fod yn hollbwysig, yn enwedig o gofio bod cyfraddau'r eogiaid sy'n goroesi yn y môr oddeutu un rhan o bump o'r hyn oeddent 50 mlynedd yn ôl. Mewn geiriau eraill, mae angen i'n hafonydd gynnal mwy o bysgod, nid llai.
Ar hyn o bryd, fel y gwyddom, dim ond 40 y cant o'n hafonydd sydd mewn statws ecolegol da. Dyna pam, fel y dywedais yma yn y Siambr—fe wnaethoch chi sôn amdano nawr—mae'n rhaid inni gyrraedd y targedau rheoli maetholion hynny ac mae'n rhaid inni gael y rheini'n iawn. Os ydym yn parhau i oedi'r terfyn fferm gyfan o 170 kg nitrogen yr hectar, ni wnawn ni byth gyrraedd ein nodau amgylcheddol. Rydym wedi gweld y cynnydd y gellir ei wneud pan fydd pawb yn tynnu gyda'i gilydd gydag uwchgynhadledd y Prif Weinidog ar lygredd afonydd yn y Sioe Frenhinol y llynedd a'r uwchgynhadledd ffosfforws yng Nghaerdydd yn ddiweddar. Rhaid inni barhau ag ymdrech tîm Cymru. Felly, hoffwn annog yr Aelodau o bob plaid i gefnogi hyn wrth symud ymlaen.
I'm grateful to Huw for allowing me a minute of his allocated time. And, as species champion for the sewin, the sea trout, I would echo the call for a radical, measured plan to protect our freshwater fish stocks. But, unlike the salmon, which die once they spawn, sewin typically make repeated migrations between the sea and our rivers, and can, surprisingly, show a longevity that actually means they return to spawn as many as 10 times during their lifetime. So, although officially listed as a species of least concern, the sustainability of the sewin stocks in Welsh rivers certainly does give cause for concern, and I can speak from my own experience, living near the River Towy and being a keen angler on the River Towy, seeing these stocks depleted over recent years. But, indeed, from NRW's assessment of 33 main sea trout rivers, 88 per cent of stocks were assessed as 'at risk' or 'probably at risk', with 12 per cent 'probably not at risk'. So, it's clear that many of the remedies already identified by Huw to protect and enhance salmon populations, from tackling climate change to river pollution, addressing the barriers to migration, will also benefit the sewin as well, which migrate far more often during their lifetime, as I mentioned. So, let's do what we can to protect these iconic species so that they're no longer under threat. And I'll work with Huw certainly, as two species champions, to achieve that. Diolch yn fawr.
Rwy'n ddiolchgar i Huw am ganiatáu munud o'i amser dynodedig i mi. Ac fel hyrwyddwr rhywogaethau y sewin, brithyll y môr, hoffwn adleisio'r alwad am gynllun radical, wedi'i fesur i ddiogelu ein stociau pysgod dŵr croyw. Ond yn wahanol i'r eog, sy'n marw ar ôl iddynt silio, mae sewiniaid fel arfer yn mudo dro ar ôl tro rhwng y môr a'n hafonydd, ac er mawr syndod, gallant fyw am gyfnod hir sy'n golygu mewn gwirionedd eu bod yn dychwelyd i silio cymaint â 10 gwaith yn ystod eu hoes. Felly, er ei fod wedi'i restru'n swyddogol fel rhywogaeth dan ddim bygythiad, mae cynaliadwyedd stociau sewin yn afonydd Cymru yn sicr yn peri pryder, a gallaf siarad o fy mhrofiad fy hun, a minnau'n byw ger afon Tywi ac yn bysgotwr brwd ar afon Tywi, ac rwyf wedi gweld y stociau hyn yn dirywio dros y blynyddoedd diwethaf. Ond yn wir, o asesiad CNC o 33 o brif afonydd brithyllod y môr, aseswyd bod 88 y cant o stociau 'mewn perygl' neu 'yn debygol o fod mewn perygl', gyda 12 y cant 'yn debygol o beidio â bod mewn perygl'. Felly, mae'n amlwg y bydd llawer o'r mesurau adfer a nodwyd eisoes gan Huw i warchod a gwella poblogaethau eogiaid, o ymladd newid hinsawdd i lygredd afonydd a mynd i'r afael â'r rhwystrau i fudo, o fudd i'r sewin hefyd, sy'n mudo'n llawer amlach yn ystod ei oes, fel y nodais. Felly, gadewch inni wneud yr hyn a allwn i ddiogelu'r rhywogaethau eiconig hyn fel nad ydynt dan fygythiad mwyach. A byddaf yn gweithio gyda Huw yn sicr, fel dau hyrwyddwr rhywogaeth, i gyflawni hynny. Diolch yn fawr.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl—Lee Waters.
I call on the Deputy Minister for Climate Change to reply to the debate—Lee Waters.
Diolch, Dirprwy Lywydd. It's excellent to hear from two species champions, of the sewin and of the salmon, to inform this debate, and, clearly, there's a strong theme in the contributions of all three speakers today about the threat to a number of species, to our habitat and biodiversity in this ecosystem, indeed. The Atlantic salmon, as Huw Irranca set out so clearly, is under clear threat and we are working hard with a range of partners to do what we can. We've already, in Wales, ended catch-kill fisheries for salmon, introducing catch and release in all of our rivers, and action now needs to go beyond fisheries measures. In recognition of this, Natural Resources Wales, at the request of Lesley Griffiths, developed a salmon and sea trout action plan for Wales, which sets out actions that NRW would take that were broader than fisheries management to address the decline in salmon and sewin. And, as has been said, we need to consider the multiple benefits of the actions that we deliver. Healthy, free-flowing rivers will be of benefit not just to salmon but to other species and to our own species, to our physical and mental well-being, which is why protecting and enhancing our water environment is a priority for this Government.
Our programme for government commits us to improving water quality by beginning to designate inland waters for recreation and strengthening river water quality monitoring. We've provided almost £9 million for water quality improvements, removing barriers to fish migration and remediating metal mines across Wales, and we've committed to provide £40 million of additional funding between 2022 and 2025 to address water quality problems, including funding for nutrient management boards, established to address special areas of conservation river catchment challenges. And we've taken steps, of course, to reduce discharges from overflows. This includes making SuDS—sustainable drainage systems—mandatory on almost all new building developments and this will help relieve pressure on the network by redirecting and slowing down the speed at which surface water enters the sewer system. It'll also help ensure storm overflows are only used as a last resort. And we're working to tackle the many reasons for river pollution in Wales, from agricultural pollution, where we've introduced new regulations to help manage nutrients, and also continue to provide financial support for tackling the issue of abandoned mines, where we are at the forefront of developing innovative solutions, and, in fact, are hosting the International Mine Water Association conference this summer to showcase these solutions. Reducing impacts from storm overflows is a priority and we need a cross-sectoral approach to this, and we are making progress.
So, I think we all agree the state of salmon stocks shouldn't be viewed in isolation from the wider nature emergency, and we recognise the impact of biodiversity loss and ecosystem collapse. Indeed, my colleague Julie James has led a deep-dive exercise into how we can meet our 30x30 targets on this. As part of this, we are providing £7 million this year through the large-scale element of the nature networks fund over nine projects, two of them large-scale projects to restore freshwater biodiversity in the river Irfon catchment in mid Wales and the river Thaw in south Wales, working with the National Lottery and NRW, taking a joined-up approach. As was mentioned by Huw earlier, Julie James recently visited the reconnecting the salmon rivers of Wales project that helps redesign barriers to help fish move freely up and down stream, led by Swansea University, and is working to tackle river fragmentation by removing or mitigating the impact of river barriers in five rivers, restoring 141 km of fragmented river habitat.
So, I think we are all agreed that this is a genuine cause for concern. We recognise that the interventions needed are cross-cutting and not just focused on the rivers themselves, though we are making important strides there. If we want Wales to be able to pass on this both cultural and environmental jewel, then we need to act quickly as a team to address these emergencies. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n wych clywed gan ddau hyrwyddwr rhywogaeth, un y sewin ac un yr eog, i lywio'r ddadl hon, ac yn amlwg, mae thema gref yng nghyfraniadau'r tri siaradwr heddiw am y bygythiad i nifer o rywogaethau, i'n cynefin a bioamrywiaeth yn yr ecosystem hon. Mae'r eog, fel y nododd Huw Irranca mor eglur, dan fygythiad clir ac rydym yn gweithio'n galed gydag ystod o bartneriaid i wneud yr hyn a allwn. Yng Nghymru, rydym eisoes wedi dod â physgodfeydd dal a lladd i ben ar gyfer eogiaid, gan gyflwyno dal a rhyddhau ym mhob un o'n hafonydd, ac mae angen camau nawr i fynd y tu hwnt i fesurau pysgodfeydd. I gydnabod hyn, ar gais Lesley Griffiths, datblygodd Cyfoeth Naturiol Cymru gynllun gweithredu Cymru ar gyfer yr eog a brithyll y môr, sy'n nodi'r camau y byddai CNC yn eu cymryd a oedd yn ehangach na rheoli pysgodfeydd i fynd i'r afael â'r dirywiad yn niferoedd eogiaid a sewiniaid. Ac fel y dywedwyd, mae angen inni ystyried manteision lluosog y camau a gyflawnwn. Bydd afonydd iach sy'n llifo'n rhydd o fudd nid yn unig i eogiaid ond i rywogaethau eraill ac i'n rhywogaeth ein hunain, i'n lles corfforol a meddyliol, a dyna pam mae diogelu a gwella ein hamgylchedd dŵr yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon.
Mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i wella ansawdd dŵr drwy ddechrau dynodi dyfroedd mewndirol ar gyfer hamdden a chryfhau monitro ansawdd dŵr afonydd. Rydym wedi darparu bron £9 miliwn ar gyfer gwelliannau ansawdd dŵr, gan gael gwared ar rwystrau i bysgod sy'n mudo a gwaith adfer ar fwyngloddiau metel ledled Cymru, ac rydym wedi ymrwymo i ddarparu £40 miliwn o gyllid ychwanegol rhwng 2022 a 2025 i fynd i'r afael â phroblemau ansawdd dŵr, yn cynnwys cyllid ar gyfer byrddau rheoli maetholion, a sefydlwyd i fynd i'r afael â heriau dalgylchoedd afonydd mewn ardaloedd cadwraeth arbennig. Ac rydym wedi rhoi camau ar waith, wrth gwrs, i leihau gollyngiadau o orlifoedd. Mae hyn yn cynnwys gwneud SDCau—systemau draenio cynaliadwy—yn orfodol ar bron bob datblygiad adeiladu newydd a bydd hyn yn helpu i leddfu'r pwysau ar y rhwydwaith drwy ailgyfeirio ac arafu'r cyflymder y mae dŵr wyneb yn mynd i mewn i'r system garthffosiaeth. Bydd hefyd yn helpu i sicrhau mai fel dewis olaf y defnyddir gorlifoedd stormydd. Ac rydym yn gweithio i fynd i'r afael â'r nifer o resymau dros lygredd afonydd yng Nghymru, o lygredd amaethyddol, lle rydym wedi cyflwyno rheoliadau newydd i helpu i reoli maetholion, a hefyd yn parhau i ddarparu cymorth ariannol ar gyfer mynd i'r afael â mater mwyngloddiau segur, lle rydym ar flaen y gad yn datblygu atebion arloesol, ac mewn gwirionedd, rydym yn cynnal cynhadledd y Gymdeithas Ryngwladol Dŵr Mwyngloddiau yr haf hwn i arddangos yr atebion hyn. Mae lleihau effeithiau o orlifoedd stormydd yn flaenoriaeth ac mae angen dull traws-sectoraidd o edrych ar hyn, ac rydym yn gwneud cynnydd.
Felly, rwy'n credu ein bod i gyd yn cytuno na ddylid edrych ar gyflwr stociau eogiaid ar wahân i'r argyfwng natur ehangach, ac rydym yn cydnabod effaith colli bioamrywiaeth a chwymp ecosystemau. Yn wir, mae fy nghyd-Aelod Julie James wedi arwain ymarfer at wraidd y mater ar sut y gallwn gyrraedd ein targedau 30x30 ar hyn. Yn rhan o hyn, rydym yn darparu £7 miliwn eleni drwy elfen y gronfa rhwydweithiau natur ar gyfer prosiectau ar raddfa fawr dros naw prosiect, gyda dau ohonynt yn brosiectau ar raddfa fawr i adfer bioamrywiaeth dŵr croyw yn nalgylch afon Irfon yng nghanolbarth Cymru ac afon Ddawan yn ne Cymru, gan weithio gyda'r Loteri Genedlaethol ac CNC, a gweithredu dull cydgysylltiedig. Fel y soniodd Huw yn gynharach, yn ddiweddar ymwelodd Julie James â'r prosiect i ailgysylltu afonydd eogiaid Cymru sy'n helpu i ailgynllunio rhwystrau er mwyn helpu pysgod i symud yn rhydd i fyny ac i lawr yr afon, dan arweiniad Prifysgol Abertawe, ac mae'n gweithio i wrthsefyll darnio cynefinoedd afon drwy dynnu neu liniaru effaith rhwystrau afonydd mewn pump afon, gan adfer 141 km o gynefin afon darniog.
Felly, rwy'n credu ein bod i gyd yn gytûn fod hyn yn achos pryder gwirioneddol. Rydym yn cydnabod bod yr ymyriadau sydd eu hangen yn drawsbynciol ac yn canolbwyntio ar fwy na'r afonydd eu hunain yn unig, er ein bod yn gweld datblygiadau pwysig yno. Os ydym am i Gymru allu trosglwyddo'r trysor diwylliannol ac amgylcheddol hwn i genedlaethau'r dyfodol, mae angen inni weithredu'n gyflym fel tîm i fynd i'r afael â'r argyfyngau hyn. Diolch.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog a diolch, pawb. Daw hynny a thrafodion heddiw i ben.
I thank the Deputy Minister, and thank you, everyone. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:47.
The meeting ended at 18:47.