Y Cyfarfod Llawn

Plenary

25/04/2023

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma, felly, fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Siân Gwenllian. 

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Siân Gwenllian. 

Trafnidiaeth Gyhoeddus
Public Transport

1. Pa gamau mae’r Llywodraeth yn eu cymryd i gefnogi pobl yn Arfon sy’n ddibynnol ar drafnidiaeth gyhoeddus? OQ59390

1. What steps is the Government taking to support people in Arfon who depend on public transport? OQ59390

Llywydd, diolch i Siân Gwenllian am y cwestiwn. Gan weithio gyda chyngor Gwynedd, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi yn sylweddol i gynnal a gwella gwasanaethau bws i bobl Arfon. Mae trenau CAF newydd yn rhedeg ar linellau’r gogledd yn barod. Bydd comisiwn trafnidiaeth gogledd Cymru yn cynnig rhagor o ffyrdd o wella pan fydd yn adrodd yn yr hydref. 

Llywydd, I thank Siân Gwenllian for that question. Working with Gwynedd County Council, the Welsh Government has invested significantly in sustaining and improve bus services for the people of Arfon. New CAF trains are already running on north Wales lines. The north Wales transport commission will propose further improvements when it reports in the autumn. 

Diolch am yr ateb. Mae etholwyr mewn nifer o gymunedau yn Arfon yn gwbl ddibynnol ar wasanaeth bysiau er mwyn cyrraedd eu gwaith, ac maen nhw'n pryderu'n arw am yr holl ansicrwydd o gwmpas dyfodol gwasanaethau bysiau. Mae rhai cymunedau yn mynd o un argyfwng i'r llall ac yn brwydro'n galed i gynnal lefel o wasanaeth sy'n annigonol yn y lle cyntaf. Mae yna etholwyr yn Gerlan, Llys y Gwynt, Tal-y-bont, Deiniolen, Rhosgadfan, Llanllyfni, Nebo, ac yn blaen, mewn perig o gael eu hynysu yn llwyr ar adegau pwysig o'r dydd. Mae'r undeb Unite yn galw arnoch chi fel Llywodraeth i drefnu uwchgynhadledd frys i drafod yr argyfwng bysiau, i gynnwys yr holl randdeiliaid allweddol. A wnewch chi gydnabod difrifoldeb y sefyllfa, ac a wnewch chi, plîs, drefnu uwchgynhadledd ar frys?

Thank you for the response. Constituents in many communities in Arfon are entirely reliant on bus services to get to work, and they are deeply concerned about all of the uncertainty around the future of bus services. Some communities go from one crisis to another and are fighting hard to maintain a level of service that is inadequate in the first instance. There are constituents in Gerlan, Llys y Gwynt, Tal-y-bont, Deiniolen, Rhosgadfan, Nebo, and so on and so forth, who are at risk of being totally isolated at important times of the day. Unite the Union is calling on you as a Government to arrange an emergency summit to discuss the bus crisis, to include all key stakeholders. Will you acknowledge the gravity of the situation, and will you please arrange a summit as a matter of urgency?

Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y pwyntiau yna. Y broblem i bobl sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus yw bod llawer o bobl eraill heb ddychwelyd i'r bws na'r trên ar ôl pandemig COVID. Mae trethdalwyr, drwy Lywodraeth Cymru, wedi talu miliynau o bunnoedd yn ychwanegol i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus, ond mae'r arian sy'n cael ei gymryd mewn prisiau tocynnau yn dal i fod yn sylweddol i lawr, ac mae yna realiti newydd mae'n rhaid i ni ei wynebu. 

Mae'r Dirprwy Weinidog wedi cwrdd yn barod, yr wythnos diwethaf, gyda phobl yn y maes—y cwmnïau sy'n rhedeg y cwmnïau bws, aelodau'r awdurdodau lleol ac y blaen, ac, wrth gwrs, rŷn ni'n dal i siarad gyda'r undebau. Ac mae'r Dirprwy Weinidog wedi clywed beth mae'r Aelod wedi dweud y prynhawn yma am uwchgynhadledd. Os yw hynny'n ddefnyddiol, wrth gwrs, rŷn ni'n barod i siarad gyda phobl mewn fforwm fel yna. Ond mae trafodaethau yn dal i fynd ymlaen i gynllunio gwasanaethau bws y dyfodol yn y cyd-destun newydd. 

Llywydd, I thank Siân Gwenllian for those points. The problem for people who rely on public transport is that many other people haven't returned to bus or train services since the COVID pandemic. Taxpayers, through the Welsh Government, have provided millions of pounds in additional funding to support public transport, but the funding raised though bus tickets is still much lower, and there is a new reality there that we have to face.

The Deputy Minister has already met, last week, with people in this area—the bus companies and members of local authorities and so forth, and, of course, we are continuing to discuss these issues with the unions. The Deputy Minister has heard what the Member has said this afternoon about a summit. If that would be useful, of course, we would be prepared to speak to people in that kind of forum. But discussions are ongoing to plan for the bus services of the future in this new context.

I support Siân Gwenllian in raising this important issue here today. And, First Minister, I'm sure you will recognise also that, during the summer months, north Wales brings in a huge number of visitors, which certainly boost our communities through creating jobs and prosperity. Indeed, your own figures show that north Wales tourism day visits are around 22.7 million every year. And one of the things we desperately need during that peak season is increased provision of public transport. To me, it's unacceptable that parts of north Wales, whilst welcoming those many visitors, are having to work with a skeleton public transport system. It's not fair on the people who live there, as well as the visitors who come to enjoy our part of the world. So, First Minister, I wonder how you will ensure that there is appropriate public transport during the summer months in north Wales as we welcome more people in the summer ahead?

Rwy'n cefnogi Siân Gwenllian yn codi'r mater pwysig hwn heddiw. A, Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cydnabod hefyd bod y gogledd, yn ystod misoedd yr haf, yn dod â nifer enfawr o ymwelwyr i mewn, sy'n sicr yn rhoi hwb i'n cymunedau drwy greu swyddi a ffyniant. Yn wir, mae eich ffigurau eich hun yn dangos bod ymweliadau dydd twristiaeth â'r gogledd tua 22.7 miliwn bob blwyddyn. Ac un o'r pethau sydd wir ei angen arnom ni yn ystod y tymor brig hwnnw yw mwy o ddarpariaeth o drafnidiaeth gyhoeddus. I mi, mae'n annerbyniol bod rhannau o'r gogledd, wrth groesawu'r ymwelwyr niferus hynny, yn gorfod gweithio gyda system trafnidiaeth gyhoeddus sgerbwd. Nid yw'n deg ar y bobl sy'n byw yno, yn ogystal â'r ymwelwyr sy'n dod i fwynhau ein rhan ni o'r byd. Felly, Prif Weinidog, tybed sut gwnewch chi sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus briodol yn ystod misoedd yr haf yn y gogledd wrth i ni groesawu mwy o bobl yn ystod yr haf i ddod?

Well, Llywydd, we do that by continuing to invest in bus services across north Wales, and in the Arfon area, where there is a strong case to do so. So, we continue to fund the key TrawsCymru T2 bus service, linking Bangor, Caernarfon, Porthmadog, Dolgellau and Aberystwyth. The service is due to be re-tendered this year, with a new contract for better services starting in September. And in the direct context of tourism, the Member, I know, will be glad to welcome the funding that has been provided as part of the north Wales metro programme—funding provided to Gwynedd Council to enable them to improve the popular Snowdon Sherpa bus network across the Eryri national park. The result is that, far from a skeleton service, there are now more accessible buses operating across the area seven days a week, linking key towns and visitor attractions, and that's a step change in provision for residents and visitors alike.

Wel, Llywydd, rydym ni'n gwneud hynny trwy barhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau bysiau ar draws y gogledd, ac yn ardal Arfon, lle ceir dadl gref dros wneud hynny. Felly, rydyn ni'n parhau i ariannu gwasanaeth bysiau allweddol T2 TrawsCymru, sy'n cysylltu Bangor, Caernarfon, Porthmadog, Dolgellau ac Aberystwyth. Disgwylir i'r gwasanaeth gael ei ail-dendro eleni, gyda chontract newydd ar gyfer gwell gwasanaethau yn cychwyn ym mis Medi. Ac yng nghyd-destun uniongyrchol twristiaeth, gwn y bydd yr Aelod yn falch o groesawu'r cyllid a ddarparwyd yn rhan o raglen metro gogledd Cymru—arian a ddarparwyd i Gyngor Gwynedd i'w caniatáu i wella rhwydwaith bysiau poblogaidd Sherpa'r Wyddfa ar draws parc cenedlaethol Eryri. Y canlyniad, ymhell o fod yn wasanaeth sgerbwd, yw bod bysiau mwy hygyrch bellach yn gweithredu ar draws yr ardal saith diwrnod yr wythnos, gan gysylltu prif drefi ac atyniadau i ymwelwyr, ac mae hynny'n newid sylweddol i'r ddarpariaeth ar gyfer trigolion ac ymwelwyr hefyd.

13:35

First Minister, would you agree that the Tory UK Government is directing a managed decline of the railways in Wales, while Welsh Government is trying to improve services? Having failed to invest in improving our network or give us consequential funding, they are now making performances worse by forcing Network Rail to actively plan a five-year decline, with more real-term cuts in funding, from 2024 to 2027, which is a huge concern. It could take the rail network 10 to 15 years to recover from this setback.

Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno bod Llywodraeth Dorïaidd y DU yn cyfarwyddo dirywiad wedi'i reoli o'r rheilffyrdd yng Nghymru, tra bod Llywodraeth Cymru yn ceisio gwella gwasanaethau? Ar ôl methu â buddsoddi mewn gwella ein rhwydwaith na rhoi cyllid canlyniadol i ni, maen nhw bellach yn gwneud perfformiadau yn waeth trwy orfodi Network Rail i gynllunio dirywiad pum mlynedd yn weithredol, gyda mwy o doriadau termau real i gyllid, o 2024 tan 2027, sy'n bryder enfawr. Gallai gymryd 10 i 15 mlynedd i'r rhwydwaith rheilffyrdd adfer yn sgil yr anffawd hon.

I thank Carolyn Thomas for that very important supplementary question, because it will certainly affect people in Arfon who depend on public transport, because the UK Government, having failed to invest in improving our rail network over many years, are now actively planning to worsen the performance of the rail network under its own control. Network Rail's asset management plans for the next five-year period offer Wales the second worst funding settlement of anywhere in the United Kingdom. There will be a cash-terms reduction, let alone a real-terms reduction, in an era of rampant inflation—there will be a cash-terms reduction in funding available to Network Rail in Wales over the five years from 2024 to 2029. Network Rail's own plan points to an increase in infrastructure failures in Wales and deteriorating assets, which will cause services to be less reliable and less likely to run on time. That is what the UK Government is planning to happen in Wales, and Carolyn Thomas is absolutely right to point to it as an essential context in which the efforts of the Welsh Government to support public transport here has to take place.

Diolch i Carolyn Thomas am y cwestiwn atodol pwysig iawn yna, oherwydd bydd yn sicr o effeithio ar bobl yn Arfon sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, oherwydd mae Llywodraeth y DU, ar ôl methu â buddsoddi i wella ein rhwydwaith rheilffyrdd dros flynyddoedd lawer, bellach yn cynllunio'n weithredol i waethygu perfformiad y rhwydwaith rheilffyrdd sydd o dan ei rheolaeth ei hun. Mae cynlluniau rheoli asedau Network Rail ar gyfer y cyfnod pum mlynedd nesaf yn cynnig i Gymru yr ail setliad cyllid gwaethaf o unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Bydd gostyngiad mewn termau arian parod, heb sôn am ostyngiad mewn termau real, mewn cyfnod o chwyddiant rhemp—bydd gostyngiad mewn termau arian parod i'r cyllid sydd ar gael i Network Rail yng Nghymru dros y pum mlynedd o 2024 tan 2029. Mae cynllun Network Rail ei hun yn cyfeirio at gynnydd i fethiannau seilwaith yng Nghymru ac asedau sy'n dirywio, a fydd yn achosi i wasanaethau fod yn llai dibynadwy ac yn llai tebygol o redeg yn brydlon. Dyna mae Llywodraeth y DU yn bwriadu iddo ddigwydd yng Nghymru, ac mae Carolyn Thomas yn llygad ei lle i dynnu sylw ato fel cyd-destun hanfodol y mae'n rhaid i ymdrechion Llywodraeth Cymru i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus yma ddigwydd ynddo.

Prentisiaethau yn y Sector Adeiladu
Construction Sector Apprenticeships

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar ddyfodol y ddarpariaeth o brentisiaethau yn y sector adeiladu? OQ59414

2. Will the First Minister make a statement on the future of the provision of apprenticeships in the construction sector? OQ59414

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio gyda chyflogwyr a darparwyr dan gontract i gynyddu’r ddarpariaeth i brentisiaid ar draws y sector adeiladu. Rydym hefyd wedi ymrwymo i sicrhau bod prentisiaid yn cael eu hyfforddi i’r safon uchaf bosibl.

Llywydd, the Welsh Government is committed to working with employers and our contracted providers to increase apprentice provision across the construction sector and ensure that apprentices are trained to the highest possible standard.

Diolch am hynny. Mae'n dda clywed eich bod chi wedi ymrwymo i weithio gyda darparwyr a chwmnïau preifat sy'n cynnig y cyfleon yma, oherwydd mae rhai o'r rheini wedi cysylltu â fi, yn siomedig eithriadol nad yw hi bellach yn bosib cynnig prentisiaeth lefel 2 i rai sydd eisiau dilyn gyrfa mewn peirianneg sifil. Nawr, mae'r safon mynediad, wrth gwrs, i wneud prentisiaeth lefel 3 yn gofyn am TGAU C a D, lle, wrth gwrs, o dan lefel 2, doedd dim yr un gofyniad. Nawr, canlyniad hynny yw ei fod e yn cau allan nifer o bobl a fyddai wedi mynd ymlaen i ddilyn gyrfaoedd llewyrchus yn y sector yma. Mae e hefyd yn rhoi tipyn mwy o faich ar y darparwyr, y cwmnïau adeiladu a'r cwmnïau peirianneg sifil sydd yn darparu'r cyfleoedd yma, ac mae rhai ohonyn nhw'n dweud wrthyf i na fyddan nhw efallai, o ganlyniad, yn awyddus i barhau. Felly, gaf i ofyn i'r Llywodraeth ailystyried y penderfyniad yma, oherwydd efallai ar yr wyneb ei fod e'n edrych yn gam synhwyrol, ond, ar lefel ymarferol, mae e yn mynd i gael effaith negyddol?

Thank you for that. It's good to hear that you have committed to working with providers and private companies that do provide these opportunities, because some of those have been in touch with me, expressing great disappointment that it's now not possible to offer level 2 apprenticeships for those who want to follow a career in civil engineering. Now, the entry standards for a level 3 apprenticeship requires a C and a D at GCSE level, where, of course, under level 2, the same requirement didn't exist. Now, the result of that is that it does exclude many people who would have gone on to follow prosperous careers in these sectors. It also places more burden on the providers, the construction companies and the civil engineering companies that provide these opportunities, and some of them tell me that, as a result, they wouldn't be eager to continue. So, can I ask the Government to reconsider this decision, because perhaps on the face of it it might look like a sensible step, but, on a practical level, it will have a negative impact?

Llywydd, dwi wedi clywed y pryderon sydd gan rai cwmnïau yn y gogledd, ond rŷn ni wedi diwygio cymwysterau dan arweiniad cyflogwyr yn y sector. Nhw sydd wedi awgrymu'r system newydd sydd gyda ni, ac maen nhw wedi gwneud hynny achos eu bod nhw'n meddwl y bydd y system newydd yn helpu i recriwtio prentisiaid sy'n gallu cwblhau eu hyfforddiant yn llwyddiannus ac sy'n dod â'r sgiliau ymarferol sydd eu hangen i weithio yn y sector. Dyna fwriad y system newydd—i helpu'r sector gyda'r bobl sy'n dod mas o'r colegau, sy'n cwblhau'r prentisiaethau, gyda'r sgiliau maen nhw'n gallu eu defnyddio yn llwyddiannus. A'r broblem i recriwtio pobl ar lefel 2 yw bod tystiolaeth yn dangos nad ydyn nhw, ar y cyfan, yn gwneud popeth mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud i fod yn llwyddiannus yn y sector. Ond mae'r bobl yn y colegau a'r bobl yn y system yn y gogledd wedi clywed pryderon rhai cyflogwyr yn y gogledd, ac mae'r Construction Industry Training Board—y bwrdd sy'n tynnu pobl at ei gilydd—yn mynd i siarad â'r cwmnïau i weld a oes rhywbeth rŷn ni'n gallu ei wneud i ymateb i'r problemau maen nhw'n meddwl y maen nhw'n wynebu. 

Llywydd, I've heard the concerns expressed by some companies in north Wales, but we have reformed the qualifications regime under the leadership of employers in the sector. It was they who suggested the new system that we have, and they have done so because they are of the view that the new system will help the recruitment of apprentices who can complete their training successfully and who bring the practical skills needed to work in the sector. That's the intention behind the new system—to help the sector with people emerging from colleges to complete apprenticeships with the skills that they can use successfully. And the problem in terms of recruiting people at level 2 is that evidence shows that they don't, on the whole, do everything that they need to do to be successful in the sector. However, people in the colleges and in the system in north Wales have heard the concerns of some employers up in north Wales, and the Construction Industry Training Board—the board that pulls people together—is going to speak to those companies to see whether there is anything we can do to respond to the problems that they feel that they face. 

13:40

First Minister, I'm sure you'll agree with me that we need to increase the level of apprenticeships in the construction sector in all parts of Wales, and I'm hopeful that the recent free-port announcement, which is a great example of Governments working together in Wales's best interests, will provide some momentum to provide more opportunities in my constituency and, indeed, across west Wales. Therefore, can you tell us what discussions are taking place with stakeholders to ensure that apprenticeships and, indeed, other vocational skills courses are being made available as part of the free-port programme in Wales? 

Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi bod angen i ni gynyddu lefel y prentisiaethau yn y sector adeiladu ym mhob rhan o Gymru, ac rwy'n obeithiol y bydd y cyhoeddiad diweddar am borthladdoedd rhydd, sy'n enghraifft wych o Lywodraethau yn cydweithio er budd pennaf Cymru, yn rhoi rhywfaint o fomentwm i ddarparu mwy o gyfleoedd yn fy etholaeth i ac, yn wir, ar draws y gorllewin. Felly, a allwch chi roi gwybod i ni pa drafodaethau sy'n cael eu cynnal gyda rhanddeiliaid i sicrhau y bydd prentisiaethau ac, yn wir, gyrsiau sgiliau galwedigaethol eraill ar gael yn rhan o'r rhaglen porthladdoedd rhydd yng Nghymru?

Can I thank Paul Davies for the question and welcome him back to his place here in the Chamber this afternoon? I want to agree with him about the work that has gone on in the free-port programme, where a system of genuinely joint decision making was agreed between the UK Government and the Welsh Government, and which led, just prior to the Easter break, to the announcement of two free ports in Wales.

Now, I was fortunate enough to be in Pembroke college on Thursday of last week and to take part in the opening of the new engineering and construction facility that they have at the college, and all the talk in that event amongst young people and the college authorities and the employers who were there was about the new opportunities that lie in the future for the Pembrokeshire economy and for young people growing up in that area. And I was very heartened to learn about not only the state-of-the-art facilities that are now available for young people at the college, but the way in which curriculums are being adapted to make sure that the skills that are being learnt in traditional industries will equip those young people for the new opportunities that will be there in renewable energy through the free-port impact and so on. And I was fortunate enough, Llywydd, beyond the meeting at the college, to go on and meet employers separately, and to visit the port at Milford Haven and to hear from port authorities as well about the way in which people are working together to try and achieve exactly the aims and ambitions that Paul Davies has articulated this afternoon. 

A gaf i ddiolch i Paul Davies am y cwestiwn a'i groesawu yn ôl i'w le yma yn y Siambr y prynhawn yma? Hoffwn gytuno ag ef am y gwaith sydd wedi cael ei wneud yn y rhaglen porthladdoedd rhydd, lle cytunwyd ar system o wneud penderfyniadau ar y cyd gwirioneddol rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ac a arweiniodd, ychydig cyn toriad y Pasg, at gyhoeddi dau borthladd rhydd yng Nghymru.

Nawr, roeddwn yn ddigon ffodus i fod yng ngholeg Penfro ddydd Iau yr wythnos diwethaf ac i gymryd rhan yn agoriad y cyfleuster peirianneg ac adeiladu newydd sydd ganddyn nhw yn y coleg, ac roedd yr holl sgwrs yn y digwyddiad hwnnw ymhlith pobl ifanc ac awdurdodau'r coleg a'r cyflogwyr a oedd yno am y cyfleoedd newydd a fydd yn bodoli yn y dyfodol i economi sir Benfro ac i bobl ifanc sy'n cael eu magu yn yr ardal honno. A chefais fy nghalonogi'n fawr o glywed nid yn unig am y cyfleusterau o'r radd flaenaf sydd bellach ar gael ar gyfer pobl ifanc yn y coleg, ond am y ffordd y mae cwricwla yn cael eu haddasu i wneud yn siŵr y bydd y sgiliau sy'n cael eu dysgu mewn diwydiannau traddodiadol yn paratoi'r bobl ifanc hynny ar gyfer y cyfleoedd newydd a fydd yno ym maes ynni adnewyddadwy drwy effaith y porthladdoedd rhydd ac ati. Ac roeddwn i'n ddigon ffodus, Llywydd, ar ôl y cyfarfod yn y coleg, i gael mynd ymlaen i gyfarfod â chyflogwyr ar wahân, ac i ymweld â'r porthladd yn Aberdaugleddau ac i glywed gan awdurdodau'r porthladd hefyd am y ffordd y mae pobl yn cydweithio i geisio cyflawni'r union nodau a'r uchelgeisiau y mae Paul Davies wedi eu mynegi y prynhawn yma.

I'd like to take this opportunity to welcome over 20 Caerphilly Ukrainians who are in the gallery today, and they've, of course, been displaced by the terrible war in Ukraine and they're very welcome here today.

I'd like to follow on from Llyr Gruffydd's question, particularly regarding apprenticeships. I've just had the privilege of completing a report for the Welsh Government, at the request of the First Minister and the education Minister, which I'm submitting this week, and one of the things that I've been able to do is speak to people across the tertiary sector. And one of the things that's become clear is that the sector is quite fragmented, and I know that the Commission for Education and Tertiary Research will have a role in resolving that. I wonder if the First Minister would agree. And I look forward in future then to presenting further recommendations to Government that would help resolve some of the issues that have been raised by Llyr and other Members across this Chamber. 

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i groesawu dros 20 o Wcrainiaid Caerffili sydd yn yr oriel heddiw, ac maen nhw, wrth gwrs, wedi cael eu dadleoli gan y rhyfel ofnadwy yn Wcráin ac mae croeso mawr iddyn nhw yma heddiw.

Hoffwn ddilyn yr un trywydd â chwestiwn Llyr Gruffydd, yn enwedig ynghylch prentisiaethau. Rwyf i newydd gael y fraint o gwblhau adroddiad i Lywodraeth Cymru, ar gais y Prif Weinidog a'r Gweinidog addysg, yr wyf i'n ei gyflwyno yr wythnos hon, ac un o'r pethau yr wyf i wedi gallu eu gwneud yw siarad gyda phobl ar draws y sector trydyddol. Ac un o'r pethau sydd wedi dod yn amlwg yw bod y sector yn eithaf tameidiog, a gwn y bydd gan y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil ran i'w chwarae yn y gwaith o ddatrys hynny. Tybed a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno. Ac edrychaf ymlaen yn y dyfodol wedyn at gyflwyno argymhellion pellach i'r Llywodraeth a fyddai'n helpu i ddatrys rhai o'r problemau a godwyd gan Llyr ac Aelodau eraill ar draws y Siambr hon.

Well, Llywydd, can I, too, welcome visitors to the Senedd this afternoon? And can I thank the Member for the work that he has just completed, commissioned by the education Minister to look at the system as it currently operates. I know the amount of time that the Member has spent out there talking to people who provide training and employers who rely on the skills that are created as the result of that. I was very pleased to hear that the report has a series of practical recommendations that show where improvement can most readily be achieved in the sector. I look forward to reading the report myself. I think I know that the Member has a meeting with Welsh Government officials later this afternoon so that we can begin as quickly as possible to take the practical benefits from the work in which he has been engaged.

Wel, Llywydd, a gaf innau hefyd groesawu ymwelwyr â'r Senedd y prynhawn yma? Ac a gaf i ddiolch i'r Aelod am y gwaith y mae newydd ei gwblhau, a gomisiynwyd gan y Gweinidog addysg i edrych ar y system fel y mae'n gweithredu ar hyn o bryd. Gwn faint o amser y mae'r Aelod wedi ei dreulio allan yno yn siarad â phobl sy'n darparu hyfforddiant a chyflogwyr sy'n dibynnu ar y sgiliau sy'n cael eu creu o ganlyniad i hynny. Roeddwn i'n falch iawn o glywed bod gan yr adroddiad gyfres o argymhellion ymarferol sy'n dangos lle y gellir cyflawni gwelliannau yn fwyaf rhwydd yn y sector. Edrychaf ymlaen at ddarllen yr adroddiad fy hun. Rwy'n credu fy mod i'n gwybod bod gan yr Aelod gyfarfod gyda swyddogion Llywodraeth Cymru yn ddiweddarach y prynhawn yma fel y gallwn ni ddechrau, cyn gynted â phosibl, gymryd y buddion ymarferol o'r gwaith y mae wedi bod yn ei wneud.

13:45

In the spirit of welcoming people to the public gallery this afternoon, if I can also welcome the speaker and the clerk of the Tasmanian Parliament to our public gallery this afternoon and to our Senedd here in Wales. I see a lot of young people here in the gallery as well—welcome to you all. I think Ysgol Comins Coch from Aberystwyth may well be in the gallery, so I particularly welcome you. Thank you for giving me that opportunity. I've promised the speaker of the Tasmanian Parliament that we're very well behaved in this Parliament. I'm about to call the leaders of the political parties, so I hope that you will show us at our best behaviour. 

Yn yr ysbryd o groesawu pobl i'r oriel gyhoeddus y prynhawn yma, os caf i hefyd groesawu llefarydd a chlerc Senedd Tasmania i'n horiel gyhoeddus y prynhawn yma ac i'n Senedd yma yng Nghymru. Rwy'n gweld llawer o bobl ifanc yma yn yr oriel hefyd—croeso i chi i gyd. Rwy'n meddwl ei bod yn ddigon posibl fod Ysgol Comins Coch o Aberystwyth yn yr oriel, felly rwy'n eich croesawu chi yn arbennig. Diolch am roi'r cyfle hwnnw i mi. Rwyf i wedi addo i lefarydd Senedd Tasmania ein bod ni'n ymddwyn yn dda iawn yn y Senedd hon. Rwyf i ar fin galw arweinwyr y pleidiau gwleidyddol, felly gobeithio y gwnewch chi ein dangos i ni ar ein hymddygiad gorau.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Here we go—the leader of the opposition, the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

I ffwrdd â ni—arweinydd yr wrthblaid, y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, the chair of the British Medical Association came out over the weekend and said that the NHS in Wales is not functional. That would cause a deep amount of concern amongst people wherever they rely on the health service to deliver across Wales. She cited three examples, one being ambulance response times, two, the waits in A&E, and three, people not progressing up the waiting lists, which would benchmark how successful the NHS is here in Wales. Regrettably, people are having to go abroad for those procedures. Do you agree with the chair of the BMA that the NHS in Wales is not functional on those measures?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, daeth cadeirydd Cymdeithas Feddygol Prydain allan dros y penwythnos a dweud nad yw'r GIG yng Nghymru yn gweithio. Byddai hynny'n achosi pryder dwys ymhlith pobl ble bynnag y maen nhw'n dibynnu ar y gwasanaeth iechyd i gyflawni ledled Cymru. Cyfeiriodd at dair enghraifft, un yn amseroedd ymateb ambiwlansys, yn ail, yr arosiadau mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ac yn drydydd, pobl nad ydyn nhw'n symud i fyny'r rhestrau aros, a fyddai'n meincnodi pa mor llwyddiannus yw'r GIG yma yng Nghymru. Yn anffodus, mae'n rhaid i bobl fynd dramor i gael y triniaethau hynny. A ydych chi'n cytuno â chadeirydd y BMA nad yw'r GIG yng Nghymru yn gweithio o ran y mesurau hynny?

I don't agree with what the chair of the BMA said about the Welsh NHS not being functional. Of course I agree that there are parts of our NHS that are under the most enormous strain from the volume of people needing to access those services. But the Welsh NHS, Llywydd, for a population of 3 million people, deals with 2 million contacts every single month from people here in Wales. I don't believe that a system that has 2 million contacts with the Welsh population every single month could in any fair sense be described as a system that is failing.

Nid wyf i'n cytuno â'r hyn a ddywedodd cadeirydd y BMA o ran nad yw GIG Cymru yn gweithio. Wrth gwrs, rwy'n cytuno bod rhannau o'n GIG o dan y straen mwyaf enfawr oherwydd nifer y bobl sydd angen cael mynediad at y gwasanaethau hynny. Ond mae GIG Cymru, Llywydd, ar gyfer poblogaeth o 3 miliwn o bobl, yn ymdrin â 2 filiwn o gysylltiadau bob un mis gan bobl yma yng Nghymru. Nid wyf i'n credu y gallai system sydd â 2 filiwn o gysylltiadau â phoblogaeth Cymru bob un mis, mewn unrhyw ystyr deg, gael ei disgrifio fel system sy'n methu.

The points I put to you, First Minister, were around specific areas of the NHS that the chair of the BMA highlighted as not being functional and people not seeing the results that they require when they engage with the NHS. Surely it should be a priority for this Government to make sure that those response times improve, and where people require access to the NHS, they can have it in a timely manner. Do you agree with me that that needs to be a key priority, and what isn't a priority for the Government is to seek to pay the £1,600 to people who have not had settled status in this country and act as a pull factor to line the pockets of people smugglers on the other side of the channel?

Roedd y pwyntiau a gyflwynais i chi, Prif Weinidog, yn ymwneud â meysydd penodol o'r GIG y gwnaeth cadeirydd y BMA eu hamlygu fel rhai nad ydyn nhw'n gweithio a phobl ddim yn gweld y canlyniadau sydd eu hangen arnyn nhw pan fyddan nhw'n ymgysylltu â'r GIG. Siawns na ddylai fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon wneud yn siŵr bod yr amseroedd ymateb hynny yn gwella, a phryd y mae pobl angen mynediad at y GIG, y gallan nhw ei gael yn amserol. A ydych chi'n cytuno â mi bod angen i hynny fod yn flaenoriaeth allweddol, ac mai'r hyn nad yw'n flaenoriaeth i'r Llywodraeth yw ceisio talu'r £1,600 i bobl sydd heb gael statws sefydlog yn y wlad hon a gweithredu fel ffactor atyniadol i lenwi pocedi smyglwyr pobl yr ochr arall i'r sianel?

First of all, Llywydd, I do agree that, of course, access to the NHS for people in an emergency, or for people waiting for planned care, is a very important priority for this Government. The figures that were published during the recess showed that the number of people waiting for treatment in the Welsh NHS continues to go down, that long waits are falling, and that performance of our emergency departments exceeded the performance of departments in England for the seventh month in a row. So, I agree with him about the priority and I think there is evidence of the system responding.

As to the remarks that the leader of the opposition made about our universal basic income pilot, let me be clear with Members: this is a pilot that is aimed at helping some of the most vulnerable children and young people in our community. That's what the pilot is about. These are children emerging from the care of public authorities in Wales. Amongst them are a very small number of young people who are in the care of a local authority because they have come to Wales from some of the most war-torn places on the face of the planet. They arrive with nobody and with nothing. They are unaccompanied children. They are looked after by our local authorities, and when they leave the care of the local authority, this is a Government—and has, generally, Llywydd, been a Senedd—that wishes to see everything done to give those children the best possible start in life. That is what we are talking about: the future of vulnerable children. I have thought over 20 years that that was a shared ambition across this Chamber, and I hope it will continue to be so in the future.

Yn gyntaf oll, Llywydd, rwy'n cytuno, wrth gwrs, bod mynediad at y GIG i bobl mewn argyfwng, neu i bobl sy'n aros am ofal a gynlluniwyd, yn flaenoriaeth bwysig iawn i'r Llywodraeth hon. Dangosodd y ffigurau a gyhoeddwyd yn ystod y toriad bod nifer y bobl sy'n aros am driniaeth yn GIG Cymru yn parhau i ostwng, bod arosiadau hir yn gostwng, a bod perfformiad ein hadrannau brys yn rhagori ar berfformiad adrannau yn Lloegr am y seithfed mis yn olynol. Felly, rwy'n cytuno ag ef ynglŷn â'r flaenoriaeth ac rwy'n credu bod tystiolaeth o'r system yn ymateb.

O ran y sylwadau a wnaeth arweinydd yr wrthblaid am ein cynllun treialu incwm sylfaenol cyffredinol, gadewch i mi fod yn eglur gyda'r Aelodau: cynllun treialu yw hwn sydd â'r nod o helpu rhai o'r plant a'r bobl ifanc mwyaf agored i niwed yn ein cymuned. Dyna yw pwrpas y cynllun treialu. Plant yw'r rhain sy'n dod allan o ofal awdurdodau cyhoeddus yng Nghymru. Yn eu plith, ceir nifer fach iawn o bobl ifanc sydd yng ngofal awdurdod lleol oherwydd eu bod wedi dod i Gymru o rai o'r llefydd mwyaf rhyfelgar ar wyneb y blaned. Maen nhw'n cyrraedd gyda neb a gyda dim. Plant ar eu pen eu hunain ydyn nhw. Maen nhw'n derbyn gofal gan ein hawdurdodau lleol, a phan fyddan nhw'n gadael gofal yr awdurdod lleol, mae hon yn Llywodraeth—ac yn gyffredinol, Llywydd, mae hon wedi bod yn Senedd—sy'n dymuno gweld popeth yn cael ei wneud i roi'r dechrau gorau posibl mewn bywyd i'r plant hynny. Dyna'r hyn yr ydym ni'n sôn amdano: dyfodol plant agored i niwed. Rwyf i wedi meddwl dros 20 mlynedd bod hwnnw'n uchelgais cyffredin ar draws y Siambr hon, ac rwy'n gobeithio y bydd yn parhau felly yn y dyfodol.

13:50

It certainly will be shared across this Chamber, First Minister, because we shouldn't be conflating the two issues; we should be doing all we can—[Interruption.] We should be doing all we can to support those who need help and the state to intervene to support them. But what we cannot have—[Interruption.]

Yn sicr, bydd yn gyffredin ar draws y Siambr hon, Prif Weinidog, oherwydd ni ddylem ni fod yn drysu'r ddau fater; dylem ni fod yn gwneud popeth o fewn ein gallu—[Torri ar draws.] Dylem ni fod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gynorthwyo'r rhai sydd angen cymorth a'r wladwriaeth i ymyrryd i'w cynorthwyo. Ond yr hyn na allwn ni ei gael—[Torri ar draws.]

I do need to hear Andrew R.T. Davies, and the First Minister needs to hear him. If I can have some silence.

Rwyf i angen clywed Andrew R.T. Davies, ac mae'r Prif Weinidog angen ei glywed. Os caf i ychydig o dawelwch.

I can hear the Deputy Minister for transport chuntering away, but he's said many a time he doesn't know what he's doing, and on this particular issue I'd agree as well that he doesn't know what he's doing. It cannot be right that measures that are put in place could potentially act as a pull factor that would line the pockets of those awful people who take advantage of vulnerable souls on the other side of the channel. My point to your good self was about the priorities that the Government has when you have the chair of the BMA highlighting that the health service in Wales is not functional, yet you have three Ministers asking for powers to hand money over to people who have not had confirmed status. That surely is where your priorities should lie, and I make no apology for amplifying that and making sure that Welsh Government money is spent on the people's priorities here in Wales.

Rwy'n gallu clywed y Dirprwy Weinidog trafnidiaeth yn mwmian, ond mae wedi dweud lawer gwaith nad yw'n gwybod beth mae'n ei wneud, ac ar y mater penodol hwn byddwn yn cytuno hefyd nad yw'n gwybod beth mae'n ei wneud. Ni all fod yn iawn ei bod hi'n bosibl y gallai mesurau a roddir ar waith weithredu fel atyniad a fyddai'n llenwi pocedi'r bobl ofnadwy hynny sy'n manteisio ar bobl agored i niwed ar yr ochr arall i'r sianel. Roedd fy mhwynt i chi ynghylch y blaenoriaethau sydd gan y Llywodraeth pan fo gennych chi gadeirydd y BMA yn tynnu sylw at y ffaith nad yw'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn gweithio, ac eto mae gennych chi dri Gweinidog yn gofyn am bwerau i roi arian i bobl nad ydyn nhw wedi cael statws wedi'i gadarnhau. Siawns nad dyna lle ddylai'ch blaenoriaethau chi fod, ac nid wyf i'n ymddiheuro o gwbl am ymhelaethu ar hynny a gwneud yn siŵr bod arian Llywodraeth Cymru yn cael ei wario ar flaenoriaethau'r bobl yma yng Nghymru.

Llywydd, the leader of the opposition says to me that I should not conflate two issues, when he has invited me to do exactly that and returned to that theme in his final contribution. It is plainly nonsensical to imagine that some poor child in a war-torn part of the world thinks they will embark on the astonishingly perilous journeys that people make, to come to Wales, because a tiny handful of children are beneficiaries of our scheme here. When Ministers wrote to the UK Government, all we asked is that they operate their responsibilities for legal aid in a way that did not disadvantage those young people even further. It's deeply disappointing to me that they weren't prepared to do that, but it's even more shameful that they should make those children the object of a nakedly political attempt to make this another dog-whistle issue for the sorts of voters to which the Member unfortunately seeks to appeal.

Llywydd, mae arweinydd yr wrthblaid yn dweud wrthyf i na ddylwn i ddrysu dau fater, pan fo wedi fy ngwahodd i wneud yr union beth a dychwelyd at y thema honno yn ei gyfraniad olaf. Mae'n amlwg yn nonsens dychmygu bod rhyw blentyn druan mewn rhan ryfelgar o'r byd yn meddwl y bydd yn cychwyn ar y teithiau rhyfeddol o beryglus y mae pobl yn eu gwneud, i ddod i Gymru, oherwydd bod llond dwrn bach o blant ar eu mantais oherwydd ein cynllun yma. Pan ysgrifennodd Gweinidogion at Lywodraeth y DU, y cwbl y gwnaethom ni ei ofyn yw iddyn nhw weithredu eu cyfrifoldebau am gymorth cyfreithiol mewn ffordd nad oedd yn rhoi'r bobl ifanc hynny o dan fwy o anfantais fyth. Mae'n siom eithriadol i mi nad oedden nhw'n barod i wneud hynny, ond mae'n fwy cywilyddus fyth i wneud y plant hynny yn wrthrych ymgais wleidyddol noeth i wneud hwn yn fater chwiban ci arall ar gyfer y mathau o bleidleiswyr y mae'r Aelod yn anffodus yn ceisio apelio atyn nhw.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

 Leader of Plaid Cymru, Adam Price.

Can I say, on behalf of my party, that I think that showing a commitment to compassion to vulnerable young people fleeing war and oppression, coming here—? You know, a declaration of a nation of sanctuary is in itself not enough. We have to actually practise it, and that should be a priority for us, because it is at the heart of the best values of our nation.

Can I turn, First Minister, to another matter? On 28 February, earlier this year, in reference to Betsi Cadwaladr University Health Board, you said:

'The decision, and it is a decision of Ministers, to take the board out of special measures was because we were advised that that is what we should do by the auditor general, by Healthcare Inspectorate Wales and by Welsh Government officials'.

Do you stand by that statement?

A gaf i ddweud, ar ran fy mhlaid, fy mod i'n meddwl bod dangos ymrwymiad i dosturi tuag at bobl ifanc agored i niwed sy'n ffoi rhag rhyfel a gorthrwm, yn dod yma—? Wyddoch chi, nid yw datganiad o genedl noddfa ynddo'i hun yn ddigon. Mae'n rhaid i ni ei ymarfer mewn gwirionedd, a dylai hynny fod yn flaenoriaeth i ni, oherwydd mae'n ganolog i werthoedd gorau ein cenedl.

A gaf i droi, Prif Weinidog, at fater arall? Ar 28 Chwefror, yn gynharach eleni, wrth gyfeirio at Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, fe wnaethoch chi ddweud:

'Daethpwyd i'r penderfyniad, ac mae'n benderfyniad gan Weinidogion, i dynnu'r bwrdd allan o fesurau arbennig oherwydd i ni gael ein cynghori mai dyna ddylem ni ei wneud gan yr archwilydd cyffredinol, gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a chan swyddogion Llywodraeth Cymru'.

A ydych chi'n cadw at y datganiad hwnnw?

I do stand by it, Llywydd, because it was an attempt to capture the process by which organisations in the Welsh NHS are either escalated in terms of intervention or de-escalated. I've written, Llywydd, to you to assist Members in making clear that process.FootnoteLink I know you intend to make that letter available to all Members. I’m very happy to summarise it again today so there can be no doubt in Members’ minds about the way the system operates. It has three distinct stages. It begins with a tripartite meeting that involves the auditor general’s office, Healthcare Inspectorate Wales, and senior officials of the Welsh Government. They discuss whether or not an organisation needs additional intervention or whether intervention can be pulled back. In a second and separate stage, the advice that goes to Ministers comes from civil servants. They draw on the tripartite discussion that happens at the first stage, and they include other considerations as well. The third and final stage is the ministerial decision making. That is how the process operates. That is what I was attempting to convey when I last answered that question, by being clear that Ministers decide and advice comes from civil servants. I’m very happy to make that available to Members so that no confusion can exist in the future.FootnoteLink

Rwyf i yn cadw ato, Llywydd, gan ei fod yn ymgais i nodi'r broses a ddefnyddir i naill ai uwchgyfeirio sefydliadau yn GIG Cymru o ran ymyrraeth neu eu hisgyfeirio. Rwyf i wedi ysgrifennu, Llywydd, atoch chi i gynorthwyo'r Aelodau i wneud y broses honno yn eglur.FootnoteLink Rwy'n gwybod eich bod chi'n bwriadu sicrhau bod y llythyr hwnnw ar gael i'r holl Aelodau. Rwy'n hapus iawn i'w grynhoi eto heddiw fel na ellir bod unrhyw amheuaeth ym meddyliau'r Aelodau ynghylch y ffordd y mae'r system yn gweithredu. Ceir tri cham ar wahân iddi. Mae'n dechrau gyda chyfarfod tair ochrog sy'n cynnwys swyddfa'r archwilydd cyffredinol, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ac uwch-swyddogion Llywodraeth Cymru. Maen nhw'n trafod pa un a oes angen ymyrraeth ychwanegol ar sefydliad ai peidio neu a oes modd tynnu ymyrraeth yn ôl. Mewn ail gam sydd ar wahân, daw'r cyngor a roddir i Weinidogion gan weision sifil. Maen nhw'n manteisio ar y drafodaeth dair ochrog a gynhelir ar y cam cyntaf, ac maen nhw'n cynnwys ystyriaethau eraill hefyd. Y trydydd cam a'r olaf yw'r penderfyniadau gweinidogol. Dyna sut mae'r broses yn gweithredu. Dyna'r oeddwn i'n ceisio ei gyfleu pan atebais y cwestiwn hwnnw ddiwethaf, trwy fod yn eglur bod Gweinidogion yn penderfynu a bod cyngor yn dod gan weision sifil. Rwy'n hapus iawn i sicrhau bod hwnnw ar gael i'r Aelodau fel na all unrhyw ddryswch fodoli yn y dyfodol.FootnoteLink

13:55

Following the decision to lift Betsi Cadwaladr out of special measures, the auditor general wrote to the Welsh Government on 26 November 2020 to say that it was

'unhelpful for the minister to imply that he had received direct advice from me or my staff on the escalation status of the health board’.

In his letter, the auditor general says the amended notes of the tripartite discussion make it clear that did not happen, but unfortunately that clarity did not translate through into the ministerial statement or indeed the Plenary discussion that followed it. The auditor general says that, had they been given sufficient opportunity in advance, they would have asked for the ministerial statement to be amended. Why was an oral or written statement not made to the Senedd to correct the record following the receipt of this letter?

Yn dilyn y penderfyniad i dynnu Betsi Cadwaladr allan o fesurau arbennig, ysgrifennodd yr archwilydd cyffredinol at Lywodraeth Cymru ar 26 Tachwedd 2020 i ddweud ei fod yn

'annefnyddiol i'r gweinidog awgrymu ei fod wedi derbyn cyngor uniongyrchol gennyf i neu fy staff am statws uwchgyfeirio'r bwrdd iechyd'.

Yn ei lythyr, mae'r archwilydd cyffredinol yn dweud bod nodiadau diwygiedig y drafodaeth dair ochrog yn ei gwneud yn eglur na ddigwyddodd hynny, ond yn anffodus ni wnaeth yr eglurder hwnnw drosglwyddo i'r datganiad gan y gweinidog nac yn wir y drafodaeth Cyfarfod Llawn a'i dilynodd. Mae'r archwilydd cyffredinol yn dweud, pe baen nhw wedi cael digon o gyfle ymlaen llaw, y bydden nhw wedi gofyn i'r datganiad gan y gweinidog gael ei ddiwygio. Pam na chafodd datganiad llafar neu ysgrifenedig ei wneud i'r Senedd i gywiro'r cofnod ar ôl derbyn y llythyr hwn?

Llywydd, there was no record to correct because the Minister will have acted on the basis of the system that I have set out to Members this afternoon. Each decision, whether to do more or to do less, follows that three-stage process. I’ve set it out for Members. I don’t think I can help the Member any further on that matter.

Llywydd, nid oedd unrhyw gofnod i'w gywiro gan y bydd y Gweinidog wedi gweithredu ar sail y system yr wyf i wedi ei chyflwyno i'r Aelodau y prynhawn yma. Mae pob penderfyniad, pa un a i wneud mwy neu i wneud llai, yn dilyn y broses tri cham honno. Rwyf i wedi ei gyflwyno ar gyfer yr Aelodau. Nid wyf i'n meddwl y gallaf i helpu'r Aelod ymhellach ar y mater hwnnw.

Your statement, First Minister, and that of your ministerial colleague at the time, gave the impression that there was a universally shared view around the tripartite table, but the auditor general tells us that, on the contrary, at the meeting of the tripartite group on 13 November 2020—and I’m quoting now—

'differing views were expressed on whether the Health Board should stay in special measures'.

Will you publish the notes of that meeting? Can you confirm that Ministers were made aware of the auditor general’s letter? And can you also confirm that the auditor general has written to the Welsh Government on several other occasions to raise similar concerns?

Rhoddodd eich datganiad, Prif Weinidog, a datganiad eich cyd-Weinidog ar y pryd, yr argraff bod barn a rannwyd gan bawb o amgylch y bwrdd tair ochrog, ond mae'r archwilydd cyffredinol yn dweud wrthym ni, i'r gwrthwyneb, yng nghyfarfod y grŵp tair ochrog ar 13 Tachwedd 2020—ac rwy'n dyfynnu nawr—

'y mynegwyd gwahanol safbwyntiau ynghylch a ddylai'r bwrdd iechyd aros mewn mesurau arbennig'.

A wnewch chi gyhoeddi nodiadau'r cyfarfod hwnnw? A allwch chi gadarnhau bod Gweinidogion wedi cael gwybod am lythyr yr archwilydd cyffredinol? Ac a allwch chi hefyd gadarnhau bod yr archwilydd cyffredinol wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru ar sawl achlysur arall i godi pryderon tebyg?

Llywydd, what I can say to Members is this: it is no surprise, of course, that differing views are expressed in such a meeting—that’s why a meeting is called, in order to make sure that those different perspectives are all available. But the advice that goes to Ministers—let me be clear to Members again—does not come directly from the tripartite meeting, it comes in a second and separate stage from civil servants. That is the advice that Ministers see, that is the advice that Ministers draw on, but in the end it is Ministers, in that third stage, who make the decision. That is what happened in 2020, it’s what happens every time the tripartite system gets together. It does that twice a year. The system operates as I’ve just explained. I don’t think I could be clearer.

Llywydd, yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelodau yw hyn: nid yw'n syndod, wrth gwrs, bod gwahanol safbwyntiau yn cael eu mynegi mewn cyfarfod o'r fath—dyna pam mae cyfarfod yn cael ei alw, er mwyn gwneud yn siŵr bod y gwahanol safbwyntiau hynny i gyd ar gael. Ond nid yw'r cyngor sy'n mynd i Weinidogion—gadewch i mi fod yn eglur gyda'r Aelodau eto—yn dod yn uniongyrchol o'r cyfarfod tair ochrog, mae'n dod ar ail gam a cham ar wahân gan weision sifil. Dyna'r cyngor y mae Gweinidogion yn ei weld, dyna'r cyngor y mae Gweinidogion yn ei ddefnyddio, ond yn y pen draw Gweinidogion, ar y trydydd cam hwnnw, sy'n gwneud y penderfyniad. Dyna ddigwyddodd yn 2020, dyna sy'n digwydd bob tro mae'r system dair ochrog yn dod at ei gilydd. Mae'n gwneud hynny ddwywaith y flwyddyn. Mae'r system yn gweithredu fel yr wyf i newydd esbonio. Nid wyf i'n credu y gallwn i fod yn fwy eglur.

Gwerth Ychwanegol Gros Cymru
Welsh Gross Value Added

3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn helpu i gynyddu gwerth ychwanegol gros Cymru? OQ59379

3. How is the Welsh Government helping to increase the Welsh gross value added? OQ59379

Gross value added is a measure of a nation's economic output. The Welsh Government supports economic growth through investment in skills and infrastructure. Taken alone, however, gross value added is an imperfect guide to the health of any economy.

Mae gwerth ychwanegol gros yn fesur o allbwn economaidd cenedl. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi twf economaidd trwy fuddsoddi mewn sgiliau a seilwaith. O'i gymryd ar ei ben ei hun, fodd bynnag, mae gwerth ychwanegol gros yn ganllaw amherffaith i iechyd unrhyw economi.

14:00

I thank the First Minister for that. It's an imperfect guide, but it is a guide, and I think the most successful economies have high GVA. While most economies in Europe, Asia and North America have tourism, agriculture and the foundation economy as part of their economy, the successful ones—the ones we hope to emulate—have a higher proportion of their workforce in information and communications technology, life sciences, advanced manufacturing and professional services than we do in Wales. What is the Welsh Government doing to work with universities and others to increase the promotion of higher paid and higher skilled employment in Wales?

Diolch i'r Prif Weinidog am hynna. Mae'n ganllaw amherffaith, ond mae'n ganllaw, ac rwy'n meddwl bod gan yr economïau mwyaf llwyddiannus werth ychwanegol gros uchel. Er bod gan y rhan fwyaf o economïau yn Ewrop, Asia a Gogledd America dwristiaeth, amaethyddiaeth a'r economi sylfaenol yn rhan o'u heconomi, mae gan y rhai llwyddiannus—y rhai yr ydym ni'n gobeithio eu hefelychu—gyfran uwch o'u gweithlu ym meysydd technoleg gwybodaeth a chyfathrebu, gwyddorau bywyd, gweithgynhyrchu uwch a gwasanaethau proffesiynol na'r hyn sydd gennym ni yng Nghymru. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio gyda phrifysgolion ac eraill i gynyddu'r gwaith o hyrwyddo cyflogaeth â thâl uwch a sgiliau uwch yng Nghymru?

Well, Llywydd, of course, I agree that GVA is one important measure of the performance of an economy, and I know that Mike Hedges will have noticed that in the latest available figures, Wales is doing better than any other UK nation in increasing GVA. GVA per head in the period between 2017 and 2020 grew by 3.5 per cent in Wales, 2.6 per cent in England and 2.2 per cent in Scotland. I think you see in those figures the impact of the strategy that the Welsh Government has been pursuing.

As I said, our essential strategy is to invest in people. Thinking of the question that we had earlier this afternoon from Llyr Gruffydd, you will certainly see that, for example, in Airbus, in the Member's part of north Wales, degree apprenticeships are such an integral part of the way in which that company has such outstanding success. But, you see it as well in the creative industries; a 40 per cent growth in the number of people working in the sector in the last decade, and that very much is a reflection of the investment that the Welsh Government, through our education providers, has made in increasing the skills of the sector, attracting companies to come here and make their productions in Wales.

At the same time, we invest in facilities—the advanced manufacturing centre in north Wales and the global centre of rail excellence here in south Wales, both investments that will lead to the sort of additionally skilled workforce to which Mike Hedges pointed, but with the infrastructure and the equipment that allow those skills to increase productivity in a way that leads to better GVA.

And, of course, we go on, Llywydd, investing alongside companies that bring that sense of productivity gain to the Welsh economy. The Minister for Economy met recently, for example, in the United States with KLA to discuss their $100 million expansion of their Newport facility, and I was very pleased to be with Mike Hedges in Swansea in December with Veeqo, a company where he and I heard from the young people whom they have attracted to work in that industry about the way in which it has been the investment in skills, equipment and opportunity that has attracted them back to Wales, bringing about that increase in highly skilled, highly paid jobs that lead to the GVA improvement that lay at the heart of this question.

Wel, Llywydd, wrth gwrs, rwy'n cytuno bod gwerth ychwanegol gros yn un mesur pwysig o berfformiad economi, a gwn y bydd Mike Hedges wedi sylwi yn y ffigurau diweddaraf sydd ar gael bod Cymru yn gwneud yn well nag unrhyw wlad arall yn y DU o ran cynyddu gwerth ychwanegol gros. Tyfodd gwerth ychwanegol gros y pen yn y cyfnod rhwng 2017 a 2020 3.5 y cant yng Nghymru, 2.6 y cant yn Lloegr a 2.2 y cant yn yr Alban. Rwy'n credu eich bod chi'n gweld yn y ffigurau hynny effaith y strategaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei dilyn.

Fel y dywedais, ein strategaeth hanfodol yw buddsoddi mewn pobl. Gan feddwl am y cwestiwn a gawsom yn gynharach y prynhawn yma gan Llyr Gruffydd, byddwch yn sicr o weld, er enghraifft, yn Airbus, yn rhan yr Aelod o'r gogledd, bod prentisiaethau gradd yn rhan mor annatod o'r ffordd y mae'r cwmni hwnnw yn cael llwyddiant mor eithriadol. Ond, rydych chi'n ei weld hefyd yn y diwydiannau creadigol; twf o 40 y cant yn nifer y bobl sy'n gweithio yn y sector yn ystod y degawd diwethaf, ac mae hynny'n adlewyrchiad pendant o'r buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru, drwy ein darparwyr addysg, wedi ei wneud mewn cynyddu sgiliau'r sector, gan ddenu cwmnïau i ddod yma a gwneud eu cynyrchiadau yng Nghymru.

Ar yr un pryd, rydyn ni'n buddsoddi mewn cyfleusterau—y ganolfan gweithgynhyrchu uwch yn y gogledd a'r ganolfan ragoriaeth fyd-eang ar gyfer rheilffyrdd yma yn y de, y ddau'n fuddsoddiadau a fydd yn arwain at y math o weithlu â sgiliau ychwanegol y cyfeiriodd Mike Hedges atyn nhw, ond â'r seilwaith a'r offer sy'n galluogi'r sgiliau hynny i gynyddu cynhyrchiant mewn ffordd sy'n arwain at well gwerth ychwanegol gros.

Ac wrth gwrs, rydyn ni'n parhau, Llywydd, i fuddsoddi ochr yn ochr â chwmnïau sy'n dod â'r synnwyr hwnnw o ennill cynhyrchiant i economi Cymru. Cyfarfu Gweinidog yr Economi yn ddiweddar, er enghraifft, yn yr Unol Daleithiau gyda KLA i drafod eu hehangiad gwerth $100 miliwn o'u cyfleuster yng Nghasnewydd, ac roeddwn i'n falch iawn o fod gyda Mike Hedges yn Abertawe ym mis Rhagfyr gyda Veeqo, cwmni lle y clywodd ef a minnau gan y bobl ifanc y maen nhw wedi eu denu i weithio yn y diwydiant hwnnw am y ffordd mai'r buddsoddiad mewn sgiliau, offer a chyfleoedd sydd wedi eu denu nhw yn ôl i Gymru, gan sicrhau'r cynnydd hwnnw mewn swyddi â sgiliau a chyflogau uchel sy'n arwain at y gwelliant i werth ychwanegol gros a oedd yn ganolog i'r cwestiwn hwn.

I thank Mike Hedges for raising this important point and sharing the issue with GVA in Wales. We have 5 per cent of the population and 3.4 per cent of the UK's wealth, and since 1999, notwithstanding what the First Minister has just shared, we've had the lowest GVA in the United Kingdom. We know that there are many reasons around that, and it's heartening to hear some of the good things that are now happening, but we do need to see more decisive action to improve productivity and growth, boosting wages and employment. First Minister, I wonder whether you could give us some examples of meaningful targets that your Government is setting in order to make sure that Wales is on track to reach its fullest potential.

Diolch i Mike Hedges am godi'r pwynt pwysig hwn a rhannu'r broblem gyda gwerth ychwanegol gros yng Nghymru. Mae gennym ni 5 y cant o'r boblogaeth a 3.4 y cant o gyfoeth y DU, ac ers 1999, er gwaethaf yr hyn y mae'r Prif Weinidog newydd ei rannu, ni sydd wedi bod â'r gwerth ychwanegol gros isaf yn y Deyrnas Unedig. Rydym ni'n gwybod bod sawl rheswm ynghylch hynny, ac mae'n galonogol clywed rhai o'r pethau da sy'n digwydd erbyn hyn, ond mae angen i ni weld camau mwy pendant i wella cynhyrchiant a thwf, gan hybu cyflogau a chyflogaeth. Prif Weinidog, tybed a allech chi roi rhai enghreifftiau i ni o dargedau ystyrlon y mae eich Llywodraeth yn eu gosod er mwyn gwneud yn siŵr bod Cymru ar y trywydd iawn i wireddu ei photensial llawnaf.

Well, Llywydd, I agree, on this point, certainly, with Peter Fox, that productivity, and the paradox of stalled productivity, lies at the heart of the challenge faced by UK economy. If we are to see, as we would certainly want to see, a growing economy—a cake that grows so that you can share out the proceeds of growth—then better productivity has to be at the heart of that. Productivity has stalled in the UK economy now for a decade. I think the thing that distinguishes those economies in other parts of Europe where growth continues is the investment in the plant, the machinery and the infrastructure that allow highly skilled employees to make their biggest contribution to that economic growth. Why is it that it takes a worker five days to produce what a worker in France can produce in four? It's not because the people are different, and I don't think it is, on the whole, because skill levels are different. I think it is that people elsewhere have at their disposal a more modern set of equipment, of machinery, of investment by industry, and that is what would allow productivity growth to be resumed inside the UK economy.

The Member will find in our economic mission those ambitions that we have set out for exploiting the comparative advantages that we have here in Wales in many sectors: semiconductors, cyber security, life sciences, the creative industries, renewable energy and advanced manufacturing. We have in Wales so much that is on our side in creating the economy of the future. We need, working with others, including the UK Government, to create the conditions in which the people who work in those industries can make the biggest contribution that they are able to to the sort of growth economy that we would want to see in the future.

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno, ar y pwynt hwn, yn sicr, gyda Peter Fox, bod cynhyrchiant, a pharadocs cynhyrchiant segur, yn ganolog i'r her a wynebwyd gan economi'r DU. Os ydym ni'n mynd i weld, fel y byddem ni'n sicr eisiau ei weld, economi sy'n tyfu—cacen sy'n tyfu fel y gallwch chi rannu enillion twf—yna mae'n rhaid i well cynhyrchiant fod yn ganolog i hynny. Mae cynhyrchiant wedi arafu yn economi'r DU ers degawd erbyn hyn. Rwy'n credu mai'r peth sy'n gwahaniaethu'r economïau hynny mewn rhannau eraill o Ewrop lle mae twf yn parhau yw'r buddsoddiad yn y cyfarpar, y peiriannau a'r seilwaith sy'n caniatáu i weithwyr medrus iawn wneud eu cyfraniad mwyaf at y twf economaidd hwnnw. Pam y mae'n wir ei bod hi'n cymryd pum diwrnod i weithiwr gynhyrchu yr hyn y gall gweithiwr yn Ffrainc ei gynhyrchu mewn pedwar? Nid yw oherwydd bod y bobl yn wahanol, ac nid wyf i'n credu ei fod, ar y cyfan, oherwydd bod y lefelau sgiliau yn wahanol. Rwy'n credu mai'r ffaith yw bod gan bobl mewn mannau eraill set fwy modern o offer, o beiriannau, o fuddsoddiad gan ddiwydiant ar gael iddyn nhw, a dyna fyddai'n caniatáu ailddechrau twf cynhyrchiant y tu mewn i economi'r DU.

Bydd yr Aelod yn canfod yn ein cenhadaeth economaidd yr uchelgeisiau hynny yr ydym ni wedi eu cyflwyno ar gyfer manteisio ar y manteision cymharol sydd gennym ni yma yng Nghymru mewn llawer o sectorau: lled-ddargludyddion, seiberddiogelwch, gwyddorau bywyd, y diwydiannau creadigol, ynni adnewyddadwy a gweithgynhyrchu uwch. Mae gennym ni yng Nghymru gymaint sydd o'n plaid wrth greu economi'r dyfodol. Mae angen i ni, gan weithio gydag eraill, gan gynnwys Llywodraeth y DU, greu'r amodau lle gall y bobl sy'n gweithio yn y diwydiannau hynny wneud y cyfraniad mwyaf y gallan nhw at y math o economi dwf y byddem ni eisiau ei gweld yn y dyfodol.

14:05

One sector of the economy that contributes massively to Welsh GVA is the hospitality sector. I'm sure that the First Minister is pleased that the campaign to bring the Worldchefs Congress and Expo to Wales has been a success, with Wales set to be on the world culinary stage in May 2026 after Singapore. Will the First Minister join me in congratulating the team behind the campaign, but, more importantly, would the Welsh Government consider supporting the event through declaring 2026 the year of Welsh food and drink, promoting our food and drink sector to the world and, no doubt, in the long term, improving GVA?

Un sector o'r economi sy'n cyfrannu'n enfawr at werth ychwanegol gros Cymru yw'r sector lletygarwch. Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn falch bod yr ymgyrch i ddod â Chyngres ac Expo Worldchefs i Gymru wedi bod yn llwyddiant, a bydd Cymru ar lwyfan coginio'r byd ym mis Mai 2026 ar ôl Singapore. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i longyfarch y tîm sydd y tu ôl i'r ymgyrch, ond, yn bwysicach, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried cefnogi'r digwyddiad trwy ddatgan 2026 yn flwyddyn bwyd a diod Cymru, gan hyrwyddo ein sector bwyd a diod i'r byd ac, mae'n siŵr, yn y tymor hir, gwella gwerth ychwanegol gros?

The Welsh food and drink sector is another great success story of the Welsh economy, far exceeding the targets that were set out for it by my colleague Lesley Griffiths when she first set out a growth pathway for that industry. It is very good news that we've attracted that competition here to Wales. We had an early taste of it with chefs in—sorry, not everybody notices these things. [Laughter.] We had an early sense of that when we had chefs from around the world in Newport last year. I'm looking forward to 2026, and the Minister responsible is in active discussions with colleagues in the food and drink sector as to how the Welsh Government can make our contribution to making the very most of the opportunity that that will bring.

Mae sector bwyd a diod Cymru yn llwyddiant mawr arall yn economi Cymru, gan ragori o bell ar y targedau a bennwyd ar ei gyfer gan fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths pan nododd lwybr twf i'r diwydiant hwnnw gyntaf. Mae'n newyddion da iawn ein bod ni wedi denu'r gystadleuaeth honno yma i Gymru. Cawsom flas cynnar arni gyda chogyddion yn—mae'n ddrwg gen i, nid yw pawb yn sylwi ar y pethau hyn. [Chwerthin.] Cawsom synnwyr cynnar o hynny pan gawsom ni gogyddion o bedwar ban byd yng Nghasnewydd y llynedd. Rwy'n edrych ymlaen at 2026, ac mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol mewn trafodaethau gweithredol gyda chydweithwyr yn y sector bwyd a diod ynghylch sut y gall Llywodraeth Cymru wneud ein cyfraniad i fanteisio i'r eithaf ar y cyfle a fydd yn dod yn sgil hynny.

Y Gwasanaeth Datblygu Hunaniaeth Rhywedd
Gender Identity Development Service

4. Pa drafodaethau diweddar y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn ag ad-drefnu'r gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd? OQ59400

4. What recent discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding the reconfiguration of the gender identity development service? OQ59400

Llywydd, this responsibility lies with the Welsh Health Specialised Services Committee and is discharged through its membership of the NHS England programme board for gender dysphoria services.

Llywydd, mae'r cyfrifoldeb hwn yn nwylo Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru ac fe'i cyflawnir drwy ei aelodaeth o fwrdd rhaglen GIG Lloegr ar gyfer gwasanaethau dysfforia rhywedd.

Thank you, First Minister. The collapse of the Tavistock's gender service for children was truly shocking. As Dr Hilary Cass put it in conducting a review of the gender identity development service, it was not a safe or viable long-term option. Thankfully, NHS England agreed that the service was unsafe and shut the service down to be replaced by two regional centres providing services for England and Wales patients. First Minister, BBC journalist and author of the great book about Tavistock, Hannah Barnes has uncovered that two of the senior doctors from Tavistock are now responsible for the direct training of cohorts of staff at the new centres. At one stage, a GIDS director was considered for inclusion on the interview panel for the new roles. Do you think this is acceptable, given the findings of the Cass review, and what steps will the Welsh Government be taking to ensure that the reconstituted gender identity development service is safe for Welsh patients?

Diolch, Prif Weinidog. Roedd cwymp gwasanaeth rhywedd y Tavistock i blant wir yn ofnadwy. Fel y dywedodd Dr Hilary Cass wrth gynnal adolygiad o'r gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd, nid oedd yn opsiwn hirdymor na hyfyw. Diolch byth, cytunodd GIG Lloegr bod y gwasanaeth yn anniogel a chau'r gwasanaeth i lawr i gael ei ddisodli gan ddwy ganolfan ranbarthol sy'n darparu gwasanaethau i gleifion Cymru a Lloegr. Prif Weinidog, mae newyddiadurwr y BBC ac awdur y llyfr gwych am Tavistock, Hannah Barnes, wedi datgelu bod dau o'r uwch feddygon o Tavistock bellach yn gyfrifol am hyfforddiant uniongyrchol carfannau o staff yn y canolfannau newydd. Ar un cyfnod, ystyriwyd cynnwys cyfarwyddwr y gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd ar y panel cyfweld ar gyfer y swyddi newydd. A ydych chi'n meddwl bod hyn yn dderbyniol, o ystyried canfyddiadau adolygiad Cass, a pha gamau fydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod y gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd wedi ei ailgyfansoddi yn ddiogel i gleifion Cymru?

14:10

Well, Llywydd, let me first of all say that the Welsh Government wants to see what the Cass review said: services that are safe and effective, and our ambition is to bring more of those services closer to home. The business of who sits on interview panels in the English NHS is not a responsibility of the Welsh Government, and really, I cannot be drawn into the discussion that the Member set out.

What we know is that referrals of young people into such services have grown very quickly over the last decade. Ten years ago, there were seven referrals from Wales into gender identity services. In the last year for which figures are available, a decade later, that figure was 159 children. I completely understand why a single service could not be expected to deal with an increase in the volume of demand of that sort, because that increase in demand was reflected not just in Wales but elsewhere as well. In the short run, young people from Wales will be referred to one of the two new centres that will be established, but the aim is, as I understand it, to move to up to eight regional centres for this service. We will want to see, as we have done successfully in adult gender services, more of the pathway brought as close to home for those young people as possible. We will await the outcome of the Cass review—it's still not complete—and then, we will work with others to make sure that there are services for young people who question their gender identity that are safe, that are effective, and that are shaped by the voice of those young people, and a service that is both not stigmatising and doesn't rest on an exclusive and lengthy medicalised route.

I read carefully the contribution that the Member made in an earlier debate on this matter, and there was a great deal in what he had to say with which I agreed. And I hope it will be possible in Wales to go on working together to make sure that we provide a service for young people that meets the criteria set out in the Cass review and the spirit with which we would wish young people to be treated here in Wales.

Wel, Llywydd, gadewch i mi ddweud yn gyntaf oll bod Llywodraeth Cymru eisiau gweld yr hyn a ddywedodd adolygiad Cass: gwasanaethau sy'n ddiogel ac yn effeithiol, a'n huchelgais yw dod â mwy o'r gwasanaethau hynny yn agosach at adref. Nid cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw'r busnes o bwy sy'n eistedd ar baneli cyfweld yn GIG Lloegr, ac mewn gwirionedd, ni allaf gael fy nhynnu i mewn i'r drafodaeth a nododd yr Aelod.

Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod atgyfeiriadau pobl ifanc i wasanaethau o'r fath wedi tyfu yn gyflym iawn dros y degawd diwethaf. Ddeng mlynedd yn ôl, cafwyd saith atgyfeiriad o Gymru i wasanaethau hunaniaeth rhywedd. Yn y flwyddyn ddiwethaf y mae ffigurau ar gael ar ei chyfer, degawd yn ddiweddarach, 159 o blant oedd y ffigur hwnnw. Rwy'n deall yn llwyr pam na ellid disgwyl i un gwasanaeth ymdrin â chynnydd i faint y galw o'r math hwnnw, gan fod y cynnydd hwnnw i'r galw yn cael ei adlewyrchu nid yn unig yng Nghymru ond mewn mannau eraill hefyd. Yn y tymor byr, bydd pobl ifanc o Gymru yn cael eu hatgyfeirio i un o'r ddwy ganolfan newydd a fydd yn cael eu sefydlu, ond y nod, fel yr wyf i'n ei deall, yw symud i hyd at wyth canolfan ranbarthol ar gyfer y gwasanaeth hwn. Byddwn eisiau gweld, fel yr ydym ni wedi ei weld yn llwyddiannus mewn gwasanaethau rhywedd i oedolion, mwy o'r llwybr yn cael ei symud mor agos at gartref i'r bobl ifanc hynny â phosibl. Byddwn yn aros am ganlyniad adolygiad Cass—nid yw wedi'i gwblhau o hyd—ac yna, byddwn yn gweithio gydag eraill i wneud yn siŵr bod gwasanaethau ar gael i bobl ifanc sy'n cwestiynu eu hunaniaeth rhywedd sy'n ddiogel, yn effeithiol, ac yn cael eu llunio gan lais y bobl ifanc hynny, a gwasanaeth nad yw'n achosi stigma ac nad yw'n dibynnu ar lwybr meddygol hirfaith yn unig chwaith.

Darllenais yn ofalus y cyfraniad a wnaeth yr Aelod mewn dadl gynharach ar y mater hwn, ac roedd llawer iawn yn yr hyn yr oedd ganddo i'w ddweud yr oeddwn i'n cytuno ag ef. A gobeithio y bydd yn bosibl yng Nghymru i barhau i gydweithio i wneud yn siŵr ein bod ni'n darparu gwasanaeth ar gyfer pobl ifanc sy'n bodloni'r meini prawf a nodir yn adolygiad Cass a'r ysbryd y byddem ni'n dymuno i bobl ifanc gael eu trin ag ef yma yng Nghymru.

Mesuryddion Rhagdalu
Prepayment Meters

5. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o gynnig diweddaraf Ofgem i ganiatáu i gwmnïau ynni ailddechrau gorfodi aelwydydd i ddefnyddio fesuryddion rhagdalu? OQ59415

5. What is the Welsh Government's assessment of Ofgem's latest proposal to allow energy companies to resume forcing households onto prepayment meters? OQ59415

These changes are voluntary and they certainly do not go far enough. It is our view that the forced installation of prepayment meters should be banned completely. The Minister for Social Justice is meeting with Ofgem tomorrow and will make the case for further action to protect households in Wales.

Mae'r newidiadau hyn yn wirfoddol ac yn sicr dydyn nhw ddim yn mynd yn ddigon pell. Ein barn ni yw y dylid gwahardd gosod mesuryddion rhagdalu yn orfodol yn llwyr. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cyfarfod ag Ofgem yfory a bydd yn gwneud y ddadl dros weithredu pellach i ddiogelu aelwydydd yng Nghymru.

Thank you, First Minister. The evidence provided by Citizens Advice Cymru does not make for encouraging reading. We learn of households being threatened with prepayment meters, even during the so-called moratorium on forced installation; customers threatened with prepayment meters, even though they're on the energy suppliers' list of priority service registers, which means that they are a vulnerable individual; we have a widow with a smart meter switched to prepayment meters without her consent, to claw back a debt she didn't even realise she had; and we have a care leaver with a sick child, given two days' notice of a switch by a single text—no discussion about vulnerability, or any discussion about a repayment plan for a £5,000 debt that she did not realise she had accumulated. What is the point of a voluntary code when suppliers are already in breach of it before it has even started?

Disconnection of energy supply to households who are on pay-as-you-go meters never happens without a court order being in place, and we have these suppliers making massive profits and using smart meters and prepayment meters to disconnect heat and light from households whose only crime is poverty. As Ofgem is a paper tiger with no teeth, what powers does the Welsh Government have to impose a statutory code of practice, similar to the one adhered to by water companies?

Diolch, Prif Weinidog. Nid yw'r dystiolaeth a ddarparwyd gan Cyngor ar Bopeth Cymru yn ddeunydd darllen calonogol. Rydyn ni'n clywed am aelwydydd sy'n cael eu bygwth gyda mesuryddion rhagdalu, hyd yn oed yn ystod y moratoriwm honedig ar osod gorfodol; cwsmeriaid yn cael eu bygwth gyda mesuryddion rhagdalu, er eu bod nhw ar restr y cyflenwyr ynni o gofrestrau gwasanaeth blaenoriaeth, sy'n golygu eu bod nhw'n unigolyn agored i niwed; mae gennym ni weddw â mesurydd clyfar a newidiwyd i fesurydd rhagdalu heb ei chaniatâd, i grafu yn ôl dyled nad oedd hi hyd yn oed yn sylweddoli ei bod ganddi; ac mae gennym ni unigolyn sy'n gadael gofal â phlentyn sâl, a gafodd rybudd o ddeuddydd o newid trwy un neges destun—dim trafodaeth am fod yn agored i niwed, nac unrhyw drafodaeth am gynllun ad-dalu ar gyfer dyled o £5,000 nad oedd hi'n sylweddoli ei bod hi wedi ei chronni. Beth yw pwynt cod gwirfoddol pan fo cyflenwyr eisoes yn ei dorri cyn iddo hyd yn oed ddechrau?

Nid yw datgysylltu cyflenwad ynni i aelwydydd sydd ar fesuryddion talu wrth ddefnyddio byth yn digwydd heb i orchymyn llys fod ar waith, ac mae gennym ni'r cyflenwyr hyn yn gwneud elw enfawr ac yn defnyddio mesuryddion clyfar a mesuryddion rhagdalu i ddatgysylltu gwres a golau o aelwydydd a'r unig drosedd y maen nhw'n euog ohoni yw tlodi. Gan fod Ofgem yn deigr papur heb ddannedd, pa bwerau sydd gan Lywodraeth Cymru i orfodi cod ymarfer statudol, yn debyg i'r un y mae cwmnïau dŵr yn cydymffurfio ag ef?

14:15

Well, Llywydd, I regret the fact that the Welsh Government has no powers to require the action that Jenny Rathbone has set out, because energy policy is a reserved matter and those actions can only lie with UK Ministers. The cases that Jenny Rathbone has outlined demonstrate the continued unsatisfactory nature of the proposals that Ofgem have published. Now, Jonathan Brearley, the chief executive of Ofgem, tells us that it is their ambition to move as fast as possible to have that code turned from a voluntary code into a statutory requirement on the industry, in which a licence, as issued by Ofgem, would depend upon compliance with the code. Well, I would like to see the code strengthened, and I certainly want to see it obligatory rather than voluntary. 

And, Llywydd, the Member made another very important point, which is often overlooked, I think, in the debate about prepayment meters: when a prepayment meter is forcibly installed in somebody's house, it isn't simply in order to pay for the electricity that that household is consuming, it is in order to recover debt. So, what happens is that the meter is turned up so that, even for the poorest people in the land, they get even less electricity for their money than anybody else. And that surely cannot be the right way of proceeding. We have advocated—and, on this point, Ofgem agree with us—a social tariff system in the energy industry. We wish UK Government Ministers would come to the table to make sure that that could happen.

Wel, Llywydd, rwy'n difaru'r ffaith nad oes gan Lywodraeth Cymru bwerau i'w gwneud yn ofynnol bod y camau y mae Jenny Rathbone wedi'u nodi yn cael eu gweithredu, oherwydd bod polisi ynni yn fater a gedwir yn ôl a gallan nhw ond cael eu gweithredu gan Weinidogion y DU. Mae'r achosion y mae Jenny Rathbone wedi'u hamlinellu yn dangos natur anfoddhaol barhaus y cynigion y mae Ofgem wedi'u cyhoeddi. Nawr, mae Jonathan Brearley, prif weithredwr Ofgem, yn dweud wrthym ni mai eu huchelgais nhw yw symud mor gyflym â phosibl i gael y cod hwnnw wedi'i droi o god gwirfoddol i ofyniad statudol ar y diwydiant, lle y byddai trwydded, wedi'i chyhoeddi gan Ofgem, yn dibynnu ar gydymffurfio â'r cod. Wel, hoffwn i weld y cod yn cael ei gryfhau, ac yn sicr rwyf i eisiau'i weld yn orfodol yn hytrach nag yn wirfoddol. 

A, Llywydd, gwnaeth yr Aelod bwynt pwysig iawn arall, sy'n cael ei anwybyddu'n aml, rwy'n credu, yn y ddadl am fesuryddion rhagdalu: pan fydd mesurydd rhagdalu yn cael ei osod drwy rym yn nhŷ rhywun, nid yw'n ymwneud â thalu am y trydan y mae'r aelwyd honno'n ei ddefnyddio yn unig, mae'n ymwneud ag adennill dyled. Felly, yr hyn sy'n digwydd yw bod y mesurydd yn cael ei osod fel bod hyd yn oed y bobl dlotaf yn y wlad yn cael llai o drydan fyth am eu harian na neb arall. Ac yn sicr, nad honno yw'r ffordd iawn o fynd ati. Rydyn ni wedi argymell—ac, ar y pwynt hwn, mae Ofgem yn cytuno â ni—system tariff cymdeithasol yn y diwydiant ynni. Hoffwn ni petai Gweinidogion Llywodraeth y DU yn dod at y bwrdd i wneud yn siŵr y gallai hynny ddigwydd.

Prinder Staff o fewn y Gwasanaeth Iechyd
Health Service Staff Shortages

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am brinder staff o fewn y gwasanaeth iechyd? OQ59410

6. Will the First Minister provide an update on staff shortages within the health service? OQ59410

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, Llywydd. Mae mwy o staff yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru nag ar unrhyw adeg arall yn ei hanes—hanes sy’n ymestyn dros 75 o flynyddoedd. Pan fydd prinder staff, mae’r byrddau iechyd yn cynnal ymgyrchoedd recriwtio bywiog, yn lleol ac yn rhyngwladol. Mae hyn yn cynnwys recriwtio’r nifer mwyaf erioed o staff sy’n cwblhau eu hyfforddiant bob blwyddyn yng Nghymru.

I thank the Member for the question, Llywydd. More staff are working in the Welsh NHS than at any time in its history—a history that spans more than 75 years. Where shortages occur, health boards undertake vigorous recruitment, locally and internationally. That includes recruitment of record numbers of staff completing their training every year in Wales.

Llywydd, back in 2013, the then health Minister, our current First Minister, welcomed a £5 million investment to Tywyn community hospital. Announcing the investment, he said:

'An increase in bed numbers and the integration of several services here will enable more people to be cared for closer to home in an environment which is fit for purpose.'

A decade on and things have taken a dramatic turn for the worse. The maternity unit has been closed, the minor injuries unit has been closed, and only two weeks ago, and without notice, the in-patient ward was closed—in all cases, we're told, temporarily. These were the very services championed by the First Minister back in 2013. This series of closures is largely the consequence of a failure to retain and recruit staff, particularly nurses. What we're seeing in Tywyn will be repeated elsewhere. To reopen the in-patient ward, we need four nurses on bands 6 and 7, and another four to reopen the minor injuries unit. So, what steps is the Government taking to assist the health board to recruit nurses to Tywyn and north Wales so that my constituents can be cared for closer to home and in an environment that is fit for purpose?

Llywydd, nôl yn 2013, croesawodd y Gweinidog Iechyd ar y pryd, ein Prif Weinidog presennol, fuddsoddiad o £5 miliwn i ysbyty cymunedol Tywyn. Wrth gyhoeddi'r buddsoddiad, dywedodd:

'Bydd cynnydd yn nifer y gwelyau ac integreiddio nifer o wasanaethau yma yn galluogi mwy o bobl i gael gofal yn agosach at eu cartrefi mewn amgylchedd sy'n addas i'r diben.'

Degawd yn ddiweddarach ac mae pethau wedi cymryd tro trawiadol er gwaeth. Mae'r uned famolaeth wedi'i chau, mae'r uned mân anafiadau wedi'i chau, a dim ond pythefnos yn ôl, a heb rybudd, cafodd y ward cleifion mewnol ei chau—ym mhob achos, dros dro, y maen nhw'n ei ddweud wrthym ni. Dyma'r union wasanaethau a gafodd eu hyrwyddo gan y Prif Weinidog nôl yn 2013. Mae'r gyfres hon o unedau'n cau yn bennaf o ganlyniad i fethiant i gadw a recriwtio staff, yn enwedig nyrsys. Mae'r hyn yr ydym ni'n ei weld yn Nhywyn yn cael ei ailadrodd mewn mannau eraill. Er mwyn ailagor y ward cleifion mewnol, mae angen pedair nyrs ar fandiau 6 a 7, a phedair arall i ailagor yr uned mân anafiadau. Felly, pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i gynorthwyo'r bwrdd iechyd i recriwtio nyrsys i Dywyn a'r gogledd fel y gall fy etholwyr i gael gofal yn nes at adref ac mewn amgylchedd sy'n addas i'r diben?

Llywydd, well I'm aware, of course, of the developments at Tywyn community hospital. What the health board has done, for the next three months, is to concentrate its available staff resources at Dolgellau so that there can be a service available in that area. My understanding is that, on 12 April, when the decision was made, there were eight patients in in-patient beds at Tywyn, four of whom were due to be discharged home, and four people were to be moved to Dolgellau for their continuing care. Now the health board has a plan to reopen services at Tywyn. That does involve vigorous recruitment, both locally but also, as I said in my original answer, internationally—400 nurses recruited into Wales last year from international sources, with a plan to recruit another 400 in the current year. The health board is also working with its partners on a new model of service for Tywyn, an innovative new model that will draw on staff currently working in the community as well as staff who will be based at the hospital, all with the shared aim—it's a shared aim, I know, of the Member, but certainly of the health board as well—to restore the service that has been temporarily withdrawn at the hospital.

Llywydd, wel rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r datblygiadau yn ysbyty cymunedol Tywyn. Yr hyn y mae'r bwrdd iechyd wedi'i wneud, ar gyfer y tri mis nesaf, yw canolbwyntio ei adnoddau staff sydd ar gael yn Nolgellau fel bod modd cael gwasanaeth yn yr ardal honno. Yn ôl fy nealltwriaeth i, ar 12 Ebrill, pan gafodd y penderfyniad ei wneud, roedd wyth claf mewn gwelyau cleifion mewnol yn Nhywyn, pedwar ohonyn nhw i fod i gael eu rhyddhau adref, ac roedd pedwar o bobl i'w symud i Ddolgellau i gael eu gofal parhaus. Nawr mae gan y bwrdd iechyd gynllun i ailagor gwasanaethau yn Nhywyn. Mae hynny'n cynnwys recriwtio brwd, yn lleol ond hefyd, fel y dywedais i yn fy ateb gwreiddiol, yn rhyngwladol—400 o nyrsys wedi'u recriwtio i Gymru y llynedd o ffynonellau rhyngwladol, gyda chynllun i recriwtio 400 arall yn y flwyddyn bresennol. Mae'r bwrdd iechyd hefyd yn gweithio gyda'i bartneriaid ar fodel newydd o wasanaeth ar gyfer Tywyn, model newydd arloesol a fydd yn defnyddio staff sy'n gweithio yn y gymuned ar hyn o bryd yn ogystal â staff sydd wedi'u lleoli yn yr ysbyty, gyda'r un nod ar y cyd—mae'n nod ar y cyd, yr Aelod, rwy'n gwybod, ond yn sicr y bwrdd iechyd hefyd—i adfer y gwasanaeth sydd wedi'i dynnu'n ôl dros dro yn yr ysbyty.

14:20

Good afternoon, First Minister. I wanted to talk about the shortage of dentists within our NHS services again, and that's across Wales. I was really pleased to read the Government's acceptance of the recommendations from the Health and Social Care Committee, particularly with regards to dental therapists and dental hygienists being able to open and, indeed, close treatments, and that there's no regulatory barrier to that happening, which would of course increase the opportunities to have more people into our NHS dentists. Therefore, I would be pleased to hear from you what your plans are to ensure that more people in Wales are able to access NHS dentistry using this recommendation from the Health and Social Care Committee. Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Roeddwn i eisiau sôn am brinder deintyddion yn ein gwasanaethau GIG unwaith eto, ac mae hynny ar draws Cymru. Roeddwn i'n falch iawn o ddarllen bod y Llywodraeth wedi derbyn argymhellion y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, yn enwedig o ran therapyddion deintyddol a hylenyddion deintyddol yn gallu agor ac, yn wir, cau triniaethau, ac nad oes unrhyw rwystr rheoleiddiol rhag i hynny digwydd, a fyddai wrth gwrs yn cynyddu'r cyfleoedd i gael mwy o bobl i'n deintyddion GIG. Felly, byddwn i'n falch o glywed gennych chi ynghylch eich cynlluniau i sicrhau bod mwy o bobl yng Nghymru'n gallu cael y cyfle i fanteisio ar ddeintyddiaeth y GIG gan ddefnyddio'r argymhelliad hwn gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr i Jane Dodds.

I thank Jane Dodds.

I thank her for giving me the opportunity to repeat again a theme that I have tried to develop on the floor of the Senedd over an extended period when it comes to dentistry, and that is the importance of diversifying that profession. Dentists themselves are the most highly skilled and most expensive resource we have in that field. No dentist should be routinely spending their time carrying out activity that somebody else in that liberalised profession could do equally clinically successfully. You need the supervision, of course, of a fully qualified dentist. There needs to be somebody on the premises in case an inspection or a simple filling, for example, turns out to be more complicated than originally envisaged. But we know that the high-volume end of dentistry can just as successfully be carried out by people with qualifications in dental therapy and dental hygiene. That's why we have a significant new number of dental therapy places at Cardiff University, doubling the number of students there, and we've also doubled the number—sorry, we also have a new dental hygiene programme at Bangor University. By making sure we train that wider range of professionals, working under the ambit of a qualified dentist, we will increase the accessibility of NHS dentistry across Wales. Frankly, the profession have been slow in embracing this agenda. They're well behind what their colleagues in primary care have already achieved, and we need to make sure that the Welsh Government drives forward our ambition to see, as I say, a liberalised workforce where we can do more to make sure that people in Wales seeking access to NHS dentistry are able to receive it.

Diolch iddi hi am roi'r cyfle i mi ailadrodd thema eto yr wyf i wedi ceisio'i datblygu ar lawr y Senedd dros gyfnod estynedig o ran deintyddiaeth, a dyna bwysigrwydd arallgyfeirio'r proffesiwn hwnnw. Deintyddion eu hunain yw'r adnodd mwyaf medrus a drud sydd gennym ni yn y maes hwnnw. Ni ddylai unrhyw ddeintydd fod yn treulio ei amser fel mater o drefn yn cyflawni gweithgarwch y gallai rhywun arall yn y proffesiwn hwnnw sydd wedi'i ryddfrydoli ei gyflawni yr un mor llwyddiannus yn glinigol. Mae angen yr oruchwyliaeth, wrth gwrs, gan ddeintydd sydd wedi cymhwyso'n llawn. Mae angen bod rhywun ar y safle rhag ofn y bydd archwiliad neu lenwad syml, er enghraifft, mewn gwirionedd yn fwy cymhleth na'r hyn a ragwelwyd yn wreiddiol. Ond rydyn ni'n gwybod y gall y rhan fwyaf o weithdrefnau deintyddiaeth gael eu cyflawni yr un mor llwyddiannus gan bobl â chymwysterau mewn therapi deintyddol a hylendid deintyddol. Dyna pam mae gennym ni nifer sylweddol o leoedd therapi deintyddol newydd ym Mhrifysgol Caerdydd, gan ddyblu nifer y myfyrwyr yno, ac rydyn ni hefyd wedi dyblu'r nifer—sori, hefyd mae gennym ni raglen hylendid deintyddol newydd ym Mhrifysgol Bangor. Drwy sicrhau ein bod ni'n hyfforddi'r amrywiaeth ehangach honno o weithwyr proffesiynol, gan weithio o dan gwmpas deintydd cymwysedig, byddwn ni'n cynyddu hygyrchedd deintyddiaeth y GIG ar draws Cymru. A bod yn onest, mae'r proffesiwn wedi bod yn araf yn croesawu'r agenda hon. Maen nhw ymhell y tu ôl i'r hyn y mae eu cydweithwyr ym maes gofal sylfaenol eisoes wedi'i gyflawni, ac mae angen i ni wneud yn siŵr bod Llywodraeth Cymru'n ysgogi ein huchelgais i weld, fel y dywedais i, weithlu sydd wedi'i rhyddfrydoli lle gallwn ni wneud mwy i sicrhau bod pobl yng Nghymru sy'n ceisio manteisio ar ddeintyddiaeth y GIG yn gallu gwneud hynny.

Llety Gwyliau
Holiday Lets

7. A wnaiff y Prif Weinidog nodi'r rhesymeg a'r dystiolaeth a ddefnyddir i bennu lleiafswm cyfnod rhentu o 182 diwrnod ar gyfer llety gwyliau i gael ei ddosbarthu fel llety hunan-arlwyo annomestig? OQ59385

7. Will the First Minister set out the rationale and evidence used to determine the 182-day minimum rental period for holiday lets to be classified as non-domestic self-catering accommodation? OQ59385

Llywydd, the rationale for the changed arrangements is to ensure that property owners make a fair contribution to their local communities. The evidence used has been available for over 12 months. It was published alongside the outcome of our consultation on this matter in March 2022.

Llywydd, y rhesymeg dros y trefniadau newydd yw sicrhau bod perchnogion eiddo yn gwneud cyfraniad teg i'w cymunedau lleol. Mae'r dystiolaeth y cafodd ei defnyddio wedi bod ar gael ers dros 12 mis. Cafodd ei chyhoeddi ochr yn ochr â chanlyniad ein hymgynghoriad ar y mater hwn ym mis Mawrth 2022.

Thank you, First Minister. I didn't quite catch all of that, because of the audio system, but, as you will be aware, there is considerable concern and confusion among the non-domestic self-catering accommodation market in Wales regarding the Welsh Government's support for a 182-day minimum occupancy target, as the industry itself had recommended only a 105-day minimum period, believing it was more in tune with the market, given the limited season in Wales. Speaking to representatives from the tourism sector, they believe that the majority of self-catering accommodation that will be affected will not be in areas that have large numbers of second homes, but will be in rural areas where owners and businesses, such as farms, are trying to diversify their income streams in order to survive. Thus it appears that this policy would be unlikely to have any significant impact on reducing the number of second homes, but instead simply punish businesses that are trying to earn a living. If they must, or if they're that desperate, owners of these properties are also quite free to rent out their accommodation for a nominal amount to friends or family to achieve the 182-day minimum target and thus qualify for business rates and avoid the additional extra council tax payments, which I imagine is not the outcome you had envisaged. So, in my mind, First Minister, and with genuine curiosity, why are you so supportive of this poor legislation that so clearly will not achieve its stated aims? Thank you.

Diolch. Ni wnes i glywed hynny i gyd, oherwydd y system sain, ond, fel y byddwch chi'n ymwybodol, mae cryn bryder a dryswch ymhlith y farchnad llety hunanarlwyo annomestig yng Nghymru ynghylch cefnogaeth Llywodraeth Cymru i darged o ddefnydd 182 diwrnod o leiaf, gan mai dim ond cyfnod o 105 diwrnod o leiaf oedd y diwydiant ei hun wedi'i argymell, gan gredu ei fod yn cyd-fynd yn well â'r farchnad, o ystyried y tymor cyfyngedig yng Nghymru. Wrth siarad â chynrychiolwyr y sector twristiaeth, maen nhw'n credu na fydd y rhan fwyaf o'r llety hunan-arlwyo yr effeithir arnynt mewn ardaloedd â nifer fawr o ail gartrefi, ond byddant mewn ardaloedd gwledig lle mae perchnogion a busnesau, fel ffermydd, yn ceisio arallgyfeirio'u ffrydiau incwm er mwyn goroesi. Felly mae'n ymddangos y byddai'r polisi hwn yn annhebygol o gael unrhyw effaith sylweddol ar leihau nifer yr ail gartrefi, ond yn hytrach, fe fyddai'n cosbi busnesau sy'n ceisio ennill bywoliaeth yn unig. Os oes rhaid iddyn nhw, neu os oes pwysau mawr arnyn nhw, mae perchnogion yr eiddo hyn hefyd yn eithaf rhydd i rentu eu llety am swm enwol i ffrindiau neu deulu i gyflawni'r targed o 182 diwrnod o leiaf ac felly'n gymwys ar gyfer ardrethi busnes gan osgoi'r taliadau'r dreth gyngor ychwanegol, rwy'n dychmygu nad hwn oedd y canlyniad yr oeddech chi wedi'i ragweld. Felly, yn fy meddwl i, Prif Weinidog, a gyda chwilfrydedd gwirioneddol, pam ydych chi mor gefnogol i'r ddeddfwriaeth wael hon na fydd yn amlwg iawn yn cyflawni ei nodau datganedig? Diolch.

14:25

Well, of course I am supportive of the regulations that were debated on the floor of this Senedd on a motion to annul, and that motion was defeated, so I am carrying out the policy of the elected Senedd here in Wales. I don't agree with the Member; I believe that the policy will have a number of very important successes. To begin with, I'm not as pessimistic as the Member about the state of the sector. The tourism occupation survey showed that average occupancy of self-catering properties in Wales exceeded 50 per cent over the three years prior to the pandemic. Many operators in all parts of Wales are already meeting the new criteria. Where businesses are not meeting the new criteria, there will be an incentive now for the increased use of under-utilised properties. It will also have an impact on unfair competition, where occasional or casual letting has an impact on genuine businesses, and I think the Member may have missed the fact that the Minister has listened to the debate, has made changes to the treatment of properties, such as on farms, which cannot be let throughout the year because of planning restrictions. This is a policy designed to make sure that genuine businesses are able to take advantage of small business rate relief. People who don't meet the threshold don't go out of business; they simply have to pay the council tax, like everybody else, and that seems to me fair to everybody who is involved in this sector.

Wel, wrth gwrs rwy'n cefnogi'r rheoliadau a gafodd eu trafod ar lawr y Senedd hon ar gynnig i ddirymu, a chafodd y cynnig hwnnw ei drechu, felly rwy'n cyflawni polisi'r Senedd etholedig yma yng Nghymru. Nid ydw i'n cytuno â'r Aelod; rwy'n credu y caiff y polisi nifer o lwyddiannau pwysig iawn. I ddechrau, nid ydw i mor besimistaidd â'r Aelod ynghylch cyflwr y sector. Dangosodd yr arolwg galwedigaethau twristiaeth fod defnydd cyfartalog o eiddo hunanarlwyo yng Nghymru yn fwy na 50 y cant dros y tair blynedd cyn y pandemig. Mae llawer o weithredwyr ym mhob rhan o Gymru eisoes yn bodloni'r meini prawf newydd. Lle nad yw busnesau'n bodloni'r meini prawf newydd, bydd cymhelliant nawr ar gyfer cynyddu defnydd yr eiddo nad yw'n cael eu defnyddio'n ddigonol. Bydd hefyd yn cael effaith ar gystadleuaeth annheg, lle mae gosod achlysurol neu dros dro yn cael effaith ar fusnesau dilys, ac rwy'n credu y gallai'r Aelod fod wedi colli'r ffaith bod y Gweinidog wedi gwrando ar y ddadl, wedi gwneud newidiadau i sut y mae eiddo, megis ar ffermydd, nad oes modd ei osod drwy gydol y flwyddyn oherwydd cyfyngiadau cynllunio, yn cael ei drin. Mae hwn yn bolisi sydd wedi'i gynllunio i sicrhau bod busnesau dilys yn gallu manteisio ar ryddhad ardrethi busnesau bach. Nid yw pobl nad ydyn nhw'n cyrraedd y trothwy yn mynd i'r wal; yn syml, mae'n rhaid iddyn nhw dalu'r dreth gyngor, fel pawb arall, ac mae hynny'n ymddangos i mi'n deg i bawb sy'n ymwneud â'r sector hwn.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Rhys ab Owen.

And finally, question 8, Rhys ab Owen.

Pensiynau Cyn-weithwyr Allied Steel and Wire
Former Allied Steel and Wire Workers' Pensions

8. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael ynghylch effaith cynllun cymorth ariannol Llywodraeth y DU ar gyn-weithwyr Allied Steel and Wire yng Nghaerdydd a'u pensiynau? OQ59393

8. What discussions has the First Minister had regarding the impact of the UK Government’s financial assistance scheme on former Allied Steel and Wire workers in Cardiff and their pensions? OQ59393

Llywydd, I have repeatedly called upon the UK Government to improve the financial assistance scheme and increase its financial support and coverage. This is a reserved matter, and I'm disappointed that the UK Government is failing to secure the pensions justice these workers deserve. 

Llywydd, rwyf i wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU i wella'r cynllun cymorth ariannol a chynyddu ei chymorth ariannol a'i gwmpas. Mae hwn yn fater a gedwir yn ôl, ac rwy'n siomedig bod Llywodraeth y DU yn methu â sicrhau'r cyfiawnder pensiynau y mae'r gweithwyr hyn yn ei haeddu. 

Diolch yn fawr am eich ateb, Prif Weinidog, ac am eich cefnogaeth i'r gweithwyr. 

Thank you for that response, First Minister, and for your support for these workers.

It's been 22 years since the former workers were denied their entitled pensions. There were 140,000 pension victims in the financial assistance scheme. Sadly, 25,000 have already passed away. Many, such as Johnny Jones, a former ASW worker who passed away earlier this year, died worrying that their partners would not be able to survive on a much reduced pension to what he had trustingly paid for during his working life. As you're aware, the main issue is that the pension now, unlike the original scheme, is not inflation-proof, which means they're receiving around a third of what they had originally expected and planned for. The campaigners are very critical of the lack of engagement with the current UK Government. A number of them wrote to the leader of the opposition last September, but are yet to receive a reply. Has the Prif Weinidog raised this matter with Sir Keir Starmer, and can he guarantee some chwarae teg to the ASW workers under a future Labour Government? Diolch yn fawr.

Mae 22 mlynedd wedi mynd heibio ers i'r cyn-weithwyr gael eu hamddifadu o'r pensiynau a oedd wedi'u hawdurdodi iddyn nhw. Roedd 140,000 o ddioddefwyr pensiwn yn y cynllun cymorth ariannol. Yn anffodus, mae 25,000 eisoes wedi marw. Bu farw llawer, fel Johnny Jones, cyn-weithiwr ASW a fu farw yn gynharach eleni, yn poeni na fyddai ei bartner yn gallu goroesi ar bensiwn llawer llai na'r hyn yr oedd wedi talu amdano'n ffyddiog yn ystod ei fywyd gwaith. Fel y gwyddoch chi, y prif fater yw nad yw'r pensiwn nawr, yn wahanol i'r cynllun gwreiddiol, wedi'i ddiogelu rhag chwyddiant, sy'n golygu eu bod yn derbyn tua thraean o'r hyn yr oedden nhw wedi'i ddisgwyl yn wreiddiol ac wedi cynllunio ar ei gyfer. Mae'r ymgyrchwyr yn feirniadol iawn o'r diffyg ymgysylltu â Llywodraeth bresennol y DU. Ysgrifennodd nifer ohonyn nhw at arweinydd yr wrthblaid fis Medi diwethaf, ond nid ydyn nhw eto wedi derbyn ateb. A yw'r Prif Weinidog wedi codi'r mater hwn gyda Syr Keir Starmer, ac a all warantu rhywfaint o chwarae teg i weithwyr ASW o dan Lywodraeth Lafur y dyfodol? Diolch yn fawr.

Well, Llywydd, of course I'm very well aware of the continuing campaign. Many Members here will have received the latest bulletin that John Benson, that long-term campaigner on behalf of ASW workers, has circulated to all Members here. And he makes the point, as he has done so often, that these pensions are not a gift; they are a deferred salary. The contributions were made in good faith by ASW workers, in the expectation that they would receive security in retirement.

In answer to my last letter, the UK Minister at the Department for Work and Pensions told me that the Government is content with the current pension protection regime. Well, I don't think Members in this Chamber are content, when you hear of the cases that our colleague has outlined this afternoon. I remind Members that it was a Labour Government that introduced the financial assistance scheme in the first place in 2004, and the pension protection fund in 2005. And I'm sure that, along with a very long list of other things that will need to be put right by the next Labour Government, the fate of ASW workers, and others like them, will be in the minds of my colleagues at Westminster as they prepare, as I hope they will be, for Government. 

Wel, Llywydd, wrth gwrs fy mod i'n ymwybodol iawn o'r ymgyrch barhaus. Bydd llawer o Aelodau yma wedi derbyn y bwletin diweddaraf y mae John Benson, yr ymgyrchydd hirdymor hwnnw ar ran gweithwyr ASW, wedi anfon at yr holl Aelodau yma. Ac mae'n gwneud y pwynt, fel y mae wedi gwneud hynny'n aml, nad rhodd yw'r pensiynau hyn; maen nhw'n gyflogau gohiriedig. Cafodd y cyfraniadau eu gwneud yn ddidwyll gan weithwyr ASW, gan ddisgwyl y bydden nhw'n ddiogel ar ôl ymddeol.

Wrth ateb fy llythyr diwethaf, dywedodd Gweinidog y DU yn yr Adran Gwaith a Phensiynau wrthyf i fod y Llywodraeth yn fodlon â'r drefn bresennol i ddiogelu pensiynau. Wel, nid ydw i'n credu bod Aelodau yn y Siambr hon yn fodlon, pan fyddwch chi'n clywed am yr achosion y mae ein cyd-Aelod wedi'u hamlinellu y prynhawn yma. Rwy'n atgoffa'r Aelodau mai Llywodraeth Lafur a gyflwynodd y cynllun cymorth ariannol yn y lle cyntaf yn 2004, a'r gronfa diogelu pensiynau yn 2005. Ac rwy'n siŵr, ynghyd â rhestr hir iawn o bethau eraill y bydd angen eu cywiro gan y Llywodraeth Lafur nesaf, bydd tynged gweithwyr ASW, ac eraill tebyg iddyn nhw, ym meddyliau fy nghyd-weithwyr yn San Steffan wrth iddyn nhw baratoi, fel yr wyf i'n gobeithio y byddan nhw, ar gyfer Llywodraethu. 

14:30
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths. 

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths. 

Member
Lesley Griffiths 14:31:32
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are three changes to this week's business. Firstly, the statement on shared prosperity and levelling up has been moved later on on today's agenda. Secondly, the Deputy Minister for Social Services will make a statement on historical adoption practices. And, finally, the time allocated to the Construction Contracts (Exclusion) (Wales) Order 2023 has been reduced to five minutes. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae tri newid i'r busnes yr wythnos hon. Yn gyntaf, mae'r datganiad ar ffyniant bro a ffyniant gyffredin wedi cael ei symud yn ddiweddarach ar agenda heddiw. Yn ail, bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar arferion mabwysiadu hanesyddol. Ac yn olaf, mae'r amser sydd wedi'i ddyrannu i Orchymyn (Hepgor) Contractau Adeiladu (Cymru) 2023 wedi'i leihau i bum munud. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.

Trefnydd, I'd like to ask for a statement from the Minister for north Wales in relation to Wrexham's promotion to the football league, and the measures that Welsh Government are taking to help ensure that the whole area receives a boost across sport, tourism and the economy, of course. Minister, I'm sure you'd agree that Wrexham Association Football Club deserve huge congratulations on their wonderful title winning achievement last weekend. The players and staff, of course, are writing a new chapter in the history of the club, but it's not just on the pitch that Wrexham is making those strides forward; the transformative investment and backing of Ryan Reynolds and Rob McElhenney have not just put the team back into the football league, but have rejuvenated the city of Wrexham and north Wales as a whole.

You will know, Minister, just listening around the stadium, that the global focus is unprecedented—visitors from all over the globe visiting the city like never before, especially from the United States and Canada. And all these visitors from overseas play a hugely positive and much-needed role in job creation and the economic growth that will follow in the supply chain. I'm sure, like you, I'd like to see this opportunity grasped with both hands for the good people of Wrexham and north Wales. So, a statement, Minister, from yourself on the good work that I hope Welsh Government are going to do to ensure the boost for sport, north Wales and tourism.

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Weinidog y Gogledd o ran dyrchafiad Wrecsam i'r gynghrair bêl-droed, a'r mesurau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu i sicrhau bod yr ardal gyfan yn cael hwb ar draws chwaraeon, twristiaeth a'r economi, wrth gwrs. Gweinidog, rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno bod Clwb Pêl-droed Cymdeithas Wrecsam yn haeddu llongyfarchiadau mawr ar eu llwyddiant gwych yn ennill teitl y penwythnos diwethaf. Mae'r chwaraewyr a'r staff, wrth gwrs, yn ysgrifennu pennod newydd yn hanes y clwb, ond nid ar y cae yn unig mae Wrecsam yn cymryd y camau hynny ymlaen; nid yn unig y mae buddsoddiad trawsnewidiol a chefnogaeth Ryan Reynolds a Rob McElhenney wedi rhoi'r tîm yn ôl yn y gynghrair bêl-droed, ond maen nhw wedi adfywio dinas Wrecsam a'r gogledd yn gyffredinol.

Byddwch chi'n gwybod, Gweinidog, drwy wrando o amgylch y stadiwm yn unig, bod y canolbwyntio byd-eang yn ddigynsail—ymwelwyr o bob cwr o'r byd yn ymweld â'r ddinas fel erioed o'r blaen, yn enwedig o'r Unol Daleithiau a Chanada. Ac mae'r holl ymwelwyr hyn o dramor yn chwarae rhan hynod gadarnhaol y mae mawr ei hangen yn creu swyddi a'r twf economaidd a fydd yn dilyn yn y gadwyn gyflenwi. Yn sicr, rwy'n gobeithio fel chi, y manteisir yn frwd ar y cyfle yma ar gyfer pobl dda Wrecsam a'r gogledd. Felly, datganiad, Gweinidog, gennych chi am y gwaith da yr wyf i'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau'r hwb i chwaraeon, y gogledd a thwristiaeth.

Where do I begin? Certainly not four o'clock in the morning on Sunday. [Laughter.] You raise a really important point, obviously. I can't get away without saying something very wonderful about my wonderful Wrexham football team. It's 15 years since I was up in Hereford when we went out of the league, and to get back after 15 years is an incredible achievement. Phil Parkinson has done something that very few managers before him were able to do. But I think you do make a very important point about the economic impact on my constituency, and, obviously, as the Member of the Senedd for Wrexham, I'm very careful to split the two things. 

Clearly, the global interest is just incredible. You could not buy it, could you? And having the co-chairmen that we have, I think, that show the support—for me, that's what football is all about. And the commitment they show to the club is exceptional, and if only more football clubs were run that way. And, certainly, we've had our very poor owners in Wrexham, and I think Wrexham is now justifiably basking in the glory of it. But, I think, the Welsh Government has obviously shown a great commitment to the Wrexham Gateway—of course, the Racecourse stadium is part of that gateway—by giving Wrexham County Borough Council £25 million, and they're obviously now looking at how they will share that £25 million out.

Ble i ddechrau? Yn sicr nid pedwar o'r gloch y bore ddydd Sul. [Chwerthin.] Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn, yn amlwg. Ni allaf i ddianc heb ddweud rhywbeth gwych iawn am fy nhîm pêl-droed gwych o Wrecsam. Mae hi'n 15 mlynedd ers i mi fod draw yn Henffordd pan aethom ni allan o'r gynghrair, ac mae dychwelyd ar ôl 15 mlynedd yn gamp anhygoel. Mae Phil Parkinson wedi gwneud rhywbeth yr oedd ychydig iawn o reolwyr o'i flaen yn gallu ei wneud. Ond rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am yr effaith economaidd ar fy etholaeth, ac, yn amlwg, fel Aelod y Senedd dros Wrecsam, rwy'n ofalus iawn i rannu'r ddau beth. 

Yn amlwg, mae'r diddordeb byd-eang yn anhygoel. Nid oes modd ei brynu, nac oes? Ac mae bod â'r cyd-gadeiryddion sydd gennym ni, rwy'n credu, yn dangos y gefnogaeth—i mi, dyna beth yw diben pêl-droed. Ac mae'r ymrwymiad maen nhw'n ei ddangos i'r clwb yn eithriadol, o na byddai mwy o glybiau pêl-droed yn cael eu rhedeg felly. Ac, yn sicr, rydyn ni wedi cael ein perchnogion gwael iawn yn Wrecsam, ac rwy'n credu bod Wrecsam nawr yn ymhyfrydu'n haeddiannol yng nghlod a bri yr holl beth. Ond, rwy'n meddwl bod Llywodraeth Cymru wedi dangos ymrwymiad mawr i Borth Wrecsam yn amlwg—wrth gwrs, mae stadiwm y Cae Ras yn rhan o'r porth hwnnw—drwy roi £25 miliwn i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam, ac maen nhw'n amlwg yn ystyried sut byddan nhw'n rhannu'r £25 miliwn hwnnw.

14:35

Gaf i ddatganiad ynghylch ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sefydlu banc cymunedol? Yn anffodus, dros yr wythnosau diwethaf, mae sawl tref yn fy rhanbarth i wedi cael ergyd wrth iddyn nhw glywed y newyddion bod eu banciau yn cau. Er enghraifft, mae'r banc olaf yn Llandeilo yn cau ym mis Mehefin. Ym mis Awst, mae banc Lloyds yn y Tymbl yn cau, sy'n golygu na fydd dim un banc ar agor yng nghwm Gwendraeth gyfan. Ac yn Ystradgynlais, sy'n gwasanaethau rhyw boblogaeth o 8,000 o bobl, mae'r banc yna'n cau—yr un olaf—ym mis Medi eleni.

Nawr, does dim amheuaeth bod ein ffordd ni o fancio wedi newid; dŷn ni i gyd—wel, y rhan fwyaf ohonom ni—yn bancio ar-lein erbyn hyn. Ond mae pobl oedrannus, pobl fregus, pobl sy'n berchnogion busnesau bach, mudiadau, ac yn y blaen, yn moyn gweld mwy o wasanaethau wyneb yn wyneb. Felly, ydych chi'n gallu rhoi diweddariad i fi ar y sefyllfa o ran sefydlu banc cymunedol Cymru—banc Cambria—ac oes yna ymrwymiad i sefydlu canghennau ohono fe yn rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru? Diolch yn fawr.

May I ask for a statement regarding the Welsh Government's commitment to establishing a community bank? Unfortunately, over the past few weeks, several towns in my region have suffered a significant blow, with the news that their banks are closing. For example, the last bank in Llandeilo will close in June. And in August, the Lloyds branch in Tumble will close, which will mean that there won't be any banks open in the whole Gwendraeth valley. And in Ystradgynlais, which serves a population of about 8,000, that bank is closing—the final one—in September this year.

Now, there is no doubt that the way that we bank has changed; we all—well, the majority of us—bank online by now. But older people, vulnerable people, those who own small businesses, organisations, and so forth, want to see more face-to-face services. So, could you provide us with an update on the situation in terms of establishing a Wales community bank—banc Cambria—and is there a commitment to establish branches of it in the Mid and West Wales region? Thank you.

Thank you. The Member may be aware of the written statement that the Minister for Economy, Vaughan Gething, issued back in February of this year, in which he committed to a further update to Members of the Senedd before the summer recess. I don't have any of that detail, but I can assure Members that I will ensure that the Minister does update us before the summer recess.

Diolch. Efallai fod yr Aelod yn ymwybodol o'r datganiad ysgrifenedig y gwnaeth Gweinidog yr Economi, Vaughan Gething, ei gyflwyno yn ôl ym mis Chwefror eleni, pan ymrwymodd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau o'r Senedd cyn toriad yr haf. Nid oes gennyf i unrhyw fanylion ar hynny, ond gallaf i sicrhau Aelodau y byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni cyn toriad yr haf.

We're going to go from the highs of success with Wrexham to a very different chart of achievement, unfortunately, that my constituency figured in over the recess period. It's a very worrying chart, based on data provided by Dŵr Cymru, so publicly available, but extrapolated then by Surfers Against Sewage, and others, who looked at the number of discharges into rivers across the UK, including here within Wales, and also extrapolated then what those discharges meant in terms of number of days, number of hours. We're talking about one individual combined sewage outfall where they extrapolated that it could be in excess of 320 days of raw sewage coming into one of our rivers. Now, we have some of the most beautiful and biodiverse rivers within my constituency—the Ewenny river, Llynfi, the Ogmore, and the Garw Fechan rivers—coming into, all flowing into the Ogmore, as it goes out into the sea at Ogmore-by-Sea. I've met with Dŵr Cymru this morning, I'm going to meet with them subsequently as well, along with Chris Elmore MP, to discuss this in detail, on every single pipeline. But one of the challenges here is that it's been reported on this Top of the Poops website—[Interruption.] Yes, indeed. It's been reported as fact, the exact extrapolation of the data, and I'm not clear myself whether that data is hard and fast or not. So, I wonder, could we have a statement that actually clarifies, not only the data that's publicly available, but what that means in terms of hours and days of releases in individual rivers? Because otherwise, the public are going to be very confused. But the simple fact is: we also need to clean this up.

Rydyn ni'n mynd i fynd o uchafbwyntiau llwyddiant Wrecsam i siart gyflawni wahanol iawn, yn anffodus, yr oedd fy etholaeth i yn rhan ohoni dros gyfnod y toriad. Mae'n siart bryderus iawn, yn seiliedig ar ddata wedi'i ddarparu gan Dŵr Cymru, sydd ar gael i'r cyhoedd, ond a gafodd ei allosod wedyn gan Surfers Against Sewage, ac eraill, a edrychodd ar y nifer o ollyngiadau i afonydd ar draws y DU, gan gynnwys yma yng Nghymru, a hefyd gwnaethon nhw allosod wedyn beth oedd y gollyngiadau hynny'n ei olygu o ran nifer o ddyddiau, nifer o oriau. Rydyn ni'n sôn am un ollyngfa garthffosiaeth gyfunol lle y gwnaethon nhw allosod y gallai fod dros 320 diwrnod o garthion amrwd yn dod i mewn i un o'n hafonydd. Nawr, mae gennym ni rai o'r afonydd harddaf a bioamrywiol yn fy etholaeth i—afonydd Ewenni, Llynfi, Afon Ogwr, ac afonydd Garw Fechan—yn dod i mewn i, pob un yn llifo i mewn i Afon Ogwr, wrth iddi fynd allan i'r môr yn Aberogwr. Rwyf i wedi cyfarfod â Dŵr Cymru y bore yma, rydw i'n mynd i gyfarfod â nhw wedyn, ynghyd â Chris Elmore AS, i drafod hyn yn fanwl, a hynny ynghylch pob un biblinell. Ond un o'r heriau yma yw ei fod wedi cael ei adrodd ar wefan Top of the Poops yma—[Torri ar draws.] Ie, yn wir. Mae wedi cael ei adrodd fel ffaith, union allosodiad y data, ac nid ydw i'n glir fy hun a yw'r data hwnnw'n hollol ddibynadwy ai peidio. Felly, tybed, a gawn ni ddatganiad sydd wir yn egluro, nid yn unig y data sydd ar gael yn gyhoeddus, ond beth mae hynny'n ei olygu o ran oriau a dyddiau o ollyngiadau mewn afonydd unigol? Oherwydd fel arall, mae'r cyhoedd yn mynd i ddrysu'n lân. Ond y ffaith syml yw: mae angen i ni ddatrys hyn hefyd.

Thank you. I think you're doing absolutely the right thing by meeting with Dŵr Cymru. And you will know that the Minister for Climate Change is doing a great deal of work in this area, and has a taskforce. So, with regard to your specific ask for the statement, we are proposing a written statement on the work of the taskforce—it will probably be towards the end of this term, just prior to the summer recess, because that would be 12 months after the publication of the storm overflows action plan. So, it probably would be the best time then to cover your query, but I will make sure that I draw this matter to the Minister for Climate Change's attention. As I say, I'm sure she can cover it in that proposed statement, ahead of summer recess.

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud y peth hollol iawn trwy gyfarfod â Dŵr Cymru. A byddwch yn gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwneud llawer iawn o waith yn y maes hwn, ac mae ganddo dasglu. Felly, o ran eich cais penodol am y datganiad, rydyn ni'n cynnig datganiad ysgrifenedig ar waith y tasglu—mae'n debyg y bydd tua diwedd y tymor hwn, ychydig cyn toriad yr haf, oherwydd byddai hynny 12 mis ar ôl cyhoeddi'r cynllun gweithredu gorlifoedd storm. Felly, mae'n debyg mai dyna fyddai'r amser gorau bryd hynny i ymdrin â'ch ymholiad, ond yn sicr, gwnaf i sicrhau fy mod i'n tynnu sylw'r Gweinidog Newid Hinsawdd at hwn. Fel y dywedais i, rwy'n siŵr y gall ei gynnwys yn y datganiad arfaethedig hwnnw, cyn toriad yr haf.

Minister, can I ask for a statement from the Deputy Minister for Climate Change about safety measures on buses? The reason for this is because an 82-year-old constituent of mine was recently travelling on a bus to Blackwood when the driver had to perform an emergency stop due to another motorist's poor driving. My constituent was sat on the first double seat at the front of the bus, and was flung out of her seat as a result of the emergency brake. She slid along the floor before slamming her head at the front of the bus, fracturing a bone in her neck. She's currently recovering at home, following an eight-day stay in the Grange Hospital. All those involved, my constituent included, believe the emergency stop was the correct course of action taken by the driver. However, this incident has highlighted a major safety concern with the first two double seats at the top of the bus. So, I'd appreciate if the Deputy Minister could make a statement about how he is working with bus operators to ensure safety measures are put into place to stop awful incidences like this happening in the future. Thank you so much.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd am fesurau diogelwch ar fysiau? Y rheswm am hyn yw oherwydd roedd etholwr i mi, 82 oed, yn teithio ar fws i'r Coed Duon yn ddiweddar pan yr oedd rhaid i'r gyrrwr gyflawni stop argyfwng oherwydd bod gyrrwr arall yn gyrru'n wael. Roedd fy etholwr yn eistedd ar y sedd ddwbl gyntaf ar flaen y bws, ac fe gafodd ei thaflu allan o'i sedd o ganlyniad i'r stop argyfwng. Gwnaeth hi lithro ar hyd y llawr cyn bwrw ei phen ar flaen y bws, gan dorri asgwrn yn ei gwddf. Mae hi'n gwella gartref ar hyn o bryd, ar ôl aros yn Ysbyty'r Faenor am wyth diwrnod. Mae pawb oedd yn rhan o'r digwyddiad, gan gynnwys fy etholwr, yn credu mai stop argyfwng oedd y cam cywir ar ran y gyrrwr. Fodd bynnag, mae'r digwyddiad hwn wedi tynnu sylw at bryder mawr am ddiogelwch gyda'r ddwy sedd ddwbl gyntaf ar flaen y bws. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi pe bai'r Dirprwy Weinidog yn gallu gwneud datganiad ynghylch sut mae'n gweithio gyda gweithredwyr bysiau i sicrhau bod mesurau diogelwch yn cael eu rhoi ar waith i atal achosion ofnadwy fel hyn rhag digwydd yn y dyfodol. Diolch yn fawr iawn.

14:40

Thank you. I'm very sorry to hear about your constituent and I do hope she is recovering well at home. And, I think, clearly, the experience she had is something that I'm sure the Deputy Minister for Climate Change is aware of, but I will certainly ask him if he is doing any work with bus services. I was on a bus in Cardiff yesterday evening, and there were quite a lot of people standing up, and I was very aware, as the bus was slowing down, that people perhaps weren't in the most secure of positions. So, I'm sure it is something that bus services do look at carefully.

Diolch. Mae'n ddrwg iawn gennyf i glywed am eich etholwr ac rwy'n gobeithio ei bod hi'n gwella'n iawn gartref. Ac, rwy'n credu, yn amlwg, bod y profiad a gafodd hi yn rhywbeth rwy'n sicr bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ymwybodol ohono, ond yn sicr, gwnaf i ofyn iddo os yw'n gwneud unrhyw waith gyda gwasanaethau bws. Roeddwn i ar fws yng Nghaerdydd neithiwr, ac roedd nifer o bobl yn sefyll, ac roeddwn i'n ymwybodol iawn, wrth i'r bws arafu, nad oedd pobl efallai yn y mannau mwyaf diogel. Felly, rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth mae gwasanaethau bws yn ei ystyried yn ofalus.

Trefnydd, I would also very much welcome a statement from the Government concerning the success of Wrexham AFC at the weekend. It was a remarkable match. I know you were in attendance. I was in attendance. Many, many thousands—. More than 10,000 fans behaved impeccably at all times, likewise the players, and a special shout out should go to the Wrexham football trust. Trefnydd, we have very little powers in terms of creating any bank holidays to recognise Wrexham AFC's success, but perhaps we could ensure that they could be awarded a St David's award next year to mark the success. And I'd very much welcome quarterly progress updates on the Wrexham Gateway, which the Welsh Government has invested £25 million in, as well as any indication of how the Welsh Government may support Wrexham in celebrating the promotion of its fantastic football team.

Trefnydd, byddwn i hefyd yn croesawu datganiad gan y Llywodraeth yn ymwneud â llwyddiant Clwb Pêl-droed Wrecsam dros y penwythnos. Roedd hi'n gêm ryfeddol. Rwy'n gwybod eich bod chi'n bresennol. Roeddwn i'n bresennol. Miloedd lawer—. Gwnaeth dros 10,000 o gefnogwyr ymddwyn yn berffaith bob amser, ac yn yr un modd y chwaraewyr, a dylai clod arbennig fynd i ymddiriedolaeth bêl-droed Wrecsam. Trefnydd, ychydig iawn o bwerau sydd gennym ni o ran creu unrhyw wyliau banc i gydnabod llwyddiant Clwb Pêl-droed Wrecsam, ond efallai gallem ni sicrhau eu bod yn derbyn gwobr Dewi Sant y flwyddyn nesaf i nodi'r llwyddiant. A byddwn i'n croesawu diweddariad chwarterol ar gynnydd Porth Wrecsam, y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £25 miliwn ynddo, yn ogystal ag unrhyw syniad o sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi Wrecsam i ddathlu dyrchafiad ei thîm pêl-droed gwych.

Thank you, Ken. I know you were also in attendance. I don't know if you've had the briefing as an MS that I've had today, to say there were no arrests made at all. So, I think North Wales Police are very proud of that, and I'm certainly very proud of that, and I'm sure Ken will be too, because when you've got 10,000 people it was just sheer joy and it's great that there was no trouble following that. I think it's also good to pay tribute to the Wrexham Supporters Trust, though I do declare an interest that I was a director on the board ahead of my election to this place. Because without that trust we would not have had a football club; it's very clear. And the celebrations that are taking place now, I think, are in recognition of those fans who put themselves forward as part of the trust. 

I think the point you make about the St David's awards—. Just last Thursday night, I was very proud to be there with other ministerial colleagues to support the First Minister at his annual St David's awards. And certainly there is a sport award every year, and make no bones about it, I shall certainly be putting forward Wrexham AFC for that award. The point around the Wrexham Gateway is really important, because it's not just about the football club; it's about getting international matches back to Wrexham. We would love to see our national football team, who, of course, have done so well. And can I just give a quick shout out? Wrexham AFC Women were also promoted just three weeks ago as well.

Diolch, Ken. Rwy'n gwybod eich bod chi hefyd yn bresennol. Nid ydw i'n gwybod a ydych chi wedi cael y briff fel AS yr ydw i wedi'i gael heddiw, i ddweud na fu unrhyw arestiadau o gwbl. Felly rwy'n credu bod Heddlu Gogledd Cymru'n falch iawn o hynny, ac yn sicr, rwy'n falch iawn o hynny, ac rwy'n siŵr y bydd Ken hefyd, achos pan fo gennych chi 10,000 o bobl roedd yn llawenydd pur ac mae'n wych nad oedd unrhyw drafferth yn dilyn hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n dda hefyd i dalu teyrnged i Ymddiriedolaeth Cefnogwyr Wrecsam, er fy mod i'n datgan buddiant, yr oeddwn i'n gyfarwyddwr ar y bwrdd cyn cael fy ethol i'r lle hwn. Oherwydd heb yr ymddiriedaeth honno ni fyddem ni wedi cael clwb pêl-droed; mae'n amlwg iawn. Ac mae'r dathliadau sy'n digwydd nawr, rwy'n credu, yn cydnabod y cefnogwyr hynny sy'n cynnig eu hunain ymlaen fel rhan o'r ymddiriedolaeth. 

Rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud ynglŷn â gwobrau Dewi Sant—. Dim ond nos Iau ddiwethaf, roeddwn i'n falch iawn o fod yno gyda chyd-Weinidogion eraill i gefnogi'r Prif Weinidog yn ei seremoni gwobrau Dewi Sant blynyddol. Ac yn sicr mae gwobr chwaraeon bob blwyddyn, ac i fod yn blwmp ac yn blaen, yn sicr, byddaf i'n cynnig Clwb Pêl-droed Wrecsam ar gyfer y wobr honno. Mae'r pwynt am Borth Wrecsam yn bwysig iawn, oherwydd nid y clwb pêl-droed yn unig sy'n bwysig; mae'n ymwneud â chael gemau rhyngwladol yn ôl i Wrecsam. Byddem ni wrth ein bodd yn gweld ein tîm pêl-droed cenedlaethol, sydd, wrth gwrs, wedi gwneud mor dda. A gaf i gyfarch rhywun yn sydyn? Cafodd Merched Clwb Pêl-droed Wrecsam hefyd eu dyrchafu dair wythnos yn ôl.

I feel that in the interests of balance, I should say that other football teams are available. [Laughter.]

Rwy'n teimlo er mwyn cydbwysedd, y dylwn i ddweud bod timau pêl-droed eraill ar gael. [Chwerthin.]

And I might just comment on Aberystwyth Town on Saturday, ensuring that they avoided relegation from the Welsh premiership as well. Congratulations to them. Now, which football team would you like to mention, Janet Finch-Saunders?

Ac efallai y gwnaf i wneud sylw ar Dref Aberystwyth ddydd Sadwrn, yn sicrhau eu bod yn osgoi cael eu diraddio o uwch gynghrair Cymru hefyd. Llongyfarchiadau mawr iddyn nhw. Nawr, pa dîm pêl-droed hoffech chi sôn amdano, Janet Finch-Saunders?

Blackburn Rovers. [Laughter.]

Blackburn Rovers. [Chwerthin.]

I would like a statement by the Deputy Minister for Climate Change on the future of the direct rail service between Llandudno and Manchester Airport. The number of overnight trips taken to our glorious town is set to rise from 440,289 in 2018 to 561,339. However, to achieve this we need to at least maintain current provision. Llandudno is a very large major tourism resort in north Wales, and we have got—I think it was, last week—between nine and 10 trains a day going directly from Llandudno itself to Manchester. This announcement has been made that now you're going to have to get a train from Llandudno to Llandudno Junction and then Llandudno Junction to Manchester. It's nonsensical that we're seeing a demise of services implemented by this Deputy Minister for transport. So, I suppose, really, we need to ask ourselves, those who represent north Wales, what Llandudno has done wrong in terms of—. We should be looking for more train provision, certainly not less, and certainly not one where I have residents arriving in our town who frankly are going to struggle now, having to get another extra train. Thank you. Diolch.

Hoffwn i gael datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar ddyfodol y gwasanaeth rheilffordd uniongyrchol rhwng Llandudno a Maes Awyr Manceinion. Bydd nifer y teithiau dros nos sy'n cael eu gwneud i'n tref ogoneddus yn cynyddu o 440,289 yn 2018 i 561,339. Fodd bynnag, er mwyn cyflawni hyn mae angen i ni o leiaf gynnal y ddarpariaeth bresennol. Mae Llandudno yn ganolfan dwristiaeth fawr iawn yn y gogledd, ac fe gawsom ni—rwy'n credu, yr wythnos diwethaf—rhwng naw a 10 trên y dydd yn mynd yn uniongyrchol o Landudno ei hun i Fanceinion. Mae'r cyhoeddiad hwn wedi'i wneud nawr, sef y bydd yn rhaid i chi gael trên o Landudno i Gyffordd Llandudno ac yna o Gyffordd Llandudno i Fanceinion. Mae'n nonsens ein bod ni'n gweld gwasanaethau sydd wedi cael eu gweithredu gan y Dirprwy Weinidog trafnidiaeth hwn yn diflannu. Felly, mae'n debyg, mewn gwirionedd, bod angen i ni ofyn i ni'n hunain, y rhai sy'n cynrychioli'r gogledd, beth mae Llandudno wedi'i wneud o'i le o ran—. Dylem ni fod yn chwilio am fwy o ddarpariaeth trenau, yn sicr nid llai, ac yn sicr nid un lle mae gennyf i drigolion yn cyrraedd ein tref sy'n mynd i gael trafferth a dweud y gwir nawr, wrth orfod dal trên ychwanegol. Diolch. 

14:45

Thank you. Well, I absolutely agree that Llandudno is a major tourist spot in north Wales. The Minister for Climate Change and, therefore, the Deputy Minister for Climate Change have got questions next week. It might be worth raising it direct with the Deputy Minister. But one area where I know the Deputy Minister is trying to make some inroads is getting more rail infrastructure in north Wales, so that we can improve rail performance not just in north Wales but right across Wales.

Diolch i chi. Wel, rwy'n cytuno yn llwyr fod Llandudno yn gyrchfan bwysig i dwristiaid yn y gogledd. Bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd, ac felly'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, yn cael cwestiynau wythnos nesaf. Efallai y byddai hi'n werth codi hyn yn uniongyrchol gyda'r Dirprwy Weinidog. Ond un maes yr wyf yn gwybod bod y Dirprwy Weinidog yn ceisio bwrw'r maen iddo yw cael mwy o seilwaith rheilffyrdd yn y gogledd, er mwyn i ni wella perfformiad y rheilffyrdd nid yn unig yn y gogledd ond ledled Cymru gyfan.

Good afternoon, Trefnydd. Just keeping the focus on greyhounds, as you know, we had a very lively debate here around banning greyhound racing, and I'm aware that you are looking to consult on that particular issue. So, I was just wondering, in your role as the rural affairs Minister, if you could just give us an update on the timescales involved in the consultation and the next steps. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Trefnydd. Dim ond i gadw ein golygon ar filgwn, fel y gwyddoch chi, fe gawsom ni ddadl fywiog iawn yn y fan hon ynghylch gwahardd rasio milgwn, ac rwy'n ymwybodol eich bod chi'n bwriadu ymgynghori ar y mater penodol hwnnw. Felly, meddwl oeddwn i tybed, yn rhinwedd eich swydd fel y Gweinidog materion gwledig, a allech chi roi diweddariad i ni ynglŷn â'r amserlenni sy'n gysylltiedig â'r ymgynghoriad a'r camau nesaf. Diolch i chi. Diolch yn fawr iawn.

Thank you. I haven't got any further information since I spoke in that debate. What I did commit to at that time, and that still is my commitment, is to go out to consultation this year.

Diolch i chi. Nid oes gennyf i unrhyw wybodaeth arall eto ers i mi fod yn siarad yn y ddadl honno. Yr hyn a wnes i ymrwymo iddo bryd hynny, ac rwy'n ymrwymo iddo o hyd, yw mynd allan i ymgynghoriad eleni.

Business Minister, I'd like to request a statement from the Deputy Minister for Social Partnership. The UK Government has recently unveiled a new policy that aims to end veteran homelessness in the UK. Thanks to the Right Honourable Johnny Mercer MP, they've guaranteed money to fund a new programme to end this happening in our society and to ensure our most vulnerable veterans are properly looked after. I'd like to request a statement from the Deputy Minister outlining how this Welsh Government will be working with the veterans commissioner and the UK Government to ensure Wales is the best country to be a veteran. Those who have served in our country deserve our support, and I'm sure you'll agree, Minister, that it's crucially important that devolved Governments work with the UK Government on this.

Gweinidog busnes, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol. Yn ddiweddar mae Llywodraeth y DU wedi dadorchuddio polisi newydd sy'n ceisio rhoi terfyn ar ddigartrefedd cyn-filwyr yn y DU. Diolch i'r Gwir Anrhydeddus Johnny Mercer AS, maen nhw wedi gwarantu arian i ariannu rhaglen newydd i roi diwedd ar hyn yn ein cymdeithas a sicrhau bod ein cyn-filwyr mwyaf agored i niwed yn cael gofal priodol. Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog i amlinellu sut mae'r Llywodraeth Cymru hon yn gweithio gyda Chomisiynydd y Cyn-filwyr a Llywodraeth y DU i sicrhau mai Cymru yw'r wlad orau i fod yn gyn-filwr ynddi. Mae'r rhai sydd wedi rhoi gwasanaeth i'n gwlad yn haeddu ein cefnogaeth, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno, Gweinidog, ei bod hi'n hanfodol bwysig bod Llywodraethau datganoledig yn gweithio gyda Llywodraeth y DU yn hyn o beth.

Thank you. Well, I think we are already ahead of the game, actually, in Wales on that, and I think we do offer a programme to every veteran in relation to that already.

Diolch i chi. Wel, rwy'n credu ein bod ni eisoes ar flaen y gad, mewn gwirionedd, yng Nghymru yn hynny o beth, ac rwy'n credu ein bod ni'n cynnig rhaglen i bob cyn-filwr o ran hynny eisoes.

Could I ask for a statement from the Minister for Health and Social Services on the north Denbighshire community hospital in Rhyl, or the lack of a north Denbighshire community hospital in the town, as it's part of the Royal Alexandra? I had the pleasure to visit there over Easter recess last week, in my constituency. I had a tour of the hospital and saw the need there for a new facility to be built. And part of the plans, a decade ago now, that they've been waiting for is also some regeneration work, because the hospital goes back to the late 1800s and some of it has fallen into a state of disrepair, particularly in the basement. So, some of that money that was allocated for north Denbighshire community hospital was also going into the regeneration and the importance of restoring an old building to its former glory, if you like. And the fact of the matter is we've been waiting so long for this to happen. We were in a position, back in 2018-19, where we thought it was going to happen. We saw the plans, and I saw them on a partnership scrutiny committee in Denbighshire council, and yet my residents in Rhyl and Prestatyn are still waiting for a spade in the ground and haven't seen any tangible evidence of any progression in that sense. So, could I have a statement from the health Minister, detailing what discussions she's had with the new members of the board and, indeed, the new chair of the board, and some of the executives in making this idea a reality for my constituents? Thank you.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn ag ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl, neu'r diffyg ysbyty cymunedol i ogledd sir Ddinbych yn y dref honno, gan ei fod yn rhan o Ysbyty Brenhinol Alexandra? Fe gefais i'r pleser o ymweld yno dros doriad y Pasg yr wythnos diwethaf, yn fy etholaeth i. Fe gefais i fynd o amgylch yr ysbyty a gweld yr angen sydd yno am adeiladu cyfleusterau newydd. Ac yn rhan o'r cynlluniau, ddegawd yn ôl erbyn hyn, y maen nhw wedi bod yn aros amdanyn nhw hefyd yw rhywfaint o waith adfer, oherwydd mae'r ysbyty yn dyddio i ddiwedd y 1800au ac mae rhan ohono wedi cychwyn dadfeilio, yn enwedig felly'r islawr. Felly, roedd rhywfaint o'r arian hwnnw a neilltuwyd ar gyfer ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn cael ei wario ar y gwaith atgyweirio a'r gwaith pwysig o adfer hen adeilad i'w hen ogoniant, os hoffech chi. A'r gwir amdani yw ein bod ni wedi bod yn aros cymaint o amser i hyn ddigwydd. Roeddem ni mewn sefyllfa, yn ôl yn 2018-19, lle roeddem ni'n credu bod hynny ar ddigwydd. Fe gawsom ni weld y cynlluniau, ac fe welais innau nhw pan oeddwn i ar bwyllgor craffu partneriaeth yng Nghyngor Sir Ddinbych, ac eto mae fy etholwyr i yn Y Rhyl a Phrestatyn yn dal i aros am weld rhaw yn y ddaear a dydyn nhw ddim wedi gweld unrhyw dystiolaeth weladwy o unrhyw gynnydd yn yr ystyr honno. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, yn manylu ar ba drafodaethau y cafodd hi gydag aelodau newydd y bwrdd ac, yn wir, gadeirydd newydd y bwrdd, a rhai o'r swyddogion gweithredol wrth wireddu'r syniad hwn er mwyn fy etholwyr i? Diolch i chi.

Thank you. Well, I'm sure the Minister for Health and Social Services will be updating Members of the Senedd at regular intervals in relation to her meetings with the new chair and independent members of the board. And I will certainly ask her if there is anything further to update us on the replacement for the Royal Alex, if that can be done at the same time.

Diolch i chi. Wel, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd yn rheolaidd o ran ei chyfarfodydd hi gyda'r cadeirydd newydd ac aelodau annibynnol y bwrdd. Ac yn sicr, fe fyddaf i'n gofyn iddi hi a oes unrhyw beth i'w gael yn ychwanegol i'n diweddaru ar yr hyn sydd i ddod yn lle Ysbyty Brenhinol Alex, os gellir gwneud hynny ar yr un pryd.

Diolch i'r Trefnydd am y datganiad yna.

I thank the Trefnydd for that statement.

3. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Rhaglen Lifogydd 2023-24
3. Statement by the Minister for Climate Change: The 2023-24 Flood Programme

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar raglen lifogydd 2023-24. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Julie James.

The next item is a statement by the Minister for Climate Change on the 2023-24 flood programme. I call on the Minister to make that statement—Julie James.

Diolch, Llywydd. I'm very pleased to announce the publication of the flood and coastal erosion risk management programme for 2023-24. The new programme of works shows our commitment to reducing flooding and coastal erosion risk in Wales. We are continuing to provide record levels of funding to our hard-working risk management authorities despite the incredible pressure upon public sector resources at present.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o gyhoeddi cyhoeddiad y rhaglen i reoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol ar gyfer 2023-24. Mae'r rhaglen newydd o waith yn arddangos ein hymrwymiad ni i liniaru llifogydd a pherygl erydu arfordirol yng Nghymru. Rydym ni'n parhau i ddarparu'r cyfraddau uchaf erioed o gyllid i'n hawdurdodau ni sy'n ddiwyd yn rheoli risg er gwaethaf y pwysau anhygoel ar adnoddau'r sector cyhoeddus ar hyn o bryd.

14:50

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

In our programme for government, we set ourselves an ambitious target to provide increased flood protection to more than 45,000 homes in Wales. We reiterated this commitment in our co-operation agreement with Plaid Cymru, where we promised to:

'Invest more in flood management and mitigation and plan to respond to the increased risk of flooding.'

And there can be no doubt: this investment is required. The recent reports by the International Panel on Climate Change and the UK Climate Change Committee have reiterated the need for continued investment in mitigation, adaptation and resilience to respond to global warming challenges.

At the start of this Government term, we committed to a three-year allocation of £214 million. Last year, we provided over £71 million in funding to risk management authorities, which, at the time, was our largest ever spend on a flood programme. This year, we have gone even further and will provide more than £75 million. This Government promised sustained levels of investment. We are keeping that promise, and more.

Sadly, this winter provided us with another example of why this sustained investment is paramount. Despite a winter without any named storms impacting Wales, we have still seen homes and communities impacted by flooding. Heavy rain in early January meant some locations received six weeks' worth of rain in just a fortnight. Climate change is causing our weather to become more extreme. In the future, we must be prepared to face longer, heavier bouts of rain on a regular basis. Unfortunately, over 80 properties experienced flooding along with significant transport disruption for our road and rail networks. I know how devastating it is for communities who experience flooding, and, honestly, my thoughts and sympathies are with them as they navigate through the after-effects of that.

We know that the impact of flooding would have been worse were it not for our network of defences and the tireless work of our risk management authorities. That is why we continue to provide record levels of investment, to provide our risk management authorities with the means to construct and maintain the infrastructure we rely on to keep our communities safe from the challenges posed by climate change. And, Dirprwy Lywydd, our sustained investment is producing results. For example, our hard-working local authorities have completed schemes in Llansannan, Valley, Aberdyfi and Porthcawl, to name but a few. This is on top of numerous small-scale works delivered by local authorities across Wales. We estimate that, in the last year, local authority works have benefited over 10,000 properties, reducing the risk to homes and communities from villages to cities, whilst also providing wider benefits to the local economy.

Meanwhile, NRW have also been delivering schemes across Wales. They have completed a £7 million scheme to safeguard the reservoir at Llyn Tegid near Bala, sustaining flood protection to more than 800 properties. Further reservoir safety works completed at Cowbridge and Wydden will maintain protection to 300 properties combined. NRW have also completed works at Llanfair Talhaearn, reducing the risk of flooding to 33 properties in a community that was devastated by flooding in February 2020. NRW’s core programme has also provided flood protection to over 1,000 properties. Improvement works to existing defences across Wales were delivered this year, benefiting locations such as Monmouth, Wentloog and Tenby. 

And it is important to remember that our investment is not limited to construction projects. NRW have a responsibility to warn and inform, which is why they continue to invest in modelling, telemetry and flood warning systems. In addition, NRW are continuing to develop future projects in locations such as Cardigan and Porthmadog, and a flood risk strategy for the River Taff. The strategy will be heavily influenced by the lessons learned from storm Dennis in 2020, and will help us plan and identify any future works required. This work is also essential to helping us understand and communicate the risks to our communities, making them much more resilient and prepared.

And, Dirprwy Lywydd, it is this type of future planning that is crucial to delivering an effective flood programme and meeting our commitment to provide increased flood protection to over 45,000 homes. I am therefore pleased that, this year, we are able to provide risk management authorities with over £75 million to reduce flood and coastal risk across Wales. Of that £75 million, £34 million of capital funding has been allocated to our risk management authorities, which will be used to develop and construct flood risk management schemes across Wales. For example, this year, construction will begin in earnest on large-scale NRW schemes in Ammanford and Lliswerry in Newport. The scheme at Ammanford will provide increased flood protection to 200 properties. Meanwhile, the scheme at Lliswerry will reduce the risk to over 800 properties, making it one of the largest schemes ever constructed by NRW.

In addition, we are also providing local authorities with £10 million to develop and construct new schemes, including nearly £1.5 million to deliver property flood resilience measures to the community of Dinas Powys, which was devastated by flooding in 2020. I am also pleased to see sustained demand for our small-scale works grants, with £3.7 million of funding provided to local authorities to deliver solutions to smaller localised flooding problems. And, in accordance with our programme for government commitment to deliver nature-based flood management in all major river catchments, we continue to embed natural flood management as a core part of the work we deliver.

We have recently concluded our three-year natural flood management pilot programme, which installed hundreds of natural measures over 15 projects across Wales. For example, Powys County Council installed 250 leaky dams just in the upper Teme alone. Natural flood management is also being integrated into our core programme and, this year, 22 capital projects included natural flood management measures in their proposals. To further support this work in the short term, we have also opened a new investment programme. The pilot rural investment scheme will further encourage and support natural flood management over the next two years. The learning from this programme will also support in the development of the sustainable farming scheme.

But, Dirprwy Lywydd, it is not just about new projects. This year, we will provide over £41 million in revenue funding, an overall increase of nearly £5 million. Risk management authorities will use these funds to maintain our substantial network of flood defences and to continue their work on awareness raising, flood investigations, warning and informing, and to cover staff costs. Of this revenue, NRW will receive £24.5 million, an increase of £2 million, while the total revenue allocation available to local authorities will also rise to over £5 million. This represents a significant step-up in revenue funding. It follows a recent call from our flood and coastal erosion committee for longer term revenue settlements, and will enable a longer term approach to the maintenance of flood assets, staffing and all other revenue-funded work.

Dirprwy Lywydd, a full breakdown and map of this year's flood and coastal erosion risk management programme will be published on our website. Furthermore, we are making available an interactive map on our DataMapWales website, should members of the public and Senedd Members wish to scrutinise the programme in more detail. Yet again, we are providing record levels of funding to our risk management authorities as we continue to strive to keep our communities safe against the growing risk of climate change. Diolch.

Yn ein rhaglen lywodraethu, fe wnaethom ni osod nod uchelgeisiol i ni ein hunain i gynnig mwy o ddiogelwch rhag llifogydd i fwy na 45,000 o gartrefi yng Nghymru. Fe wnaethom ni ailadrodd yr ymrwymiad hwn yn ein cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, pan wnaethom ni addo:

'Buddsoddi mwy mewn rheoli a lliniaru llifogydd a chynllunio i ymateb i berygl cynyddol llifogydd.'

Ac nid oes unrhyw amheuaeth: mae angen y buddsoddiad hwn. Mae'r adroddiadau diweddar gan y Panel Rhyngwladol ar Newid Hinsawdd a Phwyllgor Newid Hinsawdd y DU wedi ailddatgan yr angen am fuddsoddiad parhaus mewn lliniaru, addasu a gwydnwch i ymateb i heriau cynhesu byd-eang.

Ar ddechrau cyfnod y Llywodraeth hon, fe wnaethom ni ymrwymo i ddyraniad tair blynedd o £214 miliwn. Y llynedd, darparwyd dros £71 miliwn o gyllid i awdurdodau rheoli risg, sef ein gwariant mwyaf erioed, ar raglen llifogydd, ar y pryd. Eleni, fe aethom ymhellach eto ac fe fyddwn ni'n darparu mwy na £75 miliwn. Addawodd y Llywodraeth hon lefelau parhaus o fuddsoddiad. Rydym ni'n cadw'r addewid hwnnw, a mwy na hynny.

Yn anffodus, rhoddodd y gaeaf hwn enghraifft arall i ni o ba mor bwysig yw'r buddsoddiad parhaus hwn. Er na chawsom ni unrhyw storm ag enw arni yn effeithio ar Gymru'r gaeaf hwn, fe welsom ni gartrefi a chymunedau yn cael eu heffeithio gan lifogydd, serch hynny. Roedd y glaw trwm ar ddechrau mis Ionawr yn golygu bod rhai lleoliadau wedi gweld chwe wythnos o law mewn dim ond pythefnos. Mae newid hinsawdd yn achosi i'n tywydd fod yn fwy eithafol. Yn y dyfodol, mae'n rhaid i ni fod yn barod i wynebu hyrddiau hwy o law trwm yn fwy rheolaidd. Yn anffodus, profodd dros 80 o dai lifogydd ynghyd â thrafferthion trafnidiaeth sylweddol ar gyfer rhwydweithiau'r ffyrdd a'r rheilffyrdd yma. Rwy'n gwybod pa mor echrydus yw hi i gymunedau sy'n profi'r llifogydd ac, yn wir, mae fy meddyliau a'm cydymdeimlad gyda nhw wrth iddyn nhw lywio drwy ôl-effeithiau hynny.

Fe wyddom ni y byddai effaith llifogydd wedi bod yn waeth oni bai am ein rhwydwaith ni o amddiffynfeydd a gwaith diflino ein hawdurdodau rheoli risg. Dyna pam rydym ni'n parhau i ddarparu'r cyfraddau uchaf erioed o fuddsoddiad, i roi'r modd i'n hawdurdodau rheoli risg i adeiladu a chynnal y seilwaith yr ydym ni'n dibynnu arno i gadw ein cymunedau ni'n ddiogel rhag yr heriau a achosir gan newid hinsawdd. A, Dirprwy Lywydd, fe ddaw canlyniadau yn sgil ein buddsoddiad parhaus. Er enghraifft, mae ein hawdurdodau lleol gweithgar wedi cwblhau cynlluniau yn Llansannan, Y Fali, Aberdyfi a Phorthcawl, i enwi dim ond ychydig. Mae hyn dros ben nifer o weithiau bychain a ddarparwyd gan yr awdurdodau lleol ledled Cymru. Rydym ni'n amcangyfrif bod gwaith yr awdurdodau lleol, yn y flwyddyn ddiwethaf, wedi bod o fudd i dros 10,000 o dai, gan leihau'r risg i gartrefi a chymunedau boed yn bentrefi neu ddinasoedd, gan roi buddiannau ehangach i'r economi leol ar yr un pryd.

Yn y cyfamser, mae CNC hefyd wedi bod yn darparu cynlluniau ledled Cymru. Maen nhw wedi cwblhau cynllun gwerth £7 miliwn i ddiogelu'r gronfa yn Llyn Tegid ger y Bala, gan gynnal amddiffyniad rhag llifogydd i fwy na 800 eiddo. Cafodd mwy o waith diogelwch o ran cronfeydd dŵr ei gwblhau yn y Bont-faen ac yn Wydden ac fe fydd hwnnw'n rhoi amddiffyniad i 300 eiddo i gyd gyda'i gilydd. Mae CNC wedi cwblhau gwaith yn Llanfair Talhaearn hefyd, gan leihau'r risg o lifogydd i 33 eiddo mewn cymuned a gafodd ei ddinistrio gan lifogydd ym mis Chwefror 2020. Mae rhaglen graidd CNC wedi rhoi amddiffyniad rhag llifogydd i dros 1,000 o dai hefyd. Eleni, fe gyflawnwyd gwaith i gryfhau amddiffynfeydd presennol ledled Cymru, gan fod o fudd i leoedd fel Trefynwy, Gwynllŵg a Dinbych-y-pysgod.

Ac mae hi'n bwysig cofio nad yw ein buddsoddiad wedi ei gyfyngu i brosiectau adeiladu. Mae gan CNC gyfrifoldeb i rybuddio a hysbysu, a dyna pam maen nhw'n parhau i fuddsoddi mewn systemau modelu, telemetreg a rhybuddion llifogydd. At hynny, mae CNC yn parhau i ddatblygu prosiectau'r dyfodol mewn lleoedd fel Aberteifi a Phorthmadog, a strategaeth risg llifogydd ar gyfer Afon Taf. Fe fydd y gwersi a ddysgwyd gan storm Dennis yn 2020 yn dylanwadu yn fawr ar y strategaeth honno, ac fe fydd yn ein helpu ni i gynllunio a nodi unrhyw waith a fydd ei angen yn y dyfodol. Mae'r gwaith hwn yn hanfodol hefyd i'n helpu ni i ddeall a chyfathrebu'r risgiau i'n cymunedau ni, gan eu gwneud nhw'n llawer mwy gwydn a pharod.

A'r math hwn, Dirprwy Lywydd, o gynllunio at y dyfodol sy'n hanfodol ar gyfer darparu rhaglen llifogydd effeithiol a chyflawni ein hymrwymiad i ddarparu mwy o ddiogelwch rhag llifogydd i fwy na 45,000 o gartrefi. Felly, rwy'n falch ein bod ni'n gallu rhoi, eleni, dros £75 miliwn i awdurdodau rheoli risg i leihau'r perygl sydd oherwydd llifogydd ac i'r arfordiroedd ar draws Cymru. O'r £75 miliwn hwnnw, mae £34 miliwn o gyllid cyfalaf wedi cael ei ddyrannu i'n hawdurdodau rheoli risg, ac fe gaiff hwnnw ei ddefnyddio i ddatblygu ac adeiladu cynlluniau rheoli perygl llifogydd ledled Cymru. Er enghraifft, eleni, fe fydd y gwaith adeiladu yn dechrau o ddifrif ar gynlluniau CNC ar raddfa fawr yn Rhydaman a Llyswyry yng Nghasnewydd. Fe fydd y cynllun yn Rhydaman yn cynnig mwy o ddiogelwch rhag llifogydd i 200 o dai. Yn y cyfamser, fe fydd y cynllun yn Llyswyry yn lleihau'r risg i dros 800 o dai, gan ei wneud yn un o'r cynlluniau mwyaf a adeiladwyd gan CNC erioed.

Yn ogystal â hynny, rydym ni'n rhoi £10 miliwn hefyd i awdurdodau lleol ar gyfer datblygu ac adeiladu cynlluniau newydd, gan gynnwys bron i £1.5 miliwn ar gyfer ddarparu mesurau gwytnwch tai rhag llifogydd i gymuned Dinas Powys, a gafodd ei dinistrio gan lifogydd yn 2020. Rwy'n falch hefyd o weld y galw parhaus am ein grantiau gwaith ar raddfa fechan ni, gyda £3.7 miliwn o gyllid yn cael ei roi i awdurdodau lleol er mwyn darparu datrysiadau i broblemau llifogydd lleol llai. Ac, yn unol â'n rhaglen ar gyfer ymrwymiad y Llywodraeth i ddarparu gwaith rheoli llifogydd sy'n seiliedig ar fyd natur ym mhob un o brif ddalgylchoedd afonydd, rydym ni'n parhau i ymgorffori rheolaeth llifogydd naturiol yn rhan graidd o'r gwaith yr ydym ni'n ei gyflawni.

Rydym ni wedi dod â'n rhaglen beilot rheoli llifogydd naturiol tair blynedd i ben, a osododd gannoedd o fesurau naturiol yn eu lle dros 15 prosiect ledled Cymru. Er enghraifft, gosododd Cyngor Sir Powys 250 o argaeau sy'n gollwng dŵr ym mlaenau afon Tefeidiad yn unig. Mae rheoli llifogydd naturiol hefyd yn cael ei gynnwys yn ein rhaglen graidd ni ac, eleni, roedd 22 o brosiectau cyfalaf yn cynnwys mesurau rheoli llifogydd naturiol yn eu cynigion nhw. I gefnogi'r gwaith hwn ymhellach yn y byrdymor, rydym ni wedi agor rhaglen fuddsoddi newydd hefyd. Fe fydd y cynllun peilot buddsoddi hwn i gefn gwlad yn annog ac yn cefnogi rheoli llifogydd naturiol ymhellach dros y ddwy flynedd nesaf. Fe fydd yr hyn a fyddwn ni'n ei ddysgu o'r rhaglen hon yn cefnogi datblygu'r cynllun ffermio cynaliadwy hefyd.

Ond, Dirprwy Lywydd, nid prosiectau newydd yn unig sy'n bwysig. Eleni, rydym ni am roi dros £41 miliwn mewn cyllid refeniw, sy'n gynnydd cyffredinol o bron i £5 miliwn. Fe fydd awdurdodau rheoli risg yn defnyddio'r cronfeydd hyn i gynnal ein rhwydwaith sylweddol ni o amddiffynfeydd rhag llifogydd a pharhau â'u gwaith o godi ymwybyddiaeth, ymchwilio i lifogydd, rhybudd a hysbysu, a thalu costau staff. O'r refeniw hwn, fe fydd CNC yn cael £24.5 miliwn, cynnydd o £2 filiwn, tra bydd cyfanswm y dyraniad refeniw sydd ar gael i awdurdodau lleol yn codi i dros £5 miliwn hefyd. Mae hwn yn gam sylweddol i gyllid refeniw. Mae'n dilyn galwad ddiweddar gan ein pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol ar gyfer aneddiadau refeniw yn y tymor hwy, ac fe fydd yn galluogi dull mwy hirdymor o gynnal a chadw asedau llifogydd, staffio a'r holl waith arall sy'n cael ei ariannu gan refeniw.

Dirprwy Lywydd, bydd dadansoddiad llawn a map eleni o raglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol yn cael ei gyhoeddi ar ein gwefan. Yn ogystal â hynny, rydym ni'n llunio map rhyngweithiol ar ein gwefan, MapDataCymru, pe byddai'r cyhoedd ac Aelodau'r Senedd yn dymuno craffu yn fanylach ar y rhaglen. Unwaith eto, rydym ni'n rhoi'r cyfraddau mwyaf erioed o gyllid i'n hawdurdodau rheoli risg wrth i ni barhau i ymdrechu i gadw ein cymunedau ni'n ddiogel rhag y perygl cynyddol oherwydd newid hinsawdd. Diolch.

14:55

Thank you, Minister, for your statement. I believe it is good always to start with the positive—in fact, there are a few positives here. We welcome several points today, including the fact that you will be providing £75 million in funding to risk management authorities, that 22 capital projects include natural flood management measures in their proposals and that you are investing to help with the staffing situation. We know that, in December, the Auditor General for Wales issued a report that found that staff shortages are so severe at local authorities that there's one authority that was unable to submit funding applications for flood risk management schemes and revenue funding because they had an unfilled vacancy. As the auditor has found, in the short term, workforce capacity is the biggest issue facing the flooding sector. The flood and coastal erosion committee's review of resources explained the consequences of insufficient workforce capacity, and these include a lack of sufficient and meaningful engagement with communities; lack of time for RMAs to collaborate effectively with each other and other sectors; slow progress developing the evidence base on the benefits of nature-based solutions, catchment-based approaches and how to adapt to respond to climate change; and a lack of innovation and partnership working to create wider social and economic benefits, and to secure additional external funding for flood risk management schemes. If you think about it, really, it's a false economy if a local authority is not going to fill that vacancy, because of some of the funds that they're missing out on drawing down.

Now, I believe that the flooding sector in Wales understands its own weaknesses, but they do lack human resources to solve these problems. Question 1, Minister: you've explained that around £41 million will be provided in revenue funding and that it can be used to cover staff costs. So, what steps are you taking to ensure that opportunities exist across Wales for individuals to acquire the skills that our authorities desperately require, because, when you see posts going unfilled, it's quite often that there aren't those skills in a particular area? We know that one authority has been unable to apply for funding because of a vacancy, so have you liaised with each RMA in Wales yourself to ensure that they're all in these positions to be able to make important applications? A review published by the Environment Agency as part of the joint England and Wales research programme found that regional flood groups in Wales lack a strategic direction and influence over wider regional decisions such as economic development. The review found that membership often lacked seniority and existing members were often unable to make a corporate commitment. On top of that, there is no Wales-wide forum for senior leaders to discuss flood risk management and drive strategic change. You've highlighted the importance of future planning to delivering an effective flood programme, but what steps will you take to ensure senior ownership of flood risk management across RMAs and that flooding is not treated in some areas as a lower priority?

We know that there are sections of watercourses where the riparian landowner is not even known to the Land Registry. I've had a situation in my own constituency where the riparian landowners themselves didn't know they were riparian landowners. When we had a particular problem in an area, the landowner on one side was quite happy to do his bit, but then there was a large number of householders who just didn't know they were riparian landowners, and they said, 'What's a riparian landowner?' So, how can we actually get this across, that they are responsible for so much of any river frontage?

Worryingly, 61 per cent of low-income renters do not have home contents insurance, and 73 per cent of low-income renters would not be able to meet an unexpected bill of £500. We cannot force, Minister, people to pay for home insurance, but is there a chance that you could run, I don't know, a social media campaign or something, because I know only too well too many constituents who have lost everything in the past, and every time it rains now they live in fear? Thank you. 

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Rwy'n credu mai da o beth bob amser yw dechrau gyda'r hyn sy'n gadarnhaol—mewn gwirionedd, mae sawl peth cadarnhaol yma. Rydym ni'n croesawu sawl pwynt heddiw, gan gynnwys y ffaith eich bod chi am ddarparu £75 miliwn o gyllid i awdurdodau rheoli risg, bod 22 o brosiectau cyfalaf yn cynnwys mesurau naturiol i reoli llifogydd yn eu cynigion nhw a'ch bod chi'n buddsoddi i helpu gyda'r sefyllfa o ran staffio. Fe wyddom ni, ym mis Rhagfyr, fod Archwilydd Cyffredinol Cymru wedi cyhoeddi adroddiad a oedd yn canfod bod prinder staff mor ddifrifol mewn awdurdodau lleol fel bod un awdurdod yn methu â chyflwyno ceisiadau am arian ar gyfer cynlluniau rheoli risg llifogydd nac am arian refeniw oherwydd bod ganddyn nhw swyddi gwag a oedd heb eu llenwi. Fel mae'r archwilydd wedi canfod, yn y byrdymor, diffyg gweithlu yw'r broblem fwyaf sy'n wynebu'r sector llifogydd. Roedd adolygiad y pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol o adnoddau yn egluro canlyniadau gweithlu annigonol, ac mae'r rhain yn cynnwys diffyg ymgysylltiad digonol ac ystyrlon â chymunedau; diffyg amser i awdurdodau rheoli risg gydweithio yn effeithiol â'i gilydd ac â sectorau eraill; cynnydd araf yn natblygiad sylfaen dystiolaeth o ran manteision y datrysiadau sydd ar sail naturiol, dulliau sy'n seiliedig ar ddalgylch a sut i addasu wrth ymateb i newid hinsawdd; a diffyg arloesedd a gweithio mewn partneriaeth i greu lles cymdeithasol ac economaidd ehangach, a sicrhau cyllid allanol ychwanegol ar gyfer cynlluniau rheoli risg llifogydd. Os ydych chi'n meddwl am y peth, mewn gwirionedd, economi ffals yw i awdurdod lleol beidio â llenwi'r swydd wag honno, oherwydd peth o'r arian y bydden nhw'n methu â manteisio arno.

Nawr, rwy'n credu bod y sector llifogydd yng Nghymru yn deall ei wendidau ei hun, ond mae ganddyn nhw brinder adnoddau dynol i ddatrys y problemau hyn. Cwestiwn 1, Gweinidog: rydych chi wedi egluro y bydd tua £41 miliwn yn cael ei roi mewn cyllid refeniw ac y gellir ei ddefnyddio i dalu costau staff. Felly, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod cyfleoedd yn bodoli ledled Cymru i unigolion gaffael y sgiliau y mae cymaint o angen amdanyn nhw ar ein hawdurdodau ni, oherwydd, pan welwch chi swyddi yn wag a heb eu llenwi, yn aml iawn nid yw sgiliau yn bresennol mewn maes arbennig? Fe wyddom ni fod un awdurdod wedi methu â gwneud cais am arian oherwydd swydd sy'n wag, felly a ydych chi wedi cysylltu gyda phob awdurdod rheoli risg yng Nghymru eich hun i sicrhau bod y swyddi hyn i gyd yn llawn er mwyn gallu gwneud ceisiadau pwysig? Yn ôl adolygiad a gyhoeddwyd gan Asiantaeth yr Amgylchedd yn rhan o raglen ymchwil ar y cyd rhwng Cymru a Lloegr, nid oes cyfeiriad strategol na dylanwad gan grwpiau llifogydd rhanbarthol yng Nghymru dros benderfyniadau rhanbarthol ehangach fel datblygu economaidd. Roedd yr adolygiad yn canfod bod yr aelodaeth heb aelodau o staff uwch ac yn aml nid oedd aelodau presennol yn gallu gwneud ymrwymiad corfforaethol. Ar ben hynny, nid oes fforwm ledled Cymru ar gyfer uwch arweinwyr i drafod rheoli risg llifogydd ac ysgogi newid strategol. Rydych chi wedi tynnu sylw at bwysigrwydd cynllunio i'r dyfodol ar gyfer darparu rhaglen llifogydd effeithiol, ond pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd i sicrhau perchnogaeth uwch o reoli risg llifogydd ar draws yr awdurdodau rheoli risg ac nad yw llifogydd yn cael eu trin mewn rhai ardaloedd fel blaenoriaeth is?

Fe wyddom ni fod yna ddarnau ar lan cyrsiau dŵr lle nad yw'r tirfeddiannwr torlannol yn hysbys i'r Gofrestrfa Tir, hyd yn oed. Fe welais i sefyllfa yn fy etholaeth i lle nad oedd y tirfeddianwyr torlannol eu hunain yn gwybod mai nhw oedd y tirfeddianwyr torlannol. Pan oedd gennym ni broblem arbennig mewn ardal, roedd y tirfeddiannwr ar un ochr yn ddigon hapus i wneud ei ran, ond wedyn roedd nifer fawr o berchnogion tai nad oedden nhw'n gwybod eu bod nhw'n dirfeddianwyr torlannol, ac roedd y rhain yn gofyn, 'Beth yw tirfeddiannwr torlannol?' Felly, sut allwn ni egluro hyn mewn gwirionedd, sef mai nhw sy'n gyfrifol am gyfran o'r tir ar lan yr afon?

Yn bryderus iawn, nid oes gan 61 y cant o rentwyr incwm isel yswiriant cynnwys cartref, ac ni fyddai 73 y cant o rentwyr incwm isel yn gallu talu bil annisgwyl o £500. Gweinidog, ni allwn ni orfodi pobl i dalu am yswiriant cartref, ond a oes yna obaith y gallech chi redeg, wn i ddim, ymgyrch ar y cyfryngau cymdeithasol neu rywbeth o'r fath, oherwydd fe wn i ond yn rhy dda fod llawer gormod o etholwyr wedi colli pob dim yn y gorffennol, a phob tro mae hi'n glawio nawr maen nhw'n byw mewn ofn? Diolch i chi. 

15:00

Thank you, Janet. One of the things I've just announced is that we are very happy for grants to be used for staffing resources. I'm not too sure what you mean by 'no opportunity to come together', because, certainly, Rebecca Evans and myself meet with the leadership of every local authority in Wales on a very regular basis. We have a rolling agenda of topics, and certainly climate change, climate resilience, climate adaptation is one of those rolling topics. So, I think there is a forum to raise that, and any local authority leader or chief executive that comes to those meetings is very welcome to do so. We also have officials meeting with officials in the Welsh Local Government Association as well as with every local authority. So, I'm afraid I disagree with that. I think there's every opportunity for people with those kinds of issues to raise them.

There is a skills shortage, there's no doubt, and we are working very hard to try and make sure that we have the right training programmes in place; again, funding through the local authorities really helps with that. In common with many of the professions in the public sector, they've been very impacted by the austerity agenda, I fear, so the training programmes that used to be place in place in local authorities have been impacted by that, and we are working very hard with them to try and put those training programmes back in place.

There are also a number of small grant schemes available for riparian owners and others to take advantage of, and also, of course, we expect the relevant risk management authority to take a view as to the number of properties that can be protected by any particular natural flood management or scheme in question. If you have a specific issue, maybe write to me and tell me where it is, and we can have a look at that.

I'm very clear that this is a very significantly enhanced programme, and it will give local authorities a great deal more to work with in terms of both resilience and planning over the next year. I really want that to work, because, like you, I have met a large number of people who've been impacted by floods, and it is absolutely devastating. So, I'm very pleased that we've been able to protect over 10,000 properties, and we will continue to do so with this programme.

Diolch i chi, Janet. Un o'r pethau rwyf i newydd ei gyhoeddi yw ein bod ni'n hapus iawn i grantiau gael eu defnyddio ar gyfer adnoddau staffio. Nid wyf i'n rhy siŵr beth rydych chi'n ei olygu pan ddywedwch chi nad oes cyfle i 'ddod at ein gilydd', oherwydd, yn sicr, mae Rebecca Evans a minnau'n cwrdd ag arweinwyr pob awdurdod lleol yng Nghymru yn rheolaidd iawn. Mae gennym agenda o bynciau treigl, ac yn sicr mae newid hinsawdd, y gallu i wrthsefyll newid hinsawdd, addasu i'r hinsawdd yn rhai o'r pynciau hynny. Felly, rwy'n credu bod fforwm ar gael i godi hynny, ac mae croeso mawr i unrhyw arweinydd awdurdod lleol neu brif weithredwr sy'n dod i'r cyfarfodydd hynny wneud felly. Mae gennym ni swyddogion yn cyfarfod hefyd gyda swyddogion yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn ogystal â gyda phob awdurdod lleol. Felly, mae arnaf i ofn fy mod yn anghytuno â hynny. Rwyf i o'r farn bod pob cyfle ar gael i bobl sydd â materion o'r fath yna i'w codi.

Mae yna brinder sgiliau, yn ddiamau, ac rydym ni'n gweithio yn galed iawn i geisio sicrhau bod y rhaglenni hyfforddi cywir gennym ni yn eu lle; unwaith eto, mae cyllid drwy'r awdurdodau lleol yn ddefnyddiol iawn yn hynny o beth. Yn gyffredin â llawer o'r proffesiynau yn y sector cyhoeddus, mae agenda cyni wedi bod ag effaith fawr arnyn nhw, rwy'n ofni, felly mae'r rhaglenni hyfforddi a oedd yn arfer cael eu rhoi ar waith mewn awdurdodau lleol wedi cael eu heffeithio gan hynny, ac rydym ni'n gweithio yn galed iawn gyda nhw i geisio rhoi'r rhaglenni hyfforddi hynny ar waith unwaith eto.

Mae nifer o gynlluniau grantiau bychain ar gael hefyd i berchnogion torlannol ac eraill fanteisio arnyn nhw, a hefyd, wrth gwrs, rydym ni'n disgwyl i'r awdurdod rheoli risg perthnasol ystyried nifer y tai y gellir eu hamddiffyn gan unrhyw waith neu gynllun llifogydd naturiol penodol dan sylw. Os oes gennych chi fater penodol, efallai y gwnewch chi ysgrifennu ataf i a dweud wrthyf i ym mha le y mae hwnnw, ac fe allwn ni gael golwg arno.

Rwy'n glir iawn o ran bod hon yn rhaglen sydd wedi cael ei gwella yn sylweddol iawn, ac fe fydd yn rhoi llawer iawn mwy i awdurdodau lleol weithio gydag ef o ran gwydnwch a chynllunio dros y flwyddyn nesaf. Rwy'n eiddgar iawn i hynny weithio, oherwydd, fel chi, rwyf i wedi cwrdd â nifer fawr o bobl sydd wedi cael eu heffeithio gan lifogydd, ac mae'n beth cwbl ddinistriol. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu diogelu dros 10,000 o dai, ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hynny gyda'r rhaglen hon.

Thank you, Minister, for this statement. This is so important, and it will only become more crucial for us to get to grips with the risks posed by climate change to our communities as the planetary battle that we're in with the climate emergency intensifies. The actions that we take now will determine how safe our communities are in the years to come. This flood programme presents a significant opportunity for us to change things, to protect, to prioritise people's safety and the resilience of habitats in the way that we live. So, I would commend the Welsh Government for its ongoing efforts in addressing this issue and for continuing to allocate significant funds towards the flood programme.

As you’ve said, much of the ongoing work to address the impact of flooding was made possible through the co-operation agreement. I’m eager to see that we continue working with the Welsh Government to ensure that Wales is equipped to respond to the challenges facing the communities we represent, but on this point, as well as commending the Welsh Government, I would commend the team behind the co-operation agreement in all of this, because there aren’t many issues that I can think of that would be more important than this to our communities, particularly the people who are most affected.

There’s one aspect that I would firstly like to press you on specifically, please, Minister. When we talk about flooding, so often we talk about buildings, about infrastructure, roads being closed, bridges becoming impassable. Those things are hugely important—the water damage that’s done to people’s homes has such an effect—but it doesn’t tell the whole story. Because the most stubborn stains that are left when the waters recede can be psychological. People’s dreams can become waterlogged; they can become overcome with these panicked thoughts about what’s going to happen next time it rains heavily. I’m particularly concerned about the emotional toll that is felt by children whose homes have been flooded. I know that we’ve talked about this before when I’ve raised it in the Senedd. Because children across Wales feel truly terrified every time it rains heavily, because they’ve been through a kind of trauma.

I press the Government to tell us more, please, about how it can ensure that there is public confidence in flood prevention measures. How will the flood programme ensure that communities are involved in the planning and implementation of these measures to mitigate the risks of flooding, but to make sure that they have that sense of reassurance? So, if you could tell us more about that, I’d be very grateful, please. Further, a number of my constituents—and, I know, constituents in regions across Wales—have raised concerns about the surveillance of flood prevention measures like culverts, to ensure effective monitoring. I’d like to ask you how the Government plans to address those concerns, please.

Finally, flood defence construction can be carbon intensive. It’s essential, of course—as I know that you’ve pointed out, too—that funding is also spent on green flood defences. As we adapt the way that we work and live, the environmental impact of everything that we do will have to be a central consideration, so how will the Government consider this with flood prevention, please? How will you ensure that the flood programme includes funding for these green prevention and defence measures when it comes to addressing this?

This flood programme presents a critical opportunity to change things. I'd just reiterate, please, the urgent need to give significant consideration to the psychological impact of flooding on communities and individuals, to address concerns about the surveillance of flood prevention measures, and to invest in green defence measures as well. This is a significant piece of work, and I really do commend the fact that this has come, again, from the Welsh Government through the co-operation agreement with Plaid Cymru. This is one of those things that is going to, I hope, change and improve people’s lives and improve our resilience as communities, so I really do commend what’s happening.

Diolch, Gweinidog, am y datganiad hwn. Mae hyn mor bwysig, ond fe ddaw hi'n fwy hanfodol fyth i ni fynd i'r afael â'r peryglon i'n cymunedau a achosir gan newid hinsawdd wrth i'r frwydr fyd-eang yr ydym ni ynddi o ran yr argyfwng hinsawdd ddwysáu. Fe fydd y camau yr ydym ni'n eu cymryd nawr yn penderfynu pa mor ddiogel yw ein cymunedau ni yn y blynyddoedd i ddod. Mae'r rhaglen llifogydd hon yn gyfle sylweddol i ni newid pethau, amddiffyn, a blaenoriaethu diogelwch pobl a gwytnwch cynefinoedd yn y ffordd yr ydym ni'n byw. Felly, rwy'n cymeradwyo Llywodraeth Cymru am ei hymdrechion parhaus i fynd i'r afael â'r mater hwn ac am barhau i ddyrannu arian sylweddol tuag at y rhaglen llifogydd.

Fel roeddech chi'n dweud, roedd llawer o'r gwaith parhaus i fynd i'r afael ag effaith llifogydd yn bosibl drwy'r cytundeb cydweithio. Rwy'n awyddus i weld ein bod ni'n parhau i weithio gyda Llywodraeth Cymru i sicrhau bod yr adnoddau gan Gymru i ymateb i'r heriau sy'n wynebu'r cymunedau yr ydym ni'n eu cynrychioli, ond ar y pwynt hwn, yn ogystal â chanmol Llywodraeth Cymru, rwyf i am gymeradwyo'r tîm y tu ôl i'r cytundeb cydweithio yn hyn i gyd, oherwydd nid oes llawer o faterion y gallaf i feddwl amdanyn nhw sy'n bwysicach na hyn i'n cymunedau ni, yn enwedig o ran y bobl sy'n cael eu heffeithio fwyaf.

Mae yna un agwedd yr hoffwn i bwyso arnoch chi'n arbennig i ddechrau, os gwelwch yn dda, Gweinidog. Pan ydym ni'n siarad am lifogydd, yn aml siarad yr ydym ni am adeiladau, am seilwaith, ffyrdd yn cau, pontydd na ellir eu croesi. Mae'r pethau hynny'n hynod bwysig—mae'r difrod sy'n cael ei wneud gan ddŵr i gartrefi pobl yn cael cymaint o effaith—ond nid yw hynny'n adrodd y stori i gyd. Oherwydd bod y staeniau mwyaf ystyfnig sy'n cael eu gadael pan fydd y dyfroedd yn cilio yn gallu bod yn rhai seicolegol. Fe all breuddwydion pobl fod yn llawn dŵr; mae'r syniadau hyn o ran yr hyn a fydd yn digwydd y tro nesaf y bydd hi'n glawio yn drwm yn creu panig iddyn nhw. Rwy'n poeni yn arbennig am y gost emosiynol ar blant sydd wedi gweld llifogydd yn eu cartrefi nhw. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi siarad am hyn o'r blaen pan godais i hyn yn y Senedd. Oherwydd ledled Cymru fe geir plant sy'n teimlo yn wirioneddol ofnus bob tro mae hi'n glawio drwm, achos maen nhw wedi bod drwy ryw fath o drawma.

Rwy'n pwyso ar y Llywodraeth i ddweud mwy wrthym ni, os gwelwch yn dda, o ran sut y gellir sicrhau bod y cyhoedd â hyder yn y mesurau i atal llifogydd. Sut bydd y rhaglen llifogydd yn sicrhau bod cymunedau yn rhan o'r broses o gynllunio a gweithredu'r mesurau hyn i liniaru risgiau llifogydd, ond o ran sicrhau bod yr ymdeimlad hwn o ddiogelwch ganddyn nhw hefyd? Felly, pe gallech chi ddweud mwy wrthym ynglŷn â hynny, fe fyddwn i'n ddiolchgar iawn, os gwelwch yn dda. At hynny, mae nifer o'm hetholwyr—ac, am wn i, etholwyr mewn rhanbarthau ledled Cymru—wedi codi pryderon ynglŷn ag arolygu mesurau atal llifogydd fel ceuffosydd, i sicrhau monitro effeithiol. Fe hoffwn ofyn i chi sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu mynd i'r afael â'r pryderon hynny, os gwelwch yn dda.

Yn olaf, fe all codi amddiffyniadau rhag llifogydd fod yn achosi llawer o allyriadau carbon. Mae'n beth hanfodol, wrth gwrs—gan fy mod i'n gwybod eich bod chi wedi tynnu sylw at hyn hefyd—bod cyllid yn cael ei wario ar amddiffynfeydd llifogydd gwyrdd hefyd. Wrth i ni addasu'r ffordd yr ydym ni'n gweithio ac yn byw ynddi, fe fydd yn rhaid i effaith amgylcheddol popeth a wnawn ni fod yn ystyriaeth ganolog, felly sut mae'r Llywodraeth yn ystyried hyn o ran atal llifogydd, os gwelwch yn dda? Sut fyddwch chi'n sicrhau bod y rhaglen llifogydd yn cynnwys cyllid ar gyfer y mesurau atal ac amddiffyn gwyrdd wrth ymdrin â hyn o beth?

Mae'r rhaglen llifogydd hon yn rhoi cyfle tyngedfennol i newid pethau. Rwyf i am ailadrodd, os gwelwch yn dda, yr angen mawr am ystyriaeth sylweddol i effaith seicolegol llifogydd ar gymunedau ac unigolion, i fynd i'r afael â phryderon am wyliadwriaeth mesurau atal llifogydd, a buddsoddi mewn mesurau amddiffyn gwyrdd hefyd. Mae hwn yn ddarn sylweddol o waith, ac rwyf i wir yn cymeradwyo'r ffaith bod hwn wedi dod, unwaith eto, drwy Lywodraeth Cymru oherwydd y cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru. Dyma un o'r pethau hynny a fydd, rwy'n gobeithio, yn newid ac yn gwella bywydau pobl ac yn grymuso gwydnwch ein cymunedau, felly rwyf i wir yn canmol yr hyn sy'n digwydd.

15:05

Diolch, Delyth. I think it is a programme that is something to be really proud of and it’s been great to work together to put that programme in place. We’ve also worked very closely with local authorities, risk management authorities across Wales, and with NRW, to get the programme in place, and obviously, it’s based on expert opinion about where the schemes are most needed and where they’ll have the most effect.

We are very committed, and indeed, I’m very pleased to have announced the pilot rural investment scheme, which will encourage and support natural flood management over the next two years. We’ll also be able to feed the learning from that into the sustainable farming scheme, so we’ll be able to spread the learning out, basically. You’ve heard me banging on before, but I’ll do it again: the natural flood scheme at the top of the Tawe has just been transformational. Not only does it protect Swansea—it’s in Mike Hedges’s constituency—and the whole of the lower Tawe valley from flooding, and all of the very heavily populated banks of the Tawe there, businesses as well as homes; actually, it’s seen a biodiversity explosion. It’s lovely, if you go and see it there. If you go and see it in flood, it’s even more amazing. It’s basically marshland, reedbed, wetland, and it has the most extraordinary number of birds and all sorts on it, as well as allowing the river to spill its banks in a much more natural way, protecting all of the properties and developed land downstream. So, you can really see it working in action.

That's what natural flood management is about. But it's also about correcting some of the mistakes of the past. In the past, we've often contained a river by putting hard measures along its banks, and actually that makes the water go faster, and it takes away quite a lot of the biodiversity, which relies on gravel beds, meandering rivers, and so on, to get the real benefit. Those meandering rivers might spread out from their banks a little, but they're not doing it with huge volumes of water that have been channelled deliberately into a smaller surface area. In some areas in Wales, we're actually putting meandering rivers back, where previously they've been culverted, for exactly that reason: you get a double whammy for what you're doing. We've had to work very closely with the landowners on either side of those rivers—mostly farmers. It's a great scheme—you should go down to see it. One of them is in Carmarthen, where putting back the meandering parts of the river has, again, led to an explosion in biodiversity. It has actually also allowed animals to drink in a way they couldn't from a culverted river, in dry spells. And, of course, they've had different levels of tree planting and other things. In some places, it's important that there aren't trees, in others it's important that they're shade for the river. So, it's very specific. These programmes really work, but they're longer term, aren't they, and they deliver other things. 

Turning to the issue around the trauma of people who have experienced flooding, I've actually seen that for myself first hand a number of times. Quite often, even if the flood has been sorted out, you can still see marks on the outside of houses and sheds where the water level has come to. Actually, the Dirprwy Lywydd and myself visited one in his constituency—mine water flooding, that was—where the marks on the walls were horrific, weren't they, really, up above your height, never mind mine. You were looking up in the air and you could hardly believe that the water got to that level. The people there were pretty traumatised by it, but actually, interestingly, very few of them asked to leave. What they really wanted was help for the community to come together and become resilient. They wanted counselling for some of the children who were having bad dreams. And then, very specifically, they wanted protections. They wanted to be able to assure their children that it wouldn't happen again. A very large—slightly different in that case, because it was a mine flood—comprehensive engineering scheme has been put in place there to do that and to persuade the people there that they are safe. 

And then much of the other stuff that I've announced today, around NRW's flood warning alert and resilience, is about making sure that people don't feel hopeless in the face of a threat, but actually understand what they themselves can do to best protect themselves, their properties and, indeed, their lives and their children. I do think that, if you give people agency in that way, it makes them feel much less helpless and much less likely to be traumatised. That's very much part of that programme to give people agency in the sense that they have something they themselves can do to protect themselves. It's a training and resilience programme, because that kind of resilience and adaptation is going to be more and more necessary as we face this climate emergency. 

Diolch, Delyth. Rwy'n credu ei bod yn rhaglen i fod yn wirioneddol falch ohoni ac mae wedi bod yn rhagorol inni weithio gyda'n gilydd i roi'r rhaglen honno ar waith. Rydym ni wedi gweithio hefyd yn agos iawn gydag awdurdodau lleol, awdurdodau rheoli risg ledled Cymru, a gyda CNC, i roi'r rhaglen ar waith, ac yn amlwg, mae hi'n seiliedig ar farn arbenigol ynglŷn â lle mae'r angen mwyaf am y cynlluniau a'r mannau y byddan nhw â'r effaith fwyaf.

Rydym ni'n ymroddedig iawn, ac yn wir, rwy'n falch iawn fy mod wedi cyhoeddi'r cynllun peilot buddsoddiad i gefn gwlad, a fydd yn annog ac yn cefnogi rheolaeth naturiol o lifogydd dros y ddwy flynedd nesaf. Fe fyddwn ni'n gallu bwydo'r hyn a ddysgwn ni o hynny i mewn i'r cynllun ffermio cynaliadwy hefyd, felly fe fyddwn ni'n gallu lledaenu'r hyn a ddysgwn ni mewn gwirionedd. Rydych chi wedi fy nghlywed i'n pregethu am hyn o'r blaen, ond fe wnaf i hynny unwaith eto: mae'r cynllun llifogydd naturiol ar flaen afon Tawe wedi bod yn llwyr drawsnewidiol. Nid yn unig fod hwnnw'n amddiffyn Abertawe—yn etholaeth Mike Hedges y mae ef—a gwaelod cwm Tawe i gyd rhag llifogydd, a'r holl fannau poblog iawn sydd ar lan afon Tawe yno, gyda busnesau yn ogystal â chartrefi; mewn gwirionedd, mae cynnydd anferthol wedi bod o ran bioamrywiaeth. Mae'n hyfryd, os ewch chi i'w weld. Os ewch chi i'w weld pan fo llifogydd, mae'n fwy anhygoel fyth. Cors yw hi, yn y bôn, lle brwynog, gwlyptir, ac mae ganddi'r nifer fwyaf rhyfeddol o adar o bob math arni hi, yn ogystal â'i bod yn caniatáu i'r afon ollwng ei glannau mewn ffordd lawer fwy naturiol, gan ddiogelu'r holl anheddau a'r datblygiadau ar dir i lawr yr afon. Felly, fe allwch chi wir weld hynny ar waith yno.

Dyna yw ystyr rheolaeth llifogydd naturiol. Ond mae hyn hefyd yn ymwneud â chywiro rhai o gamgymeriadau'r gorffennol. Yn y gorffennol, rydym ni wedi ceisio rheoli afon trwy roi mesurau caled ar hyd ei glannau, ac mewn gwirionedd mae hynny'n gwneud i'r dŵr lifo yn gyflymach, ac mae'n dwyn cryn dipyn o'r bioamrywiaeth i ffwrdd, sy'n dibynnu ar welyau graean, afonydd troellog, ac yn y blaen, i fod yn wirioneddol fuddiol. Fe allai'r afonydd troellog hynny ymledu ychydig y tu draw i'w glannau arferol, ond nid ydyn nhw'n gwneud gyda llifeiriant aruthrol o ddŵr sydd wedi cael eu sianelu yn fwriadol i ardal lai o ran arwynebedd. Mewn rhai ardaloedd yng Nghymru, rydym ni'n ailsefydlu afonydd troellog mewn gwirionedd, pan fu ceuffosydd arnyn nhw o'r blaen, am yr union reswm hwnnw: rydych chi'n taro ergyd ddwbl gyda'r hyn a wnewch chi. Bu'n rhaid i ni weithio yn agos iawn gyda'r tirfeddianwyr ar bob ochr i'r afonydd hynny—ffermwyr gan fwyaf. Mae hwn yn gynllun gwych—fe ddylech chi fynd i lawr i'w weld ef. Mae un ohonyn nhw yng Nghaerfyrddin, lle mae rhannau troellog yr afon wedi cael eu rhoi yn eu holau, unwaith eto, mae hynny wedi arwain at gynnydd enfawr mewn bioamrywiaeth. Mewn gwirionedd mae wedi caniatáu hefyd i anifeiliaid yfed mewn ffordd na allen nhw o'r blaen o afon â cheuffos, ar adegau o sychder. Ac, wrth gwrs, maen nhw wedi cael gwahanol gyfraddau o blannu coed a phethau eraill. Mewn rhai mannau, mae hi'n bwysig fod yna goed, mewn mannau eraill mae hi'n bwysig eu bod nhw'n cysgodi'r afon. Felly, mae hyn yn cael ei anelu yn benodol iawn. Mae'r rhaglenni hyn wir yn gweithio, ond maen nhw'n bethau i'r hirdymor, onid ydyn nhw, ac maen nhw'n darparu pethau eraill hefyd.

Gan droi at y mater ynghylch trawma pobl sydd wedi cael profiad o lifogydd, rwyf innau mewn gwirionedd wedi gweld hynny drosof fy hun yn uniongyrchol nifer o weithiau. Yn aml iawn, hyd yn oed os yw'r llifogydd wedi cael eu datrys, fe welwch chi farciau o hyd y tu allan i dai a siediau lle cyrhaeddodd lefel y dŵr. Mewn gwirionedd, fe ymwelodd y Dirprwy Lywydd a minnau ag un yn ei etholaeth ef—llifogydd dŵr mwynglawdd oedd hynny—lle'r oedd y marciau ar y waliau yn erchyll, onid oedden nhw, mewn gwirionedd, yn uwch na'ch pen chi, heb sôn am f'un i. Roeddech chi'n edrych i fyny a phrin y gallech chi gredu bod y dŵr yn cyrraedd y lefel honno. Effeithiwyd y bobl yno'n fawr iawn gan hyn, ond mewn gwirionedd, yn ddiddorol, ychydig iawn ohonyn nhw a wnaeth ofyn am ymadael. Yr hyn yr oedden nhw'n wir awyddus amdano oedd cymorth i'r gymuned allu dod at ei gilydd a mynd yn fwy gwydn. Roedden nhw'n dymuno cael cwnsela i rai o'r plant oedd yn cael hunllefau. Ac yna, yn benodol iawn, roedden nhw'n awyddus i fod ag amddiffyniadau. Roedden nhw'n dymuno gallu rhoi sicrwydd i'w plant na fyddai hynny'n digwydd eto. Mae cynllun peirianneg mawr a chynhwysfawr iawn—ychydig yn wahanol yn yr achos hwnnw, oherwydd llifogydd pwll glo oedd hyn—wedi cael ei roi ar waith yno i wneud hynny a rhoi sicrwydd i'r bobl yno eu bod nhw'n ddiogel.

Ac yna, fe geir llawer o'r materion eraill a gyhoeddais i heddiw, o ran rhybuddion llifogydd a gwydnwch CNC, yn ymwneud â sicrhau nad yw pobl yn teimlo yn ddiobaith yn wyneb bygythiad, ond mewn gwirionedd eu bod nhw'n deall yr hyn y gallan nhw eu hunain ei wneud i'w hamddiffyn eu hunain yn y ffordd orau, a'u heiddo nhw, yn wir, eu bywydau nhw a'u plant. Yn fy marn i, os rhowch chi'r gallu i bobl fel hyn, fod hynny'n gwneud iddyn nhw deimlo yn llawer llai diymadferth ac yn llawer llai tebygol o ddioddef poen meddwl. Mae hynny'n rhan fawr o'r rhaglen hon sef rhoi'r gallu i bobl yn yr ystyr bod ganddyn nhw rywbeth y gallan nhw eu hunain ei wneud i'w hamddiffyn eu hunain. Rhaglen hyfforddiant a gwydnwch yw hon, oherwydd fe fydd y math yna o wydnwch ac addasiadau yn mynd yn fwy angenrheidiol fyth wrth i ni wynebu'r argyfwng hinsawdd hwn. 

15:10

Deputy Presiding Officer, I very much welcome the statement today. Unless we find a way to change the weather so that we have less heavy rain, then the problem of flooding will continue. Global warming has led to a change in the weather in Wales, from regular light rain, which I'm sure both you and the Minister remember from your youth, to what we have now, which are long periods that are dry, followed by very heavy rain, which causes flooding. Heavy rain in early January meant that some locations received six weeks' worth of rain in just a fortnight. That's not sustainable. There is a view that all you need to do is to build higher and higher walls. This is not a view I agree with, and I think it's not a view that the Minister agrees with.

I've got three suggestions. The first one is that planning permission should be requested to cover gardens with tarmac and other impervious material. A lot of the problems we're having with flooding is that what used to go into the ground is now running off the ground and finding somewhere else to go. Secondly, more trees and bushes should be planted on hills and mountainsides. And thirdly, that floodplains are created, as we have in Ynysforgan in Swansea, to give water somewhere to go, which the Minister talked about a few moments ago, and also that the rivers are made more bendy, or meander, or whatever the correct word is, as they've also done with the Tawe in Ynystawe and Ynysforgan. From a time when somebody had to come out of their house by boat on their first floor in Park Road, we now have a situation where we're not getting flooding there. It's a lot of really good work. The water has got to go somewhere, and it's better for it to go into a parcel of land where it can help biodiversity than it is for it to go into people's houses.

Dirprwy Lywydd, rwy'n croesawu datganiad heddiw yn fawr iawn. Oni bai ein bod ni'n canfod ffordd o newid y tywydd fel ein bod yn cael llai o law trwm, yna fe fydd problem llifogydd yn parhau. Mae cynhesu byd-eang wedi arwain at newid yn y tywydd yng Nghymru, o fod yn law mân cyson, ac rwy'n siŵr eich bod chi a'r Gweinidog yn cofio o ddyddiau ieuenctid, i'r hyn sydd gennym ni nawr, sef cyfnodau hir o sychder, a ddilynir gan law trwm iawn, sy'n achosi llifogydd. Roedd glaw trwm ar ddechrau Ionawr yn golygu bod rhai lleoliadau wedi gweld gwerth chwe wythnos o law mewn dim ond pythefnos. Nid yw hynny'n gynaliadwy. Fe geir barn mai'r cyfan y mae angen i chi ei wneud yw codi waliau uwch fyth eto. Nid wyf i'n cytuno â'r farn honno, ac rwy'n credu nad ydych chithau'r Gweinidog yn cytuno â hi ychwaith.

Mae gennyf i dri awgrym. Y cyntaf yw y dylid gofyn am ganiatâd cynllunio i gynnwys gerddi sydd â tharmac a deunydd arall nad yw'n amsugno. Mae llawer o'r problemau a gawn ni gyda llifogydd yn deillio o'r ffaith fod llawer o'r dŵr a arferai dreiddio i'r ddaear yn rhedeg oddi ar y ddaear erbyn hyn ac yn llifo i rywle arall. Yn ail, fe ddylid plannu mwy o goed a llwyni ar y bryniau a'r mynyddoedd. Ac yn drydydd, fod gorlifdir yn cael ei greu, fel sydd gennym ni yn Ynysforgan yn Abertawe, i ganiatáu i ddŵr lifo i rywle, ac fe soniodd y Gweinidog am hyn ychydig funudau yn ôl, a bod yr afonydd yn cael eu gwneud yn fwy troellog, neu beth bynnag yw'r gair cywir, fel maen nhw wedi gwneud hefyd gydag Afon Tawe yn Ynystawe ac Ynysforgan. O gofio adeg pan oeddem ni'n gweld rhywun yn gorfod cael cwch i ddod allan o lawr cyntaf tŷ ar Heol y Parc, mae sefyllfa gennym ni nawr lle nad oes llifogydd yn digwydd yno. Dyna waith da iawn, wir. Mae'n rhaid i'r dŵr fynd i rywle, ac mae'n well iddo lifo i ddarn o dir lle mae'n gallu bod o gymorth o ran bioamrywiaeth yn hytrach na llifo i mewn i dai pobl.

15:15

Yes, indeed, Mike. I completely agree with all of that, and you just heard me extolling the virtues of the Tawe, and I know you've heard me doing that a number of times.

Actually, there is a prohibition on paving over your front garden; it's just very often not enforced. You know that our colleague, Joyce Watson, has been a champion of this for many years. I am quite happy to write back out again—I have done it a number of times—to planning authorities, to remind them that actually you're not supposed to pave over your front garden, for parking or other purposes, without consent. And the reason for the consent is exactly as you say—that it increases the run-off exponentially, actually, and people often pave over the bit where the stuff coming off the roof should go into a soak-away, so it's just pouring off drives into the gullies. You see it, actually, quite often, in parts of Swansea in my constituency, and I know that Joyce has talked about it many times in her constituency, and anyone who lives in an area that has terraced roads and little parking will see people doing that where they can, and it really does increase the run-off. It's really present and obvious, so to speak, so I'd very happily write back out to planning authorities, reminding them that they can take enforcement action.

And the other thing to say is that plenty of alternatives are available. You can actually make the front area, as it used to be called in my youth, for those terraced houses, parkable on without making it impervious to water. Plenty of other surfaces are available that allow the water to drain through, and that's really important. Actually, those services also allow, then, a haven for wildlife, and you can't find any kind of haven on hard surfaces. So, I will do that as well, Mike.

And then, I already spoke about the remeandering, as it's called. We've got four rivers undergoing that process at the moment, for exactly the reasons that you say. And then the last thing to say is that we do have a couple of projects in Wales where—I've forgotten what it's called—the source of the river has had upland peat bog put back, and actually, that is incredibly absorbent as well. So, the right kind of planting along the river, and particularly at its source, will absorb an enormous amount of water, which will then prevent the flooding. But the sad truth is that we are looking at a very different climate pattern. This last summer was a really good example, where the land completely dried out, and then when it does rain it cannot absorb the water, so it runs off in ever-greater quantities. A lot of people are going to have to change a lot of practices across many, many different sectors of our society in order to accommodate that.

Ie wir, Mike. Rwy'n cytuno yn llwyr â hynny i gyd, ac fe glywsoch chi fi'n canmol rhinweddau Afon Tawe, ac rwy'n gwybod eich bod wedi fy nghlywed i'n gwneud hynny nifer o weithiau.

Mewn gwirionedd, fe geir gwaharddiad o ran palmantu'r ardd ffrynt, ond nid yn aml iawn y caiff hwnnw ei orfodi. Fe wyddoch chi fod ein cydweithiwr ni, Joyce Watson, wedi bod yn hyrwyddo hyn ers blynyddoedd lawer. Rwy'n ddigon hapus i ysgrifennu yn ôl allan eto—rwyf i wedi gwneud hynny nifer o weithiau—i awdurdodau cynllunio, i'w hatgoffa na ddylech chi balmantu eich gardd ffrynt mewn gwirionedd, ar gyfer parcio neu at ddibenion eraill, heb ganiatâd. Ac mae'r rheswm y dylech chi geisio caniatâd yw'r union beth yr ydych chi'n sôn—bod hynny'n cynyddu llif y dŵr fwyfwy, mewn gwirionedd, ac mae pobl yn aml yn palmantu dros y clwt o dir lle dylai'r dŵr sy'n llifo i lawr o'r to hydreiddio i mewn iddo i socian i ffwrdd, ac felly mae'r dŵr yn llifo dros yr iard ac i mewn i'r gwteri. Rydych chi'n gweld hynny, mewn gwirionedd, yn aml iawn mewn rhannau o Abertawe yn fy etholaeth i, ac rwy'n gwybod bod Joyce wedi siarad am hyn droeon yn ei hetholaeth hithau, ac fe fydd unrhyw un sy'n byw mewn ardal sydd â strydoedd teras ac mae lle i barcio yn brin yn gweld pobl yn gwneud hynny lle gallan nhw, ac mae hynny wir yn cynyddu rhediad y dŵr. Mae hynny'n digwydd ac yn amlwg iawn i'w weld, felly, felly fe fyddwn i'n hapus iawn i ysgrifennu yn ôl allan at awdurdodau cynllunio, gan eu hatgoffa nhw y gallan nhw gymryd camau gorfodi.

A'r peth arall i'w ddweud yw bod digon o ddewisiadau amgen ar gael. Mewn gwirionedd, fe allech chi wneud lle yn yr ardal flaen, fel gelwid hi yn fy ieuenctid, i'r tai teras hynny, ar gyfer parcio heb wneud y darn yn anhydraidd i ddŵr. Mae digon o arwynebau eraill ar gael sy'n caniatáu i ddŵr ddraenio trwyddo, ac mae hynny'n bwysig iawn. Mewn gwirionedd, mae'r gwasanaethau hynny'n caniatáu, felly, creu hafan ar gyfer bywyd gwyllt, ac ni allwch ddod o hyd i unrhyw fath o hafan ar arwynebau caled. Felly, fe fyddaf i'n gwneud hynny hefyd, Mike.

Ac wedyn, fe siaradais i eisoes am yr aildroelli, fel gelwir hynny. Mae gennym ni bedair afon yn mynd drwy'r broses honno ar hyn o bryd, am yr union resymau yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw. Ac yna'r peth olaf i'w ddweud yw bod gennym ni gwpl o brosiectau yng Nghymru lle—rydw i wedi anghofio'r hyn y caiff y rhain eu galw—rhoddwyd cors mawn ucheldirol yn ei hôl unwaith eto ym mlaen yr afon, ac mewn gwirionedd, mae hynny'n rhyfeddol o amsugnol hefyd. Felly, fe fydd y math cywir o blannu ar hyd yr afon, ac yn enwedig yn ei tharddle, yn amsugno llawer iawn o ddŵr, a fydd yn atal y llifogydd wedyn. Ond y gwir trist amdani yw ein bod ni'n edrych ar batrwm hinsawdd a fydd yn wahanol iawn. Roedd yr haf diwethaf hwn yn enghraifft dda iawn, lle sychodd y tir yn llwyr, ac yna pan fydd hi'n glawio ni all y tir amsugno'r dŵr, felly mae'n rhedeg i ffwrdd mewn llifeiriant cryfach fyth. Bydd llawer o bobl yn gorfod newid llawer o arferion ar draws llawer, llawer o wahanol sectorau yn ein cymdeithas ni ar gyfer darparu at hynny.

Thank you, Minister, for a very positive statement in some regards, and positivity for those locations that you've mentioned in your statement. Unfortunately, not so much for the quayside in Carmarthen and other parts of the town of Carmarthen, which aren't mentioned in your statement today. Just last month, the River Towy burst its banks once again, and those business owners and staff were stuck with the anxiety of wondering whether the river will breach into the buildings. Now, there have been meetings with NRW, there have been meetings with Carmarthenshire County Council, can you tell me and give some reassurance to those business owners on the quay what more can be done, what more can they do, to put forward a case for the need for flood defences, be that on the quayside itself or further upstream on the Towy valley itself? Thank you, Dirprwy Lywydd.

Diolch i chi, Gweinidog, am ddatganiad cadarnhaol iawn mewn rhai agweddau, a chalondid i'r lleoliadau hynny y gwnaethoch chi eu crybwyll yn eich datganiad. Yn anffodus, ni chafwyd cymaint o galondid i'r cei yng Nghaerfyrddin a rhannau eraill o dref Caerfyrddin, nad ydyn nhw'n cael eu crybwyll yn eich datganiad chi heddiw. Dim ond yn y mis diwethaf, fe aeth Afon Tywi dros ei glannau unwaith eto, ac roedd y perchnogion busnes a'r staff hynny'n cael eu dal yn pryderu wrth holi a fyddai'r afon yn llifo i mewn i'w hadeiladau nhw. Nawr, mae cyfarfodydd wedi bod gyda CNC, bu cyfarfodydd gyda Chyngor Sir Gâr, a wnewch chi ddweud wrthyf i a chynnig rhywfaint o dawelwch meddwl i berchnogion y busnesau hynny sydd ar y cei beth arall y gellir ei wneud, beth arall y gallan nhw ei wneud, i gyflwyno achos dros yr angen am amddiffynfeydd llifogydd, naill ai ar lan y cei ei hun neu ymhellach i fyny'r afon yn nyffryn Tywi ei hun? Diolch i chi, Dirprwy Lywydd.

Yes, certainly. Thank you for that. There are a number of schemes in Carmarthen. I would suggest that you look on the website to see all of them. I've got a list here, but I'm trying to read them sideways, unfortunately. The way it works, basically, is that the risk management authority puts forward its priority schemes for its area, what it can manage that year, both in terms of capacity and in terms of need, I suppose—greatest need. And we very much take the advice of the risk management authority in terms of what we flood. It's a conversation between my officials, NRW, and the local authority. So, if you do have businesses in that circumstance and the scheme is not yet included, then I suggest they actually just lobby their local council about the need to accelerate their particular scheme and the number of properties that it would protect. It goes on the cost and the number of properties protected for the cost, effectively. I mean, there are slightly more nuances than that, but that's what I would suggest you do, and that's how the scheme works. The risk management authorities bring forward the schemes.

Gwnaf, yn sicr. Diolch am hynna. Fe geir nifer o gynlluniau yng Nghaerfyrddin. Fe fyddwn i'n awgrymu eich bod chi'n edrych ar y wefan i weld pob un ohonyn nhw. Mae gennyf i restr yn y fan yma, ond rwy'n ceisio eu darllen nhw wysg fy ochr, yn anffodus. Y ffordd y mae hynny'n gweithio, yn y bôn, yw bod yr awdurdod rheoli risg yn cyflwyno ei gynlluniau sy'n flaenoriaeth i'w ardal, yr hyn y gall ei reoli'r flwyddyn honno, o ran capasiti ac o ran angen, am wn i—yr angen mwyaf. Ac rydym ni'n cymryd cyngor yr awdurdod rheoli risg i raddau helaeth iawn o ran yr hyn yr ydyn ni'n ei orlifo. Sgwrs yw honno rhwng fy swyddogion i, CNC, a'r awdurdod lleol. Felly, os oes gennych chi fusnesau yn yr amgylchiadau hynny ac nad yw'r cynllun wedi cael ei gynnwys hyd yn hyn, yna rwy'n awgrymu eu bod nhw mewn gwirionedd yn lobïo eu cyngor lleol ynghylch yr angen i gyflymu eu cynllun penodol nhw a faint o eiddo y byddai hynny'n ei amddiffyn. Mae hynny ar sail cost a nifer yr adeiladau a fyddai'n cael eu hamddiffyn am y gost, i bob pwrpas. Hynny yw, mae hi ychydig yn fwy cymhleth na hynny, ond dyna fyddwn i'n awgrymu i chi ei wneud, a dyna sut mae'r cynllun yn gweithio. Yr awdurdodau rheoli risg sy'n dwyn y cynlluniau yn eu blaenau.

Thank you, Minister, for the important announcement today. I am very pleased that both our parties have been able to work together, and I know constituents are delighted that over £14 million-worth of work will be undertaken in South Wales Central, and many people have already contacted me. For instance, the councillors in Dinas Powys are very relieved to see that funding allocated.

One question I do have is relating to the flood risk strategy for the Taf in particular, which is obviously in its very, very early days, but we are talking about some of the communities that have been told that they are at risk of dying in their homes if similar flooding events are to happen again. Obviously, it's welcome that this work is beginning now, but this is just three years since that devastating night in February 2020. What they're concerned about is that they've been told that there's a process and that it could take up to seven years for any resolution to take place. So, how are we going to support those? Because yes, in some communities they can become resilient; there are things they can do and mitigate risk. But, when you've been told that you could die in your home if we see that extent of flooding again, how are we going to support them, and is there a way to ensure that processes, when it comes to modelling and so on, can happen more quickly in those instances where they've been told that explicit risk, so that we don't always have to follow such a rigid process when even Natural Resources Wales knows that, ultimately, those homes cannot be saved?

Diolch, Gweinidog, am y cyhoeddiad pwysig hwn heddiw. Rwy'n falch iawn fod ein dwy blaid ni wedi gallu gweithio gyda'i gilydd, ac rwy'n gwybod bod etholwyr wrth eu boddau y bydd gwerth dros £14 miliwn o waith yn cael ei wneud yng Nghanol De Cymru, ac mae llawer o bobl wedi cysylltu â mi eisoes. Er enghraifft, mae hyn yn rhyddhad mawr i'r cynghorwyr yn Ninas Powys o ran gweld y cyllid hwnnw'n cael ei ddyrannu.

Un cwestiwn sydd gen i yn ymwneud â'r strategaeth risg llifogydd ar gyfer afon Taf yn benodol, sy'n amlwg yn ei dyddiau cynnar iawn, ond sôn yr ydym ni am rai o'r cymunedau sydd wedi cael gwybod eu bod mewn perygl o farw yn eu cartrefi pe byddai llifogydd o'r fath yn digwydd eto. Yn amlwg, mae croeso i'r gwaith hwn ddechrau nawr, ond dim ond tair blynedd sydd ers y noson ddinistriol honno ym mis Chwefror 2020. Yr hyn y maen nhw'n poeni amdano yw eu bod nhw wedi cael gwybod bod yna broses ac y gallai honno gymryd hyd at saith mlynedd hyd y bydd unrhyw ddatrysiad. Felly, sut ydym ni am gefnogi'r rhain? Oherwydd gallen, fe allen nhw fod yn wydn mewn rhai cymunedau; fe geir pethau y gallen nhw eu gwneud a lliniaru'r risg. Ond, pan fo rhywun yn dweud wrthych chi y gallech chi farw yn eich cartref pe byddem ni'n gweld llifogydd o'r fath unwaith eto, sut ydym ni am eu cefnogi nhw, ac a oes yna ffordd o sicrhau bod prosesau, o ran modelu ac yn y blaen, yn gallu digwydd yn gyflymach yn yr achosion hynny lle maen nhw wedi cael gwybod am risg benodol, fel nad oes raid i ni ddilyn proses mor haearnaidd bob amser pan fo Cyfoeth Naturiol Cymru, hyd yn oed, yn gwybod na ellir achub y cartrefi hynny, yn y pen draw?

15:20

Yes. So, I'm really sorry to hear that people are being told such alarming things. I'm very happy—let's talk about it offline, because I really think we need to have a look at that. Communities at that level of risk really should be having individual assessments for what they should do in the case of severe weather, so let's talk about that separately, because that's not acceptable. 

Ie. Felly, mae'n ddrwg iawn gen i glywed bod pobl yn cael gwybod pethau mor frawychus. Rwy'n hapus iawn—gadewch i ni siarad amdano all-lein, oherwydd rydw i wir yn meddwl bod angen i ni roi sylw i hynny. Mewn gwirionedd, dylai cymunedau ar y lefel honno o risg fod yn cael asesiadau unigol am yr hyn y dylen nhw ei wneud yn achos tywydd garw, felly gadewch i ni siarad am hynny ar wahân, oherwydd nid yw hynny'n dderbyniol. 

4. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Diweddariad ar Weithredu Cynllun y Gweithlu Cymraeg mewn Addysg
4. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Progress Update on the Welsh in Education Workforce Plan

Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: diweddariad ar weithredu cynllun y gweithlu Cymraeg mewn addysg. Galwaf ar y Gweinidog—Jeremy Miles.

Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Education and Welsh Language: progress update on the Welsh in education workforce plan. I call on the Minister—Jeremy Miles.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae bron blwyddyn ers cyhoeddi cynllun y gweithlu Cymraeg mewn addysg, a heddiw, rwyf am roi diweddariad ar rai o’r camau sydd wedi’u cymryd hyd yma, a’r camau sydd i’w cymryd yn y flwyddyn nesaf.

Bydd Aelodau'n cofio y bydd y cynllun yn cael ei gyflawni ochr yn ochr gyda chynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg awdurdodau lleol, ac mae'n nodi'r camau rŷn ni'n eu cymryd gyda'n partneriaid i gynyddu nifer yr athrawon sy'n gallu addysgu Cymraeg fel pwnc, neu'n gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hefyd yn ystyried sut y gallwn ni ddatblygu sgiliau Cymraeg ein gweithlu addysg a sicrhau bod ein harweinwyr yn meddu ar yr wybodaeth a'r sgiliau i ddatblygu'r Gymraeg yn eu hysgolion.

Mae cyflawni'r cynllun hwn yn hanfodol os ydyn ni am wireddu'n gweledigaeth o filiwn o siaradwyr Cymraeg, a'r uchelgais a gafodd ei nodi'n ddiweddar yn y Papur Gwyn ar gyfer y Bil Addysg Gymraeg. Er bod angen amser i roi llawer o'r camau hyn ar waith, mae Llywodraeth Cymru a'n partneriaid wedi bwrw ati i gychwyn, heb oedi. Er mwyn cynyddu nifer yr athrawon sy'n gallu addysgu Cymraeg a phynciau eraill drwy gyfrwng y Gymraeg, rŷn ni wedi newid gofyniad mynediad rhaglenni addysg gychwynnol i athrawon o radd B i radd C ar gyfer TGAU mathemateg a Chymraeg neu Saesneg. Rŷn ni wedi ariannu 20 lle arall i athrawon cynradd sydd am newid i fod yn athrawon uwchradd drwy’r cynllun pontio.

Cyn y Pasg, agorais i ail gylch y grant ar gyfer datblygu capasiti'r gweithlu cyfrwng Cymraeg, ac mae cyfanswm o £800,000 yn y gronfa. Mae hyn yn helpu ysgolion i ddatblygu ffyrdd arloesol o ddatrys rhai o'r heriau recriwtio.

Mae’r Brifysgol Agored wedi ymestyn ei llwybrau addysgu ar sail cyflogaeth, er mwyn cynnwys dylunio a thechnoleg a chyfrifiadureg o fis Medi 2023 ymlaen. Mae’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol wedi sefydlu 'Cadw Cyswllt' sy’n hyrwyddo cyfleoedd i fyfyrwyr yn Lloegr ddychwelyd i Gymru i baratoi i addysgu. Bydd y coleg yn dechrau cynllun mentora i fyfyrwyr israddedig yn fuan hefyd. Bydd y myfyrwyr hyn yn cael eu cefnogi gan athrawon newydd gymhwyso i fynd i addysgu. Rŷn ni hefyd wedi comisiynu Cyngor y Gweithlu Addysg i gynnal ymarfer cwmpasu, i ystyried llwybrau i addysgu ôl-16. Rwy’n edrych ymlaen at weld yr adroddiad hwnnw maes o law.

Thank you, Dirprwy Lywydd. It's nearly a year since I published the Welsh in education workforce plan, and today I want to update you on some of the actions that have been taken to date and the actions being taken forward in the coming year.

Members will recall that the plan will be delivered alongside the Welsh in education strategic plans of local authorities, and that it sets out the actions that we are taking with our partners to increase the number of teachers able to teach Welsh as a subject, or who can teach through the medium of Welsh. It also considers how we can develop the Welsh language skills of our education workforce and ensure that our leaders are equipped with the knowledge and skills to develop the Welsh language within our schools.

The delivery of this plan is crucial if we want to realise our vision for a million Welsh speakers and the ambition that was recently set out in the White Paper for the Welsh Language Education Bill. While it will take time to put many of the actions in place, the Welsh Government and our partners have wasted no time in getting started. To increase the number of teachers able to teach Welsh and other subjects through the medium of Welsh, we have changed the ITE entry requirement from grade B to C for GCSE maths and Welsh or English; we have funded a further 20 places for primary teachers who want to convert to secondary schools through the cynllun pontio.

Just before Easter, I opened a second round of the Welsh-medium workforce capacity building grant, and there is a sum of £800,000 in that fund. This enables schools to develop innovative ways of resolving some of their recruitment challenges.

The Open University has expanded its employment-based routes into teaching to include design and technology and computing from September 2023 onwards. The Coleg Cymraeg Cenedlaethol has established 'Cadw Cyswllt', which promotes opportunities for students in England to return to Wales to prepare to teach. The coleg will also start a mentoring scheme for undergraduate students shortly. These students will be supported by newly qualified teachers to go into teaching. We have also commissioned the Education Workforce Council to undertake a scoping exercise to consider post-16 pathways into teaching. I’m looking forward to receiving that report in due course.

Dirprwy Lywydd, as outlined, we are developing a range of interventions to try and increase the number of teachers. However, if we are to increase the overall number of teachers, action needs to be taken not only to increase the number being trained, but also to encourage teachers to remain within the profession. Therefore, today, I am pleased to announce the Welsh in education teachers’ retention bursary. The bursary of £5,000 will be available to teachers who gained qualified teacher status from August 2020 onwards, and who have completed three years of teaching Welsh or through the medium of Welsh in the secondary phase. The bursary will initially be available until autumn 2028 so that we have data to understand whether providing a retention bursary will encourage teachers to enter and remain in the profession.

Turning to the other aims of the plan. There is more to do to increase the number of teaching assistants and support workers able to work through the medium of Welsh, particularly to support our most vulnerable learners. But we have been able to move forward with some actions, including a pilot scheme to provide learners leaving school with a year's placement to become teaching assistants in a cluster of three primary schools in Torfaen. We've funded a number of projects to increase the number of teaching assistants through the capacity grant that I launched last year. I'm also pleased that Cyngor Gwynedd is planning to pilot full-time jobs with some hours as teaching assistants and some hours supporting other services, for example, social care, childcare or play schemes over the summer holidays. The aim is to create a favourable offer, offering a year-round job and 37 hours a week, to appeal to employees with the relevant language skills. We'll be appointing a national Welsh language implementation lead to support the development of Welsh-medium additional learning needs provision and professional learning.

We're continuing to support teachers in English-medium schools to develop their ability to use and teach the language through the sabbatical scheme. We've also funded a national officer to work across the regional consortia, to develop national programmes of professional learning to support practitioners. This work is still at the moment in its infancy, but is bringing the wealth of expertise that we have across Wales together.

You'll recall that, since September, education practitioners can access courses via the National Centre for Learning Welsh for free. I've recently agreed funding for the centre to appoint a national officer to work with the regional consortia, local authorities and sabbatical scheme providers, to deliver a coherent programme for practitioners to learn Welsh.

Dirprwy Lywydd, fel yr amlinellir, rydym yn datblygu amrywiaeth o ymyriadau i geisio cynyddu nifer yr athrawon. Fodd bynnag, os ydym am gynyddu cyfanswm nifer yr athrawon, mae angen gweithredu er mwyn cynyddu'r nifer sy'n cael eu hyfforddi, yn ogystal ag annog athrawon i aros o fewn y proffesiwn. Felly, heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi bwrsariaeth cadw athrawon Cymraeg mewn addysg. Bydd y bwrsari o £5,000 ar gael i athrawon a enillodd statws athro cymwysedig o fis Awst 2020 ymlaen, ac sydd wedi cwblhau tair blynedd o ddysgu'r Gymraeg neu drwy gyfrwng y Gymraeg yn y cyfnod uwchradd. Bydd y bwrsari ar gael tan hydref 2028 i ddechrau, fel bod gennym ddata i ddeall a fydd darparu bwrsariaeth cadw yn annog athrawon i ymuno â'r proffesiwn ac i aros yn y proffesiwn.

Gan droi at nodau eraill y cynllun. Mae mwy o waith i'w wneud i gynyddu nifer y cynorthwywyr addysgu a'r gweithwyr cymorth sy'n gallu gweithio drwy gyfrwng y Gymraeg, yn enwedig i gefnogi ein dysgwyr mwyaf agored i niwed. Ond, rydym wedi gallu bwrw ymlaen â rhai camau, gan gynnwys cynllun peilot i roi blwyddyn ar leoliad i ddysgwyr sy'n gadael yr ysgol i ddod yn gynorthwywyr dysgu mewn clwstwr o dair ysgol gynradd yn Nhorfaen. Rydym wedi ariannu nifer o brosiectau i gynyddu nifer y cynorthwywyr addysgu drwy'r grant capasiti a lansiwyd gennyf y llynedd. Rwyf hefyd yn falch fod Cyngor Gwynedd yn bwriadu treialu swyddi amser llawn gyda rhai oriau yn gynorthwywyr dysgu a rhai oriau yn cefnogi gwasanaethau eraill, er enghraifft, gofal cymdeithasol, gofal plant neu gynlluniau chwarae dros wyliau'r haf. Y nod yw creu cynnig ffafriol, gan gynnig swydd drwy gydol y flwyddyn a 37 awr yr wythnos, gan apelio at weithwyr sydd â'r sgiliau iaith perthnasol. Byddwn yn penodi arweinydd gweithredu Cymraeg cenedlaethol i gefnogi datblygiad darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol cyfrwng Cymraeg a dysgu proffesiynol.

Rydym yn parhau i gefnogi athrawon mewn ysgolion cyfrwng Saesneg i ddatblygu eu gallu i ddefnyddio ac addysgu'r iaith drwy'r cynllun sabothol. Rydym hefyd wedi ariannu swyddog cenedlaethol i weithio ar draws y consortia rhanbarthol, i ddatblygu rhaglenni cenedlaethol o ddysgu proffesiynol i gefnogi ymarferwyr. Mae'r gwaith hwn yn ei ddyddiau cynnar o hyd ar hyn o bryd, ond mae'n dod â'r cyfoeth o arbenigedd sydd gennym ledled Cymru at ei gilydd.

Byddwch yn cofio y gall ymarferwyr addysg gael mynediad i gyrsiau drwy'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol am ddim ers mis Medi. Yn ddiweddar, rwyf wedi cytuno ar gyllid i'r ganolfan benodi swyddog cenedlaethol i weithio gyda'r consortia rhanbarthol, awdurdodau lleol a darparwyr cynlluniau sabothol, i ddarparu rhaglen gydlynol i ymarferwyr ddysgu Cymraeg.

Ochr yn ochr â'r gwaith yma, mae dau sefydliad arall yn rhan hanfodol o ddatblygu ein gweithlu. Rwyf wedi cytuno ar fwy o gyllid i’r Gymdeithas Ysgolion dros Addysg Gymraeg, CYDAG, i gefnogi ein hysgolion cyfrwng Cymraeg. Rwyf hefyd wedi cytuno i ariannu arweinydd iaith Gymraeg yn yr Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol i helpu gyda'n cynlluniau ni i gynyddu’r capasiti yn ein gweithlu a chefnogi pob arweinydd i gynllunio datblygiad y Gymraeg yn strategol yn eu hysgolion. Yr wythnos hon, byddwn ni’n cyhoeddi adnodd drafft a fydd yn helpu'r arweinwyr i werthuso eu taith i ddatblygu'r Gymraeg yn eu hysgolion.

I gyflawni'r cynllun yn llwyddiannus, rhaid inni barhau gyda'r dull partneriaeth yma. Rydw i wedi sefydlu grŵp gweithredu allanol, sy’n cynnwys yr holl sefydliadau sydd wedi cyfrannu at yrru'r cynllun yn ei flaen. Diolch yn fawr i aelodau'r grŵp, y sefydliadau rydych chi’n eu cynrychioli, ac i'r cadeirydd annibynnol, Dr Rhodri Llwyd Morgan, am eich holl gefnogaeth a'ch gwaith caled hyd yn hyn. Mae llawer eto i'w wneud, ond, gyda'n gilydd, mae gen i ffydd y gallwn ni gael effaith go iawn, ac rwy’n edrych ymlaen at barhau i gydweithio i gyflawni'r cynllun a symud tuag at ein huchelgais, Cymraeg 2050.

Alongside this work, there are two other organisations that have a key role in developing our workforce. I have agreed increased funding for CYDAG to support our Welsh-medium schools. I have also agreed to fund a Welsh language lead within the National Academy for Educational Leadership to help with our plans to increase capacity in our workforce and support all leaders to plan the development of Welsh strategically within their schools. This week, we will be publishing a draft resource to support leaders to evaluate their journey to develop the Welsh language in their schools.

To deliver the plan successfully, we must continue this partnership approach. I have established an external implementation group, which includes all of the organisations that have contributed towards driving forward the plan. I'd like to thank the members of the group, the organisations that you represent, and the independent chair, Dr Rhodri Llwyd Morgan, for all your support and your hard work so far. There is still a lot to do, but together, I am confident that we can make a real impact, and I look forward to continuing to work together to deliver the plan and to move towards our Cymraeg 2050 ambition.

15:25

Diolch yn fawr for your statement, Minister. We really welcome this statement today, actually, although I do believe it could even go further still, as it's clear from the last census data that this Government has been going backwards in terms of the Welsh language and, after 25 years in Government, it is good to see this urgent action being taken now. Whilst I wholeheartedly support the statement's aims and announcements today, which had to be done, if this Government is truly serious about gaining those 1 million Welsh speakers, I do have some questions on the practicalities and realities of it. A lot of the concerns that I'd written down this morning, and suggestions, you have actually covered in this statement, which is very welcome.

As you said, the coleg will also shortly be starting a mentoring scheme for the undergraduate students to be supported by newly qualified teachers to go into teaching, which sounds great, but what will the incentive be for newly graduated teachers to join the scheme and add to their already heavy workloads? I have some concerns around this due to numbers being possibly a problem without an incentive to join the mentoring scheme.

Secondly, the Welsh Government wishes to reach the target of 3,100 primary teachers who can teach in the medium of Welsh by 2021; you only reached 2,871. You aimed for 600 secondary school teachers who taught Welsh as a subject, but only reached 391 by that time. The failure to hit these targets is a damaging condemnation of the failures of Welsh in education by this Labour Government to date. Undoubtedly, there is a teacher recruitment and retention crisis in Wales at the moment. So, how can you be sure that these targets that you've announced today—which are welcome—aren't just there to generate the headlines and will actually be met this time? And will you be prepared, Minister, to come back to this Chamber on a more regular basis and keep us updated on that?

And finally, predictably, there are extremely few Welsh-speaking teachers in the parts of Wales that have the fewest Welsh speakers. If these areas are to bolster their Welsh-speaking population, then it's critical that these Welsh-speaking teachers are incentivised to live and work in those communities. And unless I've missed it in the plan, how does this plan actually do that? And if it isn't included, don't you agree it needs to be? So, Minister, how are you and this plan going to incentivise Welsh-speaking teachers to live and work in those communities where there are fewer Welsh speakers? Thank you. 

Diolch yn fawr am eich datganiad, Gweinidog. Rydym yn croesawu'r datganiad hwn heddiw yn fawr, mewn gwirionedd, er fy mod yn credu y gallai hyd yn oed fynd ymhellach eto, gan ei bod yn amlwg o ddata'r cyfrifiad diwethaf bod y Llywodraeth hon wedi bod yn mynd ar yn ôl o ran y Gymraeg ac, ar ôl 25 mlynedd mewn Llywodraeth, mae'n braf gweld y camau brys hyn yn cael eu cymryd nawr. Er fy mod yn cefnogi nodau a chyhoeddiadau'r datganiad yn llwyr heddiw, fel y bu'n rhaid ei wneud, os yw'r Llywodraeth hon wirioneddol o ddifrif am gael yr 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg hynny, mae gennyf rai cwestiynau am agweddau ymarferol a gwirioneddau hynny. Rydych wedi cynnwys llawer o'r pryderon roeddwn wedi eu hysgrifennu y bore 'ma, ac awgrymiadau, yn y datganiad hwn, sydd i'w groesawu'n fawr.

Fel y dywedoch chi, bydd y coleg hefyd yn dechrau cynllun mentora cyn bo hir i'r myfyrwyr israddedig gael eu cefnogi gan athrawon sydd newydd gymhwyso i fynd i faes addysgu, sy'n swnio'n wych, ond beth fydd y cymhelliant ar gyfer athrawon sydd newydd raddio ymuno â'r cynllun ac ychwanegu at eu llwyth gwaith sydd eisoes yn drwm? Mae gen i rai pryderon ynghylch hyn gan fod niferoedd yn broblem o bosibl heb gymhelliad i ymuno â'r cynllun mentora.

Yn ail, mae Llywodraeth Cymru'n dymuno cyrraedd y targed o 3,100 o athrawon cynradd sy'n gallu addysgu trwy gyfrwng y Gymraeg erbyn 2021; rydych chi ond wedi cyrraedd 2,871. Eich nod oedd cyrraedd targed o 600 o athrawon ysgol uwchradd a oedd yn dysgu Cymraeg fel pwnc, ond dim ond 391 oedd gennych erbyn hynny. Mae methu â chyrraedd y targedau hyn yn gondemniad niweidiol o fethiannau'r Gymraeg ym myd addysg gan y Llywodraeth Lafur hon hyd yma. Heb os, mae argyfwng recriwtio a chadw athrawon yng Nghymru ar hyn o bryd. Felly, sut gallwch chi fod yn sicr nad bwriad y targedau hyn rydych wedi'u cyhoeddi heddiw—sydd i'w croesawu—yw cael sylw yn y penawdau ac y byddwch yn eu cyrraedd y tro hwn? Ac a fyddwch yn barod, Gweinidog, i ddod yn ôl i'r Siambr hon yn fwy rheolaidd a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny?

Ac yn olaf, yn ôl y disgwyl, prin iawn yw'r athrawon Cymraeg eu hiaith yn y rhannau o Gymru sydd â'r nifer lleiaf o Gymry Cymraeg. Os yw'r ardaloedd hyn am ategu eu poblogaeth Gymraeg, yna mae'n hanfodol bod yr athrawon hyn sy'n siarad Cymraeg yn cael eu cymell i fyw a gweithio yn y cymunedau hynny. Ac oni bai fy mod i wedi ei golli yn y cynllun, sut mae'r cynllun hwn yn gwneud hynny mewn gwirionedd? Ac os nad yw'n cael ei gynnwys, a ydych chi'n cytuno bod angen ei gynnwys? Felly, Gweinidog, sut ydych chi a'r cynllun hwn yn mynd i gymell athrawon sy'n siarad Cymraeg i fyw a gweithio yn y cymunedau hynny lle mae llai o siaradwyr Cymraeg? Diolch. 

15:30

I thank Laura Anne Jones for her questions in relation to my statement. She's right to say that there are challenges in making sure that we have the numbers of teachers who can teach Welsh and teach through the medium of Welsh. She will also know there are broader challenges, not just in the UK in fact, but internationally, in terms of teacher recruitment. The plan, of course, is a plan that I announced last year, rather than a new plan today, and she will recall, from the discussion we had at the time, that my approach to it has tended to be very pragmatic. So, there are a number of things on which we've worked together with partners, including the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, who've been working on the mentoring scheme, as she referred to in her question. And I think we are all agreed that the focus needs to be on those elements of the plan that evidence tells us are working best. So, if there are aspects that aren't working, we will simply stop doing them, and, if there are aspects that are particularly successful, we'll do more of that. 

So, it's very much a spirit of practical delivery that has motivated everyone's work, and I think it's very—. My own perspective on it is there are very creative approaches that the plan lays out. I think we've got to the stage where the challenge is so intense that we need to look at it afresh. You will have seen from my statement that I've changed the qualifications required to go into teaching and so on. So, some of that would have been probably more challenging in another context, but, because of the challenges that we face, we've been keen to be as creative as possible. 

I'm not announcing any new targets today, but the point that the Member makes in relation to the local challenges or the local profile of recruitment is absolutely correct. It isn't—. I would go further actually; it's not specific even simply to those areas where there isn't a density of Welsh speakers. It's actually—. It's a complex picture, actually, right across Wales. There are very few areas where you would say securely there is no issue whatsoever. But it's really important that we work with authorities—and actually work at school level as well, but certainly with local authorities—to understand the profile of their local area. And she'll recall from the discussion in this Chamber last year that my intention is to publish, every two years, revised targets, revised performance figures, and that that will be done on a localised basis. So, next year will be the time for publishing that, when we'll be two years into the plan, and we're working with a group of local authorities at the moment to understand the data and how best to capture the data, so that we can have a shared ownership of the challenge, if you like. 

But I'm very clear: if there are particularly creative approaches that schools want to be able to take locally to them, they should be enabled to explore those, even when we have to think creatively about how to deliver them. And in fact, the funding, which I mentioned in my statement, of £800,000, is intended to support some of those innovative approaches. And there have been good approaches in terms of schools working together, for example, and that's to be encouraged. 

Diolch i Laura Anne Jones am ei chwestiynau yn gysylltiedig â fy natganiad. Mae hi'n iawn i ddweud bod heriau o ran gwneud yn siŵr bod gennym y niferoedd o athrawon sy'n gallu addysgu'r Gymraeg ac addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Bydd hi hefyd yn gwybod bod heriau ehangach o ran recriwtio athrawon, nid yn unig yn y DU mewn gwirionedd, ond yn rhyngwladol. Mae'r cynllun, wrth gwrs, yn gynllun a gyhoeddais y llynedd, yn hytrach na chynllun newydd heddiw, a bydd hi'n cofio, o'r drafodaeth a gawsom bryd hynny, bod fy agwedd ato wedi tueddu i fod yn bragmatig iawn. Felly, rydym wedi cydweithio ar nifer o bethau, gan gynnwys y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, sydd wedi bod yn gweithio ar y cynllun mentora, fel y cyfeiriodd ati yn ei chwestiwn. Ac rwy'n credu bod pob un ohonom yn cytuno bod angen canolbwyntio ar yr elfennau hynny o'r cynllun y mae tystiolaeth yn dweud wrthym sy'n gweithio orau. Felly, os oes agweddau nad ydynt yn gweithio, byddwn yn rhoi'r gorau i'w gwneud nhw, ac os oes agweddau sy'n arbennig o lwyddiannus, gwnawn ni fwy o hynny. 

Felly, i raddau helaeth, ysbryd o gyflwyno ymarferol sydd wedi ysgogi gwaith pawb, ac rwy'n credu ei fod yn—. O fy safbwynt fy hun, mae dulliau creadigol iawn y mae'r cynllun yn eu gosod. Rwy'n credu ein bod wedi cyrraedd y cam lle mae'r her mor fawr bod angen i ni edrych arno o'r newydd. Fe welwch chi o fy natganiad fy mod wedi newid y cymwysterau sydd eu hangen i fynd i faes addysgu ac ati. Felly, mae'n debyg y byddai rhywfaint o hynny wedi bod yn fwy heriol mewn cyd-destun arall, ond, oherwydd yr heriau sy'n ein hwynebu, rydym wedi bod yn awyddus i fod mor greadigol â phosibl. 

Dydw i ddim yn cyhoeddi unrhyw dargedau newydd heddiw, ond mae'r pwynt mae'r Aelod yn ei wneud mewn perthynas â'r heriau lleol neu broffil recriwtio lleol yn gwbl gywir. Nid yw'n—. Byddwn i'n mynd ymhellach, a dweud y gwir; nid yw'n benodol hyd yn oed yn syml i'r ardaloedd hynny lle nad oes dwysedd o siaradwyr Cymraeg. Mewn gwirionedd—. Mae'n ddarlun cymhleth ledled Cymru, mewn gwirionedd. Ychydig iawn o ardaloedd lle byddech yn dweud yn hyderus nad oes problem o gwbl. Fodd bynnag, mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio gydag awdurdodau—ac ar lefel ysgol hefyd a dweud y gwir, ond yn sicr gydag awdurdodau lleol—i ddeall proffil eu hardal leol. A bydd hi'n cofio o'r drafodaeth yn y Siambr hon y llynedd mai fy mwriad yw cyhoeddi, bob dwy flynedd, dargedau diwygiedig, ffigurau perfformiad diwygiedig, ac y bydd hynny'n cael ei wneud ar sail leol. Felly, y flwyddyn nesaf fydd yr amser ar gyfer cyhoeddi hynny, dwy flynedd ers sefydlu'r cynllun, ac rydym wrthi'n gweithio gyda grŵp o awdurdodau lleol ar hyn o bryd i ddeall y data a'r ffordd orau o gofnodi'r data, fel y gallwn gael cyd-berchnogaeth o'r her, os mynnwch chi.

Ond rwy'n glir iawn: os oes dulliau arbennig o greadigol y mae ysgolion am allu eu dysgu'n lleol, dylid eu galluogi i ystyried y rheini, hyd yn oed pan fydd yn rhaid i ni feddwl yn greadigol am sut i'w cyflawni. Ac mewn gwirionedd, bwriad y cyllid o £800,000, y soniais amdano yn fy natganiad, yw cefnogi rhai o'r dulliau arloesol hynny. Ac mae dulliau da wedi bod o ran ysgolion yn cydweithio, er enghraifft, a dylid annog hynny. 

Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Yn amlwg, mae yna nifer iawn o bethau i'w croesawu fan hyn, ac, yn sicr, mae hon yn mynd i fod yn her i ni o ran yr uchelgais cyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr, 'Cymraeg 2050', ond dwi'n falch o weld bod yna arian ar gael er mwyn gallu treialu hefyd. Dwi'n falch hefyd o'r pwyslais o ran cynorthwywyr dosbarth, oherwydd, yn aml, rydym ni'n sôn am athrawon, ond maen nhw'n chwarae rôl mor allweddol o fewn ein sefydliadau addysgol ni, felly, dwi'n falch o weld y pwyslais hwnnw. Ond, yn amlwg, bydd hi'n ddifyr gweld beth sy'n dod allan o'r treialon hynny, fel ein bod ni, gobeithio felly, efo modelau er mwyn i ardaloedd eraill fedru cael y budd. 

Yn amlwg, mae yna her hefyd o ran cadw athrawon, ynghyd â recriwtio. Wrth i fi fynd o gwmpas ysgolion yr wythnos diwethaf, mi oedd prifathrawon yn dweud wrthyf fi mai un o'r heriau mwyaf y maen nhw'n ei gael ydy recriwtio ar y funud, a bod pobl efallai eisiau gweithio'n fwy hyblyg, ac felly, mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg yn benodol, fod angen i ni fod yn sicrhau bod pethau fel hyn ar gael. Mi fydd hi'n ddifyr gweld pa effaith y mae hynny'n ei gael, a dwi'n siŵr y byddwch chi'n monitro'n agos iawn sut y mae'r cynlluniau yma'n gweithio, ac o ran y bwrsari, a faint o bobl fydd, gobeithio, yn cael eu denu felly oherwydd bod yr arian hwn ar gael.

Yn amlwg, tra bod y cynllun gweithlu Cymraeg mewn addysg, a gyhoeddwyd bron i flwyddyn yn ôl, yn gam yn y cyfeiriad cywir, yn sicr, o ran gwireddu targedau presennol y Llywodraeth ar gyfer y gweithlu addysg, fel rydyn ni wedi sôn amryw o weithiau, rydyn ni'n gwybod ein bod ni ddim yn cyrraedd y targed hwnnw o 550 ar y funud, ei fod o ar tua 250, a bod hynny, felly, yn heriol dros ben. Mae gwireddu uchelgais, wrth gwrs, y Papur Gwyn rŵan, sydd hyd yn oed yn fwy uchelgeisiol—mi fydd hi'n ddifyr gwybod beth ydy'r targedau o ran hynny. Oherwydd, os ydyn ni'n methu cyrraedd y 550 sydd eu hangen, pa gynlluniau ychwanegol sy'n cael eu datblygu i wireddu uchelgais y Bil hwnnw? Ac ydy'r Gweinidog yn gallu'n diweddaru ni o ran y niferoedd sy'n hyfforddi eleni, sef yn y flwyddyn academaidd bresennol, 2022-23, i ddysgu yn y sector Cymraeg, a sut mae'r niferoedd yn edrych ar gyfer y cwrs hyfforddi athrawon fydd yn cychwyn ym mis Medi 2023?

Mae'r Cyngor Gweithlu Addysg wedi cyhoeddi targed o 30 y cant ar ddarparwyr, ac yn dweud:

'Mae’n ddisgwyliad gan Lywodraeth Cymru i bartneriaethau AGA weithio tuag at sicrhau bod 30% o'r myfyrwyr a dderbynnir yn paratoi i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg.'

Ond i ba raddau y mae'r darparwyr yn bwrw'r targed hwnnw ar hyn o bryd, a beth ydy'r cymhelliad iddyn nhw gyrraedd y targed, a beth sy'n digwydd iddyn nhw os ydy'n nhw'n methu'r targed flwyddyn ar ôl blwyddyn? Oherwydd, yn sicr, rydyn ni'n gallu cael y targedau hyn, ond os rydyn ni eisiau—a dwi'n gwybod ein bod ni eisiau—cyrraedd y targed yna o filiwn o siaradwyr Cymraeg, yna mae'r rhain yn heriau rydyn ni angen cael datrysiadau iddyn nhw. Ac a gaf i ofyn hefyd, o ran y cyfrifoldebau, maen nhw'n disgyn rŵan drwy wahanol—wel, ar wasgar buasech chi'n gallu ei ddweud, efo'r Llywodraeth, y cyngor gweithlu, darparwyr hyfforddiant cychwynnol, er enghraifft, y prifysgolion, awdurdodau lleol, y coleg Cymraeg, y ganolfan dysgu Cymraeg: ydy hyn yn arwain at ryw fath o strategaeth sy'n eithaf darniog ar adegau, neu ai'r bwriad ydy bod yna rywun efo'r cyfrifoldeb i arwain ar hyn?

Lot o gwestiynau, mae arnaf i ofn, Weinidog. Dwi'n meddwl bod yna nifer o bethau i'w croesawu, ond, yn amlwg, bydd yn rhaid i ni weld beth sy'n gweithio, beth sydd ddim, ac, yn sicr, rydyn ni eisiau cael y neges yna allan bod yna broffesiwn sy'n werth chweil, a bod yna gyfraniad pwysig sy'n cael ei wneud gan athrawon a chynorthwywyr dosbarth sy'n dysgu ledled Cymru rŵan. Ond, yn sicr, rydyn ni eisiau cadw'r proffesiwn yn un atyniadol, ac mae yna gamau i'w croesawu yn y fan hyn.

Thank you, Minister, for this afternoon's statement. Clearly, there are many things to be welcomed here, and, certainly, this will be a challenge for us in terms of the ambition of reaching that target of a million Welsh speakers by 2050, but I'm pleased to see that there is funding available to carry out some trials too. I'm very pleased to see the emphasis on classroom assistants too, because very often we talk of teachers, but they play such a crucial role within our educational institutions, so I'm pleased to see that emphasis. But, clearly, it will be interesting to see what comes out of those trials and pilots, so that we will, hopefully, have models that can be rolled out in other areas that can benefit too. 

Clearly, there are challenges in retaining teachers, as well as in recruiting. As I was travelling around schools just last week, headteachers were telling me that one of the greatest challenges that they face is recruitment at the moment, and that people perhaps want to work more flexibly, and so, in Welsh-medium schools specifically, we do need to ensure that things such as this are available. It will be interesting to see what impact that has, and I’m sure you will be very carefully monitoring how these plans work, and in terms of the bursary, and how many people will, hopefully, be attracted as a result of this funding being made available.

Now, clearly, whilst the Welsh in education workforce plan, which was published almost a year ago, was a step in the right direction, certainly, in achieving the Government’s current targets for the education workforce, as we’ve mentioned a number of times, we know that we’re not currently reaching that target of 550 at the moment, that it’s around 250, and that that is extremely challenging. Now, delivering the ambitions of the White Paper, which is even more ambitious, will be more challenging, and it will be interesting to see what the targets are there. Because, if we can’t reach that 550 that we need, what additional plans will be developed to bring about the ambitions of that Bill? And can the Minister provide an update on the numbers training this year, in the current academic year 2022-23, to teach in the Welsh-medium sector, and what do the numbers look like for the teacher training courses that will commence in September 2023?

The Education Workforce Council has published a target of 30 per cent for providers, and they say that:

'It is an expectation from Welsh Government that ITE partnerships work towards an intake of 30% of students preparing to teach through the medium of Welsh.'

But to what extent are providers hitting that target at the moment, and what’s the incentive for them to hit that target of 30 per cent, and what happens if they fail to reach that target year on year? Because, certainly, we can have these targets in place, and if we want to—and I know we want to—reach that target of a million Welsh speakers, then these are challenges that we need to address. And may I also ask, in terms of responsibilities, they do now fall through various providers, with the Government, the education workforce, providers of initial teacher training, the universities, local authorities, the coleg Cymraeg, the canolfan dysgu Cymraeg, all of these agencies: can this lead to a strategy that is quite patchy at times, or is it the intention to have someone as a lead on this?

So, there are a lot of questions there, I’m afraid, Minister. I do think there are a number of things to be welcomed, but, obviously, we will have to see what works, what doesn’t, and, certainly, we want to get the message out there that there is a worthwhile profession there, and that there’s an important contribution made by teachers and classroom assistants that teach across Wales at the moment. But we certainly want to ensure that the profession is attractive, and there are steps to be welcomed here.

15:35

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau—cwestiynau teg, oll. O ran y bwrsari, fel y gwnes i ei ddweud yn y datganiad, y cynllun yw cynnal y bwrsari am bum mlynedd a gweld beth sy'n digwydd ar lawr gwlad. Os bydd e'n effeithiol, fe wnawn ni barhau, wrth gwrs, ond mae'n bwysig ein bod ni'n gweld beth sy'n gweithio'n ymarferol, felly dyna'r cynllun o ran hwnnw. Mi wnaf i ysgrifennu at yr Aelod, os caf i, ynglŷn â'r ffigurau sy'n dod eleni, ond mae'r trend wedi bod yn gadarnhaol dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ond mi wnaf i ysgrifennu â'r manylder i'r Aelod yn hynny o beth, a chyhoeddi'r llythyr.

O ran cwestiynau ynglŷn â'r uchelgais yn y Bil sy'n cael ei ddisgrifio yn y Papur Gwyn, a sut y gallwn ni fynd i'r afael â hynny, roedd amryw o'r cwestiynau a oedd gan yr Aelod yn ymwneud â beth yw impact y Bil a beth yw'r cyfle sy'n y Bil i fynd i'r afael â hyn. Un o'r pethau rwy'n credu sy'n bwysig i ni ei wneud, ac sydd ar waith ar hyn o bryd, yw deall yn well beth yw proffil sgiliau'r gweithlu presennol. Felly, wrth gwrs mae mwy o bobl yn medru siarad y Gymraeg nag sydd yn dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg yn ein hysgolion ni—mae pawb yn adnabod athrawon sy'n siarad Cymraeg ond yn dysgu pynciau mewn ysgolion Saesneg. Felly, mae'r gwaith hwnnw o ddeall y dosbarthiad, os hoffwch chi, o ble mae'r sgiliau a ble mae'r gweithlu, yn bwysig yng nghyd-destun gwireddu'r Bil newydd ac annog y rheini, efallai gydag ychydig yn fwy o hyder ac ychydig yn fwy o hyfforddiant, ychydig efallai o wersi, a fyddai'n gallu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg neu ddysgu'r Gymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg, hyd yn oed. Felly, mae'r gwaith hwnnw'n bwysig ac mae hynny'n digwydd eisoes. 

O ran rôl y partneriaethau, rŷn ni wrthi, ar hyn o bryd—. Rŷn ni wedi gorffen y gwaith, fel mae'n digwydd; rŷn ni ar fin gwneud datganiad ynglŷn â gwerthuso sut mae'r partneriaethau yn cael eu trwyddedu, os hoffwch chi, i ddarparu'r gwaith maen nhw'n ei wneud, ac un o'r pethau rŷn ni wedi bod yn gweithio arnyn nhw yw sicrhau bod y ddarpariaeth drwy gyfrwng y Gymraeg yn gryfach. Felly, bydd honno'n elfen amlycach. Bydd datganiad yn dod maes o law am hynny yn gyffredinol. Ond, o ran rôl y partneriaethau, rôl y consortia, rôl Estyn, rôl y cyrff addysgiadol a thu hwnt, mae hynny'n dod ynghlwm, os hoffwch chi, yn y Bil arfaethedig sydd gyda ni ar y gweill ar y cyd, drwy'r cynllun cenedlaethol, fydd yn gyfle—mae hyn yn cael ei ddisgrifio yn y Papur Gwyn, fel mae'r Aelod yn gwybod—bydd yn gyfle i ddisgrifio cyfrifoldebau pob aelod, pob rhan, o'r system, os hoffwch chi, a bod hynny'n dod ynghyd mewn cynllun cenedlaethol bydd Gweinidogion yn ei gyhoeddi. Bydd y cynllun hwnnw hefyd yn gosod ffigurau ar gyfer recriwtio—targedau recriwtio—hefyd. Felly, bydd y cwbl yn dod ynghlwm yn hwnnw. Mae'r pwynt yn deilwng. Mae cyfrifoldeb mewn amryw rannau o'r system ar hyn o bryd. Mae gwaith y grŵp allanol wedi corlannu lot o'r bobl sydd yn gweithio yn y maes, ac mae hynny wedi bod yn ddefnyddiol iawn. Rwy'n bwriadu cwrdd â nhw ym mis Mehefin. Felly, dyna sut mae'r Bil yn mynd i'r afael â rhai o'r heriau yma hefyd.FootnoteLink   

I thank the Member for the questions, which are all fair questions. In terms of the bursary, as I said in the statement, the plan is to have the bursary for five years and to see what happens on the ground. If it’s effective, we’ll continue it, of course, but it’s important to see what works in practice, so that’s the plan for that. I’ll write to the Member, if I may, in terms of the figures that will emerge this year, but the trend has been a positive one over the last two years, but I’ll write with the details to the Member on that, and will publish the letter.

In terms of the questions regarding the ambition in the Bill that is described in the White Paper, and how we can tackle that, a lot of the questions that the Member had were about the impact of the Bill and the opportunity that the Bill presents to tackle this. One of the things that it’s important to do, I think, and which is in hand at present, is to understand better what the skills profile of the current workforce is. So, of course more people can speak Welsh than teach through the medium of Welsh in our schools—everyone knows teachers who can speak Welsh who are teaching subjects in English-medium schools. So, that work of understanding the distribution, if you like, of where the skills are and where the workforce is is important in terms of realising the ambitions of the new Bill and encouraging those people who, with perhaps more confidence and more training and perhaps some lessons, could teach through the medium of Welsh, or who could teach Welsh in English-medium schools, even. So, that work is important and that's happening already. 

In terms of the role of the partnerships, at present, we are—. We have completed the work, and we're about to make a statement on evaluating how the partnerships are being licensed, if you like, to provide the work that they're doing, and one of the things that we've been working on is ensuring that the provision through the medium of Welsh is stronger. So, that will be a more obvious element. There will be a statement in due course about that in general. But, in terms of the role of the partnerships and the consortia, and Estyn and the educational bodies and other bodies, that is tied in, if you like, with the proposed Bill that we have at present, through the national plan, which will be an opportunity—and this is described in the White Paper, as the Member knows—it will be an opportunity to describe responsibilities in all parts of the system, and that will be pulled together in a national plan that Ministers will publish. That plan will also set out the figures for recruitment targets. So, everything will be drawn together in that. The point is fair. There are responsibilities in various parts of the system at present. The work of the external group has drawn together a lot of the people working in this area, and that's been very useful. I intend to meet with them in June. So, that's how the Bill tackles some of these challenges as well.FootnoteLink

15:40

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae llawer i'w groesawu yn y datganiad yma heddiw, Weinidog, ond byddwch yn ymwybodol o'r pryderon ynglŷn â recriwtio athrawon, yn enwedig o ran sicrhau bod ein gweithlu addysgol o gefndir mor amrywiol â phosibl. Yn aml, mae athrawon cyfrwng Cymraeg yn addysgu yn yr un ysgol y buont yn ddisgybl ynddi, yn yr un pentref, gyda chydweithwyr mewn sefyllfaoedd tebyg iawn, ac, er bod hyn yn beth da mewn rhai ffyrdd, mae'n golygu weithiau bod diffyg amrywiaeth gwirioneddol yn y gweithlu. O ystyried hyn, sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrhau bod ein hathrawon o gefndir amrywiol? Diolch, Dirprwy Lywydd. 

Thank you, Dirprwy Lywydd. There's a great deal to welcome in this statement this afternoon, Minister, but you will be aware of concerns about the recruitment of teachers, particularly in ensuring that our education workforce is from as diverse a background as possible. Very often, Welsh-medium teachers teach in the same school that they were a pupil in, in the same village, with colleagues in very similar situations, and, although this can be a good thing in some ways, it does sometimes mean that there is a lack of real diversity in the workforce. Given this, how is the Welsh Government trying to ensure that our teachers are from a diverse background? Thank you, Dirprwy Lywydd. 

Mae gyda ni mwy nag un cymhelliad ariannol i ddenu pobl i mewn i'r sector, er enghraifft o gymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ond hefyd rhai eraill, ac mae'n bosib cyfuno'r cymhellion hynny gyda'r cymhellion sydd ar gael ar gyfer dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Ond rwy'n gwybod bod ganddo fe ddiddordeb penodol mewn beth rŷn ni'n gallu ei wneud i ddenu pobl nôl i Gymru i weithio yma efallai sydd wedi bod yn astudio dramor neu astudio yn Lloegr. A dyna ran o'r gwaith mae'r coleg Cymraeg yn ei wneud ar ein rhan ni i greu perthynas, os hoffwch chi, gyda'r rheini sydd wedi bod yn astudio efallai dros y ffin, a'u hannog nhw i ddod nôl. Ond mae'r cymhelliad roeddwn i'n sôn amdano fe heddiw yn y datganiad, sydd ar gael i gynnal pobl yn y proffesiwn, ar gael i'r rheini sydd wedi'u hyfforddi yng Nghymru ac sydd efallai wedyn yn gymwys ar gyfer Iaith Athrawon Yfory fel cymhelliad, ond mae hefyd yn gymwys ar gyfer rheini efallai sydd wedi hyfforddi tu allan i Gymru lle mae'r cyngor gweithlu wedi cydnabod y QTS sydd ganddyn nhw. Efallai eu bod nhw ddim wedi'u hyfforddi drwy gyfrwng y Gymraeg, ond eu bod nhw bellach yn gweithio yng Nghymru ac yn dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg—mae'r rheini hefyd yn gymwys ar gyfer y cymhelliad. Felly, gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd i'r Aelod. 

We have more than one financial incentive to attract people to the sector from black, Asian and minority ethnic communities, but also other communities, and it's possible to combine those incentives with the incentives that are available in terms of teaching through the medium of Welsh. And I know that he has a specific interest in what we can do to attract people back to Wales who have been studying abroad or in England. And that's part of the work that the coleg Cymraeg is doing on our behalf to try and create a relationship with those who have been studying across the border, and encouraging them to return. But the incentive that I mentioned in the statement, which is to sustain people in the profession, is available to those who have been trained in Wales and who perhaps qualify for Iaith Athrawon Yfory as an incentive, but also to those who have been training outside Wales where the workforce council has recognised the QTS that they have. Maybe they haven't trained through the medium of Welsh, but they now work in Wales and teach through the medium of Welsh—they are also eligible for that incentive. So, I hope that that provides some assurance to the Member.

5. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Strategaeth Ddiagnostig Genedlaethol
5. Statement by the Minister for Health and Social Services: The National Diagnostic Strategy

Symudwn ymlaen i eitem 5, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar strategaeth ddiagnostig genedlaethol, a galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan. 

We'll move now to item 5, a statement by the Minister for Health and Social Services on the national diagnostic strategy, and I call on the Minister, Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diagnostics are tests or procedures that are used to identify a patient’s disease or condition. Finding out what is wrong with a patient is vital to treating them. Prompt diagnosis can save lives, saves time and money, and can improve patient outcomes. Diagnostics also have an important part to play in preventative health by detecting disease and illness before major symptoms develop. Diagnostics are often subdivided into broad categories that reflect their commonalities. Examples include imaging, such as x-rays, CT, MRI and PET scans; pathology, such as analysis of blood, urine or tissue biopsies; and endoscopy. 

Of approximately 660,000 people on waiting lists in the Welsh NHS, it's anticipated that some 85 per cent will require at least one diagnostic test to help inform their clinical management, with around 30,000 waiting for identified tests. As such, prioritising diagnostics as a key component of our health system is imperative to providing our population with appropriate care.

We know that diagnostics play an important role in identifying medical conditions in Wales, which is why, unlike England, we include diagnostic waits in our waiting list figures, and these account for around 6 per cent of our overall waiting list numbers.

It’s important to note that, although today we are publishing a strategy for diagnostics, we already have a number of well-developed plans that are already delivering for certain types of diagnostic specialisms. We have national programmes for imaging, pathology, endoscopy, healthcare science and genomics that collectively cover most diagnostic techniques. These have been providing leadership and resource to the development of these key areas, such as maintaining up-to-date equipment and training of the professional workforce required to conduct these tests.

Over the past four years, we have invested over £55 million for equipment and to provide updates and replacement, and since 2016, we've increased the number of histopathologists by 14 per cent, clinical radiology staff by 16 per cent, and diagnostic radiographer training places have increased by 34 per cent. But we're acutely aware of the impact caused by the pandemic and the need to go further to help recover these essential services and ensure any new intervention sets the foundation for our vision of what we will require in the years to come.

I must make it clear that the complexity and scale of this issue is not trivial. To deliver safe and effective services will require a careful balance between investment in equipment, infrastructure and facilities, adequate numbers of appropriately qualified personnel, and maximising the use of our resources through clinical pathway redesign. It is with this in mind that we are today committing to a strategy that pulls together our historical ambitions under a single governance structure to develop rapid and impactful progress.

In April 2022, I launched the transforming and modernising planned care and reducing NHS waiting lists plan for the NHS in Wales. This plan outlines recovery and transformation objectives for planned care in Wales, to reduce waiting times and move towards sustainable elective and diagnostic services by 2026. I am today announcing the new diagnostics recovery and transformation strategy, which was a key objective of the plan launched last year. It aims to improve access to diagnostic tests, improve patient outcomes, and support the development of our diagnostic workforce across NHS Wales. This strategy sets out how we will create additional capacity, move to a combined approach for diagnostic tests, and provides leadership through a national diagnostics programme.

The recent purchase of the former British Airways buildings in Llantrisant, close to the Royal Glamorgan Hospital, will enable the Cwm Taf Morgannwg health board to develop a regional service for the south-east to deliver diagnostics away from traditional hospital settings, increasing access for patients, bringing down waiting lists, and ensuring that our hospitals have the capacity to help those who require urgent care. We are also exploring using the site to accommodate a regional endoscopy unit, with two theatres that can be utilised as a clinical skills training academy.

The strategy outlines a combined approach to align immediate interventions with future demand predictions to facilitate long-term sustainable transformation.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Profion neu weithdrefnau sy'n cael eu defnyddio i nodi clefyd neu gyflwr claf yw diagnosteg. Mae darganfod beth sy'n bod ar glaf yn hanfodol er mwyn eu trin. Gall diagnosis prydlon achub bywydau, arbed amser ac arian, a gall wella canlyniadau cleifion. Mae gan ddiagnosteg ran bwysig hefyd i'w chwarae mewn iechyd ataliol drwy ganfod clefydau a salwch cyn i symptomau mawr ddatblygu. Mae diagnosteg yn aml yn cael eu hisrannu'n gategorïau eang sy'n adlewyrchu eu nodweddion cyffredin. Mae enghreifftiau'n cynnwys delweddu, megis pelydrau-x, sganiau CT, MRI a PET; patholeg, megis dadansoddi gwaed, wrin neu biopsïau meinwe; ac endosgopi.

O tua 660,000 o bobl ar restrau aros yn y GIG yng Nghymru, rhagwelir y bydd angen o leiaf un prawf diagnostig ar gyfer tua 85 y cant i helpu i lywio eu rheolaeth glinigol, gyda thua 30,000 yn aros am brofion a nodwyd. O'r herwydd, mae blaenoriaethu diagnosteg fel elfen allweddol o'n system iechyd yn hanfodol i ddarparu gofal priodol i'n poblogaeth.

Rydym ni’n gwybod bod diagnosteg yn chwarae rhan bwysig wrth nodi cyflyrau meddygol yng Nghymru, a dyna pam, yn wahanol i Loegr, ein bod ni’n cynnwys arosiadau diagnostig yn ein ffigurau rhestrau aros, ac mae’r rhain yn cyfrif am tua 6 y cant o'n niferoedd ar restr aros cyffredinol.

Mae'n bwysig nodi, er heddiw ein bod ni’n cyhoeddi strategaeth ar gyfer diagnosteg, mae gennym ni eisoes nifer o gynlluniau datblygedig da sydd eisoes yn cyflawni ar gyfer rhai mathau o arbenigeddau diagnostig. Mae gennym ni raglenni cenedlaethol ar gyfer delweddu, patholeg, endosgopi, gwyddor gofal iechyd a genomeg sy'n cwmpasu'r rhan fwyaf o dechnegau diagnostig ar y cyd. Mae'r rhain wedi bod yn darparu arweiniad ac adnoddau i ddatblygu'r meysydd allweddol hyn, megis cynnal offer cyfredol a hyfforddiant y gweithlu proffesiynol sydd ei angen i gynnal y profion hyn.

Dros y bedair blynedd ddiwethaf, rydym ni wedi buddsoddi dros £55 miliwn ar gyfer offer ac i ddarparu diweddariadau ac offer newydd, ac ers 2016, rydyn ni wedi cynyddu nifer yr histopatholegwyr o 14 y cant, staff radioleg glinigol o 16 y cant, ac mae lleoedd hyfforddi radiograffydd diagnostig wedi cynyddu o 34 y cant. Ond rydym ni’n hynod ymwybodol o'r effaith a achoswyd gan y pandemig a'r angen i fynd ymhellach i helpu i adfer y gwasanaethau hanfodol hyn a sicrhau bod unrhyw ymyrraeth newydd yn gosod sylfaen i'n gweledigaeth o'r hyn y byddwn ni ei angen yn y blynyddoedd i ddod.

Rhaid i mi ddweud yn glir nad yw cymhlethdod a maint y mater hwn yn ddibwys. Er mwyn darparu gwasanaethau diogel ac effeithiol bydd angen cydbwysedd gofalus rhwng buddsoddi mewn offer, seilwaith a chyfleusterau, niferoedd digonol o bersonél sydd â chymwysterau priodol, a manteisio i’r eithaf ar ein hadnoddau drwy ailgynllunio llwybrau clinigol. Gyda hyn mewn golwg rydym ni heddiw yn ymrwymo i strategaeth sy'n dwyn ynghyd ein huchelgeisiau hanesyddol o dan un strwythur llywodraethu i ddatblygu cynnydd cyflym, llawn effaith.

Ym mis Ebrill 2022, fe wnes i lansio'r cynllun trawsnewid a moderneiddio gofal oedd wedi'i gynllunio a lleihau rhestrau aros y GIG ar gyfer y GIG yng Nghymru. Mae'r cynllun hwn yn amlinellu amcanion adfer a thrawsnewid ar gyfer gofal wedi'i gynllunio yng Nghymru, i leihau amseroedd aros a symud tuag at wasanaethau dewisol a diagnostig cynaliadwy erbyn 2026. Heddiw rwy'n cyhoeddi'r strategaeth adfer a thrawsnewid diagnosteg newydd, a oedd yn un o brif amcanion y cynllun a lansiwyd y llynedd. Ei nod yw gwella mynediad at brofion diagnostig, gwella canlyniadau cleifion, a chefnogi'r gwaith o ddatblygu ein gweithlu diagnostig ar draws GIG Cymru. Mae'r strategaeth hon yn nodi sut y byddwn yn creu capasiti ychwanegol, symud i ddull cyfunol ar gyfer profion diagnostig, ac yn darparu arweinyddiaeth trwy raglen diagnosteg genedlaethol.

Bydd prynu yn ddiweddar hen adeiladau British Airways yn Llantrisant, gerllaw Ysbyty Brenhinol Morgannwg, yn galluogi Bwrdd Iechyd Cwm Taf Morgannwg i ddatblygu gwasanaeth rhanbarthol ar gyfer y de-ddwyrain i ddarparu diagnosteg i ffwrdd o leoliadau traddodiadol ysbytai, cynyddu mynediad i gleifion, dod â rhestrau aros i lawr, a sicrhau bod gan ein hysbytai y capasiti i helpu'r rhai sydd angen gofal brys. Rydym ni hefyd yn archwilio’r opsiwn o ddefnyddio'r safle i ddarparu ar gyfer uned endosgopi rhanbarthol, gyda dwy theatr y gellir eu defnyddio fel academi hyfforddi sgiliau clinigol.

Mae'r strategaeth yn amlinellu dull cyfun o alinio ymyriadau ar unwaith â rhagfynegiadau galw yn y dyfodol er mwyn hwyluso trawsnewid cynaliadwy yn y tymor hir.

Er mwyn sicrhau trawsnewid, mae’r strategaeth yn rhoi pwyslais mawr ar y gweithlu diagnostig aml-broffesiynol yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru—er enghraifft, y 7,080 o wyddonwyr gofal iechyd sy'n fedrus wrth ddatblygu, treialu a gwerthuso technegau a ffyrdd newydd o weithio. Mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru, HEIW, yn datblygu cynllun gweithlu diagnostig i lywio'r llif hyfforddi. Bydd hyn yn cynnwys rolau ymarferwyr uwch fel gwyddonwyr biofeddygol a radiograffwyr sy'n adrodd, a chefnogaeth i rolau newydd, fel gwyddonwyr clinigol ymgynghorol, a fydd yn rhan annatod o'r gwaith o ailgynllunio'r gwasanaethau.

Wrth i gyfleuster genomeg newydd o'r radd flaenaf gael ei ddatblygu ym mharc gwyddorau bywyd Cardiff Edge, bydd sefydliadau partner sy'n darparu gwasanaethau ac ymchwil yn dod at ei gilydd yn gorfforol. Bydd hyn hefyd yn rhoi seilwaith a fydd yn helpu i greu amgylchedd sy'n hybu arloesi ac yn darparu cyfleoedd i gydweithio â diwydiant.

Yn y maes delweddu, mae capasiti'r offer sganio digidol sefydlog positron emission tomography, neu PET, yn cael ei ymestyn. Bydd hyn yn caniatáu i ni gynnal mwy o sganiau ar lefel fwy cywir a dibynadwy na'r offer sganio analog a symudol sydd ar gael ar hyn o bryd.

Yn y gogledd, rŷn ni wedi cyflwyno patholeg gellog ddigidol. Mae hyn yn cyflymu'r amser adrodd ac yn lleihau'r amser y mae'n ei gymryd i roi diagnosis o lymffoma. Mae'r hyblygrwydd sy'n dod gyda gweithio'n ddigidol wedi helpu inni recriwtio patholegwyr ymgynghorol ac mae naw o rai ychwanegol yn gweithio ar draws bwrdd Betsi Cadwaladr erbyn hyn. 

Bydd y rhaglen trawsnewid diagnosteg yn datblygu cynllun gweithredu sy'n adeiladu ar y mentrau hyn er mwyn dylunio gwasanaethau gwell a fydd yn gwella canlyniadau iechyd cleifion, gan leihau anghydraddoldeb ledled Cymru. Bydd yn dod â'r holl raglenni diagnosteg cenedlaethol at ei gilydd o dan un weledigaeth strategol glir, gydag arweiniad gan fwrdd diagnosteg cenedlaethol sy'n cael ei arwain gan glinigwyr mewn partneriaeth â byrddau iechyd. Drwy hynny, byddwn yn gwneud y defnydd gorau o'r adnoddau sydd ar gael ac yn rhoi ffocws ar y cyd ar flaenoriaethau allweddol, gan fynd i'r afael ag uchelgeisiau y soniwyd amdanyn nhw o'r blaen. Mae hyn yn cynnwys mynd ati i greu modelau cenedlaethol a rhanbarthol ar gyfer gwasanaethau bregus fel patholeg i yrru llif cleifion a sicrhau bod gwasanaethau i wella diogelwch cleifion yn cael eu hachredu'n llawn.

Yn olaf, rŷn ni'n cyflymu'r trawsnewid mewn modelau gwasanaethau diagnostig er mwyn gwella ac arloesi yn y ffordd rŷn ni'n trin cleifion, gan gefnogi ac annog cydweithio rhwng cyrff y gwasanaeth iechyd, y Llywodraeth, y byd academaidd, y trydydd sector a diwydiant. Heddiw, mae treial newydd yn cael ei lansio sy'n gwerthuso manteision defnyddio technoleg diagnostig biopsi hylif ar gyfer pobl sydd, o bosibl, â chanser yr ysgyfaint. Bydd yr astudiaeth, sy'n cynnwys mwy na 1,200 o gleifion, yn ystyried sut y mae defnyddio prawf gwaed sy'n llai invasive yn gallu lleihau'r amser rhwng diagnosis a thriniaeth.

I gloi, dwi'n cydnabod bod cael profion diagnostig yn brydlon yn hanfodol i ganlyniadau cleifion, a dyna pam rŷn ni'n lansio'r strategaeth hon heddiw. Bydd y strategaeth yn creu gwasanaethau diagnostig modern a chynaliadwy yn yr NHS ac yn gwella iechyd a lles pobl yng Nghymru. Diolch yn fawr.

To deliver transformation, the strategy has a keen focus on the multi-professional diagnostic workforce in NHS Wales—for example, the 7,080 healthcare scientists who are skilled at developing, trialling and evaluating new techniques and ways of working. Health Education and Improvement Wales, HEIW, are developing a diagnostics workforce plan to inform the training pipeline. This will include advanced practice roles such as reporting biomedical scientists and radiographers, and support for new roles, such as consultant clinical scientists, that will be integral to service redesign.

The development of a new state-of-the-art genomics facility at Cardiff Edge life sciences park will physically bring together partner organisations that deliver services and research, as well as the supporting infrastructure, to create an environment that promotes innovation and provides opportunities for collaboration with industry.

In imaging, the expansion of digital fixed positron emission tomography, or PET, scanning capacity will allow us to perform more scans with higher accuracy and reliability than the existing analogue and mobile scanners.

In north Wales, we have rolled out digital cellular pathology, enabling faster reporting times and reducing the time taken for lymphoma diagnosis. The flexibility that comes with working digitally has supported the recruitment of consultant pathologists, with an additional nine working across Betsi Cadwaladr.

The diagnostics transformation programme will develop an implementation plan that builds on these initiatives to design better services, which will be improving patient health outcomes while reducing inequalities across Wales. By bringing together all of the national diagnostic programmes under one clear strategic vision, and with leadership from a clinically led national diagnostics board in partnership with health boards, we will maximise the use of available resources and provide joint focus on key priorities, addressing previously described ambitions. This includes pursuing the creation of national and regional models for fragile services, such as pathology, to drive throughput and achieve full accreditation of services to enhance patient safety.

Finally, we are expediting transformation in diagnostic service models to improve and innovate in the way that we treat patients, supporting and encouraging collaboration between NHS bodies, Government, academia, the third sector and industry. Today sees the launch of a new trial evaluating the benefits of using liquid biopsy diagnostic technology for people with suspected lung cancer. The study, involving over 1,200 patients, will look at how the use of a less-invasive blood test can reduce the time between diagnosis and treatment.

In conclusion, I recognise that timely access to diagnostic testing is crucial for patient outcomes, and that is why we are launching this strategy today. This strategy will create modern and sustainable diagnostic services in NHS Wales and will improve the health and well-being of people in Wales. Thank you very much.

15:50

Can I thank the Minister for the statement today and the advance copy, of course, as well? Anything that can help improve diagnostic services and, ultimately, bring down waiting times will certainly be supported by me and the Welsh Conservatives. I think, in terms of bringing down waiting times, this has to be, of course, the top priority for the Government. Sometimes, I think the Government, over the last couple of years, has focused on other areas that I don't believe should have been prioritised as they have been. This should be the top priority for the Government, so, in that sense, I would have liked this to have come a little bit sooner, of course.

So, thank you for your plan, announced this week, Minister. A couple of the things I picked up on: in regard to data—so important. In the health committee, we're constantly hearing from witnesses about the lack of data—the lack of data available—and data is so important in order to inform decisions and Government policy. I see it mentioned a number of times in the document, and I suppose the question is: are you suggesting, perhaps, that data, and having that data, hasn't been available previously as it should be? Is that why it's forming a priority in your plan?

There's a lot I can agree on in the plan. There are some things on which I just think, 'Okay.' There's one point here, this is in the nine themes of focus:

'Use research to ask important questions and improve outcomes.'

So, there's an aspect here about there being some very simple, very obvious statements in the plan, which I just question: why are they in there if they're so straightforward and simple? Is it because Government isn't doing these things at the moment? There's a point here about, 'have more trusted partnerships'. Of course, that's great, to have more trusted partnerships. Has the Welsh Government not had enough trusted partnerships previously?

This is the transformation plan for the next two years, so I wonder if we can expect anything more detailed, a more detailed plan coming forward as a result, or, just to clarify, is this the overarching plan that will sit ahead of us and we're not to expect any further detail ahead?

What, of course, was a big concern to us all is that drop of 40,000 in cancer hospital admissions during the course of the pandemic. Indeed, 1.3 million appointments and over 50,000 operations were cancelled between April 2020 and September 2021. We understand why, of course, and we understand why a lot of diagnostic services were paused and stopped. We understand why. That was happening across the UK and across the world, but I wonder, Minister, if there is any sense that you have of what lessons could be learned in terms of future pandemics, perhaps. A big question, I know, but some early thoughts and considerations that you might have in that regard.

Just how many more appointments are being missed right now? How many appointments are being missed now? I've heard so many people—. One of the biggest issues in my postbag, as it will be for most Members, is people struggling to access a GP in a timely manner. Now, given the majority of first out-patient appointments are triggered in response to a request from a GP or other health professional in primary and community care to help with diagnostics, is it fair to say this inability to see a doctor is building in a significant delay into the diagnostic pathway? I notice in your plan you talk about increased diagnostic specialists. That's good, but that's not going to help, of course, if people can't be referred to them by their GP. So, how is the Welsh Government ensuring we've got more GPs to see more patients in a more timely manner in order to resolve the issue I've just outlined? I would suggest taking a look, of course, at the Welsh Conservatives' GP access plan.

I'm pleased to see a lot of mention about diagnostic hubs in your plan, Minister. We've heard a lot of quite positive outcomes in terms of the diagnostic hubs. They make a lot of sense, I'm pleased to see them in the plan and perhaps the Minister could outline where we're at with that. I think we have five in the seven health board areas, but how many more can we expect to see and when is it we can expect them by? But I notice them in the plan, which is good to see.

Finally, just to raise the NHS app, we've had some information, I think, in a written statement last week on that. We called for that, as Welsh Conservatives, as part of our NHS tech bundle. I think this is really important as well, but, in regards to your statement today and diagnostic services, can you give us a sense of whether the diagnostic systems will tap into the app and allow patients to have access to records and updates through it in terms of their diagnostics journey, as well? Thanks, Deputy Presiding Officer.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw a'r copi ymlaen llaw, wrth gwrs, hefyd? Bydd unrhyw beth all helpu i wella gwasanaethau diagnostig ac, yn y pen draw, dod ag amseroedd aros i lawr yn sicr yn cael eu cefnogi gennyf i a'r Ceidwadwyr Cymreig. Rwy’n credu, o ran dod ag amseroedd aros i lawr, mae'n rhaid i hyn fod, wrth gwrs, y brif flaenoriaeth i'r Llywodraeth. Weithiau, rwy’n meddwl bod y Llywodraeth, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, wedi canolbwyntio ar feysydd eraill nad ydw i'n credu y dylid bod wedi eu blaenoriaethu fel y cawsant eu blaenoriaethu. Dyma ddylai fod y brif flaenoriaeth i'r Llywodraeth, felly, yn yr ystyr hwnnw, byddwn i wedi hoffi i hyn fod wedi dod ychydig yn gynt, wrth gwrs.

Felly, diolch am eich cynllun, a gyhoeddwyd yr wythnos hon, Gweinidog. Cwpl o'r pethau wnes i eu nodi: o ran data—mor bwysig. Yn y pwyllgor iechyd, rydyn ni'n clywed gan dystion yn gyson am y diffyg data—y diffyg data sydd ar gael—ac mae data mor bwysig er mwyn llywio penderfyniadau a pholisi'r Llywodraeth. Rwy’n ei weld yn cael ei grybwyll nifer o weithiau yn y ddogfen, ac mae'n debyg mai'r cwestiwn yw: ydych chi'n awgrymu, efallai, nad yw'r data, a chael y data hwnnw, wedi bod ar gael o'r blaen fel y dylai fod? Ai dyna pam mae'n ffurfio blaenoriaeth yn eich cynllun?

Mae llawer y gallaf gytuno arno yn y cynllun. Mae rhai pethau rwyf i’n meddwl amdanyn nhw, 'Iawn.' Mae un pwynt yn fan hyn, mae hyn yn y naw thema ffocws:

'Defnyddio ymchwil i ofyn cwestiynau pwysig a gwella canlyniadau.'

Felly, mae agwedd yma ynglŷn â bod yna ddatganiadau syml iawn, amlwg iawn yn y cynllun, ac rydw i’n cwestiynu: pam maen nhw yno os ydyn nhw mor syml? Ai oherwydd nad yw Llywodraeth yn gwneud y pethau hyn ar hyn o bryd? Mae pwynt yma am, 'gael mwy o bartneriaethau dibynadwy'. Wrth gwrs, mae hynny'n wych, i gael partneriaethau mwy dibynadwy. Onid yw Llywodraeth Cymru wedi cael digon o bartneriaethau dibynadwy o'r blaen?

Dyma'r cynllun trawsnewid ar gyfer y ddwy flynedd nesaf, felly tybed a allwn ni ddisgwyl unrhyw beth mwy manwl, cynllun manylach yn cael ei gyflwyno o ganlyniad, neu, dim ond i egluro, ai dyma'r cynllun cyffredinol a fydd yn eistedd o'n blaenau ac na ddylem ddisgwyl unrhyw fanylion pellach mewn amser?

Yr hyn, wrth gwrs, oedd yn bryder mawr i ni i gyd yw y bu gostyngiad o 40,000 yn nerbyniadau ysbytai canser yn ystod cyfnod y pandemig. Yn wir, cafodd 1.3 miliwn o apwyntiadau a dros 50,000 o lawdriniaethau eu canslo rhwng Ebrill 2020 a Medi 2021. Rydym ni’n deall pam, wrth gwrs, ac rydym ni’n deall pam y cafodd llawer o wasanaethau diagnostig eu hoedi a'u stopio. Rydyn ni'n deall pam. Roedd hynny'n digwydd ar draws y DU ac ar draws y byd, ond tybed, Gweinidog, os oes unrhyw synnwyr gennych chi o ba wersi y gellid eu dysgu o ran pandemigau'r dyfodol, efallai. Cwestiwn mawr, am wn i, ond rhai safbwyntiau ac ystyriaethau cynnar y gallai fod gennych chi yn hynny o beth.

Faint yn rhagor o apwyntiadau sy'n cael eu colli ar hyn o bryd? Sawl apwyntiad sy'n cael eu colli nawr? Rwyf i wedi clywed cymaint o bobl—. Un o'r problemau mwyaf yn fy mag post i, fel y bydd i'r rhan fwyaf o Aelodau, yw pobl sy'n ei chael hi'n anodd cael mynd at feddyg teulu yn brydlon. Nawr, o ystyried bod y rhan fwyaf o'r apwyntiadau cyntaf i gleifion allanol yn cael eu sbarduno mewn ymateb i gais gan feddyg teulu neu weithiwr iechyd proffesiynol arall mewn gofal sylfaenol a chymunedol i helpu gyda diagnosteg, a yw'n deg dweud bod yr anallu hwn i weld meddyg yn tyfu’n oedi sylweddol i'r llwybr diagnostig? Rwy'n sylwi yn eich cynllun eich bod chi'n siarad am fwy o arbenigwyr diagnostig. Mae hynny'n dda, ond nid yw hynny’n mynd i helpu, wrth gwrs, os nad oes modd i bobl gael eu cyfeirio atyn nhw gan eu meddyg teulu. Felly sut mae Llywodraeth Cymru'n sicrhau bod gennym ni fwy o feddygon teulu i weld mwy o gleifion mewn modd mwy amserol er mwyn datrys y mater rwyf i newydd ei amlinellu? Byddwn i'n awgrymu cymryd golwg, wrth gwrs, ar gynllun mynediad meddygon teulu y Ceidwadwyr Cymreig.

Rwy'n falch o weld llawer o sôn am hybiau diagnostig yn eich cynllun, Gweinidog. Rydym ni wedi clywed llawer o ganlyniadau eithaf cadarnhaol o ran yr hybiau diagnostig. Maen nhw'n gwneud llawer o synnwyr, rwy'n falch o'u gweld yn y cynllun ac efallai y gallai'r Gweinidog amlinellu ble rydyn ni gyda hynny. Rwy’n credu bod ganddom ni bump yn ardaloedd y saith bwrdd iechyd, ond faint yn fwy allwn ni ddisgwyl eu gweld ac erbyn pryd y dylem ni eu disgwyl nhw? Ond rwy’n sylwi arnyn nhw yn y cynllun, sy'n dda i weld.

Yn olaf, dim ond i godi ap y GIG, rydyn ni wedi cael ychydig o wybodaeth, rwy'n credu, mewn datganiad ysgrifenedig yr wythnos diwethaf ar hynny. Fe wnaethon ni alw am hynny, fel Ceidwadwyr Cymreig, fel rhan o'n bwndel technoleg GIG. Rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn hefyd, ond, o ran eich datganiad heddiw a gwasanaethau diagnostig, a allwch chi roi ymdeimlad i ni a fydd y systemau diagnostig yn manteisio ar yr ap ac yn caniatáu i gleifion gael mynediad at gofnodion a diweddariadau drwyddo o ran eu taith diagnosteg, yn ogystal? Diolch.

15:55

Diolch yn fawr, Russell. Thank you. I'd like to make it absolutely clear that we haven't been sitting around twiddling our thumbs for the past couple of years since the pandemic started. This is a strategy that's bringing together a whole load of national programmes that are and were already under way, including imaging, genomics, pathology, healthcare in science and endoscopy. So, what we're trying to do, by pulling all of these together—and you asked about data. If we integrate the data relevant to all of those different pathways onto one platform, then you're getting better economies of scale, you're getting different diagnoses being able to be compared with each other, making sure that those are sent down the appropriate pathway. So, data is important, but putting that data onto a single pathway despite having all of these national plans in place is going to be a key change in future.

This is the overarching plan, but the detailed work in terms of making sure that this is delivered—. I don’t intend to bring that back to the Senedd time and again, because I’ve appointed a national diagnostic board, which is going to be led by the deputy chief executive officer of the NHS in Wales, bringing in those experts from the different specialist areas, to make sure that we stick and we deliver on this plan, because it is, as you say, crucial to the delivery of those reductions in the waiting times.

You mentioned that there were good reasons for cancelling so many operations during the COVID pandemic; we’re still on a period of catch-up. One of the things that we’re trying to do here is not just to reconfigure services, through, for example, streamlining the pathways, making sure that, when appropriate, people go straight to test, making sure that we have regional centres. And yes, you talk a lot about your hubs, and there’s a hub here coming in Llantrisant. The whole point of this is that we can keep them away from the urgent centres, so the urgent work will carry on and won’t knock out the diagnostics that happens. It’s not easy to do that. If you don’t have a huge population base in big cities, like they do in parts of England—. We’ve kind of got two big population centres in Cardiff and Swansea, where you have more than one hospital in a particular area, where you can separate work from urgent work. But that’s why these new stand-alone diagnostic centres, I think, will be helpful.

In terms of getting access, of course, you’ve been hearing, I’m sure, about the issues in relation to getting GP access in England. We’ve changed the contracts here in Wales. Those have been voluntary, for example, up until April, in terms of the 8 a.m. bottleneck. That’s now a part and an expectation of the new contract that started in April, so obviously, we’ll want to be policing that to make sure that people are implementing that in full and respecting those contracts. There are rapid diagnostic centres in, I think, every health board—maybe not Powys—already, so what we’re talking about here is a different proposal, but of course, all of that will be fed into this overarching strategy.

When it comes to the apps—and you’ll see that we’re moving ahead with that—what’s likely to happen with the apps is that we will just keep building on the app, so that things will be switched on as we move ahead with the app. There is a platform where we can keep adding things. There will be an expectation for patients to be able to see their records. Certainly they’ll be able to see, hopefully, the GP records. To what extent they’ll be able to see secondary care records, we’ll have to work all that out. Obviously, there’s a lot of information and privacy issues that we have to also make sure that we’ve ironed out as well.

Diolch yn fawr, Russell. Diolch. Hoffwn i ei gwneud hi'n hollol glir nad ydyn ni wedi bod yn eistedd o gwmpas yn troi’n bodiau am y ddwy flynedd ddiwethaf ers i'r pandemig ddechrau. Mae hon yn strategaeth sy'n dod â llwyth o raglenni cenedlaethol at ei gilydd sydd wedi bod ar y gweill ac sydd eisoes ar y gweill, gan gynnwys delweddu, genomeg, patholeg, gofal iechyd mewn gwyddoniaeth ac endosgopi. Felly, beth rydyn ni'n ceisio ei wneud, drwy dynnu'r rhain i gyd at ei gilydd—ac fe wnaethoch chi ofyn am ddata. Os ydym ni’n integreiddio'r data sy'n berthnasol i'r holl wahanol lwybrau hynny ar un platfform, yna rydych chi'n cael arbedion maint gwell, rydych chi'n cael gwahanol ddiagnosisau yn gallu cael eu cymharu â'i gilydd, gan sicrhau bod y rheiny'n cael eu hanfon i lawr y llwybr priodol. Felly, mae data'n bwysig, ond mae rhoi'r data hwnnw ar un llwybr er gwaethaf bod yr holl gynlluniau cenedlaethol hyn ar waith yn mynd i fod yn newid allweddol yn y dyfodol.

Dyma'r cynllun cyffredinol, ond y gwaith manwl o ran sicrhau bod hyn yn cael ei gyflawni—. Dydw i ddim yn bwriadu dod â hynny yn ôl i'r Senedd dro ar ôl tro, oherwydd rydw i wedi penodi bwrdd diagnostig cenedlaethol, sy'n mynd i gael ei arwain gan ddirprwy brif swyddog gweithredol y GIG yng Nghymru, gan ddod â'r arbenigwyr hynny o'r gwahanol feysydd arbenigol, i wneud yn siŵr ein bod ni’n glynu ac yn cyflawni'r cynllun hwn, oherwydd ei fod, fel rydych chi’n ei ddweud, yn hanfodol i gyflawni'r gostyngiadau hynny yn yr amseroedd aros.

Fe wnaethoch chi sôn bod rhesymau da dros ganslo cymaint o lawdriniaethau yn ystod pandemig COVID; rydym ni'n dal ar gyfnod o ddal i fyny. Un o'r pethau rydyn ni'n ceisio ei wneud yma yw nid dim ond ad-drefnu gwasanaethau, trwy, er enghraifft, symleiddio'r llwybrau, gwneud yn siŵr, pan fo hynny'n briodol, fod pobl yn mynd yn syth i gael eu profi, gan sicrhau bod gennym ni ganolfannau rhanbarthol. Ac ydych, rydych chi'n siarad llawer am eich hybiau, ac mae hwb yma yn dod yn Llantrisant. Holl bwynt hyn yw y gallwn ni eu cadw draw o'r canolfannau brys, fel y bydd y gwaith brys yn cario ymlaen ac na fyddwn yn atal y diagnosteg sy'n digwydd. Dydi hi ddim yn hawdd gwneud hynny. Os nad oes gennych chi sylfaen poblogaeth enfawr mewn dinasoedd mawr, fel maen nhw'n ei wneud mewn rhannau o Loegr—. Mae gennym ni ddwy ganolfan boblogaeth fawr yng Nghaerdydd ac Abertawe, lle mae gennych chi fwy nag un ysbyty mewn ardal benodol, lle gallwch chi wahanu gwaith ar wahân i waith brys. Ond dyna pam y bydd y canolfannau diagnostig annibynnol newydd hyn, rwy'n meddwl, yn ddefnyddiol.

O ran cael gafael, wrth gwrs, rydych chi wedi bod yn clywed, rwy'n siŵr, am y materion mewn perthynas â chael gafael ar feddyg teulu yn Lloegr. Rydyn ni wedi newid y contractau yma yng Nghymru. Mae'r rheiny wedi bod yn wirfoddol, er enghraifft, hyd at fis Ebrill, o ran y dagfa 8 y bore. Mae hynny bellach yn rhan ac yn ddisgwyliad o'r cytundeb newydd a ddechreuodd ym mis Ebrill, felly yn amlwg, byddwn yn dymuno plismona hwnnw i wneud yn siŵr bod pobl yn gweithredu hynny'n llawn ac yn parchu'r contractau hynny. Mae canolfannau diagnostig cyflym, rwy'n meddwl, ym mhob bwrdd iechyd—efallai nid Powys—eisoes, felly mae'r hyn rydyn ni'n siarad amdano yma yn gynnig gwahanol, ond wrth gwrs, bydd hynny i gyd yn cael ei fwydo i'r strategaeth gyffredinol hon.

O ran yr apiau—a byddwch chi’n gweld ein bod ni'n symud ymlaen â hynny—yr hyn sy'n debygol o ddigwydd gyda'r apiau yw y byddwn ni'n parhau i adeiladu ar yr ap, bydd pethau'n cael eu newid wrth i ni symud ymlaen gyda'r ap. Mae llwyfan lle gallwn ni barhau i ychwanegu pethau. Bydd disgwyl i gleifion allu gweld eu cofnodion. Yn sicr fe fyddan nhw'n gallu gweld, gobeithio, cofnodion meddygon teulu. I ba raddau y byddan nhw'n gallu gweld cofnodion gofal eilaidd, bydd yn rhaid i ni weithio hynny i gyd allan. Yn amlwg, mae yna lawer o faterion gwybodaeth a phreifatrwydd y mae'n rhaid i ni hefyd sicrhau ein bod ni’n eu datrys hefyd.

16:00

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Heb os, mae’r Gweinidog yn iawn i bwysleisio’r angen am ddiagnosis cynnar. Y cynharaf ydy'r diagnosis, y mwya'r gobaith o gael triniaeth lwyddiannus. Mae o'n arbed bywydau; mae o'n codi safonau bywydau hefyd. Fel y dywedodd y Gweinidog, mae'r rhyw hanner miliwn o bobl sydd ar restrau aros yn barod yn mynd i fod angen rhyw fath o brawf diagnosis, ac mae yna fwy a mwy yn cael eu hychwanegu a