Y Cyfarfod Llawn

Plenary

21/03/2023

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) 3. Statement by the Minister for Climate Change: The Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill
4. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar y Gronfa Integreiddio Rhanbarthol ar gyfer Iechyd a Gofal Cymdeithasol 4. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Update on the Health and Social Services Regional Integration Fund
5. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cenhadaeth Ein Cenedl 5. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Our National Mission
6. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Diogelwch Adeiladau 6. Statement by the Minister for Climate Change: Building Safety
7. Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Newid Rhestrau ac Apelau) (Cymru) 2023 7. The Non-Domestic Rating (Alteration of Lists and Appeals) (Wales) Regulations 2023
8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 8. Legislative Consent Motion on the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill
9. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywydd Tribiwnlysoedd Cymru 2021-22 9. Debate: The President of the Welsh Tribunals Annual Report 2021-22
10. Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2021-22 10. Debate: The Estyn Annual Report 2021-22
11. Cyfnod Pleidleisio 11. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog sydd ar ein hagenda ni'n gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen. 

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Rhys ab Owen. 

Trafnidiaeth Rheilffordd
Rail Transport

1. Pa asesiad mae’r Prif Weinidog wedi'i wneud o’r effaith ar Gymru yn dilyn oedi o ddwy flynedd ar ddarn llinell rheilffordd HS2 rhwng Birmingham a Crewe? OQ59295

1. What assessment has the First Minister made of the impact on Wales of the two-year delay on the Birmingham to Crewe leg of the HS2 railway line? OQ59295

Llywydd, fe gafodd y penderfyniad i ohirio rhannau o'r llinell HS2 ei wneud heb gyfeirio o gwbl at Lywodraeth Cymru na Thrafnidiaeth Cymru. Mae hyn yn chwalu'r myth mai prosiect Cymru a Lloegr yw hwn. 

Llywydd, the decision to delay aspects of the HS2 line was taken without reference of any sort to the Welsh Government or Transport for Wales. This further explodes the myth that this is an England-and-Wales project. 

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. I don't want to dwell on the great train robbery that is HS2 for Wales, and I don't want to dwell on the comments of Keir Starmer at Llandudno recently, when he refused to commit to giving Wales its fair share of HS2. I don't expect you, Prif Weinidog, to write the next UK manifesto—albeit I'm sure it would be much better if your thumbprints were on it than some UK Labour members—but I want to concentrate on where extra funding could be of assistance, where it would make a huge difference. Transport expert Mark Barry has called the Cardiff West junction in Canton a 'bottleneck'. To unblock that bottleneck would enable four trains an hour on the city line. That would transform the rail network in the capital and increase connectivity with the Valleys to no end. Would you, then, commit, Prif Weinidog, to writing to Network Rail and to the UK transport Minister to unblock that junction, and perhaps the leader of the opposition might do the same? Diolch yn fawr. 

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Nid wyf i eisiau ymhelaethu ar ladrad trên mawr Cymru sef HS2, ac nid wyf i eisiau ymhelaethu ar sylwadau Keir Starmer yn Llandudno yn ddiweddar, pan wrthododd ymrwymo i roi ei chyfran deg o HS2 i Gymru. Nid wyf i'n disgwyl i chi, Prif Weinidog, ysgrifennu maniffesto nesaf y DU—er fy mod i'n siŵr y byddai'n llawer gwell pe bai eich ôl bawd chi arno na rhai aelodau Llafur y DU—ond rwyf i eisiau canolbwyntio ar le y gallai cyllid ychwanegol fod o gymorth, lle byddai'n gwneud gwahaniaeth enfawr. Mae'r arbenigwr trafnidiaeth Mark Barry wedi galw cyffordd Gorllewin Caerdydd yn Nhreganna yn dagfa. Byddai lleddfu'r dagfa honno yn galluogi pedwar trên yr awr ar linell y ddinas. Byddai hynny'n gweddnewid y rhwydwaith rheilffyrdd yn y brifddinas ac yn cynyddu cysylltedd â'r Cymoedd yn aruthrol. A wnewch chi, felly, Prif Weinidog, ymrwymo i ysgrifennu at Network Rail ac at Weinidog trafnidiaeth y DU i leddfu'r dagfa yn y gyffordd honno, ac efallai y gallai arweinydd yr wrthblaid wneud yr un peth? Diolch yn fawr. 

Well, Llywydd, I thank Rhys ab Owen for what he has said. And he will understand that I have to take care not to confuse the responsibilities I have as the Senedd Member for Cardiff West. In that capacity, I'm very familiar with all the arguments Rhys ab Owen has set out, and, in that capacity, I write on behalf of Cardiff residents in the way that he has suggested. As First Minister, I always have to be careful that I don't act in any way that could be taken as suggesting that I use the position I have here in this Senedd unfairly to advantage the people who live in my own area. But the Government as a whole quite certainly makes the points that the Member has raised, and makes them for all the reasons that he has set out. 

Wel, Llywydd, diolch i Rhys ab Owen am yr hyn y mae wedi ei ddweud. A bydd yn deall bod yn rhaid i mi fod yn ofalus i beidio â drysu'r cyfrifoldebau sydd gen i fel Aelod o'r Senedd dros Orllewin Caerdydd. Yn rhinwedd y swydd honno, rwy'n gyfarwydd iawn â'r holl ddadleuon y mae Rhys ab Owen wedi eu cyflwyno, ac, yn rhinwedd y swydd honno, rwy'n ysgrifennu ar ran trigolion Caerdydd yn y modd y mae wedi ei awgrymu. Fel Prif Weinidog, mae'n rhaid i mi fod yn ofalus bob amser nad wyf i'n gweithredu mewn unrhyw ffordd sy'n awgrymu fy mod i'n defnyddio'r swydd sydd gen i yma yn y Senedd hon yn annheg i roi mantais i'r bobl sy'n byw yn fy ardal fy hun. Ond mae'r Llywodraeth yn ei chyfanrwydd yn gwbl sicr yn gwneud y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi, ac yn eu gwneud nhw am yr holl resymau y mae wedi eu cyflwyno. 

First Minister, it's clear that the UK Government is determined to make public transport a more viable option for the public, unlike in Wales, where the Government is forcing people out of cars but not putting strong alternatives in place. Yes, I won't deny that the HS2 has been slightly pushed back, but it will ultimately increase rail capacity and boost growth. We have an extremely shoddy rail network in Wales, with trains often running late, or sometimes not even turning up at all. Only this week, we were being told to expect rail disruptions well into April following a spate of fires on class 175 trains. More than 100 services were cancelled or delayed as a result, and we were originally told to expect the work to be completed weeks ago. But here we are again, First Minister, facing prolonged chaos on our rail lines. So, First Minister, don't you think it's important to get your own house in order, and a good place to start might be by sacking the Deputy Minister for Climate Change?

Prif Weinidog, mae'n amlwg bod Llywodraeth y DU yn benderfynol o wneud trafnidiaeth gyhoeddus yn opsiwn mwy ymarferol i'r cyhoedd, yn wahanol i'r sefyllfa yng Nghymru, lle mae'r Llywodraeth yn gorfodi pobl allan o geir ond heb roi opsiynau amgen cryf ar waith. Ni wnaf i wadu bod yr HS2 wedi cael ei oedi rhyw fymryn, ond yn y pen draw bydd yn cynyddu capasiti rheilffyrdd ac yn hybu twf. Mae gennym ni rwydwaith rheilffyrdd gwael dros ben yng Nghymru, gyda threnau'n aml yn rhedeg yn hwyr, neu weithiau ddim hyd yn oed yn ymddangos o gwbl. Dim ond yr wythnos hon, dywedwyd wrthym ni i ddisgwyl tarfu ar y rheilffyrdd ymhell i fis Ebrill yn dilyn cyfres o danau ar drenau dosbarth 175. Cafodd dros 100 o wasanaethau eu canslo neu eu gohirio o ganlyniad, a dywedwyd wrthym yn wreiddiol i ddisgwyl i'r gwaith gael ei gwblhau wythnosau yn ôl. Ond dyma ni eto, Prif Weinidog, yn wynebu anhrefn parhaus ar ein rheilffyrdd. Felly, Prif Weinidog, onid ydych chi'n meddwl ei bod hi'n bwysig cael trefn ar eich materion eich hun, ac efallai mai lle da i ddechrau fyddai trwy ddiswyddo'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd?

Wow. You couldn't make it up, Llywydd, but no doubt somebody did for the Member, because she read it out for us. Look, what we've heard, even with the thinnest of material, wasn't worth the time of the Senedd. The notion that the UK Government is serious about public transport, the idea that HS2 has been slightly pushed back, where it now disappears well on the other side of the general election—. Let me just repeat the figures. I know we've heard them before on the floor of the Senedd, but they tell you everything you need to know about the record of the UK Government. While we will electrify, in those parts of the network that are under the control of the Senedd, over 170 km of railway line here in Wales, for those lines that are under the control of the UK Government, while in the UK as a whole, 38 per cent of those lines are electrified, and, in England, over 40 per cent are electrified, here in Wales, the UK Government has managed to electrify 2 per cent—2 per cent for Wales, 40 per cent for England. Does the Member really think that that is a record she's prepared to defend?

Waw. Allech chi ddim ei ddyfeisio, Llywydd, ond mae'n siŵr bod rhywun wedi gwneud hynny ar ran yr Aelod, oherwydd fe'i darllenodd ar lafar i ni. Edrychwch, nid oedd yr hyn yr ydym ni wedi ei glywed, hyd yn oed gyda'r deunydd mwyaf disylwedd, werth amser y Senedd. Mae'r syniad bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig o ddifrif ynghylch trafnidiaeth gyhoeddus, y syniad bod HS2 wedi cael ei oedi rhyw fymryn, pan fo bellach yn diflannu ymhell ar ochr arall yr etholiad cyffredinol—. Gadewch i mi ailadrodd y ffigurau. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi eu clywed nhw o'r blaen ar lawr y Senedd, ond maen nhw'n dweud popeth sydd angen i chi ei wybod am hanes Llywodraeth y DU. Tra byddwn ni'n trydaneiddio, yn y rhannau hynny o'r rhwydwaith sydd o dan reolaeth y Senedd, dros 170 cilomedr o reilffordd yma yng Nghymru, i'r llinellau hynny sydd o dan reolaeth Llywodraeth y DU, tra yn y DU gyfan, mae 38 y cant o'r llinellau hynny wedi'u trydaneiddio, ac, yn Lloegr, mae dros 40 y cant wedi'u trydaneiddio, yma yng Nghymru, mae Llywodraeth y DU wedi llwyddo i drydaneiddio 2 y cant—2 y cant ar gyfer Cymru, 40 y cant ar gyfer Lloegr. A yw'r Aelod wir yn meddwl bod hwnnw'n hanes y mae'n barod i'w amddiffyn?

13:35

Good afternoon, First Minister. I'm calling it the great Wales train robbery—that's what the Westminster Government are doing to Wales by claiming yet again, and you've referred to this, that HS2 is an England-and-Wales project, which actually means that Wales will lose £5 billion-worth of funding. And then, to add insult to injury, last week's announcement that the Northern Powerhouse rail will be classified as an England-and-Wales project, without a metre of track being in Wales, means that we lose a further £1 billion-worth of funding for our transport system. For a fraction of that, here in Wales, we could actually make free public transport available, not just to under-25s, but actually to the whole of the population. And this is on top of decades, as you said, First Minister, of underinvestment in rail. I do want to think constructively, though, and I hope that, in your role and your relationship, I hope, with Keir Starmer, and given that there will probably be a UK Labour Government next in power, would you restore this lost funding to Wales, or, given the recent comments by Keir Starmer, has that train already left the station? Diolch.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwy'n ei alw'n lladrad trên mawr Cymru—dyna mae Llywodraeth San Steffan yn ei wneud i Gymru drwy honni unwaith eto, ac rydych chi wedi cyfeirio at hyn, bod HS2 yn brosiect Cymru a Lloegr, sy'n golygu mewn gwirionedd y bydd Cymru yn colli gwerth £5 biliwn o gyllid. Ac yna, i roi sarhad ym mhen anaf, mae'r cyhoeddiad yr wythnos diwethaf y bydd rheilffordd Pwerdy Gogledd Lloegr yn cael ei ddosbarthu fel prosiect Cymru a Lloegr, heb yr un metr o drac yng Nghymru, yn golygu ein bod ni'n colli gwerth £1 biliwn arall o gyllid ar gyfer ein system drafnidiaeth. Am ffracsiwn o hynny, yma yng Nghymru, fe allem ni mewn gwirionedd wneud trafnidiaeth gyhoeddus am ddim ar gael, nid i blant o dan 25 oed yn unig, ond i'r boblogaeth gyfan. Ac mae hyn ar ben degawdau, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, Prif Weinidog, o danfuddsoddiad mewn rheilffyrdd. Er hynny, rwyf i eisiau meddwl yn adeiladol, ac rwy'n gobeithio, yn eich swyddogaeth a'ch perthynas, rwy'n gobeithio, gyda Keir Starmer, ac o gofio ei bod hi'n debygol y bydd Llywodraeth Lafur mewn grym nesaf yn y DU, a wnewch chi ddychwelyd y cyllid coll hwn i Gymru, neu, o gofio'r sylwadau diweddar gan Keir Starmer, a yw'r trên hwnnw eisoes wedi gadael yr orsaf? Diolch.

Wel, Llywydd, first of all, the Member points to what is the fundamental difficulty at the root of what we have seen with HS2, and now, indeed, maybe with the Northern Powerhouse as well: it is the arbitrary ability of the UK Treasury to make classifications of the sorts to which Jane Dodds referred, and which ends up with the Northern Powerhouse being an England-and-Wales form of investment. It is plainly not; it is nonsensical to suggest that it is, but the Treasury is judge and jury in this matter—it sets the classification, and, if you wish to challenge it, it is the Treasury, which made that classification in the first place, that decides on whether or not they got it right. And surprisingly enough, they almost always conclude that they did. So, there is a fundamental unfairness in the system. In the negotiations carried out with the UK Government to reform inter-governmental relation machinery, we succeeded in introducing an independent element into disputes with the UK Government, where a devolved Government wished to raise an issue, other than in decisions made by the Treasury. And that is because the Treasury itself refused, even in Whitehall, and even under pressure, as I believe, from the Cabinet Office, to submit its decisions to any form of independent oversight. And that fundamental flaw continues to operate, to the detriment of Wales.

I'm grateful for what the Member said about the chance of an incoming Labour Government. And if we were in serious politics, we would understand that, if you are preparing for Government, you are not going to make a series of one-off decisions in an interview when you're asked that question. A Prime Minister preparing for Government will be making decisions in the round; we will continue to make the case—of course we will—over HS2. A mature opposition, preparing for Government, is going to have to make a whole series of difficult decisions in the round, and you don't do that by responding to requests for large sums of money in an interview.

Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, mae'r Aelod yn cyfeirio at yr anhawster sylfaenol sydd wrth wraidd yr hyn yr ydym ni wedi ei weld gyda HS2, a bellach, yn wir, efallai gyda Phwerdy Gogledd Lloegr hefyd, sef gallu mympwyol Trysorlys y DU i wneud dosbarthiadau o'r mathau y cyfeiriodd Jane Dodds atyn nhw, ac sy'n arwain at ddynodi Pwerdy Gogledd Lloegr yn fath o fuddsoddiad Cymru a Lloegr. Mae'n amlwg nad yw hynny'n wir; mae'n nonsens awgrymu ei fod, ond y Trysorlys yw'r barnwr a'r rheithgor yn y mater hwn—mae'n pennu'r dosbarthiad, ac, os ydych chi'n dymuno ei herio, y Trysorlys, a wnaeth y dosbarthiad hwnnw yn y lle cyntaf, sy'n penderfynu a wnaethon nhw ei gael yn iawn ai peidio. Ac yn rhyfeddol ddigon, maen nhw bron bob amser yn dod i'r casgliad eu bod nhw wedi ei gael yn iawn. Felly, ceir annhegwch sylfaenol yn y system. Yn y trafodaethau a gynhaliwyd gyda Llywodraeth y DU i ddiwygio peirianwaith y berthynas rynglywodraethol, llwyddwyd i gyflwyno elfen annibynnol i anghydfodau â Llywodraeth y DU, lle'r oedd Llywodraeth ddatganoledig yn dymuno codi mater, ac eithrio mewn penderfyniadau a wnaed gan y Trysorlys. Ac mae hynny oherwydd bod y Trysorlys ei hun wedi gwrthod, hyd yn oed yn Whitehall, a hyd yn oed o dan bwysau, fel y credaf, gan Swyddfa'r Cabinet, gwneud ei benderfyniadau yn destun unrhyw fath o drosolwg annibynnol. Ac mae'r diffyg sylfaenol hwnnw yn dal i fod yn weithredol, a hynny ar draul Cymru.

Rwy'n ddiolchgar am yr hyn a ddywedodd yr Aelod am y siawns o Lywodraeth Lafur newydd. A phe baem ni'n rhan o wleidyddiaeth o ddifrif, byddem yn deall, os ydych chi'n paratoi ar gyfer Llywodraeth, nad ydych chi'n mynd i wneud cyfres o benderfyniadau untro mewn cyfweliad pan ofynnir y cwestiwn hwnnw i chi. Bydd Prif Weinidog sy'n paratoi ar gyfer Llywodraeth yn gwneud penderfyniadau ar sail gytbwys; byddwn yn parhau i wneud y ddadl—wrth gwrs y byddwn ni—ynghylch HS2. Mae gwrthblaid aeddfed, sy'n paratoi ar gyfer Llywodraeth, yn mynd i orfod gwneud llu o benderfyniadau anodd ar sail gytbwys, ac nid ydych chi'n gwneud hynny drwy ymateb i geisiadau am symiau mawr o arian mewn cyfweliad.

Do you agree with me, First Minister, that it's quite instructive that the Welsh Conservatives would prefer to support the UK Government than they would to stand up for Wales? I must have got my geography lessons terribly wrong at school, because I just discovered on the weekend that the Huddersfield to Leeds railway serves Wales, and that Crewe to Manchester serves Wales, but only if you're a Tory. Because at the end of the day, when I look my constituents in the eye, they see the Welsh Government searching for funds to invest in the Ebbw valley line, as they are in Maesteg as well, and they look across the valley at Rhymney, they look across at Merthyr, they look across at Aberdare, they look across at the Rhondda, where rail infrastructure is devolved, and they see the investment that the Welsh Government is making, investment that the UK Government is not prepared to make in Wales. First Minister, do you agree with me that if we're going to end the farce of the Tories telling us that Crewe, Manchester, Leeds and Huddersfield are actually in Wales, then we need to devolve the whole of the responsibility for investment in rail infrastructure to Wales and do it here ourselves? 

A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, ei fod yn gryn agoriad llygad y byddai'n well gan y Ceidwadwyr Cymreig gefnogi Llywodraeth y DU na sefyll dros Gymru? Mae'n rhaid fy mod i wedi cael fy ngwersi daearyddiaeth yn ofnadwy o anghywir yn yr ysgol, oherwydd rwyf i newydd ddarganfod dros y penwythnos bod rheilffordd Huddersfield i Leeds yn gwasanaethu Cymru, a bod Crewe i Fanceinion yn gwasanaethu Cymru, ond dim ond os ydych chi'n Dori. Oherwydd yn y pen draw, pan fyddaf yn edrych i lygaid fy etholwyr, maen nhw'n gweld Llywodraeth Cymru yn chwilio am arian i fuddsoddi yn rheilffordd Glynebwy, fel y maen nhw ym Maesteg hefyd, ac maen nhw'n edrych ar draws y dyffryn yn Rhymni, maen nhw'n edrych draw at Ferthyr, maen nhw'n edrych draw at Aberdâr, maen nhw'n edrych draw at y Rhondda, lle mae seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli, ac maen nhw'n gweld y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, buddsoddiad nad yw Llywodraeth y DU yn barod i'w wneud yng Nghymru. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi, os ydym ni'n mynd i roi terfyn ar ffars y Torïaid yn dweud wrthym ni fod Crewe, Manceinion, Leeds a Huddersfield yng Nghymru mewn gwirionedd, yna mae angen i ni ddatganoli'r holl gyfrifoldeb am fuddsoddiad mewn seilwaith rheilffyrdd i Gymru a'i wneud yma ein hunain?

13:40

Well, Llywydd, the record of the Welsh Government speaks for itself: over £800 million already invested in metro developments across Wales, a further £800 million invested in new train fleets across Wales—trains made here, now, in Wales. What a contrast with the figures I gave you on electrification. What we need, Llywydd, is we need the devolution of rail infrastructure here in Wales, together with a fair funding settlement, and there's no point in having the first if you don't have the second, and, I'm afraid, the record of dealing with the current UK Government gives you very little confidence indeed that you would ever get a fair deal. 

Wel, Llywydd, mae hanes Llywodraeth Cymru yn siarad drosto'i hun: dros £800 miliwn eisoes wedi'i fuddsoddi mewn datblygiadau metro ledled Cymru, £800 miliwn arall wedi'i fuddsoddi mewn fflydoedd trenau newydd ledled Cymru—trenau sy'n cael eu cynhyrchu yma, nawr, yng Nghymru. Am gyferbyniad â'r ffigyrau a roddais i chi ar drydaneiddio. Yr hyn sydd ei angen arnom ni, Llywydd, yw gweld datganoli'r seilwaith rheilffyrdd yma yng Nghymru, ynghyd â setliad cyllid teg, a does dim pwynt cael y cyntaf os na chewch chi'r ail, ac mae gen i ofn, mai prin iawn yw'r hyder y mae'r hanes o ymdrin â Llywodraeth bresennol y DU yn ei roi i chi y byddech chi fyth yn cael bargen deg. 

Gweithwyr Iechyd
Health Professionals

2. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i ddenu gweithwyr iechyd proffesiynol i weithio yng nghanolbarth Cymru? OQ59322

2. What is the Welsh Government doing to attract health professionals to work in mid Wales? OQ59322

Llywydd, we work with partners to retain existing workers, recruit locally and bring new clinicians to the area. While challenges remain, and are real, mid Wales continues to be an attractive place to work, live and train. The workforce of the Powys local health board has increased by over 700 full-time posts over the last decade.

Llywydd, rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i gadw gweithwyr presennol, i recriwtio'n lleol ac i ddod â chlinigwyr newydd i'r ardal. Er bod heriau yn parhau, ac yn rhai go iawn, mae'r canolbarth yn parhau i fod yn lle deniadol i weithio, byw a hyfforddi ynddo. Mae gweithlu bwrdd iechyd lleol Powys wedi gweld cynnydd o dros 700 mewn swyddi llawn amser dros y degawd diwethaf.

Thank you, First Minister, for your answer. There's a real issue in my constituency in accessing a GP, often having to wait for a considerable time to see a GP, and there are, obviously, the consequences of that. What I would ask, First Minister, is: what do you see as the barriers for GPs and, indeed, dentists, coming to work in mid Wales and how can those barriers be removed? In particular, I think of the performers list. There is a performers list that GPs, dentists have to apply for in order to work in Wales, and correctly so, in my view, for patient safety reasons. But we are aware, of course, of the long-standing issue where, if you graduate or live in England, you can apply for the English performers list, but there's a disincentive then to come and work in Wales. So, can I ask what you are aware of, in terms of a UK-wide performers list or a joint Wales-English performers list, or, indeed, automatically enrolling people on a Welsh performers list, if the Welsh Government is satisfied with the criteria in England and the process in England? But, ultimately, what can be done to remove any barriers to allow dentists and GPs in particular to come and live and work in mid Wales? 

Diolch, Prif Weinidog, am eich ateb. Mae problem wirioneddol yn fy etholaeth o ran cael mynediad at feddyg teulu, yn aml mae rhai yn gorfod aros cryn amser i weld meddyg teulu, a cheir canlyniadau yn sgil hynny yn amlwg. Yr hyn y byddwn yn ei ofyn, Prif Weinidog, yw: beth ydych chi'n eu gweld yw'r rhwystrau rhag i feddygon teulu ac, yn wir, deintyddion, ddod i weithio yn y canolbarth a sut mae cael gwared ar y rhwystrau hynny? Yn benodol, rwy'n meddwl am y rhestr perfformwyr. Ceir rhestr perfformwyr y mae'n rhaid i feddygon teulu, deintyddion wneud cais amdani er mwyn gweithio yng Nghymru, a hynny'n briodol, yn fy marn i, am resymau diogelwch cleifion. Ond rydym ni'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r broblem hirsefydlog, sef os ydych chi'n graddio neu'n byw yn Lloegr, gallwch wneud cais i fod ar restr perfformwyr Lloegr, ond ceir anghymhelliad wedyn i ddod i weithio yng Nghymru. Felly, a gaf i ofyn beth rydych chi'n ymwybodol ohono, o ran rhestr perfformwyr ledled y DU neu restr perfformwyr Cymru a Lloegr ar y cyd, neu, yn wir, cofrestru pobl yn awtomatig ar restr perfformwyr Cymru, os yw Llywodraeth Cymru yn fodlon â'r meini prawf yn Lloegr a'r broses yn Lloegr? Ond yn y pen draw, beth ellir ei wneud i gael gwared ar unrhyw rwystrau er mwyn caniatáu i ddeintyddion a meddygon teulu yn arbennig ddod i fyw a gweithio yng nghanolbarth Cymru?

Well, I thank Russell George for those further questions. I was able to discuss recruitment in Powys with the chief executive of the Powys university health board yesterday. She said to me that Powys has only one managed practice and that there is a realistic hope that new contractors will be found, happy to come and take over that practice as well, and, while recruitment is challenging, as it is everywhere, it is holding up in the Powys health board area with some recent recruitment in parts of their responsibility.

I talked with Carol Shillabeer about the performers list. I don't agree that there should be a single performers list. You need to know, if a GP is practising in Wales, that they understand the way in which the policy landscape operates in Wales, the different way in which services are deployed on the ground. It's not good enough simply to say, because you are okay to practise on one side of the border, you can just automatically assume that you are fit to practise somewhere where the landscape is very different. What I believe, though, is that the transferability should be made as specific and easy as possible. There should be no artificial barriers to people being able to practise in England and Wales. You do need to be sure and confident that somebody who practises in Wales is fit to do so in the Welsh context, and a great deal of work has gone on between the English NHS and the Welsh NHS to make sure that it is as easy as possible to be able to be recognised on either side of the border. It does work both ways, because there are many people who live in England who get their primary care from staff who are employed here in Wales, and the English system would, equally, wish to make sure that people providing those services are recognised properly as competent to do the work that they are asked to do.

Wel, diolch i Russell George am y cwestiynau ychwanegol yna. Cefais gyfle i drafod recriwtio ym Mhowys gyda phrif weithredwr bwrdd iechyd prifysgol Powys ddoe. Dywedodd wrthyf mai dim ond un practis a reolir sydd gan Bowys a bod gobaith realistig y bydd contractwyr newydd yn cael eu canfod, sy'n hapus i ddod i gymryd y practis hwnnw drosodd hefyd, ac er bod recriwtio yn heriol, fel y mae ym mhobman, mae'n cael ei gynnal yn ardal bwrdd iechyd Powys gyda rhywfaint o recriwtio diweddar mewn rhannau o'u cyfrifoldeb.

Siaradais â Carol Shillabeer am y rhestr perfformwyr. Nid wyf i'n cytuno y dylid cael un rhestr perfformwyr. Mae angen i chi wybod, os yw meddyg teulu yn ymarfer yng Nghymru, ei fod yn deall y ffordd y mae'r dirwedd polisi yn gweithredu yng Nghymru, y ffordd wahanol y caiff gwasanaethau eu cyflwyno ar lawr gwlad. Nid yw'n ddigon da i ddweud oherwydd eich bod chi'n iawn i ymarfer ar un ochr i'r ffin, y gallwch chi dybio'n awtomatig eich bod chi'n gymwys i ymarfer yn rhywle lle mae'r dirwedd yn wahanol iawn. Yr hyn yr wyf i'n ei gredu, fodd bynnag, yw y dylid gwneud y gallu i drosglwyddo mor benodol a hawdd â phosibl. Ni ddylai fod unrhyw rwystrau artiffisial yn atal pobl rhag gallu ymarfer yng Nghymru a Lloegr. Mae angen i chi fod yn siŵr ac yn hyderus bod rhywun sy'n ymarfer yng Nghymru yn gymwys i wneud hynny yng nghyd-destun Cymru, ac mae llawer iawn o waith wedi cael ei wneud rhwng GIG Lloegr a GIG Cymru i wneud yn siŵr ei bod mor hawdd â phosib cael cydnabyddiaeth y naill ochr i'r ffin a'r llall. Mae'n gweithio'r ddwy ffordd, gan fod llawer o bobl sy'n byw yn Lloegr yn cael eu gofal sylfaenol gan staff sy'n cael eu cyflogi yma yng Nghymru, ac yn yr un modd byddai system Lloegr eisiau gwneud yn siŵr bod pobl sy'n darparu'r gwasanaethau hynny yn cael eu cydnabod yn iawn fel pobl gymwys i wneud y gwaith y gofynnir iddyn nhw ei wneud.

13:45
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Questions now from party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Last week, First Minister, the Chancellor presented his budget. A centrepiece of that budget was the childcare offer that will be exclusive to England, because, obviously, those powers and responsibilities reside here in the Senedd and with the Government. Many people have come up to me over the weekend—it's quite surprising the amount of people who have taken note of this particular policy—assuming that it would be here in Wales as well. Can you confirm that the Welsh Government will be bringing forward a policy that will have a childcare offer for nine months to two years, and then, obviously, building on what is already the offer here in Wales?

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, cyflwynodd y Canghellor ei gyllideb. Canolbwynt y gyllideb honno oedd y cynnig gofal plant a fydd wedi'i gyfyngu i Loegr, oherwydd, yn amlwg, mae'r pwerau a'r cyfrifoldebau hynny yn bodoli yma yn y Senedd a chyda'r Llywodraeth. Mae llawer o bobl wedi dod ataf i dros y penwythnos—mae'n dipyn o syndod faint o bobl sydd wedi cymryd sylw o'r polisi penodol hwn—gan dybio y byddai yma yng Nghymru hefyd. A allwch chi gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno polisi a fydd yn cynnwys cynnig gofal plant am naw mis i ddwy flynedd, ac yna, yn amlwg, yn adeiladu ar yr hyn sydd eisoes yn cael ei gynnig yma yng Nghymru?

I'm quite sure that in those conversations, the leader of the opposition has been able to explain to those people that what we see is an attempt in England to catch up with services that are already available here in Wales. It's quite certainly not the other way around. The promises—the aspirations, we might say—that the Chancellor set out, all of them carefully calibrated to make sure they land the other side of a general election, are simply attempting to catch up with the services that are already available here in Wales.

For three and four-year-olds, here in Wales, families get 30 hours of childcare for 48 weeks of the year. In England, that's 38 weeks of the year; 10 weeks fewer in England than you get in Wales. Here in Wales, just last year, in our co-operation agreement with Plaid Cymru, we have extended the reach of the childcare offer for three and four-year-olds to people who are on the cusp of employment, and 3,000 more parents are able to take advantage of that childcare offer here in Wales just on that one aspect.

My understanding is that the Chancellor says that 60,000 more people will enter the workforce as a result of his investment in childcare. We've already got 3,000 as a result of what we did for three and four-year-olds alone last year, and our record of expanding childcare for two-year-olds is something that is simply an aspiration in England. So, the real answer to the people who come up and speak to the leader of the opposition is: we already do far more in Wales than they do in England, and they'll be very lucky indeed if they catch up with where we are already.

Rwy'n gwbl siŵr, yn y sgyrsiau hynny, bod arweinydd yr wrthblaid wedi gallu esbonio i'r bobl hynny mai'r hyn yr ydym ni'n ei weld yw ymgais yn Lloegr i ddal i fyny â gwasanaethau sydd eisoes ar gael yma yng Nghymru. Yn sicr nid yw'r ffordd arall. Y cwbl y mae'r addewidion—y dyheadau, efallai y dylem ni ei ddweud—a gyflwynwyd gan y Canghellor, pob un ohonyn nhw wedi'u graddnodi'n ofalus i wneud yn siŵr eu bod nhw'n glanio yr ochr arall i etholiad cyffredinol, yn eu gwneud yw ceisio dal i fyny â'r gwasanaethau sydd eisoes ar gael yma yng Nghymru.

I blant tair a phedair oed, yma yng Nghymru, mae teuluoedd yn cael 30 awr o ofal plant am 48 wythnos o'r flwyddyn. Yn Lloegr, mae hynny'n 38 wythnos o'r flwyddyn; 10 wythnos yn llai yn Lloegr nag yr ydych chi'n eu cael yng Nghymru. Yma yng Nghymru, dim ond y llynedd, yn ein cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, rydym ni wedi ymestyn cyrhaeddiad y cynnig gofal plant i blant tair a phedair oed i bobl sydd ar drothwy cyflogaeth, ac mae 3,000 yn rhagor o rieni yn gallu manteisio ar y cynnig gofal plant hwnnw yma yng Nghymru dim ond o ran yr un agwedd honno.

Fy nealltwriaeth i yw bod y Canghellor yn dweud y bydd 60,000 yn fwy o bobl yn ymuno â'r gweithlu o ganlyniad i'w fuddsoddiad mewn gofal plant. Mae gennym ni 3,000 eisoes o ganlyniad i'r hyn a wnaethom ar gyfer plant tair a phedair oed yn unig y llynedd, ac mae ein hanes o ehangu gofal plant i blant dwy oed yn rhywbeth sy'n ddyhead yn unig yn Lloegr. Felly, y gwir ateb i'r bobl sy'n dod at arweinydd yr wrthblaid ac yn siarad ag ef yw: rydym ni eisoes yn gwneud llawer mwy yng Nghymru nag y maen nhw yn Lloegr, a byddan nhw'n lwcus iawn yn wir os byddan nhw'n dal i fyny gyda lle yr ydym ni eisoes.

First Minister, it was a simple question: are you going to bring a provision forward for one and two-year-olds here in Wales? You're getting the consequentials for the moneys that are being spent in England. It is a realistic proposition that people want to see delivered here in Wales. So, a simple answer could come from you, 'Yes, we will deliver it, because we're having the money, and we will deliver it by this date.' So, can we have clarity around this question? Will you deliver childcare for one and two-year-olds?

Prif Weinidog, roedd yn gwestiwn syml: a ydych chi'n mynd i gyflwyno darpariaeth i blant un a dwy oed yma yng Nghymru? Rydych chi'n cael y symiau canlyniadol ar gyfer yr arian sy'n cael ei wario yn Lloegr. Mae'n gynnig realistig y mae pobl eisiau ei weld yn cael ei ddarparu yma yng Nghymru. Felly, gallai ateb syml gennych fod yn, 'Byddwn, mi fyddwn yn ei ddarparu, gan ein bod ni'n cael yr arian, a byddwn ni'n ei ddarparu erbyn y dyddiad hwn.' Felly, a allwn ni gael eglurder ynghylch y cwestiwn hwn? A wnewch chi ddarparu gofal plant i blant un a dwy oed?

Here's a simple answer for the leader of the opposition: we will invest £70 million in capital investment in this sector, so that it can grow and take more children into childcare. There is not a penny piece, not a single penny piece, in the Chancellor's announcement of capital investment in the childcare sector in England. We will provide 100 per cent rate relief for the sector here in Wales: £10 million in rate relief to support the sector. There is not a penny piece in rate relief for the childcare sector in England either. We will introduce an extra 2,500 places for two-year-olds in Wales from April of this year, and another 4,500 new places for two-year-olds in phase 2 from September of this year.

When you add those two figures alone together, we are already—already—promising to do three times as much as the Chancellor is promising to do in England on a proportional basis. That is what we are doing in Wales. I'm not copying anybody else; this is devolved Wales where we make our own decisions. And the decisions we are making will do far, far more for far, far more families, and not on an aspirational basis, not on the basis that this may happen sometime in the distance when you know you won't be in power; we will be doing it in this Senedd term, with the money and the determination that this Senedd provides for it.

Dyma ateb syml i arweinydd yr wrthblaid: byddwn yn buddsoddi £70 miliwn mewn buddsoddiad cyfalaf yn y sector hwn, fel y gall dyfu a dwyn mwy o blant i ofal plant. Nid oes ceiniog, dim un geiniog, yng nghyhoeddiad y Canghellor o fuddsoddiad cyfalaf yn y sector gofal plant yn Lloegr. Byddwn yn darparu rhyddhad ardrethi o 100 y cant i'r sector yma yng Nghymru: £10 miliwn mewn rhyddhad ardrethi i gynorthwyo'r sector. Nid oes yr un geiniog o ryddhad ardrethi ar gyfer y sector gofal plant yn Lloegr chwaith. Byddwn yn cyflwyno 2,500 o leoedd ychwanegol ar gyfer plant dwy oed yng Nghymru o fis Ebrill eleni, a 4,500 o leoedd newydd eraill ar gyfer plant dwy oed yng ngham 2 o fis Medi eleni.

Pan fyddwch chi'n adio'r ddau ffigur hynny at ei gilydd, rydym ni eisoes—eisoes—yn addo gwneud tair gwaith cymaint ag y mae'r Canghellor yn addo ei wneud yn Lloegr ar sail gymesurol. Dyna'r ydym ni'n ei wneud yng Nghymru. Nid wyf i'n copïo neb arall; Cymru ddatganoledig yw hon lle rydym ni'n gwneud ein penderfyniadau ein hunain. A bydd y penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud yn gwneud llawer iawn mwy i lawer iawn mwy o deuluoedd, ac nid ar sail dyhead, nid ar y sail y gallai hyn ddigwydd rhywbryd yn y pellter pan fyddwch chi'n gwybod na fyddwch chi mewn grym; byddwn ni'n ei wneud yn nhymor y Senedd hon, gyda'r arian a'r penderfyniad y mae'r Senedd hon yn eu darparu ar ei gyfer.

13:50

'Actual delivery', I hear your backbenchers saying. What people want to know is: will there be a universal childcare offer for one and two-year-olds that will capture people that do not benefit from that 30 hours of free childcare? You actually have the money coming to you to do that. A simple answer could have been, 'Yes, we will deliver it, and people across Wales will enjoy this benefit.' Time and time again, for ideological reasons, you choose not to bring best practice here to Wales, such as the stamp duty and the land transaction tax: £425,000 in England is the starting point for stamp duty; £225,000 is the starting point for land transaction here in Wales. [Interruption.] When it comes to—

'Darpariaeth wirioneddol', rwy'n clywed aelodau eich meinciau cefn yn ei ddweud. Yr hyn y mae pobl eisiau ei wybod yw: a fydd cynnig gofal plant cyffredinol i blant un a dwy oed a fydd yn cynnwys pobl nad ydyn nhw'n manteisio ar y 30 awr hynny o ofal plant am ddim? Mae'r arian yn dod i chi allu gwneud hynny. Enghraifft o ateb syml fyddai, 'Gwnawn, fe wnawn ni ei ddarparu, a bydd pobl ledled Cymru yn mwynhau'r budd hwn.' Dro ar ôl tro, am resymau ideolegol, rydych chi'n dewis peidio â dod ag arfer gorau yma i Gymru, fel y dreth stamp a'r dreth trafodiadau tir: £425,000 yn Lloegr yw'r man cychwyn ar gyfer treth stamp; £225,000 yw'r man cychwyn ar gyfer trafodiadau tir yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] O ran—

I can't hear the leader of the opposition. Can we please allow the First Minister to hear the leader of the opposition?

Ni allaf glywed arweinydd yr wrthblaid. A allwn ni ganiatáu i'r Prif Weinidog glywed arweinydd yr wrthblaid os gwelwch yn dda?

When it comes to cladding, you don't make the decisions to benefit people who are in tinder boxes and frightened to go to sleep at night. And when it comes to business rates, you won't bring the tapering relief that's available in other parts of the United Kingdom, but we have the highest business rates of any part of the United Kingdom. And now when it comes to childcare, you refuse to bring a universal offer for childcare in to support families the length and breadth of Wales. Why do people feel that you're not doing what's right for them here in Wales, First Minister?

O ran cladin, dydych chi ddim yn gwneud y penderfyniadau er budd pobl sydd mewn blychau tân ac yn ofni mynd i gysgu gyda'r nos. Ac o ran ardrethi busnes, ni wnewch chi ddod â'r rhyddhad graddedig sydd ar gael mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ond mae gennym ni'r ardrethi busnes uchaf o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. A nawr pan ddaw i ofal plant, rydych chi'n gwrthod cyflwyno cynnig cyffredinol ar gyfer gofal plant i gynorthwyo teuluoedd ar hyd a lled Cymru. Pam mae pobl yn teimlo nad ydych chi'n gwneud yr hyn sy'n iawn iddyn nhw yma yng Nghymru, Prif Weinidog?

Well, the leader of the opposition can sloganise as much as he likes. I've given him the facts; the facts that here in Wales, we have a far more generous childcare offer and a plan to be even more generous, which we will deliver, because we have already found the money. We are already making  the investment. And when the leader of the opposition sloganises at me about business rate relief, let me just remind him of what I told him just a few moments ago: if you are running a childcare business in Wales, you have 100 per cent rate relief through decisions made here in Wales—a decision to support the sector—because you will never grow childcare anywhere if you don't have places for children to go and people there to do the job. We are investing in the places and the people. We will deliver an offer in every part of Wales that doesn't simply match what is theoretically on the table in England, but will be seen in every community here in Wales.

Wel, gall arweinydd yr wrthblaid sloganeiddio cymaint ag y mynno. Rwyf i wedi rhoi'r ffeithiau iddo; y ffeithiau sy'n dweud bod gennym ni yma yng Nghymru gynnig gofal plant llawer mwy hael a chynllun i fod yn fwy hael fyth, y byddwn yn ei ddarparu, gan ein bod ni eisoes wedi dod o hyd i'r arian. Rydyn ni eisoes yn gwneud y buddsoddiad. A phan fydd arweinydd yr wrthblaid yn sloganeiddio tuag ataf am ryddhad ardrethi busnes, gadewch i mi ei atgoffa o'r hyn a ddywedais wrtho ychydig funudau yn ôl: os ydych chi'n rhedeg busnes gofal plant yng Nghymru, mae gennych chi ryddhad ardrethi o 100 y cant trwy benderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru—penderfyniad i gynorthwyo'r sector—oherwydd ni wnewch chi fyth dyfu gofal plant yn unrhyw le os nad oes gennych chi leoedd i blant fynd iddyn nhw a phobl yno i wneud y gwaith. Rydyn ni'n buddsoddi yn y lleoedd a'r bobl. Byddwn yn sicrhau cynnig ym mhob rhan o Gymru nad yw'n cyd-fynd â'r hyn sydd ar y bwrdd yn ddamcaniaethol yn Lloegr, ond a fydd yn cael ei weld ym mhob cymuned yma yng Nghymru.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

The leader of Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch, Llywydd. It was a privilege to be able to talk earlier to members of Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, who are here in the Senedd today. They told me that their experience of the UK COVID inquiry has deepened their resolve that Wales, like Scotland, needs its own inquiry. The only dedicated Wales-specific component promised so far is module 2B, scheduled to run for two and a half weeks this time next year. Now that's too little time, surely, for us to learn the necessary lessons for Wales; it's too late, and too few voices will be heard. To give a couple of examples: the Older People's Commissioner for Wales is not a core participant. It is in Northern Ireland. I'm told that no expert witnesses have been appointed by the inquiry who are either from Wales or with Wales-specific knowledge. And in a four-country inquiry, surely the risk is we'll be comparing ourselves with the other UK nations, whereas what we should be doing is holding ourselves up to an international comparison. Comparing ourselves with Boris Johnson and Matt Hancock is—to say the least—setting a very low bar.

Diolch, Llywydd. Roedd hi'n fraint gallu siarad yn gynharach ag aelodau o Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, sydd yma yn y Senedd heddiw. Fe wnaethon nhw ddweud wrthyf fod eu profiad o ymchwiliad COVID y DU wedi dwysau eu penderfyniad bod angen ymchwiliad ei hun ar Gymru, fel yr Alban. Yr unig elfen benodol i Gymru bwrpasol a addawyd hyd yma yw modiwl 2B, sydd wedi'i drefnu i bara am bythefnos a hanner yr adeg hon y flwyddyn nesaf. Nawr, mae hynny'n rhy ychydig o amser, siawns, i ni ddysgu'r gwersi angenrheidiol i Gymru; mae'n rhy hwyr, a bydd rhy ychydig o leisiau yn cael eu clywed. I roi un neu ddwy o enghreifftiau: nid yw Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru yn gyfranogwr craidd. Mae yng Ngogledd Iwerddon. Rwy'n clywed nad oes unrhyw dystion arbenigol wedi cael eu penodi gan yr ymchwiliad sydd naill ai o Gymru neu â gwybodaeth benodol i Gymru. Ac mewn ymchwiliad pedair gwlad, heb os y risg fydd y byddwn ni'n cymharu ein hunain â chenhedloedd eraill y DU, er mai'r hyn y dylem ni fod yn ei wneud yw gwneud ein hunain yn destun cymhariaeth ryngwladol. Mae cymharu ein hunain â Boris Johnson a Matt Hancock yn gosod y bar yn isel iawn—a dweud y lleiaf.

I'm sorry, I didn't hear the question in what the leader of Plaid Cymru asked me, but I have many times set out the reasons why I believe that the answers that families here in Wales quite rightly wish to receive are best pursued through an inquiry that is able to look at the interconnection between decisions made here in Wales and decisions made elsewhere. I think it's very early days in the life of the inquiry to come to a series of critical conclusions about it. The inquiry is at its formative stage. Judge Hallett continues to hear from people who believe that her remit ought to be pursued in particular ways, and she has been clear that she continues to consider all those views that are put to her as to how her inquiry should operate. Where Members here feel that they have views that would be relevant to the inquiry, they should put them to the inquiry.

Mae'n ddrwg gen i, wnes i ddim clywed y cwestiwn yn yr hyn a ofynnodd arweinydd Plaid Cymru i mi, ond rwyf i wedi nodi sawl gwaith y rhesymau pam mai'r ffordd orau o fynd ar drywydd yr atebion y mae teuluoedd yma yng Nghymru yn dymuno eu cael, yn gwbl briodol, yw drwy ymchwiliad sy'n gallu edrych ar y cydgysylltiad rhwng penderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru a phenderfyniadau a wnaed mewn mannau eraill. Rwy'n meddwl ei bod hi'n ddyddiau cynnar iawn yn oes yr ymchwiliad i ddod i gyfres o gasgliadau beirniadol yn ei gylch. Mae'r ymchwiliad yn ei gyfnod ffurfiannol. Mae'r Barnwr Hallett yn parhau i glywed gan bobl sy'n credu y dylid mynd i'r afael â'i chylch gwaith mewn ffyrdd penodol, ac mae hi wedi bod yn eglur ei bod hi'n parhau i ystyried yr holl safbwyntiau hynny sy'n cael eu cyflwyno iddi ynglŷn â sut y dylai ei hymchwiliad weithredu. Pan fydd Aelodau yma yn teimlo bod ganddyn nhw safbwyntiau a fyddai'n berthnasol i'r ymchwiliad, dylen nhw eu cyflwyno i'r ymchwiliad.

13:55

Well, can you outline, First Minister, as you've promised to do, what your proposals as a Government are in relation to how a special purpose committee could operate? You did promise to bring forward a motion to the Senedd, and we are yet to receive that. So, if you could update us on that, we'd be very grateful.

Now, one of the reasons we need to learn the lessons quickly is the prospect of another pandemic. The European Centre for Disease Prevention and Control has said in the last week that mutations in the avian flu virus may suggest that the potential for a pandemic in humans is increasing. Dr Nicole Robb of the University of Warwick said yesterday that the UK's testing capacity is currently not advanced enough to cope with the transmission of the H5N1 virus from birds to humans. The new chief scientist at the World Health Organization, Jeremy Farrar, has said that Governments around the world should be investing in a H5N1 vaccine and running phase 1 and phase 2 trials. And one of the lessons for us from the COVID pandemic was that we cannot simply rely on the UK preparedness framework, First Minister. So, are we able to take these steps, suggested by those scientists, here in Wales?

Wel, a allwch chi amlinellu, Prif Weinidog, fel rydych chi wedi addo ei wneud, beth yw eich cynigion fel Llywodraeth o ran sut y gallai pwyllgor diben arbennig weithredu? Fe wnaethoch chi addo cyflwyno cynnig i'r Senedd, a dydyn ni ddim wedi derbyn hwnnw eto. Felly, pe gallech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny, byddem yn ddiolchgar iawn.

Nawr, un o'r rhesymau pam y mae angen i ni ddysgu'r gwersi yn gyflym yw'r posibilrwydd o bandemig arall. Mae Canolfan Atal a Rheoli Clefydau Ewrop wedi dweud yn ystod yr wythnos diwethaf y gallai mwtaniadau i'r feirws ffliw adar awgrymu bod y potensial ar gyfer pandemig ymhlith pobl yn cynyddu. Dywedodd Dr Nicole Robb o Brifysgol Warwick ddoe nad yw capasiti profi'r DU yn ddigon datblygedig ar hyn o bryd i ymdopi â throsglwyddiad feirws H5N1 o adar i bobl. Mae prif wyddonydd newydd Sefydliad Iechyd y Byd, Jeremy Farrar, wedi dweud y dylai llywodraethau ledled y byd fod yn buddsoddi mewn brechlyn H5N1 ac yn cynnal treialon cam 1 a cham 2. Ac un o'r gwersi i ni o bandemig COVID oedd na allwn ni ddibynnu'n syml ar fframwaith parodrwydd y DU, Prif Weinidog. Felly, a allwn ni gymryd y camau hyn, a awgrymwyd gan y gwyddonwyr hynny, yma yng Nghymru?

Well, Llywydd, I think that Judge Hallett herself has repeatedly said that the reason that she wishes to conduct her inquiry in the way that she does—of which the leader of Plaid Cymru was critical in his first question—is precisely because she wants to make sure that lessons from the COVID experience are made available as rapidly as possible, because a further pandemic could happen and she wishes to make sure that we've been able to draw the lessons from the COVID experience. So, I think he ought to reflect a little on that in the light of his first questions to me.

As far as preparation for future pandemics is concerned, then of course the Welsh Government is alert to that danger. We follow the World Health Organization and the views of other expert groups in this area. We take part ourselves in exercises to make sure that, insofar as you can, you are scanning the horizon for what might come later, and lessons from COVID will be a very important part of the way in which we do that. 

As to the first part of his question, the part to do with a Senedd committee inquiry, I have met with the leader of the opposition—the original motion was in the name of the Conservative Party. I had correspondence with Judge Hallett as a result of that meeting. A reply has been received, and I'm hopeful that I will be able to meet the leader of the opposition again before the end of this term, so that we can continue to explore what might be possible within the context of what is already taking place at the UK level.

Wel, Llywydd, rwy'n credu bod y Barnwr Hallett ei hun wedi dweud droeon bod y rheswm ei bod hi'n dymuno cynnal ei hymchwiliad yn y ffordd y mae hi'n ei wneud—yr oedd arweinydd Plaid Cymru yn feirniadol ohoni yn ei gwestiwn cyntaf—yn union oherwydd ei bod hi eisiau gwneud yn siŵr bod gwersi o brofiad COVID ar gael mor gyflym â phosib, oherwydd gallai pandemig arall ddigwydd ac mae'n dymuno gwneud yn siŵr ein bod ni wedi gallu dysgu'r gwersi o brofiad COVID. Felly, rwy'n credu y dylai fyfyrio ychydig ar hynny yng ngoleuni ei gwestiynau cyntaf i mi.

O ran paratoi ar gyfer pandemigau'r dyfodol, yna wrth gwrs mae Llywodraeth Cymru yn effro i'r perygl hwnnw. Rydyn ni'n dilyn Sefydliad Iechyd y Byd a safbwyntiau grwpiau arbenigol eraill yn y maes hwn. Rydyn ni'n cymryd rhan ein hunain mewn ymarferion i wneud yn siŵr, cyn belled ag y gallwch, eich bod chi'n sganio'r gorwel ar gyfer yr hyn a allai ddod yn ddiweddarach, a bydd gwersi o COVID yn rhan bwysig iawn o'r ffordd yr ydym ni'n gwneud hynny. 

O ran rhan gyntaf ei gwestiwn, y rhan yn ymwneud ag ymchwiliad gan bwyllgor y Senedd, rwyf i wedi cyfarfod ag arweinydd yr wrthblaid—roedd y cynnig gwreiddiol yn enw'r Blaid Geidwadol. Cefais ohebiaeth gyda'r Barnwr Hallett o ganlyniad i'r cyfarfod hwnnw. Derbyniwyd ateb, ac rwy'n obeithiol y byddaf yn gallu cyfarfod ag arweinydd yr wrthblaid eto cyn diwedd y tymor hwn, fel y gallwn ni barhau i archwilio'r hyn a allai fod yn bosibl yng nghyd-destun yr hyn sydd eisoes yn digwydd ar lefel y DU.

First Minister, you will have read the recent coroner reports into the deaths of Gareth Roberts and Domingo David, who both worked for Cardiff and Vale University Health Board. The coroner found that they died from COVID acquired at work and that these deaths should be classified as deaths from industrial disease. The health board argued against that designation. I realise that it is for the UK Government to decide whether COVID should be recognised as an industrial disease for the purposes of industrial disablement benefit, but on the general question, on which the coroner found in favour of the families and the trade unions, that COVID acquired at work should be regarded as an industrial disease, what is the position of the Welsh Government? And do you also agree with the trade unions, who want to see long COVID registered as a disability for the purposes of fair and equal treatment?

Prif Weinidog, byddwch wedi darllen yr adroddiadau crwner diweddar ar farwolaethau Gareth Roberts a Domingo David, yr oedd y ddau ohonyn nhw'n gweithio i Fwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro. Canfu'r crwner eu bod nhw wedi marw o COVID a gafwyd yn y gwaith ac y dylid dosbarthu'r marwolaethau hyn fel marwolaethau o glefyd diwydiannol. Dadleuodd y bwrdd iechyd yn erbyn y dynodiad hwnnw. Rwy'n sylweddoli mai mater i Lywodraeth y DU yw penderfynu a ddylid cydnabod COVID fel clefyd diwydiannol at ddibenion budd-dal anabledd diwydiannol, ond ar y cwestiwn cyffredinol, y canfu'r crwner o blaid y teuluoedd a'r undebau llafur yn ei gylch, y dylid ystyried COVID a gafwyd yn y gwaith fel clefyd diwydiannol, beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru? Ac a ydych chi hefyd yn cytuno â'r undebau llafur, sydd eisiau gweld COVID hir yn cael ei gofrestru fel anabledd at ddibenion triniaeth deg a chyfartal?

As far as the first question is concerned, we continue to review the views of the coroner and to take advice from those who provide the Welsh Government with advice on those matters. As to long COVID, I think the evidence is still emerging. I think it's too early to come to a determination of the sort that the trade unions have so far suggested. Not all the evidence that is emerging actually suggests that long COVID goes on being as serious an impact on somebody's health for as long as the original studies suggested. So, while the evidence continues to be in that emerging stage, I think it's very important to have the debate, I think the views of our trade union colleagues absolutely ought to be part of that, but we continue to follow the science and the evidence, and in relation to long COVID, that is still an emerging rather than a settled picture.

O ran y cwestiwn cyntaf, rydym ni'n parhau i adolygu safbwyntiau'r crwner ac i gymryd cyngor gan y rhai sy'n rhoi cyngor i Lywodraeth Cymru ar y materion hynny. O ran COVID hir, rwy'n credu bod y dystiolaeth yn dal i ddod i'r amlwg. Rwy'n meddwl ei bod hi'n rhy gynnar i ddod i benderfyniad o'r math y mae'r undebau llafur wedi awgrymu hyd yma. Nid yw'r holl dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg yn awgrymu mewn gwirionedd bod COVID hir yn parhau i gael effaith mor ddifrifol ar iechyd rhywun cyhyd ag yr awgrymodd yr astudiaethau gwreiddiol. Felly, er bod y dystiolaeth yn parhau i fod ar y cam hwnnw o ddod i'r amlwg, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cael y ddadl, rwy'n credu y dylai safbwyntiau ein cydweithwyr yn yr undebau llafur yn sicr fod yn rhan o hynny, ond rydyn ni'n parhau i ddilyn yr wyddoniaeth a'r dystiolaeth, ac o ran COVID hir, mae hwnnw'n dal i fod yn ddarlun sy'n dod i'r amlwg yn hytrach nag un sefydlog.

14:00
Iechyd Meddwl
Mental Health

3. Pa gamau brys mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi iechyd meddwl yng Ngorllewin De Cymru? OQ59311

3. What urgent action is the Welsh Government taking to support mental health in South Wales West? OQ59311

I thank the Member for that question, Llywydd. Significant and sustained funding by the Welsh Government supports mental health services in South Wales West, from the expansion of direct access tier 0 and tier 1 interventions to specialist services, for example in eating disorders and psychosis.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae cyllid sylweddol a pharhaus gan Lywodraeth Cymru yn cefnogi gwasanaethau iechyd meddwl yng Ngorllewin De Cymru, o ehangu ymyriadau mynediad uniongyrchol haen 0 a haen 1 i wasanaethau arbenigol, er enghraifft mewn anhwylderau bwyta a seicosis.

Thank you, First Minister, for that answer. I'm sure you noticed that Healthcare Inspectorate Wales last week published an extensive report into Cwm Taf Morgannwg's discharge arrangements from adult in-patient mental health units. I'm pleased to see the majority of practices were adequate at the Princess of Wales Hospital in Bridgend, although administrative issues were identified. However, alarmingly, HIW found issues at the Royal Glamorgan Hospital, specifically for patients admitted from Bridgend, including a lack of co-ordinated discharges. In particular, there was an absence of communication between the in-patient unit and the Bridgend community mental health team, including not inviting Bridgend staff to contribute to ward rounds so they could help inform discharge planning, and team staff being unable to access important patient information. This actually led to patients being discharged from the hospital with no notice to the local team. Furthermore, pressures on the availability of beds have led staff to bring forward planned patient discharges. Although these were for patients deemed safe to discharge, there was insufficient time to communicate all relevant information to community teams. Staff were also frustrated by the amendment of discharge plans without communication or agreement between all teams. Two patients discharged from Royal Glamorgan had significant safety concerns including self-harm and harm to others. That report was published last week, First Minister, and provided 40 recommendations to the board. We are yet to hear from the health Minister in this Senedd about it. Given that Cwm Taf is still in targeted intervention because of maternity services and that Betsi Cadwaladr has been placed into special measures, what urgent action is your Government taking to ensure that no patient comes to harm as a result of poor discharge practices?

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Rwy'n siŵr eich bod chi wedi sylwi bod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi cyhoeddi yr wythnos diwethaf adroddiad helaeth ar drefniadau rhyddhau Cwm Taf Morgannwg o unedau iechyd meddwl i gleifion mewnol sy'n oedolion. Rwy'n falch o weld bod mwyafrif yr arferion yn briodol yn Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, er i broblemau gweinyddol gael eu nodi. Ond, yn destun pryder, daeth AGIC o hyd i broblemau yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, yn benodol ynghylch cleifion a dderbyniwyd o Ben-y-bont ar Ogwr, gan gynnwys diffyg achosion cydgysylltiedig o ryddhau. Yn benodol, roedd diffyg cyfathrebu rhwng yr uned cleifion mewnol a thîm iechyd meddwl cymunedol Pen-y-bont ar Ogwr, gan gynnwys peidio â gwahodd staff Pen-y-bont ar Ogwr i gyfrannu at rowndiau ward fel y gallen nhw helpu i lywio gwaith cynllunio rhyddhau cleifion, a staff y tîm yn methu â chael gafael ar wybodaeth bwysig am gleifion. Arweiniodd hyn mewn gwirionedd at ryddhau cleifion o'r ysbyty heb unrhyw rybudd i'r tîm lleol. Ar ben hynny, mae pwysau o ran y gwelyau sydd ar gael wedi arwain at achosion o staff yn rhyddhau cleifion yn gynt na'r hyn a gynlluniwyd. Er bod y rhain yn gleifion yr ystyriwyd eu bod nhw'n ddiogel i'w rhyddhau, nid oedd digon o amser i gyfleu'r holl wybodaeth berthnasol i dimau cymunedol. Roedd staff hefyd yn rhwystredig ynghylch diwygio cynlluniau rhyddhau heb gyfathrebu na chytundeb rhwng yr holl dimau. Roedd gan ddau glaf a ryddhawyd o Ysbyty Brenhinol Morgannwg bryderon diogelwch sylweddol, gan gynnwys hunan-niweidio a niwed i eraill. Cyhoeddwyd yr adroddiad hwnnw yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, a darparodd 40 o argymhellion i'r bwrdd. Nid ydym wedi clywed amdano gan y Gweinidog iechyd yn y Senedd hon eto. O gofio bod Cwm Taf yn dal i fod yn destun ymyrraeth wedi'i thargedu oherwydd gwasanaethau mamolaeth ac y rhoddwyd Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig, pa gamau brys mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau nad oes unrhyw glaf yn dioddef niwed o ganlyniad i arferion rhyddhau gwael?

I think the Member will find that the report was actually published on 7 March, rather than last week. The health board, under the rules that are agreed with HIW, have four weeks in which to provide assurance to HIW that the concerning issues, and I agree with the Member that the issues that were identified are of concern—. There will be four weeks for the health board to provide assurances to HIW that a plan is in place to deal with them. The Minister has already directed the NHS delivery unit to meet monthly with the board, once that assurance plan is published, to make sure that it is supervised in the implementation of it. The reply of the health board will first of all need to be scrutinised to make sure that it does measure up to the issues that were set out in the HIW report. Once we are satisfied that that action plan is adequate to the task, then a monthly review of it by the delivery unit will provide the Minister with the assurances that she will need that it is being properly put into place.

Rwy'n credu y bydd yr Aelod yn gweld mai ar 7 Mawrth y cyhoeddwyd yr adroddiad mewn gwirionedd, yn hytrach na'r wythnos diwethaf. Mae gan y bwrdd iechyd, o dan y rheolau sydd wedi'u cytuno gydag AGIC, bedair wythnos i roi sicrwydd i AGIC bod y materion sy'n peri pryder, ac rwy'n cytuno â'r Aelod bod y materion a nodwyd yn destun pryder—. Bydd pedair wythnos i'r bwrdd iechyd roi sicrwydd i AGIC bod cynllun ar waith i ymdrin â nhw. Mae'r Gweinidog eisoes wedi cyfarwyddo uned gyflawni'r GIG i gyfarfod yn fisol gyda'r bwrdd, ar ôl i'r cynllun sicrwydd hwnnw gael ei gyhoeddi, i wneud yn siŵr ei fod yn cael ei oruchwylio wrth ei weithredu. Yn gyntaf oll, bydd angen craffu ar ateb y bwrdd iechyd i wneud yn siŵr ei fod yn ymateb i'r materion a nodwyd yn adroddiad AGIC. Pan fyddwn yn fodlon bod y cynllun gweithredu hwnnw'n ddigonol ar gyfer y dasg, yna bydd adolygiad misol ohono gan yr uned gyflawni yn rhoi'r sicrwydd y bydd ei angen ar y Gweinidog ei fod yn cael ei roi ar waith yn briodol.

Safle Ysbyty Gogledd Cymru yn Ninbych
The North Wales Hospital Site in Denbigh

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl Llywodraeth Cymru o ran sicrhau dyfodol hir dymor safle Ysbyty Gogledd Cymru yn Ninbych? OQ59323

4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government’s role in securing the long-term future of the North Wales Hospital site in Denbigh? OQ59323

The long-term future of this site is the responsibility of Denbighshire County Council and their appointed developer. The council, as the owner of the site, along with their contractors, are making progress with significant help from the north Wales growth deal funds.

Cyngor Sir Ddinbych a'u datblygwr penodedig sy'n gyfrifol am ddyfodol hirdymor y safle hwn. Mae'r cyngor, fel perchennog y safle, ynghyd â'u contractwyr, yn gwneud cynnydd gyda chymorth sylweddol o gronfeydd bargen twf y gogledd.

Thank you for your answer, First Minister. To provide a little bit of history and background, North Wales Hospital was a former mental health asylum in Denbigh, which closed way, way back in 1995 after the implementation of the care in the community Act, which came into place in the 1980s. Since its closure, it has been subject to a lot of things like arson attacks, vandalism and urban exploration. You only need to do a quick search on YouTube or any social media to see evidence of that. But there is a silver lining in the fact that the North Wales Hospital site has secured £7 million worth of funding from the north Wales growth deal, which, of course, as you know, is a joint venture between the UK and Welsh Governments. In terms of the long-term future of the site, which is now owned by Jones Bros from Ruthin, could I ask you, First Minister, this afternoon, what the Welsh Government can do more to maximise this fund and make sure that consequential investment can be attracted to ensure the long-term viability of the site, so that people in Denbigh and the Vale of Clwyd have a site to be proud of, and to maintain the building's rich history in the town?

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. I gynnig ychydig o hanes a chefndir, hen seilam iechyd meddwl yn Ninbych oedd Ysbyty Gogledd Cymru, a gaewyd amser maith yn ôl ym 1995 ar ôl gweithredu'r ddeddf gofal yn y gymuned, a ddaeth i rym yn y 1980au. Ers ei gau, mae wedi bod yn destun llawer o bethau fel ymosodiadau llosgi bwriadol, fandaliaeth ac archwilio trefol. Does ond angen i chi wneud chwiliad cyflym ar YouTube neu unrhyw gyfryngau cymdeithasol i weld tystiolaeth o hynny. Ond mae ymyl arian yn y ffaith fod safle Ysbyty Gogledd Cymru wedi sicrhau gwerth £7 miliwn o gyllid o fargen twf y gogledd, sydd, fel y gwyddoch, wrth gwrs, yn fenter ar y cyd rhwng Llywodraethau'r DU a Chymru. O ran dyfodol hirdymor y safle, sydd bellach yn eiddo i Jones Bros o Ruthun, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, y prynhawn yma, beth arall all Llywodraeth Cymru ei wneud i fanteisio i'r eithaf ar y gronfa hon a gwneud yn siŵr bod modd denu buddsoddiad canlyniadol i sicrhau hyfywedd hirdymor y safle, fel bod gan bobl Dinbych a Dyffryn Clwyd safle i ymfalchïo ynddo, ac i gynnal hanes cyfoethog yr adeilad yn y dref?

14:05

First of all, Llywydd, I definitely agree with Gareth Davies about the rich history of the North Wales Hospital site. A former colleague of mine who worked at Bangor University, Pamela Michael, published a really excellent book looking at the care and the treatment of the mentally ill in north Wales over two centuries, focusing very much on the Denbighshire hospital, because, Llywydd, uniquely, in the whole of that nineteenth-century period, only three people ever recorded the admission of people to the hospital in those hospital books. So, uniquely, I think, in the whole of the United Kingdom, there is a record of a whole of a century, absolutely consistently allowing you to see how people came to be admitted, the sorts of backgrounds that they came from, the sorts of illnesses from which they suffered and so on. I think it has been a great shame to see a building with such a powerful history then experience the sort of dereliction that has been there in more recent times.

The good news, as Gareth Davies says, Llywydd, is that there is now £7 million set aside by the north Wales growth deal. I think it's fair to point out that the additional money that has come from the north Wales growth deal is because the UK Government turned down the levelling-up fund application from the Vale of Clwyd. Had that levelling-up fund application gone ahead, there would have been £2.75 million to help with the demolition of those parts of the site that will not form part of its future and to repair those parts of the building that will be there. However, that opportunity came and went, and at least now, through the actions of the county council, the north Wales ambition board and the developer, there is a real prospect that phase 1 of the site’s development will get under way before the end of this calendar year and be completed within 12 months, that phase 2 will begin before the end of next year, and that 300 housing units will be provided, and business opportunities as well. I'm very pleased to see that my colleague the Minister for north Wales is to visit the site during the Easter recess. I think that that will give confidence to those local residents in Denbigh that, at last, a building that has been such a proud part of the long-term history, but has recently had such a set of difficulties, is now on a path to a successful future.

Yn gyntaf oll, Llywydd, rwy'n bendant yn cytuno â Gareth Davies am hanes cyfoethog safle Ysbyty Gogledd Cymru. Cyhoeddodd cyn-gydweithiwr i mi, a oedd yn gweithio ym Mhrifysgol Bangor, Pamela Michael, lyfr gwirioneddol ardderchog yn edrych ar ofal a thriniaeth pobl â salwch meddwl yn y gogledd dros ddwy ganrif, gan ganolbwyntio'n arbennig ar ysbyty sir Ddinbych, oherwydd, Llywydd, yn unigryw, yn yr holl gyfnod hwnnw yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, dim ond tri o bobl wnaeth erioed gofnodi derbyn pobl i'r ysbyty yn y llyfrau ysbyty hynny. Felly, yn unigryw, rwy'n credu, yn y Deyrnas Unedig gyfan, ceir cofnod o ganrif gyfan, yn eich caniatáu yn gwbl gyson i weld sut y daeth pobl i gael eu derbyn, y mathau o gefndiroedd yr oedden nhw'n dod ohonyn nhw, y mathau o afiechydon yr oedden nhw'n eu dioddef ac ati. Rwy'n credu ei bod wedi bod yn bechod mawr gweld adeilad â hanes mor rymus yn dioddef wedyn y math o adfeiliedigrwydd sydd wedi bod yno yn y cyfnod mwy diweddar.

Y newyddion da, fel y dywed Gareth Davies, Llywydd, yw bod £7 miliwn bellach wedi'i neilltuo gan fargen twf y gogledd. Rwy'n credu ei bod hi'n deg nodi bod yr arian ychwanegol sydd wedi dod o fargen twf y gogledd oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod cais i'r gronfa ffyniant bro gan Ddyffryn Clwyd. Pe bai'r cais hwnnw i'r gronfa ffyniant bro wedi mynd yn ei flaen, byddai £2.75 miliwn wedi bod ar gael i helpu gyda'r gwaith o ddymchwel y rhannau hynny o'r safle na fydd yn rhan o'i ddyfodol ac i drwsio'r rhannau hynny o'r adeilad a fydd yno. Fodd bynnag, daeth y cyfle hwnnw ac yna fe aeth, ac o leiaf nawr, trwy weithredoedd y cyngor sir, bwrdd uchelgais gogledd Cymru a'r datblygwr, mae gobaith gwirioneddol y bydd cam 1 datblygiad y safle yn cychwyn cyn diwedd y flwyddyn galendr hon ac yn cael ei gwblhau o fewn 12 mis, y bydd cam 2 yn dechrau cyn diwedd y flwyddyn nesaf, ac y bydd 300 o unedau tai yn cael eu darparu, a chyfleoedd busnes hefyd. Rwy'n falch iawn o weld y bydd fy nghyd-Weinidog, Gweinidog gogledd Cymru yw ymweld â'r safle yn ystod toriad y Pasg. Rwy'n credu y bydd hynny yn rhoi hyder i'r trigolion lleol hynny yn Ninbych, o'r diwedd, bod adeilad sydd wedi bod yn rhan mor falch o'r hanes hirdymor, ond wedi cael y fath gyfres o drafferthion yn ddiweddar, bellach ar lwybr at ddyfodol llwyddiannus.

Cyllideb Llywodraeth y DU
The UK Government's Budget

5. Pa asesiad mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r goblygiadau i Gymru o gyllideb Llywodraeth y DU? OQ59282

5. What assessment has the First Minister made of the implications for Wales of the UK Government's budget? OQ59282

The budget provided no extra funding for health, social services or public sector pay, and offered bare-minimum additional support for people and businesses. It prioritised petrol and potholes over people and pay. The dismal decade of Tory Government ends as it began, with comprehensive neglect of the needs of Wales.

Ni ddarparodd y gyllideb unrhyw gyllid ychwanegol ar gyfer iechyd, gwasanaethau cymdeithasol na chyflogau sector cyhoeddus, a chynigiodd y cymorth ychwanegol lleiaf posibl i bobl a busnesau. Roedd yn blaenoriaethu petrol a thyllau yn y ffordd dros bobl a chyflog. Mae'r degawd truenus o Lywodraeth Dorïaidd yn dod i ben fel y dechreuodd, gydag esgeulustod cynhwysfawr o ran anghenion Cymru.

First Minister, as you know, it always takes a few hours, a few days, for the dust to settle on the magic around any budget statement at the despatch box, but we now know that the International Monetary Fund has said we will have, in the year ahead, the weakest position of all G7 nations. We will have, according to the Office for Budget Responsibility, the highest fall in the standard of living since records began, Andrew R.T. Davies—your Government. In real terms, we are £900 million down on what was set out in the 2021 spending review. And to top it all, they've given us the whopping great uplift of £1 million in capital spend. I was standing on the side of an astroturf pitch with Sarah Murphy last night where £0.75 million had been spent on that one pitch. We've got £1 million to spend across the whole of Wales. Thank you very much indeed. First Minister, would you agree that this is genuinely, truly, bar none, the worst budget settlement for Wales that we have ever seen?

Prif Weinidog, fel y gwyddoch, mae bob amser yn cymryd ychydig oriau, ychydig ddiwrnodau, i bethau dawelu yn sgil yr hud ynghylch unrhyw ddatganiad cyllideb wrth y blwch dogfennau, ond rydyn ni'n gwybod bellach bod y Gronfa Ariannol Ryngwladol wedi dweud y bydd gennym ni, yn y flwyddyn i ddod, y sefyllfa wanaf o holl wledydd y G7. Yn ôl y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, bydd gennym ni'r cwymp mwyaf i safon byw ers i gofnodion ddechrau, Andrew R.T. Davies—eich Llywodraeth chi. Mewn termau real, rydyn ni £900 miliwn i lawr ar yr hyn a nodwyd yn adolygiad gwariant 2021. Ac ar ben popeth, maen nhw wedi rhoi'r codiad enfawr i ni o £1 filiwn mewn gwariant cyfalaf. Roeddwn i'n sefyll wrth ochr maes astrotyrff gyda Sarah Murphy neithiwr lle roedd £0.75 miliwn wedi cael ei wario ar yr un maes hwnnw. Mae gennym ni £1 filiwn i'w gwario ledled Cymru gyfan. Diolch yn fawr iawn yn wir. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno mai hwn yn gwbl wirioneddol, namyn dim, yw'r setliad cyllideb gwaethaf i Gymru yr ydym ni erioed wedi ei weld?

One way or another, I have been involved in 23 years of UK Government budgets, and I agree with Huw Irranca-Davies—I have never seen a worse deal for Wales than we saw last week. It is absolutely unfathomable to me that a UK Government, looking at the stresses and strains that the health service is under in every part of the United Kingdom, could believe that this is a budget with no extra help for health services anywhere. Can you imagine? This is the seventy-fifth anniversary of the national health service, and despite the pressures—pressures to which Conservative politicians here in the Senedd point week after week—there is nothing at all to help either the fabric of the health service, the services that are provided, or the pay of those people on whom we rely.

And as for that £1 million, it is derisory; it is absolutely derisory. The Chancellor said that this was a budget for growth. How could he have concluded that all the capital needs of Wales—the need to modernise our school system, to invest in equipment in the health service, to provide for the digital services on which the future economy of Wales relies—were to be provided for from £1 million? It is £1 million; that is the additional money that we have in our capital budget in the second year of the Chancellor's prospectus. It's simple, it's there—you can look at it in the budget papers: we have £1 million more. We are 8 per cent below where we were in capital budgets a decade ago already, and this will just push us even further down. When Huw Irranca-Davies says that this is the worst budget we've ever seen, as far as the long-term future of the Welsh economy, he could not have put it more plainly.

Un ffordd neu'r llall, rwyf wedi bod yn gysylltiedig â 23 mlynedd o gyllidebau Llywodraeth y DU, ac rwy'n cytuno â Huw Irranca-Davies—nid wyf i erioed wedi gweld cytundeb gwaeth i Gymru na'r hyn a welsom yr wythnos diwethaf. Mae'n gwbl annealladwy i mi y gallai Llywodraeth y DU, o edrych ar y pwysau a'r straen sydd ar y gwasanaeth iechyd ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, gredu bod hon yn gyllideb heb unrhyw gymorth ychwanegol i wasanaethau iechyd yn unman. Allwch chi ddychmygu? Dyma bymthegfed pen-blwydd a thrigain y gwasanaeth iechyd gwladol, ac er gwaethaf y pwysau—pwysau y mae gwleidyddion Ceidwadol yma yn y Senedd yn cyfeirio atyn nhw wythnos ar ôl wythnos—does dim byd o gwbl i helpu adeiladwaith y gwasanaeth iechyd, y gwasanaethau sy'n cael eu darparu, na chyflogau'r bobl hynny yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw.

Ac o ran yr £1 filiwn honno, mae'n ddilornus; mae'n hollol ddilornus. Dywedodd y Canghellor mai cyllideb ar gyfer twf oedd hon. Sut gallai fod wedi dod i'r casgliad y gellid diwallu holl anghenion cyfalaf Cymru—yr angen i foderneiddio ein system ysgolion, i fuddsoddi mewn offer yn y gwasanaeth iechyd, i ddarparu ar gyfer y gwasanaethau digidol y mae economi Cymru yn y dyfodol yn dibynnu arnyn nhw—o £1 filiwn? £1 filiwn yw'r ffigur; dyna'r arian ychwanegol sydd gennym ni yn ein cyllideb gyfalaf yn ail flwyddyn prosbectws y Canghellor. Mae'n syml, mae yno—gallwch edrych arno ym mhapurau'r gyllideb: mae gennym ni £1 filiwn yn fwy. Rydyn ni 8 y cant islaw lle yr oeddem ni mewn cyllidebau cyfalaf ddegawd yn ôl eisoes, a bydd hyn yn ein gwthio hyd yn oed ymhellach i lawr. Pan fo Huw Irranca-Davies yn dweud mai hon yw'r gyllideb waethaf i ni ei gweld erioed, o safbwynt dyfodol hirdymor economi Cymru, ni allai fod wedi ei gyfleu yn fwy plaen.

14:10

I respectfully disagree with the First Minister and Huw Irranca-Davies. I felt that last week's budget was one of optimism and ambition, and central to it was protecting and supporting households across Wales, indeed the whole of the UK. I particularly welcomed, as my leader did, the expanding of 30 hours of childcare in England for all under-fives. I hoped we were going to see the roll-out of something similar here, but listening to the answer earlier, we clearly are not going to. We also welcome the paying of universal credit childcare costs upfront, extending the energy price guarantee at £2,500 for three months, and freezing fuel duty. These points will ensure all areas of Wales will benefit. First Minister, can you outline what your Government will do to build on these very positive initiatives? We've heard the platitudes; we want to see real action. 

Rwy'n anghytuno â'r Prif Weinidog a Huw Irranca-Davies, gyda pharch. Roeddwn i'n teimlo bod cyllideb yr wythnos diwethaf yn un o optimistiaeth ac uchelgais, ac yn ganolog iddi roedd amddiffyn a chynorthwyo aelwydydd ledled Cymru, a'r DU gyfan yn wir. Croesawais yn arbennig, fel y gwnaeth fy arweinydd, ehangu 30 awr o ofal plant yn Lloegr i bob plentyn dan bump oed. Roeddwn i wedi gobeithio ein bod ni'n mynd i weld cyflwyno rhywbeth tebyg yma, ond o wrando ar yr ateb yn gynharach, mae'n amlwg nad ydym ni'n mynd i gael hynny. Rydyn ni hefyd yn croesawu talu costau gofal plant credyd cynhwysol ymlaen llaw, gan ymestyn y gwarant pris ynni ar £2,500 am dri mis, a rhewi treth tanwydd. Bydd y pwyntiau hyn yn sicrhau y bydd pob rhan o Gymru ar eu hennill. Prif Weinidog, a allwch chi amlinellu beth fydd eich Llywodraeth yn ei wneud i adeiladu ar y mentrau cadarnhaol iawn hyn? Rydyn ni wedi clywed yr ystrydebau; rydym ni eisiau gweld gweithredu go iawn. 

Let me repeat something that Huw Irranca-Davies said in his supplementary questions—that independent analysis of the budget says that it will lead to the highest fall in living standards since records began. Is that what the Member means by ambition? Is that the ambition the Conservative Party has for this country—that it's presided over the largest fall in living standards since records began? I don't find that a cause for optimism.

Gadewch i mi ailadrodd rhywbeth a ddywedodd Huw Irranca-Davies yn ei gwestiynau atodol—bod dadansoddiad annibynnol o'r gyllideb yn dweud y bydd yn arwain at y cwymp mwyaf mewn safonau byw ers i gofnodion ddechrau. Ai dyna y mae'r Aelod yn ei olygu wrth ddweud uchelgais? Ai dyna'r uchelgais sydd gan y Blaid Geidwadol ar gyfer y wlad hon—ei bod wedi bod yn gyfrifol am y cwymp mwyaf i safonau byw ers i gofnodion ddechrau? Nid wyf i'n gweld hynny yn achos i fod yn optimistig.

Tai Newydd
New Homes

6. Pa gamau mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i gynyddu'r nifer o dai newydd sy'n cael eu hadeiladu yng Nghymru? OQ59291

6. What steps is the First Minister taking to increase the number of new homes built in Wales? OQ59291

I thank the Member for the question. The Welsh Government continues to make record levels of capital investment available to support house building. The industry faces significant headwinds in construction cost inflation, labour shortages and global supply chain gaps. The Minister met with Welsh house builders last week to discuss issues facing the sector.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i sicrhau bod y lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad cyfalaf ar gael i gynorthwyo gwaith adeiladu tai. Mae'r diwydiant yn wynebu rhwystrau sylweddol o ran chwyddiant costau adeiladu, prinder llafur a bylchau yn y gadwyn gyflenwi fyd-eang. Cafodd y Gweinidog gyfarfod gydag adeiladwyr tai yng Nghymru yr wythnos diwethaf i drafod problemau sy'n wynebu'r sector.

Diolch. First Minister, increasing house prices have left young people feeling they've been effectively priced out of the market, with many worried that they will never be able to get their feet on the housing ladder. It's clear to everyone that the target of building 12,000 homes a year here in Wales has been missed repeatedly for years. Your Government only delivered 5,273 houses in 2021-22, 90,000 are languishing on social housing waiting lists, and less than 1,000 homes were completed in October to December of last year, the second lowest level for the period since targets began in 1974. Two thousand seven hundred and thirty-nine dependent children aged 16 or under are in temporary accommodation. We're talking bed and breakfast, we're talking hotel rooms, and this number is rising—it has trebled compared to a year ago. This is a failing at the highest level of this Welsh Labour Government. So, what urgent action are you as the First Minister and, indeed, your Welsh Labour Government, taking to address these failures? And let's hope that you can respond in a professional manner—[Laughter.]—that tells people in Wales that the dream of local home ownership is achievable under your Welsh Labour Government.

Diolch. Prif Weinidog, mae prisiau tai cynyddol wedi gadael pobl ifanc yn teimlo eu bod nhw wedi cael eu prisio allan o'r farchnad i bob pwrpas, gyda llawer yn poeni na fyddan nhw byth yn gallu cael eu traed ar yr ysgol dai. Mae'n amlwg i bawb bod y targed o adeiladu 12,000 o gartrefi y flwyddyn yma yng Nghymru wedi ei fethu dro ar ôl tro ers blynyddoedd. Dim ond 5,273 o dai wnaeth eich Llywodraeth eu darparu yn 2021-22, mae 90,000 yn dioddef ar restrau aros am dai cymdeithasol, a chwblhawyd llai na 1,000 o gartrefi ym mis Hydref i fis Rhagfyr y llynedd, yr ail lefel isaf ar gyfer y cyfnod ers dechrau targedau ym 1974. Mae dwy fil saith cant a thri deg naw o blant dibynnol 16 oed neu iau mewn llety dros dro. Rydyn ni'n sôn am sefydliadau gwely a brecwast, rydyn ni'n sôn am ystafelloedd gwesty, ac mae'r rhif hwn yn codi—mae wedi treblu o'i gymharu â blwyddyn yn ôl. Mae hwn yn fethiant ar lefel uchaf y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Felly, pa gamau brys ydych chi fel y Prif Weinidog ac, yn wir, eich Llywodraeth Lafur, yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r methiannau hyn? A gadewch i ni obeithio y gallwch chi ymateb mewn modd proffesiynol—[Chwerthin.]—sy'n dweud wrth bobl yng Nghymru bod modd gwireddu'r freuddwyd o berchnogi tai lleol o dan eich Llywodraeth Lafur yng Nghymru.

14:15

Well, I thank the Member, of course, for her supplementary question. I think she'll find, actually, that, in the latest statistics, house completions in Wales in the last quarter were above pre-pandemic levels—[Interruption.] Well, actually, they were. No, they were. The Member asked me for a professional reply, and let me assure her that I will have done my homework; I have the figures in front of me, that, in the last quarter, completions of house building in Wales were above the quarter immediately before the pandemic. Housing starts are down in the last quarter; they are down in 10 of the 12 UK nations and regions, and they are down, says the house builders organisation, because of the impact of the disastrous September mini-budget, which has increased mortgage costs, increased interest costs and led, across the whole of the United Kingdom, to a reduction in house building starts.

The Member asks what we will do in Wales. Well, let me give her just one example. In England, Help to Buy has now been abolished. That form of help no longer is on offer; it hasn't been since October of last year. Here in Wales, Help to Buy—Wales has been extended for a further two years. It was raised by house builders very positively in the discussions with the Minister on 13 March. Since Help to Buy—Wales began in Wales, nearly 14,000 people have been able to move into homes that otherwise would not have been built. I'm very glad that that scheme is still available to purchasers in Wales, because it means that house builders are able to go on providing those homes. I'm sure that there are many people in England who wish it was still available there as well.

Wel, diolch i'r Aelod, wrth gwrs, am ei chwestiwn atodol. Rwy'n credu y bydd hi'n canfod, mewn gwirionedd, fod tai a gwblhawyd yng Nghymru yn y chwarter diwethaf yn uwch na'r lefelau cyn y pandemig—[Torri ar draws.] Wel, mewn gwirionedd, mi oedden nhw. Na, mi oedden nhw. Gofynnodd yr Aelod i mi am ateb proffesiynol, a gadewch i mi ei sicrhau y byddaf wedi gwneud fy ngwaith cartref; mae'r ffigurau gen i o fy mlaen, bod adeiladu tai a gwblhawyd yng Nghymru, yn y chwarter diwethaf, yn uwch na'r chwarter union cyn y pandemig. Mae tai sy'n dechrau cael eu hadeiladu i lawr yn y chwarter olaf; maen nhw i lawr mewn 10 o'r 12 o wledydd a rhanbarthau'r DU, ac maen nhw i lawr, medd y sefydliad adeiladwyr tai, oherwydd effaith y gyllideb fach drychinebus ym mis Medi, sydd wedi cynyddu costau morgeisi, cynyddu costau llog ac wedi arwain, ledled y Deyrnas Unedig gyfan, i ostyngiad yn nifer y tai sy'n dechrau cael eu hadeiladu.

Mae'r Aelod yn gofyn beth fyddwn ni'n ei wneud yng Nghymru. Wel, gadewch i mi roi dim ond un enghraifft iddi. Yn Lloegr, mae Cymorth i Brynu bellach wedi'i ddiddymu. Dydy'r math hwnnw o gymorth ddim ar gael bellach; dydy e ddim wedi bod ers mis Hydref y llynedd. Yma yng Nghymru, mae Cymorth i Brynu—Cymru wedi ei ymestyn am ddwy flynedd arall. Cafodd ei nodi yn gadarnhaol iawn gan adeiladwyr tai yn y trafodaethau gyda'r Gweinidog ar 13 Mawrth. Ers i Cymorth i Brynu—Cymru ddechrau yng Nghymru, mae bron i 14,000 o bobl wedi gallu symud i gartrefi na fyddai wedi eu hadeiladu fel arall. Rwy'n falch iawn fod y cynllun hwnnw ar gael o hyd i brynwyr yng Nghymru, oherwydd mae'n golygu bod adeiladwyr tai yn gallu mynd ati i ddarparu'r cartrefi hynny. Rwy'n siŵr bod llawer o bobl yn Lloegr sy'n dymuno y byddai ar gael yn y fan honno o hyd hefyd.

Cynnal Pyllau Nofio
Sustaining Swimming Pools

7. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cynnal pyllau nofio? OQ59327

7. What is the Welsh Government's strategy for sustaining swimming pools? OQ59327

Llywydd, funding for swimming pools and leisure centres is provided to local authorities through the local government settlement. Despite the challenging financial situation, we have agreed significant additional investment for local government for the next financial year, and that will enable local authorities to continue to deliver the services that their communities need.

Llywydd, darperir cyllid ar gyfer pyllau nofio a chanolfannau hamdden i awdurdodau lleol drwy'r setliad llywodraeth leol. Er gwaethaf y sefyllfa ariannol heriol, rydym wedi cytuno ar fuddsoddiad ychwanegol sylweddol i lywodraeth leol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, a bydd hynny'n galluogi awdurdodau lleol i barhau i ddarparu'r gwasanaethau y mae eu hangen ar eu cymunedau.

We have half a million people actively using our swimming pools in Wales and so, they're a really important resource for ensuring that everybody's active as far as possible. But sustainability in the long term is only possible if they are using renewable energy to fire them up. I'd love to see Wales follow the example of Exmouth swimming pool, recycling heat generated from technology businesses like Deep Green. Now, the Chancellor announced £63 million for English swimming pools in last week's budget, can we expect a consequential to be invested in sustainable heating solutions in Welsh pools, or has the Treasury decided that there is no consequential for Wales, as Welsh people are free to use English pools instead?

Mae gennym hanner miliwn o bobl yn defnyddio ein pyllau nofio yng Nghymru ac felly, maen nhw'n adnodd pwysig iawn ar gyfer sicrhau bod pawb yn egnïol cymaint â phosibl. Ond dim ond os ydyn nhw'n defnyddio ynni adnewyddadwy i'w cynnal y mae cynaliadwyedd yn bosibl yn yr hirdymor. Byddwn wrth fy modd yn gweld Cymru'n dilyn esiampl pwll nofio Exmouth, gan ailgylchu gwres sy'n cael ei gynhyrchu gan fusnesau technoleg fel Deep Green. Nawr, cyhoeddodd y Canghellor £63 miliwn ar gyfer pyllau nofio Lloegr yn y gyllideb yr wythnos diwethaf, a allwn ni ddisgwyl swm canlyniadol i'w fuddsoddi mewn datrysiadau gwresogi cynaliadwy ym mhyllau nofio Cymru, neu a yw'r Trysorlys wedi penderfynu nad oes swm canlyniadol i Gymru, gan fod pobl Cymru'n rhydd i ddefnyddio pyllau Lloegr yn lle hynny?

Well, I thank the Member for that final point. It's often difficult to disentangle where money that comes to Wales through a budget is derived, because money arrives through one funding line and disappears through cuts in another line. In the end, Llywydd, as we know, the decisions about money that comes to Wales are made not in Whitehall, they're made here, where they should be made. And Members here will hear from the finance Minister how she intends to make use of the very small amounts of additional funding, both revenue and capital, that are available as a result of the spring budget.

The Member's general points, of course, are powerful ones, and we discussed last week here the Exmouth experience. When you learn a little bit more about what has been possible in that context, you do come to the conclusion that easy replication of it will be a challenge, because the Exmouth pool is able to use the heat source that it deploys—the data centre—because it is very close by to where that pool is to be found. Nevertheless, the general point that Jenny Rathbone makes is the right one—that, if we are to be able to go on keeping available swimming pools that serve many communities in Wales, and very successfully, then sustainable heating solutions have to be part of that future. 

Wel, diolch i'r Aelod am y pwynt olaf yna. Yn aml mae'n anodd datgysylltu ble mae arian sy'n dod i Gymru drwy gyllideb yn deillio, oherwydd bod arian yn cyrraedd trwy un llinell ariannu ac yn diflannu trwy doriadau mewn llinell arall. Yn y pen draw, Llywydd, fel y gwyddom, caiff y penderfyniadau ynghylch arian a ddaw i Gymru eu gwneud, nid yn Whitehall, cânt eu gwneud yma, lle y dylid eu gwneud. A bydd yr Aelodau yma yn clywed gan y Gweinidog cyllid sut mae hi'n bwriadu gwneud defnydd o'r symiau bach iawn o gyllid ychwanegol, refeniw a chyfalaf, sydd ar gael o ganlyniad i gyllideb y gwanwyn.

Mae pwyntiau cyffredinol yr Aelod, wrth gwrs, yn rhai pwerus, ac fe wnaethom ni drafod yr wythnos diwethaf yma brofiad Exmouth. Pan fyddwch chi'n dysgu ychydig mwy am yr hyn sydd wedi bod yn bosibl yn y cyd-destun hwnnw, rydych chi'n dod i'r casgliad y bydd ei ddyblygu'n hawdd yn her, oherwydd mae pwll Exmouth yn gallu defnyddio'r ffynhonnell wres y mae'n ei defnyddio—y ganolfan ddata—oherwydd ei bod yn agos iawn at ble mae'r pwll hwnnw i'w gael. Serch hynny, y pwynt cyffredinol mae Jenny Rathbone yn ei wneud yw'r un cywir—sef, os ydyn ni am allu parhau i gadw pyllau nofio sydd ar gael sy'n gwasanaethu llawer o gymunedau yng Nghymru, ac yn llwyddiannus iawn, yna mae'n rhaid i atebion gwresogi cynaliadwy fod yn rhan o'r dyfodol hwnnw. 

14:20

Un ar ddeg diwrnod yn ôl, ges i neges gan fwrdd gwirfoddol Hamdden Harlech ac Ardudwy yn cyhoeddi â thristwch eu bod nhw am orfod cau'r pwll nofio ar ddiwedd y mis yma. Daw'r cyhoeddiad yn sgil cynnydd dychrynllyd yn eu costau. Mae costau'r ganolfan wedi cynyddu o £4,000 y mis i £12,000 y mis, ac mae'r £12,000 yma'n cynnwys cynllun cefnogi ynni Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol. Mi fuasai buddsoddi mewn paneli solar a pheiriannau newydd yn help mawr yn yr hirdymor, ond mae'r argyfwng ar eu pennau nhw rŵan hyn. Chwarae teg i Gyngor Gwynedd, maen nhw wedi rhoi cymorth yn y tymor byr, sydd am gadw'r blaidd o'r drws, ond mae'n rhaid ffeindio cyfalaf ar frys er mwyn sicrhau hyfywedd y ddarpariaeth gymunedol bwysig yma. Felly, pa gymorth fedrwch chi ei roi i Hamdden Harlech ac Ardudwy yn y tymor byr, a pha gymorth all y Llywodraeth roi iddyn nhw i sicrhau hyfywedd y ganolfan yn yr hirdymor? 

Eleven days ago, I received a message from the voluntary board of Harlech and Ardudwy Leisure announcing with sadness that they would have to close the swimming pool at the end of this month. The announcement comes as a result of an appalling increase in their costs. The cost of the centre has increased from £4,000 per month to £12,000 per month, and this £12,000 includes the UK Government energy support scheme. Investment in solar panels and new machinery would be a great help in the longer term, but they're facing the crisis now. Fair play to Gwynedd Council, they have provided short-term support that will keep the wolf from the door, but they have to find capital as a matter of urgency to secure the viability of this important community asset. So, what support can you provide to Harlech and Ardudwy Leisure in the short term, and what support can the Government provide to ensure the viability of the centre in the longer term? 

Diolch i Mabon ap Gwynfor am y cwestiwn. Dwi wedi clywed am y problemau maen nhw'n wynebu yn Harlech, ac, wrth gwrs, rŷm ni'n agored i unrhyw drafodaethau fydd pobl leol eisiau eu cael trwy'r cyngor lleol, ac hefyd trwy Sport Wales. I ddechrau, rhywbeth lleol yw e, a'r trafodaethau cyntaf, mae'n bwysig iddyn nhw eu cael gyda'r awdurdod lleol. Os oes rhywbeth allwn ni ei wneud, wrth gwrs, rŷm ni'n fodlon edrych i mewn i unrhyw gais mae pobl leol eisiau'i wneud. 

Thank you very much to Mabon ap Gwynfor for that question. I've heard about the issues that they face in Harlech, and, of course, we are open to any discussions that local individuals might want to have through the local council, and also through Sport Wales. Initially, it is a local issue, and in the first instance, it's important that they have those conversations with the local authority. If there is something that we can do, then, of course, we are willing to look into any bid that local people want to make. 

Yn olaf, cwestiwn 8—Samuel Kurtz. 

Finally, question 8—Samuel Kurtz. 

Mynediad at Ofal Iechyd
Access to Healthcare

8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fynediad at ofal iechyd yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ59325

8. Will the First Minister provide an update on access to healthcare in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ59325

Llywydd, the rural nature of the Member's constituency makes it all the more important that the health board maximises the clinical opportunities provided by today's technology to avoid unnecessary journeys, improve efficiency and provide flexible access to healthcare in Carmarthen West and South Pembrokeshire. 

Llywydd, mae natur wledig etholaeth yr Aelod yn ei gwneud yn bwysicach fyth i'r bwrdd iechyd wneud y mwyaf o'r cyfleoedd clinigol a ddarperir gan dechnoleg heddiw i osgoi teithiau diangen, gwella effeithlonrwydd a darparu mynediad hyblyg at ofal iechyd yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. 

Prif Weinidog, Welsh NHS waiting lists continue to dominate my inbox. One of my constituents living with osteoporosis and five broken vertebrae has had to wait two years to be seen by a pain specialist. We are still awaiting the final decision on the location of a new hospital in west Wales—a build that won't be completed until the end of this decade at the earliest. Until that time, what action is your Government taking to ensure that waiting lists are tackled and constituents such as mine are not forced to wait over 24 months in constant pain to get the treatment that they are in desperate need of? Diolch. 

Prif Weinidog, mae rhestrau aros GIG Cymru yn parhau i ddominyddu fy mewnflwch. Mae un o fy etholwyr sy'n byw gydag osteoporosis a phump fertebra wedi torri wedi gorfod aros dwy flynedd i gael ei gweld gan arbenigwr poen. Rydyn ni'n dal i aros am y penderfyniad terfynol ar leoliad ysbyty newydd yn y gorllewin—adeilad na fydd yn cael ei gwblhau tan ddiwedd y degawd hwn ar y cynharaf. Tan hynny, pa gamau mae eich Llywodraeth chi yn eu cymryd i sicrhau bod rhestrau aros yn cael eu taclo ac nad yw etholwyr fel fy un i yn cael eu gorfodi i aros dros 24 mis mewn poen cyson i gael y driniaeth y maen nhw mor daer ei hangen? Diolch. 

Llywydd, I thank the Member for drawing attention to the work that is still going on in public consultation about the future of a new hospital for Hywel Dda University Health Board. There was a consultation meeting, I understand, in Haverfordwest last week, and there's one planned in Saundersfoot on Friday of this week. It is very important that those public consultation events—. I hope that they will draw together a local support for the plans that the health board has put forward in order to create those new opportunities.

In the meantime, while Hywel Dda, as every part of Wales, faces real pressures in providing healthcare, it did see a reduction of 62 per cent in the number of people waiting over 52 weeks for a first out-patient appointment during the last calendar year. And where there are longer waits, 80 per cent of those are concentrated in just two specialities. Those are the specialities that my colleague, the Minister for Health and Social Services, is placing a particular focus on in her discussions with the service. I can't offer, I'm afraid, just easy answers for the Member's constituents, but what they will know is that the system as a whole is making every effort it can, sustained by additional investment and the focus that the Minister brings to these matters, to bring down waiting lists and to provide services in the way I suggested in my original answer, Llywydd, in those new ways that will improve access for patients, particularly in parts of rural Wales, using everything that we have learnt in recent years.

Llywydd, diolch i'r Aelod am dynnu sylw at y gwaith sy'n dal i ddigwydd wrth ymgynghori â'r cyhoedd ynglŷn â dyfodol ysbyty newydd i Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda. Roedd yna gyfarfod ymgynghori, rwy'n deall, yn Hwlffordd yr wythnos diwethaf, ac mae un wedi'i gynllunio yn Saundersfoot ddydd Gwener yr wythnos hon. Mae'n bwysig iawn bod y digwyddiadau ymgynghori cyhoeddus hynny—. Gobeithio y byddant yn tynnu at ei gilydd gefnogaeth leol i'r cynlluniau y mae'r bwrdd iechyd wedi'u cyflwyno er mwyn creu'r cyfleoedd newydd hynny.

Yn y cyfamser, er bod Hywel Dda, fel pob rhan o Gymru, yn wynebu pwysau gwirioneddol wrth ddarparu gofal iechyd, fe welodd ostyngiad o 62 y cant yn nifer y bobl sy'n aros dros 52 o wythnosau am apwyntiad cyntaf i gleifion allanol yn ystod y flwyddyn galendr ddiwethaf. A phan fo arosiadau hirach, mae 80 y cant o'r rheiny mewn dau arbenigedd yn unig. Dyna'r arbenigeddau y mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn rhoi pwyslais penodol arnyn nhw yn ei thrafodaethau â'r gwasanaeth. Alla i ddim cynnig, mae gen i ofn, atebion hawdd i etholwyr yr Aelod, ond yr hyn y byddan nhw'n ei wybod yw bod y system yn ei chyfanrwydd yn gwneud pob ymdrech y gall, wrth gael ei chynnal gan fuddsoddiad ychwanegol a'r pwyslais y mae'r Gweinidog yn ei roi ar y materion hyn, i ddod â rhestrau aros i lawr ac i ddarparu gwasanaethau yn y ffordd yr awgrymais i yn fy ateb gwreiddiol, Llywydd, yn y ffyrdd newydd hynny a fydd yn gwella mynediad i gleifion, yn arbennig mewn rhannau o Gymru wledig, gan ddefnyddio popeth yr ydym wedi'i ddysgu yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

14:25
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny, Lesley Griffiths. 

The next item, therefore, will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement, Lesley Griffiths. 

Member
Lesley Griffiths 14:25:35
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business. Firstly, I've added a statement by the Minister for Climate Change on building safety to today's agenda, and secondly, the legislative consent debate on the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill has been postponed until next week. Draft business for the next three sitting weeks is as set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Mae dau newid i'r busnes yr wythnos hon. Yn gyntaf, rwyf wedi ychwanegu datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ddiogelwch adeiladau i'r agenda heddiw, ac yn ail, mae'r drafodaeth cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) wedi'i gohirio tan yr wythnos nesaf. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf fel y nodir yn y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig. 

Minister, can I call for two statements from the Government, please, this week? The first is on standards of stroke care in Wales. The Stroke Association recently circulated information that showed that the latest sentinel stroke national audit programme identified that stroke services in Wales have been deteriorating, and in fact, in north Wales were worse than in any other part of the country. Most or many of the hospitals in the region were graded as 'E', which, unfortunately, is the worst grade in terms of their performance. Most patients were not being admitted to stroke units, most patients don't have access to speech and language therapy, and we've got the worst access to physiotherapy as well. Now, given, obviously, the failings elsewhere in the health service in north Wales at the moment, quite rightly and understandably, people are concerned and want to know how this situation will be improved. 

The second statement that I'm requesting is an update on road safety projects in Wales, please, from the Deputy Minister for Climate Change. Obviously, we know that the roads review report recommended the axing or postponing of a number of road safety projects, including two on the A494 trunk road in rural Denbighshire in my own constituency. These are essential projects that need to proceed. They're not going to damage the climate, but they will save people's lives. The Maes Gamedd bend junction in Gwyddelwern has been on the Welsh Government's to-do list for well over a decade, and people were promised it up until as recently as 12 months ago. In addition to that, the Corwen Road and Lôn Fawr junction on the A494 trunk road is also very dangerous, with very high speeds and lots of accidents. Now, clearly those are projects that, regardless of the Welsh Government's honourable commitment to the environment and nature, need to go ahead. So, I think what the public want to know is when will they see action so that these sorts of projects can be delivered as soon as possible.

Gweinidog, a gaf i alw am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, yr wythnos hon? Mae'r cyntaf ar safonau gofal strôc yng Nghymru. Yn ddiweddar, fe wnaeth y Gymdeithas Strôc ddosbarthu gwybodaeth a oedd yn dangos bod rhaglen archwilio sentinel strôc ddiweddaraf wedi nodi bod gwasanaethau strôc yng Nghymru wedi bod yn dirywio, ac mewn gwirionedd, yn y gogledd yn waeth nag yn unrhyw ran arall o'r wlad. Cafodd y rhan fwyaf neu lawer o'r ysbytai yn y rhanbarth eu graddio yn 'E', sef, yn anffodus, y radd waethaf o ran eu perfformiad. Doedd y rhan fwyaf o gleifion ddim yn cael eu derbyn i unedau strôc, does gan y rhan fwyaf o gleifion ddim mynediad at therapi lleferydd ac iaith, ac mae gennym ni'r mynediad gwaethaf at ffisiotherapi hefyd. Nawr, o ystyried, yn amlwg, y methiannau mewn mannau eraill o'r gwasanaeth iechyd yn y gogledd ar hyn o bryd, yn gwbl briodol ac yn ddealladwy, mae pobl yn poeni ac eisiau gwybod sut y bydd y sefyllfa hon yn cael ei gwella. 

Yr ail ddatganiad yr wyf i'n gofyn amdano yw'r diweddaraf ar brosiectau diogelwch ffyrdd yng Nghymru, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Yn amlwg, gwyddom fod yr adroddiad adolygu ffyrdd wedi argymell dileu neu ohirio nifer o brosiectau diogelwch ar y ffyrdd, gan gynnwys dau ar gefnffordd yr A494 yng nghefn gwlad sir Ddinbych yn fy etholaeth i. Mae'r rhain yn brosiectau hanfodol y mae angen bwrw ymlaen â nhw. Dydyn nhw ddim yn mynd i niweidio'r hinsawdd, ond fe fyddan nhw'n achub bywydau pobl. Mae cyffordd  Maes Gamedd yng Ngwyddelwern, sydd ar dro, wedi bod ar restr Llywodraeth Cymru o bethau i'w gwneud ers ymhell dros ddegawd, ac addawyd hynny i bobl hyd at mor ddiweddar â 12 mis yn ôl. Yn ogystal â hynny, mae cyffordd Heol Corwen a Lôn Fawr ar gefnffordd yr A494 hefyd yn beryglus iawn, gyda chyflymderau uchel iawn a llawer o ddamweiniau. Nawr, mae'n amlwg bod y rheiny'n brosiectau sydd, beth bynnag yw ymrwymiad anrhydeddus Llywodraeth Cymru i'r amgylchedd a natur, angen eu datblygu. Felly, rwy'n credu mai'r hyn y mae'r cyhoedd eisiau ei wybod yw pryd y byddan nhw'n gweld camau gweithredu fel y gellir darparu'r mathau hyn o brosiectau cyn gynted â phosibl.

Thank you. In response to your second question, the Deputy Minister for Climate Change will be bringing forward a statement before the end of the summer term in relation to road safety and the road review, which, as you say, not everything has been cancelled—there is obviously some road building going ahead. 

With regard to your question for a statement on the audit of the stroke services provided in Betsi Cadwaladr University Health Board and what we'll be doing, you're very aware of what's recently been announced by the Minister for Health and Social Services in relation to the health board, and clearly, there is a significant piece of work that will be undertaken by the new chair and the new independent members with a great deal of support and monitoring by the Minister's officials and by the Minister herself, so I'm sure she will be looking at that report in detail. 

Diolch. Mewn ymateb i'ch ail gwestiwn, bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn cyflwyno datganiad cyn diwedd tymor yr haf ynghylch diogelwch ar y ffyrdd a'r adolygiad ffyrdd, ac fel y dywedwch chi, nid yw popeth wedi'i ganslo—yn amlwg, mae rhywfaint o waith adeiladu ffyrdd yn mynd yn ei flaen. 

O ran eich cwestiwn am ddatganiad am archwiliad y gwasanaethau strôc a ddarparwyd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a'r hyn y byddwn ni'n ei wneud, rydych chi'n ymwybodol iawn o'r hyn a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol mewn cysylltiad â'r bwrdd iechyd, ac yn amlwg, mae darn sylweddol o waith a fydd yn cael ei wneud gan y cadeirydd newydd a'r aelodau annibynnol newydd gyda llawer iawn o gefnogaeth a gwaith monitro gan swyddogion y Gweinidog a gan y Gweinidog ei hun, felly rwy'n siŵr y bydd hi'n edrych ar yr adroddiad hwnnw'n fanwl. 

Siân Gwenllian—. Ken Skates. 

Siân Gwenllian—. Ken Skates. 

Diolch, Llywydd. Trefnydd, you'll be aware of the fabulous new metro trains that are being introduced by Merseyrail across much of the metro area of the Liverpool city region. I'd be very grateful for an update from Welsh Government regarding discussions with Merseyrail regarding the potential use of these brand new Stadler units on rail lines serving the citizens of north Wales, in particular the Wrexham to Bidston line. Diolch.

Diolch, Llywydd. Trefnydd, byddwch yn ymwybodol o'r trenau metro newydd gwych sy'n cael eu cyflwyno gan Merseyrail ar draws rhan helaeth o ardal metro rhanbarth dinas Lerpwl. Byddwn yn ddiolchgar iawn am ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru ynghylch y trafodaethau gyda Merseyrail ynghylch y defnydd posibl o'r unedau Stadler newydd sbon hyn ar reilffyrdd sy'n gwasanaethu dinasyddion y gogledd, yn enwedig y rheilffordd o Wrecsam i Bidston. Diolch.

Thank you very much. So, Transport for Wales are working very hard to bring forward the class 230 trains into service on the Wrexham to Bidston line. And I know that they're also in very regular discussions with Merseyrail and Merseytravel about future services on that Wrexham to Bidston line, and that includes the possibility of direct services into Liverpool also, and how they can best be delivered. 

Diolch yn fawr iawn. Felly, mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio'n galed iawn i ddod â'r trenau dosbarth 230 i wasanaeth ar y lein rhwng Wrecsam a Bidston. Ac rwy'n gwybod eu bod nhw hefyd mewn trafodaethau rheolaidd iawn gyda Merseyrail a Merseytravel am wasanaethau yn y dyfodol ar y rheilffordd honno o Wrecsam i Bidston, ac mae hynny'n cynnwys y posibilrwydd o wasanaethau uniongyrchol i Lerpwl hefyd, a'r modd gorau o'u darparu. 

14:30

Good afternoon, Minister. I'd like to ask for a statement, please, from the Minister for Climate Change on the timeline for the next iteration of the Warm Homes programme. Within the Equality and Social Justice Committee, we have raised this issue and have looked at the importance of having a clear timeline for this programme, given its importance, as I'm sure you'll know, to many people across Wales. So, I wonder if you could give me some clarity—maybe there has been some clarity in that discussion, but I'd be grateful for a further statement. Thank you. 

Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar yr amserlen ar gyfer fersiwn nesaf y rhaglen Cartrefi Clyd. O fewn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, rydym wedi codi'r mater yma ac wedi edrych ar bwysigrwydd bod ag amserlen glir ar gyfer y rhaglen hon, o ystyried ei phwysigrwydd, fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n gwybod, i lawer o bobl ledled Cymru. Felly, tybed a allech chi roi rhywfaint o eglurder i mi—efallai y bu rhywfaint o eglurder yn y drafodaeth honno, ond byddwn i'n ddiolchgar am ddatganiad pellach. Diolch. 

Thank you. As you're aware, officials have been developing the next iteration of the Warm Homes programme, which, again, as I'm sure you're very well aware, has helped many thousands of people, with help in Wales to reduce their bills and energy consumption. And unlike in England, we have maintained continued support for the retrofit of homes over the last decade and more, where our focus, really, has been on the most vulnerable and those who are at risk of fuel poverty, and will remain so. The Minister for Climate Change will bring forward a statement before the end of the summer term. 

Diolch. Fel y gwyddoch chi, mae swyddogion wedi bod yn datblygu'r fersiwn nesaf o'r rhaglen Cartrefi Clyd, sydd, unwaith eto, fel rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol iawn, wedi helpu miloedd lawer o bobl, gyda chymorth yng Nghymru i leihau eu biliau a'u defnydd o ynni. Ac yn wahanol i Loegr, rydym wedi cynnal cefnogaeth barhaus ar gyfer ôl-osod cartrefi dros y degawd diwethaf a mwy, lle mae ein pwyslais, mewn gwirionedd, wedi bod ar y rhai mwyaf agored i niwed a'r rhai sydd mewn perygl o dlodi tanwydd, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cyflwyno datganiad cyn diwedd tymor yr haf. 

Gweinidog, rŷn ni'n clywed o wythnos i wythnos fan hyn, onid ydyn ni, ynglŷn â'r creisis cynyddol sy'n wynebu deintyddiaeth yma yng Nghymru. Nawr, mae Cymdeithas Ddeintyddol Prydain, wrth gwrs, wedi rhybuddio y gall gwasanaethau ar yr NHS i bob pwrpas ddod i ben, oherwydd bod gymaint o ddeintyddion naill ai wedi rhoi i fyny, neu ar fin rhoi i fyny, ar eu cytundebau NHS. 

Nawr, Rhuthun yw'r ddeintyddfa ddiweddaraf i glywed yr wythnos yma y byddan nhw'n colli mynediad i wasanaethau NHS, ac dwi, er mwyn tryloywder, yn un o'r cleifion sydd yn defnyddio'r ddeintyddfa yna. Mi gawson ni ddatganiad wythnos diwethaf gan y Gweinidog iechyd ar ddeintyddiaeth yng Nghymru, ond mae hynny wedi fy ngwneud i hyd yn oed yn fwy gofidus ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth, oherwydd mae'n amlwg dyw hi ddim yn deall bod yna dair haen o bobl yn defnyddio'r gwasanaeth: yn gyntaf, y rhai sydd yn medru fforddio gwasanaeth breifat; yn ail, y rhai sydd ddim yn medru fforddio gwasanaeth breifat ond sydd yn llwyddo i gael mynediad at wasanaethau NHS; ond mae yna drydedd haen, ac mae honno'n tyfu o wythnos i wythnos, ac o fis i fis, lle mae yna bobl sy'n methu â fforddio talu'n breifat a hefyd yn methu â chael mynediad i wasanaethau. Nawr, o'r 10 ddeintyddfa o fewn cyrraedd i Ruthun—er, wrth gwrs, dwi'n sôn am Wyddgrug, Wrecsam a thu hwnt—dim ond un sy'n derbyn cleifion ar yr NHS, ac mae yna restr aros o ddwy flynedd i lwyddo i gael i fewn i fanna. 

Felly, a gaf i wahodd y Llywodraeth, a'r Gweinidog iechyd yn benodol, i drio eto gyda datganiad arall, er mwyn profi i ni eich bod chi fel Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r broblem yma, oherwydd mae yn greisis, a, hyd y gwelaf i, dŷch chi ddim yn llwyddo i ddelio ag e?

Minister, we hear from week to week about the increasing crisis facing dentistry here in Wales. Now, the British Dental Association, of course, has warned that services on the NHS could to all intents and purposes come to an end, because there are so many dentists who have either given up, or are about to give up, their NHS contracts. 

Now, Ruthin is the latest dental surgery to hear this week that they'll be losing access to NHS services, and, for transparency, I'm one of the patients who uses the dentist service there. We had a statement last week from the Minister for health on dentistry in Wales, but that has made me even more concerned about the future of the service, because it's clear that there is no understanding that there are three tiers of people using the service: first is those who can afford private treatment; second, those who can't but are succeeding in accessing NHS services; but there's a third tier, and that's growing on a weekly basis, and on a monthly basis, where there are people who can't afford to go private and also can't access NHS services. Now, out of the 10 dentist surgeries around Ruthin—but I'm also talking here about Wrexham, Mold and so on—only one is receiving NHS patients at the moment, and there's a waiting list of two years to be able to access those NHS services. 

So, can I invite the Government, and the Minister for health specifically, to try again with another statement, to prove to us that you as a Government are getting to grips with this issue, because it is a crisis, and, as far as I can see, you are not succeeding in dealing with it?

Well, as you referred to yourself, there was a statement here only last week on dentistry, where the Minister for Health and Social Services set out very clearly the work being undertaken. So, I won't be allocating further time. 

Wel, fel y cyfeirioch chi ato eich hun, roedd datganiad yn y fan yma dim ond yr wythnos diwethaf ar ddeintyddiaeth, pan wnaeth y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol nodi'n glir iawn y gwaith sy'n cael ei wneud. Felly, fydda i ddim yn dyrannu rhagor o amser. 

I would like to request two statements. I found out last week that Conwy County Borough Council is paying its own care home 57 per cent more than privately-run care homes who are providing the same, exact level of care. Conwy's awarding itself £1,136 per resident per week, whilst only paying just over half that amount—£721—towards the care costs of the vulnerable residents in privately-run homes in Conwy. So, I would like the Deputy Minister for Social Services to make a statement on the clear discrimination. And this is a council, of course, run by Plaid Cymru, Labour and independent members. How can this even be ethical?

The second statement I would like is from the Minister for Health and Social Services on the cancer treatment pathway. Too many of my constituents are missing the targets to include those with serious, life-threatening cancers. We need a statement now to ensure the cancer treatment pathway is strictly adhered to, because, in some instances, this can actually save lives. Diolch. 

Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad. Cefais wybod yr wythnos diwethaf bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn talu ei gartref gofal ei hun 57 y cant yn fwy na chartrefi gofal sy'n cael eu rhedeg yn breifat sy'n darparu yr union yr un lefel o ofal. Mae Conwy yn dyfarnu £1,136 fesul preswyliwr yr wythnos i'w hun, tra bo'n talu dim ond ychydig dros hanner y swm hwnnw—£721—tuag at gostau gofal y preswylwyr sy'n agored i niwed mewn cartrefi preifat yng Nghonwy. Felly, hoffwn i'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol wneud datganiad ar y gwahaniaethu clir. Ac mae hwn yn gyngor, wrth gwrs, dan ofal Plaid Cymru, Llafur ac aelodau annibynnol. Sut gall hyn hyd yn oed fod yn foesegol?

Yr ail ddatganiad yr hoffwn ei gael yw un gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y llwybr trin canser. Mae gormod o fy etholwyr yn methu'r targedau gan gynnwys y rhai hynny sydd â chanserau difrifol sy'n peryglu bywyd. Mae angen datganiad nawr i sicrhau y cedwir at y llwybr trin canser yn llym, oherwydd, mewn rhai achosion, gall hyn achub bywydau mewn gwirionedd. Diolch. 

In response to your first request for a statement, I suggest you write to Conwy council directly on that; I don't think that's a matter for the Deputy Minister for Social Services. And in relation to cancer waiting times, which I think is what you were alluding to, you'll be very well aware the NHS is working very hard to reduce waiting times, especially for people with suspected cancer, and we are investing heavily in cancer services to improve that early detection and provide rapid access to investigation, treatment and high-quality care. The Minister has recently announced £86 million for new cancer diagnostic and treatment facilities. 

Mewn ymateb i'ch cais cyntaf am ddatganiad, awgrymaf eich bod yn ysgrifennu at gyngor Conwy yn uniongyrchol ar hynny; dydw i ddim yn credu bod hynny'n fater i'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol. Ac o ran amseroedd aros canser, sef yr hyn yr oeddech chi'n cyfeirio ato, byddwch yn ymwybodol iawn bod y GIG yn gweithio'n galed iawn i leihau amseroedd aros, yn enwedig i bobl pan fo amheuaeth bod ganddynt ganser, ac rydym yn buddsoddi'n helaeth mewn gwasanaethau canser i wella'r broses o ganfod yn gynnar a darparu mynediad cyflym i ymchwiliad, triniaeth a gofal o ansawdd uchel. Yn ddiweddar, cyhoeddodd y Gweinidog £86 miliwn ar gyfer cyfleusterau diagnostig a thriniaeth canser newydd. 

14:35
3. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru)
3. Statement by the Minister for Climate Change: The Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd—na, gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, ar Fil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru). A dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Julie James.

The next item, therefore, is the statement by the Deputy Minister for Climate Change—no, by the Minister for Climate Change, on the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. And I call on the Minister to make the statement—Julie James.

Diolch, Llywydd. I'm very pleased to make this statement in relation to the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill, which was laid before the Senedd yesterday. The air we breathe, and the sounds carried on it, affect our health and well-being every minute of every day, even when we are asleep. The World Health Organization has described air pollution as the world’s largest single environmental health risk, and noise pollution as the second in western Europe. Our programme for government recognises the high importance of improving the air environment through the commitment given to bring forward this Bill, previously known as the clean air Bill.

The aim of the Bill is to bring forward measures that will contribute to improvements in air and soundscape quality in Wales, reducing public health impacts associated with a poor air environment. I know this is an aim you all support, following useful discussions with the cross-party group in November, and through commitments for a clean air Act in many of your recent manifestos. In developing the Bill, we built on proposals consulted on through the clean air plan and White Paper on a clean air Bill. We've also included proposals related to noise and soundscapes, becoming the first part of the UK to bring forward such legislation.

The Bill needs to be seen in a broad context, not in isolation. It is one part of cross-sector action under way to tackle air and noise pollution. It builds on existing legislation and the suite of actions to reduce air and noise pollution contained in our clean air plan for Wales and noise and soundscape plan. The proposals in the Bill aim to help improve the quality of our air environment at a Wales-wide level, at a local and regional level, and throughout society. The Bill also recognises the importance of considering airborne noise as a type of airborne pollution, and sound more generally as a key attribute of the air environment.

At a Wales-wide level, we are creating a framework to set national targets for air quality. This provides a strong mechanism to deliver the Welsh Government’s long-term ambitions for clean air and associated public health and environmental outcomes, alongside supporting action to tackle the climate and nature emergency. The framework complements existing legislative air quality standards. Regulation-making powers in the Bill allow Ministers to set Wales-specific, evidence-based targets in relation to air pollutants. Through the framework, we can tighten targets on air pollutants and introduce targets for newly identified pollutant risks, based on evidence as it emerges, including World Health Organization air quality guidelines. Having targets set in regulations, rather than in primary legislation, means they are easier to update and are responsive to changing evidence.

Our independent clean air advisory panel has determined the strongest body of evidence connecting an air pollutant with human health effects involves particulate matter 2.5, commonly referred to as PM2.5. Consequently, the Bill includes a duty on Welsh Ministers to make regulations to set a target for PM2.5 within 36 months of Royal Assent. At a Wales-wide level, we must ensure that sustained action is taken to improve our air environment; therefore, the Bill amends the Environment Act 1995, which contains the current provisions relating to the national air quality strategy. This ensures Welsh Ministers are under a duty to consult on a review or modification of the strategy every five years.

As mentioned, Wales is the first part of the UK to include soundscapes in legislation. The Bill places a duty on Welsh Ministers to publish a national strategy for soundscapes every five years. The requirements and timeline of both of these strategic documents are aligned, to allow us to publish them separately or collectively, where beneficial. The new proposals for these strategic documents also ensure the public, stakeholders and delivery partners are engaged in future action to improve our air quality and soundscapes. At a local and regional level, we will ensure the local air quality management regime operates proactively, preventatively, and with a greater public health focus.

The Bill introduces a clearer requirement on local authorities to undertake an annual review of air quality and an obligation for an air quality action plan, to contain a projected compliance date, which must be agreed with Welsh Ministers. The Bill will also amend the Clean Air Act 1993 to enable local authorities to better manage and enforce emissions of smoke in smoke-control areas. Smoke control covers the control of pollution from solid fuel burning from chimneys in homes and businesses within smoke-control areas. Currently, criminal offences are hard to administer and rarely result in prosecution. The Bill introduces civil monetary penalties to replace current criminal sanctions, which can be instigated by local authorities where smoke is emitted from a chimney within a smoke-control area.

The Bill removes statutory defences to help enforcement of the new civil sanctions regime. If a consumer uses an approved appliance with authorised fuel, there should be no emissions of visible smoke. By making it easier for local authorities to enforce smoke-control areas, we anticipate breaches becoming rarer, with officers encouraging behaviour change, and, if appropriate, issuing monetary penalties. We will issue statutory guidance to support the implementation. Amendments to the smoke-control regime contribute to our broader policy to reduce emissions from domestic burning, which is being dealt with outside this Bill process, using existing levers.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o wneud y datganiad hwn mewn cysylltiad â Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru), a osodwyd gerbron y Senedd ddoe. Mae'r aer yr ydym ni'n ei anadlu, a'r synau sy'n cario arno, yn effeithio ar ein hiechyd a'n llesiant ni bob munud o bob dydd, hyd yn oed pan fyddwn ni'n cysgu. Mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi disgrifio llygredd aer fel y perygl unigol mwyaf i iechyd amgylcheddol drwy'r byd, a llygredd sŵn yn ail i hynny yng ngorllewin Ewrop. Mae ein rhaglen lywodraethu ni'n cydnabod pwysigrwydd mawr gwella amgylchedd yr aer drwy'r ymrwymiad a roddwyd i gyflwyno'r Bil hwn, a elwid gynt yn Fil aer glân.

Nod y Bil yw cyflwyno mesurau a fydd yn cyfrannu at welliannau o ran ansawdd aer a seinwedd yng Nghymru, gan leihau'r effeithiau ar iechyd y cyhoedd sy'n gysylltiedig ag amgylchedd aer gwael. Rwy'n gwybod bod hwn yn nod y byddwch chi i gyd yn ei gefnogi, yn dilyn trafodaethau defnyddiol gyda'r grŵp trawsbleidiol ym mis Tachwedd, a thrwy ymrwymiadau ar gyfer Deddf aer glân yn llawer o'ch maniffestos diweddar. Wrth ddatblygu'r Bil, fe wnaethom ni adeiladu ar gynigion yr ymgynghorwyd arnyn nhw drwy'r cynllun aer glân a Phapur Gwyn ar Fil aer glân. Rydyn ni wedi cynnwys cynigion sy'n gysylltiedig â sŵn a seinweddau hefyd, gan ddod yn rhan gyntaf o'r DU i gyflwyno deddfwriaeth o'r fath.

Mae angen ystyried y Bil mewn cyd-destun eang, nid ar wahân. Dyma un rhan o weithredu traws-sector sydd ar y gweill i fynd i'r afael â llygredd aer a sŵn. Mae'n adeiladu ar y ddeddfwriaeth bresennol a'r gyfres o gamau gweithredu i leihau llygredd aer a sŵn sydd yn ein cynllun aer glân i Gymru a chynllun sŵn a seinwedd. Nod y cynigion yn y Bil yw helpu i wella ansawdd ein hamgylchedd aer ledled Cymru, yn lleol ac yn rhanbarthol, a thrwy'r gymdeithas i gyd. Mae'r Bil yn cydnabod sŵn yn yr aer yn fath o lygredd aer hefyd, a sŵn yn fwy cyffredinol hefyd yn briodoledd allweddol i amgylchedd yr aer.

Rydym ni'n creu fframwaith ar gyfer Cymru gyfan i bennu nodau cenedlaethol ar gyfer ansawdd aer. Mae hyn yn cynnig mecanwaith cryf i gyflawni uchelgeisiau hirdymor Llywodraeth Cymru ar gyfer aer glân a'r canlyniadau cysylltiedig o ran iechyd y cyhoedd a'r amgylchedd, ochr yn ochr â chefnogi camau i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur. Mae'r fframwaith yn ategu safonau ansawdd aer deddfwriaethol cyfredol. Mae pwerau i weithredu rheoleiddio yn y Bil yn caniatáu i Weinidogion bennu nodau i Gymru, sy'n benodol, ar sail tystiolaeth, o ran llygryddion aer. Drwy'r fframwaith, fe allwn ni bennu nodau mwy caeth o ran llygryddion yn yr aer a chyflwyno nodau ar gyfer risgiau llygryddion sydd newydd eu nodi, ar sail tystiolaeth wrth i'r rhain ddod i'r amlwg, gan gynnwys canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ar ansawdd aer. Mae bod â nodau penodedig mewn rheoliadau, yn hytrach na deddfwriaeth sylfaenol, yn golygu y bydd hi'n haws eu diweddaru nhw ac ymateb i newidiadau yn y dystiolaeth.

Mae ein panel cynghori annibynnol ni ar aer glân wedi penderfynu bod y corff mwyaf argyhoeddiadol o dystiolaeth sy'n cysylltu llygrydd aer ag effeithiau ar iechyd pobl yn cynnwys deunydd gronynnol 2.5, y cyfeirir ato fynychaf fel PM2.5. O ganlyniad i hynny, mae'r Bil yn cynnwys dyletswydd ar Weinidogion Cymru i wneud rheoliadau i bennu nod ar gyfer PM2.5 o fewn 36 mis i'r Cydsyniad Brenhinol. Drwy Gymru gyfan, fe fydd hi'n rhaid inni sicrhau bod camau parhaus yn cael eu cymryd i wella amgylchedd yr aer yma; felly, mae'r Bil yn diwygio Deddf yr Amgylchedd 1995, sy'n cynnwys y darpariaethau presennol yn ymwneud â'r strategaeth ansawdd aer genedlaethol. Fe fydd hyn yn sicrhau bod Gweinidogion Cymru yn ymrwymedig i ymgynghori ar adolygiad neu addasiad o'r strategaeth bob pum mlynedd.

Fel soniwyd, Cymru yw'r rhan gyntaf o'r DU i gynnwys seinweddau mewn deddfwriaeth. Mae'r Bil yn rhoi dyletswydd ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi strategaeth genedlaethol ar gyfer seinweddau bob pum mlynedd. Mae gofynion a llinell amser y ddwy ddogfen strategol hyn yn cyd-fynd â'i gilydd, er mwyn caniatáu i ni eu cyhoeddi nhw ar wahân neu ar y cyd, pryd bynnag y bo hynny'n fuddiol. Mae'r cynigion newydd ar gyfer y dogfennau strategol hyn yn sicrhau hefyd fod y cyhoedd, rhanddeiliaid a phartneriaid cyflenwi â rhan yn y camau gweithredu yn y dyfodol i wella'r ansawdd aer a seinweddau sydd gennym ni. Ar lefel leol a rhanbarthol, fe fyddwn ni'n sicrhau bod y drefn leol i reoli ansawdd aer yn gweithredu yn rhagweithiol, ac yn ataliol, a chyda mwy o ganolbwyntio ar iechyd y cyhoedd.

Mae'r Bil yn cyflwyno gofyniad mwy pendant ar yr awdurdodau lleol i gynnal adolygiad blynyddol o ansawdd aer a rhwymedigaeth i fod â chynllun gweithredu ansawdd aer, sy'n cynnwys dyddiad a ragwelir ar gyfer cydymffurfio, y bydd yn rhaid cytuno arno gyda Gweinidogion Cymru. Bydd y Bil yn diwygio Deddf Aer Glân 1993 hefyd ar gyfer galluogi'r awdurdodau lleol i reoli a gorfodi allyriadau mwg yn well mewn ardaloedd rheoli mwg. Mae rheoli mwg yn cwmpasu rheolaeth ar lygredd yn sgil llosgi tanwydd solet o simneiau mewn cartrefi a busnesau o fewn ardaloedd rheoli mwg. Ar hyn o bryd, mae troseddau yn anodd eu gweinyddu ac yn anaml iawn y bydden nhw'n arwain at erlyniadau. Mae'r Bil yn cyflwyno cosbau ariannol sifil yn lle'r cosbau troseddol presennol, y gellir eu sefydlu gan awdurdodau lleol lle mae mwg yn cael ei ollwng o simnai o fewn ardal rheoli mwg.

Mae'r Bil yn dileu amddiffynfeydd statudol i helpu gorfodi'r drefn newydd o gosbau sifil. Os yw defnyddiwr yn defnyddio teclyn a gymeradwyir gyda thanwydd awdurdodedig, ni ddylai fod unrhyw allyriadau o fwg gweladwy. Trwy ei gwneud hi'n haws i awdurdodau lleol orfodi'r ardaloedd rheoli mwg, rydym ni'n rhagweld y bydd troseddu yn prinhau, gyda swyddogion yn annog newid ymddygiad, ac, os yw hynny'n briodol, yn pennu cosbau ariannol. Fe fyddwn ni'n cyhoeddi canllawiau statudol i gefnogi'r broses o weithredu. Mae gwelliannau i'r drefn rheoli mwg yn cyfrannu at ein polisi ehangach ni i leihau allyriadau oherwydd llosgi domestig, sy'n cael ei drin y tu allan i'r broses gyda'r Bil hwn, gan ddefnyddio ysgogiadau sy'n bodoli eisoes.

14:40

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

To support reductions in air pollution from transport, the Bill gives Welsh Ministers the power to create trunk-road charging schemes to improve air quality in the vicinity of trunk roads. The Bill also gives Ministers more flexibility to apply net proceeds arising from a scheme for the purposes of air quality, widening the current provision, which only applies net proceeds to transport measures. These new provisions enhance powers available to Welsh Ministers to implement clean air zones and low emission zones, where needed. They can result in improvements in local air quality through incentivising behaviour change. There are no current plans to utilise these powers, but they are a valuable addition to our toolkit to improve air quality, where necessary. 

Stationary vehicle idling also contributes to poor air quality and unnecessary noise. We want to enhance the deterrence provided by the current anti-idling penalties regime. Currently, fixed penalties for the offence of idling are set at only £20, rising to £40 if unpaid. We've included a regulation-making power in the Bill to enable Welsh Ministers to set a monetary range of penalties. Local authorities will be able to apply an amount from the range set in regulations, and will be able to apply penalties at the higher end of the range to combat idling outside schools and hospitals, where sensitive receptors are more likely to be affected. We will issue statutory guidance to support the implementation. Local authorities have a key role to play in supporting delivery of actions under the clean air plan and this Bill.

I am pleased to announce the launch of our local air quality management support fund, which will make £1 million of funding available in the financial year 2023-24 to support local authorities in improving local air quality. This is in addition to the £450,000 we awarded over the past two financial years through pilot phases of the scheme. Through the grant, we are inviting bids across three categories, which are prevention, mitigation and innovation. I look forward to continuing to work collaboratively with local authorities to deliver this effective action.

And finally, the Bill places a duty on Welsh Ministers to promote awareness of the health and environmental impacts of air pollution, and the ways in which it can be reduced or limited. It is crucially important we ensure high levels of awareness, so that we can all protect our health and the health of our local communities, particularly those most vulnerable to air pollution. This year, sadly, marked the 10-year anniversary of the tragic death of nine-year-old Ella Kissi-Debrah. The duty was developed using recommendations from the prevention of future deaths report following the inquest into her death, which found air pollution was a significant contributory factor. The report highlights the need to address low public awareness on sources and adverse effects of air pollution. We will implement this duty by developing a delivery plan with stakeholders, which will set out actions to increase awareness of the impacts and sources of air pollution, as well as ways to reduce exposure. 

Through this Bill and our clean air and noise and soundscape plans, we set out the action needed to protect public health and the environment. I strongly believe we can collectively deliver this action across society, securing clean air and positive soundscapes for current and future generations. I would like to say thank you to the many people who have got us to this point. It has been an extremely positive and collaborative effort. Everyone deserves to breathe clean air and experience a good quality sound environment. The future is in our hands. I look forward to working with you all as the Bill makes its way through the scrutiny process. Diolch.  

I gefnogi gostyngiadau o ran llygredd aer sy'n deillio o drafnidiaeth, mae'r Bil yn rhoi'r pŵer i Weinidogion Cymru lunio cynlluniau i godi tâl ar gefnffyrdd ar gyfer gwella ansawdd aer gerllaw cefnffyrdd. Mae'r Bil yn rhoi mwy o hyblygrwydd i Weinidogion hefyd o ran cymhwyso enillion net a ddaw o gynllun at ddibenion ansawdd aer, gan ehangu'r ddarpariaeth bresennol, sy'n cymhwyso enillion net i fesurau trafnidiaeth yn unig. Mae'r darpariaethau newydd hyn yn gwella'r pwerau sydd ar gael i Weinidogion Cymru i weithredu parthau aer glân a pharthau allyriadau isel, lle bod angen. Fe allan nhw arwain at welliannau yn ansawdd aer yn lleol drwy annog newid ymddygiad. Nid oes cynlluniau i ddefnyddio'r pwerau hyn ar hyn o bryd, ond maen nhw'n ychwanegiad gwerthfawr i'n pecyn cymorth i wella ansawdd aer, lle bod angen.

Mae segura llonydd cerbydau yn cyfrannu at ansawdd aer gwael a sŵn diangen hefyd. Rydyn ni'n dymuno cynyddu'r ataliaeth sydd yn y drefn gosbi wrth segura bresennol. Ar hyn o bryd, mae cosbau sefydlog am drosedd segura yn cael eu pennu ar ddim ond £20, sy'n codi i £40 os na chaiff ei dalu. Rydyn ni wedi cynnwys pŵer yn y Bil i wneud rheoliadau i alluogi Gweinidogion Cymru i bennu ystod o gosbau ariannol. Fe fydd awdurdodau lleol yn gallu cymhwyso swm o'r ystod a bennir yn y rheoliadau, a gallu cymhwyso cosbau uchaf yr ystod i fynd i'r afael â segura y tu allan i ysgolion ac ysbytai, lle bydd yn fwy tebygol yr effeithir ar rhai sensitif. Fe fyddwn ni'n cyhoeddi canllawiau statudol i gefnogi'r broses o weithredu. Mae gan awdurdodau lleol swyddogaeth allweddol o ran cefnogaeth i gyflawniad y camau yn unol â'r cynllun aer glân a'r Bil hwn.

Rwy'n falch o gyhoeddi lansiad ein cronfa gymorth i reoli ansawdd aer yn lleol, a fydd yn sicrhau bod £1 miliwn o gyllid ar gael yn y flwyddyn ariannol 2023-24 i gefnogi awdurdodau lleol i wella ansawdd aer yn lleol. Mae hyn yn ychwanegol i'r £450,000 a ddyfarnwyd gennym ni dros y ddwy flynedd ariannol ddiwethaf trwy gyfnodau treialu'r cynllun. Drwy'r grant, rydyn ni'n gwahodd ceisiadau ar draws tri chategori, sef atal, lliniaru ac arloesi. Rwy'n edrych ymlaen at barhau i gydweithio gydag awdurdodau lleol i gyflawni'r camau effeithiol hyn.

Ac yn olaf, mae'r Bil yn rhoi dyletswydd ar Weinidogion Cymru i hyrwyddo ymwybyddiaeth o'r effeithiau o ran iechyd a'r amgylchedd oherwydd llygredd aer, a'r ffyrdd y gellir lleihau neu gyfyngu ar hynny. Mae hi'n hanfodol bwysig ein bod ni'n sicrhau bod cyfraddau uchel o ymwybyddiaeth, er mwyn i ni i gyd ddiogelu ein hiechyd yn ogystal ag iechyd ein cymunedau lleol, yn arbennig y rhai sydd fwyaf agored i niwed oherwydd llygredd aer. Mae eleni, yn anffodus, yn nodi 10 mlynedd ers marwolaeth drist iawn Ella Kissi-Debrah, naw oed. Datblygwyd y ddyletswydd hon gan ddefnyddio argymhellion i atal marwolaethau yn y dyfodol yn dilyn y cwest i'w marwolaeth hi, a oedd yn canfod bod llygredd aer yn ffactor cyfrannol sylweddol. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at yr angen i fynd i'r afael â'r diffyg ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd am ffynonellau ac effeithiau andwyol llygredd aer. Fe fyddwn ni'n gweithredu'r ddyletswydd hon drwy ddatblygu cynllun cyflawni gyda rhanddeiliaid, a fydd yn nodi camau i gynyddu ymwybyddiaeth o effeithiau a ffynonellau llygredd aer, yn ogystal â ffyrdd o leihau amlygiad iddo.

Drwy'r Bil hwn a'n cynlluniau aer a sŵn a seinwedd glân, rydyn ni'n nodi'r camau angenrheidiol i ddiogelu iechyd y cyhoedd a'r amgylchedd. Rwy'n credu'n gryf y gallwn ni weithredu'r camau hyn ar y cyd drwy'r gymdeithas, gan sicrhau aer glân a seinweddau cadarnhaol ar gyfer cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol. Fe hoffwn i ddiolch i'r llu o bobl sydd wedi ein helpu ni i gyrraedd y fan hon. Mae hi wedi bod yn ymdrech hynod gadarnhaol a chydweithredol. Mae pawb yn haeddu anadlu aer glân a phrofi amgylchedd sain o ansawdd da. Mae'r dyfodol yn ein dwylo ni. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi i gyd wrth i'r Bil wneud ei ffordd drwy'r broses graffu. Diolch.  

Diolch yn fawr, Minister, for bringing forward, today, this statement on this Bill. As a party, we absolutely support this, and we have, over the years, religiously made many calls to the Welsh Government to bring this Bill forward and quickly. This, of course, was a key campaign pledge and manifesto pledge of the First Minister. So, it is a little disappointing that it has now taken some five years to bring it here to the Senedd. I would like to put on record my thanks to Joe Carter for his work for Asthma UK and the British Lung Foundation. He has not stopped shy of challenging us all, as Members here, to ensure that this Bill comes through and that it is fit for purpose.

Air pollution accounts for 2,000 deaths in Wales each year, the equivalent of 6 per cent of all deaths. Air pollution reduces average life expectancy by seven to eight months. It is estimated that air pollution costs Wales £1 billion every year in terms of lost work days and costs to the health service, and we are all familiar with children across Wales who have asthma as a result of breathing in air that is not fit for purpose.

It’s also very worrying how the Welsh Government’s own evidence has found that people in Wales have also typically become more exposed to noise pollution. The number of people exposed to noise levels between 70 and 74 decibels, which is the average noise level for main roads, from major roads had increased from 44,600 in 2012 to 54,000 in 2017. The number of people exposed to more than 75 decibels has also increased, rising from 4,000 in 2012 to 6,600 in 2017. And the number of people exposed to more than 75 decibels from major railways—this is one for the Deputy Minister—increased from 2,100 in 2012 to 3,500 in 2017. Hearing loss can be caused by continued exposure to noise above 70 decibels. This is the real human and financial cost of the Welsh Government’s delays. So, Minister, will you now apologise for the length of time that it has taken for this Bill to come forward, during which time many more people have been suffering the effects of worsening noise pollution and air pollution?

In the consultation, respondents raised the issue of—[Interruption.] I’m glad you think it’s funny. It’s a very important Bill that is coming forward—particular proposals on the impact to lower income individuals. This was highlighted in response to suggestions of ultra-low emissions zones and anti-idling measures. In response to the latter, it was raised that fixed-penalty notices could unfairly target those on the lower incomes. There was also some uncertainty as to what vehicles would be regarded as ‘idling’, with respondents questioning whether a school or mainstream bus would count as ‘idling’ in a designated stop. So, I suppose that we’re asking for clarification on these vehicles, as well as additional vehicles—for example, vans that are unloading goods, or tractors whose trailers are being loaded or unloaded. So, to provide some clarity for individuals and businesses, will you agree—obviously, as it comes forward—to explicitly define ‘idling vehicles’, especially in relation to vehicles that load and unload goods?

Concerns have also been raised regarding the road user charging proposals, as we have also raised many times with you, with many respondents stating the need for sustainable alternative transport. Rural areas were highlighted in particular, with respondents identifying communities and businesses in these areas that do have fewer transport alternatives. And as we’ve seen from the widespread backlash to the roads review, this investment in alternatives has been sadly lacking from this Welsh Labour Government.

So, in light of the cost-of-living crisis, will you consider the disastrous idea to introduce road charges for commuters, which will further penalise people suffering from cuts to local transport services? It is important that the Welsh Government does not use this Bill to punish the people of Wales. With the Bill set to include provisions to enable road charging, Welsh Ministers must remember that every local authority in Wales has at least 30 per cent of households facing transport poverty. We will certainly not be supporting any trunk road charging schemes as we put forward our amendments to this Bill. Welsh workers already have the lightest pay packets in Great Britain. The Welsh Government should not be subjecting our motorists to further additional costs. So, will you ensure, Minister, that both health and social justice are entrenched in the purpose of this Bill, and that your Bill does not place the greatest burden for reducing pollution on those who can least afford it?

I look forward to working with you, Minister, as this Bill comes forward. I’m sure that we won’t get all of our amendments through, but let’s try and work together, cross-party, to ensure that this Bill is fit for purpose for the next 50, 100 or 200 years. Thank you. Diolch.

Diolch yn fawr i chi, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad hwn ar y Bil hwn heddiw. Yn ein plaid ni, rydyn ni'n llwyr gefnogi hyn, ac rydyn ni, dros y blynyddoedd, wedi galw yn selog lawer gwaith ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno'r Bil hwn a hynny ar fyrder. Roedd honno, wrth gwrs, yn addewid allweddol yn ymgyrch ac ym maniffesto'r Prif Weinidog. Felly, mae hi'n ychydig yn siomedig iddi gymryd rhyw bum mlynedd erbyn hyn i ddod gerbron y Senedd. Fe hoffwn i ddiolch ar goedd i Joe Carter am ei waith i Asthma UK a Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint. Nid yw wedi ymatal rhag ein herio ni i gyd, yn Aelodau yn y fan hon, i sicrhau bod y Bil hwn yn dod drwodd a'i fod yn addas i'r diben.

Mae llygredd aer yn gyfrifol am 2,000 o farwolaethau yng Nghymru bob blwyddyn, sy'n cyfateb i 6 y cant o'r marwolaethau i gyd. Mae llygredd aer yn lleihau disgwyliad oes cyfartalog saith i wyth mis. Amcangyfrifir bod llygredd aer yn costio £1 biliwn i Gymru bob blwyddyn o ran diwrnodau gwaith coll a chostau i'r gwasanaeth iechyd, ac rydyn ni i gyd yn gwybod am blant ledled Cymru sydd ag asthma o ganlyniad i anadlu aer nad yw'n addas i'r diben.

Mae hi'n bryderus iawn hefyd oherwydd i Lywodraeth Cymru ei hunan ganfod bod pobl yng Nghymru yn gyffredin iawn wedi mynd yn fwy agored i lygredd sŵn. Roedd nifer y bobl a oedd yn agored i lefelau sŵn rhwng 70 a 74 desibel, sef lefel sŵn cyfartalog y prif ffyrdd, o briffyrdd wedi cynyddu o 44,600 yn 2012 i 54,000 yn 2017. Mae nifer y bobl sy'n dod i gysylltiad â lefelau uwch na 75 desibel wedi cynyddu hefyd, gan godi o 4,000 yn 2012 i 6,600 yn 2017. Ac fe wnaeth nifer y bobl sy'n agored i lefelau uwch na 75 desibel o brif reilffyrdd—un i'r Dirprwy Weinidog yw hwn—gynyddu o 2,100 yn 2012 i 3,500 yn 2017. Gall colli clyw ddigwydd wrth ddod i gysylltiad â sŵn sydd dros 70 desibel yn barhaus. Dyma'r gost wirioneddol ac ariannol i bobl oherwydd yr oedi gan Lywodraeth Cymru. Felly, Gweinidog, a wnewch chi ymddiheuro nawr am hyd yr amser a gymerodd hi i'r Bil hwn gael ei gyflwyno, ac yn ystod y cyfnod hwnnw mae llawer mwy o bobl wedi bod yn dioddef oherwydd effeithiau cynyddol llygredd sŵn a llygredd aer?

Yn yr ymgynghoriad, roedd ymatebwyr yn codi mater—[Torri ar draws.] Rwy'n falch eich bod chi'n credu bod hyn yn ddoniol. Mae hwn yn Fil pwysig iawn sy'n cael ei gyflwyno—cynigion penodol ar yr effaith ar unigolion incwm is. Amlygwyd hyn mewn ymateb i awgrymiadau o barthau allyriadau isel iawn a mesurau gwrth segura. Mewn ymateb i'r olaf, codwyd annhegwch y gallai hysbysiadau cosb benodedig gael eu hanelu at rai sydd ar incwm is. Roedd rhywfaint o ansicrwydd hefyd ynghylch pa gerbydau fyddai'n cael eu hystyried yn 'segura', gyda'r ymatebwyr yn holi a fyddai bws ysgol neu brif ffrwd mewn cyflwr o 'segura' mewn arhosfan ddynodedig. Felly, mae'n debyg ein bod ni'n gofyn am eglurhad ynglŷn â'r cerbydau hyn, yn ogystal â cherbydau eraill—er enghraifft, faniau sy'n dadlwytho nwyddau, neu dractorau y mae eu trelars nhw'n cael eu llwytho neu eu dadlwytho. Felly, er mwyn rhoi rhywfaint o eglurder i unigolion a busnesau, a fyddwch chi'n cytuno—yn amlwg, wrth i hynny gael ei gyflwyno—i ddiffinio 'segura' yn benodol, yn enwedig o ran cerbydau sy'n llwytho ac yn dadlwytho nwyddau?

Codwyd pryderon hefyd ynghylch y cynigion i godi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, gan ein bod ni wedi codi hyn sawl gwaith gyda chi hefyd, gyda nifer o'r ymatebwyr yn nodi'r angen am drafnidiaeth amgen sy'n gynaliadwy. Tynnwyd sylw at ardaloedd cefn gwlad yn benodol, gyda'r ymatebwyr yn nodi cymunedau a busnesau yn yr ardaloedd hyn sydd â llai o ddewisiadau o ran trafnidiaeth amgen. Ac fel gwelsom ni o'r ymateb eang i'r adolygiad ffyrdd, mae'r buddsoddiad hwn mewn dewisiadau amgen wedi bod yn brin yn anffodus gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru.

Felly, yng ngoleuni'r argyfwng costau byw, a wnewch chi ail ystyried y syniad trychinebus i gyflwyno taliadau ffyrdd i gymudwyr, a fyddai'n cosbi eto'r bobl sy'n dioddef oherwydd toriadau i wasanaethau trafnidiaeth leol? Mae hi'n bwysig nad yw Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r Bil hwn i gosbi pobl Cymru. Gyda'r Bil arfaethedig i gynnwys darpariaethau i ganiatáu codi tâl ar ffyrdd, mae'n rhaid i Weinidogion Cymru ystyried bod gan bob awdurdod lleol yng Nghymru o leiaf 30 y cant o aelwydydd sy'n wynebu tlodi trafnidiaeth. Yn sicr, ni fyddwn ni'n cefnogi unrhyw gynlluniau i godi tâl ar gefnffyrdd wrth i ni gyflwyno ein gwelliannau ni i'r Bil hwn. Gweithwyr Cymru sydd â'r cyflogau lleiaf ym Mhrydain Fawr eisoes. Ni ddylai Llywodraeth Cymru fod yn caniatáu i'n modurwyr ni orfod talu costau ychwanegol eto. Felly, a wnewch chi sicrhau, Gweinidog, y bydd iechyd a chyfiawnder cymdeithasol yn ymwreiddio yn nibenion y Bil hwn, ac nad yw eich Bil chi'n rhoi'r baich mwyaf o ran lleihau llygredd ar y rhai lleiaf abl i fforddio hynny?

Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi, Gweinidog, wrth i'r Bil hwn ddod ymlaen. Rwy'n siŵr na fyddwn ni'n llwyddo i ddod â'n gwelliannau ni i gyd drwodd, ond gadewch i ni geisio cydweithio, yn drawsbleidiol, i sicrhau bod y Bil hwn yn addas i'r diben ar gyfer y 50, 100 neu 200 mlynedd nesaf. Diolch.

14:45

Thank you, Janet. I think that I found three questions in that six and a half minutes, but perhaps you will let me know later if I'm wrong. The first question was nonsensical. I am very delighted to introduce the Bill now. The idea that we then go over the fact that we are introducing it now—I just really wasn't following you there. I think that you were accepting that we are introducing the Bill now and welcoming it, so I welcome your welcome. I also agree with you about Joseph Carter, who has been very vocal this morning, very helpfully welcoming the Bill. So, that's very nice as well.

The second thing I think you were asking me was about idling measures. I said very clearly in my statement that we would put out guidance for local authorities on exactly how the measures would work, but that, clearly, people who were asked to stop idling close to vulnerable people, such as in a school or hospital, might receive a greater fine than those idling elsewhere, but that the greatest point here is a piece of education: that people shouldn't idle at all. So, if your car is stationary, you should shut off its engine. It's a pretty straightforward thing to say to people. It shouldn't come up. If you're unloading a lorry, shut off the engine. If you're stopping your car, shut off its engine. It's pretty straightforward stuff. So, I think that answers that question, but we will be putting out guidance on a range of civil enforcement measures, because the current civil enforcement is £20, and that hasn't been a sufficient deterrent, so, clearly, we need a better deterrent there. I think that's that one.

On the road user charging points, I just disagree with you entirely, as always. Janet, you just talk all the time about climate and nature emergencies, and yet every single time we do anything at all about it, you don't want to do it. I'd be delighted to have a chat with you about what you think we should do, because I've never, ever come across anything positive. All you ever want to do is not do things. So, we are going to do that, because it is very important indeed that people who pollute our air should pay for it. Now, obviously we'll be targeting businesses and the people who make the things that pollute, but, in the end, people need to either drive more slowly so that their emissions fall down, or they need to be able to upgrade their car—I accept that lots of people can't do that. We will be upgrading the public transport network to low-emission vehicles; we have been for a very long time already. We've been upgrading, for example, the waste fleet right across local authorities to do that. We will be helping people to do that. But, in the end, if you drive more slowly and you turn off your car when you're stationary, you will significantly reduce your emissions. Frankly, if you fail to do that, then you will end up paying a charge for that, because that is absolutely right. We need to get people to do the right thing.

But I emphasise this is about education and making the people of Wales aware of what effect their own behaviour has on the surroundings there. I say this all the time: we all wear many hats, so if you're a mother or an auntie or whoever you are, and you're in your local environment, you can do some things about your own behaviour. But you'll also be an employee, you'll also be a member of a local community, you'll also be all kinds of other things, and, for each of those hats, you can think very seriously, 'What can I do to affect this environment in the way I live?' So, you can lobby your employer, you can lobby your community, you can lobby your local authority, and you can change your own behaviour at home. If we do all of that together, we will make a very significant difference. 

Diolch i chi, Janet. Rwy'n credu i mi ddod o hyd i dri chwestiwn yng nghwrs y chwe munud a hanner yna, ond efallai y byddwch chi'n rhoi gwybod i mi yn nes ymlaen os ydw i'n camgymryd. Roedd y cwestiwn cyntaf yn ddiystyr. Rwy'n falch iawn o gyflwyno'r Bil nawr. Y syniad ein bod ni'n yn mynd dros y ffaith mai nawr yr ydym ni'n ei gyflwyno—nid oeddwn i'n eich deall chi o gwbl yn hynny o beth. Rwy'n credu eich bod chi'n derbyn ein bod ni'n cyflwyno'r Bil nawr ac yn ei groesawu ef, felly rwy'n croesawu eich croeso chi iddo. Rwy'n cytuno â chi hefyd am Joseph Carter, sydd wedi bod yn huawdl iawn y bore 'ma, yn croesawu'r Bil hwn, yn gefnogol iawn. Felly, mae hynny'n braf iawn hefyd.

Yr ail beth yr wyf i'n credu yr oeddech chi'n ei ofyn i mi oedd ynglŷn â mesurau segura. Fe ddywedais i'n eglur iawn yn fy natganiad y byddem yn rhoi canllawiau i awdurdodau lleol ynglŷn ag union weithrediad y mesurau, ond, yn amlwg, gellid rhoi mwy o gosb ariannol i bobl y gofynnwyd iddyn nhw ymatal rhag segura  yn ymyl pobl agored i niwed, megis wrth ysgol neu ysbyty, nag i rai sy'n segura mewn mannau eraill, ond y pwynt mwyaf yma yw rhoi gwers addysgol sef na ddylai pobl segura o gwbl. Felly, os yw eich car chi'n sefyll yn llonydd, fe ddylech chi ddiffodd yr injan. Mae'n rhywbeth eithaf syml i'w ddweud wrth bobl. Ni ddylai hynny godi. Os ydych chi'n dadlwytho lori, diffoddwch yr injan. Os ydych chi'n stopio eich car, diffoddwch yr injan. Pethau eithaf syml yw'r rhain. Felly, rwy'n credu bod hynny'n ateb y cwestiwn hwnnw, ond fe fyddwn ni'n rhoi arweiniad ar ystod o fesurau gorfodi sifil, oherwydd yr orfodaeth sifil ar hyn o bryd yw £20, ac nid yw hwnnw wedi bod yn ataliad digonol, felly, yn amlwg, mae angen ataliad gwell yn hynny o beth. Rwyf i o'r farn mai hwnnw yw'r un.

O ran y pwyntiau ynghylch codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, rwy'n anghytuno yn llwyr â chi, fel pob amser. Janet, nid ydych chi'n gwneud dim ond siarad drwy'r amser am yr argyfyngau hinsawdd a natur, ac eto bob un tro yr ydym ni'n gwneud unrhyw beth o gwbl ynglŷn â nhw, nid ydych chi'n dymuno gwneud y peth hwnnw. Mi fyddwn i wrth fy modd yn cael sgwrs gyda chi am yr hyn yr ydych chi'n credu y dylem ni ei wneud, oherwydd nid wyf i wedi dod ar draws unrhyw beth cadarnhaol erioed oddi wrthych chi. Y cyfan yr ydych chi wedi ei ddymuno erioed yw ymatal rhag gwneud rhyw bethau. Felly, rydym ni am wneud hyn, oherwydd mae hi wir yn bwysig iawn i bobl sy'n llygru ein haer ni dalu am wneud hynny. Nawr, yn amlwg fe fyddwn ni'n targedu busnesau a phobl sy'n gwneud y pethau sy'n llygru, ond, yn y pen draw, mae angen i bobl naill ai yrru'n arafach fel bod eu hallyriadau nhw'n gostwng, neu mae angen iddyn nhw allu uwchraddio eu car nhw—rwy'n derbyn na all cyfran sylweddol o bobl wneud felly. Fe fyddwn ni'n uwchraddio'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus i gerbydau allyriadau isel; rydyn ni wedi bod yn gwneud hynny am amser maith iawn eisoes. Rydyn ni wedi bod yn uwchraddio, er enghraifft, y fflyd casglu gwastraff ar draws yr awdurdodau lleol ar gyfer gwneud hynny. Fe fyddwn ni'n helpu pobl i wneud hynny. Ond, yn y pen draw, os ydych chi'n gyrru yn arafach a'ch bod chi'n diffodd eich car pan fydd yn sefyll yn llonydd, fe fyddwch chi'n lleihau eich allyriadau chi'n sylweddol. Yn blwmp ac yn blaen, os byddwch chi'n methu â gwneud hynny, yna fe fyddwch chi'n talu arian am hynny yn y pen draw, oherwydd mae hynny'n gwbl gyfiawn. Mae angen i ni annog pobl i wneud y peth iawn.

Ond rwy'n pwysleisio mai ystyr hyn yw addysg a gwneud pobl Cymru yn ymwybodol o ba effaith mae eu hymddygiad nhw eu hunain yn ei chael ar yr amgylchedd. Rwy'n dweud hyn drwy'r amser: rydyn ni i gyd yn gwisgo llawer o hetiau, felly os ydych chi'n fam neu'n fodryb neu bwy bynnag ydych chi, a'ch bod chi yn eich amgylchedd lleol, fe allwch chi wneud rhai pethau ynglŷn â'ch ymddygiad chi eich hun. Ond fe allech chi fod wrth eich gwaith yno, yn aelod o gymuned leol hefyd, neu'n bob math o bethau eraill, a chyda phob un o'r hetiau hynny, fe allwch chi feddwl o ddifrif, 'Beth a wnaf i effeithio ar yr amgylchedd yma o ran y ffordd yr wyf i'n byw?' Felly, fe allwch chi fynd at eich cyflogwr, fe allwch chi sôn yn eich cymuned, fe allwch chi godi hyn gyda'ch awdurdod lleol, ac fe allwch newid eich ymddygiad chi pan fyddwch chi gartref. Pe gwnawn ni hynny i gyd gyda'n gilydd, fe wnawn ni wahaniaeth sylweddol iawn. 

14:50

Diolch, Gweinidog. There is a lot to welcome in this statement, and this is a really important day. I really would welcome this from the Government. I will go on to say a little bit more about how urgently necessary this is, but I would firstly press the Government a little more on why the name of the Bill has changed. I appreciate the point that the Minister has made, that the scope of the Bill is so much wider. The reason I'm asking this is because, when the commitments were made about a clean air Act specifically, there's an argument that that would have been very self-explanatory, it would have been clear for the public to understand when public buy-in is so important, and it would have sent that clear signal. So, in that context, that's why I'm asking why it's changed. Perhaps the Government would wish us to look at this Bill as Juliet does a rose, and ask, 'What's in a name? Surely a Bill by any other name would deal with smells and pollution as potently as would a clean air Bill.' But I would still pursue this question, because the expectation surrounding the legislation was specifically about clean air, which is something that everyone can understand. So, I'd like to know a little more, if possible, please, about the decision-making process about the change and whether any consultation has been undertaken about how that could affect public engagement and what might be done to mitigate that, if so. Because we all want to avoid any thorns in the rose bush, of course, and the sting that could come from the legislation not having the changes in behavioural patterns that we all have to see, because that change is so urgently needed, as we've heard.

Roughly 2,000 people in Wales die prematurely, before their time, every year because of dirty air. The toll that heavy industry has taken on our communities from coal to steel is clear to see in the high rates of asthma, chronic obstructive pulmonary disease and other diseases—they affect our lungs, they choke our breath. Exposure to air pollution is associated with higher rates of problems when babies are born—this is what I find most awful about this—like low birth weight, pre-term births, higher miscarriage rates, even the incidence of diabetes and problems with neurological development in children. Air pollution is associated with causing cancer, even exacerbating mental health problems. Again, this is why this is an important day. Yes, I've got questions and I've got some issues that I'd like to raise, but the fact that we are taking action on this cannot be overstated as to how important this really is. It's so often the poorest communities who suffer most. This isn't only an environmental and public health issue; it's a question of social justice. So, I'd like to ask you, Minister, how measures to reduce air pollution will be targeted at the areas that most need that support. Thinking, for example, of the Afan valley, which is affected by the toxic fumes coming in from Port Talbot, I know average speed cameras have been installed on the M4 through Port Talbot and air-quality readers have been put in place, but toxic clouds do sometimes still get released. Or thinking of Hafodyrynys, much closer to where I live, houses were demolished because of air pollution, but that same monitoring isn't happening everywhere. There could be other Hafodyrynyses in the Valleys that we don't know about, so any more details you could give us in addition to what's in the statement, I'd be grateful, please.

I would echo some of the concerns of the British Heart Foundation that the Bill doesn't include everything that was promised in the clean air plan, like commitments to reduce harmful fine particulate matter pollution or PM2.5. Could you address the rise in PM2.5 that's linked to domestic burning in relation to this, please, Minister, and would you commit to reducing it in line with World Health Organization guidelines?

I would echo what's been said in praise of Joseph Carter, and some of the questions that have been posed by Asthma and Lung UK. Some of this has definitely been covered in the statement. If there's anything further you can say, Minister, on this, and whether the Bill will bring national and local air pollution monitoring together, whether guidance will be made available on clean air low emission zones, when that will be published—. And again, I appreciate some of this has been covered, but most pressingly, in the time that I have left, Minister, could you please give us some clarity on how the effect of this Bill will be measured, how it will protect our health and environment, and what benefits will come from having a statutory duty to promote awareness about the effects of air pollution, which, again, is something that so important, and I really, really welcome the fact that that's included? Because it isn't all about a name; there is so much here that there is to welcome, and I would echo what's been said: I hope that we as a Senedd can work in a cross-party way to ensure that this Bill is as strong as is needed and that it does get the results that we so desperately need to see. So, diolch yn fawr iawn, Gweinidog, and to your team for your work on this.

Diolch, Gweinidog. Mae llawer i'w groesawu yn y datganiad hwn, ac mae hwn yn ddiwrnod pwysig iawn. Fe fyddwn i wir yn croesawu hyn oddi wrth y Llywodraeth. Rwyf i am fynd ymlaen i ddweud ychydig bach mwy am ba mor angenrheidiol yw hyn a hynny ar frys, ond rwyf i'n gyntaf am bwyso ychydig mwy ar y Llywodraeth i gael gwybod pam y mae enw'r Bil wedi newid. Rwy'n gwerthfawrogi'r pwynt a wnaeth y Gweinidog, sef bod cwmpas y Bil gymaint yn fwy eang. Y rheswm yr wyf i'n gofyn hyn yw oherwydd, pan gafodd yr ymrwymiadau eu gwneud am Ddeddf aer glân yn benodol, mae 'na ddadl y byddai hynny wedi esbonio ei hun yn dda iawn, fe fyddai hi wedi bod yn eglur i'r cyhoedd o ran deall pwysigrwydd cydsyniad y cyhoedd, ac fe fyddai wedi anfon y neges eglur honno. Felly, yn y cyd-destun hwnnw rwy'n gofyn pam mae wedi newid. Efallai fod y Llywodraeth yn dymuno i ni ystyried y Bil hwn fel gwnaeth Juliet y rhosyn, a gofyn, 'Beth sydd mewn enw? Siawns na fyddai Bil wrth unrhyw enw arall yn ymdrin ag arogleuon a llygredd mor rymus ag y byddai Bil aer glân.' Ond rwyf i am ddal at drywydd y cwestiwn hwn, oherwydd roedd y disgwyliad ynghylch y ddeddfwriaeth yn ymwneud ag aer glân yn benodol, sy'n rhywbeth y gallai pawb ei ddeall. Felly, fe hoffwn i wybod ychydig mwy, os yw'n bosibl, os gwelwch chi'n dda, am y broses o wneud y penderfyniadau ynglŷn â'r newid ac a gynhaliwyd unrhyw ymgynghoriad ynghylch sut y gallai hynny effeithio ar yr ymgysylltiad â'r cyhoedd a'r hyn y gellid ei wneud i liniaru hynny, os felly. Oherwydd rydyn ni i gyd yn awyddus i osgoi unrhyw ddraenen yn y llwyn rhosyn, wrth gwrs, a'r colyn a allai ddeillio o'r ddeddfwriaeth heb newidiadau patrymau ymddygiad y mae'n rhaid i ni i gyd eu gweld, am fod angen y newid hwnnw mor gyflym, fel clywsom ni.

Mae tua 2,000 o bobl yng Nghymru yn marw cyn eu hamser bob blwyddyn oherwydd aer brwnt. Mae'r difrod mawr a achoswyd gan ddiwydiant trwm ar ein cymunedau glo a dur ni'n amlwg i'w gweld yn y cyfraddau uchel o asthma, clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint a chlefydau eraill—maen nhw'n effeithio ar ein hysgyfaint, maen nhw'n mygu ein hanadl. Mae bod yn agored i lygredd aer yn gysylltiedig â chyfraddau uwch o broblemau pan fydd babanod yn cael eu geni—dyma'r hyn yr wyf i'n ei ystyried y peth mwyaf dychrynllyd yn hyn—fel pwysau geni isel, genedigaethau cyn-dymor, cyfraddau uwch o gamesgoriad, hyd yn oed achosion o ddiabetes a phroblemau gyda datblygiad niwrolegol mewn plant. Mae llygredd aer yn gysylltiedig ag achosi canser, hyd yn oed â gwaethygu problemau iechyd meddwl. Eto, dyma pam mae hwn yn ddiwrnod pwysig. Oes, mae gen i gwestiynau ac mae gen i rai materion yr hoffwn i eu codi, ond ni ellir gorbwysleisio'r ffaith ein bod ni'n gweithredu yn hyn o beth oherwydd pwysigrwydd gwirioneddol hyn. Yn aml iawn y cymunedau tlotaf sy'n dioddef fwyaf. Nid mater amgylcheddol nac iechyd cyhoeddus yn unig mo hwn; mae hwn yn fater o gyfiawnder cymdeithasol. Felly, fe hoffwn i ofyn i chi, Gweinidog, sut fydd y mesurau i leihau llygredd aer yn cael eu hanelu at yr ardaloedd sydd â'r angen mwyaf am y gefnogaeth honno. Gan feddwl, er enghraifft, am gwm Afan, a effeithir gan y mygdarth gwenwynig sy'n cario o Bort Talbot, rwy'n gwybod bod camerâu cyflymder cyfartalog wedi cael eu gosod ar yr M4 drwy Bort Talbot a rhoddwyd mesuryddion safon aer yn eu lle, ond mae tarth gwenwynig yn parhau i gael ei ollwng weithiau. Neu o feddwl am Hafodyrynys, yn llawer nes at le rwyf i'n byw, fe gafodd tai eu dymchwel oherwydd llygredd aer, ond nid oes gwaith monitro yn digwydd ym mhob man. Fe allai fod mannau eraill fel Hafodyrynys yn y Cymoedd nad ydym ni'n gwybod amdanyn nhw, felly os oes mwy o fanylion y gallech chi eu rhoi i ni'n ychwanegol at yr hyn sydd yn y datganiad, fe fyddwn i'n ddiolchgar, os gwelwch chi'n dda.

Fe fyddwn innau'n adleisio rhai o bryderon Sefydliad Prydeinig y Galon nad yw'r Bil yn cynnwys popeth a addawyd yn y cynllun aer glân, fel ymrwymiadau i leihau llygredd deunydd gronynnol mân niweidiol neu PM2.5. A fyddwch chi'n mynd i'r afael â'r cynnydd yn PM2.5 sy'n gysylltiedig â llosgi domestig, os gwelwch chi'n dda, Gweinidog, ac a fyddwch chi'n ymrwymo i'w leihau yn unol â chanllawiau Sefydliad Iechyd y Byd?

Ac fe fyddwn innau'n adleisio'r hyn a ddywedwyd yn ganmoliaeth i Joseph Carter, a rhai o'r cwestiynau a godwyd gan Asthma and Lung UK. Cwmpaswyd hynny'n rhannol yn y datganiad, yn bendant. Os oes unrhyw beth ychwanegol y gallwch chi ei ddweud, Gweinidog, ynglŷn â hyn, ac a fydd y Bil yn crynhoi monitro llygredd aer cenedlaethol a lleol at ei gilydd, ac a fydd canllawiau ar gael ynglŷn â pharthau aer glân allyriadau isel, pan fydd hyn yn cael ei gyhoeddi—. Ac eto, rwy'n deall bod rhywfaint o hyn wedi cael ei gwmpasu, ond yn daer, yn yr amser sydd gennyf i ar ôl, Gweinidog, a wnewch chi roi rhywfaint o eglurder i ni ynglŷn â sut y bydd effaith y Bil hwn yn cael ei fantoli, sut y bydd yn amddiffyn ein hiechyd a'n hamgylchedd ni, a pha fuddion sydd am ddod yn sgil cael dyletswydd statudol i hyrwyddo ymwybyddiaeth am effeithiau llygredd aer, sydd, eto, yn rhywbeth mor bwysig, ac rwyf i wir, wir yn croesawu'r ffaith bod hynny wedi cael ei gynnwys? Oherwydd nid yw hyn i gyd yn ymwneud ag enw; mae cymaint yma i'w groesawu, ac fe fyddwn innau'n adleisio'r hyn a ddywedwyd: rwy'n gobeithio y gallwn ni yn y Senedd weithio mewn ffordd drawsbleidiol i sicrhau bod y Bil hwn mor gadarn ag sydd ei angen ac y bydd â'r canlyniadau y mae gwir angen i ni eu gweld. Felly, diolch yn fawr iawn, Gweinidog, ac i'ch tîm chi am eich gwaith yn y cyswllt hwn.

14:55

Thank you very much, Delyth, for that series of comments and questions. Obviously, we're in the same broad place here. I'm very glad to be bringing this forward. It will make a substantial difference to the people of Wales. It will also help our local authorities target their efforts, and that's very important too, and that goes directly to the heart of the social justice point you make, because what the local authorities will be asked to do is make a plan for their area that targets particular areas for particular measures. And that's where we will be able to get some of the social justice points in that you make.

It's a sad fact of life—it is in my own constituency—that, very frequently, the poorest people live in the places, and in my constituency in particular, where the air actually gathers. So, if you think of Swansea seafront, people drive along the front, and the air goes up and sits on the top of the hill, which is where some of the most socioeconomically deprived wards are. So, there's a real lack of social justice, even in the way that the wind works in that way. And so, the local authority will be asked to look at that and target it.

But we do need to have a lot more robust data than we have. We have a lot of data—and Janet read out quite a bit of it—but, actually, we don't have that much specific Wales data. We have a lot of UK data, we have a lot of England data, but we don't have a lot of Wales data. So, part of what this will do is it will allow us to deploy a whole series of measures across Wales to measure the data, to measure the air that we breathe. That's also the answer to one of your questions: that's how we'll know it's improved, because we will deploy a lot more tech, if you like, to be able to do that. And I've very specifically been looking to see how we can have a scale-uppable set of tech do that. So, we'll start with what we can afford, and then, as we can afford more, as we look to work with our local authorities, we'll put it in. So, you'd expect a local authority to be targeting those places it knows have the least good air quality.

The name matters because, first of all, we have to get the Llywydd to agree that we should introduce it, and, therefore, it has to be descriptive of what we're doing, and we did want to include soundscapes for all kinds of very relevant reasons that I think you agree with. And secondly, actually, it's part of a suite of legislation that goes with it. So, in terms of access to Welsh law, it is part of the environment Act series. It will be known as the clean air Act, inevitably, but a formal title fits it into the suite of Acts that people would be expected to look at. This is not a stand-alone piece of legislation; it amends other legislation and it fits into a suite. So, it's quite important that people don't expect to find everything they want in the one Act, they would need to look wider. And so, actually, I think it's important. But I think you're right, I think colloquially it will become known as the clean air Act.

Diolch yn fawr, Delyth, am y gyfres yna o sylwadau a chwestiynau. Yn amlwg, rydyn ni'n sefyll gyda'n gilydd yn fras ynglŷn â'r materion hyn. Rwy'n falch iawn o fod yn cyflwyno hyn. Fe fydd yn gwneud gwahaniaeth sylweddol i bobl Cymru. Fe fydd yn helpu ein hawdurdodau lleol ni hefyd wrth gyfeirio eu hymdrechion nhw, ac mae hynny'n bwysig iawn hefyd, ac mae hynny'n gwbl ganolog i'r pwynt ynglŷn â chyfiawnder cymdeithasol yr ydych chi'n ei wneud, oherwydd yr hyn y bydd gofyn i'r awdurdodau lleol ei wneud yw llunio cynllun ar gyfer eu hardal nhw sy'n targedu ardaloedd penodol ar gyfer mesurau penodol. A dyna pryd y byddwn ni'n gwireddu rhai o'r pwyntiau a wnewch chi ynglŷn â chyfiawnder cymdeithasol.

Mae hi'n ffaith drist mewn bywyd—yn fy etholaeth i fy hun—yn aml iawn, y bobl dlotaf sy'n byw yn y lleoedd, ac yn fy etholaeth i'n benodol, lle mae'r aer yn ymgasglu mewn gwirionedd. Felly, os meddyliwch am lan y môr Abertawe, mae pobl yn gyrru cerbydau ar hyd y ffrynt, a'r aer yn codi i fyny ac yn gorwedd ar bennau'r bryniau, sef lle mae rhai o'r wardiau mwyaf difreintiedig yn economaidd gymdeithasol. Felly, fe geir diffygion gwirioneddol o ran cyfiawnder cymdeithasol, hyd yn oed yn y ffordd mae'r gwynt yn chwythu fel yna. Ac felly, fe ofynnir i'r awdurdod lleol edrych ar hynny a tharged hynny.

Ond mae angen i ni fod â data llawer mwy cadarn na'r hyn sydd gennym ni. Mae gennym ni lawer o ddata—ac mae Janet wedi darllen cryn dipyn ohonyn nhw i ni—ond, mewn gwirionedd, nid oes gennym ni gymaint â chymaint o ddata sy'n benodol i Gymru. Mae gennym lawer o ddata'r DU, mae gennym lawer o ddata ar gyfer Lloegr, ond nid oes gennym lawer o ddata ar gyfer Cymru. Felly, un o'r pethau y bydd hyn yn ei wneud yw caniatáu inni ddefnyddio cyfres gyfan o fesurau ledled Cymru i fesur y data, i fesur yr aer yr ydym ni'n ei anadlu. Dyna'r ateb i un o'ch cwestiynau chi hefyd: dyna sut y byddwn ni'n gwybod ei fod wedi gwella, oherwydd fe fyddwn ni'n defnyddio llawer mwy o dechnoleg, os hoffech chi, i allu gwneud hynny. Ac rwyf i wedi bod yn edrych yn arbennig iawn i weld sut y gallwn ni gael cyfres eang o dechnoleg y gellir ei hymestyn sy'n gwneud hynny. Felly, fe fyddwn ni'n dechrau gyda'r hyn y gallwn ni ei fforddio, ac yna, wrth i ni allu fforddio mwy, wrth i ni fod yn cydweithio gyda'n hawdurdodau lleol, fe fyddwn ni'n ei rhoi ar waith. Felly, fe fyddech chi'n disgwyl i awdurdod lleol fod yn targedu'r mannau hynny y mae hi'n hysbys eu bod â'r ansawdd aer gwaethaf.

Mae'r enw'n bwysig oherwydd, yn gyntaf i gyd, mae'n rhaid i ni gael cytundeb y Llywydd ar gyfer ei gyflwyno, ac, felly, mae'n rhaid i'r enw fod yn ddisgrifiadol o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud, ac roeddem ni'n awyddus i gynnwys seinweddau am bob math o resymau perthnasol iawn yr wyf i'n credu eich bod chi'n cytuno â nhw. Ac yn ail, mewn gwirionedd, mae'n rhan o gyfres o ddeddfwriaeth sy'n cyd-fynd gydag ef. Felly, o ran mynediad at gyfraith Cymru, mae'n rhan o gyfres o Ddeddfau'r amgylchedd. Fe gaiff ei galw yn Ddeddf aer glân, yn anochel, ond mae teitl ffurfiol yn gweddu i'r gyfres o Ddeddfau y byddai disgwyl i bobl edrych arnyn nhw. Nid darn o ddeddfwriaeth annibynnol mohono; mae'n diwygio deddfwriaeth arall ac mae'n ffitio mewn cyfres. Felly, mae hi'n bwysig iawn nad yw pobl yn disgwyl dod o hyd i bopeth y maen nhw'n ei ddymuno mewn un Ddeddf unigol, fe fyddai angen iddyn nhw chwilio yn fwy eang. Ac felly, mewn gwirionedd, rwy'n credu bod hyn yn bwysig. Ond rwy'n credu eich bod chi'n iawn, ar lafar gwlad, rwy'n credu mai ei henw fydd y Ddeddf aer glân.

15:00

I very much welcome this Bill, although I hope we'll be able to find a slightly more Daily Mirror-ish title for it. Asthma is the third biggest killer after cancer and heart disease, and I completely associate myself with everything that Delyth Jewell has said on this matter. My constituents living in congested roads going in and out of our capital city rarely choose to live there, and if they can't afford double glazing or have no access to fresher air at the back of their property, these properties probably should be condemned as not fit for human habitation.

I absolutely welcome the civil penalties that you will be able to put on people who are in idling stationary vehicles, particularly outside schools. I don't think this is quite such a big issue around hospitals, but if it is, then obviously it's just as reprehensible there. But it has to be part of a culture of ensuring that people are not taking their child right up to the doorstep of the school, but are doing the last quarter of a mile on foot or on a bike.

I wanted to know what plans there might be in these local air quality management regimes for how we're going to get articulated lorries in and out of city centres in a less environmentally harmful way, because they're hugely noisy, very difficult to get down small streets, and the last bit of the delivery needs to be done in electric vehicles—small electric vehicles—it seems to me. So, I very much look forward to the local—geographically local—action teams, because clearly, the measures that are going to be required in Cardiff are going to be different to those in Swansea or Maesteg or anywhere else. So, the devil is always in the detail on something like this, but at least we are now making a really good start on it, and I look forward to the legislation in due course.

Rwy'n croesawu'r Bil hwn yn fawr iawn, er fy mod i'n gobeithio y byddwn ni'n gallu dod o hyd i enw ag ychydig o naws y Daily Mirror iddo. Asthma yw'r trydydd achos mwyaf o farwolaethau ar ôl canser a chlefyd y galon, ac rwy'n fy nghysylltu fy hun yn llwyr â phopeth a ddywedodd Delyth Jewell ynglŷn â'r mater hwn. Anaml y bydd fy etholwyr sy'n byw ar fin y ffyrdd gorlawn sy'n mynd i mewn ac allan o'n prifddinas ni'n gwneud felly o'u dewis, ac os na allan nhw fforddio gwydr dwbl neu os nad ydyn nhw'n gallu cael mwy o awyr iach yng nghefn eu tai, mae'n debyg y dylid condemnio'r tai hynny am nad ydyn nhw'n ffit i fod yn gartref.

Rwy'n croesawu'r cosbau sifil y byddwch chi'n gallu eu rhoi i bobl sydd mewn cerbydau sy'n segura, yn arbennig y tu allan i ysgolion. Nid wyf i o'r farn fod hwn yn fater mor bwysig o gwmpas ysbytai, ond os felly, yna, yn amlwg, mae'r un mor resynus yno hefyd. Ond mae'n rhaid i hynny fod yn rhan o ddiwylliant sy'n gwneud yn siŵr nad yw pobl yn mynd â'u plentyn hyd at garreg drws yr ysgol, ond eu bod nhw'n teithio'r chwarter milltir olaf ar droed neu ar gefn beic.

Roeddwn i'n awyddus i wybod pa gynlluniau a allai fod yn y cyfundrefnau hyn o reoli ansawdd aer yn lleol ar gyfer sut ydym ni am gael lorïau cymalog i mewn ac allan o ganol dinasoedd mewn ffordd lai niweidiol i'r amgylchedd, oherwydd y maen nhw'n hynod o swnllyd, mae hi'n anodd iawn i fynd â nhw ar hyd strydoedd cul, ac mae angen cwblhau'r rhan olaf o'r broses ddosbarthu gyda cherbydau trydan—cerbydau trydan bychain—mae hi'n ymddangos i mi. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y timau—yn ddaearyddol leol—y timau gweithredu lleol, oherwydd yn amlwg, fe fydd y mesurau a fydd yn ofynnol yng Nghaerdydd yn wahanol i'r rhai yn Abertawe neu ym Maesteg neu yn unrhyw fan arall. Felly, y manylion sy'n allweddol bwysig gyda rhywbeth fel hyn, ond o leiaf rydyn ni wedi rhoi dechrau da iawn iddo, ac rwy'n edrych ymlaen at y ddeddfwriaeth maes o law.

Yes, thank you, Jenny. So, as I said, we have a national strategy, but we have a locally delivered and local plan, and in some cases, actually, a regional plan, where obviously Cardiff and its hinterland will need to work together, as will other cities across Wales. It's a bit more of a complicated piece. This isn't a stand-alone Act; I can't emphasise that enough. So, the national air quality strategy is established across three separate pieces of primary legislation. So, that's the Environment Act 1995, the Environment Act 2021 and this Bill. So, it's quite important that people understand that this doesn't stand alone. It is amending the other legislation to bring it up to date and to stiffen the duties therein. So, I think that's quite an important point there. 

We do expect local authorities—. We will issue statutory guidance to the local authorities, and we do expect them to follow it. We are assisting them with resource, and then we expect them to produce their own air and soundscape plans—separately or together; the Bill deliberately allows them to do them together, if it's suitable to do that. And then that will target a range of ambient air quality.

The issue around particulate matter—I know Delyth brought it up as well—is a complex one. We don't have a safe level of particulate matter, we just need to get it down as low as possible. Zero would be great. So, there isn't a safe level. So, what we want to do is to clean up the air as much as we possibly can, and we want to have a Bill—I think Janet did make this point—that's suitable onwards into the future. So, we don't put it on the face of the Bill, we have regulations that allow us to upgrade the target as more data becomes available and, frankly, more ways of cleaning the air become available to us. So, we will expect quite a bit from our local authorities in putting the plans together.

And then the point you make about the kinds of noise and the kinds of emissions that we're looking at, that would be expected to be included in the local authority plan for that and what they do about it. So, you'll know already that deliveries are restricted to particular times of day, for example, idling vehicles should not be permitted, all that kind of stuff. So, we would expect each local authority to have a fit-for-purpose-for-its-own-area plan, and then that will sit inside a national strategy that will pull it all together. We have given ourselves powers to enforce that, but actually I can't imagine they'll ever be used. We work very well with our local authorities in this regard, and they're very anxious to do the right thing too.

So, I think this is a huge step forward for Wales. I'm glad we've been able to put the soundscapes stuff into it as well, because that actually is just as important in many areas of Wales. And just to make the last point, we know that it really enhances mental health for people to be able to hear the sounds of the natural world, so if you can get the ambient noise down so that you can hear the dawn chorus, we know that that really helps people. So, it's really important to do that. It might seem ephemeral but it really isn't.

Ie, diolch i chi, Jenny. Felly, fel dywedais i, mae gennym ni strategaeth genedlaethol, ond mae gennym ni gynllun lleol a gaiff ei gyflawni yn lleol, ac mewn rhai achosion, mewn gwirionedd, mae cynllun rhanbarthol, lle bydd angen amlwg i Gaerdydd a'r cyffiniau weithio ar y cyd, fel gyda dinasoedd eraill ledled Cymru. Mae hwn yn ddarn tipyn mwy cymhleth. Nid Deddf sy'n sefyll ar wahân mohoni; ni allaf bwysleisio hynny'n ddigonol. Felly, fe sefydlwyd y strategaeth ansawdd aer genedlaethol ar draws tri darn annibynnol o ddeddfwriaeth sylfaenol. Felly, Deddf yr Amgylchedd 1995, Deddf yr Amgylchedd 2021 a'r Bil hwn. Gan hynny, mae hi'n bwysig iawn fod pobl yn deall nad yw hyn yn sefyll yn llwyr ar wahân. Mae hyn yn diwygio'r ddeddfwriaeth arall ac yn ei diweddaru i fod yn gyfredol gan gadarnhau'r dyletswyddau sydd ynddi. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn hefyd.

Rydyn ni'n disgwyl i awdurdodau lleol—. Fe fyddwn ni'n cyhoeddi canllawiau statudol i'r awdurdodau lleol, ac rydyn ni'n disgwyl iddyn nhw eu dilyn. Rydyn ni'n eu cynorthwyo nhw gydag adnoddau, ac yna fe fyddwn ni'n disgwyl iddyn nhw greu eu cynlluniau eu hunain ar gyfer aer a seinwedd—yn unigol neu gyda'i gilydd; mae'r Bil yn fwriadol yn caniatáu iddyn nhw wneud hynny gyda'i gilydd, pe byddai hi'n briodol gwneud felly. Ac yna fe fydd hynny'n targedu ystod o ansawdd aer amgylchynol.

Mae'r mater ynglŷn â deunydd gronynnol—rwy'n gwybod i Delyth godi hwnnw hefyd—yn un cymhleth. Nid oes unrhyw lefel ddiogel o ddeunydd gronynnol gennym ni, mae angen i ni ei leihau gymaint â phosibl. Fe fyddai dim o gwbl yn wych. Felly, nid oes unrhyw lefel ddiogel. Felly, yr hyn yr ydym ni'n dymuno ei wneud yw glanhau'r aer cymaint ag y gallwn ni o gwbl, ac rydyn ni'n dymuno bod â Bil—rwy'n credu bod Janet wedi gwneud y pwynt hwn—sy'n addas i'r dyfodol. Felly, nid ydym ni'n ei roi ar wyneb y Bil, mae gennym ni reoliadau sy'n ein galluogi ni i uwchraddio'r nod wrth i fwy o ddata ddod ar gael ac, a dweud y gwir, y bydd mwy o ffyrdd o lanhau'r aer ar gael i ni. Felly, fe fyddwn ni'n disgwyl ymdrech oddi wrth ein hawdurdodau lleol ni wrth ddodi'r cynlluniau at ei gilydd.

Ac yna'r pwynt a wnaethoch chi ynglŷn â'r mathau o sŵn a'r mathau o allyriadau yr ydym ni'n edrych arnyn nhw, fe fyddai disgwyl i hynny gael ei gynnwys yng nghynllun yr awdurdod lleol yn hyn o beth a'r hyn y maen nhw'n ei wneud yn ei gylch. Felly, fe wyddoch chi'n barod fod danfoniadau nwyddau yn gyfyngedig i adegau penodol o'r diwrnod, er enghraifft, ni ddylid caniatáu i gerbydau segura, a phopeth o'r fath. Felly, fe fyddem ni'n disgwyl i bob awdurdod lleol fod â chynllun addas i'r diben i'w ardal ei hun, ac yna fe fydd hynny'n gorwedd o fewn y strategaeth genedlaethol sydd am dynnu'r cyfan at ei gilydd. Rydyn ni wedi rhoi pwerau i ni ein hunain i orfodi hynny, ond mewn gwirionedd ni allaf i ddychmygu y byddan nhw'n cael eu defnyddio fyth. Rydyn ni'n gweithio yn dda iawn gyda'n hawdurdodau lleol yn hyn o beth, ac maen nhw'n awyddus iawn i wneud y peth iawn hefyd.

Felly, rwy'n credu bod hwn yn gam enfawr ymlaen i Gymru. Rwy'n falch ein bod ni wedi gallu rhoi'r materion ynglŷn â seinweddau ynddo hefyd, achos mae hynny'r un mor bwysig mewn gwirionedd mewn sawl ardal yng Nghymru. A dim ond i wneud pwynt olaf, rydyn ni'n gwybod bod hyn wir yn gwella iechyd meddwl sef bod pobl yn gallu clywed synau'r byd naturiol, felly os allwch chi ddistewi'r sŵn amgylchynol fel eich bod chi'n gallu clywed côr y wig, fe wyddom ni fod hynny'n llesol iawn i bobl. Felly, mae hi'n bwysig iawn gwneud hynny. Efallai fod hyn yn ymddangos yn ansylweddol ond nid yw hynny'n wir o gwbl.

15:05

Good afternoon, Minister. Yes, I join with many people in welcoming this. It is long overdue, but it's great to have the start. We know that air pollution cuts people's lives short, makes people, including our children, unwell, and is a huge strain on our health service as well as harming the environment. Just two issues from me, if I may, Minister.

One is that you talked about deploying the tech, in response to Delyth's points. I just wondered if you could just say a little bit more about how that then translates into practice in terms of these new powers, because as Jenny Rathbone has said, we want to see the detail, really, of how it's actually going to be enacted. So, that's my first point.

The second is that this isn't a Bill just for urban areas, which I'm sure you would echo. In rural areas like Mid and West Wales, we have the same challenges. In Crickhowell, in Welshpool on the high street, we also need a concentration of monitoring as well that will help people in rural areas to see that their air quality is being taken seriously. So, I do hope that I hear a little bit more about that, but thank you very much for all of your work and the work of your team as well. Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Gweinidog. Ydw, rwyf innau'n ymuno â llawer o bobl i groesawu hyn. Mae hi'n hen bryd, ond yn arbennig o dda cael dechrau ar bethau. Fe wyddom ni fod llygredd aer yn byrhau bywydau pobl, yn gwneud pobl, yn cynnwys ein plant ni, yn sâl, ac yn achosi straen enfawr ar ein gwasanaeth iechyd ni ac yn gwneud difrod i'r amgylchedd. Dim ond dau fater sydd gennyf i, os caf i, Gweinidog.

Y cyntaf yw eich bod chi wedi sôn am ddefnyddio technoleg, mewn ymateb i bwyntiau a wnaeth Delyth. Tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy wrthym ni ynglŷn â sut mae hynny'n trosi wedyn i rywbeth ymarferol o ran y pwerau newydd hyn, oherwydd fel dywedodd Jenny Rathbone, rydyn ni'n awyddus i weld y manylion, mewn gwirionedd, o ran sut y caiff hyn ei ddeddfu mewn gwirionedd. Felly, dyna fy mhwynt cyntaf.

Yr ail yw nad Bil yn unig yw hwn ar gyfer yr ardaloedd trefol, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n adleisio hynny. Mewn ardaloedd gwledig fel y canolbarth a'r gorllewin, mae'r un heriau gennym ninnau. Yng Nghrucywel, yn y Trallwng ar y stryd fawr, mae angen canolbwyntio ar fonitro hefyd a fydd yn helpu pobl mewn ardaloedd gwledig i weld bod ystyriaeth ddifrifol yn cael ei rhoi i ansawdd eu haer nhw. Felly, rwy'n gobeithio y caf i glywed ychydig bach mwy am hynny, ond diolch yn fawr i chi am eich gwaith chi i gyd a gwaith eich tîm hefyd. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Jane. Just to clarify, then, as I keep saying, we're amending existing legislation in this Bill as well as introducing new things, and the important part that we're amending is that, currently, local authorities are required to review air quality in the areas from time to time. What this is doing is putting a statutory duty on them to do that in a cycle, so that they have to do an annual review of air quality henceforth, so that they keep it up to date. That's one of the big changes, actually. And then what we're doing is deploying tech in association with local authorities at spots where they think it would be the most beneficial, and then I hope that we can deploy even more tech as time goes on, as we get the data in and we know where the data gaps are. So, it will roll out over time, but local authorities will already—. There are already many air monitoring stations out there, I hasten to say. We're not starting from nothing. So, what we're doing is enabling a further roll-out, and then that will reflect the local authority plan, the data will come back in, and we expect them to do an annual review of that, and so on. So, you'd expect an exponential increase in quality as that data comes in, and people can adjust their plans accordingly. I think that's quite important.

And as I say, there isn't a safe level. We're not trying to get it below a safe level, we're trying to clean it up as fast as possible. I think that's quite an important point as well. You're not trying to get to some barrier. We're not trying to measure it everywhere and say it definitely is below whatever. We're saying, 'Get this air to be as clean as humanly possible all over the place,' and obviously target the hot-spots first. And as the plans bed in and the statutory guidance goes out, it will snowball, effectively, won't it? That's the idea. We work very closely with our local authorities. They're very keen on this, and they've worked collaboratively with us to bring it in. That's across all administrations and so on; it's not political, this. We're all agreed on doing it. And then, tech changes, doesn't it, as well, so who knows what will be available in 10 years' time to do this, in the same way as the stuff that controls emissions from vehicles has changed in all of our lifetimes? We need a Bill that's flexible enough to be able to cope with that and not have to be re-legislating all the time. So, we need to learn those lessons as this Bill goes through the Senedd, to make sure it has that future flex that delivers us the outcomes on air quality that we all need, and I share.

Diolch, Jane. Dim ond i egluro, felly, fel rwy'n dweud o hyd, rydyn ni'n diwygio'r ddeddfwriaeth bresennol yn y Bil hwn yn ogystal â chyflwyno pethau newydd, a'r rhan bwysig yr ydym ni'n ei diwygio yw ei bod hi'n ofynnol i awdurdodau lleol, nawr, adolygu ansawdd aer yn yr ardaloedd o bryd i'w gilydd. Yr hyn y bydd hyn yn ei wneud yw rhoi dyletswydd statudol arnyn nhw i wneud hynny yn gylchol, fel y bydd hi'n rhaid iddyn nhw wneud adolygiad blynyddol o ansawdd aer o hyn ymlaen, fel eu bod nhw'n cadw'r gwaith adolygu yn gyfredol. Dyna un o'r newidiadau mawr, mewn gwirionedd. Ac yna'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw defnyddio technoleg mewn cysylltiad â'r awdurdodau lleol mewn mannau lle maen nhw'n credu mai dyna fyddai fwyaf buddiol, ac yna rwy'n gobeithio y gallwn ni ddefnyddio hyd yn oed fwy o dechnoleg eto gyda threigl amser, wrth i ni gael y data i mewn ac y byddwn ni'n gwybod ymhle mae'r bylchau o ran data. Felly, fe gaiff ei gyflwyno dros amser, ond bydd yr awdurdodau lleol eisoes—.Mae yna lawer o orsafoedd monitro aer ar lawr gwlad yn barod, rwy'n prysuro i ddweud. Nid ydym ni'n cychwyn o fod â dim oll. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw galluogi cyflwyno hyn yn fwy eang, ac yna fe fydd hynny'n adlewyrchu cynllun yr awdurdod lleol, bydd y data yn dod yn ôl i mewn, ac rydyn ni'n disgwyl iddyn nhw wneud adolygiad blynyddol o hynny, ac ati. Felly, fe fyddech chi'n disgwyl cynnydd esbonyddol yn yr ansawdd wrth i'r data hwnnw ddod i mewn, ac fe all pobl addasu eu cynlluniau nhw'n unol â hynny. Rwyf i o'r farn fod hynny'n bwysig iawn.

Ac fel rwy'n dweud, nid oes unrhyw lefel sy'n ddiogel. Nid ydym yn ceisio ei gadw o dan lefel ddiogel, rydyn ni'n ceisio glanhau'r aer mor gyflym â phosibl. Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn hefyd. Nid ceisio ei ostwng hyd at ryw nod arbennig yr ydych chi. Nid ydym yn ceisio ei fesur ym mhobman a dweud ei fod yn bendant yn is na beth bynnag fyddo'r nod. Dweud yr ydym ni, 'Ceisiwch gael yr aer hwn mor lân â phosibl ym mhobman,' ac yn amlwg gan dargedu'r mannau mwyaf trwblus yn gyntaf. Ac wrth i'r cynlluniau ymwreiddio a'r canllawiau statudol yn cael eu hanfon allan, fe fydd hynny fel caseg eira, i bob pwrpas, oni fydd? Dyna'r amcan. Rydyn ni'n gweithio yn agos iawn gyda'n hawdurdodau lleol. Maen nhw'n eiddgar iawn yn hyn o beth, ac maen nhw wedi gweithio ar y cyd â ni i'w gyflwyno. Mae hynny ar draws pob gweinyddiaeth ac ati; nid oes dim yn wleidyddol yn hyn. Rydyn ni i gyd yn cytuno ar werth hyn. Ac yna, mae'r dechnoleg yn newid, onid yw hi, hefyd, felly pwy a ŵyr beth fydd ar gael ymhen 10 mlynedd i wneud hyn, yn yr un ffordd ag y mae'r stwff sy'n rheoli allyriadau o gerbydau wedi newid yn ein hoes ni? Mae angen Bil sy'n ddigon hyblyg i allu ymdopi â hynny fel na fydd angen ailddeddfu drwy'r amser. Felly, mae angen i ni ddysgu'r gwersi hynny wrth i'r Bil hwn fynd trwy'r Senedd, i wneud yn siŵr bod yr ystwythder hwnnw ynddo i'r dyfodol sy'n sicrhau'r canlyniadau i ni o ran ansawdd aer sydd eu hangen arnom ni i gyd, ac rwyf innau'n eu rhannu nhw.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm genuinely a glass-half-full person here today. Can I thank the Minister for bringing forward the statement, but also for her engagement as well, not just with the cross-party group on a clean air Act for Wales, but all of the member organisations who are part of that and the Senedd Members, on a cross-party basis, who have been campaigning so long for this? It's unfair to name some of those, but people like Healthy Air Cymru, Asthma and Lung UK Cymru, Friends of the Earth, Living Streets Cymru and Wales Environment Link. So many people are on record as welcoming this step forward today, and it would be remiss of me not to mention the shy and unassuming Joseph Carter, who has been a one-man bandwagon, pushing this along and getting us all there.

So, I only have one, straightforward question, Dirprwy Llywydd, and it's this: within this renamed Bill—I wonder now whether we have to rename our cross-party group to reflect it—but within this renamed Bill, can I just ask is the Bill, in your opinion, Minister, ambitious enough? Does it deliver on the commitments made in the clean air plan and the clean air White Paper? And, just finally, in welcoming the intent to bring this Bill forward in consultation, in collaboration, in co-production, will she make sure she continues to engage with all those outside campaigners who've got lived experience as well, sometimes tragic, of the implications of air pollution?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n gwbl ddiffuant yn edrych ar yr ochr olau yma heddiw. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r datganiad, ond am ei hymgysylltiad hi hefyd, nid yn unig â'r grŵp trawsbleidiol ar Ddeddf aer glân i Gymru, ond yr holl sefydliadau sy'n aelodau o hwnnw ac Aelodau'r Senedd, ar sail drawsbleidiol, sydd wedi bod yn ymgyrchu cyhyd dros hyn? Fe fyddai hi'n annheg i mi enwi rhai o'r rhain ond mae pobl fel Awyr Iach Cymru, Asthma and Lung UK Cymru, Cyfeillion y Ddaear, Living Streets Cymru a Chyswllt Amgylchedd Cymru. Mae cymaint o bobl ar gofnod yn croesawu'r cam hwn ymlaen heddiw, ac fe fyddai hi'n esgeulus ohonof i beidio â sôn am Joseph Carter, sydd mor wylaidd a diymhongar sydd wedi bod yn bod yn ymgyrch un dyn, yn gwthio hyn yn ei flaen ac yn ein cyrchu ni i gyd i'r fan.

Felly, dim ond un cwestiwn syml sydd gennyf i, Dirprwy Llywydd, a dyma ef: yn y Bil hwn a ailenwyd—tybed nawr a oes yn rhaid i ni ailenwi ein grŵp trawsbleidiol ni i adlewyrchu hynny—ond o fewn y Bil hwn a ailenwyd, a gaf i ond gofyn a yw'r Bil hwn, yn eich barn chi, Gweinidog, yn ddigon uchelgeisiol? A yw'n cyflawni'r ymrwymiadau a wnaethpwyd yn y cynllun aer glân a'r Papur Gwyn aer glân? Ac, yn olaf, wrth groesawu'r bwriad o ddod â'r Bil hwn ymlaen drwy ymgynghoriad, a chydweithredu, a yw hi am sicrhau y bydd hi'n parhau i ymgysylltu â'r ymgyrchwyr allanol hynny i gyd sydd â phrofiad bywyd hefyd, mewn ffordd drasig weithiau, ynghylch goblygiadau llygredd aer?

15:10

Yes, thank you very much, Huw. So, it was a pleasure to come to the cross-party group, and we absolutely will continue to engage with everyone.

What we need is a Bill that's capable of delivering improved benefits over time. So, I do think it's ambitious enough for where we are now. It might not be ambitious enough for where we want to be in five years, and that's the point about future-proofing it, isn't it? So, to make sure that we can move with the times without having to come back for primary legislation all the time. It doesn't have targets on the face of the Bill, quite deliberately, because we want those targets to be able to be made stricter as time goes on. It would be very difficult, anyway, to hit on a target, and then I think there are some unintended consequences of that. So, it's that kind of thing. And as we go through scrutiny on the Bill, we can explore this in greater depth.

We want to be able to do some other things. So, we want the Bill to be enabling enough to be able to do that. We also want it to be able to work well with the other legislation in this field. This isn't a consolidation Bill. So, we need it to amend properly the other legislation, and we need that to be as flexible as possible, going forward, as well.

And then, primarily, we want it to place a duty on us to get the data on air quality in Wales, and that's one of the big pieces. So, it places a duty on Welsh Ministers to make arrangements for obtaining data about air quality in Wales as they consider appropriate to monitor progress being made towards meeting air quality targets set under the Bill. So, there we go—that's it, isn't it? So, it gives us the chance to improve what we have already. We haven't got very great data in this regard, actually, and it gives us a series of levers, if you like, that we can use to morph people's behaviour, and that's whether we're drivers or pedestrians, whether we're home owners or employees—we've all got a role to play in that.

We, obviously, work very closely with our industries here. We're actually quite lucky—we have a very clean steel industry, as clean as steel can be, and actually they're very engaged in that. We have other industries in Wales similarly engaged. This is about the air we breathe, this is about human health. But this is also about the climate and nature emergencies. It's about making a planet fit for all of the species, isn't it? So, I've got a lot of—. I think this Bill has a lot of ambition. I've got a lot of ambition for it, and as we go through the scrutiny process, I hope we can make it as futureproofed as possible.

Ie, diolch yn fawr iawn, Huw. Felly, roedd hi'n bleser dod i'r grŵp trawsbleidiol, a byddwn ni'n sicr yn parhau i ymgysylltu â phawb.

Yr hyn sydd ei angen arnom ni yw Bil sy'n gallu sicrhau buddion gwell dros amser. Felly, rwy'n meddwl ei fod yn ddigon uchelgeisiol ar gyfer lle'r ydym ni nawr. Efallai nad yw'n ddigon uchelgeisiol ar gyfer ble'r ydym ni eisiau bod mewn pum mlynedd, a dyna'r pwynt am ei ddiogelu ar gyfer y dyfodol, ynte? Felly, i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu symud gyda'r oes heb orfod dod yn ôl ar gyfer deddfwriaeth sylfaenol drwy'r amser. Nid oes ganddo dargedau ar wyneb y Bil, yn gwbl fwriadol, gan ein bod ni eisiau i'r targedau hynny allu cael eu gwneud yn llymach wrth i amser fynd yn ei flaen. Byddai'n anodd iawn, beth bynnag, i daro ar darged, ac yna rwy'n credu bod rhai canlyniadau anfwriadol o hynny. Felly, y math yna o beth. Ac wrth i ni fynd drwy'r broses o graffu ar y Bil, gallwn archwilio hyn yn fanylach.

Rydym ni eisiau gallu gwneud rhai pethau eraill. Felly, rydym ni eisiau i'r Bil fod yn ddigon galluogol i allu gwneud hynny. Rydym ni hefyd eisiau iddo allu gweithio'n dda gyda'r ddeddfwriaeth arall yn y maes hwn. Nid Bil cydgrynhoi yw hwn. Felly, mae angen i ni ddiwygio'r ddeddfwriaeth arall yn iawn, ac rydym ni angen i hynny fod mor hyblyg â phosibl, wrth symud ymlaen, hefyd.

Ac yna, yn bennaf, rydym ni eisiau iddo osod dyletswydd arnom ni i gael y data ar ansawdd aer yng Nghymru, a dyna un o'r darnau mawr. Felly, mae'n gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i wneud trefniadau ar gyfer caffael data am ansawdd aer yng Nghymru fel y maen nhw’n ei ystyried sy'n briodol i fonitro cynnydd sy'n cael ei wneud tuag at gyrraedd targedau ansawdd aer sy'n cael eu gosod o dan y Bil. Felly, dyna ni—dyna yw'r hanes, ynte? Felly, mae'n rhoi'r cyfle i ni wella'r hyn sydd gennym ni eisoes. Nid oes gennym ni ddata gwych iawn yn hyn o beth, mewn gwirionedd, ac mae'n rhoi cyfres o ysgogiadau i ni, os mynnwch chi, y gallwn ni eu defnyddio i newid ymddygiad pobl, ac mae hynny pa un a ydym ni'n yrwyr neu'n gerddwyr, pa un a ydym ni'n berchnogion cartrefi neu'n weithwyr—mae gennym ni i gyd ran i'w chwarae yn hynny.

Rydym ni, yn amlwg, yn gweithio'n agos iawn gyda'n diwydiannau yma. Rydym ni'n eithaf lwcus mewn gwirionedd—mae gennym ni ddiwydiant dur glân iawn, mor lân ag y gall dur fod, ac mewn gwirionedd maen nhw'n ymgysylltiedig iawn yn hynny. Mae gennym ni ddiwydiannau eraill yng Nghymru sydd wedi ymgysylltu yn yr un modd. Mae hyn yn ymwneud â'r aer rydym ni'n ei anadlu, mae hyn yn ymwneud ag iechyd pobl. Ond mae hyn hefyd yn ymwneud â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Mae'n ymwneud â chreu planed sy'n addas i'r holl rywogaethau, onid yw? Felly, mae gen i lawer o—. Rwy'n credu bod gan y Bil hwn lawer o uchelgais. Mae gen i lawer o uchelgais ar ei gyfer, ac wrth i ni fynd drwy'r broses graffu, rwy'n gobeithio y gallwn ni ei wneud mor ddiogel ar gyfer y dyfodol â phosibl.

4. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar y Gronfa Integreiddio Rhanbarthol ar gyfer Iechyd a Gofal Cymdeithasol
4. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Update on the Health and Social Services Regional Integration Fund

Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol—diweddariad ar y gronfa integreiddio rhanbarthol ar gyfer iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan.

Item 4 this afternoon is a statement by the Deputy Minister of Social Services—an update on the health and social services regional integration fund. I call the Deputy Minister, Julie Morgan.

Diolch. Prynhawn da. Rydw i'n falch o fod yma i roi diweddariad ar ein cronfa integreiddio rhanbarthol.

Good afternoon. I'm delighted to be here to give you an update on our regional integration fund.  

The pressures on our health and care system continue to challenge us, and I remain hugely grateful for the tireless work and dedication of our health and social care delivery partners and, of course, their incredible workforce.

The Welsh Government wants people to be able to live their best lives as independently as possible in their own communities. The ability of health and social care organisations to work together as a whole system is essential as more people live for longer, sometimes managing multiple health conditions and with diverse care and support needs. I am committed to driving change and transformation and, to enable this, learning about best practice needs to be shared across Wales.  

These are the reasons why, a year ago, alongside my ministerial colleagues, the Minister for Health and Social Services and the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, I launched the new and ambitious five-year health and social care regional integration fund, as one of the ways the Welsh Government is supporting health and social care system transformation. Managed through regional partnership boards, over the last 12 months, nearly £145 million has been invested.  Despite the significant system pressures experienced over the last 12 months, and an increasingly challenged financial landscape, RPBs have continued to build on the foundations of 'A Healthier Wales' and create an environment in which health and social care partners actively embrace and deliver service transformation.

Mae'r pwysau ar ein system iechyd a gofal yn parhau i'n herio, ac rwy'n parhau i fod yn ddiolchgar dros ben am waith diflino ac ymroddiad ein partneriaid sy'n darparu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol ac, wrth gwrs, eu gweithlu anhygoel.

Mae Llywodraeth Cymru eisiau i bobl allu byw eu bywydau gorau mor annibynnol â phosibl yn eu cymunedau eu hunain. Mae gallu sefydliadau iechyd a gofal cymdeithasol i gydweithio fel system gyfan yn hanfodol wrth i fwy o bobl fyw yn hwy, weithiau'n ymdopi â chyflyrau iechyd lluosog a chydag anghenion gofal a chymorth amrywiol. Rwyf i wedi ymrwymo i ysgogi newid a thrawsnewid ac, er mwyn galluogi hyn, mae angen rhannu dysgu am arferion gorau ledled Cymru.  

Dyma'r rhesymau pam, flwyddyn yn ôl, ochr yn ochr â'm cydweithwyr gweinidogol, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, y gwnes i lansio'r gronfa integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol rhanbarthol newydd pum mlynedd, uchelgeisiol, fel un o'r ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi trawsnewidiad y system iechyd a gofal cymdeithasol. Wedi'i reoli trwy fyrddau partneriaeth rhanbarthol, dros y 12 mis diwethaf, buddsoddwyd bron i £145 miliwn. Er gwaethaf y pwysau sylweddol ar y system a gafwyd yn ystod y 12 mis diwethaf, a thirwedd ariannol gynyddol heriol, mae'r byrddau partneriaeth rhanbarthol wedi parhau i adeiladu ar sylfeini 'Cymru Iachach' a chreu amgylchedd lle mae partneriaid iechyd a gofal cymdeithasol yn croesawu ac yn cyflawni gwaith trawsnewid gwasanaethau yn weithredol. 

The design of the regional integrational fund builds on the progress made under the previous integrated care fund and transformation fund, whilst also responding to the recommendations from the respective independent evaluations and Audit Wales reports. This vital learning has helped us to shape the fund, which includes several key features, such as a greater focus on six specific models of integrated care; a clear outcomes and measurement framework; opportunities to share learning through communities of practice; and a longer term investment horizon, making use of tapering and match funding levers to support mainstreaming and sustainability.

For our regional partnership boards, this first year has been one of transition, as we amalgamate previously separate funding streams to create greater alignment of resources, so that we maximise impact and reduce administrative burden. Each RPB has designed its regional integration fund investment plan and is making good progress towards testing and developing critical components of our six national models of care. As we increasingly evidence the best practice from across the country, this will be built into national service specifications that will ensure greater consistency of standards and experiences across Wales.

Whilst predominantly a longer term transformation programme, the fund is delivering for people now. Over the winter months, funded projects have contributed an additional 360 step-down beds to help people leave hospital quickly and safely and alleviate system pressures as part of our community care capacity-building programme. Another good example of the positive impact of the fund includes the West Glamorgan RPB's admission avoidance project. This project has been providing short-term, low-level community support for people, such as decluttering people's homes to avoid unnecessary falls at home, providing unpaid carer support and arranging home adaptations to enable people to stay at home for as long as possible.

The Cardiff and Vale RPB's Get Me Home Plus project is another good example of a fast-track pathway in which multidisciplinary teams work with patients requiring a more intensive packages of support and reablement at home. This project is known locally as 'the pink army', and it provides a single access and co-ordination point within the hospital for a range of community services that can provide a higher level of intermediate care for people at home, supporting earlier discharge until the right level of longer term support is arranged. These are just two of many regional integration fund projects that are helping people to live well at home, to avoid admissions to hospital, and supporting safe and quick discharge home.

RPBs continue to commit over 60 per cent of their regional integration fund to models of care that provide greater community capacity both for now and in the future. The investment over the remaining four years will also greatly support our ambitions to move further faster towards an integrated community care system for Wales. The regional integration fund is also helping us to deliver other key priorities including the NYTH/NEST model. This is leading a whole-system approach to mental health and well-being services for babies, children and young people. And with the continued expectation that a minimum of 20 per cent of the regional integration fund is invested in delivery through social value sector organisations, it is also helping to support our agenda on rebalancing the care and support market.

I do recognise that RPBs and their partners have been working to maximise the impact of the fund at a time when wider system pressures and recovery from COVID have impacted massively on statutory partner resources and capacity. In this context, and at the request of our partners, Welsh Government officials reviewed the tapering and match funding requirements of the fund. In December, Ministers agreed to relax these arrangements in the short term, but not losing sight of the longer term aspirations of the fund to establish longer term mainstreamed services.

Learning and improvement is an important part of our ethos for the development of health and social care. I'm therefore pleased to announce today that, after a competitive tendering process, we've secured the services of the University of South Wales, in a collaboration with Old Bell 3 and Bangor and Swansea universities, to undertake the evaluation of our regional integration fund. It's evident that in its first year the regional integration fund has started to further a true partnership approach to investing in integrated services for the long term. I will continue to meet regularly with RPB chairs to discuss progress and will be taking a keen interest to see how our national models of integrated care continue to evolve over the next year.

Mae dyluniad y gronfa integreiddio rhanbarthol yn adeiladu ar y cynnydd a wnaed o dan y gronfa gofal integredig flaenorol a'r gronfa trawsnewid, a hefyd yn ymateb hefyd i'r argymhellion o'r gwerthusiadau annibynnol priodol ac adroddiadau Archwilio Cymru. Mae'r dysgu hanfodol hwn wedi ein helpu i lunio'r gronfa, sy'n cynnwys sawl nodwedd allweddol, fel mwy o bwyslais ar chwe model penodol o ofal integredig; fframwaith canlyniadau a mesur eglur; cyfleoedd i rannu dysgu trwy gymunedau ymarfer; a gorwel buddsoddi mwy hirdymor, gan wneud defnydd o ysgogiadau cyllid graddedig a chyfatebol i gefnogi prif ffrydio a chynaliadwyedd.

I'n byrddau partneriaeth rhanbarthol, mae'r flwyddyn gyntaf hon wedi bod yn un o drawsnewid, wrth i ni gyfuno ffrydiau ariannu a oedd ar wahân gynt i greu mwy o aliniad rhwng adnoddau, fel ein bod ni’n cael yr effaith fwyaf posibl ac yn lleihau baich gweinyddol. Mae pob bwrdd partneriaeth rhanbarthol wedi dylunio ei gynllun buddsoddi cronfa integreiddio rhanbarthol ac mae'n gwneud cynnydd da tuag at brofi a datblygu elfennau critigol o'n chwe model cenedlaethol o ofal. Wrth i ni weld tystiolaeth gynyddol o’r arferion gorau o bob cwr o'r wlad, bydd hyn yn cael ei ymgorffori mewn manylebau gwasanaeth cenedlaethol a fydd yn sicrhau mwy o gysondeb o ran safonau a phrofiadau ledled Cymru.

Er ei bod yn rhaglen drawsnewid mwy hirdymor yn bennaf, mae'r gronfa yn darparu ar gyfer pobl nawr. Dros fisoedd y gaeaf, mae prosiectau a ariannwyd wedi cyfrannu 360 o welyau gofal llai dwys ychwanegol i helpu pobl i adael yr ysbyty yn gyflym ac yn ddiogel a lleddfu pwysau ar y system yn rhan o'n rhaglen adeiladu capasiti gofal cymunedol. Mae enghraifft dda arall o effaith gadarnhaol y gronfa yn cynnwys prosiect osgoi derbyniadau bwrdd partneriaeth rhanbarthol Gorllewin Morgannwg. Mae'r prosiect hwn wedi bod yn darparu cymorth cymunedol byrdymor ar lefel isel i bobl, fel tacluso cartrefi pobl i osgoi cwympiadau diangen yn y cartref, darparu cymorth i ofalwyr di-dâl a threfnu addasiadau i'r cartref er mwyn galluogi pobl i aros gartref cyhyd â phosibl.

Mae prosiect Get Me Home Plus bwrdd partneriaeth rhanbarthol Caerdydd a'r Fro yn enghraifft dda arall o lwybr carlam lle mae timau amlddisgyblaeth yn gweithio gyda chleifion sydd angen pecynnau mwy dwys o gymorth ac ail-alluogi gartref. Mae'r prosiect hwn yn cael ei adnabod yn lleol fel 'y fyddin binc', ac mae'n darparu un pwynt mynediad a chydgysylltu o fewn yr ysbyty ar gyfer amrywiaeth o wasanaethau cymunedol sy’n gallu darparu lefel uwch o ofal canolraddol i bobl gartref, gan gefnogi rhyddhau cynharach tan i'r lefel gywir o gymorth tymor hwy gael ei drefnu. Dim ond dau o lawer o brosiectau cronfa integreiddio rhanbarthol yw'r rhain sy'n helpu pobl i fyw'n dda gartref, i osgoi derbyniadau i'r ysbyty, a chynorthwyo rhyddhau’n ddiogel a chyflym i’r cartref.

Mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn parhau i ymrwymo dros 60 y cant o'u cronfa integreiddio rhanbarthol i fodelau gofal sy'n darparu mwy o gapasiti cymunedol ar gyfer nawr ac yn y dyfodol. Bydd y buddsoddiad dros y pedair blynedd sy’n weddill hefyd yn cefnogi ein huchelgeisiau yn fawr i symud yn gyflymach fyth tuag at system gofal cymunedol integredig i Gymru. Mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol hefyd yn ein helpu i gyflawni blaenoriaethau allweddol eraill gan gynnwys y model NYTH/NEST. Mae hyn yn arwain dull system gyfan o ymdrin â gwasanaethau iechyd meddwl a llesiant ar gyfer babanod, plant a phobl ifanc. A chyda'r disgwyliad parhaus bod o leiaf 20 y cant o'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn cael ei fuddsoddi mewn darpariaeth drwy sefydliadau'r sector gwerth cymdeithasol, mae hefyd yn helpu i gefnogi ein hagenda ar ail-gydbwyso'r farchnad gofal a chymorth.

Rwy'n cydnabod bod byrddau partneriaeth rhanbarthol a'u partneriaid wedi bod yn gweithio i sicrhau'r effaith fwyaf posibl o'r gronfa ar adeg pan fo pwysau ehangach ar y system ac adferiad yn sgil COVID wedi effeithio'n enfawr ar adnoddau a chapasiti partneriaid statudol. Yn y cyd-destun hwn, ac ar gais ein partneriaid, adolygodd swyddogion Llywodraeth Cymru ofynion cyllid graddedig a chyfatebol y gronfa. Ym mis Rhagfyr, cytunodd Gweinidogion i lacio'r trefniadau hyn yn y byrdymor, ond heb golli golwg ar ddyheadau tymor hwy'r gronfa i sefydlu gwasanaethau prif ffrwd mwy hirdymor.

Mae dysgu a gwella yn rhan bwysig o'n hethos ar gyfer datblygu iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, rwy'n falch o gyhoeddi heddiw ein bod ni, ar ôl proses dendro gystadleuol, wedi sicrhau gwasanaethau Prifysgol De Cymru, mewn cydweithrediad ag Old Bell 3 a phrifysgolion Bangor ac Abertawe, i gyflawni'r gwerthusiad o'n cronfa integreiddio rhanbarthol. Mae'n amlwg bod y gronfa integreiddio rhanbarthol yn ei blwyddyn gyntaf wedi dechrau hyrwyddo dull partneriaeth gwirioneddol o fuddsoddi mewn gwasanaethau integredig ar gyfer yr hirdymor. Byddaf yn parhau i gyfarfod yn rheolaidd â chadeiryddion y byrddau partneriaeth rhanbarthol i drafod cynnydd a byddaf yn cymryd diddordeb brwd i weld sut mae ein modelau cenedlaethol o ofal integredig yn parhau i esblygu dros y flwyddyn nesaf.

15:20

Thank you very much, Deputy Minister, for your statement to the Senedd this afternoon.

I note that the programme for government outlines 10 well-being objectives that all RIF-funded activity should be mindful of and seek to contribute to, including providing effective, high-quality and sustainable healthcare. Well, that would be nice, wouldn't it, as it's been a long time since the NHS, under this Government, has been close to matching that description. But what seems a little odd is how regional integration fund cash needs to be mindful of all 10 objectives. The one I just mentioned should obviously be a part of the context, but others feel as if they speak to completely different areas of policy, like pushing towards a million Welsh speakers and embedding a response to the climate and nature emergency. Is there not a danger that by trying to tick all of these boxes, Deputy Minister, the implementation of this fund becomes subject to mission drift, as the chase to fulfil all the necessary requirements means it becomes less effective and watered down, effectively, at meeting the most important and relevant goals of all?

Indeed, integrating health and social care makes a lot of sense in theory. By bringing both together we get a far more efficient system that should prove to be cost-effective over time. However, as we've seen elsewhere on regional scales, COVID has thrown a big spanner into the works, making it incredibly difficult for the practice to live up to that theory. This is most evident in delayed discharges. While this aims to make the whole health and social care system smoother, without addressing this issue it will simply be a case of throwing more good money after bad. Finding the right reform is not easy, but is the Minister really confident that this regional integration fund will actually mean change or will it be more of the same?

Finally, the regional integration fund obviously engages with the Labour and Plaid policy ambition of a national care service. If this fund is as effective as the Minister believes it can be and should be, is there a need for such a national service? Is a national care service even achievable? There is supposed to be an integration plan ready by the end of this year, but its actual implementation won't happen overnight. With less than half of the Senedd term left to run, is it not the case that the regional integration fund is actually the end goal here? Because a national care service will never see the light of day under this Welsh Government. Thank you very much.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad i'r Senedd y prynhawn yma.

Rwy'n sylw bod y rhaglen lywodraethu yn amlinellu 10 amcan llesiant y dylai'r holl weithgarwch a ariennir gan y gronfa integreiddio rhanbarthol fod yn ystyriol ohonynt a cheisio cyfrannu atynt, gan gynnwys darparu gofal iechyd effeithiol, o ansawdd uchel a chynaliadwy. Wel, byddai hynny'n braf, oni fyddai, gan ei bod hi wedi bod yn amser maith ers i'r GIG, o dan y Llywodraeth hon, fod yn agos at gyd-fynd â'r disgrifiad hwnnw. Ond yr hyn sy'n ymddangos ychydig yn rhyfedd yw sut mae angen i arian y gronfa integreiddio rhanbarthol fod yn ystyriol o bob un o'r 10 amcan. Dylai'r un yr wyf i newydd ei grybwyll yn amlwg fod yn rhan o'r cyd-destun, ond mae eraill yn teimlo fel pe baen nhw'n gysylltiedig â meysydd polisi hollol wahanol, fel gwthio tuag at filiwn o siaradwyr Cymraeg ac ymwreiddio ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur. Onid oes perygl, trwy geisio ticio'r holl flychau hyn, Dirprwy Weinidog, bod gweithrediad y gronfa hon yn symud oddi wrth ei genhadaeth, gan fod yr ymgais i fodloni'r holl ofynion angenrheidiol yn golygu ei fod yn dod yn llai effeithiol ac cael ei wanhau, i bob pwrpas, o ran bodloni'r nodau pwysicaf a mwyaf perthnasol oll?

Yn wir, mae integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol yn gwneud llawer o synnwyr yn ddamcaniaethol. Trwy ddod â'r ddau at ei gilydd, rydym ni’n cael system llawer mwy effeithlon a ddylai fod yn gosteffeithiol dros amser. Fodd bynnag, fel yr ydym ni wedi ei weld mewn mannau eraill ar raddfeydd rhanbarthol, mae COVID wedi taflu’r gwaith oddi ar ei echel, gan ei gwneud yn eithriadol o anodd i'r arfer fodloni’r ddamcaniaeth honno. Mae hyn fwyaf amlwg yng nghyswllt oedi cyn rhyddhau cleifion. Er mai nod hyn yw gwneud y system iechyd a gofal cymdeithasol gyfan yn fwy didrafferth, heb fynd i'r afael â'r mater hwn, yn syml, bydd yn achos o daflu mwy o arian da i ganlyn arian drwg. Nid yw dod o hyd i'r diwygiad cywir yn hawdd, ond a yw’r Gweinidog wir yn hyderus y bydd y gronfa integreiddio rhanbarthol hon yn golygu newid mewn gwirionedd, neu a fydd yn fwy o'r un peth?

Yn olaf, mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn amlwg yn ymgysylltu ag uchelgais polisi Llafur a Plaid o wasanaeth gofal cenedlaethol. Os yw'r gronfa hon mor effeithiol ag mae'r Gweinidog yn credu y gall fod ac y dylai fod, a oes angen gwasanaeth cenedlaethol o'r fath? A oes modd darparu gwasanaeth gofal cenedlaethol o gwbl? Mae cynllun integreiddio i fod yn barod erbyn diwedd eleni, ond ni fydd ei weithrediad gwirioneddol yn digwydd dros nos. Gyda llai na hanner tymor y Senedd ar ôl, onid yw'n wir mai'r gronfa integreiddio rhanbarthol yw'r nod terfynol yma mewn gwirionedd? Oherwydd ni fydd gwasanaeth gofal cenedlaethol byth yn gweld golau dydd o dan y Llywodraeth Cymru hon. Diolch yn fawr iawn.

I thank Gareth for those questions. Certainly, I said in the speech I made that we had established six national models of integrated care, and those are the models that the regional integration fund are working to. Those are: preventative community co-ordination; complex care closer to home; promoting good emotional health and well-being; therapeutic support for looked-after children and helping families to stay together; home from hospital; and accommodation-based solutions. So, we're concentrating the money that we're putting into the RIF on those six areas, and in the first year of the RIF, I think we've seen very promising results. Certainly, I don't think that some of the things that he mentioned are in conflict with those aims, such as a million Welsh speakers; I think that is a great advantage to the sort of work that we are doing here, and certainly is the Wales that we want to see. So, I don't see any conflict there at all.

We are integrating health and social care, and the regional boards are where we actually have a place where health and social care are at the table. So, it is actually making decisions jointly as well as other elements being there, such as housing, with the third sector and carers represented. So, it is the place where you can make the best integrated decisions. 

On delayed discharges, we've worked all the winter trying to tackle the issue of the shortage that we do have of social care workers and the issues that that has caused with delaying people coming from hospital. It does look as if those delayed discharges are now going down. The worst of the winter, we hope, is over, and the delayed discharges are going down. But a huge effort was made to create community capacity, and the regional integration fund played a major role in that. 

In terms of a national care service, that is the joint ambition of Labour and Plaid Cymru, and we're working together in the co-operation agreement to make that happen. We will be announcing an implementation plan by the end of this year, where I hope we will see staged proposals to reaching a national care service. The regional integration fund is bringing those elements together now, and is delivering now, but our ultimate plan is for a national care service. 

Diolch i Gareth am y cwestiynau yna. Yn sicr, dywedais yn yr araith a wnes i ein bod ni wedi sefydlu chwe model cenedlaethol o ofal integredig, a dyna'r modelau y mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn gweithio yn unol â nhw. Y rheini yw: cydgysylltu cymunedol ataliol; gofal cymhleth yn nes at adref; hybu iechyd a llesiant emosiynol da; cymorth therapiwtig i blant sy'n derbyn gofal a helpu teuluoedd i aros gyda'i gilydd; adref o'r ysbyty; ac atebion sy'n seiliedig ar lety. Felly, rydym ni'n canolbwyntio'r arian yr ydym ni'n ei roi yn y gronfa integreiddio rhanbarthol ar y chwe maes hyn, ac ym mlwyddyn gyntaf y gronfa integreiddio rhanbarthol, rwy'n credu ein bod ni wedi gweld canlyniadau addawol iawn. Yn sicr, nid wyf i'n credu bod rhai o'r pethau y cyfeiriodd atyn nhw yn gwrthdaro â'r nodau hynny, fel miliwn o siaradwyr Cymraeg; rwy'n credu bod honno'n fantais fawr i'r math o waith yr ydym ni’n ei wneud yma, ac yn sicr dyma'r Gymru yr ydym ni eisiau ei gweld. Felly, nid wyf i'n gweld unrhyw wrthdaro yn hynny o gwbl.

Rydym ni’n integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae'r byrddau rhanbarthol yn rhywle lle mae gennym ni le mewn gwirionedd lle mae iechyd a gofal cymdeithasol wrth y bwrdd. Felly, mewn gwirionedd, mae'n gwneud penderfyniadau ar y cyd yn ogystal â chael elfennau eraill yno, fel tai, gyda'r trydydd sector a gofalwyr yn cael eu cynrychioli. Felly, dyma'r man lle gallwch chi wneud y penderfyniadau integredig gorau.

O ran oedi cyn rhyddhau cleifion, rydym ni wedi gweithio drwy'r gaeaf yn ceisio mynd i'r afael â'r mater o'r prinder sydd gennym ni o weithwyr gofal cymdeithasol a'r problemau y mae hynny wedi eu hachosi gydag oedi cyn i bobl ddod o'r ysbyty. Mae'n edrych fel pe bai'r oedi hwnnw cyn rhyddhau cleifion yn lleihau erbyn hyn. Mae'r gwaethaf o'r gaeaf, gobeithio, ar ben, ac mae'r oedi cyn rhyddhau cleifion lleihau. Ond gwnaed ymdrech enfawr i greu capasiti cymunedol, a chwaraeodd y gronfa integreiddio rhanbarthol ran fawr yn hynny.

O ran gwasanaeth gofal cenedlaethol, dyna yw uchelgais ar y cyd Llafur a Phlaid Cymru, ac rydym ni’n gweithio gyda'n gilydd yn y cytundeb cydweithio i wireddu hynny. Byddwn yn cyhoeddi cynllun gweithredu erbyn diwedd eleni, lle rwy’n gobeithio y byddwn ni’n gweld cynigion fesul cam i gyrraedd gwasanaeth gofal cenedlaethol. Mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn dod â'r elfennau hynny at ei gilydd nawr, ac yn cyflawni nawr, ond ein cynllun yn y pen draw yw gwasanaeth gofal cenedlaethol.

15:25

A gaf innau ategu sylwadau'r Dirprwy Weinidog o ran ein diolch i'r gweithlu iechyd a gofal am eu gwaith diflino nhw? Diolch am y datganiad heddiw. Mae yna egwyddorion pwysig iawn yma y gallwn ni i gyd eu cefnogi, gobeithio—pwysigrwydd cefnogi pobl i fyw yn annibynnol yn eu cymunedau, a'r angen i drawsnewid gwasanaethau go iawn er mwyn caniatáu i hynny ddigwydd. Mae'r gronfa yma, wrth gwrs, yn cymryd lle yr integrated care fund, oedd wedyn yn olynydd i'r intermediate care fund, os dwi'n hollol iawn, oedd yn destun cytundeb flynyddoedd yn ôl rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth. Felly, mae yna egwyddorion sydd yn parhau yma ac yn cael eu datblygu.

Y cwestiwn ydy i ba raddau ydyn ni'n gweld y math o drawsnewid sydd ei angen. A bod yn deg, mae hi yn eithaf cynnar o hyd. Mae'r Gweinidog wedi disgrifio hwn fel cyfnod o symud i mewn i drefn newydd o weithredu, ond mae amser yn brin, wrth gwrs. Mae angen i ni fod yn gweld ôl y trawsnewid yna. Efo'r chwe model o ofal integreiddiol, er enghraifft, mi fuaswn i yn ddiolchgar pe bai'r Gweinidog yn gallu rhoi diweddariad i ni ar y math o broffil gwario mae hi yn ei ragweld o ran delifro ar yr egwyddorion yna. Sut mae arian refeniw, arian cyfalaf prin yn mynd i gael ei wario ar ddelifro'r chwe model newydd sydd dal wrthi yn cael eu datblygu? 

O ran yr ail gwestiwn sydd gen i, dwi'n ymddiheuro dim am droi unwaith eto at yr angen am chwyldro mewn agweddau tuag at weithio yn ataliol i'n gwneud ni'n genedl fwy iach, helpu pobl i baratoi dros yr hirdymor i allu byw yn annibynnol o fewn eu cymunedau. Mi wnaeth Plaid Cymru gyhoeddi pum pwynt gweithredu ar gyfer iechyd a gofal yn ddiweddar, a'r elfen ataliol honno yn un o'r pum pwynt yna. Wrth lansio'r gronfa yma y llynedd, mi ddywedodd y Gweinidog bod atebion ataliol cymunedol eisoes yn cael eu datblygu. All y Gweinidog felly roi diweddariad i ni ar sut mae'r gronfa yma yn cael ei defnyddio i ddatblygu'r elfen ataliol hollbwysig yna? Achos oni bai ein bod ni'n gallu mynd i'r afael â'r ataliol, fyddwn ni ddim yn gallu datrys y pwysau sydd ar y gwasanaethau iechyd a gofal yn y pen draw. Tueddu i droi rownd a rownd mewn cylchoedd mae rhywun mewn sefyllfa debyg i hynny. 

May I echo the comments of the Deputy Minister in terms of our thanks to the health and care workforce for their tireless work? Thank you for today’s statement. There are very important principles here that we can all hopefully support, on the importance of supporting people to live independently in their communities and the need to transform services in a meaningful way to allow that to happen. This fund, of course, replaces the integrated care fund, which took the place of the intermediate care fund, if I’m right, which was subject to an agreement many years ago between Plaid Cymru and the Government. So, there are principles here that are ongoing and are being developed.

The question is to what extent are we seeing the kind of transformation that is needed. To be fair, it’s at quite an early stage still. The Minister has described this as a period when we move into a new modus operandi, but time is short, of course. We do need to see that transformation actually happening. With the six models of integrated care, for example, I would be grateful if the Minister could provide us with an update on the kind of spending profile that she anticipates. In terms of delivering against those principles, how will revenue and capital funding, which is scarce, be spent on delivering the new six models that are being developed?

For the second question I have, I don’t apologise for turning once again to the need for a revolution in attitudes in terms of preventative care, to make us a healthier nation and to get people to prepare to live independently within their communities over the long term. Plaid Cymru published five action points for health and care recently and that preventative element was one of the five points. In launching this fund last year, the Minister said that preventative community solutions were already being developed. Can the Minister, therefore, provide us with an update on how this fund is being used to develop that preventative element, which is so crucially important? Because unless we can tackle the issue of the preventative, we won’t be able to resolve the pressures on health and care services ultimately, and we will tend to go around in circles in such a scenario.

Thank you very much, Rhun, for those questions and comments. This certainly does replace the ICF and the transformation fund. It is a consolidation and is making sure that some of these ideas and projects that have been so successful are moving towards consolidation, because I think the main thing we have to try to do is to mainstream these projects. I think I can reassure you that some of them have been transformational, but what we have to do now is to move beyond that and to make them embedded so that they're right throughout the whole of the system. We are learning from them. There are communities of practice, communities looking at each different area that we're looking at. We're trying to make absolutely sure that these are not just isolated projects, but are projects that are shared throughout Wales. 

In terms of the spending, well, last year's spending was nearly £145 million, which is a large amount of money that we're putting in, and we're putting that in for five years. The largest percentage of that money was spent on community capacity building, and three of the six models were on that. So, we had, for example, home from hospital—18 per cent of the funding went on that; community-based care, prevention and community co-ordination—27 per cent. I think, on those sorts of projects, about 60 per cent was spent on that. So that was, basically, building up the capacity, the community care capacity, which I think is very crucial. 

And a lot of it is preventative, because the more that we can support people at home to live independent lives, to live successfully, that's where we will prevent the need for having to go into hospital, where people do become weaker, and it's more difficult to get people home. So, we have got ambitious plans to develop this preventative work in the community much more, and, of course, we do want to move towards a national care service, where we will build upon all this work that is actually being done now. 

Diolch yn fawr iawn, Rhun, am y cwestiynau a'r sylwadau hynny. Mae hon yn sicr yn disodli'r gronfa gofal canolraddol a'r gronfa trawsnewid. Mae'n gyfuniad ac yn gwneud yn siŵr bod rhai o'r syniadau a'r prosiectau hyn sydd wedi bod mor llwyddiannus yn symud tuag at gyfuno, oherwydd rwy'n credu mai'r prif beth y mae'n rhaid i ni geisio ei wneud yw prif ffrydio'r prosiectau hyn. Rwy'n credu y gallaf i roi sicrwydd i chi bod rhai ohonyn nhw wedi bod yn drawsnewidiol, ond yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud nawr yw symud y tu hwnt i hynny a'u hymwreiddio fel eu bod nhw'n bresennol drwy'r system gyfan. Rydym ni'n dysgu ohonyn nhw. Ceir cymunedau ymarfer, cymunedau yn edrych ar bob wahanol faes yr ydym ni'n edrych arnyn nhw. Rydym ni'n ceisio gwneud yn gwbl sicr nad prosiectau ynysig yn unig yw'r rhain, ond eu bod nhw'n brosiectau sy'n cael eu rhannu ledled Cymru. 

O ran y gwariant, wel, roedd gwariant y llynedd bron i £145 miliwn, sy'n swm mawr o arian yr ydym ni'n ei gyfrannu, ac rydym ni'n cyfrannu hwnnw am bum mlynedd. Cafodd y ganran fwyaf o'r arian hwnnw ei wario ar adeiladu capasiti cymunedol, ac roedd tri o'r chwe model ar hynny. Felly, roedd gennym ni, er enghraifft, adref o'r ysbyty—aeth 18 y cant o'r cyllid ar hynny; gofal yn y gymuned, atal a chydgysylltu cymunedol—27 y cant. Rwy'n meddwl, ar y mathau hynny o brosiectau, y gwariwyd tua 60 y cant ar hynny. Felly roedd hynny, yn y bôn, yn fater o adeiladu'r capasiti, y capasiti gofal cymunedol, sy'n hollbwysig yn fy marn i. 

Ac mae llawer ohono'n ataliol, oherwydd y mwyaf y gallwn ni gynorthwyo pobl gartref i fyw bywydau annibynnol, i fyw'n llwyddiannus, dyna lle byddwn ni'n atal yr angen am orfod mynd i'r ysbyty, lle mae pobl yn mynd yn wannach, ac mae'n anoddach cael pobl gartref. Felly, mae gennym ni gynlluniau uchelgeisiol i ddatblygu'r gwaith ataliol hwn yn y gymuned llawer mwy, ac, wrth gwrs, rydym ni eisiau symud tuag at wasanaeth gofal cenedlaethol, lle byddwn ni'n adeiladu ar yr holl waith hwn sy'n cael ei wneud nawr. 

15:30

Thank you, Deputy Presiding Officer. Now, Deputy Minister, you touched upon, in your statement today, the sharing of good practice. So, I wondered if you can give us, or perhaps let us know where you think that health and social care is working best in Wales—tell us the health boards or the regional partnership boards that are doing the best, and also, give us a sense of where you think, or which health boards need to up their game. Perhaps it would be useful to get that sense from you. 

And whilst we're on health boards, of course, with regard to Betsi Cadwaladr health board, as we know, returning to special measures under direct control of the Government, can I get a sense there of whether there's going to be an acceleration of work with regard to the integration of health and social care, or is it the opposite? Is it the fact that there are so many other hurdles to overcome that this will be less of a priority?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Nawr, Dirprwy Weinidog, fe wnaethoch chi sôn yn eich datganiad heddiw am rannu arferion da. Felly, tybed a allwch chi roi, neu efallai roi gwybod i ni ble'r ydych chi'n meddwl y mae iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio orau yng Nghymru—rhowch wybod i ni pa fyrddau iechyd neu fyrddau partneriaeth rhanbarthol sy'n gwneud orau, a hefyd, rhoi synnwyr i ni o ble'r ydych chi'n meddwl, neu pa fyrddau iechyd sydd angen gwella eu perfformiad. Efallai y byddai'n ddefnyddiol cael y synnwyr hwnnw gennych chi. 

A thra ein bod ni'n trafod byrddau iechyd, wrth gwrs, o ran bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, fel y gwyddom ni, yn dychwelyd i fesurau arbennig o dan reolaeth uniongyrchol y Llywodraeth, a allaf i gael synnwyr yn y fan honno a fydd gwaith yn cyflymu o ran integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol, neu a yw i'r gwrthwyneb? A yw'n ffaith bod cymaint o rwystrau eraill i'w goresgyn y bydd hyn yn llai o flaenoriaeth?

I thank Russell George very much for those questions. We've got good examples all over Wales, so I'm not going to say one health board is outstanding and another one isn't, because I've got a list of project examples here from, as I say, right across Wales. Well, in north Wales, of course, there's the iCAN project, which tries to support people with mental health difficulties. And many of these support activities are delivered by third sector providers, with volunteers, and community hub staff providing mental well-being support, with a plan to place people in GP surgeries to try and address these issues. So, that's a very good example in north Wales, and, certainly, we wouldn't want—. There is no question of stopping these sorts of things happening because Betsi Cadwaladr has gone into special measures. It's absolutely crucial that we work on the integration of health and social care throughout the whole of Wales.

And I've got examples, as I say, of excellent projects here throughout the whole of Wales. And we certainly wouldn't want anything to stop the development of those projects because of any difficulties in any local health board. 

Diolchaf i Russell George am y cwestiynau hynny. Mae gennym ni enghreifftiau da ledled Cymru gyfan, felly nid wyf i'n mynd i ddweud bod un bwrdd iechyd yn rhagorol ac nad yw un arall, oherwydd mae gen i restr o enghreifftiau o brosiectau yma o, fel y dywedais, bob rhan o Gymru. Wel, yn y gogledd, wrth gwrs, ceir prosiect FEDRA'I, sy'n ceisio cynorthwyo pobl ag anawsterau iechyd meddwl. Ac mae llawer o'r gweithgareddau cymorth hyn yn cael eu darparu gan ddarparwyr trydydd sector, gyda gwirfoddolwyr, a staff canolfannau cymunedol yn darparu cymorth llesiant meddwl, gyda chynllun ar waith i leoli pobl mewn meddygfeydd teulu i geisio mynd i'r afael â'r materion hyn. Felly, mae honno'n enghraifft dda iawn yn y gogledd, ac, yn sicr, ni fydden ni eisiau—.  Nid oes unrhyw gwestiwn o atal y mathau hyn o bethau rhag digwydd oherwydd bod Betsi Cadwaladr wedi mynd i fesurau arbennig. Mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n gweithio ar integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol drwy Gymru gyfan.

Ac mae gen i enghreifftiau, fel y dywedais, o brosiectau ardderchog yma ledled Cymru gyfan. Ac yn sicr ni fyddem ni eisiau i unrhyw beth atal datblygiad y prosiectau hynny oherwydd unrhyw drafferthion mewn unrhyw fwrdd iechyd lleol. 

5. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cenhadaeth Ein Cenedl
5. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Our National Mission

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Eitem 5 sydd nesaf: datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar  genhadaeth ein cenedl. A galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles. 

I thank the Deputy Minister. Item 5 is next, and that's a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on our national mission. And I call on the Minister, Jeremy Miles. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Cyhoeddwyd ein cynllun gweithredu cenhadaeth genedlaethol yn 2017. Ers hynny, rŷn ni wedi cymryd camau mawr ym myd addysg. Ymhlith llawer o bethau eraill, byddwn ni'n cyflwyno'r Cwricwlwm i Gymru, gan weithredu system anghenion dysgu ychwanegol newydd, a sefydlu'r comisiwn addysg trydyddol ac ymchwil. Rwy'n falch o'r hyn rŷn ni wedi cyflawni, ond mae'n rhaid i ni barhau i edrych ymlaen a chynllunio ar gyfer y dyfodol. Felly, rwy'n falch iawn o gyflwyno ein map trywydd newydd ar gyfer addysg—safonau a dyheadau uchel i bawb. Mae hyn yn amlinellu ein blaenoriaethau ni ar gyfer addysg, ac amserlen cyflawni y tymor Senedd hwn. 

Am y tro cyntaf, rŷn ni'n gosod map trywydd cydlynol a chydlynus, sy'n cwmpasu addysg i gyd yng Nghymru, ac ar gyfer Cymru, o flynyddoedd cynnar i ôl-16 a thu hwnt, oherwydd dylai ein system addysg fod yn gydol oes.

Thank you, Dirprwy Lywydd. Our national mission action plan was published in 2017. Since that time, we have made great strides in education. Amongst many other things, we are rolling out the Curriculum for Wales, implementing a new additional learning needs system, and establishing the commission for tertiary education and research. I am proud of what we have achieved, but we must continue to look ahead and plan for the future. So, I am very pleased to introduce our new road map for education—high standards and aspirations for all. This sets out our priorities for education, and the timetable for delivery this Senedd term.

For the first time, we are setting out a coherent and cohesive road map, which covers the breadth of education in and for Wales, from early years to post-16 and beyond, because our education system should span a lifetime of learning.

Dirprwy Lywydd, it's designed to be a useful tool for practitioners, providing a timeline for our plans and coherence across the portfolio. Our ambitions for education are unchanged: our national mission is to achieve high standards and aspirations for all, and we will do this by tackling the impact of poverty on educational attainment and supporting every learner. The document doesn't simply address what I see are the issues in education. By speaking to teachers and support staff, lecturers and our learners, I know that they are keen to ensure well-being, equity and diversity in education. We've also drawn on the experience and expertise of other nations and organisations, gleaning best practice and ideas from the Organisation for Economic Co-operation and Development, Atlantic Rim Collaboratory, and plans from Estonia, Ireland, New Zealand, and others. And I am determined not to allow the pandemic and any potential long-term consequences to compound the effects of poverty on educational outcomes. The Welsh Government will commit to this.

We will ensure equity of outcomes for all children and young people in education. With the objectives and actions laid out in this document, I believe that we will achieve this. The marker of an equitable and excellent system is that every learner and citizen benefits from a broad and balanced curriculum. This is embodied in the Curriculum for Wales and its four purposes. The road map we are publishing now highlights our joint priorities to ensure the success, high standards and well-being of all learners. It sets out the six objectives we believe will help us achieve those priorities. These are: learning for life; breaking down barriers; a positive education for everyone; high-quality teaching and leadership; community-based learning; and Cymraeg for all.

This cannot be achieved by Government alone. We will work with providers and employers, and empower learners and communities to develop strong relationships with education providers. We will guarantee career-long professional learning and support for all staff, and promote well-being and resilience for everyone in education. We also share the responsibility of ensuring a prosperous future for our language. I believe that schools and the wider education system are our most effective tool for creating new speakers and re-engaging learners. With local authority Welsh in education strategic plans, we have a firm basis for planning growth in the language for the next decade. We will continue to innovate in the use of digital technology, as it's a crucial tool in promoting bilingualism, supporting lifelong learning, and raising attainment.

These are exciting times for education in Wales. We are in the middle of a reform programme from reception to year 11. We are focused on its successful roll-out and developing new GCSEs to support the new curriculum. Vocational qualifications and the wider 16 to 18 offer is also under review. Transformational reforms to post-16 education are also in train, and need to be aligned so that we can maximise the benefit to learners in Wales, from the early years to adults seeking a second chance. This is really important as we move towards the establishment of the commission for tertiary education and research. The commission will be responsible for the strategic planning and funding for post-16 education and research, which includes sixth forms, further education colleges, higher education, work-based learning, apprenticeships, and adult learning. This whole-system approach to tertiary education will help us narrow educational inequalities, expand opportunities, and raise standards. Our tertiary reforms will support the different but complementary strengths of all institutions. In this way, learners of all ages will have access to the full range of opportunities, and will be able to contribute economically, academically, and to our communities.

We want and need an education system that works together, making the transition from one stage of learning to the next seamless, adapting quickly to changes in the world and in technology. This new road map brings together our policies and ambitions for education. We'll continue to tackle the impact of poverty on attainment, and provide all learners with the knowledge, skills and experiences to be healthy, educated and enterprising citizens of Wales and the world. Wales has a rich cultural heritage, which includes a high regard for learning, and we are building on this. I believe that this road map is strengthening those foundations, which will help us lead to a prosperous, fairer and equitable future.

Dirprwy Lywydd, bwriedir iddo fod yn offeryn defnyddiol i ymarferwyr, gan ddarparu llinell amser ar gyfer ein cynlluniau a'n cydlyniad ar draws y portffolio. Nid yw ein huchelgeisiau ar gyfer addysg wedi newid: ein cenhadaeth genedlaethol yw sicrhau safonau a dyheadau uchel i bawb, a byddwn yn gwneud hyn drwy fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol a chynorthwyo pob dysgwr. Nid yw'r ddogfen yn mynd i'r afael â'r hyn yr wyf i'n ei ystyried yw'r problemau ym myd addysg yn unig. Trwy siarad ag athrawon a staff cymorth, darlithwyr a'n dysgwyr, gwn eu bod nhw'n awyddus i sicrhau llesiant, tegwch ac amrywiaeth ym maes addysg. Rydym ni hefyd wedi manteisio ar brofiad ac arbenigedd gwledydd a sefydliadau eraill, gan gaffael arferion gorau a syniadau gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, Atlantic Rim Collaboratory, a chynlluniau o Estonia, Iwerddon, Seland Newydd, ac eraill. Ac rwy'n benderfynol o beidio â chaniatáu'r pandemig ac unrhyw ganlyniadau hirdymor posibl i waethygu effeithiau tlodi ar ganlyniadau addysgol. Bydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i hyn.

Byddwn yn sicrhau deilliannau teg i bob plentyn a pherson ifanc ym maes addysg. Gyda'r amcanion a'r camau a gyflwynir yn y ddogfen hon, rwy’n credu y byddwn ni’n cyflawni hyn. Y prawf o system deg a rhagorol yw bod pob dysgwr a dinesydd yn elwa o gwricwlwm eang a chytbwys. Mae hyn wedi'i ymgorffori yn y Cwricwlwm i Gymru a'i bedwar diben. Mae'r map trywydd yr ydym ni’n ei gyhoeddi nawr yn tynnu sylw at ein blaenoriaethau ar y cyd i sicrhau llwyddiant, safonau uchel a llesiant pob dysgwr. Mae'n nodi'r chwe amcan yr ydym ni'n credu fydd yn ein helpu i gyflawni'r blaenoriaethau hynny. Dyma nhw: dysgu am oes; chwalu rhwystrau; addysg cadarnhaol i bawb; addysgu ac arweinyddiaeth o ansawdd uchel; dysgu yn y gymuned; a Chymraeg i bawb.

Ni all y Llywodraeth gyflawni hyn ei hun. Byddwn yn gweithio gyda darparwyr a chyflogwyr, ac yn grymuso dysgwyr a chymunedau i ddatblygu cysylltiadau cryf â darparwyr addysg. Byddwn yn sicrhau dysgu a chymorth proffesiynol gydol gyrfa i'r holl staff, ac yn hybu llesiant a gwydnwch i bawb ym maes addysg. Rydym ni hefyd yn rhannu'r cyfrifoldeb o sicrhau dyfodol llewyrchus i'n hiaith. Rwy’n credu mai ysgolion a'r system addysg ehangach yw ein hadnodd mwyaf effeithiol ar gyfer creu siaradwyr newydd ac ail-ennyn diddordeb dysgwyr. Gyda chynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg awdurdodau lleol, mae gennym ni sylfaen gadarn ar gyfer cynllunio twf yn yr iaith am y degawd nesaf. Byddwn yn parhau i arloesi o ran defnyddio technoleg ddigidol, gan ei bod yn adnodd hanfodol o ran hyrwyddo dwyieithrwydd, cefnogi dysgu gydol oes, a chodi cyrhaeddiad.

Mae'n gyfnod cyffrous i addysg yng Nghymru. Rydym ni yng nghanol rhaglen ddiwygio o'r dosbarth derbyn i flwyddyn 11. Rydym ni’n canolbwyntio ar ei gyflwyno’n llwyddiannus a datblygu cymwysterau TGAU newydd i gefnogi'r cwricwlwm newydd. Mae cymwysterau galwedigaethol a'r cynnig 16 i 18 oed ehangach hefyd yn cael eu hadolygu. Mae'r diwygiadau trawsnewidiol i addysg ôl-16 hefyd ar y gweill, ac mae angen eu halinio fel y gallwn ni sicrhau'r budd mwyaf posibl i ddysgwyr yng Nghymru, o'r blynyddoedd cynnar i oedolion sy'n chwilio am ail gyfle. Mae hyn yn bwysig iawn wrth i ni symud tuag at sefydlu'r comisiwn addysg drydyddol ac ymchwil. Bydd y comisiwn yn gyfrifol am gynllunio strategol a chyllid ar gyfer addysg ac ymchwil ôl-16, sy'n cynnwys dosbarthiadau chwech, colegau addysg bellach, addysg uwch, dysgu seiliedig ar waith, prentisiaethau, a dysgu oedolion. Bydd y dull system gyfan hwn o ymdrin ag addysg drydyddol yn ein helpu i leihau anghydraddoldebau addysgol, ehangu cyfleoedd, a chodi safonau. Bydd ein diwygiadau trydyddol yn cefnogi cryfderau gwahanol ond ategol pob sefydliad. Fel hyn, bydd gan ddysgwyr o bob oed fynediad at yr ystod lawn o gyfleoedd, a bydd yn gallu cyfrannu'n economaidd, yn academaidd, ac at ein cymunedau.

Rydym ni eisiau ac angen system addysg sy'n gweithio gyda'i gilydd, gan bontio o un cam o ddysgu i'r nesaf yn ddi-dor, gan addasu'n gyflym i newidiadau yn y byd ac mewn technoleg. Mae'r map trywydd newydd hwn yn tynnu ein polisïau a'n huchelgeisiau ar gyfer addysg ynghyd. Byddwn yn parhau i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad, ac yn darparu'r wybodaeth, y sgiliau a'r profiadau i bob dysgwr fod yn ddinasyddion iach, addysgedig a mentrus Cymru a'r byd. Mae gan Gymru dreftadaeth ddiwylliannol gyfoethog, sy'n cynnwys parch mawr at ddysgu, ac rydym ni’n adeiladu ar hyn. Rwy’n credu bod y map trywydd hwn yn cryfhau'r sylfeini hynny, a fydd yn ein helpu ni i arwain at ddyfodol llewyrchus, tecach a chyfartal.

15:35

Thank you, Minister, for bringing forward today's statement—our national mission. As we know, the Welsh Government launched their education national mission back in 2017, which had big aspirations for the people of Wales. The aim of the national mission was to raise standards, reduce the attainment gap and deliver an education system that is a source of national pride and confidence. On these sides of the benches, we share this aspiration wholeheartedly and want to see the best educational outcomes for the people of Wales, and, as you state in your statement, Minister, we must achieve high standards and aspirations for all. In addition to this, we support the need to ensure equity of outcomes for all children and young people in education, which is also raised in your statement today. 

The first point that I'd like to raise today, Minister, is that, when we look closer at educational standards in Wales, we continue to lag behind our counterparts in England. Since this national mission was announced, we have continued to see the attainment gap widen, whilst the Programme for International Student Assessment rankings show that educational standards in Wales are not rising quickly enough. Therefore, Minister, what assurances can you give that, going forward, we will see more positive outcomes from your national mission, resulting in better education outcomes for the people of Wales?

Secondly, Minister, concern on these sides of the benches has been the roll-out of the new Curriculum for Wales. On these sides of the benches, we believe that this new curriculum was rushed out too quickly and should have been delayed. In light of this, what assessment have you made of the roll-out of this curriculum, and were there any lessons to have been learnt? 

Thirdly, Minister, a key failure that we see on these sides of the benches is the Welsh Government's attempted reforms regarding additional learning needs. Many would argue that these reforms have not been successful. Regretfully, many children across Wales are being identified as having additional learning needs later than they should be. This results in children being placed on long waiting lists before actually having access to schools that provide for special educational needs and disability, only then for those same schools to state that they do not have the funding resources necessary to deliver adequate tuition for pupils with additional learning needs. Therefore, Minister, going forward, what guarantee can you give that this national mission programme will ensure that those with additional learning needs, along with their families, receive the help and support that they deserve? 

The final point I'd like to raise today, Minister, concerns teachers. In your statement, you say that you are speaking with teachers and support staff, which is always welcomed. But a key concern of mine when I speak to teachers and those in other education sectors is the shortage of teachers in key STEM subjects, such as chemistry and physics, which I have brought up previously in this Chamber. As I am sure you will agree with me, Minister, STEM subjects are vitally important for our future workforce and the prosperity of our country, therefore, what assessment have you made of the shortage of science teachers in both English and Welsh language-medium schools, and what action will you take to rectify it? Thank you. 

Diolch, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw—ein cenhadaeth genedlaethol. Fel rydym i'n gwybod, lansiodd Llywodraeth Cymru eu cenhadaeth genedlaethol addysg yn ôl yn 2017, a oedd â dyheadau mawr i bobl Cymru. Nod y genhadaeth genedlaethol oedd codi safonau, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad a sicrhau system addysg sy'n destun balchder a hyder cenedlaethol. Ar yr ochrau hyn i'r meinciau, rydym ni’n rhannu'r dyhead hwn yn llwyr ac eisiau gweld y deilliannau addysgol gorau i bobl Cymru, ac, fel rydych chi'n ei ddweud yn eich datganiad, Gweinidog, mae'n rhaid i ni sicrhau safonau a dyheadau uchel i bawb. Yn ogystal â hyn, rydym ni’n cefnogi'r angen i sicrhau deilliannau teg i bob plentyn a pherson ifanc ym maes addysg, sydd hefyd yn cael ei godi yn eich datganiad heddiw.

Y pwynt cyntaf yr hoffwn ei godi heddiw, Gweinidog, yw ein bod ni, pan fyddwn ni’n edrych yn agosach ar safonau addysgol yng Nghymru, yn parhau i fod y tu ôl i'n cymheiriaid yn Lloegr. Ers cyhoeddi'r genhadaeth genedlaethol hon, rydym ni wedi parhau i weld y bwlch cyrhaeddiad yn ehangu, tra bod cynghreiriau'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yn dangos nad yw safonau addysgol yng Nghymru yn codi'n ddigon cyflym. Felly, Gweinidog, pa sicrwydd allwch chi ei roi, wrth symud ymlaen, y byddwn ni’n gweld canlyniadau mwy cadarnhaol o’ch cenhadaeth genedlaethol, yn arwain at well deilliannau addysg i bobl Cymru?

Yn ail, Gweinidog, un pryder ar ochrau hyn y meinciau fu cyflwyno'r Cwricwlwm i Gymru newydd. Ar yr ochrau hyn i'r meinciau, rydym ni’n credu bod y cwricwlwm newydd hwn wedi cael ei ruthro allan yn rhy gyflym ac y dylid fod wedi ei ohirio. Yng ngoleuni hyn, pa asesiad ydych chi wedi ei wneud o gyflwyniad y cwricwlwm hwn, ac a oedd unrhyw wersi i'w dysgu?

Yn drydydd, Gweinidog, methiant allweddol yr ydym ni’n ei weld ar yr ochrau hyn i'r meinciau yw ymgais Llywodraeth Cymru i gyflawni diwygiadau o ran anghenion dysgu ychwanegol. Byddai llawer yn dadlau nad yw'r diwygiadau hyn wedi bod yn llwyddiannus. Yn anffodus, mae llawer o blant ledled Cymru yn cael eu nodi fel rhai sydd ag anghenion dysgu ychwanegol yn hwyrach nag y dylen nhw. Mae hyn yn arwain at roi plant ar restrau aros hir cyn cael mynediad at ysgolion sy'n darparu ar gyfer anghenion addysgol arbennig ac anabledd, dim ond i'r un ysgolion hynny ddatgan wedyn nad yw'r adnoddau ariannu sy'n angenrheidiol ganddyn nhw i ddarparu hyfforddiant digonol i ddisgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol. Felly, Gweinidog, wrth symud ymlaen, pa sicrwydd allwch chi ei roi y bydd y rhaglen cenhadaeth genedlaethol hon yn sicrhau bod y rhai sydd ag anghenion dysgu ychwanegol, ynghyd â'u teuluoedd, yn cael y cymorth a'r gefnogaeth y maen nhw’n eu haeddu?

Mae'r pwynt olaf yr hoffwn i ei godi heddiw, Gweinidog, yn ymwneud ag athrawon. Yn eich datganiad, rydych chi’n dweud eich bod chi’n siarad ag athrawon a staff cymorth, ac mae hynny bob amser yn rhywbeth i'w groesawu. Ond un o'm pryderon allweddol pan fyddaf i'n siarad ag athrawon a'r rhai mewn sectorau addysg eraill yw'r prinder athrawon mewn pynciau STEM allweddol, fel cemeg a ffiseg, yr wyf i wedi ei godi o'r blaen yn y Siambr hon. Fel yr wyf i'n siŵr y byddwch chi’n cytuno â mi, Gweinidog, mae pynciau STEM yn hanfodol bwysig ar gyfer ein gweithlu yn y dyfodol a ffyniant ein gwlad, felly, pa asesiad ydych chi wedi ei wneud o'r prinder athrawon gwyddoniaeth mewn ysgolion cyfrwng Saesneg a Chymraeg, a pha gamau wnewch chi eu cymryd i'w ddatrys? Diolch.

15:40

I thank the Member for his questions. He will know from my statement and from other statements that I have made that, closing the attainment gap between those students who come from disadvantaged backgrounds and their peers is a key priority for me, as I just outlined in the statement. He somewhat misrepresents the experience in relation to the attainment gap since the publication of the national mission. Actually, there was progress at a number of cohort points, which, unfortunately, the experience of COVID has halted, and in some cases, reversed. The impact of COVID has been similar in different parts of the UK, and I daresay, probably internationally as well. But what he will have seen in the statements that I made last year and the updates I've given since then—and he will be aware that I'm giving an update to the Chamber next week in relation to our policy initiatives in this area—is a whole-system approach to focusing on making sure that every single learner, regardless of their background, has the same access to an excellent education and is encouraged to have not only high standards, but also high aspirations.

He refers to PISA. He will know that the 2022 PISA results will be a baseline from which we can review trends going forward. It's one part of a much broader programme of monitoring and evaluation; an important part, no doubt, but only one part of that. We are looking at how we measure success across the system, as he will know, in terms of what we evaluate, and I set out our approach to that and the next steps that we are taking to that, to the Senedd at the end of January, as he will be aware. 

He may have wanted the Curriculum for Wales to be delayed; I think that underestimates the enthusiasm and commitment that schools and teachers and teaching assistants have for the curriculum right across Wales. He will know that we are about to debate, later on this afternoon, the Estyn report for 2021-22, and he will know from having read that, no doubt, that Estyn provides an assessment of the roll-out of the Curriculum for Wales and demonstrates good practice and commitment in relation to doing that. Understandably, there is a level of variation across the system that is generally not isolated in relation to curriculum roll-out, but relates to other features that some schools have also found challenging as well, and those schools, as he will know, will be getting specialist support in relation to those particular areas.

Similarly, in relation to the roll-out of the additional learning needs reforms, which have been, I think, very, very widely welcomed, obviously introducing a reform of such magnitude, which involves such change across the system—there is a huge amount of effort that practitioners and organisations are making in order to ensure those reforms are a success, and I pay tribute to them for the incredible work and commitment that they are investing in this work. We have substantially increased the funding available to schools, as he will be aware, both from a capital and revenue point of view, in order to help smooth the transition, and I’ll be making announcements in the coming days about further support that we intend to provide for practitioners in order to make sure that the ALN reforms are a success for each individual learner, as we need them to be.

Diolchaf i'r Aelod am ei gwestiynau. Bydd yn gwybod o fy natganiad ac o ddatganiadau eraill yr wyf i wedi eu gwneud bod cau'r bwlch cyrhaeddiad rhwng y myfyrwyr hynny sy'n dod o gefndiroedd difreintiedig a’u cyfoedion yn flaenoriaeth allweddol i mi, fel yr wyf i newydd ei amlinellu yn y datganiad. Mae'n camddarlunio braidd y profiad o ran y bwlch cyrhaeddiad ers cyhoeddi'r genhadaeth genedlaethol. Mewn gwirionedd, roedd cynnydd mewn ar nifer o bwyntiau cohort, y mae profiad COVID, yn anffodus, wedi ei atal, ac mewn rhai achosion, wedi ei wrthdroi. Mae effaith COVID wedi bod yn debyg mewn gwahanol rannau o'r DU, ac rwy'n mentro dweud yn rhyngwladol hefyd mae'n debyg. Ond yr hyn y bydd wedi ei weld yn y datganiadau a wnes i'r llynedd a'r diweddariadau yr wyf i wedi eu rhoi ers hynny—a bydd yn ymwybodol fy mod i’n rhoi diweddariad i'r Siambr yr wythnos nesaf o ran ein mentrau polisi yn y maes hwn—yw dull system gyfan o ganolbwyntio ar wneud yn siŵr bod pob un dysgwr, waeth beth fo'i gefndir, yn cael yr un mynediad at addysg ragorol ac yn cael ei annog nid yn unig i fod â safonau uchel, ond dyheadau uchel hefyd.

Mae'n cyfeirio at PISA. Bydd yn gwybod y bydd canlyniadau PISA 2022 yn llinell sylfaen y gallwn ni adolygu tueddiadau ohoni wrth symud ymlaen. Mae'n un rhan o raglen lawer ehangach o fonitro a gwerthuso; rhan bwysig, heb os, ond dim ond un rhan o hynny. Rydym ni’n edrych ar sut yr ydym ni’n mesur llwyddiant ar draws y system, fel y bydd yn gwybod, o ran yr hyn yr ydym ni’n ei werthuso, ac fe wnes i amlinellu ein dull o ymdrin â hynny a'r camau nesaf yr ydym ni’n eu cymryd i ymdrin â hynny, i'r Senedd ddiwedd mis Ionawr, fel y bydd yn gwybod.

Efallai ei fod wedi dymuno i'r Cwricwlwm i Gymru gael ei oedi; rwy'n credu nad yw hynny'n rhoi pwys digonol i'r brwdfrydedd a'r ymrwymiad sydd gan ysgolion ac athrawon a chynorthwywyr addysgu tuag at y cwricwlwm ledled Cymru gyfan. Bydd yn gwybod ein bod ni ar fin trafod, yn ddiweddarach y prynhawn yma, adroddiad Estyn ar gyfer 2021-22, a bydd yn gwybod o fod wedi darllen hwnnw, rwy'n siŵr, bod Estyn yn darparu asesiad o gyflwyniad y Cwricwlwm i Gymru ac yn dangos arferion ac ymrwymiad da o ran gwneud hynny. Yn ddealladwy, ceir lefel o amrywiad ar draws y system nad yw wedi'i ynysu yn gyffredinol o ran cyflwyno'r cwricwlwm, ond sy'n ymwneud â nodweddion eraill sydd wedi bod yn heriol i rai ysgolion hefyd, a bydd yr ysgolion hynny, fel y bydd yn gwybod, yn cael cymorth arbenigol o ran y meysydd penodol hynny.

Yn yr un modd, o ran cyflwyno'r diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol, sydd, rwy'n credu, wedi cael croeso eang dros ben, yn amlwg mae cyflwyno diwygiad o'r fath faint, sy'n golygu'r fath newid ar draws y system—mae llawer iawn o ymdrech y mae ymarferwyr a sefydliadau yn ei wneud i sicrhau bod y diwygiadau hynny yn llwyddiant, ac rwy'n talu teyrnged iddyn nhw am y gwaith a'r ymrwymiad anhygoel y maen nhw'n ei neilltuo i'r gwaith hwn. Rydym ni wedi cynyddu'r cyllid sydd ar gael i ysgolion yn sylweddol, fel y bydd yn gwybod, o safbwynt cyfalaf a refeniw, er mwyn helpu i wneud y trosglwyddiad yn fwy rhwydd, a byddaf yn gwneud cyhoeddiadau yn y dyddiau nesaf ynghylch cymorth pellach yr ydym ni’n bwriadu ei ddarparu i ymarferwyr er mwyn gwneud yn siŵr bod y diwygiadau ADY yn llwyddiant i bob dysgwr unigol, fel yr ydym ni angen iddyn nhw fod.

15:45

Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Yn sicr, mi gewch chi ein cefnogaeth lwyr ni o ran y dyhead o ran sicrhau safonau a dyheadau uchel i bawb. Ac yn sicr, un o’r pethau rydyn ni wedi’i weld, ac rydych chi wedi sôn amdano'n barod, ydy bod yn rhaid i ni gydnabod y problemau sydd yn deillio o COVID, a’r effaith mae hynny yn ei chael ers y cynllun cychwynnol yn 2017. Un o’r pethau sydd fy mhryderu i, gan dydyn ni ddim wedi cael ymchwiliad annibynnol i COVID yma yng Nghymru yn benodol, ydy, yn amlwg, yn yr Alban maen nhw’n edrych ar effaith COVID ar addysg, a phobl ifanc wedi bod yn rhan fawr o hynny, a dwi yn credu dydyn ni efallai ddim yn deall y pictiwr llawn. Mae yna waith wedi’i wneud, ond nid i’r un graddau.

Dwi’n meddwl ein bod ni’n dal i weld effaith COVID mewn nifer o’n hysgolion ni rŵan. Mae meddygon teulu, er enghraifft, yn sôn am y pryderon sydd ganddyn nhw o ran plant a phobl ifanc sydd ddim yn mynd i’r ysgol, a’r effaith mae hynna wedyn yn ei chael, am bob math o resymau. Mae’n gallu bod oherwydd problemau iechyd meddwl sydd wedi dwysau yn ystod COVID, a dyw'r plant ddim wedyn yn teimlo’n gyffyrddus yn mynd i’r ysgol. Efallai dydyn nhw ddim wedi cael y gefnogaeth o ran anghenion dysgu ychwanegol, ac wedi colli allan. Mae yna lu o resymau, ac maen nhw’n gweld pryderon mawr o ran, yn benodol, y rhai mwyaf bregus yn ein cymuned ni, a’r effaith wedyn o beidio â mynd i’r ysgol.

Byddwch chi, wrth gwrs, yn ymwybodol hefyd o’r ymchwiliad y gwnaeth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg o ran absenoldeb, a dwi’n credu ei fod yn un peth, yr hyn rydyn ni’n gallu ei wneud o fewn ysgolion i gefnogi dysgwyr sydd yn yr ysgolion, ond, fel mae comisiynydd plant ac ati wedi sôn amdano, mae’n rhaid i ni gydnabod dyw lefelau presenoldeb ddim yn ôl i’r hyn yr oedden nhw cyn COVID ar hyn o bryd, a’i bod hi’n dal yn bryder bod nifer yn gweld ysgol fel bod yn opsiynol, a hefyd rydyn ni'n gweld bod yr argyfwng costau byw yn rhwystr i rai medru fforddio cyrraedd yr ysgol. Rydyn ni wedi cael cymaint o dystiolaeth gan bobl yn dweud dydyn nhw ddim yn gallu fforddio’r bws, a bod yna lu o resymau pam mae’n disgyblion neu ddysgwyr mwyaf bregus ni yn colli allan ar fynd i’r ysgol yn y lle cyntaf. Felly, tra’n cydnabod y gwaith gwych sydd yn digwydd yn ein hysgolion ni, dwi’n meddwl mai’r cwestiwn mawr rydyn ni heb ei ddatrys eto ydy: sut ydyn ni’n sicrhau bod y lefelau presenoldeb yna yn codi, a’n bod ni’n cael dysgwyr yn yr ysgol i fanteisio ar y cynlluniau hyn? Yn sicr, o ran rhai elfennau fan hyn o ran cau’r bwlch, yr hyn buaswn i’n ei ofyn ydy: mae gennym ni gynlluniau, ond sut ydyn ni am wneud hynny os oes yna ddal gymaint o rwystrau yn atal dysgwyr rhag bod yn yr ysgol?

Os caf i ofyn cwestiynau yn benodol o ran y cohort 16 i 25, sydd yn y map trywydd, rydych chi’n sôn ynglŷn â’r cyfleoedd iddyn nhw ddysgu sgiliau Cymraeg, neu ddefnyddio’r Gymraeg, ond does yna ddim lot o gyfeiriadau, o’r hyn roeddwn i’n ei weld, o ran datblygu prentisiaethau penodol yn y Gymraeg, ac rydyn ni’n gwybod pa mor bwysig ydy galluogi’r cohort yna, yn benodol o ran defnyddio’r Gymraeg ym myd gwaith. Felly, fedrwch chi efallai roi mwy o wybodaeth o ran hynny? Rydych chi’n sôn hefyd am arweinyddiaeth, ac roeddech chi’n sôn yn eich datganiad bod hwn yn gyfnod positif, dwi’n meddwl, roedd y geiriau yr oeddech chi’n dweud, o ran addysg. Ond hefyd rydyn ni’n gwybod am yr heriau aruthrol sydd o fewn y sector. Rydyn ni’n gwybod bod athrawon a chynorthwywyr dosbarth wedi bod ar streic, wedi bod ymladd o ran tâl teg, ond hefyd yn sôn yn benodol am lwyth gwaith. Rydyn ni’n gweld bod niferoedd o ran y rhai sy’n ymgeisio am gyrsiau hyfforddiant athrawon—. Felly, sut ydym ni am sicrhau—? Mae pwyslais yn eich datganiad chi ynglŷn â sicrhau bod safonau a dyheadau uchel i bawb ynghlwm ag addysg, sydd yn cynnwys dysgwyr ond hefyd staff. Sut ydym ni am ddatrys hynny? Oherwydd mae yna yn dal i fod teimlad o anghydfod mewn nifer o ysgolion o ran y llwyth gwaith. Tra’n croesawu’n fawr, wrth gwrs, y cwricwlwm newydd—nid hynny—rwy'n poeni o ran y llwyth gwaith a’r holl heriau ychwanegol y maen nhw’n eu hwynebu.

Buaswn i hefyd yn hoffi gofyn i chi o ran Bil y Gymraeg mewn addysg. Rydych chi’n sôn bod y Gymraeg, yn amlwg, yn rhan bwysig o hyn. Ond, o ran cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg, pa mor bwysig fydd cael Bil y Gymraeg mewn addysg o ran gwireddu hyn yn benodol? Y prif beth dwi’n meddwl sydd ynghlwm efo hyn—. Does dim byd i’w wrthwynebu yn yr hyn rydych chi’n ei ddweud, ond y peth mawr ydy: sut ydym ni am sicrhau cydraddoldeb o ran cyfleoedd i bawb? Dyw e ddim yn eglur i mi eto—o ran yr holl heriau sydd gennym ni o ran lefelau tlodi plant yn cynyddu, fel yr oeddwn yn sôn, ac efo absenoldeb mor uchel ymhlith rhai mewn ysgolion—sut ydym ni am wneud fel arall. Dwi’n ofni bod geiriau ar bapur, ond bydd yna lot o’n dysgwyr mwyaf bregus ni yn dal yn colli allan ar yr addysg sydd ei hangen arnyn nhw i ddatblygu i fod yn oedolion hyderus. 

Thank you, Minister, for the statement this afternoon. Certainly, you’ll get our full support in terms of the aspiration in securing high standards and aspirations for all. And certainly, one of the things that we have seen, and you’ve already mentioned this, is that we do have to acknowledge the problems that do arise from COVID, and the impact that that is having since the launch in 2017. One of the things that concerns me, as we haven’t had an independent inquiry into COVID here in Wales specifically, is, clearly, in Scotland they’re looking at the impact of COVID on education, and children and young people have been a big part of that, and I do think that we don’t fully understand the full picture here in Wales. Some work has been done, but not to the same extent.

I think we’re still seeing the impact of COVID in many of our schools now. General practitioners, for example, speak of the concerns that they have in terms of children and young people who aren’t attending school, and the impact that that has, for all sorts of reasons. It can be because of mental health problems that were exacerbated during COVID, and then they don’t feel comfortable in going back to school. Perhaps they haven’t received support in terms of additional learning needs, and have missed out there. There might be a whole host of reasons, and they do have grave concerns, specifically in terms of the most vulnerable people in our communities, and the impact that not going to school will have.

You will also be aware of the inquiry carried out by the Children, Young People, and Education Committee in terms of pupil absence, and I do think that it’s one thing, what we can do within schools to support pupils in school, but, as the children’s commissioner has mentioned, we do have to recognise that attendance levels aren’t back to where they were pre COVID, and that it’s still a concern that many see school as being optional, and also we’re seeing that the cost-of-living crisis is a barrier for some in actually getting to school. We’ve had so much evidence from people saying that they can’t afford the bus fare, and that there are a whole host of reasons why our most vulnerable pupils and learners are missing out on going to school in the first place. So, whilst recognising the excellent work that is happening in our schools, I think the major question that we still haven’t answered yet is: how do we ensure that those attendance levels are raised and that we do get the pupils in school to take advantage of these proposals? Certainly, in terms of some elements here in closing the gap, what I would ask is: we do have plans in place, but how are we going to deliver against those plans if there are still so many barriers preventing learners from being in school?

If I could ask some specific questions on the 16 to 25 cohort in the road map, you mention the opportunities for them to learn Welsh language skills, or to use the Welsh language, but there isn’t much reference, from what I see, in terms of developing specific Welsh language apprenticeships, and we know how important enabling that particular cohort to use the Welsh language in the workplace is. So, perhaps you could provide us with more information on that. You also mentioned leadership, and in your statement you said that this was a positive time in terms of education. But we also know of the huge challenges that exist within the sector. We know that teachers and classroom assistants have been on strike recently, they have been fighting for fair pay, but they are also talking about workload. We see that the numbers of applicants for initial teacher training courses are down. So, how are we going to ensure—? The emphasis in your statement is on ensuring that high standards and aspirations for all are in place, which includes learners but also staff. So, how are we going to resolve that issue? Because there is still a feeling of dispute in many schools because of workload. Whilst I warmly welcome the new curriculum, I am concerned about the workload and all of the additional challenges that our teachers face.

I would also like to ask you in terms of the Welsh in education Bill. Now, you mentioned that Welsh is clearly an important part of this. But, in terms of the Welsh in education strategic plans, how important will the Bill be in terms of delivering this specifically? The main thing that I take from this, I think—. There is nothing to oppose in what you have said, but the main issue is: how are we going to ensure that equality of opportunity for everyone? It's not clear for me as yet—given all of the challenges that we face in terms of child poverty levels, which are increasing, and in terms of absence levels being so high amongst some in schools—how we are going to deliver this. I fear that this is just words on paper, and many of our vulnerable pupils will miss out on the education that they need to develop into confident adults. 

15:50

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny ac am rhestru'r heriau. Rwy'n siŵr hefyd eu bod hi’n awyddus i ddathlu’r llwyddiannau yn ein system addysg ni, a’r holl waith sy’n cael ei wneud yn ein dosbarthiadau ni bob dydd i ddarparu’r addysg orau posib ar gyfer ein pobl ifanc ni. Rwy’n siŵr ei bod hi’n cydnabod hynny hefyd.

O ran y cwestiynau penodol, mi wnaf i fy ngorau i fynd i’r afael â rhai ohonynt, o leiaf. Mae impact COVID ar ysgolion, wrth gwrs, yn un sylweddol. Mae’r adroddiad Estyn, y byddwn yn ei drafod yn hwyrach y prynhawn yma, yn rhoi dadansoddiad o rai o’r effeithiau ar ein hysgolion ni.

Rŷm ni wedi gallu llwyddo, yn y flwyddyn ariannol sy’n dod, i gynyddu’r hyn yr oedden ni'n bwriadu ei gyfrannu i’r gronfa sy’n cefnogi ysgolion i ddelio gydag effaith COVID. Roeddwn yn disgwyl gorfod lleihau hynny, ond gan fod yr impact, wrth gwrs, mor sylweddol, rŷm ni wedi gallu cynnal y gronfa honno, ac mae’n glir, o’r dadansoddiadau sydd wedi cael eu gwneud ar draws y Deyrnas Gyfunol, fod yr arian a’r ffyrdd o wario’r arian yr ydym wedi’u darparu yma yng Nghymru tua’r ochr fwyaf hael, os hoffwch chi, o’r ystod o ymyriadau ar draws y Deyrnas Unedig, a'u bod hefyd wedi cael eu buddsoddi yn y ffyrdd mwyaf blaengar.

O ran presenoldeb, mae hon yn her sylweddol, fel yr oedd yr Aelod yn ei ddweud yn ei chwestiwn. Bydd hi’n gwybod am y gwaith yr ydym wedi’i wneud o ran yr adolygiad gan Meilyr Rowlands i edrych ar beth yn fwy y gallem ei wneud. Fel rhan o hynny, rŷm ni’n adnewyddu’r gofynion a’r canllawiau i ysgolion ynglŷn â sut i fynd i’r afael â hyn. Mae’r trothwy presennol ar gyfer cefnogaeth bellach i deuluoedd lle mae plant yn absennol yn uwch, efallai, nag y dylai fod yn y cyd-destun rydym yn gweithio ynddo ar hyn o bryd. Felly, un o’r pethau rwy’n gobeithio y byddwn ni’n gallu ei wneud yw gostwng y trothwy cyn ein bod ni’n rhoi mwy o gefnogaeth i deuluoedd.

Bydd hi wedi gweld fy mod i wedi datgan yn ddiweddar fuddsoddiad pellach i helpu cynghorau lleol i gyflogi swyddogion pwrpasol ar gyfer gweithio gyda theuluoedd i’w hannog nhw i anfon eu plant nôl i’r ysgol ac i weithio gyda’r plant hynny eu hunain, wrth gwrs, i sicrhau bod y berthynas honno’n cael ei hadnewyddu ac i ddenu pobl ifanc nôl i’r ysgol ar ôl cyfnod sydd wedi bod yn anodd iawn. Felly, perthynas o ymddiried ac o gefnogaeth bwrpasol, bersonol dwi’n credu yw’r ffordd orau o sicrhau hynny, ond mae angen mwy o gefnogaeth ar y system i ddarparu hynny, a dyna yw pwrpas y buddsoddiad rwy’n cyfeirio ato.

O ran y ddarpariaeth ôl-16, mae hon, wrth gwrs, yn elfen bwysig. Gwnaf i jest ddweud nad bwriad y ddogfen hon yw rhestru pob polisi y mae’r Llywodraeth yn ymrwymo iddo fe, ond rhoi amserlen o’r prif bethau sydd â gofyniad i’r proffesiwn, os hoffwch chi. Bydd hi’n gwybod, wrth gwrs, o’r gwaith rŷm ni wedi bod yn ei wneud ar y cyd â Phlaid Cymru fel rhan o’r cytundeb cydweithio, fod buddsoddiad sylweddol yn mynd i mewn i waith y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Un elfen o waith y coleg sydd mor werthfawr yw'r hyn maen nhw'n ei wneud i gynyddu darpariaeth prentisiaethau trwy gyfrwng y Gymraeg, ond wrth gwrs mae mwy i'w wneud yn hynny o beth.

O ran llwyth gwaith, wrth gwrs, mae'n iawn i ddweud bod hyn yn destun gofid i nifer o athrawon. Rŷm ni wedi bod yn cydweithio'n greadigol ac yn gadarnhaol gyda'r undebau dysgu dros yr wythnosau diwethaf i allu gwireddu, os hoffwch chi, y cynlluniau sydd wedi bod ar waith ers amser i leihau llwyth gwaith a gwneud hynny mewn ffordd sydd yn cael ei gydlynu ar draws y system. Felly, rwy'n gobeithio y bydd aelodau'r undebau'n cymeradwyo'r cynnig sydd wedi cael ei wneud, ond mae gyda ni raglen o waith fydd, rwy'n ffyddiog, yn gwella'r sefyllfa o ran llwyth gwaith ar gyfer ymarferwyr ledled Cymru.

Bydd hi'n gwybod eisoes, wrth gwrs, fod rôl bwysig gan Fil y Gymraeg mewn addysg yn darparu fframwaith gliriach o ran yr hyn mae cynghorau lleol yn ei ddarparu o ran strategaethau, a byddwn ni'n gallu dweud mwy am hynny ar y cyd gyda Cefin Campbell dros yr wythnosau nesaf.

Thank you very much to the Member for those questions and for listing the challenges. I’m sure she is eager too to celebrate the successes in our education system and all of the work being done in our classrooms on a daily basis to provide the best possible education for our young people. I’m sure that she would acknowledge that too.

In terms of her specific questions, I'll do my best to respond to at least some of them. The impact of COVID on schools, of course, is significant. The Estyn report that we will be discussing later on this afternoon gives an analysis of some of the impacts on our schools.

We have succeeded in the coming financial year in increasing what we had intended to contribute to the fund that supports schools to deal with the impacts of COVID. We were expecting to have to decrease that, but, because the impact was so significant, we have been able to maintain that fund, and it's clear from the analyses that have been done across the United Kingdom that the funding and the ways of spending that money that we have provided here in Wales is on the more generous end of the scale with regard to the interventions across the UK, and that they have been invested in the most progressive ways.

In terms of attendance, this is a significant challenge, as the Member said in her question. She will know about the work that we have done in terms of the review by Meilyr Rowlands to look at what more we can do. As part of that, we are updating the requirements and the guidance for schools with regard to how to tackle that. The current threshold for further support for families where children are absent is higher than perhaps it should be in the context that we are currently working in. So, one of the things that we hope to do is lower that threshold before we provide additional support for families.

She'll see that we have announced recently funding to support local authorities to fund officers to work with families to encourage them to send their children back to school and to work with the children themselves to ensure that the relationship is renewed and to attract young people back to school after a period that has been very difficult for them. So, it’s a relationship of trust and tailored support, and I think that that’s the way of ensuring and delivering that, but additional support is needed by the system for that, and that’s the purpose of the investment that I've described.

In terms of post-16 provision, that’s an important element. I will say that the intention of this document isn’t to list every policy that the Government is committed to, but to give a timetable for the main things that have a requirement of the profession, if you will. But she will be aware, from the work that we have done jointly with Plaid Cymru as part of the co-operation agreement, that significant investment has been made into the Coleg Cymraeg Cenedlaethol. One element of the coleg's work that is so valuable is what they do to increase the provision of apprenticeships through the medium of Welsh, but, of course, there is more to do in that regard too.

In terms of workload, it's right to say that this is a cause of concern for many teachers. We have been working creatively and positively with the teaching unions over the past few weeks to be able to achieve the plans that have been in train for some time to decrease the workload and to do that in a way that is co-ordinated across the system. So, I very much hope that members of the unions will approve the proposals that have been made, but we have a programme of work that I am confident will improve the situation in terms of workload for practitioners the length and breadth of Wales.

She'll know already, of course, that there is an important role for the Welsh language in education Bill in providing a clearer framework in terms of what local authorities will provide in terms of strategies, and I'll be able to see more about that jointly with Cefin Campbell over the coming weeks.

15:55

Thank you, Minister, for your statement. There are a couple of things that I'd like to pick up on. Firstly, it was really good to welcome you to Perthcelyn Community Primary School in Mountain Ash a few weeks ago. The school has received just over £66,000 in Welsh Government funding this year for a variety of external improvements. Ensuring the development of sustainable and welcoming learning environments for all is a key objective for Welsh Government, so how do you see this aligning with and being incorporated into the national mission?

There was also a chance at Perthcelyn to see some of the excellent work the school does around tackling the impact of deprivation, with its local area being noted as being affected by deep-rooted deprivation, according to the Welsh index of multiple deprivation. The Welsh Government has put in place lots of positive interventions to help with the impact of poverty, so how are you ensuring that work to promote equality of outcome is at the core of the mission?

Finally, I note your comments about ensuring a prosperous future for the Welsh language. With that being the case, it's good to note that the Welsh Government funded £12 million—[Inaudible.]—extension—[Inaudible.]—for pupils and grow Welsh language provision. What other measures is the Welsh Government taking to nurture Welsh-medium and bilingual provision?

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Ceir un neu ddau o bethau yr hoffwn i gyfeirio atyn nhw. Yn gyntaf, roedd yn braf iawn eich croesawu chi i Ysgol Gynradd Gymunedol Perthcelyn yn Aberpennar ychydig wythnosau yn ôl. Mae'r ysgol wedi derbyn ychydig dros £66,000 o gyllid gan Lywodraeth Cymru eleni ar gyfer amrywiaeth o welliannau allanol. Mae sicrhau datblygiad amgylcheddau dysgu cynaliadwy a chroesawgar i bawb yn un o amcanion allweddol Llywodraeth Cymru, felly sut ydych chi'n gweld hyn yn cyd-fynd â'r genhadaeth genedlaethol ac yn cael ei hymgorffori ynddi?

Roedd cyfle hefyd ym Mherthcelyn i weld rhywfaint o'r gwaith rhagorol y mae'r ysgol yn ei wneud o ran mynd i'r afael ag effaith amddifadedd, gyda'i hardal leol yn cael ei nodi fel un sy'n cael ei heffeithio gan amddifadedd dwfn, yn ôl mynegai amddifadedd lluosog Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu llawer o ymyriadau cadarnhaol i helpu gydag effaith tlodi, felly sut ydych chi'n sicrhau bod gwaith i hybu deilliannau cyfartal yn ganolog i'r genhadaeth?

Yn olaf, rwy'n nodi eich sylwadau am sicrhau dyfodol llewyrchus i'r Gymraeg. I'r perwyl hwnnw, mae'n braf nodi bod Llywodraeth Cymru wedi ariannu £12 miliwn—[Anghlywadwy.]—estyniad—[Anghlywadwy.]—ar gyfer disgyblion a thyfu darpariaeth Gymraeg. Pa fesurau eraill y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i feithrin darpariaeth cyfrwng Cymraeg a dwyieithog?

I thank the Member for her questions. I didn't quite catch the entirety of the last question, but I think I had the thrust of it, so I will do my best to respond to it. Thank you, firstly, for inviting me to attend, with her, Perthcelyn school. I found it an incredibly inspiring visit, and meeting the head and the pupils and some of the staff there, I saw a school that was committed to giving each individual learner the best possible start in life, and that is what we want for all our children in Wales.

She's right, of course, to say that the school has benefited from capital investment to what is already a very beautifully designed school, if I may say, and with a focus on sustainability. When I was at the school, I was able to announce a package of £60 million—£50 million for schools, £10 million for colleges—to improve sustainability, energy efficiency and their contribution to the net-zero ambitions that we have. They are fundamental to our national mission.

She will know that all new school investments funded through the sustainable communities for learning programme from 2022 onwards will be a net-zero school, which is very important. I hope to be saying in the next few days something more about our sustainable schools challenge, which she will remember was the opportunity for authorities to bid for funding for schools to be designed and constructed using natural materials, and designed—importantly, from the point of view of her question—with learners at the heart, and that the learners' role in helping to design the school is a curriculum opportunity. So, there's a holistic way in which commitment to sustainability can be at the heart of our curriculum, and any of us who visit schools in our constituencies will know just how passionate young people are about issues around sustainability, addressing climate change, and that manifests itself in a range of ways.

She asked about the commitment to equality of outcome, and I just want to emphasise how important it is that we redouble our efforts, right across our education system, to make sure that every learner's journey is one of equity as well as excellence. I recently appointed, as I think she will know, a group of attainment champions who've been working with schools across Wales to share best practice and to learn from one another around strategies to effectively tackle the impact of poverty on attainment, and I’m very excited about the potential of this to help us spread best practice throughout our education system. There isn’t a head in Wales who isn’t committed to giving every single learner in their charge the best possible start in life, but some find that harder than others for different reasons, and they’re often very understandable reasons. Our responsibility is to make sure that we support them to have the best access to the resources and the guidance that they need to deliver that for their young people.

I think her last question was in relation to investment in Welsh-medium education, and she will know that, as part of our capital funds, we’ve obviously invested very significantly in the fabric of our Welsh-medium estate, but there is an opportunity, I think, partly through the Bill that we hope to introduce, working together with Plaid Cymru, to make sure that every single young person’s experience of education in Wales, whether they choose a Welsh-medium school, a bilingual school, or an English-medium school, is one that, over time, we can be confident gives each young person a level of confidence in speaking Welsh, so that our system, whichever medium school, is united around that goal of equipping our young people with a skill in one of our national languages.

Diolchaf i'r Aelod am ei chwestiynau. Ni wnes i glywed ei chwestiwn olaf yn ei gyfanrwydd, ond rwy'n credu fy mod ei wedi deall ei hanfod, felly byddaf yn gwneud fy ngorau i ymateb iddo. Diolch, yn gyntaf, am fy ngwahodd i fynd, gyda hi, i ysgol Perthcelyn. Roeddwn i'n credu ei fod yn ymweliad calonogol iawn, ac o gyfarfod y pennaeth a'r disgyblion a rhai o'r staff yno, gwelais ysgol a oedd wedi ymrwymo i roi'r dechrau gorau posibl mewn bywyd i bob dysgwr unigol, a dyna rydym ni ei eisiau i'n holl blant yng Nghymru.

Mae hi'n iawn, wrth gwrs, i ddweud bod yr ysgol wedi elwa o fuddsoddiad cyfalaf yn yr hyn sydd eisoes yn ysgol sydd wedi'i dylunio'n hyfryd iawn, os caf i ddweud, a chyda phwyslais ar gynaliadwyedd. Pan oeddwn i yn yr ysgol, roeddwn i’n gallu cyhoeddi pecyn o £60 miliwn—£50 miliwn i ysgolion, £10 miliwn i golegau—i wella cynaliadwyedd, effeithlonrwydd ynni a'u cyfraniad at yr uchelgeisiau sero-net sydd gennym ni. Maen nhw’n hanfodol i'n cenhadaeth genedlaethol.

Bydd yn gwybod y bydd pob buddsoddiad newydd mewn ysgolion sy'n cael ei ariannu drwy'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy o 2022 ymlaen yn ysgol sero-net, sy'n bwysig iawn. Rwy'n gobeithio gallu dweud ychydig yn fwy yn ystod y dyddiau nesaf am ein her ysgolion cynaliadwy, sef y cyfle, bydd yn cofio, i awdurdodau wneud cais am gyllid i ysgolion gael eu dylunio a'u hadeiladu gan ddefnyddio deunyddiau naturiol, a'u dylunio—yn bwysig, o safbwynt ei chwestiwn—gyda dysgwyr yn ganolog, a bod swyddogaeth y dysgwyr o ran helpu i ddylunio'r ysgol yn gyfle cwricwlwm. Felly, ceir ffordd gyfannol y gall ymrwymiad i gynaliadwyedd fod yn ganolog i'n cwricwlwm, a bydd unrhyw un ohonom ni sy'n ymweld ag ysgolion yn ein hetholaethau yn gwybod pa mor angerddol yw pobl ifanc ynghylch materion yn ymwneud â chynaliadwyedd, mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd, ac mae hynny yn amlygu ei hun mewn amrywiaeth o ffyrdd.

Gofynnodd am yr ymrwymiad i ddeilliannau cyfartal, a hoffwn bwysleisio pa mor bwysig yw hi ein bod ni’n ymdrechu'n galetach, ar draws ein system addysg, i wneud yn siŵr bod taith pob dysgwr yn un o degwch yn ogystal â rhagoriaeth. Fe wnes i benodi yn ddiweddar, fel yr wyf i'n credu y bydd hi'n gwybod, grŵp o hyrwyddwyr cyrhaeddiad sydd wedi bod yn gweithio gydag ysgolion ledled Cymru i rannu arferion gorau ac i ddysgu oddi wrth ei gilydd ynghylch strategaethau i fynd i'r afael yn effeithiol ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad, ac rwy'n llawn cyffro am botensial hyn i'n helpu ni i ledaenu arferion gorau drwy ein system addysg gyfan. Nid oes pennaeth yng Nghymru nad yw wedi ymrwymo i roi'r dechrau gorau posibl mewn bywyd i bob un dysgwr yn ei ofal, ond mae rhai yn cael hynny'n anoddach nag eraill am wahanol resymau, ac yn aml maen nhw'n resymau dealladwy iawn. Ein cyfrifoldeb ni yw gwneud yn siŵr ein bod ni’n eu cynorthwyo nhw i gael y mynediad gorau at yr adnoddau a'r canllawiau sydd eu hangen arnyn nhw i ddarparu hynny i'w pobl ifanc.

Rwy’n meddwl bod ei chwestiwn olaf yn ymwneud â buddsoddi mewn addysg cyfrwng Cymraeg, a bydd yn gwybod, yn rhan o'n cronfeydd cyfalaf, ein bod ni'n amlwg wedi buddsoddi yn sylweddol iawn yng ngwead ein hystâd cyfrwng Cymraeg, ond ceir cyfle, rwy’n meddwl, yn rhannol drwy'r Bil yr ydym ni'n gobeithio ei gyflwyno, gan gydweithio gyda Phlaid Cymru, i wneud yn siŵr bod profiad pob un person ifanc o addysg yng Nghymru, pa un a yw'n dewis ysgol Gymraeg, ysgol ddwyieithog, neu ysgol Saesneg, yn un y gallwn ni, dros amser, fod yn hyderus sy’n rhoi lefel o hyder i bob person ifanc o ran siarad Cymraeg, fel bod ein system, beth bynnag fo cyfrwng yr ysgol, yn unedig o ran y nod hwnnw o arfogi ein pobl ifanc â gallu yn un o'n hieithoedd cenedlaethol.

16:00

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch am y datganiad, Weinidog. Yn eich datganiad chi, rŷch chi wedi cyfeirio yn helaeth at rôl ganolog diwygiadau yn y sector ôl-16 i’r weledigaeth genedlaethol ar gyfer addysg, ac roeddem ni ym Mhlaid Cymru yn falch bod y camau i sefydlu’r comisiwn addysg drydyddol ac ymchwil yn rhan o’n cytundeb cydweithio ni â’r Llywodraeth. Fe ofynnais ichi yr wythnos diwethaf i egluro'r oedi o ran penodi prif weithredwr i'r comisiwn newydd, gan fod cadeirydd a dirprwy gadeirydd wedi bod yn eu lle ers rhai misoedd nawr, ond ces i ddim ateb clir, ac roedd dyddiad cau ar gyfer y swydd honno nôl ym mis Tachwedd. Yn sgil pwysigrwydd mawr y rôl wrth siapio ffurf a gweledigaeth y comisiwn newydd, a fydd—yn eich geiriau chi—yn llywio yr ymagwedd system gyfan rŷch chi am ei gweld at addysg drydyddol, gan helpu i leihau’r anghydraddoldebau addysgol ac ehangu cyfleoedd a chodi safonau, wnewch chi gadarnhau pryd y  cawn ni gyhoeddiad am benodiad y prif weithredwr newydd, neu egluro pam nad yw hynny wedi bod yn bosibl eto?

Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you for your statement, Minister. In your statement, you make a great deal of reference to the central role of reforms in the post-16 sector to the national vision for education, and we in Plaid Cymru were pleased that the steps to establish the commission for tertiary education and research was part of our co-operation agreement with the Government. I asked you last week to explain the delay in terms of appointing a chief executive to the new commission, because a chair and vice-chair had been in place for some months now, but I didn’t get a clear response, and the closing date for that particular post was back in November. Given the great importance of the role in shaping the form and vision of the new commission, which—in your words—will steer the whole-system approach that you want to see in terms of tertiary education, which will help to reduce educational inequalities and expand opportunities and raise standards, will you confirm when we will have an announcement on the appointment of a new chief executive, or will you explain why that hasn’t yet been possible?

Rwy'n cytuno â'r Aelod ar rôl bwysig y comisiwn, ac am y weledigaeth sydd gennym ni ar y cyd am gyfraniad y comisiwn i ddiwygio addysg ôl-16 ym mhob rhan o Gymru, ac fe wnaf i ei chyfeirio hi at yr ateb wnes i ei roi wythnos diwethaf ynglŷn â'r cwestiwn penodol mae hi wedi gofyn.

I agree with the Member on the important role of the commission and of the vision that we share in terms of the contribution of the commission to reforming post-16 education in all parts of Wales, and I will refer her to the response that I gave last week on the specific question that she’s asked.

6. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Diogelwch Adeiladau
6. Statement by the Minister for Climate Change: Building Safety

Eitem 6 yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ddiogelwch adeiladau. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad hwn. Julie James.

Item 6 is a statement by the Minister for Climate Change on building safety. I call on the Minister to make that statement. Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to have this opportunity to share a significant progress update on the series of actions we are taking as part of the Welsh building safety programme. There are six strands to my update today, ranging from our work in making developers responsible for putting right the issues with buildings they have constructed, to taking forward work to remediate orphan buildings ourselves as a Government, where no developer can be made responsible. Together with Plaid Cymru, I am committed to addressing building safety in Wales. Our ambitious programme will ensure residents can feel safe and secure in their homes. 

Dirprwy Lywydd, I have always maintained the position that the industry should step up to their responsibilities in matters of fire safety. Developers should put right fire safety faults at their own cost, or risk their professional reputation and their ability to operate in Wales in future. The first of these strands is the legally binding developers’ pact. In October, I announced 11 developers had signed up to the developers’ pact. The pact represents a public commitment of their intention to address fire safety issues in buildings they have developed over the last 30 years. Our pact is underpinned by legally binding documentation that sets out our expectations in detail. Today, I'm am pleased to confirm that the following developers have signed this documentation in Wales: Redrow, Lovell, Vistry, Countryside Partnerships, Persimmon, and McCarthy Stone. I'm also pleased that Taylor Wimpey, Crest Nicholson and Barratt Homes have also confirmed their intent to sign. I have made clear I will take every opportunity, including legislation and considering prohibitions on development, to ensure developers step up to their responsibilities. This remains the case. 

Dirprwy Lywydd, I am also determined to take every opportunity I can to protect leaseholders. That is why I have provided direct funding for surveys to be carried out, using a consultant procured by the Welsh Government. This means we have independent and consistent reporting, which sets out where responsibilities for any fire safety issues lie. That is why we do not want to limit leaseholder liability. We do not want leaseholders to have to pay at all for something that is not their fault. It is my intention that, where a genuine dispute arises, the Welsh Government will intervene, rather than have these costs fall to leaseholders. In our view, that is the fair way, that is the Welsh way. The Welsh Government approach is that we will do everything in our power to support leaseholders.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i rannu diweddariad arwyddocaol ar gynnydd y gyfres o gamau yr ydym ni’n eu cymryd yn rhan o raglen diogelwch adeiladau Cymru. Ceir chwe ffrwd i'm diweddariad heddiw, yn amrywio o'n gwaith o wneud datblygwyr yn gyfrifol am unioni'r problemau gydag adeiladau y maen nhw wedi eu hadeiladu, i fwrw ymlaen â gwaith i adfer adeiladau amddifad ein hunain fel Llywodraeth, lle na ellir gwneud unrhyw ddatblygwr yn gyfrifol. Ynghyd â Phlaid Cymru, rwy'n ymroddedig i fynd i'r afael â diogelwch adeiladau yng Nghymru. Bydd ein rhaglen uchelgeisiol yn sicrhau y gall trigolion deimlo'n ddiogel yn eu cartrefi.

Dirprwy Lywydd, rwyf i wedi dadlau erioed y dylai'r diwydiant gyflawni eu cyfrifoldebau o ran materion yn ymwneud â diogelwch tân. Dylai datblygwy