National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sydd gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Peter Fox.

Diolch yn fawr, Peter. Mae pobl ledled Cymru, gan gynnwys Sir Fynwy, yn wynebu'r gostyngiad mwyaf mewn safonau byw ers i gofnodion ddechrau. Byddwn yn gwario £1.6 biliwn ar gymorth wedi’i dargedu ar gyfer costau byw a rhaglenni cyffredinol i drechu tlodi a rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl. A galwaf ar bob Aelod i hyrwyddo ein hymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi'.

Diolch am eich ymateb, Weinidog, ac rwy'n croesawu'r ystod o gymorth a ddarperir gan Lywodraeth Cymru, gyda’r nod o drechu tlodi yn ein cymunedau. Rwy'n cydnabod bod trechu tlodi'n dasg anodd, ond mae’r adroddiad diweddar gan Archwilydd Cyffredinol Cymru yn nodi rhai meysydd pwysig y gall y Llywodraeth ac awdurdodau lleol eu gwella er mwyn helpu i gynyddu effeithiolrwydd y cynlluniau hynny. Er enghraifft, mae’r adroddiad yn nodi bod y cynghorau’n dibynnu ar gyllid grant tymor byr, a ddarperir gan Lywodraeth Cymru, sy’n aml yn weinyddol gymhleth, tra bo gwendidau yn y canllawiau a ddarperir yn ogystal â chyfyngiadau grant. Yn y cyfamser, traean yn unig o awdurdodau lleol sydd â swyddogion ac aelod arweiniol ar gyfer trechu tlodi, tra bo'r gymysgedd o ddulliau gweithredu a ddefnyddir gan gynghorau yn golygu bod y dirwedd yn gymhleth o ran cyflawni, gyda ffocws a blaenoriaethau gwahanol ym mhob ardal. Yn olaf, mae’r adroddiad yn nodi prinder targedau a dangosyddion, yn genedlaethol ac yn lleol, sy’n ei gwneud hi'n anodd asesu effaith cynlluniau presennol. Weinidog, a gaf fi ofyn sut y byddwch yn ymateb i adroddiad yr archwilydd cyffredinol? Ac a gaf fi ofyn pa gynnydd a wnaed ar y strategaeth tlodi plant ac a fydd hyn yn bwydo i mewn i gynllun gweithredu cenedlaethol ehangach ar dlodi, fel y galwyd amdano yn y gorffennol? Diolch.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiynau. Yr hyn sy’n amlwg gan yr archwilydd cyffredinol, ac yn wir, o'r ymchwil a gomisiynwyd gennym gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, yw bod materion ac anghenion dyfnion, ac mae angen i bob partner chwarae eu rhan, yn enwedig awdurdodau lleol. Ar gyfer ein Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, dywedasant y dylem edrych ar faterion allweddol sy'n effeithio ar dlodi. Un maes oedd cynyddu incwm, a phartneriaeth a sicrhau hefyd ein bod yn mynd i'r afael â materion fel yr amgylchedd a seilwaith. Wrth gwrs, mae llywodraeth leol yn rhan amlwg iawn o hynny. Mae'n rhaid inni fabwysiadu ymagwedd hirdymor tuag at drechu tlodi ac achosion sylfaenol tlodi. Ond credaf fod llywodraeth leol yn chwarae rhan fawr yn hyn. Rwy’n cyfarfod â hwy bob pythefnos gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i drafod yr argyfwng costau byw. Maent yn ymwneud yn rhagweithiol â ni, ac yn wir, maent yn ein cynorthwyo i gyflawni'r hyn sydd wedi bod yn gynllun cymorth tanwydd llwyddiannus iawn. Fe wyddoch inni lansio'r cynllun hwnnw ddiwedd mis Medi. Mae 266,000 o daliadau wedi’u gwneud yn barod, ac rwy’n falch o ddweud bod 5,633 o aelwydydd sir Fynwy eisoes wedi cael y cymorth hanfodol hwn.

Mae pum mlynedd wedi bod ers y penderfyniad i ddod â Cymunedau yn Gyntaf i ben. Hon oedd strategaeth wrthdlodi’r Llywodraeth, ac nid oes un wedi'i rhoi ar waith yn ei lle. Ers hynny, mae lefelau tlodi wedi cynyddu, a byddant yn gwaethygu'n sylweddol oherwydd yr argyfwng costau byw, sy’n prysur ddod yn argyfwng difrifol. Pam nad oes gan Gymru strategaeth wrthdlodi benodol, Weinidog, ac a ydych yn cytuno bod angen un arnom nawr yn fwy nag erioed?

Wel, diolch yn fawr iawn, Peredur. Fel y dywedais, fe wnaethom gomisiynu Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru i’n galluogi i edrych ar beth yw’r ysgogiadau allweddol. Yn amlwg, yr ysgogiadau allweddol a fydd yn cael effaith enfawr yw treth a budd-daliadau, sydd yn nwylo Llywodraeth y DU. Ac yn wir, mae'n rhaid inni wynebu'r ffaith, o ran ymdrechion Llywodraeth y DU i drechu tlodi, fod pobl yn wynebu penderfyniadau anhygoel o anodd, a byddwn yn dweud bod hyn o ganlyniad i'r ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi cam-drin ein heconomi, sydd wedi bod yn drychinebus. A nawr, rydym yn agosáu at sefyllfa lle gwyddom, nid yn unig fod pobl yn gorfod dewis rhwng gwresogi a bwyta, sy'n warthus yn yr oes sydd ohoni, ond hefyd, rydym yn gweld bod disgwyl i'r gyfradd ddiweithdra godi. Felly, rydym yn gwneud ein rhan gyda'r hyn y gallwn ei wneud gyda chynllun cymorth tanwydd y gaeaf, cefnogi ein cronfa cymorth dewisol—ymyriadau tymor byr yw'r rhain—canolfannau clyd a hefyd, yn wir, datblygu ein polisi cymunedau, sy’n fenter drawslywodraethol i fynd i’r afael â’r materion hirsefydlog hyn.

Diolch, Jane Dodds. Rydym yn blaenoriaethu’r cynllun peilot incwm sylfaenol ar gyfer gofalwyr, fel y gwyddoch. Bydd y gwerthusiad o’r cynllun peilot hwnnw’n archwilio’r manteision posibl i bobl sy’n gadael gofal a phoblogaeth Cymru yn gyffredinol. Ond mae swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn arwain gwaith i sicrhau ein bod yn deall yr effeithiau, yr heriau a’r cyfleoedd sy’n gysylltiedig â’r newid i economi carbon isel.

Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, ac a gaf fi ddiolch am eich ymrwymiad, ac ymrwymiad eich tîm, i dreialu incwm sylfaenol cyffredinol, ac i ymchwilio i hyn? Hoffwn grybwyll ffaith arall hefyd yma yn y Senedd: dysgais yr wythnos diwethaf fod tri o bob pedwar o'r ceisiadau sydd ar y gweill i ymestyn cloddio am lo yn y Deyrnas Unedig yma yng Nghymru. Felly, mae’n rhaid inni symud yn gyflym ar y mater hwn. Mae braidd yn siomedig clywed nad oes unrhyw waith pellach wedi’i wneud ar yr agwedd benodol honno ar y cynllun peilot. Ond rwy’n falch o glywed y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn lansio galwad am dystiolaeth ar bontio teg, gan gynnwys casglu tystiolaeth o anghenion ar gyfer ein cymunedau. Oherwydd mae angen gosod rhwyd ddiogelwch economaidd real ar gyfer y gweithwyr hynny ar unwaith, ar ffurf incwm sylfaenol, ynghyd â chamau llym yn erbyn cloddio am lo. Gallant ddiogelu cymunedau yn ogystal â'n planed. Felly, a wnewch chi amlinellu a dweud wrthyf am y cynlluniau sydd ar waith, a'r amserlenni, a sut y gallwn sicrhau'r pontio teg hwn drwy gynllun peilot incwm sylfaenol? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn waith allweddol o ran ein cynllun Cymru Sero Net, sy'n ei gysylltu â’r cynllun ar gyfer 2026. Fel y gŵyr yr Aelod, rwy’n siŵr, mae galwad am dystiolaeth wedi’i chyhoeddi heddiw gan y Gweinidog Newid Hinsawdd i roi prawf ar syniadau cynnar ynglŷn â sut rydym yn llunio rhaglen waith y dyfodol, sy'n cysylltu â'r hyn rydych wedi galw amdano. Ond credaf fod yr alwad honno am dystiolaeth yn mynd i edrych ar becynnau gwaith, a llywio gweithgarwch, ac yn amlwg, rydym am i bawb fod yn rhan o hynny. Mae’n rhaid i’r fframwaith ar gyfer pontio teg adeiladu ar sylfaen dystiolaeth ac ymchwil, mae’n rhaid iddo edrych ar faterion fel sut rydym yn mynd i’r afael ag anghydraddoldebau wrth bontio'n deg, ac mae’n rhaid iddo sicrhau’r integreiddio mwyaf posibl ar draws pob sector a chorff. Ond rwy’n ymwybodol o gyfarfod â’r Rhwydwaith Gweithredu Glo, sy'n ymwneud yn benodol â’ch cwestiwn, ddiwedd mis Tachwedd, i drafod incwm sylfaenol a phontio i economi ddi-garbon. Rhaid inni ddeall y problemau, edrych ar yr effeithiau, a chredaf mai ein deddfwriaeth arloesol, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, yw'r sylfaen ar gyfer mynd i'r afael â phontio teg. Ond bydd yr alwad am weithredu'n darparu cyfleoedd i fwydo i mewn i'r pwyntiau hyn.

Weinidog, mae nifer o fy etholwyr yn Aberconwy wedi codi pryderon eich bod, yng nghanol argyfwng costau byw, yn dal i fynd ar drywydd y syniad o incwm sylfaenol cyffredinol. Mae incwm sylfaenol cyffredinol yn ei hanfod yn arbrawf hynod gostus, ac nid yw’n gwneud y tro yn lle cynllun datgarboneiddio dilys. Y bore yma, cawsom dystiolaeth yn y pwyllgor y bydd datgarboneiddio cartrefi ar draws pob sector yn beth costus iawn i Lywodraeth Cymru ei roi ar waith. O ran incwm sylfaenol cyffredinol, mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn aml yn cyfeirio at brofiadau gwledydd eraill. Fodd bynnag, yn Ontario yng Nghanada, canslodd y Llywodraeth daleithiol yno eu cynllun peilot incwm sylfaenol yn 2018, gan ddweud ei fod yn wastraff arian trethdalwyr, ac yn y Ffindir, ni chanfu canlyniadau'r treial incwm sylfaenol cyffredinol a roddwyd i bobl ddi-waith unrhyw wahaniaeth ystadegol mewn statws gwaith rhwng y derbynwyr a'r grŵp rheoli. Felly, mae hyn, mewn gwirionedd, yn gwrthbrofi'r ddadl fod incwm sylfaenol cyffredinol yn helpu pobl i gael gwaith, neu ei fod hyd yn oed yn helpu gweithwyr i bontio i swyddi eraill. Yng ngoleuni’r canlyniadau hyn, Weinidog, a wnewch chi egluro pa wersi rydych wedi’u dysgu o’r cynlluniau incwm sylfaenol cyffredinol aflwyddiannus hyn ledled y byd, ac a wnewch chi wneud tro pedol ar hyn, os gwelwch yn dda?

Wel, Janet Finch-Saunders, rwy’n drist iawn, mewn ffordd, na allech fod wedi cyfarfod â’r bobl ifanc y gwnaethom eu cyfarfod. Mewn gwirionedd, credaf inni gyfarfod â hwy yn eich etholaeth chi yn Llandudno yn ddiweddar. Fe wnaethom gyfarfod â phobl ifanc sy'n gallu cymryd rhan yn y cynllun peilot incwm sylfaenol hwn nawr. Am bobl ifanc ysbrydoledig—pobl â phrofiad o fod mewn gofal a phobl sy’n gadael gofal, ac sydd wedi cael y cyfle, o’r diwedd, yn eu bywydau, y parch gan Lywodraeth Cymru, i fod yn rhan o gynllun peilot incwm sylfaenol. Rhaid imi ddweud, rydych ar eich pen eich hun ar yr ochr honno i'r Siambr mewn perthynas â'r cynllun peilot incwm sylfaenol. Rydych ar eich pen eich hun mewn perthynas â'r 500 o bobl ifanc sy’n mynd i elwa ohono. Yn amlwg, eu penderfyniad hwy yw cymryd rhan ai peidio, ond mae nifer fawr iawn yn cymryd rhan.

Ond hoffwn ddweud, yn bwysig iawn, ein bod yn ei werthuso—mae hynny'n gwbl briodol. Mae'r Aelod yn iawn i ddweud 'Wel, sut rydym yn ei brofi?' Mae'n ddyddiau cynnar; fe ddechreuodd ym mis Gorffennaf, ond rydym wedi penodi tîm gwerthuso. Caiff ei arwain gan Ganolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol Plant Prifysgol Caerdydd, ac maent yn defnyddio arbenigedd—y rheini sydd â dealltwriaeth o’r hyn y mae bod mewn sefyllfa rhywun sy’n gadael gofal o ran tlodi, lles, digartrefedd a chyfleoedd gwaith yn ei olygu. Mae'r cynllun peilot yn cael ei fonitro’n agos, a bydd y gwerthusiad yn edrych ar yr effeithiau, ond hyd yn hyn, o ran y profiad a’r rhyngweithio rydym wedi’i wneud gyda phobl ifanc sy’n gadael gofal ac sy'n cymryd rhan yn y cynllun, credaf mai dyma un o’r mentrau polisi pwysicaf a gyflawnir gennym yn Llywodraeth Cymru, gyda chefnogaeth y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd, rwy'n credu.

Weinidog, fel peiriannydd hyfforddedig, rwyf bob amser yn awyddus i ddefnyddio data i ddatblygu dull o ymdrin â pholisi sy’n seiliedig ar dystiolaeth, ac mae treial incwm sylfaenol Llywodraeth Cymru yn rhoi’r cyfle hwnnw inni brofi effeithiau incwm sylfaenol yn y Deyrnas Unedig. A gaf fi ofyn i chi sut y bydd y data hwnnw ar gael i bobl fel Jane Dodds a minnau, sy'n awyddus i hyrwyddo incwm sylfaenol cyffredinol, ond hefyd, i'r anghredinwyr ar yr ochr draw, fel y gallant sylwi efallai ar y data a newid eu cân?

Wel, diolch yn fawr iawn, Jack Sargeant, a diolch am eich cefnogaeth barhaus. A dweud y gwir, rydym yn y sefyllfa rydym ynddi o ganlyniad i ddadl a gychwynnwyd gennych yn nhymor diwethaf y Senedd—dyna pam y gwnaethom ni fel Llywodraeth benderfynu trin hyn fel blaenoriaeth. Ac mae'n fuddsoddiad yn y bobl ifanc hyn—mae’n fuddsoddiad yn eu bywydau, yn eu dyfodol, a’r cyfraniadau—. Clywodd Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, a minnau sut y mae’r bobl ifanc hyn yn meddwl mor gyfrifol am ffyrdd y byddent yn gallu defnyddio’r incwm hwn, a bydd hyn oll, wrth gwrs, yn cael ei brofi gan y gwerthusiad.

Dywedaf i gloi ein bod yn amlwg yn gweithio'n agos iawn gyda'r tîm sy'n gwerthuso. Rwyf eisoes wedi cyhoeddi pwy fydd yn gwneud hynny, ond y bobl ifanc eu hunain a fydd yn gwneud hynny, a byddaf yn rhoi manylion ynghylch canfyddiadau cynnar y dadansoddiad o'r cynllun peilot, y byddaf yn ei rannu gyda chi yn y Senedd hon wrth gwrs, a byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn y flwyddyn newydd.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James. 

Diolch, Lywydd. A wnaiff y Gweinidog wneud datganiad ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ceisiadau i’r Loteri Genedlaethol am arian at achosion da yng Nghymru, a rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am ba mor aml y mae Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â rhanddeiliaid i ddarparu trosolwg ar gyfer dosbarthu cyllid? Diolch.

Wel, diolch yn fawr iawn, Joel James. Nid oes gennym unrhyw ddylanwad ar sut a phwy y mae'r Loteri Genedlaethol yn eu hariannu. Rydym yn cyfarfod yn rheolaidd â'r cyfarwyddwr, ac yn wir, cynrychiolydd Cymru ar gyfer arian y Loteri Genedlaethol. Fy nghyd-Aelod, Dawn Bowden, y dirprwy Weinidog, sydd â’r cyfrifoldeb cyffredinol, o ran dealltwriaeth gyffredinol a chyswllt mewn perthynas â defnydd o’r arian.

Diolch, Weinidog. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, hyd at 2020, bum mlynedd ar hugain ers cychwyn y loteri, roedd Cymru wedi derbyn oddeutu £1.75 biliwn o gyllid ar gyfer achosion da. Er fy mod yn cydnabod bod hwn yn swm enfawr, rwy'n ymwybodol serch hynny mai oddeutu 4 y cant yn unig yw hynny o gyfanswm y cyllid a ddarparwyd yn y DU, sef oddeutu £40 biliwn. Hyd yn oed os edrychwch ar hyn o safbwynt canran o'r boblogaeth, gyda 5 y cant o boblogaeth y DU yng Nghymru, ymddengys nad yw Cymru wedi cael cyfran gynrychioliadol o’r arian sydd ar gael.

Weinidog, ni chredaf fod hyn yn fwriadol ar ran y Loteri Genedlaethol, ac mae’n teimlo fel pe bai’n fwy tebygol o fod oherwydd naill ai nifer isel o geisiadau, neu nifer uchel o geisiadau a gyflwynwyd yn wael. Felly, gyda hyn mewn golwg, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu nifer y ceisiadau a gwella’r gyfradd lwyddiant gymaint â phosibl? Diolch.

Fel y dywedais, rydym yn cyfarfod yn rheolaidd. Yn sicr, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â’r Loteri Genedlaethol mewn perthynas â’r meysydd polisi sy’n ymwneud â chyfiawnder cymdeithasol. Rydym hefyd yn ymweld â phrosiectau. Ymwelais â phrosiect arloesol cyffrous iawn ym Mhlas Madog yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Ken Skates, lle gwelsom bartneriaeth wirioneddol arloesol gyda phlant a phobl ifanc, a phobl hŷn hefyd. Roeddem yn edrych ar ba mor bwysig yw cyllid a buddsoddiad y Loteri Genedlaethol. Nid yw’r wybodaeth honno gennyf, Joel, ynglŷn â sut y maent yn annog mwy o geisiadau, ond rydym yn gweithio’n agos iawn gyda hwy, a byddaf yn gofyn iddynt roi gwybod. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu atoch i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i chi am yr arian y maent wedi’i roi yn fwyaf diweddar, ar y themâu y maent yn edrych arnynt—er enghraifft, costau byw yw’r maes allweddol ar gyfer y meini prawf ar hyn o bryd—ac yn wir, sut y maent hwy, fel ninnau, yn annog pobl i wneud ceisiadau.

Diolch, Weinidog. Edrychaf ymlaen at gael eich llythyr. Ar y newid nawr gyda'r Loteri Genedlaethol i Allwyn Entertainment Ltd, sydd wedi’i drefnu ar gyfer 2024, a yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw gysylltiad o gwbl gydag Allwyn Entertainment Ltd ynghylch dosbarthu cyllid yng Nghymru? A ydych yn rhagweld unrhyw newidiadau i'r broses o ariannu achosion da yng Nghymru o ganlyniad i’r berchnogaeth newydd hon? Diolch.

Na, nid wyf wedi cael unrhyw gysylltiad â hwy, ond byddaf yn sicr yn ymateb i hynny pan fyddaf yn gohebu ynghylch y nifer sy'n gwneud ceisiadau am arian loteri a'i ddosbarthiad.

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams. 

Diolch, Lywydd. Daeth ymgynghoriad cyhoeddus y DU ar fanyleb y gwasanaeth interim ar gyfer gwasanaethau dysfforia rhywedd arbenigol i blant a phobl ifanc i ben yn ddiweddar ar 5 Rhagfyr. Er eu bod wedi’u cyhoeddi gan GIG Lloegr, bydd y newidiadau arfaethedig yn cael effaith ar gleifion ifanc sydd o dan gyfrifoldeb comisiynu GIG Cymru. Mae pryderon wedi’u codi gan Stonewall ac eraill y bydd mynediad at y gwasanaeth interim yn cynnwys cam ymgynghori ychwanegol ar gyfer pobl ifanc cyn iddynt allu mynd ar y rhestr aros, a allai achosi hyd yn oed mwy o oedi cyn cael mynediad at ofal neu hyd yn oed atal mynediad ato'n llwyr. Nid oes unrhyw gyfeiriad ychwaith at y canllawiau rhyngwladol diweddaraf ar arferion gorau ar gyfer gofal iechyd traws. Un o’r agweddau sy’n peri’r pryder mwyaf yw bod manyleb y gwasanaeth yn ceisio trin trawsnewid cymdeithasol fel ymyriad meddygol, sydd ond yn cael ei argymell ar ôl cael diagnosis a phrofi lefelau o drallod clinigol sylweddol yn unig. A ydych yn cytuno, Weinidog, a Ddirprwy Weinidog, nad yw trawsnewid cymdeithasol, fel newid enw, rhagenwau a/neu fynegiant rhywedd, yn ymyriad meddygol?

Fel y gwyddoch, bydd gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd Tavistock—GIDS—yn cau yn y gwanwyn. Mae disgwyl i ddwy ganolfan ranbarthol agor: un yn Llundain, a'r llall yng ngogledd-orllewin Lloegr. Ond mae pryderon y bydd hyn yn arwain at fylchau pellach yn y ddarpariaeth ac yn ymestyn amseroedd aros, sydd eisoes yn hir. Hoffwn wybod a yw Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o’r newidiadau arfaethedig hyn. A ydynt wedi cael eu codi gyda Llywodraeth Cymru? A oes asesiad effaith wedi’i gynnal ynglŷn â sut y bydd hyn yn effeithio ar Gymru a phlant a phobl ifanc yng Nghymru sydd angen mynediad at wasanaethau dysfforia rhywedd? Sut y bydd y newidiadau hyn yn effeithio ar y cynllun gweithredu LHDTC+? A gyfrannodd Llywodraeth Cymru at yr ymgynghoriad? Mae’n amlwg y bydd yn cael effaith ar bobl ifanc yng Nghymru sy’n ceisio cymorth a gofal. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn sicr yn gyfrifoldeb trawslywodraethol—yn bennaf ar gyfer fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, ond hefyd, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Rydym yn ymwybodol o’r ymgynghoriad interim hwnnw ar wasanaethau rhywedd i blant a phobl ifanc, a bydd yn cael effaith uniongyrchol ar wasanaethau GIG Cymru i'r grwpiau hynny. Credaf y gallwn roi diweddariad—. Mewn gwirionedd, efallai y gwnaf—. Lywydd, a gaf fi ofyn i fy nirprwy roi’r wybodaeth ddiweddaraf am hyn?

Na chewch. Dylai’r cais hwnnw fod wedi'i wneud gan Blaid Cymru cyn i’r cwestiwn ddechrau.

Efallai y dylwn ddweud y byddwn yn ateb hynny maes o law. Credaf mai'r hyn sy’n bwysig—y gallaf ymateb iddo—yw’r ffaith ein bod wedi sicrhau bod gwasanaeth rhywedd Cymru yn datblygu. Fe’i lansiwyd ym mis Medi 2019, ac mae'n dîm rhywedd amlddisgyblaethol i Gymru, sydd wedi’i leoli yn Ysbyty Dewi Sant yng Nghaerdydd. Mae'n bwysig iawn ei fod hefyd yn edrych ar amseroedd aros byrrach ar gyfer asesiadau cyntaf, sef yr hyn a godwyd gennych fel pryder.

Diolch. Wrth gwrs, mae’r gwasanaeth sydd gennym yng Nghymru yma ar gyfer pobl dros 18 oed, onid yw? Dyna'r gwahaniaeth. Cyfarfûm yn ddiweddar â Chymdeithas Feddygol Prydain i drafod eu hadroddiad 'Sexual orientation and gender identity in the medical profession', sy'n nodi bod meddygon LHDTC+ yn wynebu camdriniaeth a gwahaniaethu yn rheolaidd. Er ei fod yn achos pryder fod hyn hyd yn oed yn digwydd, mae'r un mor ddrwg fod yr aelodau staff hyn yn aml yn dweud nad ydynt yn teimlo y gallant leisio eu pryderon gyda rheolwyr rhag ofn iddynt gael eu labelu'n godwyr twrw, neu rhag ofn i'w cyfeiriadedd rhywiol neu eu hunaniaeth rhywedd gael ei ddatgelu heb gydsyniad. Mae gan yr Alban a Lloegr fecanweithiau annibynnol ar waith ar draws eu hysbytai i staff leisio pryderon am hyn a materion eraill mewn ffordd ddiogel, ond nid oes unrhyw beth ar waith ledled Cymru eto, er y gwaith sy'n mynd rhagddo ar fframwaith 'rhyddid i siarad'. A gaf fi ofyn felly i’r Gweinidog gysylltu â’r Gweinidog iechyd i sicrhau bod y fframwaith hwn yn cael ei ddatblygu a’i roi ar waith cyn gynted â phosibl fel bod staff gofal iechyd LHDTC+ ar y rheng flaen yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ar frys?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn gwirioneddol bwysig wrth inni anelu at lansio'r cynllun yn y flwyddyn newydd, y cynllun gweithredu LHDTC+. Cawsom ymateb enfawr i’r ymgynghoriad, ac rwy’n siŵr fod yr ymateb a’r pryder hwn yn rhan o hynny. Yr hyn sy’n bwysig am y cynllun yw ei fod yn gynllun trawslywodraethol, yn debyg iawn i'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', felly mae gan bron bob Gweinidog rôl i’w chwarae, gan gynnwys, wrth gwrs, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Byddwn yn gallu dwyn ei sylw hi at yr adborth a gawsoch gyda meddygon LHDTC+ yn ddiweddar gyda Chymdeithas Feddygol Prydain.

Diolch yn fawr, Sam. Rwyf wedi cytuno ar gyllid o £6.98 miliwn y flwyddyn ar gyfer Cefnogi Trydydd Sector Cymru am dair blynedd. Mae ychydig dros £1 miliwn o’r cyllid hwn yn mynd i’r chwe chyngor gwirfoddol sirol yng ngogledd Cymru i helpu mudiadau gwirfoddol lleol gyda chodi arian, llywodraethu da, diogelu a gwirfoddoli.

Diolch am eich ymateb, Weinidog, ac am y cymorth a roddwyd eisoes i’r sector gwirfoddol yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru.

Fis diwethaf, cefais y pleser o ymweld â chanolfan achub anifeiliaid Freshfields yn Nebo ger Caernarfon. Mae'n rhaid imi ddweud, cyfarfûm â chath fach hyfryd yno o'r enw Benji, a chefais fy nhemtio'n fawr i fynd â Benji adref gyda mi. Maent yn gwneud gwaith gwych yn cefnogi anifeiliaid sy’n cael eu gadael a’u hesgeuluso ar draws y gogledd, sy’n enghraifft wych o’r sector gwirfoddol yn gwneud eu rhan yn ein cymunedau. Sylwais ar dri pheth yn ystod fy ymweliad. Y cyntaf yw'r galw cynyddol am ganolfannau achub anifeiliaid a chymorth i anifeiliaid sy'n cael eu gadael. Yr ail oedd bod nifer o ganolfannau achub anifeiliaid wedi cwympo drwy'r bylchau gyda chyllid COVID dros y blynyddoedd diwethaf, ac nid ydynt wedi gallu cael mynediad at yr un cyllid â sefydliadau eraill o bosibl. Trydydd peth yw rhai o’r heriau ar hyn o bryd gyda recriwtio a chadw gwirfoddolwyr.

Ar y pwynt hwnnw, Weinidog, tybed a oes cyfle i Lywodraeth Cymru weithio'n agosach gyda'r sector gwirfoddol i sicrhau y gellir recriwtio a chadw gwirfoddolwyr mewn ffordd well? Efallai y gellir gwneud hynny drwy dynnu sylw at beth o’r gwaith gwych y mae gwirfoddolwyr yn ei wneud yn ein cymunedau, yn gwneud cymaint o wahaniaeth i’r lleoedd rydym yn byw ynddynt.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, cwestiwn pwysig iawn, sy’n tynnu sylw unwaith eto at effaith andwyol yr argyfwng costau byw. Mae'n dda iawn clywed am waith Freshfields, y ganolfan achub anifeiliaid. Gallwn efelychu'r elusennau hynny sy'n gweithio fel hynny ledled Cymru, a cheir pryderon nawr fod llawer iawn o alw am y canolfannau achub hyn. Credaf fod eich pwynt ynglŷn â recriwtio a chadw gwirfoddolwyr yn hollbwysig. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth rydym yn ei drafod pan fyddaf yn cyfarfod â chyngor partneriaeth y trydydd sector, a gadeirir gennyf. Yn y cyfarfod diwethaf ym mis Tachwedd, roedd eitem ar yr uwchgynhadledd costau byw. Clywsom yn uniongyrchol gan y sector. Rydym wedi gwneud yr hyn a allwn i’w cefnogi. Ceir pryder ynglŷn â'r trydydd sector, a byddai hyn yn effeithio hyd yn oed ar y canolfannau achub hyn, a'r ffaith eu bod hwy hefyd yn mynd i wynebu costau ynni uchel. Rwy'n gobeithio y byddwch yn ein cefnogi mewn perthynas â sylwadau i Lywodraeth y DU fod angen cymorth y tu hwnt i fis Ebrill gyda'r costau a wynebir gan y sector gwirfoddol. Ond rydym yn awyddus i gefnogi’r cynghorau gwirfoddol sirol sy’n cydgysylltu ac yn recriwtio gwirfoddolwyr ac yn eu cefnogi, oherwydd yn union fel yn ystod y pandemig, bydd gwirfoddolwyr yn hollbwysig, ac maent yn mynd i chwarae rhan fawr nid yn unig gyda banciau bwyd, ond yn y mannau cynnes sydd bellach yn agor ledled Cymru mewn ymateb i’r argyfwng costau byw.

Diolch, Jack Sargeant. Ar 3 Rhagfyr, cynhaliais i ac Aelodau eraill o’r Cabinet uwchgynhadledd gychwynnol gyda phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal i ddatblygu gweledigaeth ar gyfer y dyfodol gyda’n gilydd. Mae’r uwchgynhadledd yn rhan o’n gwaith, dan arweiniad y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, i fwrw ymlaen â’n hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i archwilio sut yr eir ati i ddiwygio gwasanaethau plant mewn modd radical.

Diolch i’r Gweinidog am ei hateb, ac am ymrwymiad parhaus y Cabinet, ac wrth gwrs, arweinyddiaeth y Prif Weinidog wrth gefnogi pobl sy’n gadael gofal yng Nghymru. Rwy’n arbennig o falch o’r uwchgynhadledd y sonioch chi amdani y penwythnos hwn, ond rwyf hefyd yn falch o Lywodraeth Lafur Cymru am ddarparu’r treial incwm sylfaenol arloesol, a’r rôl a chwaraeais wrth hybu'r polisi hwn. Weinidog, ar ymweliad diweddar â chanolfan waith i siarad â staff yn fy etholaeth, codais bwnc pobl sy’n gadael gofal, a'r cynllun peilot incwm sylfaenol yn benodol. Roedd y staff yn awyddus i sôn am y cymorth a sut y gallai Llywodraeth Cymru wella eu cynnig i bobl sy’n gadael gofal ymhellach, ac awgrymwyd y posibilrwydd o gyfamod ar gyfer pobl sy'n gadael gofal i greu cyfleoedd ystyrlon mewn pum maes allweddol ym mywydau pobl sy'n gadael gofal, o fyw’n annibynnol hyd at bwysigrwydd iechyd meddwl. Weinidog, a gaf fi ofyn ichi barhau â’r sgyrsiau hynny gyda'ch cyd-Weinidogion Llywodraeth Cymru, a gofyn y cwestiwn ynghylch sut y gellid bwrw ymlaen â chyfamod a gefnogir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pobl sy’n gadael gofal?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn pwysig, Jack Sargeant. Mae’n dda iawn clywed bod hyn wedi’i godi gan staff y ganolfan waith. A dweud y gwir, byddaf yn ymweld â fy nghanolfan waith ranbarthol leol fel Aelod etholaethol yn nes ymlaen yr wythnos hon. Credaf fod hyn yn dangos—. Oherwydd maent yn gweithio gyda phobl ifanc ac yn gweld pa gyfleoedd a ddaw o'r treial incwm sylfaenol mewn perthynas â rhagolygon swyddi.

Gan droi at yr uwchgynhadledd, roedd yn gyfle unigryw i mi. Roedd y Prif Weinidog yn bresennol, a'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, yn amlwg, a Lynne Neagle y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, yn ogystal â Jeremy Miles fel Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, a minnau. Fe dreuliasom y diwrnod yn gwrando ar bobl ifanc. Roedd yn sobreiddiol—credaf mai dyna'r gair a ddefnyddiodd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol—clywed am eu profiadau. Yr hyn a ddywedasant wrthym oedd, ‘Rydym yma i gyfrannu, i ddweud wrthych beth y teimlwn y gellid ei wneud i wella bywydau pobl ifanc mewn gofal’. Pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal oedd y rhain. Roedd cymaint o bethau roeddem yn eu gwybod, ond mewn gwirionedd, roedd rhai pethau ymarferol y gallem eu gwneud. Mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â diwylliant, ymwybyddiaeth, hyfforddiant, ond mae'r cynllun peilot incwm sylfaenol wedi rhoi hyder gwirioneddol iddynt ein bod am ystyried eu bywydau a'u rhagolygon. Credaf y bydd hyn yn bwydo i mewn i ddatganiad a fydd yn cael ei lofnodi yn y flwyddyn newydd, gyda gweledigaeth a rennir ynglŷn â sut y gallwn ddiwygio'r gwasanaethau hyn yn radical.

Rwy’n falch fod pwnc pobl sy'n gadael gofal wedi’i grybwyll y prynhawn yma, gan ei bod yn bwysig fod y sgiliau y maent yn eu dysgu yn ystod eu cyfnod mewn gofal yn cael eu cydnabod, a’u bod, yn wir, yn gallu cael mynediad at hyfforddiant a chyfleoedd a sgiliau trosglwyddadwy y gallent eu defnyddio mewn gyrfa mewn gofal cymdeithasol os dymunant. Gyda’r fath bwysau a diffyg staff yn y gwasanaethau gofal cymdeithasol, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa waith sy’n mynd rhagddo gan Lywodraeth Cymru i ddenu pobl sy'n gadael gofal i yrfaoedd ym maes gofal cymdeithasol, fel y gellir gwobrwyo eu sgiliau a’u profiadau, yn hytrach na’u bod yn cael eu sianelu’n awtomatig i mewn i’r system les a budd-daliadau, fel y mae’r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy yn ei awgrymu?

Rwy'n gobeithio y gallwn ddwyn perswâd arnoch gyda'r cynllun peilot incwm sylfaenol. Mae'n rhoi cyfle go iawn i bobl ifanc ystyried eu hopsiynau ar gyfer y dyfodol. Yn amlwg, mae’r opsiynau hynny'n berthnasol i holl bobl ifanc Cymru. Mae'r warant i bobl ifanc yn hollbwysig—pobl 18 i 25 oed, pob unigolyn ifanc, swydd, hyfforddiant, addysg, prentisiaethau, sefydlu busnes. Clywsom yr holl bethau hynny gan ein pobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal. Dyna maent hwy'n dymuno ei wneud. Dyna y byddant yn gallu ei wneud. Credaf ein bod yn symud ymlaen nawr o ran y datganiad a fydd yn cael ei wneud ac sy’n mynd i edrych ar bob agwedd ar fywyd. Gwn y bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn gallu manylu ar hyn pan ddaw'r amser.

Tynnwyd cwestiwn 5 [OQ58830] yn ôl, felly cwestiwn 6, Mabon ap Gwynfor.

Mae ein rhaglen Cartrefi Cynnes ar gyfer aelwydydd ar incwm is yn arbed £300 y flwyddyn iddyn nhw ar gyfartaledd drwy wella effeithlonrwydd ynni. Mae aelwydydd cymwys ar incwm isel hefyd yn cael taliad o £200 drwy’r cynllun cymorth tanwydd. Mae ein hymgyrch ‘Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi’ yn helpu pobl i hawlio’r budd-daliadau y mae ganddyn nhw hawl i’w cael.

Da iawn. Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna. 

Gyda gaeaf caled bellach yn dechrau brathu, rhaid i gwmnïau ynni flaenoriaethu anghenion cwsmeriaid bregus sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau, ac felly, rhaid i mi gyfaddef fy mod yn teimlo'n ddig iawn wrth ddarllen yr ymchwil gan Swyddfa'r Marchnadoedd Nwy a Thrydan a ganfu fod tri chyflenwr ynni—TruEnergy, Utilita Energy a Scottish Power—yn dangos gwendidau difrifol yn y ffordd y maent yn ymdrin â chwsmeriaid sy'n cael trafferthion talu, gydag Utilita a Scottish Power yn cael hysbysiadau gorfodi. Yn hanesyddol, Scottish Power yw'r prif gyflenwr ar gyfer fy etholwyr yn Nwyfor Meirionnydd, ac yn wir, ar draws y rhan fwyaf o ogledd Cymru. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod cyflenwyr ynni yn gwneud yn siŵr fod eu cwsmeriaid, yn enwedig y rhai mwyaf agored i niwed, yn cael y cymorth y maent ei angen gan y cwmnïau hynod broffidiol hyn i dalu eu biliau? 

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn pwysig hwnnw, oherwydd, fel chi, mae'r hyn rwyf wedi'i ddarllen ac arferion gwael cyflenwyr ynni yn fy mrawychu. Cyfarfûm ag Ofgem yr wythnos diwethaf a buom yn sôn am nodi'r cwmnïau hynny, Mabon, sy'n cyflawni'r arferion gwael hyn, fel y maent hwy wedi'i wneud. Clywsom fwy am hynny yn y wasg yr wythnos hon. Rwyf wedi cynnal sawl trafodaeth, mewn gwirionedd, gyda chyflenwyr ynni. Cynhaliais un ar 21 Tachwedd ac un arall ar 28 Tachwedd, ac mewn gwirionedd, cyfarfûm ag EDF Energy heddiw.

Rydym wedi bod yn canolbwyntio ar dri pheth ac rydym yn gofyn tri chwestiwn iddynt. Rwyf eisiau ailadrodd y rheini'n gyflym. Rydym wedi gofyn am ddata ar nifer yr aelwydydd sy'n cael eu cefnogi gyda'u biliau ynni, sut maent yn cael eu cefnogi os ydynt yn agored i niwed, a pham—nid ydym eisiau iddynt wneud hyn, ond os ydynt yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu, beth yw'r rheswm am wneud hynny. Rydym wedi gofyn iddynt beidio â throsglwyddo pobl i fesuryddion rhagdalu pan fydd ganddynt ôl-ddyledion, a cheir pryderon fod pobl sydd â mesuryddion deallus yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu yn ddiarwybod iddynt. Ac rydym yn gofyn iddynt gael gwared ar daliadau sefydlog ar gyfer cwsmeriaid rhagdalu. Rwyf ar fin gwneud datganiad ysgrifenedig ar hyn i roi ychydig o adborth. Mae rhai ohonynt wedi cytuno i rannu data gyda ni, ac rydym eisiau eu cysylltu ag Advicelink Cymru fel bod yr holl ganolfannau Cyngor ar Bopeth a phawb arall yn ymwybodol o lle mae yna aelwydydd agored i niwed. Rydym eisiau eu hargyhoeddi mewn gwirionedd na ddylent fod yn trosglwyddo pobl i fesuryddion rhagdalu gan eu bod yn ddrutach a chan fod y taliadau sefydlog yn berthnasol hyd yn oed pan nad oes ganddynt gyflenwad ynni. A phan fyddant yn dechrau bwydo'r mesurydd, byddant yn talu am daliadau sefydlog. Nid wyf yn gwybod a yw pawb yn gwybod hyn, ond dylai hon fod yn alwad unedig i Lywodraeth y DU atal taliadau sefydlog ar gyfer cwsmeriaid rhagdalu. Mae tua 200,000 o aelwydydd yng Nghymru yn dibynnu ar fesuryddion rhagdalu. 

Yn olaf, Lywydd, hoffwn ddweud bod gennym ein partneriaeth Sefydliad Banc Tanwydd; mae gennym eisoes 6,000 o dalebau sydd wedi'u darparu drwy bartneriaid sy'n gweithio ledled Cymru i helpu pobl gyda'u mesuryddion rhagdalu. 

Diolch eto, Weinidog, am fynychu cyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni yr wythnos diwethaf, lle gwnaethoch chi ddweud, ymysg pethau eraill, fod ffocws Llywodraeth Cymru ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi Cymru, gan nodi, ymysg pethau eraill, y gwelliannau i gynllun Nyth, a dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrhau'r cyfleoedd gorau posibl yn sgil ECO4. Felly, pa ymgysylltiad rydych chi neu eich cyd-Aelodau wedi'i gael, neu pa ymgysylltiad y byddwch chi'n ei gael, gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r cynllun ECO Plus newydd, a elwir yn ECO4, sy'n anelu at sicrhau bod cannoedd o filoedd o gartrefi yn cael inswleiddiad newydd, gan arbed tua £310 y flwyddyn i ddefnyddwyr, a chan estyn cefnogaeth i'r rhai yn y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni yn y bandiau treth gyngor is, yn ogystal â thargedu'r bobl fwyaf agored i niwed, ac ymestyn cefnogaeth i'r rhai nad ydynt yn elwa o unrhyw gymorth arall gan y Llywodraeth ar hyn o bryd, i uwchraddio'u cartrefi?

Yn amlwg, mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, yn ymwneud yn fawr â hyn ac yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU i weld pa fudd a ddaw yn sgil ECO4 o ran ein sefyllfa. Oherwydd yn amlwg, mae effeithlonrwydd ynni, ac effeithlonrwydd ynni ein rhaglen Cartrefi Clyd, yn hanfodol i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Ond rwy'n credu, unwaith eto, mai cyfrifoldeb y Gweinidog Newid Hinsawdd fydd adrodd yn ôl ar y trafodaethau presennol, ond hefyd i gydnabod yr hyn rydym yn ei wneud gyda'r rhaglen Cartrefi Clyd, y cynllun Nyth sy'n seiliedig ar alw, nad yw'n dod i ben tan fis Medi nesaf mewn gwirionedd, ac rydych yn gwybod ei bod bellach wedi cyhoeddi dull newydd yn ei datganiad ar lafar ar 8 Tachwedd, sy'n ddull ffabrig yn gyntaf, gwaethaf yn gyntaf a charbon isel o fynd ati.

Roeddwn eisiau dilyn cwestiwn Mark Isherwood, oherwydd rwy'n credu ei fod yn ymwneud â grymuso awdurdodau lleol a sicrhau bod ganddynt adnoddau i wneud cais am system ECO4 Flex, oherwydd mae'n debyg i 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi'. Mae angen inni sicrhau bod Cymru'n hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddi, i ôl-osod rhai o'n cartrefi niferus sy'n rhy oer o lawer a lle mae pobl yn byw mewn tlodi tanwydd. Felly, tybed a wnewch chi gael sgwrs gyda'ch cyd-Aelod, y Gweinidog llywodraeth leol, ynglŷn â sut y gallwn sicrhau bod gan awdurdodau lleol adnoddau i sicrhau bod ganddynt allu i wneud cais am y cyllid hwn.

Wel, rwy'n credu fy mod eisoes wedi sôn y prynhawn yma fy mod yn cyfarfod yn rheolaidd gydag arweinwyr llywodraeth leol. Mae gennym gostau byw ar yr agenda, a byddaf yn codi hyn gyda hwy. Ond yn amlwg, mae fy nghyd-Aelodau, y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Gweinidog Newid Hinsawdd, hefyd yn ymgysylltu ag awdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn manteisio ar unrhyw gyfle.

Cwestiwn 7 i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog. Sarah Murphy.

Fel Llywodraeth, rydym yn sefyll ochr yn ochr â'n cymunedau LHDTC+. Dyna pam mae hawliau LHDTC+ wedi'u gwreiddio yn ein rhaglen lywodraethu, a pham rydym yn datblygu ein cynllun gweithredu LHDTC+ beiddgar. Ar ôl adolygu mwy na 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad, ein nod yw cyhoeddi'r cynllun gweithredu diwygiedig ym mis Chwefror 2023.

Diolch am eich diweddariad, Weinidog. Yn ddiweddar, cyfarfûm ag Ollie Mallin, sy'n cynrychioli Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru yn Senedd Ieuenctid Cymru. Mae Ollie hefyd yn etholwr i mi ac mae wedi bod yn dadlau dros faterion LHDTC+ i bobl ifanc. Mae Ollie wedi siarad yn onest am homoffobia sy'n wynebu pobl ifanc mewn ysgolion, a'r diwylliant sydd, yn anffodus, yn dal i fod yn bresennol, sy'n gallu dechrau gyda sylwadau negyddol a chyfeiriadau at stereoteipiau hoyw, ond fel y gwyddom, mae'n ysgogi rhagfarn a gwahaniaethu yn erbyn pobl LHDTC+ ar draws pob rhan o'n cymdeithas.

Rwy'n llwyr gefnogi eich gwaith ar gynllun gweithredu LHDTC+. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru eisiau i Gymru fod yn genedl lle mae pawb yn teimlo'n ddiogel i fod yn nhw eu hunain, i fod yn agored am eu cyfeiriadedd rhywiol, eu hunaniaeth rhywedd, eu mynegiant rhywedd a nodweddion rhyw gartref, yn eu hamser hamdden, yn y gwaith neu yn yr ysgol heb deimlo bygythiad. Bydd angen agwedd ragweithiol, ynghyd â myfyrio ac ymgynghori, yn enwedig mewn amgylchedd fel ysgolion, i sicrhau bod y pethau y mae pobl ifanc yn eu gweld—eu bod yn gweld y newidiadau cadarnhaol hyn mewn gwirionedd. Yn y pen draw, mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod ysgolion yn ddigon diogel i ddisgybl LHDTC+ fel nad oes rhaid iddynt boeni am ragfarn oherwydd pwy ydynt. Felly, Weinidog, ar y pwynt hwn, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg i sicrhau bod ysgolion yn ymateb i'r cynllun gweithredu? Diolch.

Diolch i Sarah Murphy am godi hyn, a hefyd am eich cefnogaeth i'r cynllun gweithredu LHDTC+. Fel y dywedoch, mae'r gwaith a wnawn yn hynod o bwysig, ac yn amlwg, nid yw ond yn ymwneud â rhoi'r cynllun hwnnw ar waith, mae'n ymwneud â'r gwahaniaeth y mae'n ei wneud yn ymarferol. A gaf fi hefyd ddiolch a rhoi cydnabyddiaeth i Ollie am siarad mor onest am hyn a rhannu profiadau pobl ifanc, sydd, yn anffodus, yn dal i ddigwydd, nid mewn ysgolion yn unig ond mewn lleoliadau gwahanol ledled Cymru? Mae'n gwneud imi deimlo'n arbennig o drist, a minnau wedi cael fy mwlio yn yr ysgol oherwydd—rwy'n credu fy mod wedi dweud yn y fan hon o'r blaen—fod plant eraill yn gweld rhywbeth ynof fi nad oeddwn wedi'i adnabod fy hun.

Rydych yn sôn am y sylwadau a'r sarhad negyddol, ac os cofiwch chi'r hen ymadrodd am ffyn a cherrig yn torri esgyrn, ond na fydd geiriau byth yn brifo, wel, yn bendant nid yw hynny'n wir—mae geiriau'n brifo. Un o'r pethau sy'n aros yn y cof, ac rwyf wedi rhannu hyn gyda rhai o fy nghyd-Aelodau, yw eu bod yn fy ngalw'n 'Lesley'—rwy'n credu eu bod yn golygu 'Lesley y lesbian'. Felly, yn ogystal â bod yn hynod greulon, mae bwlis yn ddiddychymyg iawn hefyd. Ond maent yn dweud mai'r personol yw'r gwleidyddol, felly mae'r cynllun gweithredu LHDTC+ hwn yn bwysig iawn i mi ar y lefel honno hefyd, oherwydd rwyf eisiau gweld y newid i genedlaethau sydd yn yr ysgol nawr a chenedlaethau i ddod, ac rwy'n credu bod y gwaith y mae Ollie'n ei wneud yn bwysig iawn. Byddwn yn hapus iawn i gyfarfod ag Ollie gyda'r Aelod. 

Ond ar y cynllun gweithredu ei hun, mae cyfres o gamau gweithredu ynddo, ac rwy'n ystyried yn ofalus iawn, ar y cyd â'r Gweinidog addysg, sut rydym nid yn unig yn cefnogi pobl ifanc mewn ysgolion ond sut rydym yn cefnogi eu haddysgwyr ac yn cefnogi'r athrawon i allu ymdrin a mynd i'r afael â'r pethau hyn gyda gofal yn ogystal â hyder, oherwydd rwy'n credu bod yna sgil-effaith yn dal i fodoli o ganlyniad i adran 28, lle mae pobl yn dal i fod yn nerfus wrth fynd i'r afael â'r materion hyn, yn anffodus. Felly, mae angen i ni gynnig cefnogaeth i'r athrawon a'r staff addysgu yn ogystal ag i'r dysgwyr.

Weinidog, un o'r camau gweithredu yn y cynllun yw archwilio ffyrdd y gellir cael gwared ar ddulliau adnabod personol diangen, megis enw, oedran, a dynodwyr rhywedd o'r ddogfennaeth, yn enwedig mewn arferion recriwtio. Gallai hyn hefyd fod o gymorth i leihau'r risg o wahaniaethu yn erbyn rhywun o gefndir lleiafrifol ethnig. I ba raddau rydych chi wedi llwyddo i gyflawni'r cam gweithredu hwn? A yw cyrff cyhoeddus, fel y GIG, bellach wedi datblygu'r amcan hwn, ac a allwch chi roi tystiolaeth o unrhyw welliant o gwbl?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniad? Mae'r pwynt y mae'n cyfeirio ato yn un o'r pwyntiau y buom yn ymgynghori arnynt fel rhan o'r cynllun gweithredu drafft, ac nid wyf yn credu fy mod yn achub y blaen drwy gadarnhau y byddwn yn ehangu ar y pwynt yn y cynllun gweithredu ei hun pan fydd yn cael ei gyhoeddi ddechrau'r flwyddyn nesaf. Rydych yn codi pwynt dilys iawn ynglŷn â'r pethau y gallwch eu gwneud i fynd i'r afael â'r gwahaniaethu hwnnw ac i gael gwared ar y risg o hynny hefyd. Felly, pan fyddwn ni'n ffurfioli'r cynllun gweithredu terfynol, byddwn i'n falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn fwy manwl i'r Aelod am y gwaith sy'n digwydd ar draws y Llywodraeth mewn perthynas â'r materion y mae'n eu codi.

Dyw materion yn ymwneud â Swyddfa’r Post a’r Post Brenhinol ddim wedi’u datganoli, ond wrth gwrs mae gen i ddiddordeb mewn unrhyw fater sy’n effeithio ar Gymru a chymunedau Cymru. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd efo’r ddau sefydliad. Fe wnes i gwrdd â Swyddfa’r Post ym mis Hydref a’r Post Brenhinol ym mis Gorffennaf.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog. Mae'n gwasanaeth post, wrth gwrs, drwy'r Swyddfa Post a'r Post Brenhinol, yn wasanaeth hanfodol i gymaint o bobl yn ein cymunedau. O ran fy rhanbarth, mae nifer o swyddfeydd post wedi cau neu leihau eu horiau agor, ac mae pryderon penodol o ran dyfodol swyddfa post Pontypridd—swyddfa brysur dros ben yng nghanol tref Pontypridd, sy'n cau ar 23 Rhagfyr heb unrhyw sicrwydd eto y bydd yn ailagor.

Yn bellach, fel y byddwch yn ymwybodol, mae anghydfod parhaus rhwng gweithwyr y Post Brenhinol, a hoffwn heddiw yrru neges o gefnogaeth i'r gweithwyr hynny sy'n ymladd o ran eu telerau gwaith ynghyd â dyfodol y gwasanaeth. Clywyd tystiolaeth yn y cyfryngau'r wythnos diwethaf ynglŷn â sut mae'r gwasanaeth yn cael ei redeg, gyda llythyrau ddim yn cael eu blaenoriaethu mwyach, a bod lleihad wedi bod yn y nifer o weithwyr, gan olygu bod rhai pobl yn colli post pwysig megis apwyntiadau meddygol oherwydd bod llythyrau ddim yn eu cyrraedd mewn pryd. Hoffwn ofyn, felly: pa drafodaethau penodol mae'ch swyddogion, neu chithau, Ddirprwy Weinidog, wedi'u cael gyda'r Swyddfa Post a'r Post Brenhinol, o ran yr elfennau yma o'u gwasanaethau, ac yn benodol o ran y Post Brenhinol, o ran yr anghydfod, er mwyn sicrhau bod galwadau'r gweithwyr yn cael eu gweithredu gan reolwyr a bod y gwasanaeth hanfodol hwn yn cael ei ddiogelu i'r dyfodol?

Rwy'n credu bod hwn yn fater y mae'r Aelod yn ei ddilyn yn eithaf agos, ac sydd wedi cael ei grybwyll mewn gohebiaeth o'r blaen. Ac rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth sy'n effeithio ar bob un o'n cymunedau, yn enwedig y cymunedau mwy gwledig yng Nghymru sy'n ddibynnol ar y rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol. Rwy'n credu mai'r peth cyntaf i'w ddweud ynghylch Swyddfa'r Post a'r Post Brenhinol yw eu bod yn amlwg yn gwmnïau gwahanol ac ar wahân. Ond rwy'n ymwybodol o'r mater y soniodd yr Aelod amdano ynglŷn â swyddfa bost Pontypridd, a'r ffaith eu bod yn chwilio am wasanaeth arall ar hyn o bryd, ond rwy'n gwybod ei bod yn her sy'n wynebu llawer o gymunedau ac mae'n rhywbeth y byddaf yn ei godi eto gyda Swyddfa'r Post, ac efallai y caf gyfarfod pellach, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod.

Ac rwy'n siŵr y bydd gweithwyr y Post Brenhinol yn sicr yn gwerthfawrogi'r gefnogaeth gan yr Aelodau yn y Siambr hon i'r anghydfod diwydiannol presennol. Oherwydd mae'n bygwth effeithio ar y rhai sy'n darparu'r gwasanaethau hynny a'r gweithwyr yng Nghymru, yn ogystal â'r gwasanaethau rydym yn eu cael yng Nghymru. Nid yn unig fe allai wanhau sefyllfa gweithwyr, gallai wanhau'r gwasanaeth ac o bosibl symud i ffwrdd o'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol y mae cymaint o gymunedau'n dibynnu arni. Felly, rwy'n credu bod Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu yn iawn i ddweud nad yw'r anghydfod hwn yn ymwneud â thâl ac amodau'n unig—mae'n ymwneud â sefydliad rydym wedi dibynnu arno ers blynyddoedd lawer. Felly, gallaf ddweud wrth yr Aelod y byddaf yn cyfarfod ag Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu eto yn fuan iawn a byddaf yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn y cyfarfod hwnnw.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Hefin David.

Diolch yn fawr, Hefin David. Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu'r gweithgorau a'r tasglu hawliau pobl anabl i ymateb i'r adroddiad 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19' a gynhyrchwyd yn ystod pandemig COVID-19 ac mae'n bwrw ymlaen â chamau 'Gweithredu ar Anabledd: hawl i fyw’n annibynnol – fframwaith a chynllun gweithredu'.

Mae Unsain wedi dynodi mai 2002—2022, mae'n ddrwg gennyf—yw Blwyddyn y Gweithiwr Anabl, ac yfory byddaf yn cynnal digwyddiad yn y Senedd, a fydd yn gyfle cyffrous i arddangos y sgiliau, y profiad a'r rhinweddau sydd gan weithwyr anabl i'w cynnig i weithlu'r sector cyhoeddus ac i gymdeithas. A bydd y digwyddiad yn canolbwyntio ar siarad yn erbyn gwahaniaethu ar sail anabledd, herio stereoteipiau negyddol ac amlygu'r gwaith y gellir ei wneud i gael gwared ar rwystrau sy'n atal pobl anabl rhag cyflawni eu nodau. Yn eich datganiad bythefnos yn ôl, fe'i gwnaethoch yn glir fod Llywodraeth Cymru yn cefnogi camau i ymgorffori'r model cymdeithasol o anabledd ym mhob rhan o gymdeithas. A ydych yn cytuno, felly, mai un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol y gallwn wneud hyn yw canolbwyntio ar greu cymdeithas lle mae pobl anabl yn cael eu gwerthfawrogi, gan eu helpu i fod yn fwy gweithgar mewn bywyd cyhoeddus, a hefyd, yn bwysig, mewn undebau llafur ac yn eu gweithleoedd?  

Diolch yn fawr, Hefin David. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ymuno â'ch digwyddiad yfory, fel aelod balch o Unsain a hefyd fel Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ond rwy'n cytuno mai'r ffordd fwyaf effeithiol o sicrhau bod pobl anabl yn cael eu gwerthfawrogi ym mhob agwedd ar fywyd, gan gynnwys bywyd cyhoeddus, y gweithle, undebau, yw ymgorffori'r model cymdeithasol o anabledd. Rydym yn gweithio tuag at hyfforddi ein holl staff ar y model cymdeithasol, a hefyd gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, i'w hyrwyddo fel bod pobl yn deall beth mae'n ei olygu: ein bod yn gwneud pobl yn anabl ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r rhwystrau hynny. A byddaf yn atgyfnerthu ein hymrwymiad i hynny yfory yn eich digwyddiad.

Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.

Yr eitem nesaf felly yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr am y cwestiwn.

Rwyf fi a fy nghyd-Weinidogion wedi gwneud safbwynt Llywodraeth Cymru am ddatganoli cyfiawnder yn glir iawn i'r Arglwydd Ganghellor hwn, ei ragflaenwyr a nifer o Weinidogion eraill y DU, ac yn fwyaf diweddar yr Arglwydd Bellamy, yr Is-ysgrifennydd dros gyfiawnder, ddydd Llun. Mae'n parhau'n siomedig iawn nad yw Llywodraeth y DU yn fodlon ymgysylltu o ddifrif â'r cwestiwn hwn.

Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Rydym wedi cael y degfed Arglwydd Ganghellor mewn 12 mlynedd; rwy'n credu ein bod wedi cael 10 mewn hanner canrif cyn hynny. Ond mae'r arolygon barn yn awgrymu'n gyson, ar ôl yr etholiad cyffredinol nesaf, y bydd yna Arglwydd Ganghellor Llafur yn San Steffan. Fel y nodwyd ddoe, roedd maniffesto Llafur San Steffan 2017 yn cefnogi datganoli cyfiawnder yn llawn. Yn 2019 roedd yr ymrwymiad hwnnw wedi diflannu. Mae adroddiad diweddar Brown yn argymell datganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf. Nawr, er fy mod yn croesawu unrhyw ddatganoli pellach i Gymru, fe wnaeth adroddiad Thomas ddadleuon cryf ac argyhoeddiadol yn erbyn datganoli tameidiog. Ni fydd argymhellion adroddiad Brown ond yn symud rhywfaint ar yr ymylon garw, a bydd problemau sylfaenol y system gyfiawnder yng Nghymru, sydd gyda'r gwaethaf yng ngorllewin Ewrop, yn aros. Felly, Gwnsler Cyffredinol, a yw Llywodraeth Cymru yn dal i ymrwymo i ddatganoli cyfiawnder yn llawn, ac a fyddwch chi'n gwneud eich barn yn glir i'r Blaid Lafur yn San Steffan?

Wel, gallaf ddweud bod safbwynt Llywodraeth Cymru yn dal i fod yr un peth. Rydym yn cefnogi argymhellion comisiwn Thomas, ac rydym hefyd yn cefnogi, yn benodol o fewn hynny, datganoli cyfiawnder a datganoli cyfiawnder troseddol yn arbennig. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw y bydd datganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf yn gamau sylweddol iawn ymlaen.

Rwy'n credu bod yn rhaid i chi fod yn ofalus ynghylch tynnu agweddau ar adroddiad Gordon Brown o'u cyd-destun, adroddiad a gomisiynwyd gan Blaid Lafur y DU wrth gwrs. Rwy'n credu ei fod yn cynnwys negeseuon pwysig iawn. Yn gyntaf, mae'n dweud:

'Fel mater o egwyddor, ni ddylid cyfyngu ar ddatganoli i Gymru ac eithrio drwy gadw'n ôl y materion hynny'n unig sy'n angenrheidiol ar gyfer cyflawni dibenion y DU fel undeb'.

Dywed hefyd nad oes unrhyw reswm o gwbl pam na allai materion sydd wedi eu datganoli yn yr Alban, gan gynnwys pwerau newydd sy'n cael eu cynnig, gael eu datganoli i Gymru hefyd. Ac mae'n cyfeirio'n benodol at yr argymhelliad i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf. Ond rwy'n credu—. Mewn sawl ffordd, rhan bwysicaf yr adran hon o'r adroddiad yw'r ffaith ei fod hefyd yn dweud

'bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu Comisiwn i archwilio gwahanol faterion cyfansoddiadol, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Pan fydd yr adroddiad...wedi dod i law, rydym yn disgwyl i Lywodraeth Lafur ymgysylltu'n adeiladol â'i argymhellion.'

Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig fod yr adroddiad hwnnw'n cydnabod yr hyn a ddywedasom yn gynnar iawn pan wnaethom sôn am sefydlu'r comisiwn annibynnol, sef mai yn y lle hwn y byddem yn gwneud penderfyniadau ar ddyfodol Cymru, ac mai'r Senedd hon a phobl Cymru ddylai benderfynu sut olwg fyddai ar y dyfodol hwnnw. A thra bod y comisiwn yno, rwy'n credu ei bod yn bwysig fod yr adroddiad hwnnw'n ystyried y ffaith bod y comisiwn yno, a bod yr argymhellion a'r safbwyntiau y mae'r comisiwn yn eu cyflwyno yn rhai y byddwn ni fel Senedd yn eu hystyried wedyn. Byddwn yn penderfynu ein hunain beth sy'n bwysig ac yna byddwn yn anelu i ymgysylltu'n adeiladol ar gyfer datganoli neu ar gyfer y newidiadau a'r diwygiadau rydym yn eu hystyried yn angenrheidiol mewn perthynas â Chymru, yn seiliedig ar argymhellion y comisiwn hwnnw.

Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed beth sydd gennych i'w ddweud ar hyn, ac rwyf eisiau codi'r pryderon rydym wedi'u clywed am natur anghysylltiol y system cyfiawnder troseddol ar hyn o bryd. Er enghraifft, pan gawsom gyfarfod o'r pwyllgor deddfwriaethol a chyfansoddiadol, o dan gadeiryddiaeth Huw Irranca-Davies, gyda'r Arglwydd Bellamy, tynnwyd sylw at bwysigrwydd prosiect Ymweld â Mam fel pe bai hwn yn rhywbeth sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth y DU, er mai Llywodraeth Cymru sy'n ei ariannu mewn gwirionedd. Yn yr un modd, mae tystiolaeth a glywsom gan Gymdeithas yr Ynadon yn codi rhai pryderon. Nid oes gennym unrhyw reolaeth dros Gymdeithas yr Ynadon, ac mae'r bylchau y mae pobl yn y system cyfiawnder troseddol yn cwympo drwyddynt, yn enwedig menywod, lle rydym yn benderfynol o beidio ag anfon pobl i'r carchar oni bai ei fod yn gwbl angenrheidiol, yn nodi ein bod wedi gorfod gwthio'n galed ar y mater hwn, oherwydd mae'n sefyllfa gwbl gamweithredol ar hyn o bryd.

Wel, diolch am y sylwadau hynny, ac nid wyf yn anghytuno â'r pwyntiau rydych wedi'u gwneud. Mae llawer ohonynt yn bwyntiau rydym wedi'u gwneud yn ein papur 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru', ac wrth gwrs mae'r ymchwil diweddar gan Brifysgol Caerdydd, y cyhoeddiad The Welsh Criminal Justice System: On the Jagged Edge, yn wirioneddol bwysig yn fy marn i.

Yr hyn sy'n bwysig ynglŷn â'n hymgysylltiad â Llywodraeth y DU mewn perthynas â chomisiwn Thomas yw eu bod yn gefnogol wrth gwrs, a'u bod wedi derbyn y pwyntiau am ddadgyfuno data rydym ei angen i gael dadansoddiad data i Gymru, oherwydd er mwyn ffurfio polisi mae angen ichi wybod beth sy'n digwydd mewn gwirionedd. Rwy'n credu ein bod i gyd wedi cael ein syfrdanu'n llwyr gan rywfaint o'r data gan Brifysgol Caerdydd, a oedd yn dangos, o bob 10,000 o'r boblogaeth, y byddai 14 o'r rhai yng ngharchar yn wyn a 79 yn groendywyll neu o gefndiroedd ethnig. Mae'r rhain yn ffigurau hollol frawychus, ac mae dadgyfuno gwybodaeth yn ein galluogi i ddeall pam fod hynny'n digwydd, pam fod mwy o ddinasyddion Cymru yn cael eu carcharu o fewn y system gyfiawnder, a phethau y mae angen i ni eu deall. Ac mae'n cyd-fynd yn union â'r rheswm pam ein bod eisiau datganoli cyfiawnder. Yr hyn sy'n bwysig am adroddiad Gordon Brown yn fy marn i—ac wrth gwrs, byddaf yn edrych ymlaen at yr adroddiad llawn gan ein comisiwn annibynnol ein hunain maes o law—yw nad oes unrhyw ddrysau ar gau. 

Diolch am y cwestiwn. Ysgrifennais at yr Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol dros Gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy, ym mis Awst eleni, i alw ar gyrff cyhoeddus i ddatgelu gwybodaeth yn llawn yn ystod ymchwiliadau cyhoeddus neu achosion troseddol. Credaf y byddai cyfraith Hillsborough o fudd i'r alwad am ymchwiliad cyhoeddus i ddigwyddiadau yn Orgreave.

A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw a'i ymrwymiad i gyfraith Hillsborough, rhywbeth rwyf wedi tynnu sylw ato mewn cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, ynghyd â meysydd eraill o anghyfiawnder? Oherwydd mae'n llawer rhy anodd i bobl ddosbarth gweithiol yn y Deyrnas Unedig ac yng Nghymru gael mynediad at gyfiawnder. Fe wnaeth glowyr Orgreave, gan gynnwys llawer o Gymru, ddioddef anghyfiawnder dybryd. Ar y diwrnod, fe wnaeth llawer ohonynt ddioddef ymosodiadau anghyfreithlon creulon a pharhaus, ac mae'r hyn a ddigwyddodd wedyn yn staen go iawn ar system gyfreithiol Prydain. Gwnsler Cyffredinol, mae'r cyn-lowyr hyn yn haeddu cyfiawnder, a dylai pawb ohonom sy'n poeni am gyfiawnder barhau i godi'r mater hwn. A gaf fi ofyn am sicrwydd y byddwch chi, fel Cwnsler Cyffredinol, a Gweinidogion Llywodraeth Cymru, yn manteisio ar bob cyfle a gewch i godi hyn gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ac i fanteisio ar bob cyfle i godi llais a chadw fflam cyfiawnder yn fyw dros Orgreave?

Diolch yn fawr i chi am hynny ac am godi hynny. Nid wyf yn gwybod a ydych yn ymwybodol y bûm i’n un o'r cyfreithwyr yn achos Orgreave a'r achosion terfysg, lle gwnaethom sicrhau dedfryd 'ddieuog' mewn perthynas â phob un o'r 90 achos roeddwn yn rhan ohonynt, ac yna fe wnaethom ni ddwyn achos sifil yn erbyn yr heddlu am erlyniad maleisus ac arestio ar gam. Roedd yr holl achosion sifil hynny'n gwbl lwyddiannus. Yr hyn a oedd yn bwysig amdanynt a'r hyn sy'n bwysig am y mater hwn yw ei fod yn ymwneud ag arfer grym gan y wladwriaeth. Ac rwy'n credu bod tystiolaeth, a bydd dogfennaeth sydd eto i'w datgelu a fydd yn dangos bod y penderfyniadau a wnaed yn Orgreave—ac wrth gwrs mae'n ymwneud â materion eraill rydym yn ymwybodol ohonynt mewn perthynas â Hillsborough, ond y materion hynny, y penderfyniadau hynny—wedi cael eu gwneud ar y lefel uchaf un mewn gwirionedd, ar lefel brif weinidogol. Dyna yw fy nghred yn hynny o beth, ac rwy'n credu mai dyna yw'r rheswm pam na chynhelir ymchwiliad gan y Llywodraeth hon. Rwy'n falch iawn fod y Llywodraeth Lafur nesaf wedi rhoi ymrwymiad y bydd yn cynnal ymchwiliad i Orgreave, y bydd y dogfennau hynny'n cael eu datgelu, nid oherwydd ei fod yn ailgodi'r gorffennol, rhywbeth a ddigwyddodd amser maith yn ôl, ond bob tro y bydd gwladwriaeth yn camddefnyddio ei phŵer, mae'n bwysig fod yr achosion hynny'n cael eu gwneud yn gyhoeddus a'u bod yn cael eu trin yn y ffordd briodol. 

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 

Diolch, Lywydd. Gan adeiladu ar yr hyn rydych wedi'i ddweud yn eich ymatebion blaenorol, er na allwn gefnogi argymhellion diwygio cyfansoddiadol Gordon Brown a gyhoeddwyd gan Blaid Lafur y DU ddydd Llun yn eu cyfanrwydd, mae yna elfennau sydd, yn ein barn ni, yn haeddu ystyriaeth, gan gynnwys cynigion i sicrhau bod gan Gymru lais parhaol, nid yn unig yn Nhŷ'r Cyffredin, ond yn yr ail Siambr, pe bai hyn yn arwain at waith craffu dwysiambr priodol ar y ddeddfwriaeth ddatganoledig; cynigion i geisio mwy o gydweithio rhwng pedair Llywodraeth y DU i ymdrin â phroblemau cyffredinol, fel pandemigau a llygredd; a chynigion i wella rôl Aelodau'r Senedd hon fel y gallent fwynhau'r un breintiau ac amddiffyniadau ag Aelodau Seneddol mewn perthynas â datganiadau a wnaed yn eu trafodion. 

Rydym hefyd yn nodi'r datganiad gan Arglwydd Blunkett y Blaid Lafur fod cynlluniau Syr Keir Starmer ar gyfer ail Siambr etholedig yn creu perygl o dagfa ddeddfwriaethol debyg i'r hyn a geir yn yr Unol Daleithiau ac na ddylai fod yn flaenoriaeth, ac er gwaethaf datganiad y Prif Weinidog yma yr wythnos diwethaf, fod trosglwyddo cyfrifoldeb am faterion cyfiawnder, sef polisi ei Lywodraeth, wedi'i gynnwys ym maniffesto Llafur yn etholiadau cyffredinol y DU yn 2017 a 2019, mae Plaid Lafur y DU bellach ond yn cynnig datganoli pwerau dros gyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaethau prawf i Lywodraeth Cymru. Sut rydych chi'n ymateb i hyn felly, ac a ydych yn cytuno—rwy'n credu fy mod yn gwybod beth fydd yr ateb; mae'n gwestiwn rhethregol—ond a ydych yn cytuno bod hyn nawr yn cau'r drws ar ddatganoli cyfiawnder ehangach a phlismona i Gymru?

Diolch am y cwestiwn ac fe wnaethoch chi ymdrin â rhai pwyntiau diddorol iawn yno. Ac rwy'n falch iawn, ac rwy'n credu ein bod yn cydnabod yn gyffredinol, onid ydym, pa mor bwysig yw'r newidiadau sydd wedi digwydd: y ffaith ein bod yn ddeddfwrfa cyfraith sylfaenol a pha mor bwysig yw hi fod gennym le parhaol, cydnabyddedig o fewn y Goruchaf Lys. Rwy'n credu bod yr hen ddadleuon ynghylch awdurdodaeth yn hen ffasiwn mewn gwirionedd.

Pan fo gennych seneddau sy'n ddeddfwrfeydd a bod gennych faterion sy'n gyfansoddiadol, a'r Goruchaf Lys yn cyflawni swyddogaeth gyfansoddiadol, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl iawn i Gymru gael ei chynrychioli'n benodol. Rwy'n credu bod hyn yn cael ei gynrychioli bron drwy'r drws cefn drwy sicrhau bod barnwr Cymreig yno, ac rwy'n falch iawn fod yr Arglwydd David Lloyd-Jones yno yn y Goruchaf Lys—barnwr Goruchaf Lys sy'n siarad Cymraeg; yr un cyntaf erioed. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fod hynny'n dod yn rhywbeth sy'n cael ei ffurfioli ac yn dod yn rhan o'n strwythurau, fel gyda'r Alban, fel gyda Gogledd Iwerddon, ac fel gyda Lloegr, fod barnwr Cymreig penodol yn y Goruchaf Lys. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gwneud y rheini. A hefyd, y gydnabyddiaeth i bwysigrwydd cydweithredu a gwelliannau rhynglywodraethol. Rwy'n credu bod pwysigrwydd yr argymhelliad yn adroddiad Gordon Brown ar sefydlu strwythur diymwad mewn perthynas â Sewel yn rhywbeth rydym wedi dadlau drosto ers tro. Ym mha fformat bynnag, byddai'n rhywbeth a fyddai'n gam sylweddol ymlaen.

Ond nid wyf yn cytuno â'r hyn rydych chi'n ei ddweud am gyfiawnder. Nid yw adroddiad Gordon Brown yn cau unrhyw ddrysau penodol; mae'n adroddiad sy'n gwneud argymhellion i Blaid Lafur y DU yn ei chyfanrwydd, ond mae'n un sy'n rhoi cyfeiriad penodol iawn. Rwy'n credu bod y rhannau a ddarllenais yn gynharach yn glir iawn ei fod yn ildio i farn y comisiwn annibynnol a phan fydd y comisiwn hwnnw wedi adrodd, y bydd yn galw am ymgysylltiad adeiladol. Ac mae'r adroddiad yn ei gwneud yn gwbl glir nad oes unrhyw ddrysau ar gau ac y dylai datganoli pellach fod yn seiliedig ar sybsidiaredd: hynny yw, na ddylai Llywodraeth y DU ymdrin ag unrhyw eitemau nad ydynt yn angenrheidiol i lywodraethu cyd-ddibynnol o fewn y DU gyfan, ac y dylai'r gweddill gael ei ddatganoli. Felly, mae'n newid sylweddol iawn ac nid wyf yn credu ei fod yn dweud yr hyn rydych chi'n ei awgrymu o gwbl am gyfiawnder, ac rwy'n hyderus fod datganoli cyfiawnder i Gymru yn anochel.

Wel, diolch. Fy nealltwriaeth i yw bod lleisiau uwch arweinwyr Llafur yn y DU yn deall echelin dwyrain-gorllewin troseddu a chyfiawnder troseddol dros y ffin rhwng Cymru a Lloegr ac yn cydnabod y gallai datganoli llawn yn unol â hynny fod yn wrthgynhyrchiol.

Fodd bynnag, mae'r cyfrifoldebau sydd gennych fel Cwnsler Cyffredinol yn cynnwys materion yn ymwneud â deddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd a hygyrchedd cyfraith Cymru. Fel y gwyddoch, cyn belled â bod Aelod o'r Senedd yn gweithredu o fewn disgwyliadau etholwr, mae gan yr Aelod sail gyfreithiol i ofyn am wybodaeth gan gorff cyhoeddus wrth gynrychioli'r etholwr. Mae adran 24 Deddf Diogelu Data 2018 yn caniatáu i gynrychiolydd etholedig dderbyn gwybodaeth gan reolwr data arall, gan gynnwys awdurdod lleol, mewn perthynas ag unigolyn at ddibenion mater gwaith achos lle maent yn gweithredu gydag awdurdod. Fodd bynnag, ar ôl i mi ysgrifennu at—nid wyf am ei enwi—awdurdod lleol yng ngogledd Cymru ynglŷn â materion yn gysylltiedig â gwasanaethau cymdeithasol ar ran rhieni niwroamrywiol, roedd ymateb prif swyddog gwasanaethau cymdeithasol yr awdurdod lleol yn cynnwys, 'Mae'n ymddangos bod y rhain yn faterion a godwyd gennych fel Aelod o'r Senedd ynghylch achos unigol, ac felly y tu allan i'r paramedrau y byddem yn datgelu i drydydd parti.'

Pa gamau y gallwch chi eu cymryd felly yn eich cylch gwaith i sicrhau bod uwch swyddogion mewn awdurdodau lleol yn deall y dylai ymatebion ynghylch achosion unigol gael eu darparu gan adrannau'r cyngor wrth ateb gohebiaeth a anfonwyd gan Aelod o'r Senedd—y Senedd Cymru hon—mewn capasiti cynrychioliadol?

Wel, yn amlwg, rydym am weld cymaint ag y bo modd o gydweithio rhwng Aelodau'r Senedd ac unrhyw gyrff cyhoeddus, a chyrff preifat hefyd yn wir, lle maent yn ystyried materion y Senedd a dyletswyddau'r Senedd a dyletswyddau etholaethol. Rwy'n credu mai'r unig ffordd y gallaf eich cyfeirio, ynghylch y mater a godwyd gennych ac nad oes gennyf wybodaeth benodol amdano, yw bod yr hawliau wedi'u nodi yn y Ddeddf Diogelu Data. Pan fo unigolyn yn anfodlon â'r ymateb a gawsant i gais Deddf Rhyddid Gwybodaeth 2000, ceir proses lle gellir ei gyfeirio at y comisiynydd diogelu data, a fydd wedyn yn ystyried y sefyllfa gyfreithiol ar hynny yn y bôn ac a yw hynny'n rhywbeth y dylid ei ddatgelu neu na ddylid ei ddatgelu. Ac rwy'n credu mai dyna'r camau priodol y dylid eu cymryd yn hynny o beth.

Diolch. Fe wneuthum ymateb yn unol â hynny. Ond wrth gwrs, nid cais rhyddid gwybodaeth oedd hwn, roeddwn i'n cyflwyno achos—fel rydym i gyd yn ei wneud—yn niwtral, yn cynrychioli fy etholwyr gyda'u cais, a chyda'u hawdurdod ysgrifenedig, felly roedd yn ymateb sy'n peri pryder. Ac yn y cyd-destun hwnnw, fel y credaf eich bod yn gwybod, mae cod ymarfer Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Rhan 10, mewn perthynas ag eiriolaeth, yn nodi bod rhaid i awdurdodau lleol, wrth arfer eu swyddogaethau gwasanaethau cymdeithasol, weithredu yn unol â'r gofynion a geir yn y cod hwn, a'i bod yn agored i unrhyw unigolyn ddewis a gwahodd unrhyw eiriolwr i'w cefnogi i fynegi eu barn, eu dymuniadau a'u teimladau. Fodd bynnag, ar ôl i oedolyn awtistig ofyn yn ddiweddar i mi fynychu cyfarfod gyda'r un awdurdod lleol, fel eiriolwr iddi—fel y gwneuthum ugeiniau o weithiau gydag etholwyr a chyrff cyhoeddus; rwy'n siŵr eich bod chithau wedi gwneud hynny hefyd—fe gafodd neges gan yr awdurdod lleol y penwythnos hwn yn dweud, 'Ni allaf wahodd Mark i'r cyfarfod gan fy mod wedi cael gwybod gan uwch reolwyr, os oes gan Mark unrhyw gwestiynau yn eich cylch chi neu eich mab, fod angen iddo fynd drwy'r gwasanaethau i gwsmeriaid.'

Gobeithio y byddwch yn cytuno bod y rhain ac ymatebion tebyg eraill gan uwch reolwyr awdurdod lleol yn faterion difrifol, gyda sgil-effeithiau a allai fod yn niweidiol. Felly, unwaith eto, pa gamau y gallwch eu cymryd i sicrhau bod tramgwyddwyr mynych, fel yr awdurdod lleol hwn, yn deall ac yn gweithredu o fewn cyfraith y DU a chyfraith Cymru?

Diolch am hynny. Ar yr amgylchiadau penodol rydych chi'n eu codi, rwy'n credu bod y rheini'n rhai y gellid, ac mae'n debyg y dylid, eu cyfeirio at y Gweinidog, a fyddai'n siŵr o ymateb. Wrth gwrs mae yna lwybr arall, sef cyfeirio at yr ombwdsmon, ynghylch y ffordd y mae'r awdurdod lleol y cyfeiriwch chi ato wedi gweithredu. Rwy'n credu y byddai'n amhriodol i mi wneud unrhyw sylw penodol pellach na hynny ar rywbeth nad oes gennyf wybodaeth uniongyrchol yn ei gylch mewn gwirionedd.

Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Lywydd. Mae fy nghwestiwn cyntaf y prynhawn yma yn ymwneud â mater yn fy rhanbarth sy'n achosi pryder i etholwyr, ond mae iddo oblygiad cenedlaethol. Mae cais Merthyr (South Wales) Ltd i barhau i gloddio am lo ym mhwll glo Ffos-y-Frân y tu hwnt i'r dyddiad cau gwreiddiol, a chloddio am dair blynedd arall, wedi achosi cryn ofid i drigolion oherwydd pryderon am ansawdd yr aer a llygredd sŵn. Mae'r safle wedi ei leoli ychydig fetrau i ffwrdd o gartrefi, ysgolion a meysydd chwarae. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau a yw erthygl 67, adran 26A o Ddeddf y Diwydiant Glo 1994 yn rhoi'r cyfrifoldeb eithaf i Weinidogion Cymru am gymeradwyo ceisiadau gwaith cloddio glo yng Nghymru? A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau hefyd a yw hysbysiad cyfarwyddyd Rhagfyr 2018 yn gorfodi cynghorwyr i gyfeirio ceisiadau ar gyfer gwaith glo neu betroliwm i Weinidogion Cymru? Ac yn seiliedig ar y darnau hyn o ddeddfwriaeth, a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi safbwynt ar allu Llywodraeth Cymru i wrthod y cais gan Merthyr (South Wales) Ltd i barhau i gloddio am lo ar safle Ffos-y-Frân?

Diolch am godi hynny. Rydych yn codi materion penodol iawn sy'n ymwneud â materion cynllunio a phwerau Llywodraeth Cymru. Ac wrth gwrs, mae yna faterion wedi cael eu codi, er enghraifft, mewn perthynas ag ardal gloddio glo arall, a mae'r materion yn ymwneud yn aml â pha bwerau sydd gan Lywodraeth Cymru, ac a yw'n ymwneud â chaniatadau cynllunio sydd eisoes wedi'u rhoi neu a yw'n ymwneud â cheisiadau cynllunio newydd, ac yn y blaen. Edrychwch, ar yr amgylchiadau yno, nid yw'r manylion y gwnaethoch chi ofyn amdanynt yn bethau y gallaf eu rhoi i chi heddiw; os ysgrifennwch ataf ar wahân, os oes materion y gallaf roi ateb penodol i chi arnynt, rwy'n hapus i wneud hynny. Ond rwy'n credu y byddai'n amhriodol imi ymateb heb wybod y cefndir, gwybod ar ba gam y gallai fod arno yn y system gynllunio, pa faterion eraill a allai fodoli, a pha mor fanwl y gallaf fod wrth ymateb i chi.

Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol, ac yn sicr, fe wnaf ysgrifennu atoch am hynny.

Ers y rownd olaf o gwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, cawsom ddyfarniad y Goruchaf Lys nad oes gan Senedd yr Alban bŵer i ddeddfu ar gyfer cynnal refferendwm. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â'r sylwadau a wnaed gan Brif Weinidog Cymru yn yr haf fod achos moesol a gwleidyddol diamwys dros ganiatáu i'r Alban gynnal refferendwm ar annibyniaeth? Ac a ydych chi hefyd yn cytuno bod gan bob cenedl hawl i hunanbenderfyniaeth, os mai dyna yw dymuniad democrataidd y bobl? Yn olaf, beth yw asesiad y Cwnsler Cyffredinol o effaith adrannau 60 a 64 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 ar allu Llywodraeth Cymru i gynnal refferendwm ar annibyniaeth?

Wel, diolch eto am nifer o gwestiynau pwysig yno. A gaf fi ddweud, yn gyntaf, ar egwyddor gyffredinol hunanbenderfyniaeth? Rwy'n credu bod hynny'n un y mae'r Prif Weinidog a minnau ac eraill wedi ei wneud yn glir yn y gorffennol, fod gan genhedloedd hawl i hunanbenderfyniaeth. Mae ein safbwynt ar refferenda a'r hyn a fyddai'n digwydd gyda Llywodraeth a oedd â mwyafrif o blaid refferendwm wedi'i nodi yn 'Diwygio ein Hundeb', ac rwy'n credu iddo gael sylw penodol iawn yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos cynt. Felly, dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd, ac mae'n gwbl glir.

Mewn cyfres ddiweddar o ddarlithoedd—un gan yr Athro Ciaran Martin a fynychais—cafodd mater cyfansoddiadol arwyddocaol ei godi ynglŷn â'r hyn y dylai'r llwybrau fod ar gyfer gwlad, ar gyfer Llywodraeth sydd â mandad, ac mae hynny, heb os, yn rhan o'r ddadl gyfansoddiadol barhaus. Ar ddyfarniad y Goruchaf Lys, rwy'n credu bod gennyf ddau gwestiwn ar fin dod sy'n trafod hynny'n benodol, felly, os nad oes ots gennych, fe gyfeiriaf at hynny'n benodol pan gaiff y cwestiynau hynny eu gofyn.

Ond ar y pwynt mae'r Athro Emyr Lewis wedi ei godi, nodais ei sylwadau gyda diddordeb. Wrth gwrs, mae'n gywir i nodi'r gwahaniaethau sy'n bodoli rhwng setliad yr Alban a phwerau gweithredol Gweinidogion Cymru. Byddwn yn dweud hefyd fod gwahaniaethau sylweddol, wrth gwrs, rhwng pwerau'r Arglwydd Adfocad—fy swyddog cyfatebol yn yr Alban—a'u pwerau i allu cyfeirio ar faterion cyfansoddiadol, pŵer nad yw'n bŵer sydd gennyf fi yn benodol yn Neddf Llywodraeth Cymru. Mae hefyd yn nodi, wrth gwrs, fod y materion hyn yn hynod gymhleth.

Fy marn ragarweiniol iawn fy hun arno—ac wrth gwrs, rydym yn dal i ystyried rhai o'r materion hyn wrth iddynt godi—yw fy mod yn credu ei bod yn annhebygol, mewn perthynas ag adran 60, adran 62 ac adran 64, y byddent yn cyfreithloni cynnal pleidlais yn gofyn yn benodol y math o gwestiwn a roddodd Llywodraeth yr Alban yn eu Bil, sy'n amlwg yn ymwneud â mater a gadwyd yn ôl o ran cyfansoddiad y Deyrnas Unedig. Roedd y Goruchaf Lys yn glir iawn ar y pwynt arbennig hwnnw. Rwy'n credu y byddai angen i unrhyw bleidlais y byddem ni yn ei chael ymwneud â phwerau intra vires—pwerau sydd gan Lywodraeth Cymru neu'r Senedd mewn gwirionedd. Ac wrth gwrs, mewn sawl ffordd, rydym wedi arfer y pwerau hynny drwy sefydlu'r comisiwn annibynnol, sy'n edrych yn gyffredinol ar lesiant Cymru o fewn cyd-destun cyfansoddiadol.

Diolch yn fawr, Llywydd. Dwi'n deall eich bod chi wedi cytuno i uno cwestiwn 3 a chwestiwn 5, ond os caf i felly ddilyn ymlaen o fy nghyfaill Peredur efo'i gwestiwn o—

Fe gei di ofyn y cwestiwn ar y papur. Fe gei di ddarllen allan dy gwestiwn di yn y drefn—

Iawn, fe wnaf i hynny, felly.

Mae'n iawn.

Diolch am y cwestiwn. Roedd y dyfarniad yn ymwneud yn benodol â'r sefyllfa yn yr Alban. Nid wyf o'r farn y bydd iddo oblygiadau i'r modd y dehonglir y setliad Cymreig. Roedd y Goruchaf Lys yn glir iawn nad oedd yn gwyro oddi wrth ei ddull blaenorol o ystyried materion o'r fath.

Diolch am yr ateb yna. Wel, nôl ym mis Mawrth 2021, fe ddywedodd y Prif Weinidog—a dwi am ddyfynnu'r Saesneg yn fan hyn:

'Rhaid i ni ddangos i bobl sut y gallwn ail-lunio'r DU mewn ffordd sy'n cydnabod ei bod yn gymdeithas wirfoddol o bedair cenedl, lle rydym yn dewis cydrannu ein sofraniaeth at ddibenion cyffredin ac er budd cyffredin.'

Dyna oedd geiriau Mark Drakeford. Felly, yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys oedd yn datgan na all yr Alban ddeddfu i gynnal refferendwm ar ei dyfodol ei hun, a bod Prif Weinidog y Deyrnas Gyfunol ac arweinydd yr wrthblaid yno, Keir Starmer, wedi datgan na fydden nhw'n caniatáu i'r Alban gynnal refferendwm ar annibyniaeth, ydy'r Cwnsler Cyffredinol yn credu bod y Deyrnas Gyfunol yn gymdeithas wirfoddol—voluntary association—o bedair cenedl, a beth mae'r Llywodraeth yma yn ei wneud i ddangos i bobl sut fod posib ail-lunio'r Deyrnas Gyfunol mewn modd sy'n dangos ei bod yn gymdeithas wirfoddol?

Diolch. Rydych chi'n codi pwynt cyfansoddiadol pwysig. Ac mae'n ddiddorol iawn, yn adroddiad Gordon Brown, ei fod yn disgrifio'r Deyrnas Unedig yn benodol iawn fel cymdeithas o genhedloedd, felly i gydnabod cyfansoddiad hynny. Yn sicr, dyna fy nghred i, o ran beth yw'r sefyllfa real, oherwydd, os oes gennych chi senedd sy'n ethol pobl, sydd â mandad o etholiad, gan y bobl, ni all sofraniaeth fod yn unrhyw beth heblaw wedi ei rhannu. Y pwynt y byddem yn ei wneud, rwy'n credu, yw bod gennym gyfansoddiad sydd wedi dyddio ac sy'n gamweithredol, a dyna pam y credaf ein bod yn cael yr holl ddadleuon cyfansoddiadol hyn, oherwydd, fel y mae adroddiad interim y comisiwn annibynnol, a gyhoeddodd eu hadroddiad heddiw, wedi dweud, nid yw'r hyn sy'n bodoli ar hyn o bryd yn gweithio—nid yw'r status quo yn gweithio. Mae hynny, mewn gwirionedd, yn rhywbeth sydd wedi cael ei ailadrodd yn gyson gan y grŵp rhyngseneddol, yr arferwn ei fynychu yn flaenorol, ac rwy'n credu bod Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad bellach yn ei fynychu. Ar yr achlysuron niferus roeddwn i yno, rhoddwyd y datganiadau allan, a'r rhain yn ddatganiadau trawsbleidiol, nad yw'r trefniadau'n gweithio yn y bôn, a bod angen diwygio sylweddol. Rwy'n credu bod angen diwygio radical tu hwnt. Rwy'n ystyried adroddiad interim y comisiwn annibynnol yn ofalus iawn, ond rwyf hefyd yn ystyried adroddiadau eraill yn ofalus iawn, ynghyd â sylwebaeth arall a wneir, ond gan gynnwys yr adroddiad gan Gordon Brown, sy'n nodi beirniadaeth radical iawn o'r system bresennol, sy'n dweud yn glir iawn nad yw'r status quo yn gweithio, ac sy'n cyflwyno cyfres o egwyddorion a chynigion mewn perthynas â diwygio radical, ac un ohonynt, mewn gwirionedd, yw diddymu Tŷ'r Arglwyddi a chael rhywbeth yn ei le. Rwy'n credu bod llawer yn yr egwyddorion hynny sy'n haeddu cael eu hystyried yn ddifrifol iawn, ac rwy'n gobeithio gallu gwneud datganiad ar lafar i'r Senedd hon ym mis Ionawr, pan gawn gyfle i drafod ac ystyried llawer o'r materion pwysig hyn yn fanwl. Nid yw'n ymwneud â'r cyfansoddiad fel y cyfryw, ond y cyfansoddiad yw'r modd y caiff pŵer ei arfer. Dyna sy'n effeithio ar fywydau pobl o ddydd i ddydd. Mae'n bwysig i ansawdd bywyd pobl Cymru, a dyna pam ei fod yn bwysig i ni, a pham fod gennym y comisiwn a pham ein bod yn cael y trafodaethau hyn. 

Fel y dywedodd Mabon, mae cwestiynau 3 a 5 wedi eu grwpio. Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, fy nghwestiwn gwreiddiol oedd pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i Lywodraeth Cymru yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys nad oes gan Senedd yr Alban bŵer i ddeddfu ar gyfer cynnal refferendwm ar annibyniaeth i'r Alban. Nawr, rwy'n credu bod y canlyniad hwn yn arwyddocaol iawn i Gymru a'r Alban yn gyfansoddiadol. Yn y bôn, mae'n golygu na chaiff Cymru gynnal refferendwm ar annibyniaeth heb gymeradwyaeth San Steffan. Yn wir, fel y dywedodd yr Athro Aileen McHarg, mae'r undeb a Senedd y DU hefyd wedi'u cadw'n ôl dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, ac mae'r ffordd yr edrychir i weld a yw Bil yn ymwneud â materion a gadwyd yn ôl yr un fath.  

Bob tro y mae cwestiwn annibyniaeth wedi ei roi i bobl Cymru, ac yn fwyaf diweddar, digwyddodd hynny yn etholiad 2021 y llynedd, daeth y blaid a wnaeth y cynigion hynny yn drydydd pell. Mae pobl Cymru wedi siarad ag un llais, gan ddweud eu bod eisiau aros mewn Teyrnas Unedig gref. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi, yn wahanol i Blaid Cymru, sy'n parhau i siarad am ddatganoli pellach ac annibyniaeth yn wythnosol bron, na ddylid gwastraffu unrhyw adnoddau ac amser pellach ar y cwestiwn cyfansoddiadol hwn, ac y dylem ganolbwyntio nawr ar ddefnyddio Llywodraeth Cymru a'r adnoddau seneddol o'i mewn i wneud y gorau o'r pwerau sydd gennym? Mewn geiriau eraill, cael trefn ar ein gwasanaeth iechyd sy'n methu, cael trefn ar y safonau isel mewn addysg—

Janet, mae angen ichi orffen nawr, os gwelwch yn dda. 

—cael trefn ar ein seilwaith, ein trafnidiaeth. Gallwn fynd ymlaen ac ymlaen ac ymlaen, ond nid yw'n gadael imi wneud hynny. 

Na. [Chwerthin.]

Oni fyddech chi'n cytuno bod angen— 

Diolch, Janet.

—dechrau canolbwyntio ar y problemau—

Diolch.

—sy'n wynebu pobl Cymru a llai ar y prosiect porthi balchder hwn i Blaid Cymru?  

Wel, rwy'n credu ein bod yn mynd i'r afael â materion sy'n effeithio ar bobl Cymru. Ac rydych chi'n hollol gywir yn eich dehongliad o'r hyn y mae dyfarniad y Goruchaf Lys yn ei olygu mewn perthynas â chynnal refferendwm o dan y ddeddfwriaeth refferenda. Er hynny, lle rwy'n credu eich bod chi'n anghywir yw wrth ddweud bod hynny felly'n golygu bod popeth yn iawn ac nad oes problemau cyfansoddiadol mawr a materion diwygio cyfansoddiadol y mae angen mynd i'r afael â hwy. Pwrpas edrych ar ddiwygio cyfansoddiadol yw, yn gyntaf, pan fo'n glir iawn ac yn cael ei gydnabod ar draws pleidiau, gan bobl flaenllaw iawn ym mhob plaid wleidyddol a chan nifer o sylwebwyr eraill ac aelodau o'r cyhoedd hefyd, nad yw'r hyn sydd gennym ar hyn o bryd yn gweithio, nad yw'n ddigonol, ei fod yn hen ffasiwn ac angen ei ddiwygio. Y rheswm pam mae'r materion hyn yn bwysig a pham mae angen inni roi sylw iddynt yw oherwydd mai ein cyfansoddiad, ein pwerau a'r ffordd y mae Llywodraeth yn gweithredu sy'n ymwneud ag ystyried y rheini, ynglŷn â sut y gallwn wneud pethau'n well, a sut y gallwn newid bywydau pobl er gwell. Mae hynny'n cael ei lywodraethu—[Torri ar draws.] 

Mae'n ddrwg gennyf eich clywed yn ymateb yn y ffordd honno i'r hyn rwyf newydd ei ddweud, oherwydd dyna pam ein bod yn cael y trafodaethau hyn—dyna pam eu bod yn bwysig. Os oeddech chi'n credu nad yw trafod materion yn ymwneud â chyfansoddiad yn bwysig, ni fyddai gennym Fil Protocol Gogledd Iwerddon, ni fyddai gennym Fil cyfraith yr UE a ddargedwir, ni fyddai gennym y ddeddfwriaeth Bil Hawliau sy'n cael ei chynnig ychwaith, ac ni fyddem yn siarad yn gyson am y materion sydd wedi dod i'r amlwg dros y chwe blynedd diwethaf mewn perthynas â Brexit. Mae'r rheini i gyd yn faterion cyfansoddiadol ac maent yn effeithio ar fywydau pobl. Yr hyn a wnawn ni yw edrych ar y ffordd y mae ein perthynas â gweddill y DU yn gweithio, ond hefyd sut rydym yn arfer ein pwerau, sut rydym yn cael y pwerau sydd eu hangen arnom er mwyn cyflawni'r mandadau a gawn gan bobl Cymru, sut rydym yn gwella ein llywodraethiant, a sut rydym yn gwella'r rhan y mae pobl Cymru yn ei chwarae yn ein gwleidyddiaeth.

Diolch yn fawr am y cwestiwn. Mae’r ddogfen 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru' yn nodi ein bwriad i fynd ati i ddiwygio er mwyn creu system tribiwnlysoedd fodern i Gymru. Rydyn ni’n llunio cynigion manwl ar gyfer diwygio, ar sail y dystiolaeth ar gyfer newid a'n sgyrsiau gyda'r rhai sy’n cael eu heffeithio gan yr agenda diwygio.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Mae nifer yn dweud nad oes dim awdurdodaeth gyfiawnder yng Nghymru. Wel, dyw hynny ddim yn wir. Mae yna awdurdodaeth gyfiawnder fechan yng Nghymru, a hynny drwy'r system tribiwnlysoedd. A hithau'n flwyddyn ers cyhoeddi adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar sut i wella'r tribiwnlysoedd Cymreig, a hynny yn llwyr o fewn pŵer Llywodraeth Cymru i wneud hynny ac i helpu nifer fawr o ddefnyddwyr y tribiwnlysoedd, a oes modd i chi nawr, wedi blwyddyn, roi amserlen bendant i ni am bryd y gwelwn ni'r strwythur newydd i'r tribiwnlysoedd, a phryd y gwelwn ni, am y tro cyntaf mewn canrifoedd, y system apêl gyntaf yng Nghymru? Diolch yn fawr. 

Yn gyntaf, diolch. Mae'n amlwg fod gwaith ar y gweill mewn perthynas â'r gwaith polisi a'r gwaith deddfwriaethol ar argymhellion Comisiwn y Gyfraith mewn perthynas â thribiwnlysoedd. Ar y pwynt rydych chi'n ei godi ar awdurdodaeth, rwy'n credu bod y dadansoddiad o awdurdodaethau o ran beth yw awdurdodaeth mewn gwirionedd o'i gymharu â'r hyn y dywedir ydyw bob amser wedi bod braidd yn rhy syml. Oherwydd mae tribiwnlysoedd yn llysoedd cyfiawnder gweinyddol arwyddocaol iawn, ac edrychwn ymlaen at ddeddfwriaeth, a fy mwriad fydd parhau â'r gwaith hwnnw. Bydd cyhoeddiad maes o law mewn perthynas â deddfwriaeth ac amserlen ar gyfer creu tribiwnlys haen gyntaf, ond yn yr un modd, creu proses apeliadol ar gyfer hynny. Mae angen i unrhyw lys gweinyddol gael system apelio, a dyma fyddai'n digwydd wrth greu system apelio. Rwy'n credu y byddai'n rhan sylweddol iawn o ddatblygiad datganoli cyfiawnder yn gyffredinol.

Wrth gwrs, mae yna feysydd eraill hefyd. Rhaid i mi awdurdodi erlyniadau o dan gyfraith Cymru wrth gwrs. Rwy'n credu bod hynny'n rhan o'n hawdurdodaeth—mae hynny'n rhan o'n proses farnwrol. Pan fydd cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf wedi'u datganoli, rwy'n credu y bydd hynny'n estyniad pellach eto, a maes o law, fe geir trafodaethau adeiladol pellach dros ddatganoli'r system gyfiawnder ymhellach.

Cafodd cwestiwn 5 ei grwpio gyda chwestiwn 3, felly cwestiwn 6, Sarah Murphy.

Diolch. Rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd gyda'r Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol dros Gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy. Rwyf wedi gwneud, a byddaf yn parhau i wneud, yr achos dros ddatganoli cyfiawnder ieuenctid i Gymru yn ystod y trafodaethau hyn.

Gwnsler Cyffredinol, diolch am eich diweddariad ar hyn. Yn ddiweddar, cyfarfûm â'r Athro Kevin Haines a'r Athro Jonathan Wynne Evans, dau arbenigwr arloesol ym maes cyfiawnder ieuenctid, a siaradodd gyda mi ynglŷn â sut mae ein dull ni yng Nghymru yn ystyried eu bod yn blant yn gyntaf ac yn droseddwyr yn ail, ac fe wnaethant alw hyn yn ôl yn 2013 yn 'ddraigeiddio' cyfiawnder ieuenctid. Ac mae a wnelo hyn i gyd â gwneud yn siŵr fod y plentyn yn dod gyntaf a'r drosedd yn cael sylw wedyn. Mae tystiolaeth yn dangos bod hybu lles plant a phobl ifanc yn lleihau'r risg o droseddu ac aildroseddu, ac mae gwneud hynny'n diogelu'r cyhoedd hefyd. Felly, mae'n hynod amserol gweld mai datganoli cyfiawnder oedd un o argymhellion adroddiad diweddar Gordon Brown. Rwy'n ymwybodol fod hwn yn fater y mae'r Cwnsler Cyffredinol hefyd yn cynnal trafodaethau gyda Llywodraeth y DU yn ei gylch, ac a gawn ni ddiweddariad ar y trafodaethau hynny a'u harwyddocâd i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf i Gymru, os gwelwch yn dda?

Diolch am y cwestiwn, ac mae'n faes pwysig iawn, ac rwyf mor falch â chithau o'r ffocws penodol iawn ar gyfiawnder ieuenctid, oherwydd dyna'r maes mwyaf amlwg lle ceir ymylon garw o'r fath. Er bod cyfiawnder ieuenctid yn parhau i fod heb ei ddatganoli, mae gwasanaethau datganoledig, serch hynny, megis tai, addysg a gofal iechyd, yn chwarae rhan mor sylfaenol wrth ddargyfeirio pobl ifanc oddi wrth y system cyfiawnder troseddol yng Nghymru, ac fel y dywedwch, maent yn allweddol i alluogi atal ac ymyrraeth gynnar.

Wrth gwrs, mae gennym y glasbrint cyfiawnder ieuenctid i Gymru a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2009. Mae hwnnw'n gosod ein gweledigaeth ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru fel y cytunwyd arni gyda Llywodraeth y DU, ac mae'n mabwysiadu ymagwedd sy'n rhoi plant yn gyntaf, sy'n golygu gweithio mewn ffordd sy'n canolbwyntio ar y plentyn yn hytrach na ffordd sy'n canolbwyntio ar y gwasanaeth, gyda ffocws, rwy'n credu, ar ymarfer wedi'i lywio gan drawma, atal plant rhag dod i gysylltiad â'r system gyfiawnder a diwallu anghenion unigol plant o fewn y system gyfiawnder. Dyna pam ei fod mor bwysig i ni.

Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn codi hyn ar bob achlysur a phob cyfle gweinidogol a gaiff. Rwyf innau hefyd yn ei godi, ac yng nghyd-destun datganoli cyfiawnder, ac fel y gwnaethom ar y cyd yn y papur 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru'. Felly, fe'i codais, fel y dywedais, gyda'r Arglwydd Bellamy ddoe. Yfory, byddaf yn cyfarfod â llywydd Cymdeithas y Gyfraith ar gyfer y Deyrnas Unedig i gyd, a byddaf yn codi hynny eto, oherwydd mae cael cefnogaeth gan y proffesiwn cyfreithiol, gan y rhai sy'n ymarfer yn y maes sy'n arbenigwyr, yn hanfodol bwysig yn fy marn i ac yn bwysig i ddealltwriaeth pobl ynglŷn â pham mae hyn mor bwysig i ni, a pham mae'n rhaid iddo ddigwydd, a pham rwy'n argyhoeddedig y bydd yn digwydd mewn gwirionedd.

Diolch yn fawr am y cwestiwn. Dylai deddfwriaeth sylfaenol y gellir ei gwneud yng Nghymru gael ei gwneud yng Nghymru. Ambell waith, mae’n bosib y bydd yn synhwyrol a manteisiol i ddarpariaeth sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd gael ei gwneud mewn Biliau gan Senedd y Deyrnas Unedig, ond rhaid i’r Senedd fod wedi cydsynio i hyn bob amser.

Diolch i'r Cwnsler am yr ateb yna. Dwi'n cytuno efo'ch brawddeg agoriadol: dylai deddfau i Gymru gael eu gwneud yng Nghymru, a dylai fod yna atalnod llawn yn fanna. Dwi wedi bod yn Aelod etholedig o'r Senedd yma am flwyddyn a hanner bellach, ond yn barod—ac mae'n loes calon gen i ddweud hyn—dwi'n colli hyder yn y broses ddatganoli fel mae hi'n cael ei gweithredu yma ar hyn o bryd. Mae'n berffaith amlwg i mi fod y setliad sydd gennym ni yn gwbl annerbyniol.

Fel aelod o'r Pwyllgor Tai a Llywodraeth Leol, rydyn ni wedi derbyn sawl LCM, ac yna LCM atodol, ail LCM atodol, trydydd LCM atodol ac yn y blaen ac yn y blaen. Mae'r cydsyniadau deddfwriaethol yma yn ymwneud â deddfau ar gyfer Lloegr sydd yn dylanwadu ar Gymru, ond prin iawn ydy'r amser sydd gennym ni i graffu arnyn nhw. Dyma ddeddfwriaeth sydd am effeithio ar fywydau pobl Cymru, ond rydyn ni'n cael rhyw chwarter awr yma ac acw i graffu arnynt a gofyn cwestiynau, heb sôn am y ffaith nad ydy pobl Cymru'n cael unrhyw fewnbwn. Mae'n hollol annerbyniol a gallwn ni ddim parhau i weithredu fel yma. Mae'n rysáit perffaith ar gyfer deddfwriaeth wael. Felly, yn absenoldeb annibyniaeth i'n cenedl, mae'n rhaid inni gael setliad datganoli clir ac mae'n rhaid hefyd i Loegr gael ei Senedd ei hun efo rhaniad clir rhwng pwy sy'n gyfrifol am beth a dim amwysedd. Ydy'r Cwnsler felly yn rhannu fy rhwystredigaeth, a pha gamau mae'r Llywodraeth yma'n eu cymryd er mwyn datrys hyn?

Diolch. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth rwyf wedi gwneud sylwadau arno’n rheolaidd iawn gerbron y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad ac mewn cwestiynau yn y Senedd hon, gan fod ymgysylltu effeithiol rhwng Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru a Llywodraethau datganoledig ynghylch deddfwriaeth yn hanfodol bwysig. Methiant hynny i weithredu fel y dylai ac yn unol â’r memoranda datganoli ac ati yw un o’r rhwystrau mwyaf rhag cael proses ddeddfwriaethol effeithlon ac effeithiol y gellir craffu arni. Pan na chaiff gwybodaeth ei rhannu, pan na chaiff drafftiau eu rhannu mewn da bryd, nid yn unig fod hynny'n creu pwysau sylweddol ar y rheini sy'n gorfod ei ddadansoddi a’i ddeall, ond mae hefyd, yn fy marn i, yn wastraff aruthrol ar adnoddau y gellid eu defnyddio mewn ffyrdd eraill.

Rydym wedi bod yn pwyso am system ymgysylltu fwy cyson a mwy effeithiol. Rydym wedi cael addewidion wrth gwrs, ac rydym yn cael sicrwydd y bydd hynny’n digwydd. Wrth gwrs, mae gennym drefniant rhynglywodraethol newydd nad yw ar waith yn iawn o hyd, ond efallai y bydd hynny'n gwella'r sefyllfa. Ond credaf fod angen diwygio cyfansoddiadol mwy ystyrlon. Credaf fod yn rhaid i ddiwygio cyfansoddiadol gynnwys traddodadwyedd Sewel mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, ymwreiddio Sewel, mewn ffordd, gan fod llawer o’r problemau sy’n dod i’r amlwg drwy’r prosesau hyn yn ymwneud â Sewel wrth gwrs.

Ar broses y cynigion cydsyniad deddfwriaethol, wrth gwrs, nid oes gennym unrhyw reolaeth ystyrlon dros hynny, gan fod yn rhaid inni weithredu yn unol â'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â deddfwriaeth. Os yw’n effeithio ar y Senedd, neu ar swyddogaethau Gweinidogion Cymru, mae’n rhaid ei ystyried o ran ei effaith ar y lle hwn, ond hefyd o ran y modd y caiff ein pwerau eu harfer ac a ddylem roi cydsyniad i unrhyw un o'r eitemau hynny. Mae hynny'n amlwg yn cynnwys proses arteithiol iawn o negodiadau a thrafodaethau ynghylch gwelliannau deddfwriaethol ac ati, proses hirfaith. Mae'n gwbl aneffeithlon. Mae’n wastraff llwyr ar adnoddau o ran y ffordd y caiff y pethau hyn eu gwneud.

Unwaith eto, mae’n ddrwg gennyf am gyfeirio at hyn dro ar ôl tro, ond gwnaeth rhai o’r argymhellion a’r dadansoddiadau sy’n ymddangos yn adroddiad Gordon Brown argraff fawr arnaf, gan y byddent yn rhoi’r statws traddodadwy hwnnw i Sewel, ond byddent hefyd yn creu strwythur cyfansoddiadol penodol ar gyfer cysylltiadau rhynglywodraethol gyda gweithdrefn anghydfodau draddodadwy. Pe bai hynny’n bodoli, byddai’n gam pwysig ymlaen ar gyfer ymdrin â’r pwyntiau a godwyd gennych. Nid oedd unrhyw beth newydd yn y pethau hynny mewn gwirionedd—mae'r rhain yn bethau rydym wedi bod yn eu dweud mewn gwahanol ffyrdd ers peth amser—ond maent yn bethau y mae angen mynd i'r afael â hwy, a hyd nes yr eir i'r afael â hwy, bydd y strwythur camweithredol sydd gennym ar hyn o bryd yn parhau.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Huw Irranca-Davies.

Golyga'r argyfwng costau byw ei bod yn hanfodol fod cyngor cyfreithiol yn hygyrch er mwyn diogelu hawliau pawb, ac eto, mae Llywodraeth y DU wedi erydu cyfiawnder i’r fath raddau nes bod hygyrchedd a fforddiadwyedd cyfiawnder sifil yn y Deyrnas Unedig bellach yn is na chyfartaledd byd-eang Mynegai Rheolaeth y Gyfraith Prosiect Cyfiawnder y Byd.

Yn gynharach eleni, Gwnsler Cyffredinol, fe fyddwch yn gwybod—mae'n teimlo fel dau neu dri o Brif Weinidogion y DU yn ôl bellach—fod y pwyllgor a gadeiriaf wedi cynnal ymarfer ymgysylltu â rhanddeiliaid ar fynediad at gyfiawnder yng Nghymru. Un o’r pwyntiau a ddaeth i’r amlwg drwy hynny oedd effaith dra hysbys Deddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012 a’r effaith y mae hynny wedi’i chael o ran lleihau mynediad at gymorth cyfreithiol. Er yr hyn a groesawyd gan randdeiliaid ar ffurf buddsoddiad Llywodraeth Cymru, tynnodd sylw hefyd at effaith llai o fynediad at lysoedd a thribiwnlysoedd, a’r gwahaniaethau daearyddol sydd gennym yng Nghymru yn ogystal ag atal mynediad at gyfiawnder. Tynnodd sylw hefyd at hygyrchedd cyfraith Cymru a’r angen i gael eglurder yng nghyfraith Cymru, yn enwedig mewn meysydd a ystyrir yn rhai blaengar—ar agweddau ar gyfraith gymdeithasol ac yn y blaen. A gaf fi ofyn yn fyr iddo—? Dywedodd un o’r ymatebwyr wrthym:

'Dyma'r broblem gyda'r ffaith nad oes gennym system gyfreithiol ddatganoledig...y drafferth yw bod cymorth cyfreithiol dan reolaeth y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn Llundain'.

Ac mae hwn yn ddyfyniad uniongyrchol gan ymarferydd:

'nid oes ots ganddynt beth sy'n digwydd yng Nghymru, a dweud y gwir... ac mewn gwirionedd, weithiau, mae cymorth cyfreithiol yn cael ei wrthod ar sail nad yw'n berthnasol i Gymru'.

Gwnsler Cyffredinol, a ydych yn cytuno â mi y bydd y materion hyn yn parhau i achosi creithiau yng Nghymru ar gymdeithas ar ymylon garw cyfiawnder, ac na fydd anwybyddu'r broblem hon yn gwneud iddi ddiflannu?

Rwy'n cytuno â chi. Argymhellwyd datganoli cyfiawnder gan gomisiwn Thomas. Rwyf wedi gwneud llawer o sylwadau yn y gorffennol am fethiannau’r ymagwedd at gymorth cyfreithiol dros ddegawdau lawer, a’i bwysigrwydd i rymuso pobl. Ac wrth gwrs, mae Mynegai Rheolaeth y Gyfraith diweddar Prosiect Cyfiawnder y Byd wedi rhoi’r Deyrnas Unedig, ar gyfartaledd, yn bymthegfed yn y byd, ond o ran mynediad at fforddiadwyedd cyfiawnder sifil, roedd y Deyrnas Unedig yn safle 89 allan o 140 o wledydd, gan ein rhoi y tu ôl i Ffederasiwn Rwsia, Rwmania, Belarws, El Salvador, Paraguay, Botswana, y Traeth Ifori a llawer o wledydd eraill. Mae hynny’n warth ar y Llywodraeth.

Yr hyn rwy'n ei chael yn anodd iawn ei dderbyn, wrth gwrs, yw bod gennym bellach Is-ysgrifennydd dros gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy, sydd wedi bod yn barchus iawn ac sydd wedi bod yn gyfeillgar iawn—bu yma ddoe yn ymweld; rhoddodd dystiolaeth i'ch pwyllgor—ond mae gennym hefyd Arglwydd Ganghellor sydd wedi gwrthod rhannau mawr ac elfennau allweddol o adroddiad Bellamy ar yr adolygiad o gymorth cyfreithiol, i'r fath raddau—. Dyfynnaf y sylw hwn gan Gymdeithas y Cyfreithwyr mewn perthynas â'r penderfyniad ychydig ddyddiau yn ôl gan Dominic Raab. Dywed fod:

'Niferoedd cyfreithwyr ar ddyletswydd a chwmnïau cymorth cyfreithiol troseddol yn parhau i leihau'n frawychus o gyflym—gyda nifer o gynlluniau mewn gorsafoedd heddlu ar fin methu.'

Rydym yn ymwybodol o hynny yn ein Cymoedd, sy'n anialwch o ran cyngor.

'Mae mynediad at gyfiawnder—gan gynnwys yr hawl sylfaenol i gynrychiolaeth yng ngorsaf yr heddlu—mewn perygl difrifol, ac mae'r llywodraeth yn anwybyddu'r bygythiad.'

Dywed fod y penderfyniad diofal yn

'debygol o fod yn ergyd farwol i system cyfiawnder troseddol a arferai fod yn destun cenfigen i weddill y byd.'

Cytunaf yn llwyr â'r dadansoddiad hwnnw. Mae'r £11 miliwn rydym wedi'i roi yn ein cronfa gynghori sengl yn allweddol ar gyfer rhoi rhywfaint o gynrychiolaeth, o leiaf, i'r bobl sydd fwyaf o angen y mynediad hwnnw, ond nid yw'n gwneud y tro yn lle system fynediad at gyfiawnder wedi'i hariannu'n briodol.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Eitem 3 yw cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan, a bydd e'n cael ei ateb gan Joyce Watson.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Comisiwn y Senedd yn ymdrechu i fod yn esiampl dda yn y modd y mae'n cyflawni ei bolisïau a'i mesurau urddas a pharch. Mae’n bleser gennyf gadarnhau, yn sgil y gwaith rhagorol gan swyddogion undebau llafur, fod y Comisiwn wedi cytuno i ddarparu nwyddau mislif am ddim ar ystad y Senedd i unrhyw un sydd eu hangen, o 2 Rhagfyr ymlaen, i hyrwyddo urddas mislif ledled Cymru a bod yn esiampl i sefydliadau eraill. Mae’r nwyddau hynny ar gael yn yr holl doiledau ar ystad y Senedd, gan gynnwys arwyddion i hyrwyddo’r gwasanaeth hwnnw.

Diolch yn fawr iawn. Mae'n rhaid cyfaddef, roedd hi'n wych gweld y cynnyrch yn y tai bach ers yr wythnos hon. Rwyf eisiau gofyn hefyd, pryd bydd y peiriannau talu, felly, yn cael eu tynnu o’r tai bach? Oherwydd mae'n neges gymysg ar y funud, gan ein bod ni dal efo'r peiriannau lle mae'n rhaid talu. Pryd bydd yr arwyddion yn fwy parhaol? Oherwydd arwyddion dros dro ydyn nhw. Dwi'n deall bod hwn yn rhywbeth newydd, ond, er mwyn sicrhau bod hwn yn ddatblygiad parhaol, ydy hwn yn bolisi sydd wedi'i gadarnhau rŵan? Yn olaf, sut bydd y ffaith bod hyn ar gael yn cael ei chyfathrebu i bobl sy’n ymweld o ran diweddaru'r wefan ac yn y blaen? Oherwydd dwi'n meddwl ei bod hi'n eithriadol o bwysig bod unrhyw ymwelydd yn gwybod bod hyn ar gael. Efallai ein bod ni angen gwneud mwy er mwyn dathlu hyn a hyrwyddo, yn yr un modd ag y mae Senedd yr Alban yn ei wneud.

Cytunaf yn llwyr â’r hyn a ddywedwch. Rwy'n siŵr fod y neges ynglŷn â diweddaru’r wefan i wneud yn siŵr wedi'i chlywed. Byddwn yn cael gwared â'r 39 o beiriannau gwerthu y cyfeiriwch atynt. Maent yn costio £110 y flwyddyn yr un, a'r cyfanswm yw £4,290 y flwyddyn. Roedd y bocsys o nwyddau'n costio £1 yr un, sydd, wrth gwrs, yn llawer uwch na'r hyn y byddech yn ei dalu mewn siop. Mae'r peiriannau gwerthu hynny, fel rwyf newydd ei ddweud, bellach yn cael eu newid am nwyddau mislif rhad ac am ddim ym mhob un o'r toiledau. Amcangyfrifir mai oddeutu £3,000 y flwyddyn yw cost gwneud hynny, yn seiliedig ar yr hyn y mae'r Alban wedi'i wneud, felly rydym wedi rhoi darpariaeth ar waith yn y gyllideb i'r perwyl hwnnw. Rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedwch am sicrhau bod pawb, nid yn unig ni yn y lle hwn, yn gwybod eu bod ar gael, a bod gennym doiledau sy’n trin pobl ag urddas a pharch. Rhaid inni sicrhau eu bod yn gwybod am hynny.

Rwyf wedi cytuno i grwpio cwestiwn 1 a chwestiwn 2. Jack Sargeant.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch am gytuno i grwpio'r cwestiynau. Gomisiynydd, diolch am eich ateb i Heledd Fychan. Y rheswm pam y cyflwynais y cwestiwn hwn oedd yn dilyn sgwrs a gefais gydag aelod o staff. Daethant ataf i ofyn a oedd gennyf ddarn £1 i'w ddefnyddio mewn peiriant gwerthu yn Nhŷ Hywel. Nid oedd un gennyf—ychydig iawn o bobl sydd ag un y dyddiau hyn. Esboniodd i mi pa mor rhwystredig ac aflonyddgar y gallai fod i'w diwrnod pan nad oedd yn hawdd cael gafael ar anghenraid sylfaenol. Felly, rwy'n falch, nawr, ers i'r cwestiynau hyn gael eu cyflwyno yr wythnos diwethaf, ein bod mewn sefyllfa lle mae nwyddau mislif ar gael am ddim.

A gaf fi ofyn dau beth i'r Comisiynydd—a diolch iddi am y gwaith y mae wedi’i wneud ar hyn? A yw hyn yn rhywbeth parhaol yn y Senedd, yn Senedd Cymru? A gaf fi hefyd ofyn i chi a'r Comisiwn ystyried darparu nwyddau mislif ecogyfeillgar i staff yn y dyfodol?

Unwaith eto, diolch, Jack, am eich diddordeb ym mhopeth sy'n ymwneud â chydraddoldeb. Fe ofynnoch chi ddau gwestiwn. A yw'n rhywbeth parhaol? Credaf ei fod yn barhaol. Ar gynnyrch cynaliadwy, fe welwch fod cymysgedd o nwyddau eisoes ar gael yn ein cyfleusterau. Y nod yw profi’r rheini, i weld y defnydd ac anelu tuag at gynaliadwyedd o 100 y cant gyda'n cynnyrch, sydd, wrth gwrs, yn unol â’n polisi ehangach i anelu at gynaliadwyedd amgylcheddol ym mhopeth a wnawn.

Bydd cwestiwn 3 yn cael ei ateb gan Janet Finch-Saunders. Galwaf ar Jenny Rathbone.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch eto i fy nghyd-Aelod, Jenny Rathbone, gan nad dyma'r tro cyntaf—mae'n deg dweud eich bod yn mynd ati'n rhagweithiol iawn i sicrhau ein bod yn lleihau ein defnydd o ynni ar yr ystad hon. Rwy’n falch o gadarnhau bod y Comisiwn wedi cytuno i roi ystod o fesurau arbed ynni ychwanegol ar waith ar ystad y Senedd i gefnogi ei strategaeth carbon niwtral 2030 ac mewn ymateb i gostau cynyddol ynni a chyfleustodau. Mae'r rhain yn cynnwys lleihau lefel y gwresogi ar draws yr ystad 1 radd canradd i 20 gradd canradd; diffodd y gwres mewn lobïau lifftiau ac mewn mannau nad ydynt yn cael eu defnyddio ar rai dyddiau, megis Siambr Hywel; diffodd y gwres i fannau lle na wneir llawer o ddefnydd ohonynt os o gwbl ar rai dyddiau, yn ardaloedd staff y Comisiwn ac ardaloedd Llywodraeth Cymru; ac annog y staff hynny i ddefnyddio mannau llai o faint sy'n cael eu gwresogi. Mae newidiadau wedi'u gwneud hefyd i amserlenni gweithredol adeiladau ar ddechrau a diwedd dyddiau lle bo hynny'n berthnasol. Amcangyfrifir y bydd y newidiadau hyn yn arwain at arbediad ynni o 15 y cant. Mae'r Comisiwn yn amlwg yn adolygu'r mater hwn yn gyson, ac mae gennyf ragor o nodiadau ar y pwnc os hoffai'r Aelod imi anfon y nodiadau hyn atoch, er mwyn rhoi mwy o fanylion ynglŷn â phopeth sy'n digwydd ar yr ystad hon.

Diolch am eich ymateb, Janet Finch-Saunders. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael ein gweld yn gwneud yr hyn y gofynnwn i bobl eraill ei wneud. Felly, credaf fod llawer mwy o gynnydd yn cael ei wneud ar sicrhau bod y goleuadau trydan yn dod ymlaen pan fydd eu hangen arnom yn unig, ac rwyf wedi sylwi nad ydym bellach yn gwresogi rhannau o'r ystad lle nad oes angen inni eistedd na chael cyfarfodydd ynddynt. Mae yna lawer o’n staff nad ydynt yn rhoi eu gwres ymlaen gartref, gan imi gael sgwrs ynglŷn â hyn y bore yma, gyda phawb yn dweud eu bod yn gwisgo blancedi, gan fod cymaint o bobl yn ofni rhoi’r gwres ymlaen.

Felly, mae'n wych gweld eich bod yn gobeithio gwneud arbediad ynni o 15 y cant. Yr hyn yr hoffwn ei ganfod maes o law mewn gwirionedd, fyddai syniad o'r ynni a arbedwyd rhwng mis Rhagfyr a mis Chwefror, sef y misoedd oeraf, o gymharu â mis Rhagfyr i fis Chwefror y llynedd. Ni fydd o reidrwydd yn arbediad ariannol, ond gobeithio y bydd yn arbediad o ran ynni.

Fel y dywedais, mae llawer o bethau cadarnhaol ynghylch yr hyn y mae pawb yn ei wneud yma. Fodd bynnag, yr hyn a ddywedwn—yn ogystal â chyflwyno'r mesurau hyn, mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom fel defnyddwyr adeiladau i chwarae ein rhan wrth gynorthwyo gyda mesurau arbed ynni. Rwy’n derbyn eich pwynt ynglŷn â mis Ionawr a mis Chwefror, gan mai hwy, rwy'n credu, i bawb sy’n cyllidebu ar gyfer y cartref, yw'r cyfnodau tyngedfennol. Gall yr Aelodau eu hunain addasu’r lefelau gwresogi ac oeri yn eu swyddfeydd i leihau’r defnydd o ynni a chyfleustodau ymhellach, a gallant hefyd sicrhau bod offer yn eu swyddfeydd yn cael ei ddiffodd pan na chaiff ei ddefnyddio. Fel Senedd, mae gennym eisoes nifer o systemau sy’n cael eu rheoli gan synwyryddion symud—er enghraifft, mewn swyddfeydd, bydd goleuadau’n diffodd yn awtomatig pan na fydd unrhyw symudiadau'n cael eu synhwyro—ac yn yr un modd, mewn ystafelloedd bwyta, bydd y system aerdymheru'n diffodd pan na fydd unrhyw symudiadau'n cael eu synhwyro. Mae hyn oll, wrth gwrs, yn helpu i chwarae rhan sylweddol wrth sicrhau nad yw ynni’n cael ei wastraffu mewn ardaloedd gwag. Mae’r newidiadau hyn wedi’u cyfleu a’u cytuno gydag amrywiaeth o randdeiliaid, gan gynnwys penaethiaid staff, ni fel Comisiynwyr, undebau llafur a rhwydweithiau, ac mae gwybodaeth am y newidiadau hyn ar gael ar y fewnrwyd.

Fel y Comisiynydd cynaliadwyedd, mae'n bwysig ein bod yn gwneud yn wirioneddol sicr nad ymwneud yn unig â'r ffaith am yr ynni a'n hamcanion hinsawdd a charbon yn unig y mae hyn; mae a wnelo â chost hefyd, oherwydd yn y pen draw, pan fo pobl, fel y dywedwch yn gywir ddigon, yn ofni rhoi’r gwres ymlaen gartref, byddai’n edrych yn ddrwg iawn pe baem yn gwastraffu ynni yma i unrhyw raddau. Felly, gallaf roi sicrwydd i chi fy mod yn gweithio gyda'r adran i sicrhau ein bod yn rhedeg ystad y Senedd yn y ffordd fwyaf effeithlon sy'n bosibl. Diolch.

Ac yn olaf, bydd cwestiwn 4 yn cael ei ateb gan Ken Skates, a galwaf ar Huw Irranca-Davies i ofyn ei gwestiwn.

Rwy'n falch o ddweud bod cynnydd rhagorol wedi'i wneud ar weithredu cynllun aberthu cyflog er mwyn cael cerbydau trydan i'r Aelodau, i staff yr Aelodau ac i staff y Comisiwn. Mae’r bwrdd gweithredol wedi cymeradwyo’r cynllun mewn egwyddor, yn dilyn gwaith cefndir manwl, ac mae trefniadau terfynol bellach ar waith i sefydlu’r systemau a’r prosesau angenrheidiol yn y Senedd a chyda gweithredwr y cynllun. Rwy'n falch o ddweud ein bod yn rhagweld y bydd y rhain yn cael eu cwblhau cyn bo hir, yn barod ar gyfer lansio'r cynllun fis nesaf. Bydd gweithredu’r cynllun yn cefnogi strategaeth carbon niwtral 2030 y Comisiwn wrth gwrs, a thargedau teithio cynaliadwy.

Mae hynny'n newyddion gwych iawn, ac mae'n dda clywed y bydd ar waith cyn bo hir. Dylwn dynnu sylw at y ffaith nad ceir trydan, yn fy marn i, yw’r ateb terfynol i'r broblem. Bydd llawer o bobl a fydd yn teithio yma i weithio neu o gwmpas yr etholaeth yn gwneud hynny drwy gerdded, beicio neu ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond maent yn un ffordd o fynd i'r afael â’n hargyfwng newid hinsawdd. Ond bydd y comisiynydd yn gwybod y byddwn yn rhagweld, yn y dyfodol, y gellir codi tâl atal tagfeydd ar geir mewn lleoedd yng Nghymru—pwy a ŵyr? Os felly, rydym am roi opsiynau i bobl ynglŷn â sut i osgoi hynny a gwneud hynny gyda cherbydau glân. A gaf fi ofyn sut y byddwch yn cyfleu hynny i'r staff yma yn y Comisiwn ac i staff yr Aelodau pan gaiff ei gyflwyno ym mis Ionawr neu fis Chwefror?

A gaf fi ddiolch i Huw Irranca-Davies am godi’r cwestiwn pwysig hwn, ac am ei ddiddordeb brwd yn y pwnc? Mae'n llygad ei le, wrth gwrs, er bod ceir trydan yn llawer gwell i'r amgylchedd o ran defnydd dydd i ddydd, maent yn dal i beri problemau gyda deunydd gronynnol o freciau a theiars, felly nid dyma'r ateb terfynol i'r broblem, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies. Serch hynny, byddant yn gwella'r ôl troed carbon cyfunol sydd gennym yma yn y Senedd.

Rydym yn cynnig llunio papur cwestiynau cyffredin a fydd ar gael i Aelodau, i staff yr Aelodau, i staff y Comisiwn—a fydd ar gael ar y fewnrwyd. Ac ym mis Ionawr, byddwn yn lansio tudalennau ar y fewnrwyd gyda gwybodaeth am y cynllun, y costau, y modelau, gweithredwr y cynllun ac ati. Felly, bydd yr holl wybodaeth am y cynllun ar gael i Aelodau, i staff yr Aelodau ac i staff y Comisiwn yn ystod y mis nesaf.

Diolch, pawb. 

Eitem 4 y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol, ac yn gyntaf, cwestiwn gan Heledd Fychan i'w ateb gan Gweinidog y Gymraeg ac Addysg. Heledd Fychan. 

Er bod y data'n siomedig, mae ein hymrwymiad ni i gynyddu defnydd iaith a chyrraedd y miliwn erbyn 2050 yn parhau. Rhaid edrych yn fanwl ar y cyfrifiad a'r holl ffynonellau data eraill, yn enwedig pan fod arolwg blynyddol o'r boblogaeth yn dangos tuedd ar i fyny a'r cyfrifiad yn dangos gostyngiad. 

Diolch, Weinidog. A hithau'n Ddiwrnod Hawliau'r Gymraeg heddiw, dwi'n meddwl ei bod hi'n addas iawn ein bod ni'n cael y drafodaeth ac, yn amlwg, mae yna fwy o ddata i'w ryddhau o ran y cyfrifiad hefyd, a dwi'n mawr obeithio, gan fod ein pleidiau ni yn cydweithio ar nifer o elfennau pwysig o ran Cymraeg 2050, y gall y deialog hwnnw barhau. Ac, yn amlwg, mae angen mwy o amser i ddadansoddi a deall y data hwnnw'n fanwl. Ond y gwir amdani ydy mae yna lai o siaradwyr Cymraeg o gymharu â 10 mlynedd yn ôl. Mi fedrwn ni ddadlau o ran y sgiliau rhwng tair a 15 oed, ond dyna beth mae'r cyfrifiad yn ddangos i ni am yr ail ddegawd. Mae hynny'n golygu felly ein bod ni yn bellach o gyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg heddiw nag oeddem ni pan sefydlwyd y targed hwnnw. 

Mi fyddwn i'n gofyn felly ein bod ni yn edrych—. Rydyn ni'n gwybod o'r gorffennol o ran targedau fel diddymu tlodi plant erbyn 2020 a beth ydy'r realiti o ran hynny bellach yng Nghymru, bod yn rhaid i ni sicrhau bod sloganau neu nod fel Cymraeg 2050—. Yn amlwg, rydyn ni wastad wedi dweud bod o'n uchelgeisiol, ond rydyn ni hefyd wedi gweld dros y blynyddoedd diwethaf yma, dro ar ôl tro, nifer o awdurdodau lleol, drwy gynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, ddim yn cyrraedd y targedau roedden nhw wedi gosod eu hunain o ran cyrraedd y nod. Felly, dwi'n meddwl bod rhaid i ni edrych o ddifrif rŵan, wrth i'r cynlluniau newydd o ran cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg ddod i rym, sut rydym ni wedyn yn monitro. 

Yn amlwg, elfen bwysig o ran y cytundeb cydweithio ydy'r Bil addysg Gymraeg, sydd i fod i sicrhau bod pobl ifanc yn medru gadael ysgol gyda'r Gymraeg. Dwi'n meddwl bod rhaid i ni edrych o ddifrif ar gryfder y mesur hwnnw o ran sicrhau bod yr hawl elfennol yna ar gael i bawb, oherwydd os ydym ni o ddifrif—rydym ni'n dweud dro ar ôl tro; rydych chi, Weinidog a dwi'n ategu hynny—bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, os mai dim ond tua 20 y cant o'n plant sydd ar hyn o bryd yn cael y cyfle i gael eu haddysgu yn llawn drwy gyfrwng y Gymraeg, sut mae'r Gymraeg felly yn perthyn i bawb? 

Dwi wedi cyfarfod nifer o bobl ifanc sydd yn 16, 17, a sydd yn dweud yn barod eu bod nhw'n difaru bod nhw heb gael y Gymraeg, eu bod nhw ddim yn hyderus rŵan yn gadael yr ysgol o ran eu sgiliau Cymraeg. Felly, oes, mae yna bethau yn y cytundeb cydweithio eto o ran buddsoddi yn yr oedran hwn, ac mae yna rai pethau calonogol o ran dros 16 a'r Gymraeg, ond fedrwn ni ddim cymryd hynna'n ganiataol. A byddwn i yn gofyn hefyd—. Un o'r pethau rydyn ni wedi trafod droeon hefyd yn y Siambr hon ydy'r pwysigrwydd o ran beth ydy mynediad cydradd i'r Gymraeg a beth mae darpariaeth leol yn ei golygu. A thro ar ôl ar tro, rydyn ni wedi trafod y rhwystrau o ran trafnidiaeth, o ran ysgolion cyfrwng Saesneg newydd sbon yn cael eu hadeiladu, mewn ardaloedd lle mae dirfawr angen ysgolion Cymraeg, ac mae'r rhain yn ysgolion sydd yn cael eu hariannu yn bennaf gan Lywodraeth Cymru. Felly, mae'n rhaid i'r Bil addysg Gymraeg hwn fod yn un sydd yn sicrhau bod hynny ddim yn parhau, os ydyn ni o ddifri eisiau sicrhau mynediad cydradd.

Mae'r ymdeimlad a'r balchder mae pobl yn ei deimlo yn y Gymraeg yn sgil cwpan y byd—

Heledd, mae angen ichi ofyn eich cwestiynau nawr, gan fod llawer o gwestiynau eraill gennym i'w gofyn hefyd.

Ocê. Diolch yn fawr iawn. Mae'r ymdeimlad hwnnw yn eithriadol o bwysig, ond gaf i ofyn felly: beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru o ran sicrhau bod yr ymdeimlad cenedlaethol hwn, a'r cysylltiad efo'r iaith Gymraeg, yn sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i fynd ati yn bwysig o ran hynny, ein bod ni ddim jest yn gadael hon yn frwydr i'r siaradwyr Cymraeg, bod hon yn rhywbeth sydd yn bwysig i bawb, lle bynnag eu bo nhw yng Nghymru? Mae yna waith i'w wneud, rydyn ni'n barod i gydweithio a mynd yn bell o ran hyn, ond mae angen i'r Bil addysg y Gymraeg yn sicr fod yn un efo dannedd a sydd yn golygu bod yna newid mawr yn y degawd nesaf yma.

Wel, gwnaf i geisio ymateb i'r ystod eang hynny o sylwadau a chwestiynau. Gwnaeth yr Aelod gychwyn gan ddweud bod y ffigurau'n dangos yn glir ein bod ni'n bellach o'r nod. Mae'n rhaid edrych ar y cyfrifiad, a hefyd y ffynonellau data eraill, sydd yn dangos, fel y gwnes i ddweud ar y cychwyn, bod cynnydd ar yr un amser mae'r cyfrifiad yn dangos gostyngiad, felly mae angen edrych yn ofalus ar y data i gyd, nid jest rhan o'r data. Ond, ar ddiwedd y dydd, nid mewn rheoliadau nac adolygiadau nac ar ffurflenni mae'r Gymraeg yn mynd i ffynnu. Mae'r ffigurau yn Iwerddon yn dangos bod llawer iawn mwy yn siarad y Wyddeleg nag sydd yn defnyddio'r Wyddeleg. Yr hyn rŷn ni eisiau ei weld yn ein hysgolion ni, yn ein hysbytai ni, ein gwasanaethau cyhoeddus ni, ein gweithleoedd ni, ein tafarndai ni, ein clybiau chwaraeon ni, yw bod y Gymraeg yn ffynnu ac yn cael ei defnyddio'n hyderus ac yn naturiol ym mhob cyd-destun. 

Gwnaeth yr Aelod gyfres o sylwadau ynglŷn ag addysg Gymraeg a'r Bil. Wel, mae gennym ni gytundeb yn y cytundeb cydweithio i fynd i'r afael â hynny. Felly, mae proses yn digwydd ar hyn o bryd, fel mae'r Aelod yn gwybod. Mae pobl yn galw am hyn a'r llall; ein swyddogaeth ni fel Llywodraeth yw ceisio delifro ar yr agenda go iawn, ac mae gwahoddiad i Blaid Cymru ymuno â ni i wneud hynny. Mae mwy y gellir ei wneud na jest galw; mae cyfle yma i helpu i ddelifro, felly gwahoddiad ichi wneud hynny hefyd.

Ond, ar ddiwedd y dydd, fel y clywsoch chi'r Prif Weinidog yn ei ddweud ddoe: rŷn ni i gyd eisiau sicrhau bod addysg cyfrwng Cymraeg ar gael i unrhyw blentyn yng Nghymru sy'n dymuno cael hynny. Ond, ar ddiwedd y dydd, beth mae ffigurau ddoe yn dweud wrthyf i hefyd yw bod angen uno'r system addysg—cyfrwng Cymraeg a chyfrwng Saesneg—o amgylch ymrwymiad i sicrhau bod pob plentyn yn gallu gadael yr ysgol, p'un ai'ch bod chi yn addysg cyfrwng Cymraeg neu addysg cyfwng Saesneg, yn medru'r Gymraeg gydag hyfedredd—dyna yw'r cyfle inni yma; pa bynnag fath o addysg rŷch chi'n ei derbyn, bod cyfle ichi adael yn hyderus yn y Gymraeg ac i gau'r bwlch, sydd yn sicr yn bodoli ar hyn o bryd, rhwng addysg cyfrwng Cymraeg a dysgu Cymraeg yn y system Saesneg. Mae enghreifftiau arbennig, yn y system iaith Saesneg, o bobl yn dysgu'r Gymraeg, ond mae yn anghyson ac mae angen gwella'r safon yn gyffredinol. Felly, dyna'r nod. 

Gwnaeth yr Aelod orffen gan ofyn beth ydym ni'n mynd i'w wneud i adeiladu ar yr ymdeimlad sydd o amgylch yr iaith, ac rwy'n cytuno'n llwyr gyda hi, a dyna pam ddylai hi ddim digalonni. Mae'r cyd-destun ar gyfer y ffigurau hyn yn wahanol i beth oedden nhw 10 mlynedd yn ôl. Rôn i'n edrych ar Trydar y bore yma, a Beth Fisher, yn dweud:

'Mae llawer o sôn am y gostyngiad yn y ffigurau, ond dyma fy marn i fel rhywun a atebodd 'na' i'r holl gwestiynau. Er mai ychydig iawn rwy'n ei siarad, ond rwy'n gwneud fy ngorau i geisio dysgu, nid wyf erioed wedi teimlo cysylltiad mor gryf â'n hiaith. Wrth gwrs, byddwn wrth fy modd pe bawn i'n rhugl, ond nid yw'n teimlo fel sefyllfa 'nhw a ni' bellach, fel y teimlai yn y gorffennol, ond yn hytrach, mae wir yn teimlo fel pe baem i gyd yn rhan o hyn gyda'n gilydd, ac nid oes cymaint o feirniadaeth, ond mwy o deimlad fod rhywfaint yn well na dim o gwbl'.

Mae'n mynd ymlaen i ddweud:

'Felly efallai yn ogystal â'r cwestiynau "a allwch chi ddeall, siarad ac ysgrifennu..." yn y cyfrifiad efallai y dylid cael cwestiwn tebyg i "A ydych yn teimlo cysylltiad â'r Gymraeg?" Ac i hynny',

mae hi'n ei ddweud,

'Byddwn yn bendant wedi dweud "Ydw".'

Dwi'n siarad Cymraeg bob dydd, ond, fel mae Aelodau yma'n ei wybod, ddim yn dda iawn. Rwy'n gwybod hefyd bod plant mewn ysgolion cynradd ar draws Abertawe hefyd yn siarad Cymraeg bob dydd yn yr ysgol. Dau gwestiwn: ydyn ni'n gofyn y cwestiwn cywir ar y cyfrifiad? Ddylem ni ofyn pa mor aml mae pobl yn siarad Cymraeg?

Ac yn Saesneg, beth yw'r gydberthynas rhwng nifer y disgyblion sy'n mynychu ysgolion cyfrwng Cymraeg rhwng tair a 18 oed a'r rhai sy'n dangos eu bod yn gallu siarad ac ysgrifennu Cymraeg?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, ac mae'n gwestiwn pwysig iawn, rwy'n credu, os dŷch chi moyn mynd i'r afael â beth sy'n digwydd yn y ffigurau yma. Dyw'r cyfrifiad ddim yn dweud unrhyw beth wrthym ni am ddefnydd o'r Gymraeg, a dyw e ddim yn dweud unrhyw beth wrthym ni am ganfyddiad pobl o beth yw e i fod yn gallu siarad Cymraeg. Felly, mae'n gofyn cwestiwn sydd yn binary ar ddiwedd y dydd: ydych chi'n siarad Cymraeg ai peidio? Ond, yn fy marn bersonol i, mae angen edrych ar y ffigurau hyn mewn cyd-destun, fel rwy'n ei ddweud. Hynny yw, os dŷch chi'n cael dogfen swyddogol wrth y Llywodraeth, sy'n orfodol i'w hateb, a'i hateb yn onest, ac mae hynny'n gofyn cwestiwn i chi, 'A ydych chi'n medru'r Gymraeg?', mae cwestiynau o ganfyddiad, cwestiynau o hyder, yn dod mewn i'r ymateb hwnnw. Ac os edrychwch chi ar ble mae'r gostyngiad wedi bod fwyaf, mae e wedi digwydd mewn ardaloedd awdurdodau lleol lle mae llai o concentration o siaradwyr Cymraeg, felly byddai hynny'n gyson â'r syniad rwyf newydd ei awgrymu. Ond hefyd, mae'r arolygiad blynyddol yn gofyn mwy o gwestiynau sy'n gallu cael y manylder y mae Mike Hedges yn sôn amdano fe. Felly, dyna pam mae hi'n bwysig i ni weld y cyd-destun cyfan wrth ein bod ni'n mynd i drafod y maes pwysig hwn.

Diolch i Heledd Fychan am gyflwyno'r cwestiwn hwn. Rwy'n siŵr, Weinidog, eich bod yn rhannu fy mhryderon bod y ffigurau a gafodd eu cyhoeddi ddoe yn hynod siomedig—fe ddywedoch chi hynny ar Twitter dwe, ac wrth ymateb i Heledd hefyd. Mae fy mhryderon am atebolrwydd y targed hwn yn cael eu cadarnhau unwaith eto gan y ffigurau diweddaraf hyn. Fel y dywedais o'r blaen, mae 'Cymraeg 2050' yn darged na fydd un o Weinidogion presennol Llywodraeth Cymru yn atebol amdano pan fyddwn yn cyrraedd y flwyddyn 2050. Mewn 28 mlynedd, pwy ddylai fod yn atebol os yw'r targed hwn yn cael ei gyrraedd neu beidio? Yn bwysicach fyth, pwy neu beth sydd ar fai heddiw? Fel yr ydym wedi ei ddweud yn y Siambr hon o'r blaen, mae'n bwysig ein bod yn rhoi negeseuon positif am yr iaith, gan ddangos bod yr iaith yn cŵl, yn fodern, ac yn gallu cael ei defnyddio yn ein bywydau o ddydd i ddydd. Dim ond trwy fynd i'r afael â'r her yn y ffordd hon y gallwn sicrhau bod yr iaith fwyaf hardd ar y ddaear yn gallu ffynnu yn ein mamwlad. Felly, a fydd y wybodaeth o'r cyfrifiad yn gweld Llywodraeth Cymru yn newid unrhyw ran o'r polisïau iaith Gymraeg? Diolch.

Diolch. Rwy'n cytuno â Sam Kurtz—mae hi'n bwysig ein bod ni'n ffeindio ffyrdd o hyrwyddo'r Gymraeg, a pharhau i ffeindio ffyrdd creadigol o wneud hynny, fel ei bod hi'n cŵl ac yn fodern i'r rheini sy'n mynd i glywed y neges honno'n bositif, efallai. Ond mae lot o ffyrdd i allu gwneud hynny. Fe ges i drafodaeth ddiddorol a chreadigol iawn y bore yma gyda chyngor partneriaeth y Gymraeg ynglŷn â sut i ymateb i rai o'r canlyniadau y gwnaethom ni eu gweld ddoe.

O ran strategaeth 'Cymraeg 2050', a dweud y gwir, dwi ddim yn credu bod y ffigurau a welsom ni ddoe yn dangos llawer i ni am beth sydd wedi digwydd yn y strategaeth honno. Os ydych chi'n meddwl amdano fe, dim ond rhyw ddwy flynedd ers datgan y polisi oedd cyn bod COVID yn dechrau, ac mae'r cyfrifiad wedi cael ei gymryd ynghanol COVID. Felly, rwy'n credu bod angen gweld y cyd-destun ehangach ar hynny hefyd. Ac mae ystod o bethau hefyd wedi digwydd ers y cyfrifiad fis Mawrth diwethaf. Ond, yn sicr, rwyf wedi dweud o'r cychwyn cyntaf bod yn rhaid edrych eto ar y taflwybr tuag at 2050 yn sgil beth bynnag fyddai'r ffigurau heddiw, pe baen nhw'n dangos cynnydd neu'n dangos gostyngiad, a dyna'n sicr yw'r nod i'w wneud o hyd.

Diolch i'r Gweinidog.

Y cwestiwn nesaf gan Laura Anne Jones, a fydd yn cael ei ateb gan y Gweinidog Iechyd a Gwasnaethau Cymdeithasol.

Mae heintiau strep A yn achosi nifer o afiechydon plentyndod cyffredin. Nid yw'n anarferol gweld achosion yn gysylltiedig â meithrinfeydd ac ysgolion. Mae meithrinfeydd ac ysgolion wedi cael arweiniad gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac mae rhieni plant sâl yn cael eu cynghori i ofyn am gyngor meddygol ar gyfer diagnosis a thriniaeth.

Diolch, a diolch yn fawr i'r Llywydd a'r Dirprwy Lywydd am ganiatáu'r cwestiwn amserol hwn heddiw, a diolch am ymateb cychwynnol, Weinidog, a diolch am y datganiad ysgrifenedig neithiwr, er fy mod yn gwybod bod llawer ar draws y Siambr hon yn siomedig na chafodd datganiad ar lafar ei wneud ddoe, fel y byddai cyfle i Aelodau ar draws y Siambr ofyn cwestiynau ar hyn. Wrth gwrs, mae'n bwysig ei fod yn cael ei drafod yma heddiw, felly diolch eto. Ac wrth gwrs, mae'n hanfodol bwysig fod rhieni a gofalwyr pryderus ledled Cymru yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am ddatblygiadau cyfredol. Mae'n amlwg fod yna bryder, gyda naw o blant wedi marw ar draws y DU, ac un o'r rheini yng Nghymru, ac rydym yn cydymdeimlo â'r teuluoedd sydd wedi colli plentyn. Ac rwy'n credu ei fod newydd gael ei gyhoeddi yn y newyddion diweddaraf fod clwstwr o achosion wedi bod yn sir Gaerfyrddin, gyda dau blentyn yn ddifrifol wael a 24 achos o'r dwymyn goch wedi eu cofnodi yn yr ysgol gynradd yno.

Weinidog, mae'n amlwg yn hanfodol nad ydym yn achosi unrhyw fath o banig, ond mae'n bwysig fod ysgolion a meithrinfeydd yn wyliadwrus iawn a bod ymwybyddiaeth gyffredinol o beth y dylid ei wneud a pha gamau y dylid eu cymryd. Ac ar hynny, hoffwn ofyn i chi sut rydych yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i sicrhau bod ysgolion yn ymwybodol iawn o beth i'w wneud a pha gamau i'w cymryd i leihau lledaeniad strep A, a beth yw'r protocol iddynt pan fydd hyn yn digwydd; byddai'n ddefnyddiol gwybod.

Roedd yna bryder hefyd wrth gwrs ynglŷn â faint o wrthfiotigau sydd ar gael, ac rwy'n credu eich bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar hynny, felly byddai'n dda cael diweddariad. Rwyf hefyd yn deall y rheswm pam y bydd gwrthfiotigau'n cael eu rhoi i ysgolion cyfan os oes achos wedi'i brofi yno, ond ceir peth pryder dealladwy ymhlith y proffesiwn meddygol ynglŷn â rhoi gwrthfiotigau i blant a allai fod yn iach, oherwydd, wrth gwrs, rydym eisiau atal plant iach rhag cael gwrthfiotigau a sicrhau eu bod ond yn cael cyn lleied â phosibl ohonynt pan fyddant yn iau fel nad ydynt yn datblygu imiwnedd iddynt.

Mae fy nghyd-Aelod Altaf Hussain hefyd wedi dweud efallai y byddai'n syniad da i ysgolion sy'n cael eu heffeithio yn y ffordd rwyf newydd ei hamlinellu gael mynediad at bediatregydd yn syth i gadarnhau'r diagnosis ac i weld a oes angen iddynt gael y gwrthfiotigau hynny mewn gwirionedd, yn hytrach na dull cyffredinol. Ond byddwn yn gwerthfawrogi clywed eich barn ar hynny, oherwydd rwy'n deall, yn amlwg, pam y byddai rhieni yn arbennig yn debygol o fod eisiau i'w plant eu cael. Ond yn ymarferol, a fyddai hynny hyd yn oed yn bosibl gyda nifer y pediatregwyr sydd gennym yng Nghymru?

Roeddwn eisiau gofyn un cwestiwn arall: ar hyn o bryd, a fydd unrhyw un sy'n mynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys gyda symptomau strep A yn cael mynediad ar unwaith at bediatregwyr neu a fyddant yn gorfod aros yr amseroedd arferol yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys? Diolch, a diolch eto am gyflwyno'r mater hwn.

Diolch yn fawr. A gaf fi ychwanegu fy mod innau hefyd yn cydymdeimlo'n fawr â'r teulu sydd wedi colli plentyn yn ddiweddar? Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn deall pryder gwirioneddol llawer o rieni heddiw oherwydd y cynnydd a welwn mewn achosion o strep A yn ein cymunedau.

Cyhoeddodd Iechyd Cyhoeddus Cymru gyngor i ysgolion a meithrinfeydd ddiwedd mis Tachwedd. Dylai staff fod yn ymwybodol o'r posibilrwydd o'r haint hwn mewn plant sy'n sâl gyda thwymyn, dolur gwddf neu frech. Felly, mae'r cyngor hwnnw wedi'i ddarparu eisoes. Cynghorir rhieni plant sâl i ofyn am gyngor meddygol ar gyfer diagnosis a thriniaeth.

Bydd gofyn i blentyn sydd wedi cael y dwymyn goch gadw draw o'r lleoliad am 24 awr ar ôl dechrau triniaeth wrthfiotig briodol. Lle ceir dau neu fwy o achosion o'r dwymyn goch mewn lleoliad o fewn yr un cyfnod o 10 diwrnod, gofynnir i ysgolion a meithrinfeydd hysbysu'r tîm diogelu iechyd lleol am arweiniad pellach. Ar y pwynt hwnnw, byddant yn gwneud penderfyniad ynglŷn ag a oes angen rhoi gwrthfiotigau i'r dosbarth cyfan neu i'r rhai sydd wedi bod mewn cysylltiad agos yn unig. Yn amlwg, byddant yn gwneud asesiad i weld a oes angen pediatregydd bryd hynny.

Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni ddeall bod graddau yma, ac yn amlwg nid yw ond yn wirioneddol beryglus pan fo pethau'n mynd yn gymhleth iawn. Pan gewch strep A ymledol, dyna pryd y mae gwir angen inni fod yn bryderus. Ond yn amlwg, mae cymryd y gwrthfiotigau hynny ar adeg briodol yn golygu y gall pobl gael cymorth.

O ran prinder gwrthfiotigau, y newyddion da yw y gall pob un o'r afiechydon cymharol ysgafn a achosir gan strep A gael eu trin â gwrthfiotigau cyffredin. Yn amlwg nawr rydym wedi gweld cynnydd yn y galw am wrthfiotigau i drin yr achosion tybiedig o strep A, ac mae hynny wedi arwain at brinder stoc i rai fferyllfeydd yng Nghymru. Nawr, rydym yn hyderus fod cyflenwyr yn gweithio i fynd i'r afael ag unrhyw broblemau cyflenwi, ac os yw pobl yn cael trafferth cael presgripsiwn yn lleol, efallai y bydd angen iddynt ymweld â fferyllfa wahanol, ac os ydynt yn dal i fethu cael gafael arnynt, gallant fynd yn ôl at y meddyg teulu a gallant bresgripsiynu triniaeth amgen. Felly, rydym yn gweithio gyda thîm cyflenwi meddyginiaethau Llywodraeth y DU a phartneriaid eraill i wneud yn siŵr fod gan fferyllfeydd Cymru y cyflenwadau sydd eu hangen arnynt.  

Diolch am yr ymateb yna gan y Gweinidog. Roeddwn i eisiau gofyn hefyd ynglŷn â'r prinder o dabledi gwrthfiotig. Dwi'n meddwl ein bod ni wedi cael ateb eithaf cynhwysfawr yn fanna gan y Gweinidog. Dau gwestiwn arall gen i, eto ynglŷn â'r cyfathrebu. Roeddwn yn falch o weld y datganiad yn dod neithiwr. Dwi wedi rhannu hwnnw ar fy llwyfannau cyfryngau cymdeithasol i, yn fy etholaeth i, a dwi'n siŵr bod Aelodau eraill yn gwneud yr un fath, ac mae gwybodaeth yn cael ei rhoi i rieni mewn ysgolion. Ond beth ydy'r cynllun cyfathrebu wrth symud ymlaen? Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n deall bod yna gynllun cyfathrebu mewn lle i sicrhau bod gwybodaeth yn cael ei rhannu'n gyson, oherwydd dydy'r pryder yma ddim yn mynd i fynd i ffwrdd. A'r elfen olaf dwi eisiau holi amdani ydy'r pwysau ychwanegol, dwi'n deall, sydd yna ar adrannau brys mewn ysbytai. Oherwydd diffyg dealltwriaeth a gwybodaeth o bosib, mae'n berffaith hawdd deall pam y byddai mwy o rieni yn mynd â'u plant i adrannau brys pan fo yna unrhyw arwydd o rywbeth maen nhw'n bryderus ynglŷn ag o, ond, os ydy hynny'n rhoi pwysau ychwanegol ar yr adrannau brys hynny, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i sicrhau bod yna gymorth ychwanegol yn cael ei roi i alluogi ysbytai i ddelio ac i ymdopi efo hynny?

Diolch yn fawr. Wel, Public Health Wales sy'n arwain ar wneud yn siŵr bod gwybodaeth ar gael i'r cyhoedd. Dwi wedi cysylltu â nhw heddiw, jest i ofyn iddyn nhw symleiddio'r iaith, achos dwi'n meddwl, ambell waith, mae'n mynd yn rhy dechnegol. Mae pobl yn camddeall efallai'r gwahaniaeth rhwng beth yw strep A a iGAS, ac mae pobl yn defnyddio termau nad yw'r cyhoedd yn eu deall. Felly, dwi wedi gofyn iddyn nhw ail-edrych ar hynny. Dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig hefyd deall bod scarlet fever yn digwydd ym Mhrydain fel arfer, ond beth rydym ni wedi'i weld yw cynnydd eithaf mawr, a beth sy'n od yw gweld y cynnydd yma adeg hon o'r flwyddyn. So, fel arfer, mae'n digwydd yn y gwanwyn. Beth rydym yn ei weld yw'r cynnydd yma, a'r perygl yw os mae hynny'n digwydd pan fo problemau eraill gyda'r plentyn, so os oes chicken pox arnyn nhw neu rywbeth arall yn digwydd ar yr un pryd. Dyna pryd mae'r cymhlethdodau yn dod. 

Mae, wrth gwrs, pwysau mawr ar adrannau brys ar hyn o bryd. Felly, mi fyddwn ni, wrth gwrs, yn sicrhau bod gan blant ffordd arall o fynd drwy'r system. Beth rydym ni wedi'i weld dros y penwythnos diwethaf oedd cynnydd mawr iawn yn y niferoedd oedd yn ffonio 111 am gymorth. Dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig bod pobl efallai yn ffonio, achos mae yna wahaniaeth rhwng rhywbeth sy'n syml a rhywbeth sy'n edrych lot fwy cymhleth, ac mae 111 yn gallu helpu pobl drwy'r system i ddeall beth i edrych mas amdano o ran symptomau.

Felly, o ran scarlet fever, dylai pobl fod yn ymwybodol eich bod chi'n sôn am wddwg tost, chi'n sôn am ben tost, fever, nausea, bod yn sick; wedyn beth rydych chi'n ei gael yw rash efallai ar y chest neu ar y bola. Ond beth sy'n digwydd gyda iGAS, sef yr un sydd lot mwy cymhleth, yw wedyn mae eich tymheredd chi yn mynd lan lot; rydych chi'n cael muscle aches. Ac felly mae'n bwysig bod pobl yn deall mai hwnna yw'r cam lle dylen nhw fod yn cael mwy o wybodaeth oddi wrth eu GP lleol nhw.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones am gyflwyno'r mater hwn. Ddoe, ceisiais gyflwyno cwestiwn brys oherwydd fy mod yn cael cymaint o ymholiadau. Mae argaeledd gwrthfiotigau wedi cael ei grybwyll. Fy mhryderon i yw ein bod yn agosáu at gyfnod y gwyliau, ac rwy'n gwybod bod rhieni a neiniau a theidiau a gofalwyr yn bryderus iawn, os yw plentyn yn mynd yn sâl ar hyn o bryd, y gall gymryd peth amser i rai symptomau ddod i'r amlwg. Wrth gwrs, rydym yn y tymor hwnnw, onid ydym, lle mae plant yn mynd yn sâl gydag anhwylderau cyffredin? Felly, mae'n ymwneud â sut y gellir gwahaniaethu rhwng y rheini, ac unwaith eto, ailadrodd na fyddwn, gyda'ch gwaith gyda Llywodraeth y DU, yn mynd yn brin o unrhyw fath o wrthfiotigau ar gyfer pa straen bynnag y gallai fod eu hangen ar ei gyfer.

Hefyd, rwyf wedi clywed am brofiad uniongyrchol un o fy etholwyr sydd â dau o blant a fu'n aros yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys am naw awr a hanner. Ar hyn o bryd, mae yna ysbyty yng ngogledd Cymru lle mae'r bwrdd yn dweud bod yna amser aros o 10 awr. Ond roeddent yn poeni cymaint felly fe wnaethant aros, a hynny ond i glywed, 'Fe allech chi fod wedi mynd i weld eich meddyg teulu', ac yna mae rhieni eraill yn dweud wrthyf eu bod yn mynd i weld y meddyg teulu, sy'n dweud, 'Os ydych chi mor bryderus â hynny'—oherwydd mae ein meddygon teulu dan ormod o bwysau hefyd—'byddai'n well i chi fynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys.'

Felly, a wnewch chi ddarparu canllawiau clir? Fel fy nghyd-Aelod Rhun ap Iorwerth, rwyf wedi rhannu eich datganiad, ond rwy'n siŵr fod yna Aelodau eraill nad ydynt yma heddiw a fyddai'n gwerthfawrogi diweddariad, yr wythnos nesaf efallai, ar ein sefyllfa erbyn hynny, oherwydd yn amlwg mae'r niferoedd wedi cynyddu ar draws y DU. Felly, rydym eisiau bod yn siŵr fod pobl yn gwybod yn union beth maent yn ymdrin ag ef, pryd i boeni a phryd i beidio â phoeni, fel petai, pryd i weithredu a phryd i beidio â mynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys. Dyna ni, rwy'n credu. Diolch.

Diolch yn fawr. Fel y nodais yn fy natganiad, cynghorir rhieni sy'n amau bod gan eu plant y dwymyn goch i gysylltu â'u meddyg teulu neu gysylltu ag 111. Mae'r cyfleusterau hynny ar gael ac mae pobl yn eu defnyddio. Byddwn yn awgrymu ar hyn o bryd na ddylent fynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys, oni bai eu bod yn cael eu cyfeirio gan 111 neu eu meddyg teulu.

Dylwn ddweud fy mod wedi cael cwynion ynglŷn ag oedi gyda 111.

Rwy'n credu ei fod yn bwysig, rydym yn amlwg wedi rhoi llawer o gyllid ychwanegol i 111. Yn amlwg, fel y dywedwch, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU i sicrhau nad ydym yn rhedeg allan o'r gwrthfiotigau hynny. Rydym yn credu bod hyn wedi digwydd, o bosibl, oherwydd diffyg cymysgu cymdeithasol dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Yr hyn rydym yn ei weld nawr yw nifer o achosion o'r haint bacterol cyffredin hwn—gadewch inni beidio ag anghofio, mae hwn yn haint eithaf cyffredin, mae'n rhywbeth y mae llawer o bobl yn byw gydag ef—yn cylchredeg ar yr un pryd â'r ystod eang o heintiau anadlol y gaeaf, ac rydym yn credu mai dyna sydd wedi arwain at y cynnydd yn nifer yr achoson mwy prin a mwy difrifol o glefydau ymledol strep A. Diolch byth, rydym yn dal i fod ar niferoedd eithaf isel, ond nid ydym yn gwybod beth sydd i ddod nesaf, felly mae'n amlwg yn gyfnod pryderus iawn i bobl sydd â phlant ifanc.

Bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol hefyd yn ateb y cwestiwn amserol olaf. Rhun ap Iorwerth.

Rwy'n drist fod ein gweithwyr iechyd wedi cyrraedd pwynt lle maent yn teimlo bod angen iddynt weithredu'n ddiwydiannol. Rwy'n deall ac yn cydymdeimlo'n llwyr â'u sefyllfa, ond heb gyllid ychwanegol gan Lywodraeth y DU, nid oes unrhyw arian i gynyddu ein cynnig cyflog heb doriadau sylweddol i staffio a gwasanaethau hanfodol. Rwy'n cyfarfod â chynrychiolwyr yr holl undebau gofal iechyd yr wythnos nesaf i archwilio a oes unrhyw bosibilrwydd neu ddewis arall a allai ein helpu i osgoi gweithredu diwydiannol.

Ddirprwy Lywydd, rydym yn wynebu sawl anghydfod. Mae sawl undeb wedi pleidleisio i fynd ar streic. Staff ambiwlans, wrth gwrs, yw'r rhai diweddaraf i baratoi i fynd ar streic. Mae'r Gweinidog wedi dweud eto mai toriadau Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y cyfan, ac rwy'n cytuno ynglŷn â'u fandaliaeth economaidd a niwed eu toriadau i wariant cyhoeddus sy'n cael eu gyrru gan ideoleg. Ond er bod cyflogau'n amlwg yn ganolog i'r anghydfodau hyn, y gwir amdani yw bod llawer o hyn yn deillio o'r ffaith bod staff iechyd wedi bod yn teimlo, ers amser hir, nad ydynt wedi cael eu cefnogi, ac ar hynny, mae'n rhaid i Lywodraeth Geidwadol y DU a Llywodraeth Lafur Cymru ystyried o ddifrif a sylweddoli bod cyfleoedd i ddangos y gefnogaeth honno wedi cael eu colli dro ar ôl tro.

Nawr, heddiw, rwy'n gofyn i'r Gweinidog eto: pryd y bydd hi'n negodi? Mae gennym Lywodraeth Lafur yn gwrthod trafod ag undebau llafur. Dywedodd eto ei bod yn cyfarfod ag undebau; rwy'n cyfarfod ag undebau. Rydym angen gweld trafodaethau ystyrlon yn dechrau er mwyn ceisio osgoi'r streiciau. Nawr, gadewch imi ddyfynnu arweinydd y Blaid Lafur ar y newyddion boreuol yr wythnos hon. Dywedodd

'Gellir datrys yr anghydfodau hyn',

a ddydd Llun, mewn digwyddiad Llafur, dywedodd Keir Starmer, 

'Mae'r Llywodraeth wedi bod yn eistedd ar ei dwylo drwy gydol yr anghydfodau hyn, yn hytrach na'u datrys. Ewch i Gymru ac fe welwch lywodraeth wahanol yn mabwysiadu dull gwahanol ac mae anghydfodau tebyg wedi cael eu datrys mewn gwirionedd.'

Nawr, a yw'r Gweinidog yn gwybod am beth mae'n siarad? Oherwydd nid wyf yn cydnabod hynny fel adlewyrchiad o safbwynt y Llywodraeth Lafur hon ar yr anghydfodau presennol—nid yw nyrsys na staff ambiwlans yn cydnabod hynny ychwaith. Fel y dywedodd un aelod o'r Coleg Nyrsio Brenhinol wrthyf, 'Ar hyn o bryd, ychydig iawn o wahaniaeth sydd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth Lloegr. Nid yw'r naill na'r llall yn cefnogi'r gweithlu, nid oes unrhyw bartneriaeth gymdeithasol, nid oes unrhyw gyfathrebu, ac mae'r dyfarniad cyflog yr un fath. Felly, pam ddylai unrhyw un bleidleisio dros Lywodraeth Lafur pan nad oes unrhyw beth yn wahanol?'

Beth mae'r Llywodraeth Lafur yma yn ei wneud i geisio datrys yr anghydfodau hyn yng Nghymru, a phryd mae'r Gweinidog yn bwriadu dechrau trafod?

Da iawn.

Diolch yn fawr. Mae'n ddigon hawdd i chi ddweud, 'Da iawn'. Y ffaith amdani yw bod gennym swm penodol o arian. Dyna fe. Iawn? Felly, mae dewis gennym: rydych naill ai'n torri gwasanaethau neu rydych yn torri nifer y bobl er mwyn rhoi codiad cyflog. Nawr, nid wyf yn credu bod hynny'n rhywbeth y bydd yr undebau llafur eisiau ei wneud, ond yn amlwg mae hwnnw'n opsiwn. Mae hwnnw'n opsiwn. Ond rwy'n credu bod rhaid inni fod yn hollol glir yma: nid oes mwy o arian i'w gael. Nid oes mwy o arian i'w gael. Rydym mewn Llywodraeth—rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl ddeall—ac rydym yn gweithio mewn system y cytunwyd arni gyda'r undebau llafur; mae'n gomisiwn cyflogau annibynnol lle mae pawb yn rhoi eu tystiolaeth, maent i gyd yn dweud beth hoffent ei weld, ac mae hyn wedi bod yn digwydd ers blynyddoedd, ac yn sydyn rydym mewn lle gwahanol. Nawr, rwy'n deall ein bod mewn lle gwahanol oherwydd bod chwyddiant yn wahanol iawn i sut mae wedi bod yn y gorffennol. Felly, rwy'n deall yn iawn pam fod y gweithwyr hyn yn ddig. Ond gadewch imi ddweud eto, gadewch imi fod yn hollol glir: nid ymwneud ag un grŵp o weithwyr y mae hyn; mae hyn yn ymwneud â holl weithwyr y GIG. Felly, ni allwch ddewis un grŵp a dweud, 'Mae nyrsys yn bwysicach na phorthorion.' Mae yna 'Agenda ar gyfer Newid' ac rwy'n cyfarfod â chynrychiolwyr yr undebau iechyd yr wythnos nesaf i weld a oes unrhyw le inni fynd i'r afael â'r mater hwn ac osgoi'r gweithredu diwydiannol.